Zbornik Horizonti2023 EWEB

HORIZONTI / HORIZONS 2023
TEMATSKI ZBORNIK RADOVA SA

MEĐUNARODNE INTERDISCIPLINARNE
STRUČNO-NAUČNE KONFERENCIJE
„HORIZONTI“ 2023.
THEMATIC COLLECTED PAPERS FROM

THE INTERNATIONAL INTERDISCIPLINARY
SCIENTIFIC CONFERENCE
„HORIZONS“ 2023
2
Izdavač / Published by
VISOKA ŠKOLA STRUKOVNIH STUDIJA ZA OBRAZOVANJE
VASPITAČA I TRENERA – SUBOTICA
COLLEGE OF VOCATIONAL STUDIES FOR PRESCHOOL TEACHERS AND
SPORTS TRAINERS - SUBOTICA
Za izdavača / For Pubsliher
Dr Vlasta Lipovac / PhD Vlasta Laipovac
Glavni i odgovorni urednik / Editor-in-Chief
Dr Sandra Vujkov / PhD Sandra Vujkov
Organizacioni odbor / Conference Organizational Board
Dr Boris Ličina, Predsednik / President
MSc Danilo Jovičić, Sekretar / Secretary
Dr Sanja Šumonja, Član / Member
Dr Zoran Milić, Član / Member
dipl. ing. Nebojša Jakovljević, Tehnička podrška / Technical support
Doma Čović, Tehnička podrška/Technical support
Prelom teksta / Typesetting: dipl. ing. Nebojša Jakovljević
Grafički dizajn / Lay-out: Dr Slavoljub Hilčenko
Štampa / Printed by
VISIONS, Subotica
Tiraž: 100 primeraka / Printed in 100 copies
Organizator / Organized by:
Visoka škola strukovnih studija za obrazovanje vaspitača i trenera Subotica /
College of Vocational Studies for Preschool Teachers and Sports Trainers, Subotica
Konferenciju pomogli / Conference Supported by
Pokrajinski sekretarijat za visoko obrazovanje i naučnoistraživačku delatnost AP
Vojvodine / Department of Higher Education and Scientific Research Work of
Autonomous Province of Vojvodina
ISBN 978-86-87893-63-4
3
NAUČNI ODBOR/SCIENTIFIC COMMITTEE /

RECENZIJE RADOVA
Faculty for medical

Vanredni profesor/
Bistra Angelovska, PhD Associate professor
sciences, University Shtip, Macedonia
"Goce Delchev"
Redovni profesor, Farmaceutski
Nataša Jovanović
dekan/Full professor, fakultet/Pharmaceutic Novi Sad, Serbia
Lješković, PhD Dean al faculty
Faculty of Medicine,
Aleksandra Doronjski, Full professor/
University of Novi Novi Sad, Serbia
PhD redovni profesor
Sad
Visoka škola
Vanredni
socijalnog rada,
Dejan Živanović, PhD profesor/Associate
Beograd/College of
Beograd, Serbia
professor
Social work Belgrade
MRC Laboratory of Cambridge, Great
Christine Hilcenko, PhD Istraživač/Researcher
Molecular Biology Britain
Faculty of Medicine,
Vesna Mijatović Jovin, Docent/Assistant
University of Novi Novi Sad, Serbia
PhD professor
Sad
Profesor strukovnih School of Applied
Srećko Potić, PhD studija/Professor of Health Sciences Belgrade, Serbia
vocational studies "Milutin Milanković"
Profesor strukovnih School of Applied
Gora Miljanović, PhD studija/Professor of Health Sciences Belgrade, Serbia
vocational studies "Milutin Milanković"
School of Applied
Spec. Viši
Health Sciences,
Zvonko Dimoski, MSc predavač/Spec, Senior Belgrade, Serbia
Academy of
lecturer
Vocational Studies
SPORTSKE NAUKE
Redoviti profesor/Full Faculty of kinesiology, Zagreb,

Igor Jukić, PhD professor University of Zagreb Croatia
Profesor strukovnih Preschool Teachers
Novi Sad,
Milenko Janković, PhD studija/Professor of Training College, Novi
Serbia
vocational studies Sad, Serbia
Faculty of sport and
Redovni profesor/Full Novi Sad,
Dejan Madić. PhD professor
physical education,
Serbia
University of Novi Sad
4
Redovni profesor/Full Universidad del Pais

Julio Calleja-Gonzales,
professor, Chair in Vasco, Euskal Herriko Leioa, Spain
PhD Sports Training Unibertsitatea
Redovni profesor/Full Faculty of Kinesiology,
Damir Sekulić, PhD professor University of Split
Split, Croatia
Department of Social
Vanredni pedagogy, Faculty of
Szeged,
Josip Lepeš, PhD profesor/Associate Heath and Social
Hungary
Professor Sciences, Gal Ferenc
University
Faculty of sports and
Docent/Assistant Novi Sad,
Dušan Stupar professor
tourism/Fakultet za sport
Serbia
i turizam
Vanredni
Hungarian Language Szeged,
Sabolč Halashi profesor/Associate
Teacher Training Faculty Hungary
Professor
Redovni profesor/Full Nikšić,
Duško Bjelica Professor
physical education,
Montenegro
University of Montenegro
Vanredni profesor, Faculty of sport and
Nikšić,
Stevo Popović, PhD Dekan/Associate physical education,
Montenegro
Professor, Dean University of Montenegro
Faculty of sport and Sarajevo,
Redovni profesor/Full
Siniša Kovač professor
physical education, Bosnia and
University of Sarajevo Herzegovina
Redovni profesor/Full Nikšić,
Kemal Idrizović, PhD professor
physical education,
Montenegro
University of Montenegro
PEDAGOŠKO-PSIHOLOŠKE NAUKE
Vanredni Faculty of Teacher’s

Zagreb,
Zdenko Braičić, PhD profesor/Associate Education, University of
Croatia
Professor Zagreb
Faculty of Education, Josip
Emina Berbić Kolar, Redovni profesor/Full Osijek,
Juraj Strossmayer
PhD professor, Dean Croatia
University
Faculty of Teacher’s
Marijana Županić Benić, Docent/Assistant Zagreb,
Education, University of
PhD professor Croatia
Zagreb
Department of Psychology,
Docent/Assistant Novi Sad,
Bojan Janičić, PhD professor
Faculty of Philosophy,
Serbia
University of Novi Sad
Vanredni Faculty of Pedagogy
Sombor,
Miloš Šumonja, PhD profesor/Associate Sombor, University of Novi
Serbia
Professor Sad
Docent/Assistant Faculty of sports and Novi Sad,
Violeta Petković professor tourism Serbia
Московский
Docent/Assistant педагогический Moscow,
Евгений Ковалев, PhD professor государственный Russia
университет
5
Redovni profesor,
UR Wojciech Walat, Rzeszów,
Prorektor/Full Uniwersytet Rzeszowski
PhD Poland
professor,Vice-rector
Redovni profesor/Full Wien,
Rolf Laven, PhD Pädagogische Hochschule
professor Austria
INFORMATIKA
Faculty of technical
Vladimir Vujičić, Redovni profesor/Full
sciences, University of Novi Sad, Serbia
PhD professor
Novi Sad
Prirodnomatematički
Redovni profesor/Full Banja Luka,
Duško Jojić, PhD professor
fakultet, Univerzitet u
Republika Srpska
Banja Luci
Fakultet poslovne
Simonida Docent/Assistant
ekonomije, Univerzitet Novi Sad, Serbia
Vukadinović, PhD professor
Edukons
Vanredni Faculty of technical
Dragan Pejić, PhD profesor/Associate sciences, University of Novi Sad, Serbia
professor Novi Sad
Vanredni Fakultet primenjenih
Djoko G Marković, Podgorica, Crna
profesor/Associate nauka, Univerzitet Donja
PhD Gora
professor Gorica
Univerzitet Privredna
Vanredni akademija Novi Sad,
Dejan Viduka, PhD profesor/Associate Fakultet za primenjeni Beograd, Srbija
professor menadžment, ekonomiju i
finansije (MEF) - Beograd
WMG - IDL Building,
Redovni profesor/Full University of Warwick, Warwick, United
Matija Sokola, PhD professor University Road, Coventry, Kingdom
CV4 7AL
Vanredni Faculty of technical
Boris Antić, PhD profesor/Associate sciences, University of Novi Sad, Serbia
professor Novi Sad
6
PREDGOVOR UREDNIKA
Poštovane kolege, učesnici i čitaoci,

Sa zadovoljstvom predstavljamo zbornik radova sa 13. međunarodne
interdisciplinarne stručno-naučne konferencije „Horizonti 2023“. Ovaj zbornik
radova predstavlja kulminaciju naših zajedničkih napora na podsticanju intelektualne
razmene i unapređivanju znanja iz oblasti pedagogije, psihologije, medicine, ishrane,
fizičkog vaspitanja, sporta i informatike.
Trinaesta po redu konferencija, pod nazivom „Profesionalne i naučne inovacije
u praksi – Horizonti 2023“ okupila je raznoliku i istaknutu grupu istraživača,
naučnika, stručnjaka i praktičara širom sveta. Tokom 12. i 13. maja 2023. bili smo
svedoci zanimljivih prezentacija, diskusija, i vrednih prilika za umrežavanje.
Doprinosi struci i nauci podeljeni na ovoj konferenciji svakako mogu obogatiti naše
razumevanje profesionalnih i naučnih inovacija u praksi iz različitih oblasti, te imaju
potencijal da oblikuju budućnost naših disciplina.
Zbornik radova sadrži bogat asortiman stručnih i naučnih radova koji se bave
širokim spektrom tema. Svaki članak se bavi aktuelnim temama i inovativnim idejama
koje su demonstrirane tokom konferencije. Kolektivno znanje i stručnost podeljena
na ovim stranicama pružaju vredan resurs za praksu, akademiju, industriju i šire.
Najdublju zahvalnost upućujemo autorima koji su marljivo pripremali svoje
rukopise, recenzentima koji su dali svoje stručno mišljenje i vredne povratne
informacije, kao i organizacionom odboru koji je neumorno radio na uspehu
realizacije 13. Međunarodne interdisciplinarne stručno-naučne konferencije
„Horizonti 2023“. Takođe bih želela da izrazim zahvalnost Pokrajinskom sekretarijatu
za visoko obrazovanje i naučnoistraživačku delatnost koji je velikodušno podržao
ovaj događaj, omogućavajući okupljanje uglednog skupa umova.
Nadamo se da će zbornik radova poslužiti kao svedočanstvo o strasti,
posvećenosti i duhu saradnje koji definiše našu profesionalnu zajednicu. Dok budete
čitali radove sadržane u ovoj knjizi, podstičemo vas da istražujete najnovija pitanja,
osporite postojeće paradigme i otkrijete nove puteve u istraživanju.
Neka ova kompilacija znanja inspiriše i podstakne dalja istraživanja, saradnju i
napredak u našim oblastima, da nastavimo da težimo izvrsnosti, prihvatimo
intelektualnu radoznalost i doprinesemo kolektivnoj potrazi za znanjem.
Hvala vam na učešću i podršci.
S poštovanjem,
dr Sandra Vujkov
Glavni urednik, 13. međunarodna interdisciplinarna
stručno-naučna konferencija „Horizonti 2023”
7
PREFACE BY THE EDITOR-IN-CHIEF
Dear esteemed colleagues, participants, and readers,

We are pleased to present the conference proceedings for the 13th International
Interdisciplinary Professional-Scientific Conference “Horizons 2023”. This collection
of papers represents the culmination of our collective efforts to foster intellectual
exchange and advance knowledge in the fields of pedagogy, psychology, medicine,
nutrition, physical education, sports, and informatics.
The “Professional and Scientific Innovations in Practice – Horizons 2023”
brought together a diverse and distinguished group of researchers, scholars,
professionals, and practitioners from around the world. Over the course of [12-13. 05.
2023], we witnessed engaging discussions, insightful presentations, and valuable
networking opportunities. The contributions shared at this conference have enriched
our understanding of Professional and Scientific Innovations in Practice from various
fields and have the potential to shape the future of our disciplines.
This volume contains a rich assortment of scientific and expert papers that delve
into a wide range of topics. Each paper embodies current topics and innovative ideas
that were demonstrated during the conference. The collective knowledge and
expertise shared within these pages provide a valuable resource for practice,
academia, industry, and beyond.
We express our deepest gratitude to the authors who diligently prepared their
manuscripts, to the reviewers who provided their professional opinion and valuable
feedback, as well as to the organizing committee who worked tirelessly to make the
13th International Interdisciplinary Professional-Scientific Conference "Horizons
2023" a success. I would also like to express our gratitude to the Provincial Secretariat
for Higher Education and Scientific Research who generously supported this event,
enabling the gathering of a distinguished set of minds.
We hope that the conference proceedings serve as a testament to the passion,
dedication, and collaborative spirit that defines our professional community. As you
delve into the papers contained within this volume, we encourage you to explore the
latest research, challenge existing paradigms, and discover new avenues for inquiry.
May this compilation of knowledge inspire and ignite further research,
collaboration, and advancements in our respective fields. Let us continue to strive for
excellence, embrace intellectual curiosity, and contribute to the collective pursuit of
knowledge.
Thank you for your participation and support.
Sincerely,
Sandra Vujkov, PhD
Editor-in-Chief,
13th International Interdisciplinary
Professional-Scientific Conference “Horizons 2023”
8
SADRŽAJ
UTICAJ KINEZIOLOŠKOG TRETMANA NA ANTROPOLOŠKI STATUS

DECE ........................................................................................................................17
Prof. dr Dejan Madić
SESTRINSTVO KAO PROFESIJA - MOGUĆNOSTI, OČEKIVANJA I
KAPACITETI ...........................................................................................................18
Prof dr Marija Jevtić
KAKO VASPITAČI OCENjUJU NOVE OSNOVE PROGRAMA
PREDŠKOLSKOG VASPITANjA I OBRAZOVANjA NAKON DVOGODIŠNjE
PRIMENE ISTIH ......................................................................................................31
Prvoslav Janković, Bosiljka Perić, Aleksandar Janković
NON-IONIZING RADIATION, QUANTITIVE
ELECTROENCEPHALOGRAPHY AND BRAIN-COMPUTER INTERFACE ....52
Platon Sovilj
OCCURRENCE AND TRENDS OF MUSCULOSKELETAL PAIN AMONG SKI
INSTRUCTORS ........................................................................................................53
Siniša Kovač, Erol Kovačević, Semir Mašić, Seth Spicer
LIKOVNO IZRAŽAVANJE ZA CJELOVITI RAZVOJ PREDŠKOLSKOG
DJETETA ..................................................................................................................64
Mihaela Vukelić, Anita Rončević
PROBLEMI U PONAŠANJU DECE PREDŠKOLSKOG UZRASTA ...................72
Maša Đurišić, Nataša Duhanaj, Aleksandar Stevanović
ASOCIATIVNA ARS POETICA SANDORA VEREŠA: INTUICIJA – EMOCIJA
– BOJE KAO IZVOR INDIVIDUUMA U PRAKTIKUMU ...................................80
Emeše Mate
IGRA I UČENJE U PRIRODI - IZAZOV MEĐUNARODNE SARADNJE ..........86
Asja Ertl
9
RAZVOJ GOVORA I PLANIRANE SITUACIJE UČENJA U OKVIRU

PROJEKTA „BUBE“ ................................................................................................94
Vesna Todorov
GRUPNI OBLIK RADA U INKLUZIVNOJ NASTAVNOJ PRAKSI .................103
Jelena S. Medar Zlatković, Marija S. Ratković
CHATGPT O CHATGPT .......................................................................................112
Slavoljub Hilčenko, Sanja Nikolić
POLIFORMNO UČENJE MATEMATIKE U PREDŠKOLSTVU .......................120
Zoran Ivošević, Valentina Mojsić
DIGITALNA КNJIŽEVNOST ZA DECU PREDŠКOLSКOG UZRASTA .........127
Slađana Milenković
LUTKA KAO PEDAGOŠKO SREDSTVO U SPECIJALNOJ EDUKACIJI DECE
PREDŠKOLSKOG UZRASTA ..............................................................................136
Nela Jovanoski, Jovana Jovanoski
ULOGA RODITELJA U FIZIČKOM VASPITANJU DECE ................................145
Marta Dedaj, Dejan Savičević
LIKOVNI SUSRETI ...............................................................................................155
Nora Ljubanović Evetović
STAVOVI STUDENATA IZ UNUTRAŠNJOSTI SRBIJE O NJIHOVIM
PLANOVIMA ZA ZAPOŠLJAVANJE NAKON ZAVRŠENIH STUDIJA .........163
Ildiko Đokić, Miroslav Kuka
MUSICON AS A TOOL SUPPORTING THE PROCESS OF PSYCHOLOGICAL
AND PEDAGOGICAL ASSISTANCE FOR STUDENTS WITH SPECIAL
EDUCATIONAL NEEDS IN THE POLISH EDUCATIONAL SPACE ...............173
Mirosław Z. Babiarz
ODNOS SAVREMENOG SRPSKOG DRUŠTVA PREMA PONUĐENIM
ISTORIJSKIM INTERPRETACIJAMA RATNE PROŠLOSTI ............................178
Đorđe L. Cvijanović, Dejan S. Savičević, dr Aleksandar P. Janković
DVOJEZIČNA NASTAVA KAO MOTIV ZA UČENJE NEMAČKOG JEZIKA 187
Aleksandra Breu
10
ACADEMIC CULTURE OF STUDENTS - REPORT ON PILOT STUDIES ......195

Wojciech Walat
SOCIJALNO FUNKCIONISANJE DECE U VASPITNOJ GRUPI .....................202
Tanja Panić, Marta Dedaj
UMJETNA INTELIGENCIJA U VRTIĆU (ERASMUS PROJEKT DEAR
FUTURE) ................................................................................................................209
Tajana Pavković, Andreja Sedlar
EDUCATIONAL TOURISM UTILITY FOR SAFETY AT SUSTAINABLE
AGRICULTURAL TOURISM GREEN CONSTRUCTION FACILITIES –
PROMOTION OF SAFE TOURISM INFRASTRUCTURES IN POST COVID-19
ERA .........................................................................................................................214
Tilemachos Koliopoulos, Dimitris Papakonstantinou, Slavoljub Hilcenko
UČENJE ENGLESKOG JEZIKA NA PREDŠKOLSKOM UZRASTU U
SUBOTICI ..............................................................................................................224
Marija Mileusnić, Jasmina Kukić
PRIMER PROTOKOLA REHABILITACIJE SA VEŽBAMA NAKON
OPERACIJE ACL-a ................................................................................................234
Nebojša Vujkov, Aleksa Vujkov, Bojana Marić, Sandra Vujkov
POLNE RAZLIKE U STATUSU STOPALA KOD DECE PREDŠKOLSKOG
UZRASTA ..............................................................................................................243
Milija Ljubisavljević, Goran Žigić, Raša Dimitrijević
POBOLJŠANJE TELESNE KOMPOZICIJE STUDENTKINJA KROZ VOĐENO
SAMOSTALNO VEŽBANJE ................................................................................257
Sandra Vujkov, Sanja Šumonja, Milenko Janković, Nebojša Vujkov
PROCENA FUNKCIONALNOSTI POKRETA MLADIH KOŠARKAŠA ..........267
Bojana Marić
PROCENA MOTORIČKIH PERFORMANSI DECE OD 5 DO 7 GODINA NA
PODRUČJU SUBOTICE (SRBIJA) .......................................................................275
Vesna Cvetković
11
INDEKS TELESNE MASE I FIZIČKA AKTIVNOST STUDENATA

MEDICINSKOG FAKULTETA U NOVOM SADU ............................................282
Željka Popov, Željko Popov, Dušica Perović
KVANTITATIVNE RAZLIKE MOTORIČKOG PROSTORA DECE
RAZLIČITOG POLA UKLJUČENE U ŠKOLU KOŠARKAŠKE ........................290
Dejan Savićević, Darijan Ujsaši, Aleksandar Miletić, Zoran Milić
INTEGRATIVNI METOD TRENINGA U FUNKCIJI KOREKTIVNOG
TRETMANA ...........................................................................................................300
Miloš Kojić, Tijana Šćepanović
EFEKTI DVANAESTO-NEDELJNOG TRENAŽNOG PROCESA NA
RELATIVNU SNAGU VESLAČA .......................................................................306
Denis Kozma
PROMENE SPORTSKOG DELOVANJA U KONTEKSTU ISTORIJSKIH
DOGAĐAJA - FUDBALSKA SEKCIJA ŽAK IZ SUBOTICE .............................314
Tin Mudražija, Nebojša Jakovljević
POKRETLJIVOST U RAMENOM ZGLOBU .......................................................324
Bojan Kmezić, Nenad Jerković
PREPOZNAVANJE DIJABETESNOG STOPALA U PRIMARNOJ
ZDRAVSTVENOJ ZAŠTITI ..................................................................................335
Hajnalka Požar, Čaba Požar
PRIMENA SAVREMENIH MEDICINSKIH TEHNOLOGIJA U
KONTROLISANJU DIJABETESA TIP 1 .............................................................345
Mirjana Smuđa, Dejan Živanović, Ivana Minaković,
Gora Miljanović, Jovan Javorac
ZDRAVSTVENI BENEFITI KAFE .......................................................................354
Nataša Sekulić, Nataša Čamprag Sabo, Svetlana Stojkov
ENVIRONMENTAL EDUCATION ON WASTE MANAGEMENT IN POLAND
.................................................................................................................................361
Maciej Ciepiela, Wiktoria Sobczyk
12
FORTIFIKACIJA VISOKOOLEINSKOG SUNCOKRETOVOG ULJA

VITAMINOM D .....................................................................................................368
Tanja Lužaić, Kristina Kozomora, Milan Sredojević, Igor Antić, Ranko Romanić
PRAVILNA ISHRANA I FIZIČKA AKTIVNOST KOD DECE MLAĐEG
ŠKOLSKOG UZRASTA - PRVI KORACI KA BRIZI O ZDRAVLJU ................375
Gorana Laslo, Danijela Petrović, Mia Marić
MEŠANO BILJNO ULJE SA POVOLJNIM ODNOSOM Ω-3 I Ω-6 MASNIH
KISELINA POBOLJŠANE FUNKCIONALNOSTI I NUTRITIVNOG
KVALITETA ..........................................................................................................383
Ranko Romanić, Tanja Lužaić, Snežana Kravić, Zorica Stojanović,
Nada Grahovac, Ana Đurović
UTICAJ AEROZAGAĐENJA NA ZDRAVLJE RESPIRATORNOG SISTEMA 391
Jovan Javorac, Dejan Živanović, Svetlana Stojkov, Mirjana Smuđa
JAVNOZDRAVSTVENI ASPEKTI GOJAZNOSTI .............................................401
Svetlana Stojkov, Nataša Čamprag Sabo, Veljko Ćućuz, Siniša Trajković,
Jovan Javorac
TENDINOPATIJA ROTATORNE MANŽETNE: UZROCI, DIJAGNOSTIKA I
TERAPIJA ..............................................................................................................409
Danilo Jovičić
NUTRITIVNE NAVIKE STUDENTKINJA VISOKE ŠKOLE STRUKOVNIH
STUDIJA ZA OBRAZOVANJE VASPITAČA I TRENERA SUBOTICA ..........418
Sanja Šumonja, Sandra Vujkov, Milenko Janković, Zoran Milić
KLINIČKA ISPITIVANJA DELOTVORNOSTI RESVERATROLA KOD
PACIJENATA SA DIJABETESOM TIP 2 ...........................................................427
Veljko Ćućuz, Svetlana Stojkov, Ana Tomas, Dejan Živanović
INSTRUMENTI ZA PROCENU ZDRAVSTVENE PISMENOSTI .....................433
Valentin Puškaš
PRINCIPI ISHRANE U LEČENJU TIPA 2 DIJABETESA ..................................439
Dijana Stantić Romić
13
ZNAČAJ OPTIMIZACIJE ANTIBIOTSKE TERAPIJE KOD ONKOLOŠKIH

PACIJENATA .........................................................................................................448
Ana Tomas, Tihomir Dugandžija, Veljko Ćućuz, Nataša Tomić, Zdenko Tomić,
Ana Sabo, Nebojša Stilinović
METABOLIZAM ZASLAĐIVAČA NA BAZI ASPARTAMA I STEVIJE ........455
Nataša Čamprag Sabo, Svetlana Stojkov, Hajnalka Požar, Nataša Sekulić
INOVACIJA U NASTAVI MATEMATIKE KROZ PRINCIP POLIFORMNOSTI I
METODU POLIFORMNE HEURISTIKE .............................................................462
Sanja Nikolić, Slavolјub Hilčenko, Boris Ličina
IMPLEMENTATION OF TRENDS IN THE DIGITAL TRANSFORMATION OF
SOCIETY IN THE MASTER'S PROGRAM "DESIGN OF THE DIGITAL
ENVIRONMENT OF AN EDUCATIONAL ORGANIZATION" ........................472
Evgeniy E. Kovalev
PRIMENA UPRAVLJAČKIH ALGORITAMA U PROCESIMA EKSTRAKCIJE I
EVAPORACIJE ......................................................................................................479
Boris Ličina, Sanja Nikolić
CIRKULARNA EKONOMIJA: SAVREMENI KONCEPT ODRŽIVOG
RAZVOJA ...............................................................................................................486
Jelena Vemić Đurković
MEDIJI, DRUŠTVENE MREŽE I APLIKACIJE ZA INFORMISANJA MLADIH
.................................................................................................................................495
Varvara Lazarević, Darko Lazarević
LANGUAGE LEARNING MODELS: CHALLENGE AND BENEFITS FOR
EDUCATION..........................................................................................................506
Christine Hilcenko, Tara Taubman-Bassirian
MENADŽMENT ODRŽIVOG RAZVOJA NA PRIMERU CIVILNO-VOJNE
SARADNJE KROZ SPORT ...................................................................................518
Dubravko Marić, Vladimir Milošev, Bojana Marić
PRIMENA FUNKCIONALNOG TRENINGA ZA POBOLJŠANJE UDARACA
RUKOM U BORILAČKIM SPORTOVIMA ........................................................526
Sanela Vajagić, Nikola Mandić
14
PREVENCIJA KOLOREKTALNOG KARCINOMA ...........................................535

Ekaterina Ilić
DINAMIČKA NEUROMUSKULARNA STABILIZACIJA U PREVENCIJI
POVREDA USPORTU ...........................................................................................544
Mladen Šajić
ISTORIJA MODERNE NAUKE O ISHRANI .......................................................552
Valentina Fülöp, Vesna Jovičić
SOCIJALNI MARKETING U JAVNOZDRAVSTVENIM AKTIVNOSTIMA ...560
Kornelia Grinfelder, Katarina Oprišanović
PREFERENCIJE U ISHRANI DECE.....................................................................566
Danijela Rodić, Ines Najcer, Jovana Dronić, Jelena Stanković
KOMUNIKACIJA I OPTIMALNA PRIMENA LEKOVA ...................................572
Anamarija Skupnjak
ULOGA FARMACEUTA U PREVENCIJI NASTANKA FARMACEUTSKOG
OTPADA .................................................................................................................578
Tamara Tomić
15
PLENARNA
PREDAVANJA
SEKCIJA
AKTUELNIH TEMA
🎓
PLENARY
LECTURES
SECTION OF
CURRENT TOPICS
16
UTICAJ KINEZIOLOŠKOG TRETMANA NA

ANTROPOLOŠKI STATUS DECE
THE IMPACT OF KINESIOLOGY TREATMENT ON THE

ANTHROPOLOGICAL STATUS OF CHILDREN
Prof. dr Dejan Madić
17
SESTRINSTVO KAO PROFESIJA - MOGUĆNOSTI,

OČEKIVANJA I KAPACITETI
Prof dr Marija Jevtić 1,2,3
ORCID 0000-0002-1194-0765
1
Medicinski fakultet Univerziteta u Novom Sadu, Institut za javno zdravlje Vojvodine
2
Naučni saradnik na Univerzitetu Libre de Bruxelles, Istraživačkom centru za zaštitu
životne sredine i zdravlja na radu, Škola javnog zdravlja.
3
Pridruženi član Akademije Medicinskih nauka Srpskog lekarskog društva
Sažetak/Apstrakt:
Sestrinstvo kao profesija ima specifičnu ulogu u društvu. Identitet ove uloge obiluje
empatijom, veštinama, spremnošću, požrtvovanošću, ali i znanjem i istrajnošću. Društvo,
uopšteno govoreći, poštuje profesiju sestrinstva i smatra da medicinska sestra treba da bude
cenjena u društvu. Sestrinstvo je profesija od koje pacijenti i zdravstveni sistem imaju velika
očekivanja. Medicinske sestre su pripremljene znanjem i veštinama (kompetencijama) za
praktičan rad. Takođe, profesionalno prisustvo nadilazi formalnu ulogu i uključuje
samopouzdanje i način života, znanje i delovanje kao medicinska sestra. Biti medicinska sestra
znači raditi, razmišljati imajući u vidu uvek neophodnost: odgovornosti; etičke i moralne
norme (integritet); kliničke kompetencija; saradnje sa poštovanjem; efektivne komunikacija;
rečnik i komunikaciju koji odražavaju brigu; posedovanja osećaja dužnosti; da se bude
refleksivan u praksi i otvoren za promene; da se poseduje osećaj optimizma; pokazivanja
saosećanja i empatije; da se uvek izgleda profesionalno. Danas je profesija medicinskih sestara
u krizi. Pandemijska kriza učinila je ove probleme vidljivijima i intenzivnijim. Nedovoljni
resursi, nedostatak kadrova, mobilnost i povećani zahtevi utiču na kvalitet rada, povećavaju
rizik od sagorevanja i odustajanja od profesije i stoga predstavljaju veliki izazov za
zdravstvene sisteme. S druge strane, sestrinska profesija je neophodna i otvara brojne
mogućnosti za jačanje zdravstvenih sistema jačanjem sestrinstva. U ovom radu će se govoriti
o mogućnostima koje su pred nama u razvoju sestrinstva.
Ključne reči:
medicinska sestra, uloga, veštine, očekivanja, mogućnosti
18
Uvod
Sestrinstvo kao profesija ima specifičnu ulogu u sistemu zdravstvene zaštite, ali
i u društvu. Profesija medicinske sestre povezuje se sa empatijom, požrtvovanošću,
urednošću, veštinom, strpljenjem, marljivošću, upornošću i posvećenošću. Društvo u
najširem smislu pripisuje sestrinstvu kao profesiji plemenitost i stoga se smatra
cenjenom i poštovanom. No, sestrinstvo je i profesija od koje pacijenti i zdravstveni
sektor imaju velika očekivanja.
Može se međutim uočiti da kriza društva prati i krizu u profesiji sestrinstva.
Takođe, sve su veće potrebe za kadrom, sve je izraženija mobilnost radne snage, a
zahtevi profesije se povećavaju i na polju veština, i na polju znanja. Nedostatak
zdravstvenih radnika još je izraženiji usled pandemije COVID-19. Prema podacima
WHO-u, 2020. godine u svetu je bilo 27,9 miliona medicinskih sestara/tehničara, što
je činilo gotovo 60 % svih zdravstvenih profesionalaca i najveću grupaciju zanimanja
u zdravstvenom sektoru (Global Health Workforce Statistics, 2018; WHO 2020a).
Procjenjuje se da je danas globalna potreba za medicinskim sestrama i
tehničarima izuzetno veliki, te da nedostaje oko 13 miliona zdravstvenih
profesionalaca u okviru sestrinstva. Da bi se postigao cilj 3.c Cilja održivog razvoja
(SDGs) o finansiranju zdravstva i radnoj snazi, danas nedostaje više miliona
medicinskih sestara i tehničara (Rosa, W.E et al 2019, ICN 2017).
Pandemija Covid 19 (konačno samo je pokazala vulnerabilnost zdravstvenog
sektora i zdravstvenih sistema. Čak i prije pandemije, globalni nedostatak medicinskih
sestara procenjen je na 5,9 miliona. Porast potražnje za medicinskim sestrama i
tehničarima usled pandemije COVID-19, postao je realnost u svim zemljama. Osim
toga, raste broj medicinskih sestara i tehničara koji izražavaju nameru da napuste
profesiju zbog velikog opterećenja, iscrpljenosti, stresa povezanog s COVID-19, ali i
neadekvatnih uslova rada (WHO 2020).
Uprkos svim tim izazovima koje je COVID-19 doneo zdravstvenom sektoru, ova
kriza može da bude i prilika za poboljšanje spremnosti profesije medicinske sestre za
buduće krize i katastrofe u svim potrebnim aspektima (Osingada, CP and Porta CM,
2020).
U tom smislu je potrebno uzeti u obzir sve moguće činioce kao što su normativi,
raspoloživost kadra, mobilnost, uslovi rada i finansijska valorizacija, ali i proces
edukacije, kao i pitanje u kojim to ulogama medicinska sestra/tehničar može da da
doprinos zdravlju populacije (Jevtic M, 2021).
Dominantna usmerenost na usluge u zdravstvenom sektoru, a nedovoljna
usmerenost na pacijenta dovela je i do drugačijeg sagledavanja i doživljaja uloge
medicinske sestre. Promene u tehnologiji, procesima u zdravstvenom sektoru,
19
implementacija veštačke inteligencije u određene radne procese, neminovno će

dodatno menjati i potrebe i ulogu sestrinstva. Zbog toga je važno da se sagledaju
mogućnosti, očekivanja i kapaciteti.
Izazovi sestrinstva danas

Poslednje decenije donele su velike promene u obrazovanju medicinskih
sestara/tehničara. Kompetencije su velikim delom definisane odgovarajućim
dokumentima. No, praksa i svakodnevni izazovi poput pandemijske krize nas
podsećaju na činjenicu da čak i najveća posvećenost planiranju ljudskih kadrova u
ovoj oblasti nije dovoljno dobra i da mobilnost i potražnja za boljim uslovima rada
menja okvir za planiranje. Sa druge strane zahtevi zdravstvenog sektora zahtevaju
iznova nove veštine i specifična znanja, ali i podsećanje na osnovna pravila u radu
medicinske sestre/tehničara (poput toliko intenzivnog insistiranja na proceduri pranja
ruku npr.) (Frenk J et al 2010).
Zahtevi sestrinstva danas su u širokom spektru: od veština u nezi i higijeni
pacijenta, preko poznavanja mnogih internističkih i hirurških procedura u okviru
kompetencije medicinske sestre/tehničara, ali i digitalne pismenosti i poznavanja rada
na računaru i u bazama podataka.
Osim toga, aktuelizuje se pitanje kompetencije medicinske sestre za rad van
zdravstvenog sektora koji bi doprineo postizanju odgovarajućih Ciljeva održivog
razvoja (pre svega cilja broj 3, ali i drugih). Kompetentnost medicinske
sestre/tehničara od značaja je i za sektor obrazovanja, gde svojim kompetencijama
može da deluje dajući značaj prevenciji individualnih rizika kod dece i adolescenata,
populacionih rizika poput gojaznosti – ali i onih pojava koje predstavljaju veliki
izazov u društvu (nasilje, narkomanija, alkoholizam).
Istraživanja pokazuju da su se mišljenja i zainteresovanost studenata o sadržaju
pojedinih programa edukacije transponovala sa biomedicinske na sestrinsku
orijentaciju u periodu od 2003. do 2013. godine. Takođe, studenti su svoja očekivanja
usmerili na sestrinsku profesiju sa biomedicinske orijentacije. Ova pozitivna promena
ka sve većoj važnosti nauke o sestrinstvu može da bude i snažan znak za promenu
paradigme. Rezultati sprovedenih istraživanja mogu da predstavljaju pozitivan znak
za promenu pogleda društva prema sestrinstvu iako nijedan od studenata u istraživanju
sprovedenom u nije naglašavao akademski sadržaj programa (Edberg AK et al 2015;
Maria L et al 2019).
20
Sestrinstvo i mobilnost
Imajući u vidu visoke zahteve profesije, nedostatak radne snage u sestrinstvu i u
razvijenim zdravstvenim sistemima, kao i velike razlike u platama u pojedinim
zemljama, medicinske sestre/tehničari se u značajnom broju odlučuju na menjanje
posla, iz manjih centara u veće, odnosno iz jedne zemlje u drugu.
Mnoge obrazovne institucije u svojim kampanjama za privlačenje studenata
upravo ističu mogućnost mobilnosti kao prednost u kasnijem traženju posla. Tako
mobilnost predstavlja individualnu prednost za sestrinsku profesiju, ali često veliki
izazov u organizacionom smislu – unutar zdravstvene institucije, kao i izazov za
zdravstvene sisteme u celini. Osim toga treba uzeti u obzir i činjenicu da sestrinstvo
danas i dalje predstavlja dominantno žensku profesiju (Brownie S et al, 2018).
Sestrinstvo i rizici profesije

Zahtevna profesija sestrinstva nosi i puno rizika. Oni se odnose na fizičku
iscrpljenost, sagorevanje, rizik povrede, ali i mentalno iscrpljivanje, često
bespomoćnost, neretko i depresiju usled rada sa teškim pacijentima i nemogućnosti
prorade. Takođe, rizici koje je potrebno istaći mogu smatrati i veoma česte promene
posla ili pozicije, smena ili timova unutar organizacije u kojoj medicinska
sestra/tehničar radi, kao i neadekvatna komunikacija koja povećava rizik za nastajanje
profesionalne greške.
Medicinske sestre posvećene su pacijentima i često previde potrebu da se brinu
o sebi. Potreba za emocionalnom podrškom za članove zdravstvenog tima je velika,
čak i kada nije tražena. Značajno je donošenje strategija koje medicinske sestre treba
da primenjuju kako bi im pomogle u svakodnevnim intervencijama.
Takođe, potrebno je izučavanje faktora koji utiču na medicinske sestre
izazivajući emocionalnu iscrpljenost, depersonalizaciju, depresiju, kao i simptome
sagorevanja. Potrebno je osposobljavanje medicinskih sestara da upravljaju faktorima
rizika i implementiraju strategije koje mogu da smanje pojavu iscrpljenosti i
sagorevanja.
Zdravstveni sektor i zainteresovane strane treba razviju odgovarajuće psiho-
socijalne intervencije i strategije za prevenciju, ublažavanje ili lečenje sagorevanja
među medicinskim sestrama. Izgaranje u zdravstvenim uslugama je važno pitanje,
koje se mora rešavati na radnom mestu, unapređenjem timskog rada, ali i obrazovnog
procesa, koji priprema ljude za zdraviju karijeru (Parola V et al, 2022).
Povrede su moguće i prema globalnim pokazateljima nisu retke, te mogu da
dovedu i do profesionalnih oboljenja (hepatitis C, rizik za HIV-a i slično). Takođe,
21
uloga medicinske sestre je od značaja i kod pacijenata obolelih od Hepatitisa C, gde

one imaju ulogu da usmeravaju pacijente na testiranje i podržavaju ih tokom lečenja,
istovremeno vodeći računa o procedurama koje će njih zaštititi (Guss D et al, 2020).
Covid pandemija je pokazala povećan rizik i od sagorevanja, fizičke
iscrpljenosti, a zabeležila je i velike gubitke među zdravstvenim radnicima i posebno
medicinskim sestrama/tehničarima. Ovi aktuelni rizici utiču značajno na izbore
postojećih kadrova u sestrinstvu i promene profesionalnog opredeljenja, a takođe
utiču i na mlade koji su u prilici da se usmeravaju u profesiju sestrinstva, te dolazi do
velikog nedostatka osoblja u crvenim zonama i zonama rada sa povećanim rizikom.
Uloga sestrinstva – veštine i očekivanja

Sestrinska profesija u sektoru zdravstva danas zahteva čitav spektar znanja i
veštima. Uz to neophodna je i sposobnost prilagođavanja određenoj organizacionoj
strukturi i posedovanje kapaciteta za fleksibilnost i svakodnevnom radu sa
pacijentima, a i sa kolegama. Od medicinske sestre/tehničara očekuje se više nego
samo posedovanje veštine i znanja. Očekuje se spremnost na požrtvovanje i rad iznad
granica propisanih normama, što je pokazala Covid 19 pandemija (Osingada, CP and
Porta CM, 2020).
Kada se govori o mogućoj ulozi sestrinstva podrazumeva se, pre svega njena
dominantna i neprikosnovena uloga u zdravstvenom sektoru. Uloga medicinske
sestre/tehničara može se, međutim, sagledati i mnogo šire. Sektor socijalne zaštite
takođe zahteva sestrinstvo kao profesiju i očekuje se da će u budućnosti ovi zahtevi
biti sve izraženiji.
Osim toga, ulogu medicinske sestre/tehničara potrebno je ozbiljno sagledati i u
sektoru obrazovanja, ne samo predškolskog, nego i osnovno-školskog obrazovanja.
Uloga sestrinstva može biti od značaja u doprinosu prevenciji masovnih ne-zaraznih
bolesti, uključujući rad na prevenciji gojaznosti, kao i stvaranju navika o pravilnoj
ishrani (i fizičkoj aktivnosti). Takođe, ne treba zapostaviti mogućnost delovanja
medicinske sestre/tehničara u bolestima zavisnosti i unapređenju mentalnog zdravlja,
odnosno prevenciji mentalnih poremećaja.
Neki zdravstveni sistemi proširuju svoje preventivno delovanje upravo aktivnom
ulogom sestrinstva u sektoru obrazovanja (poput Kanade ili Australije). Prema
njihovim iskustvima na taj način se postižu dugoročno bolji efekti u preventivnim
akcijama uz uštede u zdravstvenom sistemu. Ovo podrazumeva i ulogu medicinske
sestre koja je školovana za različit spektar veština, između ostalog i za savetovanje.
Medicinske sestre u primarnoj zdravstvenoj zaštiti mogu da pružaju širok spektar
zdravstvenih usluga, u okviru preventivnog pregleda, zdravstvenog obrazovanja,
22
doprinosa u upravljanju hroničnim bolestima (posebno dijabetesa), sprovode

zdravstvenu negu i koordinaciju i komunikaciju u sistemu. Istraživanje porodične
prakse u Kanadi koje je fokusirano na razvoj kompetencija medicinskih sestara
upućuje na zaključak o nedostatku jasnih informacija u vezi sa raspoređivanjem
medicinskih sestara i o njihovoj ulozi u timovima primarne zdravstvene zaštite. Iako
medicinske sestre porodične prakse igraju ključnu ulogu u inter profesionalnim
timovima primarne zdravstvene zaštite, stepen do kojeg su medicinske sestre
porodične prakse integrisane u primarnu zdravstvenu zaštitu značajno varira. Ističe se
značaj definisanja kompetencija medicinskih sestara u porodičnoj praksi na
nacionalnom nivou jer je to od značaja za politiku struke, administriranje, upravljanje,
obrazovanje i pre svega za pacijente. (Lukewich J, 2018).
Francuski sistem zdravstvene i socijalne zaštite takođe prepoznaje važnost
transformacija u pogledu organizacije sestrinstva. Naglašava se da je neophodno
obučavati integrisanim pristupom "know-how", i istovremeno pripremati aktuelni
kadar u procesu edukacije za sadašnje i buduće promene u sestrinstvu. Ističu se
istovremeno dva procesa: stalni kursevi zdravstvene obuke za prevenciju u
organizaciji, i posebno unapređenje obrazovanja medicinskih sestara, zasnovano na
definisanim kompetencijama. Takođe, primetan je pomak i unapređenje zdravstvenog
sistema koje se očituje kroz porast broja medicinskih sestara od 2010. do 2018. godine
(Guesdon-Caltero C, 2020).
Korisno je razmotriti mogućnost uloge sestrinstva u zdravstvenim sistemima koji
nemaju kapaciteta za pružanje zdravstvenih usluga u traženom obimu od strane lekara
opšte medicine i specijalista različitih grana. Takođe, posebna je uloga sestrinstva u
lečenju dece (Kenny G, 2003).
O značaju formiranja profesionalnog identiteta govori i jedno istraživanje
portugalskih stručnjaka. Cilj studije je bio da se istraže argumenti koji doprinose u
razumevanju veze između organizacije sestrinskih zadataka i strukturiranja
profesionalnog identiteta. Ističu se problemi razlika u konceptima organizacije
sestrinskih poslova i zadataka u okviru tog procesa, kao i obavljanje ove delatnosti i
njen mogući uticaj na uspostavljanje profesionalnog identiteta. Naglasak je stavljen
na potrebu diskusije o ovoj temi među medicinskim sestrama/tehničarima uključenim
u osposobljavanje ljudskih resursa i pružanje zdravstvenih usluga i zdravstvenu negu,
kako bi se produbilo razumevanje ovih koncepata kao značajnih elemenata za jačanje
profesionalnog identiteta u sestrinstvu (Gutiérrez MG and Morais SC, 2017).
Treba naglasiti i važnu činjenicu, da kvalitetan zajednički timski rad lekara i
medicinske sestre/tehničara uvek rezultira sinergijom koja doprinosi kvalitetu lečenja
pacijenta, odnosno nije prost zbir pruženih usluga. Sa aspekta pacijenta, doživljaj
uspešnosti lečenja zavisi ne samo od lekara, neko i od medicinske sestre/tehničara,
23
koja više vremena provede sa pacijentom (što se posebno odnosi na ustanove

sekundarnog i tercijarnog nivoa, zahtevnu i kompleksnu patologiju, a izrazito na
ustanove socijalne zaštite).
Kao primer može se navesti studija koju su vodili Recoche K i Lee S, koji su
zaključili da je uloga medicinske sestre ključna u multidisciplinarnom timu u oblasti
ginekološke onkologije. Takođe, otvorili su pitanje definisanja specijalističkih uloga
(odnosno poslova koje zahtevaju neka odeljenja poput onkološke ginekologije). U
svom istraživanju autori preporučuju da se standardizuje nomenklatura i smernice za
praksu kako bi se osigurala pozicija medicinske sestre specijalno edukovane za rad na
posebnim poslovima, kao i da se posebni poslovi jasno definišu. Medicinska sestra,
prema njihovom viđenju predstavlja “lepak” i glavni kohezivni činilac kvalitetnog
multidisciplinarnog tima (Recoche K and Lee S, 2019).
Mogućnosti sestrinstva u prevenciji gojaznosti

Uz sve globalne i nacionalne napore za zaustavljanje pandemije gojaznosti, sve
strategije, akcije i primenjene mere, epidemija gojaznosti je na uzlaznoj liniji.
Gojaznost predstavlja dominantan javno zdravstveni problem, i više od toga,
gojaznost je temelj razvoja drugih masovnih ne-zaraznih bolesti. Zbog toga je
gojaznost sa jedne strane dobar primer kako zdravstveni sektor može da udruženim
snagama sestrinstva i lekarske struke deluje u usporavanju ove epidemije, koja se sve
češće opisuje kao sindemija, istovremeno obuhvatajući gojaznost, pothranjenost i
klimatske promene. Istraživanje Lancet-a naglašava da je gojaznost i dalje u porastu
u prevalenci u gotovo svim zemljama i potvrđuje da je važan faktor rizika za
oboljevanje i smrtnost. Trenutni pristup prevenciji gojaznosti je neuspešan uprkos
mnogim pojedinačnim naporima, preporukama i pozivima na akciju. Lancet komisija
o gojaznosti, razmatra gojaznost u mnogo širem kontekstu, u odnosu na pothranjenost,
a uzimajući u obzir i klimatske promene. Komisija poziva na preispitivanje
organizacionih modela, sistema ishrane, uključivanja civilnog društva i nacionalnog i
međunarodnog upravljanja kako bi se rešavao globalni izazov gojaznosti,
pothranjenosti i klimatskih promena. Holistički napor da se preorijentišu ljudski
resursi za postizanje boljeg zdravlja ljudi, ali i zdravlje planete, što je globalni
najvažniji i najhitniji izazov (Lancet 2019).
Više od tri miliona ljudi umire svake godine od posledica prekomerne telesne
težine i gojaznosti, i na taj način premašuje se apsolutni broj ljudi koji umiru od
pothranjenosti. U svetu ima dve milijarde ljudi s gojaznošću ili pred-gojaznošću,
odnosno prekomernom težinom. Važno je da se naglasi da 124 miliona dece pati od
prekomerne telesne težine i gojaznosti, a smatra se da su ovi brojevi u usponu i u
narednom periodu. Zbog velike raširenosti problema, važno je razmotriti efikasne i
24
efektivne mogućnosti lečenja gojaznosti, kao i prevencije, kako unutar zdravstvenih

sistema u različitim delovima sveta (Ryan D et al, 2021).
Gojaznost je značajan narastajući dugoročni zdravstveni problem među
odraslima, ali i među decom i adolescentima. Prekomerna telesna težina ili gojaznost
doprinosi i učestalosti dijabetesa tipa 2 u detinjstvu i povećati rizik od kardio-
vaskularnih bolesti. Primarnom prevencijom gojaznosti sprečava se razvoj
zdravstvenih posledica u odrasloj dobi. Medicinske sestre imaju kompetencije da
pomognu roditeljima i deci davanjem saveta o pravilnoj ishrani i da kroz programe
kontrole težine, nude strategije za smanjen unos kalorija i povećanje fizičke
aktivnosti. Medicinska sestra može delovati i u školi u porodici, a takođe u velikoj
meru pomoći lekaru i biti deo tima koji učestvuje u lečenju (Rabbitt A et Coyne I,
2012).
Medicinske sestre/tehničari predstavljaju značajan potencijal i snagu u
zdravstvenoj politici, jer su prisutne na svim nivoima zdravstvene zaštite u različitim
ustanovama mreže zdravstvenih ustanova i u širokom rasponu okruženja. Stoga se
može smatrati da su medicinske sestre na prvoj liniji prevencije gojaznosti i značajni
akteri u promociji zdravlja (Sheehan i Yin, 2006).
Berkowitz and Borchard naglašavaju da je važno da se medicinske sestre se
podstiču da razvijaju veštine zagovaranja, liderstvo i veštine društvenog marketinga,
jer se na taj način može doprineti prevenciji gojaznosti kod dece i adolescenata
(Berkowitz B et Borchard M, 2009).
Uz gojaznost dijabetes je veliki javno-zdravstveni izazov (u našoj zemlji
učestalost dijabetesa zahteva angažovanje primarne, sekundarne i tercijarne
zdravstvene zaštite, a takođe i porodica i zajednice). Nije upitno da li medicinska
sestra specijalizovana/obučena za rad sa pacijentima obolelim od dijabetesa može da
da doprinos i u radu sa pacijentom, a i ukupno u zdravstvenom sistemu. Značajna
uloga medicinske sestre se ističe naročito u radu sa osobama starije životne sobi
obolelih od gestacijskog dijabetesa.
Istraživanja pojedinih autora sugerišu da medicinske sestre obučene za dijabetes
mogu kvalitetno da edukuju pacijente, prenose iskustva kolegama i da paralelno
pružaju usluge zdravstvene nege. Ishodi ovakvog pristupa su pozitivni i za pacijente i
za sistem, a uključuju skraćeno trajanje boravka pacijenata u bolnici, smanjenje
opterećenja zdravstvenog sistema, kao i komplikacija, te je glavni ishod i zadovoljstvo
pacijenata. Ljudski resursi u sestrinstvu posebno obučeni za rad sa pacijentima
obolelim od dijabetesa, dugoročno donose dobrobit zdravstvenom sistemu, kroz
uštedu, a smanjuju komplikacije i doprinose boljem upravljanju bolešću (Lawler, J
2019).
25
Kao primer ozbiljnog doprinosa sestrinstva u masovnim ne-zaraznim bolestima

i ishrani pacijenata može se navesti i onkologija. Teški onkološki pacijenti imaju
najčešće i dodatne probleme sa ishranom, izmenom navika u načinu ishrane, ali i
udruženim uticajem osnovne bolesti i režima ishrane. Uloga medicinskih sestara, na
koje je pacijent upućen i sa kojom provodi više vremena nego sa lekarom, u
upravljanju prehranom prepoznata je kao veoma važna. No, nedostaje dovoljno
povratnih informacija o intervencijama medicinskih sestara u okviru savetovanja i
praćenja ishrane pacijenta koji su preživeli malignu bolest. Studija koju su sproveli
Gan T. i saradnici imao je za cilj da istraži ulogu i ishode delovanja medicinskih
sestara u prehrambenim navikama pacijenata koji su lečeni od malogne bolesti (Gan
T et al 2021).
Određena istraživanja potvrđuju da različite discipline treba da budu zastupljene
u timu za prehrambenu podršku: lekar: farmaceut, medicinska sestra, nutricionista.
Medicinska sestra može da bude i specijalizovana za poslove savetovanja o ishrani.
Odgovarajuće kompetencije koje odražavaju stručnost medicinske sestre
nutricionističke podrške, mogu dati značajan doprinos kvalitetu nutritivne nege,
pojašnjavanju značaja višedimenzionalnih aspekata ishrane, kao i praćenju uspešnosti
medicinske nutritivne terapije i poboljšanju ukupnih ishoda lečenja. Medicinska sestra
koja pruža usluge medicinske nutritivne terapije ima važno ulogu u timu, kako za
pacijente, ostalo medicinsko osoblje koje sprovodi negu, ali i za zdravstvenu
organizaciju (Boeykens K, Van Hecke A, 2018).
Umesto zaključka
Sestrinstvo je jedna od najplemenitijih i najzahtevnijih profesija. Očekivanja od
medicinskih sestara/tehničara još uvek su značajno veća od gratifikacije koju dobijaju
za svoj rad.
Stoga se zdravstveni sistemi suočavaju sa sve većim nedostatkom kadra u oblasti
sestrinstva, a posebno onih specijalizovanih za određene poslove od posebnog značaja
za uspeh u lečenju pacijenata, ali i za organizaciju zdravstvene službe.
Zdravstveni sistemi zahtevaju transformaciju i okrenutost ka prevenciji, što nije
jednostavno i ne može biti uspešno bez širokog uključivanja sestrinstva kao profesije.
Takođe, od sestrinstva se očekuje da svojim ličnim primerom utiču na promene
ponašanja kod pacijenta i prihvatanje zdravih stilova života.
Hronični nedostatak medicinskih sestara dodatno intenziviran Covid
pandemijom, zahteva hitnu akciju i u procesu obrazovanja, u procesu obučavanja kroz
celoživotno učenje, motivaciju kroz poboljšanje uslova rada i odgovarajuću
26
nadoknadu i iznalaženje inovativnih načina koji mogu da amortizuju sveprisutnu

mobilnost.
Mogućnosti sestrinstva kao profesije su velike, kako u procesima prevencije,
tako i doprinosu u lečenju pacijenta, ali postoji veliki zjap između ogromnih
očekivanja i nedovoljnih kapaciteta što globalno (i na nivou nacionalnom i lokalnom)
predstavlja izazov za zdravstvene sisteme i sisteme socijalne zaštite.
Potrebno je insistirati na značaju uloge sestrinstva u sprovođenju medicinske
nutritivne terapije i usvajanju preporuka o pravilnoj ishrani.
Okrenutost preventivnoj ulozi sestrinstva u zdravstvu, socijalnoj zaštiti, ali i
obrazovnim sistemima, može da bude dugoročno rešenje koje bi dalo rezultat u
usporavanju negativnih trendova u zdravlju i kvalitetu života.
Literatura
Anna-Karin Edberg, Petra Lilja Andersson. The shift from a medical to a nursing orientation:
A comparison of Swedish nursing students' expectations when entering the nursing degree
programme in 2003 and 2013, Nurse Education Today, Volume 35, Issue 9, 2015, Pages e78-
e83, ISSN 0260-6917, https://doi.org/10.1016/j.nedt.2015.06.015.
Berkowitz, B., Borchard, M., (January 31, 2009) "Advocating for the Prevention of Childhood
Obesity: A Call to Action for Nursing" OJIN: The Online Journal of Issues in Nursing Vol.
14, No. 1. Manuscript 2.
Boeykens K, Van Hecke A. Advanced practice nursing: Nutrition Nurse Specialist role and
function. Clin Nutr ESPEN. 2018 Aug;26:72-76. doi: 10.1016/j.clnesp.2018.04.011. Epub
2018 May 8. PMID: 29908686.
Brownie S, Wahedna AH, Crisp N. Nursing as a pathway to women's empowerment and
intergenerational mobility. J Clin Nurs. (2018 Nov); 27(21-22):4050-4057. doi:
10.1111/jocn.14540. Epub 2018 Jul 26. PMID: 29791745.
Cook O, McIntyre M, Recoche K, Lee S. "Our nurse is the glue for our team" -
Multidisciplinary team members' experiences and perceptions of the gynaecological oncology
specialist nurse role. Eur J Oncol Nurs. 2019 Aug;41:7-15. doi: 10.1016/j.ejon.2019.05.004.
Epub 2019 May 25. PMID: 31358260.
Frenk J, Chen L, Bhutta ZA, Cohen J, Crisp N, Evans T, Fineberg H, Garcia P, Ke Y, Kelley
P, Kistnasamy B, Meleis A, Naylor D, Pablos-Mendez A, Reddy S, Scrimshaw S, Sepulveda
J, Serwadda D, Zurayk H. Health professionals for a new century: transforming education to
strengthen health systems in an interdependent world. Lancet. 2010 Dec 4;376(9756):1923-
58. doi: 10.1016/S0140-6736(10)61854-5. Epub 2010 Nov 26. PMID: 21112623.
27
Gan T, Cheng HL, Tse MYM. A systematic review of nurse-led dietary interventions for
cancer patients and survivors. Asia Pac J Oncol Nurs. 2021 Dec 29;9(2):81-87. doi:
10.1016/j.apjon.2021.12.013. PMID: 35529414; PMCID: PMC9072171.
Global Health Workforce Statistics, The 2018 update, Global Health Workforce Statistics,
World Health Organization, Geneva.
Guesdon-Caltero, C., Cherchem, N., Frota, M. A., & Rolim, K. M. C. (2020). Health and
nursing system in France. Ciencia e Saude Coletiva, 25(1), 293–302.
https://doi.org/10.1590/1413-81232020251.27692019
Guss, Debra DNP, RN, ANP-C; Sherigar, Jagannath MD; Mohanty, Smruti R. MD, MS,
FACP. (2020) Management of Hepatitis C: A Practical Primer for Nurses. Gastroenterology
Nursing 43(1):p 22-27, January/February 2020. | DOI: 10.1097/SGA.0000000000000430
Gutiérrez MG, Morais SC. Systematization of nursing care and the formation of professional
identity. Rev Bras Enferm. 2017 Apr;70(2):436-441. Portuguese, English. doi: 10.1590/0034-
7167-2016-0515. PMID: 28403295.
Jevtic M. Knowledge in the Function of Health - by the path of Sustainable Development
Goals. Quality of life in pandemic conditions. Thematic book. 12th International
Interdisciplinary Scientific Conference “HORIZONS 2021” Subotica, on 14th and 15th May,
2021 ISBN 978-86-87893-54-2 p.21-31
Kenny G. Skills or skilled? Children's nursing in the context of the current debate around
nursing skills. J Child Health Care. 2003 Jun;7(2):113-22. doi:
10.1177/1367493503007002005. PMID: 12841529.
Lawler, J., Trevatt, P., Elliot, C., & Leary, A. (2019, August 7). Does the Diabetes Specialist
Nursing workforce impact the experiences and outcomes of people with diabetes? A
hermeneutic review of the evidence. Human Resources for Health. BioMed Central Ltd.
https://doi.org/10.1186/s12960-019-0401-5
Lazarou C, Kouta C. The role of nurses in the prevention and management of obesity. Br J
Nurs. 2010 May 27-Jun 9;19(10):641-7. doi: 10.12968/bjon.2010.19.10.48203. PMID:
20622760.
Lukewich J, Taylor S, Poitras ME, Martin-Misener R. Advancing Family Practice Nursing in
Canada: An Environmental Scan of International Literature and National Efforts towards
Competency Development. Nurs Leadersh (Tor Ont). 2018 Jun;31(2):66-78. doi:
10.12927/cjnl.2018.25602. PMID: 30339126.
Maria Lindberg, Marianne Carlsson, Maria Engström, Marja-Leena Kristofferzon, Bernice
Skytt, Nursing student's expectations for their future profession and motivating factors – A
longitudinal descriptive study from Sweden. Nurse Education Today, Volume 84, 2020.
104218. ISSN 0260-6917. https://doi.org/10.1016/j.nedt.2019.104218.
Mensah, G. P., ten Ham-Baloyi, W., van Rooyen, D. R. M., & Jardien-Baboo, S. (2020).
Guidelines for the nursing management of gestational diabetes mellitus: An integrative
literature review. Nursing Open, 7(1), 78–90. https://doi.org/10.1002/nop2.324
28
Nurses’ Role in Achieving The Sustainable Development Goals, (ICN 2017) International
Council Of Nurses, Geneva, Switzerland ISBN: 978-92-95099-41-8
Osingada, C. P., & Porta, C. M. (2020). Nursing and Sustainable Development Goals (SDGs)
in a COVID-19 world: The state of the science and a call for nursing to lead. Public Health
Nursing, 37(5), 799-805. https://doi.org/10.1111/phn.12776
Parola, V., Coelho, A., Neves, H., Bernardes, R. A., Sousa, J. P., & Catela, N. (2022). Burnout
and Nursing Care: A Concept Paper. Nursing Reports, 12(3), 464–471.
https://doi.org/10.3390/nursrep12030044
Rabbitt A, Coyne I (2012). Childhood obesity: nurses' role in addressing the epidemic. Br J
Nurs. 2012 Jun 28-Jul 11;21(12):731-5. doi: 10.12968/bjon.2012.21.12.731. PMID:
22874723.
Rosa, W.E., Upvall, M.J., Beck, D.M., Dossey, B.M., (2019) "Nursing and Sustainable
Development: Furthering the Global Agenda in Uncertain Times" OJIN: The Online Journal
of Issues in Nursing Vol. 24, No. 2, Manuscript 1.
Ryan, D., Barquera, S., Barata Cavalcanti, O., Ralston, J. (2021). The Global Pandemic of
Overweight and Obesity. In: Kickbusch, I., Ganten, D., Moeti, M. (eds) Handbook of Global
Health. Springer, Cham. https://doi.org/10.1007/978-3-030-45009-0_39
Sheehan NC, Yin L (2006) Childhood obesity: nursing policy implications. J Pediatr Nurs
21(4): 308-10
The Global Syndemic of Obesity, Undernutrition, and Climate Change: The Lancet
Commission report (2019). Lancet. 2019; (published online Jan 27.)
http://dx.doi.org/10.1016/S0140-6736(18)32822-8
WHO (2020). State of The World’s Nursing - Investing in Education, Jobs and Leadership.
Executive Summary, 2020..Geneva: World Health Organization; ISBN 978-92-4-000329-3
(electronic version)
World Health Organization (2020a). Year of the nurse and the midwife (WHO 2020a) .
www.who.int/news-room/campaigns/year-of-the-nurse-and-the-midwife-2020. Accessed
April 20, 2021.
29
NURSING AS A PROFESSION - OPPORTUNITIES,

EXPECTATIONS AND CAPACITIES
Abstract
Nursing as a profession has a specific role in society. The identity of this role is rich of
empathy, skills, willingness, sacrifice, but also knowledge and perseverance. Society in
general attributes to nursing professionals that the nursing profession is valued in society.
Nursing is a profession from which patients and the healthcare system have high expectations.
Nurses are prepared with the knowledge and skills (competencies) to practise. Furthermore,
professional presence reaches beyond the uniform to include self-confidence and a way of
being, knowing and doing as a nurse. Being a nurse means to work, think having in mind
always necessity of: accountability; ethical and honest norms (integrity); clinical competence;
respectful collaboration; effective communication; words and language reflecting care; having
a sense of duty; being reflective in practice and open to change; having a sense of optimism;
showing compassion and empathy; and looking professional. Today, the nursing profession is
in crisis. The pandemic crisis has made these problems more visible and intense. Insufficient
resources, lack of staff, mobility and increased demands affect the quality of work, increase
the risk of burnout and giving up the profession and therefore represent a major challenge for
health systems. On the other hand, the nursing profession is essential and opens numerous
opportunities to strengthen the health systems by strengthening nursing. This paper will
discuss the possibilities that lie ahead of us in the development of nursing.
Keywords:
nursing, role, skills, expectations, opportunities
30
KAKO VASPITAČI OCENjUJU NOVE OSNOVE

PROGRAMA PREDŠKOLSKOG VASPITANjA I
OBRAZOVANjA NAKON DVOGODIŠNjE
PRIMENE ISTIH
Prvoslav Janković, Bosiljka Perić, Aleksandar Janković
Pedagoški fakultet, Sombor
Sažetak/Apstrakt:
Republika Srbija je u sistem predškolskog vaspitanja nedavno, umesto ranije primenjivanih
programa, uvela tzv. Osnove programa PVO (predškolskog vaspitaanja i obrazovanja). Time
su vaspitači, ranije naviknuti raditi po programima u kojima je skoro sve do detalja određeno,
stavljeni pred izazov da, zajedno sa decom, roditeljima, stručnim saradnicima i drugima,
slobodnije, kreativnije i po svom stručnom nahođenju, kreiraju svoj vaspitno-obrazovni rad sa
decom. Pre svega, u skladu sa dečjim, potrebama, interesovanjima i sklonostima, a onda prema
svojim i sredinskim mogućnostima, u odnosu na koje se oni najviše upravljaju kada, polazeći
i od Osnova programa, sačinjavaju tzv. operativne programe svog rada. Pošto je u svemu tome
od velike važnosti i značaja u kojoj meri su oni kao vaspitači te Osnove programa razumeli i
prihvatili, odnosno šta o istima misle i kako ih ocenjuju u pogledu njihove primenjivosti,
izvršili smo istraživanje da bi došli do relevantnijih podataka o tome. Uzorkom istraživanja
obuhvatili smo najviše vaspitače koji su stekli izvesno iskustvo u dvogodišnjoj primeni Osnova
programa. Posebno one vaspitače koji su radili u grupama dece koje su se nalazile pred
polaskom u osnovnu školu. U ovom slučaju, što je bilo od naročitog značaja, raspolagali smo
i rezultatima jednog sličnog našeg istraživanja, posvećenog istom problemu, 2020. godine,
kada su oni već imali šestomesečno iskustvo u primeni ovih Osnova programa.Time nam se
pružila i mogućnost da proverimo da li je i u kolikoj meri, vremenski gledano, rad po ovim
Osnovama programa bio od uticaja na promene ranijih stavova, mišljenja i ocena ispitivanih
vaspitača u odnosu na iste. Isto tako, pretpostavili smo da bi nam, komparirani ondašnji i
sadašnji nalazi o tome mogli biti i od značaja u pogledu moguće dopune, korekcije i potpunijeg
razumevanja ovih Osnova programa, jer je za očekivati da bi se na taj način najviše mogao
unaprediti vaspitno-obrazovni rad po ovim programskim osnovama.
Ključne reči:
vrtić, vaspitač, dete, vaspitanje, program,
31
Uvod
Mnogi naučnici koji se bave problemom vaspitanja i obrazovanja dece
predškolskog ili mlađeg školskog uzrasta, pa i VIlijam N. Bender (2020) ističu da se
„Učenje zasnovano na projektu pokazalo kao jedna od najefikasnijih nastavnih praksi
danas.“ Jer se ... „U projektnoj nastavi učenici ... suočavaju sa realnim problemima i
zadacima, međusobno sarađuju u pronalaženju i kreiranju rešenja i zatim predstavljaju
rezultate rada.“. Sledeći takva shvatanja, kao i naprednije svetske prakse, a u svrhu
unapređenja predškolskog vaspitanja i obrazovanja, u Srbiji je u period od 2016. do
2018. godine realizovan naučno-istraživački projekt Kaleidoskop – diversifikacija
oblika i programa predškolskog vaspiztanja i obrazovanja. Realizovao ga je Institut
za pedagogiju i andragogiju Filozofskog fakulteta u Beogradu, u saradnji sa
Ministarstvom prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije i UNICEF-om
(u vidu finansijske pomoći posredstvom Švajcarske agencije za razvoj i saradnju).
Ovim projektom bilo je predviđeno da se u navedenom vremenskom periodu
eksperimentalno provere Osnove programa PVO (predškolskog vaspitanja i
obrazovanja), koje bi zamenile ranije korišćene programe, a za koje se (osnove)
pretpostavljalo da deci i vaspitačima dopuštaju više slobode i kreativnost, pa bi kao
takve mogle biti od većeg značaja u započetoj reformi sistema našeg predškolskog
vaspitanja i obrazovanja (Krnjaja, Ž, Pavlović Breneslavić, D. (2017). Posle toga,
oktobra 2018. godine, usledilo je njihovo usvajanje od strane Ministarstva prosvete,
da bi iste bile objavljene u Službenom glasniku kao Pravilnik o osnovama programa
predškolskog vaspitanja i obrazovanja („Prosvetni glasnik“, br. 16/2018, od 27. 09.
2018. god.). Daljnjim tokom događaja u vezi sa ovim, od početka 2019/20. godine
usledila je i praktična primena ovih Osnova programa PVO (u daljnjem tekstu Osnove
programa) na širem prostoru Srbije, a od početka školske 2022/23. godine i u svim
ustanovama predškolskog vaspitanja i obrazovanja u Srbiji.
U našoj praksi predškolskog vaspitanja i obrazovanja ranije su primenjivane dve
vrste programa. Jedan koji je sadržajem i načinom praktične primene podsećao na
Osnove programa, jer je konceptualno polazio od dečjih potreba, u smislu
interesovanja, igre i drugih aktivnosti. To je bio tzv. program A (Kopas Vukašinović,
E., 2010), sličan modelu projektnog učenja, za koji su se vaspitači po svom nahođenju
i slobodnom izboru mogli opredeljivati. Drugi, najviše primenjivan program bio je
tzv. program B (Kamenov, E., 2006). Za isti su se, što je najčešće bio slučaj, naši
vasitači, takođe, slobodno opredeljivali. Taj program je, sadržajno i načinom
praktične primene, pošto su vaspitno-obrazovni sadržaji grupisani po određenim
oblastima, više podsećao na školsku organizaciju obrazovno-vaspitnog rada.
Sada, kada su i normativno utvrđene Osnove programa, naši vaspitači su to
shvatili kao veliku, ili skoro revolucionarnu, novinu. Najviše zbog toga što one
32
programski ili sadržajno ne liče na nešto što je u celini, odnosno u pojedinostima, dato
da bi se isključivo po tome morao ostvarivati vaspitno-obrazovni rad, već kao nešto
što je u osnovi ili načelno, trebalo da vaspitače samo podstiče, podseća i navodi da
konkretne vaspitno-obrazovne situacije rešavaju vodeći računa ne toliko da bi deca
nešto kao informaciju usvojila ili saznala, već da bi bila aktivna u onome što najviše
može doprineti njihovom celovitom psiho-fizičkom razvoju. Najviše u pogledu
kritičkog mišljenja, stvaralačke mašte, kreativnosti i svega ostalog što najviše može
doprineti njihovom svestranom ispoljavanju i razvoju, a što ona to doživljavaju kao
svoju ličnu potrebu, igru i zabavu. Upravo na osnovu takvog pristupa vaspitanju i
obrazovanju predškolske dece, predpostavljalo se da će se ona na najbolji način
pripremiti i za daljnje školovanje, pa i za sve ono što ih u kasnijem životu očekuje.
U kojoj meri su Osnove programa od strane naših vaspitača shvaćene kao velika
i izazovna novina, posebno zbog toga što organizaciju vaspitnih grupa nije više trebalo
ravnati prema dečjem uzrastu, a ni ravnati se prema nekim standardima kvaliteta, kao
ni sadržaje grupisati prema predmetnim oblastima, što je ranije bio slučaj, već prema
odgovarajućim problemsko-tematskim ili sadržajno integrišućim celinama, donekle
se potvrdilo istraživanjem koje je na Pedagoškom fakultetu u Somboru izvršeno 2020.
godine. Nakon šestomesečne, u eksperimentalne svrhe, praktične primene Osnova
programa (Janković, A. i sar., 2020). Tadašnjim istraživanjem stavova, mišljenja i
stručne procene mogućnosti primene u vaspitnoj praksi ovih programskih Osnova,
pokazalo se, između ostalog, da bi za vaspitače bilo neophodno da daljnjim stručnim
usavršavanjem steknu neke od aktuelnijih profesionalnih kompetencija. Kao što su:
potpunije razumevanje prirode psiho-fizičkog razvoja dece u uslovima novih
informatičkih tehnologija i unete digitalizacije u skoro sve sfere ljudskog rada,
višestrana jezička pismenost, kreativnost, kritičnost itd. Istovremeno, ovim
istraživanjem se pokazalo da baš u nedostatku takvih kompetencija kod ispitivanjem
obuhvaćenih vaspitača Osnove programa u mnogim aspektima nisu bile dovoljno
pozitivno ocenjene. Verovatno i zbog toga što im je ranijim B programom bilo skoro
sve definisano i programski razrađeno (Kamenov, E., 2006.; Kopas Vukašinović, E.,
2010), a sada se, od njih očekuje da samostalno, u saradnji sa decom, stručnim
saradnicima, osobljem iz šire društvene sredine samostalno, prilagođene okolnostima
u kojima rade, sastavljaju programe po kojima će izvoditi vaspitno-obrazovni rad.
Takav pristup, kojim se napušta ranijim programima sve zadato i dato, pa i umanjena
sloboda da se u praksi čini nešto što bi mnogo od toga odudaralo, ima mnogo
prednosti, kao i nedostataka (Kamenov, E., 2008: 136-143)
Možda Osnove programa, što se pokazalo našim istraživanjem, nisu bile po
mnogo čemo na prtihvatljivom nivou ocenjene, i zbog toga što su ispitivani vaspitači,
koji su sačinjavali uzorak, imali praktično iskustvo u pogledu njihove primene samo
u trajanju od šest meseci. Upravo takvi naši nalazi u pogledu stavova i mišljenja tada
33
ispitivanih vaspitača, kao i okolnosti u kojima je tada istraživanje sprovedeno, od

najvećeg je uticaja bilo da se i u ovom trenutku, opredelimo (što se i u naslovu navodi)
za istraživanje kojim bi se pokušalo utvrditi da li se što u ocenama, stavovima i
mišljenjima promenilo nakon dvogodišnje praktične primene tih Osnova programa.
Ne samo zbog toga da bi sagledali da li se i šta promenilo, već i zbog toga šta bi, po
mišljenju vaspitača u praksi, najviše trebalo, u smislu dopune, korekcije i sl., uraditi
kako bi ove Osnove programa učiniti efikasnijim. Ne samo u opštem vaspitno-
obrazovnom smislu, već i zbog zbog bolje pripreme dece za polazak u osnovnu školu.
Metodološki pristup
Na sličan nači prestojeće, kao i naše ranije istraživanje, posvećeno istom
problemu – utvrđivanju stavova, mišljenja i ocene naših vaspitača u odnosu na Osnove
programa, izvedenog 2020. godine (Janković, A., Solaković, I., Davidović, Lj., A.,
2020: 94–124) zamišljeno je da se, pored ostalih naučnih metoda, najviše primeni
analiza sadržaja i uporedna ili komparativna metoda. Posebno zbog toga što je trebalo
da se uporede nalazi o istom predmetu istraživanja u vremenskom razmaku od dve
godine. Što se tiče tehnike prikupljanja potrebnih podataka o stavovima, mišljenjima
i ocene ispitivanih subjekata, opredelili smo se za postupak skaliranja, jer smo za
potrebe sadašnjeg istraživanja prilagodili ranije korišćenu skalu stavova. Takoreći,
isti instrument. Najviše zbog toga da bi, kako je već naglašeno, mogli izvršiti potrebna
poređenja između onda i sada utvrđenih podataka ili činjenica koje bi mogle ukazati
na to šta je, pod uticajem vremena, iskustva i drugih uzročno-posledičnih veza, moglo
biti ili ne od uticaja na stavove, mišljenja i ocene ispitivanjem obuhvaćenih vaspitača,
u odnosu na Osnove programa. Kao ranije i ovom prilikom koristili smo se
jednostavnijim statističkim postupcima. U vidu brojčano ili procentualno iskazanih
nalaza, rangiranja, utvrđivanja značajnosti i sl.
Populacija i uzorak istraživanja

Populaciju su u brojnijem smislu predstavljali vaspitači iz Novog Sada i okoline,
a delimično i iz Sremske Mitrovice. Svi su oko dve godine u svome radu, u starijoj
vaspitnoj grupi predškolske dece, primenjivali nove Osnove programa, a imali su i
dosta iskustva u primeni ranije važećih programa vaspitanja i obrazovanja
predškolske dece. Dakle, reč je o subjektima koji su imali dosta saznanja i praktičnog
iskustva da bi se njihovi stavovi, mišljenja, ocene, obrazloženja i preporuke, do kojih
smo istraživanjem došli, mogli uzeti za relevantne činjenice. Uzorak je, s obzirom na
brojnost ispitivanih osoba, bio mali (48 ispitanika) i nameran. To nam je bilo od bitnog
značaja za izvođenje određenih zaključaka, kao i za moguća uopoštavanja ili
34
generalizacije na relaciji uzorak – populacija, pri čemu je naš uzorak bio dosta mali i,
načinom sastavljanja, nameran, jer je obuhvatao samo deo populacije koji se
dobrovoljno hteo podvrći našem ispitivanju. Sve ovo navodimo i zbog toga što
populaciju predškolskih vaspitača u Srbiji, prema podacima prosvetnih vlasti (Zavod
za unapređenje obrazovanja i vaspitanja), čini 15000 subjekata. S obzirom da nam je
u ovom istraživanju najviše bilo stalo do toga da utvrdimo šta vaspitači misle o nivou
pripremljenosti dece za polazak u osnovnu školu u naše istraživanje, sprovedeno
početkom drugog polugodišta školske 2023/24. godine, bili su uključeni pretežno
vaspitači koji su trenutno radili u najstarijim ili pripremnim grupama predškolske
dece.
Pošto se u našem istraživanju upoređuju podaci o stavovma i mišljenjima
vaspitača u odnosu na Osnove programa dobijeni u vremenskom razmaku od dve
godine za očekivati je da su na iste mogli uticati ne samo iskustvo, već i nivo njihove
stručne ili profesionalne kvalifikacije, vremenom promenjeni uslovi rada, mogućnost
da uporede veći broj vaspitno-obrazovnih programa, jer su po njima ranijih godina
radili, da imaju saznanja o tome šta učitelji misle o nivou pripremljenosti dece za
polazak u školu i drugi činioci. Neki od tih činilaca mogli bi se sagledati i iz podataka
navedenih u tabeli koja sledi, a koja istovremeno predstavlja i uzorak ispitanika u dva
vremenska navrata.
Tabela 1: Veličina, vrsta i kvalifikaciona struktura uzoraka
Vrsta i nivo kvalfikacije 2020. г. 2023. г.
Dvogodišnja viša vaspitačka škola 9(20%) 5 (11%)
Trogodišnja visoka strukovna škola za obrazovanje vaspitača 32 (66%) 47 (47%)
Trogodišnjaa visoka strukovna škola za obr.azovanje vaspitača 2 (4%) 22 (22%)
sa kasnijom jednogodišnjom specijalizacijom
Fakultet za obrazovanje vaspitača 4 (8) 7 (7%)
Fakultet za obrazovanje vaspitača sa završenim master studijama 1 (2%) 6 (13)
Upoređujući podatke o uzorku istraživanja izvršenog pre dve godine i sada

(tabela 1) primećuje se da je i dalje najveći broj vaspitača na nivou završene
trogodišnje visoke strukovne škole za obrazovanje vaspitača (57%). U tom pogledu
sada je, u odnosu na ranije istraživanje, nešto veći procenat vaspitača sa završenom
trogodišnjom visokom strukovnom školom za obrazovanje vaspitača, kao i što je veći
broj onih koji su u međuvremenu završili odgovarajuće specijalizacije ili fakultete na
kojima se mogu obrazovati i vaspitači predškolskih ustanova (35%). U oba slučaja
pokazalo se da su vaspitači sada značajno kvalifikovaniji, jer ih ima dosta sa
završenim fakultetom (35%) ili su posle završene vaspitačke škole pohađali
jednogodišnje specijalističke studije (22%), a neki završili i fakultet (7%), dok su neki
završili osnovnu muzičku školu ili stekli sertifikat za rad i na engleskom jeziku.
35
Gledano u celini, s obzirom na nivo i vrstu obrazovanja, stečenu specijalizaciju,

završene master studije, broj pohađanih stručnih seminara (90%) i druge okolnosti
trebalo bi očekivati da će i sadašnje njihove ocene i procene u vezi novih Osnovama
programa mogle biti od velike koristi za sačinjavanje tzv. realnih programa, čijom bi
se neposrednom realizacijom u praksi mogli ostvariti ovim Osnovama programa
zacrtani vaspitno-obrazovni ciljevi.
Uticaj dosadašnjeg iskustva u primeni novih Osnova programa na stavove u

kojem stepenu su one primenjive
U Osnovama programa, umesto ranije češće korišćenog tzv. programa B, u kojem
su vaspitno-obrazovni sadržaji, slično školskim programima, bili razvrstani prema
pojedinim oblastima, insistira se na tzv. integrišućem projektnom pristupu prilikom
formiranja određenih znanja ili pojmova na nivou predškolskog uzrasta. deteta. To
znači, da se istovremeno i u više aspekata, s obzirom na raznovrsne oblasti ljudskog
saznanja, umetnosti, tehničko-tehnoloških i drugih dostignuća, pa i praktičnog
životnog iskustva, omogući da deca steknu celovite osnovnije pojmove o nečemu.
Uostalom, to je i logično, jer nije nepoznato da deca na ovom uzrastu svet i pojave
doživljavaju i razumeju u pojavnim uzročno-posledičnim vezama, a ne kao nešto što
se kasnije, u pojedinim oblastima ljudskog saznanja iz određenih razloga razjedinjuje
i na poseban način sistematizuje (Janković, A., 2019: 57–77). Ovakav, tj. integrišući
pristup različitih saznanja o nečemu na nivou predškolskog i nižeg školskog uzrasta,
naročito se zagovara u prevedenoj knjizi na naš jezik Projektno Učenje – za
predškolski i mlađi školski uzrast, čiji su autori Sara Lev, Amande Klark (vanr. prof.
pedagogije na Centrtal koledžu u Peli – Ajova, SAD) i Erin Starki, a koja u
podnaslovu glasi „Smela polemika sa svima koji misle da projektno učenje nije
moguće primeniti u radu s decom mlađeg uzrasta.“ (Prema: VIlijam N. Bender, 2020).
U vezi ove knjige recenzenti su istakli: da je ovo revolucionarna zamisao i da
nije neostvariva, jer „projektno učenje s decom mlađeg uzrasta izuzetno dobro
funkcioniše“. Osim toga, navode recenzenti, da su autori ove knjige „Smelo i
argumentovano ... pobili brojne pretpostavke, zablude i predrasude koje predstavljaju
glavnu prepreku njegovom ostvarenju.“ Tim pre što su u istoj knjizi predstavljeni
neophodni alati, resursi, nastavne strategije i praktični saveti, „...za razvejavanje
mitova i otkrivanje istine.“ Tu se naročito ističe i to da je potrebno samo da vaspitači
i nastavnici dobro razumeju projektno učenje u ranom detinjstvu i da predškolsku
decu i učenike tokom cele školske godine uključe u projektno učenje. Primenom
projektnog učenja na nivou školskog obrazovanja i vaspitanja bavili su se i naši
pedagozi. Na primer, Vilotijević, M. i Vilotijević, N. (2016). Sve ovo, kao imnoštvo
36
drugih studija, praktičnog iskustva i sl. verovatno je poslužilo i našim autorima pri
sastavljanju Osnova programa.
S obzirom na to da projektno učenje treba dobro razumeti, što su naglasili i
recenzenti napred navedene američke studije, u našem istraživanju, vezano za
stavove, mišljenja i ocene naših vaspitača u odnosu na takav pristup, s obzirom na
njihovo iskustvo u primeni tematsko (integrišućeg) projektnog metoda ili pristupa,
utvrđeno je, što se vidi iz naredne tabele, da su njihova mišljenja i stavovi bili dosta
podeljeni.
Tabela br. 2.: Efikasnost Osnova programa u odnosu na ranije programe
(Prema %
Br. i % Stepen u skali (1 – 5) i sadržaj opredeljenja vrednosti
odgovora)
1. Mislim da je tematsko/projektni pristup sasvim odgovarajući 15 (16 %)
Možda bi trebalo tematsko/projektni pristup vaspitanja donekle
2. 24 (24 %)
kombinovati sa ranijim programom vaspitanja predškolske dece
Dobro bi bilo ravnomerno kombinovati, po nahođenju vaspitača,
3. oba pristupa, ili vaspitačima ostaviti da se slobodno opredeljuju 19 (20 %)
za jedan od ta dva pristupa (raniji ili sadašnji).
Možda bi trebalo da se raniji program donekle kombinuje sa
4. tematsko/projektnim pristupom, odnosno sa novim Osnovama 19 (20%)
programa PVO.
5. Ranijem programu PVO nije ništa nedostajalo 19 (20%)
Prema nalazima izloženim u prethodnoj tabeli, nakon dvogodišnjeg iskustva u
primeni Osnova programa najviše su procentualno vrednovan stavovi pod br. 4 i 5 –
Možda bi trebalo da se raniji program donekle kombinuje sa tematsko/projektnim
pristupom, odnosno sa novim Osnovama programa PVO i stav Ranijem programu
PVO nije ništa nedostajalo. Isto tako, i ranijim istraživanjm stavova i mišljenja
vaspitača pokazalo da je i tada procentualno najviše (64%) bio vrednovan isti stav, tj.
Možda bi trebalo tematsko/projektni pristup vaspitanja donekle kombinovati sa
ranijim programom vaspitanja predškolske dece. Dakle, u tom pogledu nije utvrđena
nikakva promena. Ovakvi rezultati dolaze verovatno otuda, što su ispitanici
obrazlažući svoje stavove često naglašavali da se naš raniji B program dobro pokazao.
Isto tako, obrazlažući svoje stavove i mišljenja, isticali su i to da ono što se ranije
dobro pokazalo ne treba nikada do kraja odbacivati. Osim toga, nije nepoznato da je
naš sistem predškolskog vaspitanja (posebno u Vojvodini) ranije bio na nivou
najnaprednijih evropskih sistema.
Praktična ostvarivost Osnova programa PV

U kojoj meri su se Osnove programa pokazale efikasnim i šta bi se u tom pogledu
u daljnjoj njihovoj primeni moglo očekivati vaspitači, koji su sačinjavali uzorak
37
nedavnog našeg istraživanja, izjasnili su se na način koko je to prikazano sledećom

tabelom.
Tabela br. 3: Osnove programa kao oslonac za sačinjavanjeoperativnih programa rada
Red. br i rang 1–5 Br. i %
1 Mislim da je, bez ikakvih smetnji ili ograničenja, to sasvim moguće..........7 (15%)
2 Mislim da nove Osnove programa PVO delimično neće moći da ispune svoju
funkciju.................................11 (23%).
3 Nove Osnova programa PVO će svoju funkciju polovično ostvariti svoju
funkciju..........................11 (23%)
4 Nove Osnove programa PVO delimično svoju funkciju neće moći da ostvare svoju
funkciju.......(15%)
5 Mislim da, sudeći prema onome šta i kako Osnove programa PVO nude, njihova uloga
kao predškolskog vaspitno-obrazovnog programa, naročito na nivou tzv. pripremne grupe,
neće uopšte biti ostvariva. Možda i zbog toga što nema dovoljno kontinuiteta između ranijeg
i ovom koncepcijom predviđenog sadržaja i načina rada..........12 (25%)
Kako su vaspitači, za koje smo smatrali da su kompetentni, u najvećem procentu

Osnove programa ocenili da su osrednje, i za vaspitača samo informativne u pogledu
sastavljanja operativnih programa rada, moglo bi se zaključiti, a što je od strane većeg
broja vaspitača i u njihovim komentarima predloženo, da se na razradi ili privođenju
ovog normativa praksi mora još mnogo raditi. U istom smislu, ovom dokumentu je
imao zamerke i poznati prof. Ivan Ivić (2020) ističući: nije dovoljno instruktivan u
pogledu sastavljanja normativa ili standarda kvaliteta, kao i ni u pogledu sačinjavanja
operativnih programa rada na nivou jedne predškolske ustanove i konkretne vaspitne
grupe.
Možda su, između ostalog, i ovi nedostaci Osnova programa značajno uticali i na
to koliko se oni osećaju upućenim ili kompetentnim za rad po istima, što se vidi iz
sledeće tabele.
Tabela br. 4: Samoprocene vaspitača u pogledu svoje stručne kompetentnosti
Red. br. kompetencije i ocena 1–5 Broj i % odgovora
1. Sasvim sam upućen/a i kompetentan/a.................................16 (18%)

2. Mislim da mi nedostaje još malo prakse i seminara.................... ....... 19 (22%)
3. Mislim da sam polovično ovladao/la znanjima i veštinama značajnim za rad primenom

novih Osnova programa PVO............21 (24%)
4. Mislim da mi još samo ponešto nedostaje u vezi znanja, informacija ili veština za rad
primenom novih Osnova programa PVO............. 15 (17%)
38
5. Nalazim da sam još uvek sasvim neupućen/a u vaspitno-obrazovni rad po sistemu tzv.
projektno/tematskog pristupa. Zbog toga bi bilo potrebno još stručnih seminara i prakse, a
naročito da se u novu koncepciju unese još konkretnijih uputstava...............................16 (18%)
Saglasno procenama ispitivanih vaspitača o tome koliko su programske Osnove

uputne i informativne za sačinjavanje operativnih programa rada (tabela 3) pokazalo
se i to koliko su sebe ocenili kompetentnim ili uspešnim radeći po ovim Osnovama
programa (tabela 4). Na osnovu datih podataka, brojno i procentualno, najveći broj
vaspitača je svoju kompetentnost u odnosu na Osnove programa ocenio sa brojem 2,
u ponuđenoj im petostepenoj skali. Što znači, da za sebe nalaze da im još nedostaje
prakse i seminara. Ova ocena nije slučajna ni zbog toga što se po ovim Osnovama
programa radi tek dve godine, tako da mnogi od njih nisu još dobili povratnu
informaciju od osnovne škole u koju su im deca otišla, a to bi bilo najznačajnije za
sagledavanje koliko su im deca bila pripremljena za polazak u školu. Osim toga, na
mnogo mesta, komentarišući procenu svoje kompetentnosti navodili su najčešće:
„...seminari su uvek potrebni.“; „... na većini seminara više se teoretisalo, nego što se
praktično pokazivalo.“; „... pokazalo se da su Osnove programa veoma loše i da nisu
dobre ni za decu ni za vaspitače.“; „Ništa nije uobličeno, sve je konfuzno.“; „... više
zahtevaju, a mi vaspitači nismo dovoljno motivisani.“; „Zbog brojnosti dece i načina
rada deca nisu bezbedna, jer se razilaze, nisu stalno pod kontrolom vaspitača, mogu
se povrediti, a i neke sitne predmete ili materijale progutati.“; „Ovo su samo uputstva,
a gde je program?“; „Osnove programa su dobre u teoriji, ali ne u praksi.“ Neki su
naveli da im nedostaje iskustvo, a koje će vremenom primene ovih Osnova programa
steći. Neki su naveli da su duži niz godina radili po ranijim programima pa im treba
vremena da se prilagode novim. Značajan broj se izjasnio i u pogledu toga da im
nedostaje prilagođen prostor, odgovarajuća oprema i materijali za rad. Isto tako, neki
su zamerili i to što više nema radnih listova, svezaka i sl., što je posebno, kako na decu
tako i na njih, motivišuće delovalo. Niki su se izjasnili i da ništa ne može biti loše što
se ne može popraviti, očekujući da će se to i učiniti. Neki su se, nezavisno od svega,
izjasnili da su se radeći po ovim Osnovama programa dobro snašli i ostvarili dobre
rezultate. Sve u svemu, oni su polazeći od onoga šta se sve od njih očekuje, svoje
kompetencije ocenili jedva malo višim od proseka, ali i da će vremenom, kao i
mogućim korekcijama tih Osnova programa, sve biti dobro postavljeno.
Šta otežava rad po Osnovama programa PVO

Kao i u svakom poslu tako i u vaspitno-obrazovnom radu izvršitelji nailaze na
raznovrsne teškoće. Na koje su teškoće ili otežavajuće faktore nailazili vaspitači, koji
su donekle stekli praktična iskustva u primeni Osnova programa, predstavili smo
tabelom br. 5.
39
Tabela br. 5: Otežavajući faktori uspešne primene novih Osnova programa

Stepen u kojem je otežana
Redni br. i naziv teškoće primena osnova programa Br. i % Rang
1 2 3 4 5
1. Broj dece 29 5 1 3 4 42 (83%)
2. Deca kojima treba posvetiti posebnu pažnju 7 16 7 3 7 40 (88%) II
3. Roditelji očekuju posebnu pažnju za njihovo dete 2 2 3 5 13 25 (52%) III
4. Nema dovoljno sredstava 3 8 12 6 8 37 (77%) V
5. Nerešano volontiranje 2 0 4 2 14 22 (46)%) IV
6. Neprilagođen prostor 2 4 5 7 11 29 (60%)
7. Otežana saradnja vrtić šk. 0 0 1 2 21 24 (50%)
8. Povećane radne obaveze 4 2 5 6 12 29 (60%)
9. Prelaz dece iz vrtića u šk. 4 4 8 8 9 33 (69%)
Stavovi u vezi izloženih teškoća dosta su bili jedinstveni. Teškoće takve vrste
rangirali smo rimskim brojevima od I do V. Pored istaknutog, treba imati u vidu i to
da su velike teškoće i one koje su navedene pod red. br. 3, 6, 7, 8 i 9. Isto tako, među
značajne teškoće vaspitači su, u svojim komentarima, naveli i to da im nedostaju
brojne varijante ranije korišćenih radnih listova i grafičkih materijala od značaja za
razvoj grafo-motoričkih i drugih veština. Najviše zbog njihove velike uloge u pripremi
dece za školu, u pogledu ovladavanja veštinama početnog čitanja i pisanja. Među
komentarima posebno je istaknuto da bi rad sa učenicima u početnim razredima
osnovne škole trebalo više prilagoditi načinu rada u pripremnim grupama predškolske
dece i obrnuto (Janković, P., Eraković, T., 2008).
Ako uporedimo podatke o teškoćama utvrđene ovim istraživanjem u odnosu
na ono što je dobijeno ranijim istraživanjem moglo bi se uočiti da su i ranije najviše
istaknute iste teškoće. Uključujući tu, onda i sada, i normativno nerešeno pitanje
volontiranja osoba izvan vrtića, pa i nedostajuće normative u pogledu kvaliteta (da bi
se uopšte znalo šta deca uče i saznaju u vrtiću), a onda i vaspitačima potrebnih
megodičkih priručnika.
Koliko se vaspitači mogu osloniti na pomoć roditelja, stručnih saradnika i

osoblja iz društvene sredine
Pošto je rad po sistemu integrišućeg projektnog pristupa, na čemu se upravo
temelje Osnove programa, dosta kompleksan i zahtevan izvesno je da zacrtani ciljevi,
po oceni vaspitača, ne dovoljno precvizno, neće biti lako ostvarivi bez značajnije
pomoći stručnih saradnika iz predškolske ustanove i nekih osoba (volontera) iz
40
društvene sredine. To je moguće, po mišljenju ispitivanih vaspitača, na nivou

podataka unetih u sledeću tabelu.
Tabela br. 6: Procene vaspitača u vezi moguće saradnje ili pomoći od strane roditelja,
stručnih saradnika i zainteresovanih iz šire društvene sredine
Stepen u skali Roditelji Stručni saradnici Društvena sredina
Ranije Sada Ranije Sada Ranije Sada
1. Uvek 10 (22%) 20 (36%) 12 (26%) 23 (53%) 14 (31%) 20 (51%)
2. Ponekad. 14 (30%) 31 (49%) 14 (30%) 31 (39%) 21 (47%) 24 (48%)
3. Da i NE 14 (30%) 23 (34%) 13 (28%) 21 (26%) 9 (20%) 19 (44%)
4. Retko kad 7 (15%) 22 (35%) 8 (17%) 17 (32%) 1 (2%) 17 (35%)
5. Nikad 1 (2%) 17 (28%) 8 (25%) – 8 (16%)
Kako je vreme prolazilo u praktičnoj primeni Osnova programa pokazalo se (br.1

u prethodnoj tabeli) da je sve veći broj bio onih koji su se kao roditelji, stručni
saradnici ili osobe iz šire društvene sredine želeli uključiti u raznovrsne aktivnosti i
tako pomoći deci i vaspitačima. Isto tako, pogledamo li stav pod br. 5., porast je i
broja onih koji nisu bili u mogućnosti pružiti ovakvu pomoć. Verovatno je to, kako su
to vaspitači protumačili, posledica sadašnjeg tempa života i sve većih obaveza koje
imaju roditelji, saradnici (pedagozi, psiholozi, logopedi i dr.) i potencijalni volonteri
iz društvene sredine. Dakle, svi su pomoći vaspitačima više spremni nego ranije, ali
još nedovoljno. Uglavnom se to događa kada im vaspitač nešto konkretno predloži.
Na primer, što se tiče roditelja, u smislu pribavljanja materijala kojeg će deca koristiti
u raznovrsnim projektnim aktivnostima, što ove Osnove programa dosta potražuju, a
čega u vrtićima, po pravilu, nedostaje. Učešće roditelja ili osoba iz šire društvene
sredine dobrim delom je ograničeno i ako se vrtić nalazi u manje naseljenom mestu,
jer ih je teže pronaći. U svakom slučaju, ispitivani vaspitači su istakli i to da bi se oni
sami morali sve više posvetiti kvalitetnoj saradnji sa svakim od ovih faktora, jer je to
u korist deteta.
Konkretnije, što se tiče stručnih saradnika u predškolskim ustanovama, vaspitači
su istakli: da oni svojim angažovanjem sve više nastoje biti od pomoći. Pogotovo kada
je reč o deci sa posebnim potrebama, razvojnim smetnjama ili o deci koja pokazuju
veće mogućnosti, Međutim, s obzirom na brojnost dece u vaspitnim grupama, rastući
broj svakovrsnih problema i sve većeg njihovog angažovanja na poslovima
administriranja, kao i nedovoljnog broja ovih stručnjaka u predškolskim ustanovama,
njihova je pomoć i dalje ograničena. Posebno ako nije reč o nekim izuzetno aktuelnim
ili većim problemima. Za stručne saradnike vaspitači su istakli i to da su dosta
posvećeni promovisanju Osnova programa. Više teorijski, u smislu njihovog
tumačenja, a manje u smislu toga kako bi ih trebalo praktično primeniti.
41
Što se tiče mogućih volontera, u koje bi spadale neke osobe iz uže ili šire
društvene sredine, na primer, nekih stručnjaka, umetnika, sportista ili posebno za
nešto okvalifikovanih osoba, koje bi mogle biti od pomoći deci i vaspitačima, prema
nalazima našeg istraživanja (prethodna tabela) u porastu je i njihovo angažovanje.
Posebno u vremenu kada treba i mogu doći u vrtić. Ukoliko je potrebno da vaspitač
sa decom ode negde dalje od vrtića to je otežano, zbog zabrane de sa većim brojem
dece koristi vozila javnog prevoza ili da se kreću po gradu. Nekada je potrebna
saglasnost ustanove čak i da se deca odvedu do neke galerije, izložbe i sl. Isto tako,
sve ovo zavisi i od teme ili vaspitno-obrazovnog projekta. U krajnjim ishodima, zavisi
i od toga da li se i u kojoj meri mogu naći poželjne osobe među roditeljima jedne
vaspitne grupe.
Priprema dece za polazak u školu kao značajniji cilj ili svrha pohađanja
predškolske ustanove
U odnosu na rezultate ranijeg istraživanja sada se pokazalo da su, pod uticajem
iskustva u dvogodišnjoj primeni Osnova programa, dobijeni nešto drugačiji rezultati,
što se vidi iz naredne tabele.
Tabela br. 7: Procena značaja pojedinih aspekata pripreme dece za školu
Red. br. pojedinog aspekta Rang značaja

1. Opšta saznanja o društvenim i prirodnim pojavama………………………….............
2. Razvijen govor, u smislu razumevanja, izražavanja, rečnika i upotrebe I
3. Usvojeni osnovni matematički pojmovi, u smislu veličine, količine, mnoštva, dimenzija,
mera i merenja, orijentacije u prostoru, vremenu i sl. ..
4. Konkretnija saznanja u vezi opažanja, razumevanja i odnosa deteta prema pojavama iz
neposredne životne sredine (živi svet, neživa priroda, tehnički uređaji, saobraćaj i sl.)
5. Razvijena interesovanja, sposobnosti i neke od tehnika likovnog, muzičkog, dramskog ili
drugih načina izražavanja.
6.. Razvijena osećanja ili emocije.
7. Razvijene sposobnosti za empatiju i razumevanje drugih, u smislu tolerancije zbog
različitosti u vezi izgleda, ponašanja, navika, potreba i sl.
8. Razvijene čulne, intelektualne i druge sposobnosti za sticanje znanja. IV
9. Izražena radoznalost, u smislu otvorenosti i spremnosti za saznavanje III
10. Dete je zavolelo knjigu, u smislu razgledanja, voli da mu se čita, priča i sl. .
11. Ostvaren skladan telesni razvoj, u smislu snage, zdravlja i kondicije potrebne za ono što
predstoji polaskom deteta u školu. V
12. Razvijene socijalne sposobnosti ili umeća za saradnju sa drugom decom. .. V
13. Osamostaljenost deteta, u smislu oblačenja, ishrane, higijene, lične zabave i mogućnosti
da u dužem vremenu bude odvojeno od roditelja. II
14. Kultura ophođenja, samokontrolisanog i kultivisanog ponašanja.
15. Stečena iskustva i veštine od značaja za ovladavanje veštinom početnog čitanja, pisanja,
računanja i drugim veštinama ili sposobnostima značajnim za školsko usvajanje znanja.
42
16. Nema straha od polaska u školu, čak očekuju da se to što pre dogodi.
17. Slobodno je i ne stidi se da pita, razgovara, pažljivo sasluša. .. V
18. Pokazuje interesovanje za konstruktivne igre, igre uloga, da nešto stvara i sl. .. IV
19. Steklo je naviku da se prema određenom ritmu ili satnici budi, uzima hranu, igra se ili
upražnjava druge aktivnosti. .........
20. Dete je učtivo, strpljivo i čeka na red.
Prilikom sačinjavanja instrumenta za ovo istraživanje, u popis pojedinih aspekata

dobre pripremljenosti deteta za školu uzeli smo ono na čemu se insistira u Osnovama
programa, kao i ono što najviše očekuju učitelji pri dolasku deteta u školu. Rangiranje
pojedinih aspekata u prethodnoj tabeli izvršeno je prema učestalosti ili frekfenciji
opredeljenja ispitanika, tj. vaspitača. Pri čemu je aspekt pripreme pod. red. br. 2,
dobio najveći broj odgovora (17), pa je rangiran i rimskim br. I. Ostali aspekti, sa
manjim brojem odgovora, kategorisani su od rimskog br II do V. Što se tiče ostalih
faktora ili ponuđenih aspekata pripreme, od većeg značaja su oni koji se u prethnodnoj
tabeli navode pod br.12, 15, 13 i 17.
Kada je reč o oceni vaspitača, koji su sačinjavali uzorak u istraživanju izvršenom
pre dve godine, najvišu ocenu ili značaj imali su faktori koji se u prethodnoj tabeli
navode pod br. 17, 12, 2, 7 i 5.
Po značaju, u oba ispitivanja, istu ocenu su dobili faktori koje smo nazvali:
Slobodno je i ne stidi se da pita, razgovara, pažljivo sluša; Razvijene socijalne
sposobnosti ili umeća za saradnju sa drugom decom, a onda i faktori: Razavijen govor,
u smislu razumevanja, rečnika i upotrebe; Razvijene sposobnosti za empatiju, i
razumevanje drugih, u smislu tolerancije zbog različitosti u vezi izgleda, ponašanja,
navika, potreba i sl., kao i Razvijena osećanja ili emocije. Usadašnjem istraživanju
istaknut je značaj nešto većeg broja kriterijuma dobre pripreme dece za školu, a to su:
Osamaostaljenost deteta, u smislu oblačenja, ishrane, higijene, lične zabave i
mogućnosti da u dužem vremenu bude odvojeno od roditelja; Izražena radoznalost,
u smislu otvorenosti i spremnosti za saznavanje; Razvijene, čulne, intelektualne i
druge sposobnosti za sticanje znanja; Ostvaren skladan telesni razvoj, u smislu snage,
zdravlja i kondicije potrebne za ono što predstoji polaskom deteta u školu i Nema
straha od polaska u školu, čak očekuje da se to što pre dogodi.
Posmatrano u celini, u oba istraživačka navrata naglašeni su aspekti od socijalnog
značaja, a koji se odnose na zajednički život, učenje, igru i zabavu dece dok su u školi.
A onda, i sve ono što bi se moglo odnositi na početni školski uspeh (drugo
istraživanje) što je, po oceni vaspitača, veći nedostatak Osnova programa. Između
ostalog, na ocene ili stavove vaspitača uticalo je i donekle nepovoljno mišljenje o
Osnovama programa nekih roditelja njihove dece, jer su i oni, u vremenu rada po
43
novoj koncepciji, stekli neka saznanja i iskustva, dok su pratili rad i razvoj svoje dece.
Naročito zbog toga što se i od njih kao roditelja očekivalo da budu više posvećeni
svojoj deci. Baš zbog toga, neki su i pitali: šta će raditi vaspitač u vrtiću?
Važnije dečje veštine ili kompetencije pri polasku u školu

Pored važnijih aspekata dobre pripreme dece za školu, izloženih u tabeli br. 7,
dobroj pripremi dece za polazak u školu mogle bi se smatrati i neke od posebnih
veština ili kompetencija, Koje bi trebalo da se kod dece razvoju dok se ona nalaze još
u sistemu predškolskog vaspitanja. Za te veštine nalazimo da nisu značajne samo u
pogledu početnog uspeha u školi, već i u pogledu celokupnog kasnijeg obrazovanja,
pa nije slučajno što su i te veštine posebno naglašene i u novoj koncepciji vaspitanja
i obrazovanja dece, dok su još na nivou predškolskog uzrasta. Do kog nivoa je, po
oceni vaspitača obuhvaćenih uzorkom ovog istraživanja, takve veštine moguće razviti
novim pristupom predškolskom vaspitanju, na kojem se insistira u Osnovama
programa, prikazano je tabelom pod br. 8.
Tabela br. 8: Ostvarivost nekih kompetencija novim pristupom u sistemu
predškolskog vaspitanja
Nivo moguće ostvarivosti
Umeće ili veština Potpuno Delimično Nedovoljno
Komunikacija na maternjem jeziku 34 8 0
Komunikacija na drugom jeziku 1 16 22
Matematičke, naučne i tehnološke kompetencije 6 30 7
Digitalne kompetencije 2 31 15
Učenje učenja 7 29 2
Društvene i građanske kompetencije 11 29 3
Inicijativa i preduzetništvo 5 24 9
Kulturološka svest i izražavanje 17 24 4
Mogući ili očekivani stepen razvoja svake od ponuđenih veština ili kompetencija,
još na nivou predškolskog vaspitanja, ovde je prikazan brojem za to opredeljenih
vaspitača, koji su sačinjavali uzorak istraživanja. Ako bi, pored toga, rangirali nivoe
ostvarivosti pojedinih kompetencija i rimskim brojevima od I do V onda bi se na nivou
Potpune ostvarivosti najpra našla Komunikacija na maternjem jeziku, a zatim, u
opadajućem nizu, Kulturološka svest i izražavanje, Društvene i građanske
kompetencije, Učenje učenja i Matematičke, naučne i tehnološke kompetencije. Ne
navodeći ostala dva nivoa (Delimično i Nedovoljno), na isti način se, prema podacima
iz prethodne tabele, može sagledati i koje bi od navedenih kompetencija bile, više ili
manje, u prioritetu ostvarivosti. U svakom slučaju, prema navedenim podacima, kao
i spominjanom ranijem istraživanju od pre dve godine, veće su mogućnosti da se na
44
višem nivou ostvare kompetencije koje proističu iz zajedničkih aktivnosti dece, a to

su upravo one koje su, kao vaspitni ciljevi, više naglašene u Osnovama programa.
Kompetencije koje bi mogle biti od većeg značaja za školsko postignuće,
Matematičke, naučne i tehnološke kompetencije, kao i Učenje učenja, nešto su, po
mišljenju vaspitača, u manjem stepenu ostvarive primenom novih Osnova programa,
a to su upravo one koje više doprinose boljoj pripremi dece za školu i školskom
uspehu.
Iznete procene, stavove i mišljenja ispitivani vaspitači su mogli da obrazlože ili
komentarišu. Bez obzira na takvu mogućnost, u vezi ovog pitanja, najmanje je bilo
obrazloženja datih odgovora, ili komentara koji bi njihova opredeljenja dovodili u
vezu sa novom pristupom vaspitanju i obrazovanju predškolske dece. U nekim
obrazloženjima ili komentarima najviše je istaknuto: „... ako bi se samo obraćala
pažnja na dečja interesovanja, na čemu nova koncepcija naročito insistira, onda bi se
više od 30% sadržaja od značaja za školu zanemarilo, pa tako deca nebi bila za školu
dovoljno pripremljena.“; „Radeći u grupi od 25 – 30 dece teško je dati priliku da se
svako dete istakne ili u nekoj aktivnosti učestvuje.“; „... za razvoj ovih kompetencija
od velikog su značaja dečja interesovanja, doživljaji i iskustva, a onda i zajedničko
učešće dece i odraslih u učenju.“ U nekoliko obrazloženja ili komentara istaknuto je
da se svaka od ovih veština ili kompetencija može u dovoljnoj meri razviti i da to
najviše zavisi od stručnosti i kreativnosti vaspitača.
Globalna ocena o efikasnosti Osnova programa PVO u odnosu na ranije

programe
Prethodno analizirani stavovi i mišljenja više su se odnosili na pojedinosti ili
samo neke aspekte ocene i mišljenja ispitivanih vaspitača vezano za ranije programe
i sadašnje Osnove programa. Na kraju svega, smatrali smo i da globalna ocena o
svemu tome može biti dosta informativna, a ona se upravo nalazi u podacima koje
smo predstvili tabelom br. 9.
Tabela br. 9: Efikasnost Osnova programa u celini, u odnosu na ranije korišćene
programime Br. i %
Stepen u skali (1 – 5) i sadržaj opredeljenja (Prema % vredn. odgovora)
1 Mislim da je tematsko/projektni pristup sasvim odgovarajući 15 (56 %)
2 Možda bi trebalo tematsko/projektni pristup vaspitanja donekle kombinovati sa ranijim
programom vaspitanja predškolske dece 24 (50 %)
3 Dobro bi bilo ravnomerno kombinovati, po nahođenju vaspitača, oba pristupa, ili
vaspitačima ostaviti da se slobodno opredeljuju za jedan od ta dva pristupa (raniji ili
sadašnji) 19 (46%)
45
4 Možda bi trebalo da se raniji program donekle kombinuje sa tematsko/projektnim

pristupom, odnosno sa novim Osnovama programa PVO 19 (66%)
5 Ranijem programu PVO nije ništa nedostajalo 19 (66%)
Prema nalazima izloženim u prethodnoj tabeli, nakon dvogodišnjeg iskustva u

primeni Osnova programa najviše su procentualno vrednovani stavovi pod br. 4 i 5 –
Možda bi trebalo da se raniji program donekle kombinuje sa tematsko/projektnim
pristupom, odnosno sa novim Osnovama programa i stav Ranijem programu nije ništa
nedostajalo. Isto tako, i ranijim istraživanjm stavova i mišljenja vaspitača pokazalo se
da je i tada procentualno (64%) najviše bio vrednovan isti stav, tj. Možda bi trebalo
tematsko/projektni pristup vaspitanja donekle kombinovati sa ranijim programima
vaspitanja predškolske dece. Dakle, u tom pogledu nije utvrđena nikakva promena.
Predlozi vaspitača u cilju unapređenja postojeće prakse

Pri dnu ponuđene skale vapitačima je bilo omogućeno da sve što su izneli,
ocenjujući Osnove programa, šire obrazlože, kao i da iznesu svoje predloge o tome
šta bi još moglo da se učini u pogledu efikasnije primene istih, a onda i što bolje
pripreme dece za školu. Pre nego što iznesemo zbirne podatke o zabeleženim
predlozima ili sugestijama interesantno bi bilo navesti stav u celini jedne vaspitačice,
vezano za povećanu slobodu dečjeg izbora, a koji glasi: „Sigurno je da je deci u ovoj
koncepciji omogućeno da ne moraju ono što ne žele. To „nemoranje“ ima dva lica.
Možda su deca srećnija u uzrastu predškolaca, ali da li će to biti i u školskom sistemu?
„moranje“ se može izvesti i bez opterećenja, visprenošću vaspitača, ... nadalje, u
kolektivu – grupi svako moranje postaje igra – timski duh prevazilazi teškoće i donosi
pobede, kako grupi tako i pojedincu.“ Pošto Osnove programa u većoj meri afirmišu
dečja interesovanja, slobodu i zajedničke aktivnosti možda je izneto najviše u prilogu
afirmacije nove koncepcije ili pristupa vaspitanju predškolske dece, a istovremeno i
poruka da bi i školu trebalo deci učiniti još interesantnijom i privlačnijom.
Pored komentara koje smo naveli tumačeći tabelu 4, 8 i 9, bilo je (parafrazirano
predstavljajući ih) još i sledećih.
- Pošto su deca po novim Osnovama programa dobila više slobode možda će i
više voleti vrtić.
- Trebalo je jasno dati instrukcije šta dete treba da može i zna pre polaska u
školu, odnosno šta škola traži ili očekuje.
- Nove Osnove nisu ništa novo donele, a ukidanje radnih listova šteti odnosu
dece prema knjizi (navedeno više puta).
- Trebalo bi ranije vaspitno-obrazovne programe kombinovati sa Osnovama
programa (podvučeno više puta).
- Nedostaje raniji kompleksni postupak učenja čitanja i pisanja.
46
- Na testiranju dece pred polazak u školu dete nije znalo koje je godišnje doba,
ali je znalo nabrojati sve dinosauruse.
- Nema preporuke za obradu značajnih tema pred polazak u školu.
- Pošto deca imaju maksimalnu slobodu mnogo čega neće. Na primer, da nauče
neku pesmicu.
- Mislim da su deca ranije imala mnogo lakši prelaz u školu i znanje koje im je
bilo potrebno za dalje školovanje (navedeno više puta).
- Nema radnih listova, što je veoma značajno (više puta naglašeno).
- Ove Osnove programa daju šansu novinama, ali su se praktično pokazale
nedorasle životu u predškolskim ustanovama.
- Konfuzne su informacije.
- Broj dece u grupi ne omogućava da ispratimo sva njihova interesovanja.
- Deca su danas opsednuta raznim ekranima tako da je vaspitaču teško da ih
zainteresuje u željenom smeru i tako govor ili reč vratiti na pravo mesto.
- Mali broj vaspitača može da prepozna dečja interesovanja. (naglašeno više
puta).
- Nisu uvek sva deca zainteresovana za neku temu.
- Individualizaciju rada, što traže dečja interesovanja, teško je ostvariti u grupi
od 25 - 30 dece.
- Nije obezbeđen prilagođen prostor, odgovarajuća oprema i potreban
materijal.
- Ono što su nam stručni saradanici i rukovodioci servirali nije doprinelo da
programske Osnova budu prihvaćene.
- Vratiti stari način vaspitanja jer su ove Osnove veoma loše.
- Puno stvari iz prethodnih programa nije za anuliranje.
- Mnogo čega se servira do detalja, a važne teme i oblasti ne dotiču.
- Trebalo je da sve bude jasnije koncipirano, kako bi vaspitač obuhvatio sve
teme od značaja za polazak u školu.
- Deca po mnogo osnova nisu bezbedna.
- Veliki je broj dece u grupi, a trebalo bi 15 ili najviše 20. (najviše puta
spomenuto).
- Vaspitačima je potreban konkretan program, sa odgovarajućim metodičkim
uputstvima.
- Ovim Osnovama trebalo bi prilagoditi obrazovanje budućih vaspitača, stručne
seminare i, naročito, načine rada u školi. Čime bi se olakšao prelaz dece iz
vrtića u školu i osigurao, tako značajan, početni školski uspeh.
- Zbog brojnosti dece u grupi zapostavljen je rad sa decom koja imaju posebne
potrebe, a takve je sve više.
- U pripremnoj grupi najbolje je raditi po oblastima, odnosno vratiti stari
program, ili dozvoliti vaspitačima da se, kao i ranije, slobodno opredeljuju za
ponuđene programe (više puta naglašeno).
- Nove Osnove programa su od početka loše prezentovane vaspitačima, više po
nahođenju onih koji su ih predstavljali. Koji su teoretisali, a manje ukazivali
na to kako ih primeniti.
47
- Nekoj deci se mora pomoći pri oblačenju, ishrani, održavanju higijene i sl., a
kako to postići s obzirom da je vaspitač sam u grupi od 30 dece?
- Pitanje je: Da li će deca u školi moći da biraju šta će da rade?
- Ono što je pozitivno u novim Osnovama jeste to što se odnos dete – vaspitač
popravio, što je dete stavljeno ispred sebe i što je više tretirano kao subjektom
vaspitanja.
- Dobro je i to što se jedan projekt, namenjen jednoj konkretnoj grupi, ne može
kopirati i kao takav na isti način koristiti u nekoj drugoj grupi.
- Nemamo standarde kvaliteta, pa je pitanje kako rad i postignuće vrednovati,
a onda i šta korigovati ili nešto nečemu dodati?
- Loše je što su ove programske Osnove silom nametnute. Bez javne rasprave,
ocene ili uvida većeg broja stručnjaka i praktičara.
- Neki su protumačili pogrešno da nam ne trebaju lutkarske predstave, priredbe,
pozorišta, izložbe i sl. događaji, pa su nam onemogućili i da do njih dođemo.
- Napisano se ne tumači uvek na isti način. Neki termini su izmuišljeni pa se i
ne tumače na isti način, neki su čak i nenaučni.
- Pozitivno je za nove Osnove primetiti da afirmišu kreativnost, dečje
aktivnosti, razmišljanje, kritičnost i druge vrednosti, a ne toliko, kao nekad,
samo ono što je kao znanje memorisano ili zapamćeno, a što je često
opterećujuće i nekorisno.
- Dobro je i to što su Osnove programa najviše usmerene, kako se to u istima
ističe, na „dobrobit!“ deteta.
Ako bi sumirali sve ovde navedeno, moglo bi se reći da najviše primedbi ima: na
brojnost dece u grupi, nedostatak opreme i materijala za rad, uključujući tu i radne
listove, otsustvo veće pomoći od strane roditelja, saradnika i drugih potencijalno
saradnika, otežano korišćenje nekih resursa koje pruža šire sredinsko okruženje,
otežana individualizacija rada, nedovoljna pažnja prema deci sa posebim potrebama,
zapostavljeno je mnogo čega što se ranije smatralo značajnim postignućem i
nedostatak mogućnosti da se deca bolje pripreme za polazak u školu, a što je, između
ostalog, i osnovna svrha i obaveza pohađanja predškolske ustanove.
Zaključci
Pošto su Osnove programa po kojima se od nedavno ostvaruje vaspitno-
obrazovni rad u vrtićima sa decom predškoslkog uszrasta za naše vaspitače velika i
zahtevna novina (jer ne predstavljaju program ili kurikulum, već samo osnove), iste
nisu u svim aspektima od strane ispitivanih vaspitača dobile ocene.višeg nivoa
uspešne primenjivosti. Zbog toga ih, kako se u istima navodi, u cilju „dobrobiti“ za
dete, na osnovu onoga kakvim su se u dosadašnjoj praksi pokazale, treba po mnogo
čemu izmeniti ili dopuniti, a onda, možda i pre toga, obezbediti odgovarajuće uslove
da bi iste mogle da se što efikasnije koriste ili primenjuju. Na osnovu napred izloženih
48
empirijskih nalaza, o tome šta vaspitači u odnosu na Osnove programa misle i kako
ih ocenjuju, prioritetno bi bilo sledeće.
1) Da se Osnove programa više dopune, u smislu konkretnijih predloga za
izradu opoerativnih programa rada, kao i predloga o tome kako bi se vaspitač,
deca, saradnici, roditelji i drugi faktori lakše opredelili za odgovarajuće
programske sadržaje.
2) Osnove programa, s obzirom na to šta se kao ishod njihove praktične primene
očekuje, neće biti još po mnogo čemu lako primenjive. Posebno zbog toga
što prethodno nisu obezbeđeni mnogi od potrebnih uslova ili pretpostavki.
Pre svega, nije smanjen broj dece u vaspitnoj grupi, nije prilagođen prostor
u vrtićima, nema potrebnog materijala, metodičkih priručnika, za decu
potrebnih radnih listova i još mnogo čega., a ni, što je posebno neprihvatljivo,
standarda kvaliteta.
3) U pogledu veće profesionalne kompetentnosti potrebnih za uspešnu primenu
Osnova programa, trebalo bi više koncepciji vaspitzanja i obrazovanja
predškolske dece prilagoditi bazičnu pozivnu pripremu vaspitača, a onda i
stručne skupove, seminara i druge vidove njihovog usavršavanja učiniti
funkcionalnijim.
4) Za sada, nedostaju ni stručni saradnici, s obzirom na broj zaposlenih ili
raznovrsnost njihove stručnosti.
5) S obzirom na značajno povišeno angažovanje vaspitača nije ništa značajnije
učinjeno ni u pogledu poptrebne motivacije istih.
6) Zbog osiguranja veće početne uspešnosti deteta na početku školovanja
obezbediti da se mnogo više nego što je trenutno stanje rad učitelja u nišim
razredima osnovne škole prilagodi radu sa decom u pripremnim grupama
vrtića. Što bi po mnogo čemu olakšalo deci prelaz u školu, a onda i osiguralo
početni školski uspeh, što je od posebnog značaja.
7) Povećane radne obeveze, nivo potrebne stručnosti ili kvalifikacija, vaspitača
i stručnih ssradnika, trebalo bi da prati i ono što povećava njihovu motivaciju.
Među zaključcima ovog istraživačkog rada mogle bi se naći i mnoge napred

navedene primedbe, predlozi ili obrazloženja naših ispitanika, ali nalazimo da bi još
mnogo čega trebalo od svega toga, kao i onoga što čini nalaze ili ovde izložene
rezultate, proveriti na reprezentativnijem uzorku, a onda i naročito posle dužeg
vremna primene u praksi Osnova programa. Isto tako, značajan doprinos proveri
moguće pedagoške efikasnosti ovih Osnova programa biće i saznanje o tome koliko
su se pokazala, ili će se pokazati, uspešnim u školi deca koja su se po ovim Osnovama
programa pripremala za polazak u školu.
49
Literatura – izvori
1. VIlijam N. Bender (2020). Projektno učenje. Beograd: CLIO
2. Вилотијевић, М:, Вилотијевић, Н. (2016). Модeли развијајуће наставе.
Београд, Учитељски факултет, Универзитет у Београду.
3. Закон о предшколском васпитању и образовању. „Службени гласник Р С“, бр.
18/2010 од 26. 03. 2010.
4. Ivić, I. (2020). Haos u predškolskom vaspitanju (dostupno:
htts://www.danas.rs/dijalog/lični stavovi/haos-u-u sistemu-predskls..., 26. 02. 2023).
5. Jaнковић, A., Солаковић, И., Давидовић, Љ. А. (2020). Mишљења и ставови
васпитача у односу на нове Основе програма ПВО (предшколског васпитања и
образовања).
6. У: Јаnković, А. (prir.) Kreativni projekti predškolskog deteta, str. 93–124. Sombor:
Pedagoški fakultet (dostupno: http://www.pef.uns.ac.rs. 17. 03. 2023.).
7. Јаnković, А. (2020). Projektno-tematski pristup vaspitanju i obrazovanju
predškolske dece U:
8. Јаnković, А. (prir.) Kreativni projekti predškolskog deteta, str. 10–22. Sombor.
Pedagoški fakultet (dostupno: http://www.pef.uns.ac.rs. 17. 03. 2023.).
9. Janković, A. (2019). Multimedijalna sredstva kao činilac postignuća u nastavi
Prirode i društva. Sombor: Pedagoški fakultet.
10. Janković, P., Eraković, T. (2008). Pedagogija dece sa posebnim potrebama. Novi
Sad: Gradska biblioteka.
11. Kaменов, Е. (1997): Припремам дете за школу, Модел Б. Нови Сад:
Тампограф.
12. Kaменов, Е. (2007). Опште основе предшколског програма модел Б. Нови Сад:
Драгон.
13. Kamenov, E. (2008). Obrazovanje predškolsake dece. Beograd: Zavod za
udžbenike.
14. Копас-Вукашиновић, Е. (2010). Предшколски програми у Србији. Јагодина:
Педагошки факултет.
15. Krnjaja, Ž, Pavlović Breneslavić, D. (2017). Kalejdoskop Projektni pristup učenju.
Beograd:
16. Institut za pedagogiju i andragogiju, Filozofski fakultet Univerziteta u Beogradu.
17. Правилник о Основама програма предшколског васпитања и образовања.
„Просветни гласник“ бр. 16/2018 oд 17. 09. 201 (https://prosveta.gov.rs/wp-
content/uploads/2018/09/OSNOVE-PROGRAMA-.pdf)
50
EDUCATORS’ EVALUATION OF THE NEW BASIC PRINCIPLES

OF THE PVO PROGRAM (THE PRESCHOOL CURRICULUM
FRAMEWORK) AFTER A TWO-YEAR
IMPLEMENTATION PERIOD
Summary:
The Republic of Serbia has recently introduced the so-called Basic Principles of the PVO
Program (The Preschool Curriculum Framework). With this new program, the educators, used
to predefined and detailed programs, are now challenged to, together with children, parents,
expert associates, and others, create educational content for children with more freedom, more
creativity, and at their professional discretion. First and foremost, in accordance with
children’s needs, interests, and preferences, and then according to their own capabilities and
opportunities provided by their environment, those they rely upon the most when using the
Basic Principles of the Program to create their own work plans. Since educators’ understanding
and acceptance of the Basic Principles of the Program are of great importance, and so is what
they think of them and how they evaluate them in terms of applicability, it is of great
importance and importance in all of this to what extent they as educators understood
andaccepted the Basics of the program, i.e. what they think about them and how they evaluate
their applicability, we have conducted a survey to obtain more relevant data. The sample
survey included educators of the highest rank who have gained some experience during the
two-year implementation of the Basic Principles of the Program. Especially those working
with groups of children about to start elementary school. Particularly important is the fact that
in this case, we were able to use findings of a similar study of ours about the same issue
conducted in 2020 when those educators already had a six-month experience in applying the
Basic Principles of the Program. This gave us an opportunity to check whether, and to what
extent time-wise, using the Basic Principles of the Program influenced changes in subject
educators’ previously expressed attitudes, opinions, and evaluations of the Basic Principles of
the Program. Also, our assumption is that comparing previous and recent findings regarding
this issue could be of importance for amending, correcting, and understanding the Basic
Principles of the Program better, for it can be expected that those can improve educational
work based on the Basic Principles of the Program even further.
Keywords:
kindergarten, teacher, child, education, program.
51
NON-IONIZING RADIATION, QUANTITIVE

ELECTROENCEPHALOGRAPHY AND BRAIN-
COMPUTER INTERFACE
Platon Sovilj
University of Novi Sad – Faculty of Technical Sciences, Novi Sad, Serbia
Abstract:
Non-ionizing radiation is any type of electromagnetic radiation that does not have enough
energy per quantum to cause ionization, that is, the removal of an electron from an atom or
molecule. Instead of creating ions when passing through matter, electromagnetic radiation has
enough energy only for excitation, that is, the transition of electrons to a higher energy state.
Non-ionizing radiation impacts electroencephalography systems, quantitive
electroencephalography systems and brain-computer interface systems because it interfere
with the measurement subsystem included into these systems. This interference increases
measurement uncertainty of these systems which can lead to diagnostic faults (in
electroencephalography and quantitive electroencephalography methods) and to control
command faults in brain-computer interface systems. However, there are some design
techniques which can reduce these unwanted effects, and these techniques include analog
modules design as well as digital modules design.
Keywords:
non-ionizing radiation, electromagnetic radiation, ionization, excitation, interference.
52
OCCURRENCE AND TRENDS OF MUSCULOSKELETAL

PAIN AMONG SKI INSTRUCTORS
INCIDENCA I TRENDOVI POJAVE MUSKULO-KOŠTANE BOLI

KOD SKIJAŠKIH UČITELJA
Siniša Kovač, Erol Kovačević, Semir Mašić, Seth Spicer
Faculty of Sport and Physical Education, University of Sarajevo, Bosnia and

Herzegovina
Abstract:
Background and Study Aim. Musculoskeletal disorders (MSD) are incredibly common and are
often related to work load. For any occupational or public health intervention, injury
prevention is preferred to injury treatment. Occupational health and injury prevention research
has the potential to help mitigate MSD in the workplace. The aim of this study was to
determine how the work demands of ski instructors may affect the health of their
musculoskeletal system.
Material and Methods. A cross-sectional study involved the participation of 87 ski instructors
(age = 34.61 ±10.67) in Bosnia and Herzegovina (ATUS in Bosnia and Herzegovina).
Observed variables were the prevalence of MSD measured using a modified Nordic
questionnaire about injuries during the previous ski season (neck, shoulders, elbows, wrist,
upper back, lower back, one or both hips, one or both knees, and ankle). Means and standard
deviations for each of the variables were calculated, and differences between genders were
examined using an independent sample t-test.
Results. Prevalence of MSDs in ski instructors was most common in neck (13.8%), shoulders
(12.6%), elbows (4.6%), wrist (9.2%), upper back (10.3%), lower back (46.0%), one or both
hips (9.2%), one or both knees (29.9%), and ankle (9.2%). The results showed statistically
significant differences in MSD between genders in the neck (p=.034); shoulders (p=.017);
upper back (p=.027); one or both knees (p=.003) and in the ankle joint (p=.011).
Conclusions. MSD’s are common in ski instructors, especially in the low back and knees of
female employees.
Future research or injury prevention programs would benefit these populations.
Key words:
skiing, injuries, health issues, musculoskeletal disorders, occupation, kinesiology
53
Denis Čaušević 1 ABCD, Erol Kovačević 1 ABD, Semir Mašić 1ABD,

Siniša Kovač 1,2AB, Seth Spicer 3D
Denis Čaušević (Corresponding Author) - https://orcid.org/0000-0003-2400-9352;
[email protected]; University of Sarajevo, Faculty of Sports and Physical
Education; Sarajevo, Bosnia and Hercegovina.
Erol Kovačević - https://orcid.org/0000-0003-4391-6070; [email protected];
University of Sarajevo, Faculty of Sports and Physical Education; Sarajevo, Bosnia and
Hercegovina.
Semir Mašić - https://orcid.org/0000-0003-0042-5255; [email protected];
Hercegovina.
Siniša Kovač - https://orcid.org/0000-0003-3496-0272; [email protected];
Hercegovina.
Seth Spicer - https://orcid.org/0000-0001-9309-5923; [email protected]; Rowan
University School of Osteopathic Medicine, Stratford New Jersey, USA.
Authors’ Contribution: A – Study design; B – Data collection; C – Statistical analysis; D –
Manuscript Preparation; E – Funds Collection
Introduction
Injury prevention and safety is a core tenant of public health programs, especially
in occupational contexts. Every work activity carries a certain degree of load and
stress, which can be physical, mental, or emotional. The process of teaching and motor
learning in kinesiology presents the teacher with the above-mentioned components of
stress. The level of the teacher's workload is influenced by several factors, such as the
complexity of the movement, the demonstration and explanation of the movement,
the level of knowledge required, motivation, number of students, as well as the
working environment in which the learning process takes place. Skiing is a very
specific and demanding movement activity, which places significant physical and
mental demands on the instructors. The process of ski instruction is composed of
motor learning principles and hands on work by the teacher. Kinesiology as a science
applies to the understanding of both facets of workload in the workplace and the
optimization of motor learning. Kinesiology of work is part of general kinesiology,
i.e. the science of movement, which integrates all knowledge from the field of
kinesiology and adapts it to the specifics of different workplaces. The basic goal of
occupational kinesiology is to contribute, as part of a multidisciplinary approach, to
the preservation and the improvement of human health in the work process [1].
54
Considering the very specific working conditions of ski instructors, experience

has shown that they, as well as other workers with increased physical loads,
experience musculoskeletal disorders accompanied by painful conditions and a
decrease in work ability. In the research conducted by Roberts [2] on ski instructors,
the results showed that they have poor stability of the lumbar spine, knees, and
shoulders. The author further stated that there are other potential factors that
contribute to occupational injuries, such as the impact of mild hypoglycemia and
dehydration on measures of psychomotor alertness. These included cognition,
attention, and motor reaction time. The causes of musculoskeletal disorders and the
occurrence of pain are multifactorial, from which endogenous-genetic and exogenous
factors of external influence can be distinguished. For this study, exogenous factors
are particularly interesting due to the unique nature of the burden of daily work
activities involving ski instructors. It is possible to talk about the causes of
musculoskeletal disorders from the aspect of quantity and quality of postural
movement habits.
The quantity of work refers to the weight of the load that the worker handles, the
number of repetitions of a work task, the speed at which the worker works, the
amplitude of movement and the time of holding a certain position of the body, which
can be the cause of some form of injury and pain [3]. The quantity of work refers to
the total mechanical load of the musculoskeletal system due to performing work
activities or taking irregular positions. From the position of a ski instructor, there is
certainly the time spent on skis, the number of repetitions of movements such as
bending down and/or lifting clients, time spent sitting on the lift, climatic conditions
such as exposure to low temperatures, the hardness of the surface, and the choice of
ski equipment. Ski instructors and patrollers are most exposed to the risk of injury and
have one of the highest classifications of occupational injury rates of all industry
sectors [2]. Their increased risk of injury, compared to other participants in winter
sports, may be due to more hours and days spent on the track during the season [4].
Haddock [5] states that all factors that contribute to injuries should be considered,
such as equipment (design, development and care), environment (weather, terrain,
snow conditions), and people (attributes, attitudes, skills). Because occupational
kinesiology is a relatively young scientific discipline, there is not much research that
has determined the professional load or the frequency of musculoskeletal disorders
among skiing instructors. The main goal of this study is to determine the prevalence
of symptoms of musculoskeletal disorders among ski instructors. The intent of this
study is to determine how the work demands of ski instructors may affect the health
of their musculoskeletal system. Considering the impressive demands on ski
instructors, insights gained from this study may elucidate possible target areas for
future workplace injury preventative programs.
55
Material and Methods

Participants
A total of 145 mailing addresses of ski instructors who are members of the
association in BiH were collected, and the results of 87 ski instructors (age = 34.61
±10.67) were included in this research. Because this study did not take into account
how acute trauma and the consequences of acute trauma affect the health of ski
instructors, the processing and interpretation of data did not include subjects who
declared that they were injured in a skiing or other accident.
Study design
A cross-sectional study was conducted. The mailing list of ski instructors in
Bosnia and Herzegovina (ATUS in Bosnia and Herzegovina) was obtained from the
Management of ATUS. The main instrument in this study was the modified Nordic
questionnaire. The respondents were asked the following: Have you at any time during
the last ski season had trouble (neck, shoulders, elbows, wrist, upper back, lower back,
one or both hips, one or both knees, and ankle) (Yes, No). Data were collected in
2022. An online survey with a cover letter was developed. The cover letter fully
explained the purpose of the study and asked for voluntary participation. A survey
questionnaire was used on the representation of symptoms of musculoskeletal
disorders by self-assessment through a modified Nordic questionnaire (Eng.
Standardized Nordic questionnaires for the analysis of musculoskeletal symptoms)
[6]. The questionnaire consists of two parts and the modifications related to the
appearance of symptoms in the ski season (not in 12 months as in the original). The
survey inquired about age, gender, years of ski instruction experience, average
number of days of work during the season, time spent in ski training during one day,
and questions about injuries during the previous ski season (neck, shoulders, elbows,
wrist, upper back, lower back, one or both hips, one or both knees, and ankle). The
survey and cover letter were mailed after the 2021/2022 ski season at the last lecture
of the Association of Ski Trainers and Teachers in BiH (April 12, 2022).
Ethical considerations. Participation in the study was voluntary and anonymous.
Participants were provided informed consent.
Statistical analysis
Descriptive statistical analysis was carried out by computing the means and
standard deviations for each of the variables of interest. Baseline differences were
examined using an independent sample t-test. Data analysis was performed using IBM
SPSS Statistics for Windows (Version 21.0. SPSS Inc. Chicago. IL. USA).
56
Results
The research included 87 instructors, of which 65 were men (74.71%) and 22
were women (25.29%). The average age of the treated group of ski instructors in
Bosnia and Herzegovina was 34.61 years, and the average length of service as the
instructors was 6.52 years. When it comes to the previous season, the instructors spent
an average of 61.21 days (5.72 hours per day) on the mountain doing their instructor
work (Table 1.).
When it comes to the prevalence of symptoms of musculoskeletal disorders in
the previous season, instructors reported symptoms in the following regions: neck
(13.8%), shoulders (12.6%), elbows (4.6%), wrist (9.2%), upper back (10.3%), lower
back (46.0%), one or both hips (9.2%), one or both knees (29.9%), and ankle (9.2%)
(Table 2.).
Table 1. Characteristics of participants
Variables Total Male Female
n Mean St.dev n Mean St.dev n Mean St.dev
Age 87 34.61 10.67 65 37.58 9.40 22 25.82 9.38
How long have you
been working as a ski 87 6.52 4.14 65 7.23 3.95 22 4.41 4.04
instructor?
How many days did
you work as a ski 87 61.21 35.48 65 61.85 35.54 22 59.32 36.03
instructor last season?
How much time do
you spend on skis on
87 5.72 1.25 65 5.46 1.07 22 6.50 1.40
average during the
day?
Figure 1. Percentage difference between MSD among male and female ski instructors.
“*” Indicates a statistically significant difference.
57
Table 2. Musculoskeletal disorders among ski instructors

Total Male Female T - test
MSD n % n % n %
No 75 86.2 59 90.8 16 72.7
Neck .034*
Yes 12 13.8 6 9.2 6 27.3
No 76 87.4 60 92.3 16 72.7
Shoulders .017*
Yes 11 12.6 5 7.7 6 27.3
No 83 95.4 63 96.9 20 90.9
Elbows .249
Yes 4 4.6 2 3.1 2 9.1
No 79 90.8 61 93.8 18 81.8
Wrist joint .094
Yes 8 9.2 4 6.2 4 18.2
No 78 89.7 61 93.8 17 77.3
Upper back .027*
Yes 9 10.3 4 6.2 5 22.7
No 47 54.0 37 56.9 10 45.5
Lower back .357
Yes 40 46.0 28 43.1 12 55.5
No 79 90.8 60 92.3 19 86.4
One or both hips .410
Yes 8 9.2 5 7.7 3 13.6
No 61 70.1 51 78.5 10 45.5
One or both knees .003*
Yes 26 29.9 14 21.5 12 54.5
No 79 90.8 62 95.4 17 77.3
Ankle joint .011*
Yes 8 9.2 3 4.6 5 22.7
Legend: MSD - musculoskeletal disorders; * - p ≤ 0.05
Discussion
The main purpose of this study was to determine how cumulative trauma caused
by the work of ski instructors affects the prevalence of symptoms of musculoskeletal
disorders in ski instructors with the intent to direct future injury prevention programs.
The results showed that in the past ski season, the incidence of musculoskeletal
disorders for certain body segments among ski instructors in Bosnia and Herzegovina
was between 9.2% and 46% (Figure 1.). Although there is a very small number of
studies that studied this problem, the stated results can be compared with some studies
that determined the prevalence of musculoskeletal disorders or the onset of injuries
among ski instructors. Thus [7] state that the majority of instructors (67%)
experienced a serious injury while skiing or had problems with painful conditions. If
we look at the highest incidence of painful conditions in a particular body region, low
back pain at 46% is certainly and unequivocally the biggest problem among ski
instructors in Bosnia and Herzegovina. No significant differences in frequency
between men and women were found. The above data are in accordance with the
research by Peacock et al. [8] who state that 75% of ski instructors reported a history
of low back pain. These data fit with the results obtained in the general population and
the population of working-age people. According to Eurostat [9], during 2013, 8% of
the total EU population reported some form of musculoskeletal problems, while 55%
of that population was absent from work because of them. Of the total percentage of
58
reported diseases caused or related to work, 60% were related to musculoskeletal

disorders and most often MSD was associated with the back. It is estimated that 80%
of the population experiences pain in the low back at least once during their lifetime,
which recurs in at least 50% of these patients. The problem of "back pain" most often
occurs in the most productive period of a person's life, between thirty and fifty years
of age, equally often in people of both sexes [10]. For these reasons, in 2020 it
launched a campaign called "Healthy Workplaces Lighten the Load".
When talking about the causes of this phenomenon, it was determined that 90%
of all low back pain is the so-called mechanical low back pain associated with
biomechanical stress [11]. In this sense, Supej et al. [12], among other reasons, state
that numerous studies have shown that exposure to vibration is associated with lower
back pain. The results of their study showed that all forms of alpine skiing produce
vibrations and such observations reveal that WBV (whole-body vibrations) is a
significant risk factor for LBP (low back pain) in alpine skiers, and therefore in ski
instructors.
The next most common problem among ski instructors is pain in one or both
knees (29.9%), which is consistent with research (27% to 41%) [13,14,15]. It is
interesting to note that there is a statistically significant difference in the incidence of
knee pain in women (54.5%) compared to men (21.5%). The cause of this is likely
related to anatomical differences between men and women such as an increased Q
angle in women. Widening the pelvis reduces the angle between the neck and the
trunk of the femur, which alters the kinetics at the knee and hip joints. Consequently,
the anatomical position and movement of the lower extremities is slightly different
[16]. In particular cases, there is "miserable malalignment syndrome”. This represents
a combination of three anatomical variations of the lower extremities (anteversion of
the femur, external rotation of the tibia, and increased Q angle) that can present in
women that likely predisposes them to instability, knee pain, and ultimately more
frequent anterior cruciate ligament injury [17]. Rochman [18] states that research has
shown that non-contact injuries of the anterior cruciate ligament are 2-3 times more
common in female athletes than in male athletes. This syndrome, along with
differences in neuromuscular reflex response, hormonal status (the influence of
estrogen receptors on ligaments), and of course differences in training, causes up to 7
times higher frequency of anterior cruciate ligament injuries and higher frequency of
patellofemoral syndrome in female athletes compared to male athletes [16].
It is interesting that in 5 out of 9 body regions (neck, shoulders, upper back, knee
and ankle), women have a significantly higher frequency of painful conditions. There
are explanations in the literature that refer to the higher frequency of injuries of
women in sports with possible reasons for this. Simek et al. [19] state that women are
exposed to a greater risk of injury in training and competition. The reason for this is
59
the anthropological characteristics of women, such as a wider pelvis, less developed

strength, greater mobility in the joints, etc. Thus, the ligamentous structures are more
frequently put into disadvantageous positions and are more likely to be strained. These
conclusions can be taken as relevant in the context of suggesting an explanation for
the obtained results of this study. It is possible that female instructors have a greater
biomechanical strain on the locomotor apparatus when performing the same tasks
relative to men, which puts them in a disadvantageous position in the context of the
occurrence of overload and the occurrence of musculoskeletal disorders. If this
activity happens every day, overexertion syndrome occurs. Overexertion syndrome is
chronic in nature, because repeated trauma over time overcomes the ability to
regenerate tissues (tendons, bones, cartilage, mucous membranes or muscles) [20]. In
addition, irregular movement patterns that cause cumulative damage to anatomical
structures caused by the continuous application of non-physiological positions and
non-functional movements are most often cited as the causes of musculoskeletal
disorders in the literature. When correcting irregular movement patterns, occupational
kinesiology emphasizes intermuscular coordination and joint mobility. Muscle
imbalance that occurs in 100% of low back pain can hardly be the cause of low back
pain. It is necessary to determine the cause of the muscle imbalance, and then the back
pain. The cause of muscle imbalance is improper posture and improper movement
patterns. All of the above results in muscle imbalances, a breakdown of intermuscular
coordination with a consequent general breakdown of the statics of the whole body,
and changes in the relationships between anatomical structures over time. In other
words, due to the continuous application of non-physiological positions and non-
functional movements, i.e. mechanisms of cumulative trauma, structural and
functional changes of anatomical structures occur over time. By correcting improper
postural and movement habits, i.e. continuous application of physiological positions
and functional movements, it is possible to stop the progression of structural changes
in hard tissues [21]. This, combined with the findings, suggests that future workplace
health programs or future research into injury prevention may be beneficial for this
population.
Conclusions
The incidence of musculoskeletal disorders among ski instructors in the past ski
season ranged between 9.2% and 46%. As expected, the largest number of
respondents of both sexes stated that they had problems with lower back pain during
the past ski season. Lumbar pain syndrome is one of the most common health
problems today and the most common cause of absenteeism from work. In the context
of occupational safety of ski instructors, it is important to pay attention to the quality
of work, which refers to the way the body is held when performing daily work tasks.
60
For example, when lifting clients from a sitting position to an upright position on skis,
demonstrating techniques, etc. By determining the primary risk factors when
performing professional activities, in this case ski instructors, stressors that lead to the
appearance of painful conditions in the musculoskeletal system can be prevented or
prepared for accordingly. Aside from the low back findings, it is possible to conclude
that there is a statistically significant difference in the frequency of painful
musculoskeletal disorders between woman and male ski instructors where women are
more afflicted. Specifically, in 5 of the 9 body regions tested, painful conditions of
the musculoskeletal system appeared more often in women.
References
1. Nakić J, Kovačević E, Abazović E. Kineziologija rada: bolovi u leđima i tehnike dizanja
terete [Occupational kinesiology: back pain and load lifting techniques]. Sigurnost:
časopis za sigurnost u radnoj i životnoj okolini. 2018 Jun 29;60(2):137-48.
https://doi.org/10.31306/s.60.2.4
2. Roberts D. Injury prevention for ski-area employees: a physiological assessment of lift
operators, instructors, and patrollers. BioMed research international. 2013 Jan 1;2013.
https://doi.org/10.1155/2013/121832
3. Nakić, J. Occupational Kinesiology: Basics of Correct Manual Handling in the Printing
Industry. Trade Union in Printing and Publishing Industry of Croatia, 2019.
4. Dickson TJ, Waddington G, Terwiel FA. Snowsport experience, expertise, lower limb
injury and somatosensory ability. Journal of science and medicine in sport. 2019 Aug
1;22:S17-21. https://doi.org/10.1016/j.jsams.2018.08.005
5. Haddock C. Outdoor safety: risk management for outdoor leaders. New Zealand
Mountain Safety Council; 2004.
6. Kuorinka I, Jonsson B, Kilbom A, Vinterberg H, Biering-Sørensen F, Andersson G,
Jørgensen K. Standardised Nordic questionnaires for the analysis of musculoskeletal
symptoms. Applied ergonomics. 1987 Sep 1;18(3):233-7. https://doi.org/10.1016/0003-
6870(87)90010-X
7. Dickson TJ, Terwiel FA. Snowsport instructors: their actual maximum speeds, their
estimation of maximum speed and speed in slow zones, and their knowledge of helmet
effectiveness. InSnow Sports Trauma and Safety 2017 (pp. 175-187). Springer, Cham.
doi: 10.1007/978-3-319-52755-0_14
8. Peacock N, Walker JA, Fogg R, Dudley K. Prevalence of low back pain in alpine ski
instructors. Journal of Orthopaedic & Sports Physical Therapy. 2005 Feb;35(2):106-10.
doi: https://www.jospt.org/doi/10.2519/jospt.2005.35.2.106
9. Eurostat, European Union Labour Force Survey. Ad hoc module on accidents at work
and work related health problems, 2013.
10. Mačak-Hadžiamerović A, Čustović-Hadžimuratović A, Mujezinović A. Vodič za
prevenciju i tretman lumbalnog bolnog sindroma [A guide to the prevention and
treatment of lumbar pain syndrome]. Sarajevo: Ministarstvo zdravstva kantona Sarajevo.
2009.
61
11. Grazio S, Ćurković B, Vlak T, et al. Dijagnostika i konzervativno liječenje križobolje:

pregled i smjernice Hrvatskog vertebrološkog društva [Diagnosis and conservative
treatment of low back pain: review and guidelines of the croatian vertebrologic society].
Acta medica Croatica: Časopis Akademije medicinskih znanosti Hrvatske.
2012;66(4):259-93.
12. Supej M, Ogrin J, Holmberg HC. Whole-body vibrations associated with alpine skiing:
a risk factor for low back pain?. Frontiers in physiology. 2018:204. doi:
https://doi.org/10.3389/fphys.2018.00204
13. Burtscher M, Gatterer H, Flatz M, Sommersacher R, Woldrich T, Ruedl G, Hotter B, Lee
A, Nachbauer W. Effects of modern ski equipment on the overall injury rate and the
pattern of injury location in Alpine skiing. Clinical Journal of Sport Medicine. 2008 Jul
1;18(4):355-7. doi: 10.1097/MJT.0b013e31815fd0fe
14. Johnson R, Ettlinger C, Shealy J. Update on injury trends in alpine skiing. InSkiing
Trauma and Safety: 17th Volume 2009 Jan. ASTM International.
15. Patrick E, Cooper JG, Daniels J. Changes in skiing and snowboarding injury
epidemiology and attitudes to safety in Big Sky, Montana, USA: a comparison of 2 cross-
sectional studies in 1996 and 2013. Orthopaedic journal of sports medicine. 2015 Jun
24;3(6):2325967115588280. doi: https://doi.org/10.1177/2325967115588280
16. Ireland ML, Ott SM. Special concerns of the female athlete. Clinics in sports medicine.
2004 Apr 1;23(2):281-98. doi: 10.1016/j.csm.2004.04.003
17. Myer GD, Ford KR, Hewett TE. Methodological approaches and rationale for training to
prevent anterior cruciate ligament injuries in female athletes. Scandinavian journal of
medicine & science in sports. 2004 Oct;14(5):275-85. doi:
https://doi.org/10.1111/j.1600-0838.2004.00410.x
18. Rochman, S. Gender inequity. Training and conditioning. 6(5):10-20, 1996.
19. Šimek S, Nakić J, Trošt T. Specifičnosti kondicijskog treninga sportašica [Specifics of
fitness training of female athletes]. U: Kondicijska priprema sportaša. 2003:64-72.
20. Borić I, Ivelj R, Leko M, Bojanić I, Roić G. Radiološka dijagnostika sindroma
prenaprezanja u djece i adolescenata [Radiological diagnostics of overuse injuries in
children and adolescents]. Paediatria Croatica. 2007 Oct 23;51(3):97-103.
21. Nakić, J. Kineziologija rada: Povezanost posturalno-kretnih navika i simptoma mišićno-
koštanih poremećaja administrativnih radnika [Kinesiology of work: The connection
between postural-movement habits and symptoms of musculoskeletal disorders of
administrative workers]. Ministarstvo rada, mirovinskog sustava, obitelji i socijalne
politike, Uprava za rad i zaštitu na radu, Zagreb. 2022.
62
SEKCIJA
PEDAGOŠKE
NAUKE
🤱🧑‍🏫
SECTION OF
PEDAGOCICAL
SCIENCE
63
Stručni rad/Expert Article
LIKOVNO IZRAŽAVANJE ZA CJELOVITI RAZVOJ

PREDŠKOLSKOG DJETETA
Mihaela Vukelić 1, Anita Rončević 2
1
ORCID 0000-0003-2983-1871, 2 0000-0002-1751-4564
1
Dječji vrtić Viškovo,
2
Učiteljski fakultet u Rijeci
Sažetak/Apstrakt:
U ovome radu prikazano je kvalitativno istraživanje u području likovnog izražavanja djeteta
predškolske dobi. Glavni cilj ovoga rada bio je istražiti odnos likovnog izražavanja i ostalih
vrsta dječjeg razvoja (socijalni, emocionalni, kognitivni, tjelesni, duhovni). Metode korištene
pri istraživanju su: analiziranje djetetovih likovnih uradaka, fotografiranje, videosnimanje,
audiosnimanje, te intervjuiranje. Istraživanje je provedeno s 25 djece predškolske dobi, ali je
u ovom radu primijenjen egzemplarni postupak, te se prikazuje analiza likovnih uradaka
jednog djeteta. Dobiveni rezultati interpretirani su u četiri različita područja likovnog razvoja
(optičko-tematski, oblikovni, kreativni, semiotički). Također je navedena i likovna tipologija.
Na temelju postavljenih istraživačkih pitanja i hipoteza utvrđeno je da se likovnim
izražavanjem djeteta utječe i na njegov cjeloviti razvoj. Također, kriterijima analize dječjeg
razvoja ustanovljeno je da su djetetovi likovni uradci u suglasju s likovnim razvojem njegove
dobi.
Ključne riječi:
likovno izražavanje, cjeloviti razvoj, predškolsko dijete, likovni uradak
64
Uvod
Glavni razlog za istraživanje je aktualnost problematike primjera dobre prakse u

poznavanju dječjeg razvoja i holističkom pristupu raznih razvojnih vrsta kojima se
tvori bogatstvo osobe. Likovnim izražajnim sredstvima djeca su kodirala mnoge
vizualne poruke, koje su se odnosile ne samo na likovni, već i druge vrste razvoja. To
su zapravo u današnje vrijeme izazovi i perspektive konstruktivističkog odgoja i
obrazovanja djece predškolske dobi. Autori Jurjević Jovanović, Rukljač i Viher
navode novi pristup u vrednovanju usvojenog, na način šireg sagledavanja
stvaralačkog procesa (Jurjević Jovanović, Rukljač i Viher, 2020). To znači da postoji
pluralizam likovnog izražavanja, a ne likovno jednoumlje. Likovnost u funkciji
dječjeg razvoja, a ne realizacije sadržaja. Na tjelesnu razinu razvoja djeteta
predškolske dobi utječe se aktivnostima tijekom kojih se u djece razvija fina motorika
šake i prstiju. Tjelesnom razvoju djece uz likovno izražavanje doprinosi se i tako da
se djeci omogući dovoljno prirodnog svijetla, te da pravilno sjede na stolici (Herceg,
Rončević, Karlavaris, 2010). Isti autori (2010) tvrde da se djeca na kognitivnoj razini
razvoja potiču na uočavanje i rješavanje problema, grupiranje predmeta i pojava,
spoznavanje prostora i predmeta poput veličine, udaljenosti, boja, orijentacije, oblika,
te aktivnim i stvaralačkim odnosom prema svijetu. Lončarić i Novak također ističu
značaj motoričkim vještinama u grafomotorici, kao i krupnoj motorici (Lončarić,
Novak, 2017). Socijalna razina razvoja djece predškolske dobi očituje se u tome da
djeca pokazuju želju za pribivanjem u blizini druge djece, želju da dijele igračke s
drugom djecom, prepoznaju kada treba pomoći drugome i da pomognu, da žele
komunicirati s drugom djecom i igrati se s njima. Prijateljskim odnosom određuje se
“…specifičan oblik socijalne podrške koja je bitna u teškim i stresnim životnim
situacijama, što se u djece školske dobi pokazuje veoma bitnim aspektom
socijalizacije među svojim vršnjacima.” (Kolar, Markić i Horvat, 2020:793). Dijete
se može potaknuti da pri likovnom izražavanju promisli o svojim akcijama i
djelovanjima, a potom ih prikaže na svom likovnom uratku. Duhovna razvojna razina
djeteta promatra se u njegovoj manifestaciji duhovnih vrijednosti. Ovakva moralna
forma temelji se na poželjnim ponašanjima i kulturnim običajima, odnosima. Također,
se duhovna razina promatra djetetovom uključenošću u zajednicu u kojoj se nalazi,
pripadnost zajednici, djetetovo povjerenje u druge, potrebu za stvaranjem, ali i
pokazivanje sposobnosti žalovanja i radovanja (Amabilis Jurić, Srdanović, 2017).
Dječji likovni razvoj ima šest faza i nekoliko prijelaznih faza (Herceg, Rončević,
Karlavaris, 2010). U ovome radu proučavanjem dječjeg likovnog razvoja naglasak je
stavljen na razvoju sheme i razvijene sheme kojom se obuhvatilo razdoblje od
djetetove treće do šeste ili sedme godine života (Hecerg, Rončević, Karlavaris, 2010).
U ovom istraživanju bilo je, također, zanimljivo promatrati tjelesni, kognitivni i
socijalni razvoj. U području likovnog oblikovanja uradci su analizirani u suglasju s
65
prikazanim likovnim elementima: crtom točkom, bojom, plohom, površinom,

volumenom i prostorom. Za ovo istraživanje je izdvojena analiza dječjeg likovnog
uratka pomoću egzemplarnog postupka. U radu se analizira fizička pojavnost uratka
(podaci o djetetu, tema, likovna tehnika, dječji likovni razvoj, te likovna tipologija) i
prostorno-vremeni okvir nastanka uratka. Likovna tipologija analizirana je prema
podjeli likovnih tipova autora Herceg, Rončević, Karlavaris (2010). Cilj ovoga rada
je istražiti odnos likovnog izražavanja djece predškolske dobi i ostalih vrsta dječjeg
razvoja.
Metode
Tijekom proljeća 2022. godine provedeno je kvalitativno istraživanje kojim se

proučavala fenomenologija dječjeg likovnog procesa i rezultata prikaznih u dječjim
likovnim uradcima. Metode korištene za prikupljanje podataka u ovome istraživanju
su sljedeće: fotografiranje, videosnimanje, audiosnimanje, intervjuiranje, te
analiziranje djetetovih likovnih uradaka. Istraživački instrumenti su fotografije,
videosnimke, audiosnimke, intervju i dječji likovni uradci. U ožujku, 2022. godine u
Dječjem vrtiću Viškovo istraživanje je provedeno s populacijom djece predškolske
dobi, odnosno djece u godini pred polazak u školu. Istraživačkim uzorkom
obuhvaćeno je 25 djece. Realizaciji istraživanja pridonijele su i odgajateljice odgojno-
obrazovnih skupina u kojima je provedeno istraživanje. S djecom su se provele
likovne aktivnosti, a upotrebom tri različite likovne tehnnike: crtanje olovkom,
kombinirana tehnika pastela i akvarela, te tehnika prostono-plastičnog oblikovanja
glinom. Navedenim likovnim tehnikama s djecom se radilo u tri likovna područja:
crtačkom, slikarskom i kiparskom. Tema za prve dvije tehnike bila je “S mojim
prijateljima igram se…”, a za tehniku prostorno-plastičnog oblikovanja “Moja
najdraža igračka”. S obzirom na zaštitu prava djece, od roditelja je ishodavan
informirani pristanak za istraživanje. Radi limitiranosti duljine rada i kompleksnosti
proučavanja rezultata, u ovome radu prikazuju se likovni uradci jednog djeteta, a koji
se prethodno nisu nigdje objavljivali. Roditelji djeteta obaviješteni su o istraživanju i
pisanju ovoga rada, a za navedeno su potpisali informirani pristanak da njihovo dijete
smije sudjelovati u istraživanju, te da se smiju prikazati rezultati i inicijali, dob i spol
u radu. Sva pitanja i odgovori intervjua snimali su se diktafonom (audiosnimke).
Videosnimkama su se prikupljali podaci procesa likovnog izražavanja djeteta. Svi
likovni uradci su fotografirani. “Dječji razvoj pratimo i procjenjujemo u komunikaciji
s djecom, promatrajući i slušajući, koristeći transkripte razgovora, videosnimke
interakcija, dječje crteže i fotografije…” (Bedeković, Zelenčić, 2022:394). U
istraživanju su analizirani dječji likovni uradci na temelju određenih kriterija analize:
fizička pojavnost uratka - podaci o djetetu (inicijali djeteta, spol djeteta, dob djeteta,
66
motiv/tema, likovna tehnika), dječji likovni razvoj (optičko-tematski, oblikovni,

razvoj kreativnosti, razvoj semiotike), likovna tipologija djeteta te prostorno-
vremenski okvir nastanka uratka. Postavljena su dva istraživačka pitanja: 1) Utječe li
se likovnim izražavanjem djece predškolske dobi na njihov cjeloviti (tjelesni,
kognitivni, socijalni, emocionalni, duhovni) razvoj? 2) Jesu li djetetovi likovni uradci
u suglasju s likovnim razvojem njegove dobi? U skladu s time, postavljene su i dvije
hipoteze: H1: Likovnim izražavanjem djece predškolske dobi utječe se na njihov
cjeloviti razvoj. H2: Djetetovi likovni uradci u suglasju su s likovnim razvojem
njegove dobi.
Rezultati
Rezultati istraživanja prikupljeni su intervjiranjem i analiziranjem likovnih

dječjih uradaka u svrhu dobivanja kompletnih odgovora s obzirom na namjeru
istraživanja odnosa dječjeg likovnog izražavanja i dječjih uvjerenja. Time su dobivene
višestruke informacije, kako iz područja dječjeg likovnog razvoja, dječjih uvjerenja,
tako i ostalih vrsta razvoja. Autorica odgovora intervjua i likovnih uradaka prikazanih
u nastavku je djevojčica S. u dobi od 5, 11 godina. Prostorno-vremenski okvir
nastanka uratka je Dječji vrtić Viškovo, ožujak, 2022. Intervjuiranjem djevojčice
dobiveni su zanimljivi odgovori. Na pitanje voli li svoje prijatelj(ic)e djevojčica
odgovara potvrdno i kao razlog navodi “zato što je jako poseban i ja ga jako volim”.
Kako bi usrećila svog prijatelja/prijateljicu, djevojčica ističe da bi igrala njegovu igru
i napravila što on želi. Dobra djela koja navodi su sljedeća: “Pomaganje, pomoći da
nekog ne ubiju drugi, uhitit lopova da ne ukrade nešto i ne ubijat životinje”. Na pitanje
što joj znače prijatelji, djevojčica odgovara da joj znače jako puno i “oni su meni
najbolji na svijetu”. Tvrdi da pomaže svojim prijateljima: “Kad se spotaknu i kad im
curi krv, ja odem pitat da l’ ima maramicu il’ zavoj. Ako ima maramicu onda im
tapkam da se krv smanji”. S. ističe da se nekada posvađa sa svojim prijateljima ili
prijateljicama, ali i da se odmah pomire, kao i da vrlo brzo oprašta svojim prijateljima.
Na pitanje dijeli li igračke sa svojim prijateljima i/ili prijateljicama, odgovara
potvrdno i da to čini svaki put. Sebe smatra dobrom prijateljicom: “Zato što sve
dopuštam i uvijek se dobro slažemo i svaki put kad X (ime djevojčice, ali ne navodi se
zbog anonimnosti) ne želi tako, ja odmah dopustim da bude po njezinom”. U svoje
prijatelje ima povjerenja. U odgovoru na pitanje “Koji/koje su tvoji prijatelji(ce)?”
navodi imena pet djevojčica iz iste odgojno-obrazovne skupine i vrtića.
Nakon likovnog procesa stvaranja, dobiveni su likovni uradci. Tema za ovaj
likovni uradak bila je “S mojim prijateljima igram se…”, a likovna tehnika crtanje
olovkom. U području optičko-tematskog razvoja razvidno je da je dijete u fazi
izražavanja jednostavnim simbolima.
67
Fotografija 1. S.(ž), 5,11

godina. Crtež “S mojim
prijateljima igram se…”
U području likovnog
oblikovanja olovkom, na svom
likovnom uratku djevojčica
prikazuje nekoliko vrsta crta:
ravne kaligrafske crte, kratke
crte, tanke crte, oštre crte. Od
crta po značenju, S. je na
likovnom uradku prikazala konturne i strukturne crte. Na likovnom uradku prikazani
su i geometrijski likovi: krugovi, a kojima djevojčica crta glave, oči i dijelove nogu
ili obuće prikazanih likova, te središnje dijelova cvjetova; trokute, a kojima djevojčica
likovno prikazuje tijela likova; polukrugovi pomoću kojih su nacrtane kose prikazanih
likova. Prikazani su i nepravilni pravokutnici. Papir je bijeli mat, a tekstura je glatko-
nesjajna. Potencijalna kreativnost djevojčice na ovom likovnom uratku može se
vidjeti u tome da se osobe prikazane na crtežu razlikuju po duljini kose. U razvoju
semiotike uočeni su prepoznatljivi ženski likovi i cvijeće. Idejno-misaoni likovni
prikaz smješten je na središnjoj vertikali papira (elaboracija). Prema likovnoj
tipologiji djevojčica je, promatrajući likovni uradak sa fotografije 1, intelektualni
likovni tip što se vidi iz toga da je likovni uradak isplanirala, te ga stvorila.
Tema drugog likovnog uradka ista je kao i za prvi – “S mojim prijateljima igram
se…”, a nastao je kombiniranom tehnikom pastela i akvarela. Optičko-tematski razvoj
također je prikazan izražavanjem jednostavih simbola. Likovni uradak nastao je
kombiniranom tehnikom pastela i akvarela.
Fotografija 2. S.(ž), 5,11 godina. Slika
“S mojim prijateljima igram se…”
Djevojčica je koristila različite boje:

osnovne boje (plava, žuta i crvena), te
ružičasta, smeđa i crna boja. Djevojčica
je na likovnom uradku prikazala srce, a
čija je jedna polovica ružičaste boje, a
druga polovica crvene boje. Crvena boja
simbolizira ljubav. Žutom bojom prikazano je sunce kao symbol svjetla, veselja i
radosti. Plavom bojom bojom slika pri vrhu likovnog uradka, a upravo plava boja
68
simbolizira beskrajnost. Navedene je oblike djevojčica likovno naslikala akvarelom.

Pastelom slika u donjoj trećini papira. S lijeve strane slika isključivo crnim pastelom,
a sa druge strane djevojčica se likovno izražava i pastelom i akvarelom. Na likovnom
uratku djevojčica je pisala i slova odnosno neka od imena svojih prijateljica. Papir na
kojemu je nastao uradak je bijeli mat. Površina ima hrapavu-nesjajnu teksturu, a plohe
je dvodimenzionalna. Na ovom likovnom uratku potencijalna kreativnost se uočava
iz toga jer je djevojčica jednu polovicu srca naslikala ružičastom vodenom, a drugu
polovicu crvenom vodenom bojom. Djevojčica kodira prepoznatljive vizualne
simbole: srce, sunce, nebo, zemlja. Promatrajući likovni uradak i likovni proces
slikanja zaključuje se da je djevojčica aktivni likovni tip.
Diskusija
Navedeni rezltati dobiveni intervjuiranjem i promatranjem procesa likovnog
izražavanja uočena je poveznica dječjeg likovnog izražavanja i ostalih vrsta razvoja.
Tijekom likovnog oblikovanja uratka tjelesni razvoj djevojčice bio je prepoznat po
potezima koji su nastali prilikom crtanja olovkom i slikanja bojama. Djevojčica
sigurno ovladava olovkom, kistom i pastelom. To znači da se istovremenim likovnim
izražavanjem doprinijelo i razvoju fine motorike i koordinaciji oko-ruka. Kognitivni
razvoj djevojčice manifestira se u tome što djevojčica pokazuje aktivan stvaralački
odnos prema imenovanju i razlikovanju boja i vrsta crta, kao i divergentnom
mišljenju. Također, crtanjem ljudskih likova prikazuje i njihove dijelove tijela.
Djevojčica na likovnim uradcima prikazuje različite oblike i geometrijske likove. Na
slici djevojčica piše slova i riječi. Socijalna razina razvoja djevojčice prepoznaje se u
tome što o u odgovorima na pitanja djevojčica iskazuje da voli svoje prijatelje, želi ih
usrećiti, želi im pomoći, brzo im oprašta, ima povjerenja u njih, ali ih i prikazuje na
svojim likovnim uradcima i piše njihova imena. Prijatelje i prijateljice koje navodi u
intervjuu su iz istog vrtića kojeg djevojčica pohađa. Djevojčica na prikazanim
likovnim uradcima crta svoje prijateljice i piše njihova imena. Time likovno prikazuje
svoju socijaliziranost. Emocionalna razina razvoja promatrana je odgovorima
djevojčice u intervjuu i likovnim prikazom svojim emotivnih stanja. Iz toga se
zaključuje da djevojčica ima pozitivnu sliku o sebi i samopoštovanje, te smatra da
može doprinijeti sreći svojih prijatelja. Prikazanim srcem na slici prikazuje svoju
emociju ljubavi. Duhovni razvoj djevojčice prepoznaje se u njezinim odgovorima na
pitanja iz intervjua gdje ističe da brzo oprašta svojim prijateljima, da ima povjerenja
u njih, da se brzo pomire nakon svađe, da je uvijek dijeli igračke s njima, te
prikazivanjem svojih prijateljica na likovnim uradcima gdje su sve u radosti (osmjesi).
Iz navedenoga slijedi da se duhovnost djevojčice temelji na stvaranju pozitivnih,
moralnih odnosa s vršnjacima što je u suglasju s univerzalnom Istinom kojom se vidi
vrijednost u nematerijalnom naspram svjetovnog, prolaznog, samovoljnog. Može se
69
zaključiti da je likovno izražavanje manifestacija raznih vrsta razvoja. U suglasju s

navedenim, potvrđena je hipoteza 1. U teorijskom smislu oni se mogu analizirati
odvojeno, ali je smisao praktičnog likovnog izražavnja prikaz cjelovitog razvoja jer
je nupitno da jedna vrsta razvoja pobuđuje i ostale vrste razvoja. Likovni razvoj
promatran je u četiri različite vrste dječjeg likovnog razvoja, s obzirom na navedene
kriterije analize u poglavlju metoda: optičko-tematski, oblikovni, razvoj kreativnosti
i razvoj semiotike. Na temelju prikazanih rezultata zaključuje se da je potvrđena i
druga hipoteza. S obzirom na cilj rada koji je bio istraživanje odnosa likovnog
izražavanja djece predškolske dobi i ostalih vrsta razvoja, zaključuje se da je likovni
razvoj u interaktivnom odnosu s ostalim vrstama razvoja koje su međusobno
prepletene i zajednički tvore cjelovit razvoj.
Zaključak
U radu je glavni cilj bio istražiti odnos likovnog izražavanja djece i ostalih vrsta
dječjeg razvoja. Na temelju dječjih odgovora, kako verbalnih, tako i vizualnih
utvrđena je simultana manifestacija različitih vrsta razvoja tijekom njihovog likovnog
izražavanja. Stoga se zaključuje nužnost interferencije što znači da će se likovnim
izražavanjem uvijek pojaviti i određene manifestacije o drugim vrstama razvoja. U
ovome radu proučavao se cjelovit razvoj djevojčice predškolske dobi likovnim
izražavanjem. Analizom likovnog uradka djevojčice, te podataka prikupljenih
fotografiranjem, videosnimanjem, audiosnimanjem i intervjuiranjem, utvrđen je
odnos likovnog razvoja djevojčice i ostalih vrsta razvoja (tjelesni, socijalni,
emocionalni, kognitivni i duhovni). U svakoj vrsti razvoja uočene su određene
vrijednosti. Može se zaključiti da se likovni razvoj istovremeno manifestira i u drugim
vrstama razvoja na način interaktivnog odnosa čime je potvrđena hipoteza 1 koja glasi
da se likovnim izražavanjem djece predškolske utječe na njihov cjeloviti razvoj. Tome
u prilog idu i zaključci da je “dječji likovni razvoj teško protumačiti jednoznačno i
linearno.” (Zupančić, Duh, 2022: 1024). Kao što je u uvodu najavljeno, namjera je
bila prikazati suvremeni pristup proučavanju likovnih aktivnosti djece predškolske
dobi i njihovog likovnog uradka, te vizualnih poruka. Analizom djetetovih likovnih
uradaka pomoću kriterija četiri različitih likovnih razvojnih poduručja (optičko-
tematski, oblikovni, kreativni i semiotički) utvrđeno je da je djetetovo likovno
izražavanje u suglasju s likovnim razvojem djevojčice njezine dobi. Iz ovoga se može
zaključiti da je potvrđena hipoteza 2. Ovim se ističe važnost holističkog pristupa
likovnog izražavanja djece predškolske dobi na njihov cjeloviti razvoj. Radi dobivanja
preciznijih podataka, preporuča se u budućnosti za istraživanja ovoga tipa imati veći
uzorak sudionika.
70
Literatura
1. Bedeković, V. and Zeleničić, M. (2022) Indicators of Planning and Documenting the
Quality of the Educational Process and Monitoring Children’s Development in
Institutions of Early Childhood and Preschool Education. Croatian Journal of
Education, Vol.24; No.2/2022, pages: 385-395
2. Herceg, L., Rončević, A., Karlavaris, B. (2010). Metodika likovne kulture djece rane
i predškolske dobi. Zagreb: Alfa.
3. Jurić, K. A., & Srdanović, S. (2017). Socijalni aspekti u oblikovanju djetetove
duhovnosti i identiteta te njihova konkretna aktualizacija. Služba Božja: liturgijsko-
pastoralna revija, 57(4), 459-476.
4. Jurjević Jovanović, I, Rukljač, I i Viher, J. (2020). Vrednovanje u razrednoj nastavi.
Zagreb: Školska knjiga.
5. Kolak, A., Markić, I. i Horvat, Z. (2020) Tko je tvoj najbolji prijatelj? - dimenzije
kvalitete prijateljskoga odnosa. Croatian Journal of Education, Vol.23; No.3/2021,
pages: 785-793
6. Lončarić, D. i Novak, A. (2017). Prilog vrednovanju učinaka prve faze NTC sustava
učenja u predškolskom odgoju. Ur. Brala-Mudrovčić, J. Nove smjernice u odgoju i
obrazovanju/Znanstveni doprinosi Dragutina Rosandića. Gospić. Odjel za
nastavničke studije u Gospiću (41-55)
7. Zupančič, T i Duh, M. (2022) Strategije prikazivanja prostora u likovnim djelima
djece u dobi od četiri do šest godina. Croatian Journal of Education, Vol.23;
No.4/2021, pages: 1192-1204
ART EXPRESSION FOR COMPLETE DEVELOPMENT OF

PRE-SCHOOL CHILDREN
Summary:
This paper presents qualitative research in the field of artistic expression of preschool children.
The main goal of this work was to investigate the relationship between artistic expression and
other types of child development (social, emotional, cognitive, physical, spiritual). The
methods used in the research are: analyzing the child's artwork, photography, video recording,
audio recording, and interviewing. The research was carried out with 25 children of preschool
age, but in this paper, the exemplar procedure was applied, and the analysis of the art works
of one child is presented. The obtained results were interpreted in four different areas of artistic
development (optical-thematic, formative, creative, semiotic). Art typology is also listed.
Based on the posed research questions and hypotheses, it was determined that a child's artistic
expression also influences his overall development. Also, with the criteria of child
development analysis, it was established that the child's artistic works are in accordance with
the artistic development of his age.
Key words:
artistic expression, complete development, preschool child, art work
71
PROBLEMI U PONAŠANJU DECE PREDŠKOLSKOG

UZRASTA
Maša Đurišić 1, Nataša Duhanaj 2, Aleksandar Stevanović 3
ORCID 1 0000-0002-5686-4575; 2 0000-0001-5500-7443; 3 0000-0003-4562-3343
1
Visoka škola socijalnog rada, Beograd
2
OŠ „Veselin Masleša”, Beograd
3
Visoka škola strukovnih studija za obrazovanje vaspitača i trenera, Subotica
Sažetak/Apstrakt:
Problemi u ponašanju pokazuju značajnu stabilnost tokom predškolskog uzrasta i u značajnoj
meri negativno utiču na mnoga razvojna područja i kompetencije. Simptomi koji se pojave na
ovom uzrastu imaju tendenciju da se održe i na starijem uzrastu što u značajnoj meri vodi
budućim poteškoćama i u odrasloj dobi, kao što su negativne interakcije sa roditeljima i
vršnjacima, socijalna izolacija, teškoća u prihvatanju i poštovanju autoriteta, slabiji školski
uspeh, problemi u učenju i dr. S toga proučavanje ovih problema na predškolskom uzrastu ima
veliki značaj.
Cilj ovog rada jeste da ukaže na probleme koji se javljaju na predškolskom uzrastu, na koji
način se manifestuju, njihovu učestalost, na važnost rane identifikacije i efikasne preventivne
aktivnosti.
Na osnovu obimne literature o ovoj problematici mogu se izvesti sledeći zaključci: neophodno
je isticanje značaja rane identifikacije dece sa problemima u ponašanju na predškolskom
uzrastu i primena efikasnih podsticaja koji promovišu zdrav razvoj deteta, sprečavaju pojavu
problema u ponašanju i redukuju ih.
Ključne reči:
problemi u ponašanju, predškolska ustanova, identifikacija, dodatna podrška, prevencija
72
Uvod
Problemi u ponašanju čini kompleksan i širok spektar simptoma koji se često
javljaju na predškolskom uzrastu. Osnovne karakteristike problema u ponašanju na
predškolskom uzrastu su: prepoznatljivost, različitost pojavnih oblika, intenzitet,
negativne posledice i dr. Problemi u ponašanju ostavljaju negativne efekte u mnogim
područjima, uključujući sam razvoj deteta, porodično funkcionisanje, odnose sa
vršnjacima i učenje. Takođe, problemi u ponašanju na predškolskom uzrastu su rizični
faktor za kasniji razvoj kriminalnog ponašanja, poremećaja ličnosti, zloupotrebu
alkohola i psihoaktivnih supstanci i psihijatrijske poremećaje (Žunić Pavlović i
Popović Ćitić, 2005). Iz tog razloga proučavanje ovih problema na predškolskom
uzrastu ima veliki značaj.
Predškolske ustanove pružaju mogućnost ranog otkrivanja odstupanja u zdravom
razvoju, predviđanja budućih problema u ponašanju i sprovođenja primarno
preventivnih i rano interventnih aktivnosti. Predškolska ustanova može pružiti
sveobuhvatan, sistematičan i integrisan pristup koji podrazumeva identifikaciju,
procenu, prevenciju i druge intervencije kada su u pitanju odstupajuća ponašanja, uz
dobru saradnju vaspitača, stručnih saradnika, roditelja i stručnjaka iz ove oblasti. Sve
to podrazumeva dodatnu edukaciju osoblja, osposobljenost za rad sa svakim detetom,
partnerski odnos sa roditeljima, prilagođavanje programa svakom detetu, izradu
stimulativnih programa za decu kojima je potrebna podrška i zastupljenost timskog
rada u svim oblastima vaspitno-obrazovnog procesa.
Cilj ovog rada jeste da ukaže na probleme koji se javljaju na predškolskom
uzrastu, njihovu učestalost, važnost rane identifikacije i efikasne preventivne
aktivnosti.
Problemi u ponašanju
U naučnim i stručnim krugovima široko je prihvaćena podela na dve kategorije
problema: eksternalizovane i internalizovane probleme (Achenbach & Rescorla,
2001). Bazirajući se na nalaze istraživanja, uz korišćenje standardizovanih procedura
i različitih izvora, kao i primenom kvantitativnih i faktorskih analiza Achenbach i
Rescorla (2001) su ustanovili postojanje osam sindroma, odnosno obrazaca udruženih
bihevioralnih i emocionalnih problema: anksioznost-depresivnost, povučenost-
depresivnost, somatske pritužbe, socijalni problemi, problemi mišljenja, problemi
pažnje, kršenje pravila ponašanja i agresivno ponašanje.
Nakon dalje analize ovi sindromi su klasifikovani u dve šire grupe sindroma,
odnosno dve opšte kategorije problema: eksternalizovane i internalizovane probleme.
Eksternalizovani problemi se odnosi na nedovoljno kontrolisana i na druge osobe
73
usmerena ponašanja, koja podrazumevaju konflikte sa drugim osobama i socijalnim

normama, dok su internalizovani problemi prikriveni (Achenbach, 1995).
Prilikom grupisanja i organizovanja sindroma, Achenbach i Rescorla (2001) su
izdvojili anksioznost-depresivnost, povučenost-depresivnost i somatske pritužbe na
jednu stranu, dok su na drugoj strani kršenje pravila ponašanja i agresivno ponašanje.
Što se tiče socijalnih problema, problema mišljenja i problema pažnje, oni su
postavljeni u sredinu, jer kako autori navode, oni vrlo često ne pripadaju ni
eksternalizovanim ni internalizovanim ponašanjima, to jest, faktorska analiza
pokazuje da podjednako pripadaju i eksternalizovanim i internalizovanim
ponašanjima.
U okviru eksternalizovanih problema izdvojena su dva sindroma: sindrom
agresivnog ponašanja i sindrom kršenja pravila ponašanja, dok internalizovani
problemi obuhvataju tri sindroma: anksioznost-depresivnost, povučenost-
depresivnost i somatske pritužbe.
Oland i Shaw (2005) ističu kako je nekontrolisano ponašanje glavna
karakteristika eksternalizovanog ponašanja. Deca sa eksternalizovanim problemima u
ponašanju nemaju dovoljno razvijenu sposobnost samokontrole kao ni sposobnost
realnog reflektovanja povratne informacije iz svoje okoline o svom ponašanju, pa tako
i ne primećuju negativne reakcije okoline na svoje ponašanje. Takođe, zbog poteškoća
u socijalnim interakcijama, skloni su povlačenju u sebe, što kasnije može dovesti do
ispoljavanja besa. Istraživanja su takođe pokazala da deca sa eksternalizovanim
problemima imaju iskrivljenu samopercepciju, što se manifestuje sklonošću ka
ispoljavanju agresivnosti, impulsivnosti, pojačane aktivnosti i dr. (Oland & Shaw,
2005). Deca sa eksternalizovanim ponašanjima ne prilagođavaju svoje ponašanje
zahtevima okoline i društva, a neretko se može javiti i faktor traženja uzbuđenja, koji
je u korelaciji sa drugim oblicima ponašanja kao što su pušenje, pijenje alkohola,
zloupotreba psihoaktivnih supstanci i dr. U slučajevima kada se eksternalizovni
problemi jave već u periodu detinjstva, mogu se očekivati problemi koji su vezani za
socijalnu kompetenciju, školsku motivaciju i akademsko postignuće, pogotovo u
periodu adolescencije. Bezobzirno i agresivno ponašanje kvari međusobne odnose s
vršnjacima i posledično dovodi do odbacivanja od drugih učenika, kao i do slabijeg
školskog postignuća (Oland & Shaw, 2005).
Teorijska saznanja i empirijski podaci potvrđuju da u osnovi internalizovanih
problema stoje tri međusobno povezana aspekta: iracionalne negativne misli
(kognitivni nivo), strah (prisutnost simptoma fizičke tenzije) i deficit socijalnih
veština (bihejvioralna komponenta). Osobe kod kojih je zabeleženo prisustvo
internalizovanih problema pokazuju priličnu inhibiranost, teško započinju
komunikaciju i nerado prilaze drugima, iako bi to želeli (Rubin & Burgess, 2001).
Najčešće izbegavaju situacije u kojima se može uočiti nedostatak njihove socijalne
kompetencije i samoefikasnosti zbog čega teško stiču pozitivnu sliku o sebi (Oland &
74
Shaw, 2005). U svom ponašanju izrazito paze na društvene norme, te pokazuju

preteranu samokontrolu u ponašanju, nesigurni su kada naiđu na prepreke, povučeni,
lako se zbunjuju i pokazuju nedostatak samopuzdanja (Greco & Morris, 2005).
Osećanje nemoći i strah od neuspeha, rigidnost, preterana samokritičnost, negativna
očekivanja i nizak nivo samopoštovanja doprinose izbegavanju i neradom
uspostavljanju kontakata sa drugim osobama. Smanjena interakcija sa drugima,
posebno vršnjacima, onemogućava im da razviju veštine i sociokognitivne
mehanizme koji leže u osnovi samopouzdanog, socijalno kompetentnog ponašanja
(Oland & Shaw, 2005).
Prevalencija eksternalizovanih i internalizovanih problema

Prema rezultatima studija u kojima su korišćeni kategorijalni sistemi (ICD ili
DSM), prevalencija eksternalizovanih i internalizovanih problema u opštoj populaciji
dece i adolescenata iznosi: 14–22% (Rutter, 1989, prema Marsh & Dozois, 2003);
15,8% (Roberts, Attkisson, & Rosenblatt, 1998); 13,3% (Costello, Mustillo, Erkanli,
Кeeler, & Angold, 2003). Studije zasnovane na dimenzionalnom modelu (CBCL,
TRF, YSR) izveštavaju da prevalencija problema u ponašanju u opštoj populaciji dece
i adolescenata iznosi: 9,8% (Marsh & Dozois, 2003); 14,3–22% (Tick, van der Ende,
Кoot, & Verhulst, 2007); 16,5% (Rudan, Begovac, Szirovicza, Filipović, & Skočić,
2005).
U istraživanjima koja su rađena na različitim uzorcima dece i adolescenata nisu
otkrivene značajne razlike u prevalenciji eksternalizovanih i internalizovanih
problema. Na predškolskom uzrastu (od druge do pete godine) prevalencija
eksternalizovanih problema iznosi 9–14,9%, a internalizovanih problema 10,5–14,9%
(Egger & Angold, 2006). Takođe, bitno je istaći da se učestalost problema u ponašanju
razlikuje u zavisnosti od uzrasta i pola deteta. Pored uzrasnih i polnih varijacija u
prevalenciji, otkrivene su razlike i u zavisnosti socioekonomskog statusa, etničke
pripadnosti, nivoa urbanosti zajednice i dr.
U prethodnim istraživanjima otkrivene su značajne uzrasne i polne razlike u
ispoljavanju problema u ponašanju. Rezultati ovih studija uglavnom sugerišu da sa
odrastanjem dolazi do opadanja učestalosti eksternalizovanih problema i porasta
učestalosti internalizovanih problema.
Generalni zaključak većine dosadašnjih studija jeste da su problemi u ponašanju
učestaliji kod dečaka nego kod devojčica. Novija istraživanja sugerišu da se u ranom
detinjstvu ne mogu zapaziti značajnije razlike u učestalosti i težini problema u
ponašanju između dečaka i devojčica, već da su one uočljive tek na uzrastu od četiri
godine i starijem (Кeenan & Shaw, 1997). Istraživanja su takođe pokazala da su
problemi u ponašanju učestaliji kod dečaka na mlađem uzrastu, dok su kod devojčica
učestaliji tokom perioda adolescencije (Marsh & Dozois, 2003).
75
Veliki broj istraživanja je ukazao i na uticaj socioekonomskog statusa na

učestalost problema u ponašanju, pa je tako kod dece koja potiču iz porodica sa nižim
socioekonomskim statusom zabeležena veća učestalost problema u ponašanju nego
kod dece koja potiču iz porodica sa višim socioekonomskim statusom (Marsh &
Dozois, 2003). Razlikama u prevalenciji problema u zavisnosti od etničke pripadnosti
i urbanosti zajednice posvećeno je manje pažnje. Iako kod velikog broja istraživača
postoji opšte verovanje da je učestalost problema u ponašanju veća u urbanim nego u
ruralnim sredinama, rezultati koji ovo podržavaju su slabi i nedosledni (Marsh &
Dozois, 2003).
Кontinuitet i diskontinuitet eksternalizovanih i internalizovanih problema

Na osnovu dosadašnjih istraživanja može se zaključiti da eksternalizovani i
internalizovani problemi pokazaju značajnu stabilnost, kao i da se na osnovu prisustva
eksternalizovanih i internalizovanih problema u detinjstvu mogu predvideti problemi
u narednom periodu života. Simptomi koji se pojave tokom detinjstva imaju
tendenciju da se održe i na starijem uzrastu, zbog čega pojedinac na svom razvojnom
putu nailazi na teškoće u školi, negativne interakcije sa roditeljima i vršnjacima i
druge probleme (Кeiley et al., 2003).
Rezultati istraživanja pokazuju da postoji pozitivna korelacija između
eksternalizovanih i internalizovanih problema na predškolskom uzrastu i iste vrste
problema na starijem uzrastu, s tim da eksternalizovani problemi pokazuju veću
stabilnost. U odnosu na internalizovane probleme, eksternalizovani problemi na
predškolskom uzrastu su snažniji prediktor eksternalizovanih i internalizovanih
problema na starijem uzrastu (Lee i Bukowsky, 2012; Mesman et al., 2001).
Povezanost eksternalizovanih i internalizovanih problema

Jedno od značajnih pitanja u proučavanju, definisanju i klasifikaciji dečje
psihopatologije jeste povezanost koja označava jačinu veze između dva problema ili
sindroma (Žunić Pavlović, Glumbić, i Кovačević Lepojević, 2012).
Udruženo prisustvo eksternalizovanih i internalizovanih problema kod dece i
adolescenata javlja se u rasponu od 10% do 20% (Egger & Angold, 2006; Oland &
Shaw, 2005).
Internalizovani i eksternalizovani problemi nisu međusobno isključivi, već se
često udruženo javljaju kod oba pola i na različitom uzrastu (Lee & Bukowsky, 2012;
Oland & Shaw, 2005). Uglavnom se smatra da je udružena pojava eksternalizovanih
i internalizovanih problema povezana sa intenzivnijim delovanjem većeg broja
rizičnih faktora, da dovodi do ozbiljnijih teškoća u različitim oblastima životnog
76
funkcionisanja i da ima lošiju prognozu. Međutim, rezultati istraživanja samo

delimično potvrđuju ovo stanovište i u skladu su sa zapažanjima nekih autora da
komorbiditet ne znači nužno slabije funkcionisanje i da deca sa jednom vrstom
problema mogu imati ozbiljnije teškoće (Oland & Shaw, 2005).
Intervencije za decu sa problemima u ponašanju na predškolskom uzrastu

Intervencije koje se primenjuju za decu sa problemima u ponašanju prevashodno
su usmerene na otklanjanje deficita u domenu socijalnih i kognitivnih veština. Tu
spadaju: trening socijalnih veština, kognitivno-bihevioralni trening i
multikomponentni programi, koji predstavljaju kombinaciju elemenata treninga
socijalnih veština, moralnog rezonovanja, kontrole besa, veština rešavanja socijalnih
problema i dr. (Žunić Pavlović i Pavlović, 2013).
Trening socijalnih veština je intervencija zasnovana na bihevioralnoj i teoriji
socijalnog učenja, a koristi se za unapređivanje socijalne kompetencije dece. Ciljevi
treninga socijalnih veština su: sticanje novih veština, redukovanje nepoželjnog
ponašanja, podsticanje generalizacije i održavanje naučenih veština (Gresham, 1998).
Kognitivno-bihevioralni trening veština je fokusiran na kognitivne veštine i
misaone procese, tačnije na deficite koji postoje, a povezani su sa razvojem problema
u ponašanju. Cilj treninga jeste učenje novog ili promena postojaćeg načina
razmišljanja i doživljaja okruženja. Osnovne karakteristike: rešavanje socijalnih
problema, podsticanje prosocijalnog ponašanja putem modelovanja i potkrepljivanja
i dr. (Žunić Pavlović i Pavlović, 2013).
Trening kontrole besa je intervencija usmerena na afektivnu komponentu besa.
Naglasak je na identifikaciji emocija, prepoznavanju okidača besa, uspostavljanju
samokontole, odlaganju reakcije, relaksaciji i dr. (Žunić Pavlović i Pavlović, 2013).
Zaključak
Кoncept problema u ponašanju pokriva širok dijapazon različitih vrsta ponašanja
i manifestuje se u vidu: nemogućnosti integracije deteta u vršnjačku grupu, jakim
napadima besa, izraženoj neposlušnosti, otporu prema autoritetima, agresivnom
ponašanju prema drugoj deci, trajnom negativističkom, neprijateljskom i prkosnom
ponašanju prema vaspitačima i dr. Uvidom u dostupne istraživačke nalaze možemo
primetiti da značaj broj dece ispoljava različite oblike problema u ponašanju što
predstavlja bitan problem savremenog društva. Sve češće su to deca mlađeg uzrasta
što je još više zabrinjavajuće. Svako ne prepoznavanje problema od strane roditelja,
vaspitača i nastavnika, ne sagledavanje i blagovremeno ne rešavanje problema, vodi
77
u pogrešnom smeru i produbljivanju problema. Zato je najvažniji praktični značaj

problema, rano prepoznavanje i balagovremeno reagovanje u cilju prevencije.
Prevencijom problema u ponašanju na predškolskom uzrastu stvaraju se uslovi
za pravilan socijalni razvoj i formiranje prosocijalnih obrazaca ponašanja, a posebno
se doprinosi redukovanju verovatnoće nastajanja delikventnog ponašanja i drugih
ozbiljnijih poremećaja kasnije u adolescenciji. Pozitivni stavovi prema preventivnim
intervencijama imaju i empirijsku podršku u vidu prilično konzistentnih rezultata
evaluacionih studija koji potvrđuju njihovu efikasnost u formiranju prosocijalnih
oblika ponašanja i sprečavanja javljanja i ponavljanja problema u ponašanju.
Literatura
- Achenbach T. M. (1995). Empirically based assessment and taxonomy: Applications to
clinical research. Psychological Assessment, 7(3), 261–274.
- Achenbach, T. M., & Rescorla, L. A. (2001). Manual for the ASEBA school-age forms and
profiles. Burlington: University of Vermont, Research Center for Children, Youth and
Families.
- Costello, J. E., Mustillo, S., Erkanli, A., Keeler, G., & Angold, A. (2003). Prevalence and
development of psychiatric disorders in childhood and adolescence. Archives of General
Psychiatry, 60(8), 837–844.
- Egger, H. L., & Angold, A. (2006). Common emotional and behavioral disorders in
preschool children: Presentation, nosology, and epidemiology. Journal of Child
Psychology and Psychiatry, 47 (3–4), 313–337.
- Greco, L. A., & Morris, T. L. (2005). Factors Influencing the Link Between Social Anxiety
and Peer Acceptance: Contributions of Social Skills and Close Friendships During Middle
Childhood. Behavior Therapy, 36(2), 197–205.
- Gresham F. M. (1998). Social skills training with children: Social learning and applied
behavior analytic approaches. In T.S. Watson, & F.M.Gresham (Eds.), Handbook of child
behavior therapy (pp. 475–497). New York: Plenum Press.
- Keiley, M., Lofthouse, N., Bates, J., Dodge, K., & Petit, G. (2003). Differential risks of
covarying and pure components in mother and teacher reports of externalizing and
internalizing behavior across ages 5 to 14. Journal of Abnormal Child Psychology, 31(3),
267–283.
- Keenan, K., & Shaw, D. (1997). Developmental and social influences on young girls’ early
problem behavior. Psychological Bulletin, 121, 95–113.
- Lee, T., Cornell, D., Gregory, A., & Fan, X (2011). High suspension schools and dropout
rates for black and white students. Education and Treatment of Children, 34(2), 167–192.
- Mash, E., & Dozois, D. (2003). Child psychopathology: A developmental–systems
perspective. In E. Mash, & R. Barkley (Eds.), Child psychopathology (pp. 3–74). New
York: The Guilford Press.
- Mesman, J., Bongers, I. L., & Koot, H. M. (2001). Preschool developmental pathways to
preadolescent internalizing and externalizing problems. Journal of Child Psychology and
Psychiatry, 42(5), 679–689.
- Oland, A., & Shaw, D. (2005). Pure versus co-occuurring externalizing and internalizing
symptoms in children: Potential role of socio-developmental milestones. Clinical Child
and Family Psychology Review, 8(4), 247–270.
78
- Roberts, R. E., Attkisson, C. C., & Rosenblatt, A. (1998). Prevalence of psychopathology

among children and adolescents. The American Journal of Psychiatry, 155(6), 715–725.
- Rubin, K. H., & Burgess, K. B. (2001). Social withdrawal and anxiety. In M. W. Vasey &
M. R. Dadds (Eds.), The developmental psychopathology of anxiety (pp. 407–434). Oxford
University Press.
- Rudan, V., Begovac, I., Szirovicza, L., Filipović, O., i Skočić, M. (2005). The Child
Behavioral Checklist, Teacher’s Report Form and Youth Self Report form problem scales
in a normative sample of Croatian children and adolescents aged 7-18. Collegium
Antropologicum, 29, 17–26.
- Tick, N. T., van der Ende, J., Koot, H. M., & Verhulst, F. C. (2007). 14-year changes in
emotional and behavioral problems of very young Dutch children. Journal of the American
Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 46, 1333–1340.
- Žunić Pavlović, V., Glumbić, N., i Kovačević Lepojević, M. (2012). Povezanost
eksternalizovanih i internalizovanih bihejvioralnih problema u detinjstvu. U M. Gligorović
(Ur.), Zbornik radova-godišnja prezentacija rezultata naučno-istraživačkih projekata
Fakulteta za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju (str. 201–208). Beograd: Fakultet za
specijalnu edukaciju i rehabilitaciju.
- Žunić Pavlović, V., i Pavlović, M. (2013). Tretman poremećaja ponašanja u detinjstvu i
adolescenciji. Beograd: Univerzitet u Beogradu, Fakultet za specijalnu edukaciju i
rehabilitaciju.
- Žunić Pavlović V., i Popović Ćitić, B. (2005). Prevencija poremećaja ponašanja u
detinjstvu. Nauka, bezbednost, policija, 10(3), 95−114.
PROBLEMS IN THE BEHAVIOR OF PRESCHOOL CHILDREN
Abstract:
Behavioral problems show significant stability during preschool age and significantly
negatively affect many developmental areas and competencies. Symptoms that appear at this
age tend to persist at an older age, which significantly leads to future difficulties in adulthood,
such as negative interactions with parents and peers, social isolation, difficulty in accepting
and respecting authority, poor school performance , learning problems, etc. Therefore, the
study of these problems at preschool age is of great importance.
The goal of this paper is to point out the problems that occur at preschool age, how they
manifest, their frequency, the importance of early identification and effective preventive
activities.
Based on the extensive literature on this issue, the following conclusions can be drawn: it is
necessary to emphasize the importance of early identification of children with behavior
problems at preschool age and the application of effective incentives that promote the healthy
development of the child, prevent the appearance of behavior problems and reduce them.
Keywords:
behavioral problems, preschool institution, identification, additional support, prevention
79
ASOCIATIVNA ARS POETICA SANDORA VEREŠA:

INTUICIJA – EMOCIJA – BOJE KAO IZVOR
INDIVIDUUMA U PRAKTIKUMU
Emeše Mate
ORCID 0000-0001-6768-7327
Visoka škola strukovnih studija za vaspitače i trenere Subotica
Sažetak/Apstrakt:
Studija se bavi asocoiativnom ars poeticom Šandora Vereša preneseno u practicum kod
predškolskog uzrasta. Ključne reči njegove ars poetice je isceljenje individuuma. Posmatra se
način, nonverbalna komunikacija isceljenja individuuma u predškolskom uzrastu. Kroz životni
deo obrađjuje ovo isceljenje u njegovom pesništvu gde su ključne reči: intuicija, emocija i
uticaj boje koje nas okružuju. Asociativna povezanost intuicije, emocije, boje i dnevne
aktivnosti koje u prakticumu u Valdorf vrticu su proživel najviše. Prve utiske o sredini dete
stvara i na osnovu boja, emotivne toplote i inspirativnosti gde se nalazi. Boje mogu da utiču
na ponašanje i raspoloženje dece, na emotivni razvoj sa stvaranjem zato dnevni boravak treba
da imaju adekvatan kolorit i u simbiozi formiraju srž ličnosti koji je željen za isceljenje. Deca
i pomoću boja komuniciraju sa okolinom, boje pomažu odraslima da razumeju njihov
simbolički jezik i pomoću tih spoznaja planiraju dnevne aktivnosti u predškolskim
ustanovama. U istraživanju koje je sprovedeno 2018. godine u Evropskom Valdorf centru u
Engelbergu prikupljeni su podaci o dominantnim bojama odela dece od 3 do 7 godina, a
zabeleženi su i njihovi odgovori o razlozima odabira odgovarajuće boje. Cilj rada, kako se
prati individualni pristup deci prema njihovim nonverbalnim znakovima. Praćena je i
nonverbalna komunikacija između boja odevanja deteta i dominantnih boja kutića dnevnog
boravka, kao i metode izbora aktivnosti i nastavnih tema na osnovu boja dečje garderobe.
Ključne reči:
izvor i isceljenje ličnosti, simbolički jezik dece, neverbalna komunikacija bojama, emocije
80
Uvod
Tokom leta 2018. godine (između 20. juna i 18. jula) u nemačkom gradu
Engelbergu u Valdorf obdaništu vršeno je istraživanje o načinu izbora boje prilikom
oblačenja dece. Osnovu istraživanja čini Geteova nauka o bojama jer je teorija o
bojama Valdorf pedagogije kompatibilna sa teorijom velikog pesnika. U knjizi Zur
Farbenlehre (1810) Johan Volfgang Gete je dao naučna objašnjenja šta su boje,
proučavao je prirodu, funkciju i psihologiju, odnosno ljudsku percepciju boja:
Budući da boja zauzima tako visoko mesto među prvobitnim fenomenima
prirode, nesumnjivo s velikom raznolikošću obavljanja jednostavnog kruga akcija
koje mu se stavljaju, nećemo se iznenaditi ako saznamo da je to u najčešćim
elementarnim manifestacijama, bez obzira na strukturu i oblik materijala, na čijoj
površini ga opažamo ima određeni učinak na osećaj vida, na koji je pretežno tempiran,
i kroz njega na mentalno raspoloženje. To delovanje, posebno odvojeno, specifično
je, kombinirano ‒ delimično skladno, delom karakteristično, često i neharmonično, ali
uvek određeno i značajno, neposredno povezano s područjem morala. Zato se boja,
kao element umetnosti, može koristiti za promovisanje viših estetskih ciljeva (Goethe,
2010: 90).
Boje utiču na ljudski organizam – neke bude pozitivne osećaje, ne umaraju oko,
jačaju volju za učenjem. Istraživanja pokazuju da svetložuta i narandžasta podstiču
dobro raspoloženje, predstavljaju boje radosti: „To je najbliža boja svjetlosti. U svojoj
najvećoj čistoći, žuta uvijek ima laganu prirodu i odlikuje se jasnoćom, vedrinom i
blagim šarmom. U ovoj fazi, to je ugodno kao okruženje, bilo u obliku odjeće, zavjesa,
tapeta. Iskustvo pokazuje da žuta boja ostavlja izuzetno topao i ugodan dojam.”
(Goethe, 2010: 78) Bež pospešuje koncentraciju, nebesko plavo takođe, a služi i za
opuštanje, a zelenoplavu i zelenu takođe preporučuju za farbanje zidova dnevne sobe.
Od četiri zida dnevne sobe jedan zid ‒ u koji deca najviše gledaju ‒ treba ofarbati u
drukčiju boju, intenzivnijeg ili tamnijeg tona ili u komplementarnu boju. Drugačija je
situacija izvan dnevne sobe, na hodnicima se puno kreće, tu učenici ne provode više
vremena u jednom mestu, zato hodnici mogu da budu raznoliko ofarbani, u više boja,
mogu se koristiti i tamniji i življi tonovi, kontrastne boje i tonovi (Molnár, 2008: 10).
Boje odeće nikako nisu slučajne, one zavise od ličnog ukusa, od mode, od pripadanja
nekoj određenoj subkulturi i od raspoloženja. Boje predstavljaju čovekovu optičku
vizit-kartu: „Njima sebe saopštavate svojoj okolini. Svojim bojama vi utvrđujete svoje
optičko obeležje. Boje su jedan od prajezika ovog sveta. Preko boja saopštavamo sebe
i shvatamo signale koje nam naše okruženje preko njih šalje. Onaj ko razume boje,
razume nešto više o ovom svetu” (Folmar, 2011:9).
81
Deca imaju sto jezika, odnosno izražajnih mogućnosti (npr. verbalni, grafički,
gestovni jezik) kojima mogu komunicirati koristeći se odgovarajućim izražajnim
medijima (Slunjski, 2008: 105).
Predškolski uzrast je vizuelno najšarenija grupa dece jer su ona najviše sklona da
se oblače prema raspoloženju. U izboru odeće boje su dominantne i time deca daju
znakove svom okruženju u vidu neverbalnog komunikativnog polja boja (Steiner,
1995: 12). Vaspitači u Valdorf obdaništima ujutro, kad se deca skupe u grupu,
proveravaju koje su boje deca izabrala prilikom oblačenja, pa prema tome prave plan
rada i određuju prioritete za taj dan (da li će boraviti u prirodi, da li počinju nastavu
ritmičkim plesom, pevanjem ili ručnim radom itd.). Ovo neverbalno komunikativno
polje sačinjeno od boja dečje odeće u grupi ima svoju neverbalnu komunikativnu
interakciju sa bojama osmougaone dnevne sobe Valdorf obdaništa. Boje obdaništa ili
osmougaonog dnevnog boravka za decu su unapred određena prema nastavnim
jedinicama (Steiner, 1995: 65), harmonizovane su sa sadržajem nastave i kao takve
služe za neverbalnu komunikaciju između članova grupe i nastavnog osoblja: u kutiću
posvećenom Plavi kutak sa ogromne plave svilene marame, tu se slave praznici i
održavaju se krugovi tišine posle ispričane bajke, u kutku za devojčice pored lutki i
kolica stavljene su roze male svilene marame, u kutku za dečake su drveni brodovi,
vozići, pruga i automobili ofarbani u crvenu boju, elementi kuhinje (drveni šporet,
drveno povrće, korpe pletene od vrbe) ofarbani su oker žutom, kutak pijace je u nijansi
duge (drvena vaga, pult, pamučne pletene životinje i razno povrće izrađeno od drveta),
kutak za instrumente (harfa, lira) je dobio boju zlatne svile, u kutku za likovnu
umetnost (debele specijalne drvene olovke i pastel krede) dominira ljubičasta boja, a
pod kutića za slobodno stvaranje je zelene boje (drvene kocke, grane za građenje,
svila, prirodni tekstili, plodovi kao što su kesten i žir, školjke, pletene životinje). U
Valdorf obdaništu su stvoreni svi uslovi da se dete po unutrašnjoj motivaciji
harmonizuje sa nekom određenom bojom. Boja preko „mozga deluje direktno na
čovekovu energiju. Na taj način, odgovarajućim izborom boja mogu da se otklone
blokade i da energija ponovo slobodno teče. Da se osećamo dobro, lako i poletno”
(Folmar, 2011: 12).
Gete je prvi je razlikovao tople i hladne boje, a sa njegovom teorijom su upoznati
vaspitači u Valdorf predškolskim ustanovama, i pomoću nje, kroz boju dečje odeće,
vrše dekodiranje emocionalnog stanja dece.
Podaci u istraživanju sakupljeni su pomoću intervjua. Deca su odgovarala na
sledeća pitanja: Kako si izabrao/la boju odeće ujutru pri oblačenju? Zašto si izabrao
baš tu boju? Podaci su sakupljani mesec dana. U istraživanju je učestvovalo dvadeset
osmoro dece (16 devojčica i 12 dečaka). Sumirajući odgovore možemo zaključiti da
je izbor boja zasnovan na emotivnoj bazi: npr. „Sija sunce pa sam obukla žuto.”
„Pripremamo se za more pa sam obukao plavo.” „Danas idem kod bake, penjaću se
82
na kamaru slame, pa sam obukao plavi overal.” „Rozu sam obukla jer mama kaže da
sam u tome lepa. Hoću da budem lepa!” „Crveno sam obukla jer volim jagodu, a
jagoda je crvena.” Procentualno izraženo 0,8% dece nije znalo da obrazloži zašto su
obukli izabranu boju odeće, a 99,02% je svako jutro obrazložilo svoju odluku. Tokom
istraživanja smo zapazile da, kada se deca uvrede tokom igre i prekinu igru, u 76%
slučajeva se povuku u onaj kutak koji je ofarban bojom koja je njihova dominantna
boja u odevanju tog dana. U kutku ostanu pet do deset minuta i nakon disharmoničnog
stanja vraćaju se ponovo u harmonično stanje. Kad uđu u kutak ćute, onda primete
igračke iste boje koju imaju na sebi i počnu da se igraju sami. Okruženje vrtića detetu
treba da omogući i zadovoljenje potrebe za privatnošću, jer ono ponekad ima potrebu
za povremenim izdvajanjem od ostalih, za kratkotrajnim osamljivanjem: „Da bi se
deci omogućilo ovakvo povremeno »povlačenje« iz grupnih zbivanja, odgajatelji
mogu izgraditi improvizirane kućice – skrivalice” (Slunjski, 2008: 24). U skrivalici
igra traje 5‒8 minuta, nakon toga se deca vraćaju u grupu, i ponovo se uključuju u
igru sa ostalom decom.
U letnjem periodu prilikom istraživanja na uzrastu od 3 do 7 godina dominantne
boje u odevanju kod devojčica su bile: žuta 22,5%, šarena 8,5%, ljubičasta 18%, roza
16%, bela 12%, zelena 14%, crvena 5,5% i plava 3,5%. Kod dečaka u istom uzrastu
dominantne boje su: zelena 35,5%, žuta 20,5%, plava 17%, bela 12%, crvena 8,5% i
ljubičasta 6,5%. Za vreme slobodne igre koja traje dva sata devojčice su najčešće
boravile u kuhinji 38%, u kutku pijace 28%, u kutku za devojčice 7,5%, za instrumente
8,5%, za likovnu umetnost 11%, za slobodno stvaranje 5%. Dečaci su najviše vremena
proveli u kutku za dečake 45%, u kutku za devojčice 22%, u kutku za pijacu 14%, u
delu sa instrumentima 3,5%, u kuhinji 6,5%, a u kutku za likovnu umetnost 9%.
Prilikom upoređivanja omiljenih boja dece i boja kutkova u kojima provode
najviše vremena konstatovali smo njihovo slaganje. Kod devojčica je dominirala žuta
boja u odevanju (22,5%), a u slobodnoj igri najviše vremena su provele u kuhinji
(38%) gde je takođe žuta boja dominantna. Kod dečaka ja vladala zelena boja u
odevanju (35,5%) i za vreme slobodne igre najviše su boravili u kutku slobodnog
stvaranja (45%) koji je obojen zelenom bojom.
U Valdorf pedagogiji dominantna boja u grupi je merodavna za planiranje
nastavnih sadržaja za taj dan (Steiner, 1995: 45). U naznačenom letnjem periodu, kada
je istraživanje vršeno, izabrane boje anketirane dece i boje neverbalnog
komunikativnog polja dečjeg dnevnog boravka zaista su pomogle da izabrani sadržaji
tog dana budu uspešni – deca su bila dobrog raspoloženja i aktivna. Posle dva sata
slobodne igre sledio je doručak, pa planirani deo dana. Valdorf vaspitačice su onog
dana kada je najviše devojčica obuklo odeću žute boje, a dečaka odeću zelene boje
izabrale aktivnosti u šumi pored zabavišta gde se nalazi i velika igraonica u pesku.
Deo šume pored obdaništa je pretvoren u interaktivnu površinu za razonodu sa
83
drvenim spravama za kreativno igranje i za fizičko vežbanje koje uglavnom koriste

dečaci, a peščani deo sa puno posuda za kuvanje i pečenje devojčice. Svaki mali kutak
u zatvorenom prostoru zabavišta ima svoj paralelni prostor u prirodi sa puno više
detalja za razvijanje slobodnog duha i kreativne mašte (Streit, 1990: 25). Žuta boja je
boja topline, najblistavije zrači svetlost, deluje podsticajno, utiče na stvaralački i
intelektualni rad, na komunikaciju, podiže energiju i raspoloženje (Vollmar, 2009:
32‒37). Zelena je boja prirode, povezujemo je se livadom i šumom. Simbolizira
plodnost, rast, život i harmoniju (Vollmar, 2009: 224), zato su dečaci izabrali tog dana
aktivnost u prirodi, i u okviru dramske pedagogije odigrali su bajku Pelles neue
Kleider u dvorištu gazdinštva sa živim malim ovcama.
Zaključak
Celovitost Valdorf pedagogije bazirana je na ritmu koji karakteriše razvoj žive
prirode, pa tako i svakog čoveka. Njen pedagoški plan je nepromenjen već 100 godina.
Metodologija boja, koja se svakog dana odvija između dece i pedagoga, putem sveta
simbola boja, pedagozima praktičarima našeg vremena pruža takođe stogodišnje
izuzetno uspešno praktično iskustvo. Simbolika boja kod dece daje polaznu tačku
pedagozima pri izboru sadržaja, odnosno prostora grupnih aktivnosti. U prostoru se
smanjuju napetost, frustracija i prigušene emocije. Harmoničan, punovredan razvoj
ličnosti dobija prostora, zahvaljujući tome što obraćamo pažnju na neverbalne znake,
u ovom slučaju na boje. Povezivanje emocionalnih sadržaja i boja se radi na osnovu
Geteove teorije o bojama. Znanje o uticaju boja na emocionalni i moralni razvoj dece
moglo bi se u većoj meri koristiti i u predškolskoj nastavi u Srbiji.
Stručna literatura
Bauer, Eugen (1963). Schulbau pädagogisch gesehen. Schriftenreihe für die praktische
Schularbeit. Villingen: Neckar-Verlag.
Folmar, K. (2011). Velika knjiga o bojama. Beograd: Laguna.
Goethe, J. V. (2010). Színtan. Budapest: Genius.
Mahnke, F. H. (1996). Color, Environment and Human Response. New York: John Wiley &
Sons.
Malnar, A.‒ Punčikar, S.‒Štefanec, A.‒Vujičić, L. (2012/2013). Poticajno okruženje: izazov
za suradnju i istraživanje djece i odraslih. Dijete, vrtić, obitelj, 70, 4‒7.
Mirkov, L. (2012). Neverbalna komunikacija bojama u javnom nastupu. CM ‒ časopis za
upravljanje komuniciranjem, 25, 125‒142.
Nuhfer, E. B.: Some Aspect of an Ideal Classroom: Color, Carpet, Light and Furniture.
http://www.isu.edu/ctl/nutshells/IdealClass_files/IdealClass.html
84
Okvir nacionalnog kurikuluma – osnove učenja i nastave (2016).

https://obrazovanje.org/rs/uploaded/dokumenta/Okvir-nacionalnog-kurikuluma_Osnove-
ucenja-i-nastave.pdf
Slunjski, E. (2008). Dječji vrtić zajednica koja uči – mjesto dijaloga, suradnje i zajedničkog
učenja. Zagreb: Spektar Medija.
Steiner, R. (1995). Az emberi temperamentumok titkai. Budapest: Jáspis Kiadó.
Trandafilović, I. (2006). Ime, logo, boja. Beograd: BIGZ.
Vollmar, K. (2009). Das große Buch der Farben. Krummwisch: Königsfurt-Urania Verlag.
Zini, M. (2006). Dijete, vrtić, obitelj. Časopis za odgoj i naobrazbu predškolske djece
namijenjen stručnjacima i roditeljima, 44, 15‒17.
ASSOCIATIVE ARS POETICS OF SANDOR VERES: INTUITION -

EMOTION - COLORS AS A SOURCE OF THE INDIVIDUAL IN
PRACTICE
Abstract:
The study deals with the associative Ars Poetica (The Art of Poetry) of Sandor Veress
transferred to the practicum for preschoolers. The key word of his Ars Poetica is the healing
of the individual. Throughout his life, he deals with this healing in his poetry, where the key
words are intuition, emotion, and the influence of the colors that surround us. In the practicum,
the child creates his first impressions of the environment based on colors, emotional warmth,
and inspiration from his surroundings. Colors can affect children's behavior and mood, and
emotional development with creation. Therefore, classrooms should have adequate color.
Colors symbiosis forms the core of the personality desired for healing. Children also use colors
to communicate with the environment; colors help adults understand their symbolic language
and use this knowledge to plan daily activities in preschool institutions. In the research
conducted in 2018. in the European Waldorf Center in Engelberg, data was collected on the
dominant colors of children's clothes from 3 to 7 years old. Their answers about the reasons
for choosing the appropriate color were also recorded. Non-verbal communication between
the colors of the children's clothing and the dominant colors of the living room was monitored,
as well as the method of choosing activities and teaching topics based on the colors of the
children's gardrobe. ** The study was created within the framework of the project Discourses
of Minority Languages, Literatures and Cultures in Southeast and Central Europe (No.
178017) of the Ministry of Education and Science of the Republic of Serbia.
Key words:
source and healing of the individual, stimulating environment, children's symbolic language,
non-verbal communication with colors, emotions.
85
IGRA I UČENJE U PRIRODI - IZAZOV MEĐUNARODNE

SARADNJE
Asja Ertl
ORCID 0000-0002-4024-8516
OŠ Miklavž na Dravskem polju – Vrtec Vrtiljak, Slovenia
Sažetak/Apstrakt:
Priroda nam nudi mnogo mogućnosti za učenje i igru, kojih ponekad nismo svesni u
savremenom tempu života. Misija profesionalaca u vrtićima je da nauče decu pozitivnom
odnosu prema prirodi, koja je mesto za kretanje, istraživanje, stvaranje, proizvodnju hrane,
opuštanje, druženje, brigu o životinjama...
Svest da u sredini u kojoj se nalazi naš vrtić deci možemo ponuditi mnogo kvalitetnih aktivnosti,
a ujedno i želja za međunarodnom saradnjom, sticanjem novih znanja i iskustava, a pre svega
izazovima, dovela nas je do našeg prvog međunarodnog Erazmus projekta pod nazivom Igraj
se i uči u prirodi. U projektu, koji je i dalje aktivan, sarađujemo sa vrtićima iz Srbije, Hrvatske,
Poljske i Portugala. U skladu sa ciljevima projekta, želela bih da predstavim neke primere dobre
prakse koje smo razvili. Važno je deci približiti ove aktivnosti na zabavan način, ali je pre svega
važno da budu aktivno uključena svim svojim čulima i pravilno motivisani.
Ključne reči:
igra, učenje, priroda, Erazmus
86
Uvod
Naš vrtić se nalazi u prigradskom okruženju i okružen je sa šumom, njivama i
livadama. Moglibismo reći da je okruženje koje nam se nudi idealno za obavljanje
pokretnih aktivnosti i igru u prirodi. U savremenom tempu života deca su često
izložena sedenju ispred ekrana televizora ili kompjutera, vožnji automobila,
roditeljima koji dolaze kasno sa posla i nedostatak vremena zakretanje i igru u prirodi.
Vrtić je mesto gde deca često provode više vremena nego kod kuće, paje naša misija
da obezbedimo kvalitetne sadržaje i zadovoljimo potrebe deteta za kretanjem, igrom
i učenjem, koje želimo da povežemo sa prirodom u svim njenim aspektima. Sve ovo
je bio prioritet i crvena nit rada našeg vrtića. Ideja da aktivnostima igre i učenja u
prirodi damo smisao, a istovremeno unapredimo ideje i rad u ovoj oblasti, navela nas
je da se pridružimo međunarodnom Erazmus projektu pod nazivom Igraj se i uči u
prirodi. Na projektu smo sarađivali sa partnerskim organizacijama, vrtićima iz Srbije,
Hrvatske, Poljske i Portugala. Ovoje bilo naše prvo iskustvo sa ovakvim projektom,
tako da nam je to bio veliki izazov.
Deca otkrivaju prirodu
kroz istraživanje koje je
naravno prilagođeno njihovom
stepenu razvoja. Ona uče ne
samo o prirodi, već i o načinima
kako se stvari otkrivaju,
istražuju i uče. Lično iskustvo
dece je ključno, pa moraju da
doživljavaju promene i
događaje u prirodi i drugim
sredinama, da doživljavaju i
osećaju i stoga učestvuju u
pojavama (Kmel, 2010).
Slika 1. Uticaj prirode na razvoj
deteta Izvor: Giorek v Vilhar i
Rantaša, 2016.
Kada deca aktivno posmatraju idoživljavaju, ona i uče najviše. Toznači da ih

moramo pustiti da se penju i prelaze preko balvana, da se igraju u lokvama, uočavaju
bube, smeju se naglas, beru borovnice i šumske jagode, trče, viču, slušaju cvrkut ptica,
gledaju boje, balansiraju, grle drveće, učestvuju, bore se, kriju, skupljaju plodove,
istražuju, grade, ruše, mere, broje, prelivaju. stvaraju prirodne obrasce… Redovne
posete prirodnim sredinama nisu dobre samo za razvoj dece, već i za prirodu, jer deca
87
i u odraslom dobu zadržavaju pozitivanstav prema prirodi (Györek v Vilhar i Rantaša,

2016).
Metode
Kada planiraju aktivnosti sa decom predškolskog uzrasta, stručnjaci koriste
različite metode rada. Deca žele da dožive svet svim svojim čulima, prvo posmatraju
stvari, zatim žele da ih dodirnu, pomirišu i okuse, a pritom osluškuju i njihov rad,
proizvodnju zvukova. Metodom objašnjavanja uvodimo ih u temu, zatim metodom
razgovora deca razmišljaju o onome što već znaju, metodom pokazivanja,
posmatranja, osećanja i doživljavanja nadograđuju svoja iskustva. Pre svega, moja
svrha je da opišem i predstavim neke primere dobrih praksi koje su vaspitači u
vrtićima primenili tokom međunarodne saradnje.
Riba Liska
Posmatrajući decu i njihova interesovanja, shvatili smo da jako vole životinje.
Gledaju ih, slušaju, žele da im priđu i maze ih, hrane... Učešće u međunarodnom
Erazmus projektu motivisalo nas je da napravimo plan. Kupili smo mali akvarijum u
kome je riba našla svoj dom.Deca su je nazvali Liska. Prvo smo razgovarali sa decom
o ribama, gde žive, kako žive, šta jedu, kako treba da se brinemo o njima... a zatim su
je upoznali. Deca su bila zaista impresionirana i odmah su je prihvatila kao važnog
člana našeg vrtića. Napravili smo plan ishrane. Svake nedelje jedna grupa ima zadatak
da brine o Lisci i da je hrani. Istovremeno, decarazvijaju pozitivan stav i osećaj za
životinju odgovornost i marljivost.
Slika 2: Riba Liska
Livada
Okruženje našeg vrtića zaista nudi širok spektar mogućnosti za integraciju i
istraživanje prirodnih staništa. Obližnja livada je u proleće oživela u svom sjaju. To
je idealno mesto za razvoj svih čula. Kada smo sa decom išli u šetnju, osetili su miris
88
biljaka koje su nas okruživale.Ako zatvorimo oči i usredsredimo svoje misli na mirno
disanje i mirise oko nas, upoznaćemo sebe u drugoj dimenziji. Takođe, pažljivim
slušanjem možemo pratiti glasove koji nas okružuju (zujanje, cvrkut, šuštanje,
talasanje, žuborenje obližnjeg potoka...). Deca mogu sama da artikulišu svoje
percepcije i osećanja. Posmatrali smo razne životinje koje žive na livadi. Neke od njih
smo uspeli da pogledamo izbliza lupom.
Zanimljivo iskustvo je bilo i posmatranje maslačka i njegovog razvoja. U
početku su deca posmatrala samo mali pupoljak sakriven među lišćem. Sakupili su ih
i pripremili salatu od maslačka. Kada deca aktivno učestvuju u procesu sakupljanja i
pripreme, ona su kooperativnijai otvorenija za sticanje pozitivnog iskustva. Maslačak
je primećen i u procesu izrastanja pupoljka i pretvaranja u žutu jabučicu, koja se
kasnije pretvara u lukovicu maslačka. Vežbe navetru jačaju mišiće za razvoj govorne
motorike, što se može uspešno ugraditi u prirodno okruženje duvanjem cveta
maslačka.
Slika 3: Istraživanje livade
Šuma
Internacionalna saradnja i razmena iskustva znači obogaćivanje ličnog i
profesionalnog razvoja.Stvari koje uzimamo zdravo za gotovo mogu biti prilika da
pokažemo dobru praksu na drugom kraju Evrope. U ovo smo se uverili tokom
međunarodne posete partnerskog vrtića, u okviru drugog projekta, čija se predškolska
ustanova nalazi u većem gradu. Gosti su bili potpuno impresionirani našim
okruženjem jer su prepoznali velike mogućnosti koje šuma nudi za učenje u prirodi.
Njihova deca poznaju šumu samo iz knjiga. To otkriće nam je osvestilokoliko je važno
to što imao šumu „u našem dvorištu“ i koliko su važne misija i uloge vaspitača,stručnog
saranika i roditelja u tome kako da taj resurs najbolje iskoristimo za rad sa decom.
Deca idu u šetnje šumskim stazama, prevazilazeći prirodne prepreke, preskačući
ležeća debla iizbegavajući granje. Dosta vremena provode na šumskoj čistini, gde je
njihova igra usmerena na istraživanje i manipulaciju prirodnim materijalima (grane,
89
štapići, lišće, plodovi, kamenje, zemlja...). Pravili su mandale, uskršnja jaja, kućicu za
miša od prirodnih materijala, upoređivalilistove, stvarali od njih, igrali igru memorije
ili 3 u nizu...
Igre uloga su mnogo kreativnije kada deca imaju vremena i prostora da razvijaju
sopstveni identitet u odnosu na prirodu.
Slika 4: Igra u šumi
Bašta
Prilikom posete međunarodnih partnera Portugalu bila sam impresionirana
primerom dobre baštenske prakse. Vrtić ima svoju uređenu baštu, koju deke i bake
dece dolaze da ga neguju, aujedno i deca aktivno učestvuju. U kontaktu sa
prirodom deca uče o metodama obradezemljišta, sadnje, nege biljaka i berbe useva,
uče o životinjama koje su korisne u prirodi i onimakoje se smatraju štetnim za useve.
Učenje o tome kako napraviti samoodrživu baštu je nešto štoće deci biti korisno u
životu. Saradnja sa bakama i dekama podrazumeva međugeneracijsko prenošenje
veština i mudrosti.
Slika 5: Baštovanstvo u vrtiću, uz pomoć bake i deke
90
Polje
Mi nemamo iskustva sa baštovanstvom, ali možemo predstaviti primer dobre
prakse u vezi sa usevom. Deca su kao projekat istraživala heljdu. Kroz razgovor su
najpre učili o žitu u raznimoblicima, videli primere, dodirivali ih i mirisali. Tada je na
njivi posmatrana heljda, pratili su usev tokom rasta od nicanja do žetve. S obzirom da
deca najviše uče sopstvenim iskustvom, seme heljde je posejano i u saksije u vrtiću.
Poslednja aktivnost, koja zaokružuje ceo rad na projektu i povezuje decu sa
preduzetništvom, jeste kako od sastojka proizvesti proizvod. Deca su od heljdinog
brašna ispekla hleb i sa zadovoljstvom ga jela. Tokom ovog iskustva imali su prilike
da upoznaju postupak izrade hleba kao i osobine sastajaka od kojih se pravi svež hleb
koje imamo na stolu.
Slika 6: Istraživanje heljde u polju, sadnja i pečenje heljdinog hleba
Vinograd i voćnjak
Naša zemlja je vinorodna, poznata po kvalitetnom vinu i dobroj hrani. Ali
moramo učiti decu da nam sve ove kulturne posebnosti nisu date nego je mnogo rada
i truda je iza toga. Priroda nam nudi samo dobre uslove. Ali šta čovek od toga napravi
svojim rukama je stvar veštine i marljivosti. Jesenji meseci karakterišu berbe, kada se
grožđe bere, melje i cedi. Omogućili smodeci da učestvuju u proizvodnji soka od
grožđa. Organizovali smo berbu u vrtiću, gde su deca aktivno učestvovala u ceđenju
grožđa i proizvodnji soka od grožđa. Sastavni deo svake berbe su narodna muzika i
igra koji čine slovenačku tradiciju. Sok koji su pili imao je drugačijiukus. Ukus novog
iskustva.
Jabuke se smatraju delom slovenačkog tradicionalnog doručka, a deca se takođe
podstiču da često jedu jabuke koje su bogate vitaminima. Jabuke se mogu koristiti u
ishrani na različite načine.Sa decom u vrtiću smo pripremili rolat od jabuke. Oguljene
91
jabuke deca su narendala, zasladila i dodala cimet. Zatim su od testa i fila pripremili
rolat od jabuka koji su kuvari ispekliu kuhinji. Zadovoljstvo isprobavanja proizvoda
koji su napravili svojim prstima je neprocenjivo.
Tokom posete Erazmus projektnih partnera u Sloveniji, jedna od pripremljenih
radionica bila jei priprema rolate od jabuka, nekome više poznatom, nekom manje. U
svakom slučaju, svaka kultura, a sa njom i svaka domaćica, ima svoj kuvarski trik.
Razmena iskustava, znanja i veština, međukulturalne sličnosti i razlike, svakako je
bogatstvo koje se ne može kupiti.
Učesnici su dobili recepte, uputstva za pripremu i sve sastojke potrebne za
pripremu rolata od jabuke i svežeg sira. Uspešno su obavili zadatak, međusobno se
povezivali i sarađivali. Kao i kod dece, tako je i sa odraslima kada im se desert servira
iz ruke - lica preplavljena osmesima, iskrama zadovoljstva u očima i pozitivnim
osećanjima.
Slika 7: Presovanje grožđa i pečenje rolata sa jabukama
Zaključak
Mnoga istraživanja govore o tome da deca ne vežbaju dovoljno, da previše
vremena provode uzatvorenom prostoru uz animaciju televizije, telefona i tableta...
Činjenica je da su deca danasi dalje deca. Svet koji ih okružuje, u kome odrastaju i iz
kojeg uče zaista se promenio tokom godina. Ali više volim da tražim pozitivne
aspekte. Koliko još imamo mogućnosti za pronalaženje informacija i razmenu znanja,
kao i mogućnosti za međunarodno umrežavanje i razmenu iskustava. Zahvaljujći
učešću u projektu smo stekli nova saznanja o tome kako da kvalitetnije razvijamo
svest dece o značaju prirode i na koje načine možemo da brinemo o prirodi i
doprinesemo njenom očuvanju. Cilj rada je bio da predstavimo iskustva i primere
dobre prakse iz aktivnosti vezanih za igru i učenje u prirodi. Nastavni plan i program
92
za vrtić takođe naglašava važnost sopstvenih iskustava za učenje deteta. Daje prioritet
procesu nad ciljevima, pokazuje značaj podsticajnog okruženja za učenje, govori o
tome koliko je važno naučiti decu strategijama uz pomoć kojih će oni sami moći da
rešavaju probleme (Kurikulum za vrtce, 1999). Učešće u međunarodnom Erazmus
projektu nam je bio izazov i dalo motivaciju za osmišljavanje i razvoj aktivnosti,
jačanje interkulturalnih pedagoških kompetencija iprofesionalni i lični rast.
Literatura
Bahovec, E. D. idr (1999). Kurikulum za vrtce. Ljubljana: Ministrstvo za šolstvo in šport,
Zavod republikeSlovenije za šolstvo.
Krnel, D. (2010). Narava. V: L. Marjanovič Umek (ur.), Otrok v vrtcu: priročnik h kurikulumu
za vrtce, str.157-174. Maribor: Založba Obzorje.
Vilhar, U. in Rantaša, B. (2016). Priročnik za učenje in igro v gozdu. Gozd Eksperimentov.
Ljubljana: Gozdarski inštitut Slovenije, Založba Silva Slovenica. Pridobljeno s:
http://eprints.gozdis.si/2052/1/Prirocnik_za_ucenje_in_igro_v_gozdu _9_10_(1). pdf
PLAY AND LEARNING IN NATURE - THE CHALLENGE OF

INTERNATIONAL COOPERATION
Abstract:
Nature offers us many opportunities for learning and play, which we are sometimes not aware
of in the modern pace of life. The mission of professionals working in kindergartens is to teach
children a positive view of nature, which is a locale for recreation, study, creation, food
production, relaxation, socialization, animal care…
Our first international Erasmus project, Play and Learn in Nature, was inspired by the
knowledge that we could provide children with a wide range of high-quality activities in the
area where our kindergarten is located, as well as the desire for international cooperation,
acquiring new skills, knowledge, and experiences, and, above all, challenges. We cooperate
with kindergartens from Serbia, Croatia, Poland, and Portugal in the ongoing project. In
accordance with the objectives of the project, I would like to present some examples of good
practices that we have developed. Children should be engaged in these activities in a fun way
to make them more accessible to them, but above all, it is important that they are actively
involved with all their senses and properly motivated.
Keywords:
play, learning, nature, Erasmus
93
RAZVOJ GOVORA I PLANIRANE SITUACIJE UČENJA U

OKVIRU PROJEKTA „BUBE“
Vesna Todorov
ORCID 0000- 0003-2270-3703
Akademija vaspitačko-medicinskih strukovnih studija u Kruševcu, Odsek Kruševac
Sažetak/Apstrakt:
Orijentacioni naziv projekta „Bube“ u ovom radu poslužiće nam da osvetlimo i prikažemo
aktuelne integrisane pristupe u radu sa decom predškolskog uzrasta. Bavićemo se i planiranim
situacijama, budući da su one smisleno povezane sa projektom, posebno onim aspektima
situacija, koje su u vezi sa istraživanjem i konstruisanjem znanja. Glavno pitanje rada – razvoj
govora usloviće da akcenat bude stavljen na to kako dete može da razvija različite „jezike“ i
načine izražavanja što znači da se autorka bavi primerima dobre pedagoške prakse i predstavlja
svojevrsna didaktičko-metodička uputstva u vezi sa naznačenom problematikom.
Ključne reči:
razvoj govora, integrisani pristup, planirane situacije, predškolsko dete.
94
Uvod
U Osnovama programa predškolskog vaspitanja i obrazovanja planirane situacije
se definišu kao „situacije u koje se ulazi sa namerom da se nešto istraži, sazna, iskusi,
otkrije ili predstavi. One su uvek delatne za decu i smisleno su povezane sa
temom/projektom“ (Правилник, 2018). Projekti su, pak, usmereni na „autentično
traganje u rešavanju problema koji su deci smisleni i izazovni za istraživanje“ (Krnjaja
i sar., 2017). Dakle, oni omogućavaju deci da istražuju, da budu angažovana u nekim
njima smislenim situacijama, da na stvaralački način uspostavljaju veze između
prethodnih i novih iskustava. Upravo su navedene teorijske postavke uslovile da se u
ovom radu kroz projekat „Bube“ pokažu oni momenti i situacije, koji govore o tome
šta znači zajedno istraživati, raditi i živeti u zajednici sa posebnim akcentom na jednu
od sedam ključnih kompentencija za celoživotno učenje - na komunikaciju na
maternjem jeziku. To znači da se kroz projekat „Bube“ osvetljavaju one situacije u
kojima se bogati rečnik, u kojima se koriste različite funkcije jezika (npr. imaginativna
i heuristička funkcija jezika), kao i one aktivnosti u kojima se podstiču različiti načini
grafičkog i drugih načina simboličkog reprezentovanja.
Faze projekta „Bube“

Projekat „Bube“ poput svakog projekta ima svoje faze. Najpre vaspitač polazi od
ideja dece (koja su videla paukovu mrežu), pa sledi vaspitačeva „provokacija“ u
skladu sa uočenim interesovanjima, a to znači da se najpre pravi skica projekta koja
može biti dopunjena i sa predlozima roditelja, odnosno sa predlozima porodica iz
kojih deca dolaze. Na osnovu skice sledi pravljenje plana projekta, premda to ne može
i ne treba da bude fiksni plan budući da projekat podrazumeva holistički pristup, a to
znači da se plan ne može unapred napisati u celosti niti previše koraka unapred nego
se kroz realizaciju menja, dopunjava i uobličava.
Prva faza, samo otvaranje projekta „Bube“ znači da je vaspitač već uočio
postojanje interesovanja za bube. Zapravo, deca su najpre videla paukovu mrežu, što
je uslovilo da se zapitaju čemu ona služi. Nakon saznanja da se tako pauci hrane,
zapravo da se hrane insektima koji se u te mreže uhvate, uočava se interesovanje dece
za insekte, tj. bube. Kroz igru „Čudna imitacija“ vaspitač je izgradio sliku šta sve deca
znaju o insektima i pokazao im koje životinjice poznaju, ali i da nisu baš sigurni šta
sve spada u insekte niti znaju kako se one oglašavaju. Igra „Čudna imitacija“ izgleda
tako što vaspitač najpre razgovara sa decom o bubama i o tome kako se te bubice
oglašavaju. Kako to one „govore“. Deca izlaze ispred grupe, jedno po jedno, i izvlače
iz čarobne torbe sličicu neke bube. Zadatak deteta je da imenuje tog insekta (bubu), a
potom i oponaša oglašavanje te bube. Ili da izmisli kako se ta bubica može javiti.
Zatim treba da ponovi oglašavanje te bube ali tako što će umesto početnog glasa
95
izgovoriti, odnosno ubaciti glas koji je početni glas njegovog imena. Npr. pčela zuji-
Zuuuu, ali i Buuuu. Osa zuji – Zzzzz, ali i Bbbbbb, cvrčak cvrči – Cvrrrr, ali i Bvrrr.
Nakon izvlačenja sličice se postavljaju na tablu kako bi sva deca videla sve insekte.
Sličice su sa magnetom što omogućava lako pomeranje insekata na tabli. Ponuđene
su sličice: leptira, ose, pčele, bubamare, rovca, mrava, cvrčka, bumbara. Kroz igru
„Čudna imitacija“ vaspitač je izgradio sliku i pokazao deci koliko znaju o bubama.
Potom se sa projektom mogu upoznati i porodice, pa se može pristupiti i izradi
početnog panoa.
Međutim, u ovom radu fokusiraćemo se na drugu fazu projekta, na razvijanje.
Ovo je najuzbudljivija faza jer istraživanje u projektu može da postane avantura,
pustolovina i veliki poduhvat. U ovoj fazi vaspitač i deca se fokusiraju na jedan
problem/pitanje i zajedno istražuju u vrtiću i na autentičnim mestima u lokalnoj
zajednici, razgovaraju sa drugim odraslima koji su stručnjaci za pitanja koja istražuju,
pregledaju literaturu, internet sajtove, video snimke, filmove, istražuju materijale
(Krnjaja i sar., 2017).
I u okviru ove faze posebno ćemo problematizovati pitanje kompetencije
komunikacije na maternjem jeziku. Deca su već probala da govore kao insekti.
Vaspitač ovoga puta sa decom organizuje igru „Kako se ko oglašava“, pri čemu deca
stvaraju neke svoje nove kovanice: Pčela zuji, bumbar bruji, cvrčak cvrči, osa osuje,
leptir leptirka, bubamara bubamauče, rovac rovauče. Na ovaj način se razvija
fleksibilnost značenja reči, razvija se mreža značenja reči, pa deca mogu povezati da
osim paukove mreže postoji i mreža reči. Značenje reči se uči u svakodnevnim
životnim situacijama, ali može i ovako: Smislimo nekoliko rečenica u kojima želimo
da pokažemo kako neka ista reč može u zavisnosti od konteksta, odnosno rečenice u
kojoj je upotrebljena da znači različito - Video sam bubu na jednom listu. Njegov tata
vozi „bubu“; Lepa ti je ta leptir mašna. Volim šarene leptire. Posle izgovorenih
rečenica tražimo od dece da nam objasne šta znače reči buba, odnosno leptir u
navedenim primerima. Procenjujemo da su deca shvatila značenje reči, odnosno
homonimiju i možemo tražiti od njih da navedu neke svoje primere. Decu možemo
upoznati i sa razbrajalicom: „Buba bilje / bockala / baba baštu / branila. /Bašta bila /
bogata / buba bila / bahata. / Biser-baba / biber-buba / preko brda / iza brda / uz stub/
niz stub / babu boli / zub” (Marinković, 2019). Razbrajalica je pogodna za razvijanje
teme projekta, gde vaspitač podstiče decu da razmišljaju, da upoređuju I dolaze do
vlastitih rešenja. Razgovara sa decom: Šta radi ova naša buba? A baba? Kakva je
bašta u ovoj razbrajalici? A buba? Za koga kažemo da je bahat? Šta to znači? Kakva
je to biser-baba? A biber-buba? Šta je bilo na početku ove naše razbrajalice? A na
kraju? Razgovor kroz pitanja je jedan od načina da se procene verbalno-misaone
mogućnosti dece. Ne insistira se na tačnim odgovorima. Ni na tačnom tumačenju.
Pored podsticanja jezičko-misaonih sposobnosti dece, razvija se i njihova kreativnost.
96
Jer, kako drugačije nego na kreativan način i sa izvesnom domišljatošću objasniti

pojmove biser-babe i biber-bube.
Razbrajalicu možemo izgovarati i kao brzalicu. Najpre polako, a potom sve brže
i brže. Čemu služe razbajalice? Ako su tu da se prebrojimo, hajde da vidimo koliko
nas ima u grupi. Brojimo unazad: deset, devet… Brojimo unazad po dva: deset,
osam…Aktivnost je pogodna za prelazak iz oblasti razvoja govora na oblast razvijanja
početnih matematičkih pojmova: za razvijanje značenja brojeva, uočavanje brojnih
relacija, operacija sa brojevima.
U okviru projekta “Bube” može biti organizovana i igra “Asocijacije”. Vaspitač
ili neko dete kaže jednu reč. Zadatak ostalih u grupi je da kažu prvo šta im padne na
pamet u vezi sa tom rečju. Nakon prisećanja, izmišljanja, stvaranja novih reči,
izdvajamo reč pčela. Dodajemo nastavke na ovu reč da bismo dobili neke nove reči.
Može se i grafički predstaviti porodica reči: pčela, pčelar, pčelica, pčelinjak, pčelinji,
pčelarev, pčelarski, pčelarstvo, pčelarenje, pčelariti. Osim što uviđaju kako se reči
mogu graditi, kako se može proširivati značenje reči, deca mogu pokazati i
interesovanje da se bolje upoznaju sa pčelarstvom kao jednom vrstom zanimanja ili
hobija. Iz oblasti razvoja govora prelazi se na oblast upoznavanja okoline. Idemo u
posetu jednom pčelaru. Ovo je pogodan trenutak za ostvarivanje saradnje između
vrtića i porodice. Pozvani smo u goste kod deteta čija se porodica bavi pčelarstvom.
U gostima smo dobili teglice meda na poklon. Budući da smo bili u gostima
predlažemo da čujemo pesmu U gostima Desanke Maksimović. Za nas je posebno
interesantna prva strofa:
Pozvao je maj
Sve bube na čaj,
Od ose do pčele,
da se provesele,
tihe bubamare i livadske popce,
I rudare rovce (Maksimović, 2012).
Razgovaramo: Koje sve bubice se pominju u ovoj našoj pesmi? Gde su bubice
pozvane? Ko ih je pozvao? Kakve su bubamare u ovoj našoj pesmi? A popci? Ko zna
šta su popci? A rovci? Momenat je pogodan da se iz oblasti upoznavanja okoline deca
bolje upoznaju sa nekim insektima. Vraćamo se potom na deo pesme gde se kaže
Pozvao je maj /sve bube na čaj i pitamo: Kako se zove ta vrsta gozbe, žurke kad nekoga
pozovemo na čaj? Zaključujemo da se radi o vrsti zabave koja se zove čajanka.
97
Organizujemo čajanku. Deca postavljaju na sto pribor za čaj – šolje, tacne, čajnik,
med, limun. Najpre pravimo čaj. Za čaj je potrebno staviti određenu količinu vode u
čajnik. Koja je mera za merenje tečnosti? Trenutak je pogodan za uvođenje pojma
litar iz oblasti razvijanja početnih matematičkih pojmova.
Integrisani pristup u projektu „Bube“ vidljiv je i u onom momentu kada se iz
oblasti početnih matematičkih pojmova prebacujemo na likovnu i muzičku kulturu:
Deca imaju zadatak da različitim tehnikama naslikaju šoljice za čaj uz slušanje muzike
„Bumbarov let“. Ovakve aktivnosti u projektu dovode do razvoja slušne pažnje kao i
emotivno-estetskog doživljaja.
U oblasti muzičke kulture smo i kada se vraćamo na poslednju strofu pesme „U
gostima“:
Popio je svak
I leptirić lak,
Čaja pola litre,
Zasvirale citre,
Začula se truba
Sviračica buba,
Iz obližnjeg žbuna
Zapevala žuna (Maksimović, 2012).
Koji instrumenti se pominju u ovoj našoj pesmi? Koje instrumente od pomenutih

ste videli? Hajde da oponašamo kako se to čuje zvuk citre. A kako to peva žuna?
Oponašamo javljanje žune.
Organizujemo igru „Mali muzičari“. Prethodno smo doneli muzički trougao -
triangl i udaraljke - marakas. Pokušaćemo da odsviramo i otpevamo razbrajalicu koju
smo pominjali na početku projekta. Izlaze tri deteta. Jedno daje ritam udaraljkama,
drugo pomoću triangla, a treće tako što udara dlanom o dlan. Pljeskom prate ritam i
ostala deca iz grupe. Razbrajalicu ponavljamo dok traje interesovanje dece. Uloge
„glavna tri muzičara“ se menjaju.
U razbrajalici se kaže da babu boli zub. Kod koga idemo kad nas boli zub? A ako
nešto boli bubu, gde ona ide? Kako bi mogao da se zove doktor za bube? Kako
možemo doći do tog doktora? Ispričajte kako izgleda doktor za bube. A njegova
ordinacija! Vaspitač u projektu „Bube“ zapravo stvara i problemske situacije, gde
deca treba da izmišljaju i rešavaju neke probleme. Ideje se mogu produkovati, a može
98
se voditi i razgovor o nekim realnim problemima i davati saveti za njihovo

prevazilaženje. Recimo: Kod koga idemo ako ne znamo dobro da izgovaramo neke
glasove? Kako se zove lekar koji „popravlja“ naš govor? Hajde sada da vežbamo
kako se izgovara glas Z! Kako zuji pčela: ZZZZ. Kako zuji osa: ZZZZZ. Kako zuji
bumbar: ZZZZZ. Svako oponašanje glasa je intenzivnije. Organizujemo igru
„Baloni“, koja podstiče motoriku govornih organa, omogućuje vežbanje pravilnog
disanja pri izgovoru glasa, doprinosi razvijanju slušne pažnje, te doprinosi da deca
percepiraju i vežbaju izgovor glasa Z. Svako dete treba da naduje svoj balon i zaveže
ga. Potom treba da nasloni usta na njega i da izgovara glas Z slušajući kako zvuči.
Nakon toga može da izgovara slogove dodajući samoglasnike ispred i iza glasa Z.
Npr. az, ez, iz, oz uz; za, ze, zi, zo, zu. Potom se mogu izgovarati i cele reči koje sadrže
taj glas, a za to je pogodna igra „Pecamo Z“. Vaspitač pripremi puno aplikacija sa
metalnom zakačkom. Aplikacije se nalaze na podu – tepihu. Na jedan štap se zakači
magnet i tako dobijemo „štap za pecanje“. Zadatak dece je da uzmu štap i upecaju
pojam koji u sebi sadrži glas Z. Izvučene aplikacije se postavljaju na tablu kako bi se
pristupilo sledećem zadatku: od ponuđenih pojmova treba uočiti koji su to koji počinju
glasom Z, koji pojmovi sadrže glas Z u sredini, a koji pojmovi se završavaju na Z.
Formiramo tri kolone: niz pojmova koji počinju glasom Z: zec, zrikavac, zub, zebra;
niz pojmova koji glas Z sadrže u sredini vozač, suza, bluza; te niz pojmova kod kojih
se Z nalazi na kraju voz, kukuruz, kavez.
Integrisani pristupi u okviru vaspitno-obrazovnih modela

Analiza metodičkih narativa kroz prizmu nekih jezičkih igara, kao i kroz izbor
poezije treba da pokaže kakvi obrazovni i vaspitni modeli mogu da se artikulišu i kako
se opravdavaju i primenju u pedagoškoj praksi. Još neki primeri projektnog
integrisanog pristupa poslužiće da pokažemo kako je moguće razvijati te pristupe u
učenju koji su važni jer stvaraju klimu za promociju ideja kritičkog mišljenja i
empatijske imaginacije. Navešćemo neke primere koji idu za tim da pokažu važnost,
neophodnost, mogućnost postojanja modela učenja kroz interdisciplinarnost. Vaspitač
u tom procesu može da igra veoma važnu ulogu budući da:
modeluje istraživački odnos u učenju: iznosi naglas svoje dileme i pretpostavke,
pita se, artikuliše proces; koristi različite izvore učenja, koristi različite načine
izražavanja da izrazi svoje ideje i predloge, pokazuje posvečenost i istrajnost;
podstiče na različite i kreativne načine izražavanja (vizuelno izražavanje
građenje u prostoru, pokret i ples, izražavanje glasom, pevanje, zvuk i muzika,
pričanje, dramatizacija, neverbalna komunikacija...);
99
podstiče decu da povezuju ono što rade sa prethodnim iskustvom i znanjem,

konstruišu znanja i uočavaju obrasce;
podržava decu da zajednički predviđaju, zamišljaju, postavljaju pitanja jedni
drugima i traže različite načine rešavanja problema (Правилник, 2018).
U projektu „Bube“ otvara se mogućnost i za praktikovanje improvizacija. Deci
je uvek lakše da izvode improvizaciju nekog teksta nego pravu dramatizaciju. U
našem slučaju improvizujemo tekst razbrajalice „Bašta“. Improvizacija može nastati
i odmah nakon što su deca čula razbrajalicu, može se tekst izvesti pomoću lutaka ili
figura za senke, ali ovoga puta ideje za dramsko stvaralaštvo pojavile su se nešto
kasnije. I tu je došlo do formiranja više grupa. Postojala su deca čije je interesovanje
išlo za tim da budu mali glumci, dok su drugi želeli da prave pozornicu i lutke.
Razbrajalicu smo sa decom osvetlili sa više aspekata, pa sad može uslediti podela
uloga za one koji žele da budu glumci i pravljenje pozornice i lutaka za one koji su
tekst želeli na ovaj način da predstave. Improvizacije su inače lakše od dramatizacija
jer pružaju prostora da deca dosta toga novog iz životnih situacija dodaju, dakle, i van
onoga što smo se dogovorili da igramo. Deca vole da izmišljaju nove stvari, pa se
ponekad improvizacije spontano pretvaraju u dramsko stvaralaštvo dece, koje bismo
po formi govora mogli odrediti kao igre po ulogama, ali po sadržaju, zapravo, radi se
o stvaralačkom pričanju dece.
I jedan i drugi tip improvizacija omogućava da se lako prebacimo iz oblasti
razvoja govora u oblast upoznavanja okoline. Ovoga puta, tema mogu biti materijali.
Od kojih materijala smo pravili pozornicu, lutke, kostime. Kakvi materijali postoje.
Deca istražuju, promišljaju, zaključuju. Interesovanje dece može ići i za tim: Kako da
znamo koliko nam je materijala potrebno za neki kostim ili za neki deo pozornice.
Trenutak je pogodan za prelaz na oblast razvijanja početnih matematičkih pojmova i
upoznavanje sa pojmom metar.
U okviru projekta „Bube“ navešćemo još neke primere igara, kao svojevrsne
situacije u kojima dolazi do usmeravanja pažnje na fenomene jezičkog sistema.
Igra „Promeni, zameni“: Deca mogu menjati razbrajalicu „Bašta“. Ko može da
se pojavi u bašti osim biser-babe i biber-bube? Kako bi izgledala bašta bez biser-
babe? Kako bi se zvao deda u ovoj našoj bašti? Kako bi onda izgledala ova naša
razbrajalica?
Igra „Parovi“: Nalazimo svakom insektu par. Kako se zove žena bumbara? A
mrava? Npr. bumbarica, bumbarčica, bumbara, bumbarka, bumbarkica; Mravica,
mravka, mravuljka, mravčica.
Igra „Rečičanka“. Igramo se rečima bumbar i cvrčak i stvaramo rečenice. Na
primer: Bumbarko Bumbarević na cvetu čuči. Cvrčak Cvrle cvrči.
100
Budući da razvoj kompetencije na maternjem jeziku podrazumeva i razvoj rane

pismenosti, a u skladu sa teorijom nastajuće pismenosti, u okviru projekta „Bube“ u
trenucima kada su deca pokazala interesovanje za igranjem glasovima, sa fonoloških
prelazimo na drugi tip igara poput „Otkrivamo tajnu“. Za ovu igru su potrebni: beli
papir, bela voštana boja, tempera, tuš ili akvarel boje. Primetili smo dominaciju glasa
(slova) z kada smo oponašali kako zuji osa, pčela: zzzzz. Belom voštanom bojom deca
ispisuju slovo z na belom papiru. Sadržaj crteža predstavlja tajnu jer se ništa ne vidi.
Kada se papir premaže obojenim tušem ili bojom, tajna će biti otkrivena – tada slovo
ili bilo šta drugo što je dete nacrtalo postaje vidljivo. Papir se može premazivati deo
po deo, pa se tajna na taj način otkriva postepeno.
Pobornici teorije nastajuće pismenosti ističu da postoi snažna povezanost čitanja
i pisanja sa razvojem govora. “Nastajuću pismenost oni određuju kao process u kojem
dete ranog uzrasta pokušava da piše na različite načine: šaranjem, crtanjem,
ispisivanjem nefonetskih lanaca slova, oponašanjem formalnog pisanja, ispisivanem
rebusa, lažnim slovima i drugo. Zapaženo je da se već kod vrlo male dece, mnogo pre
uzrasta koji je uključen u formalno opismenjavane, pojavljuje svest o pisanom jeziku
i čitanju (Мarković i sar., 2017)
Zaključak
U ovom radu smo kroz projekat „Bube“ pokušali da osvetlimo i prikažemo
aktuelne integrisane pristupe u radu sa decom predškolskog uzrasta. Aktuelnost ovih
pristupa proizilazi iz novih Osnova programa predškolskog vaspitanja i obrazovanja,
koji je u Republici Srbiji počeo da se primenjuje u zavisnosti od grada (opštine) od
2019, 2020, 2021. i 2022., a čiji je cilj podrška dobrobiti deteta. Uvažavajući postulate
holizma fokusirali smo se posebno na razvoj govora, odnosno na jednu od sedam
ključnih kompetencija za celoživotno učenje - na komunikaciju na maternjem jeziku.
To znači da smo kroz projekat „Bube“ osvetlili one situacije u kojima se bogati rečnik,
u kojima se koriste različite funkcije jezika, odnosno, neke situacije, gde se pažnja
usmerava na fenomene jezičkog sistema. Tako sam rad predstavlja neku vrstu izvora
smernica, korisnih i nenametljivih saveta i primera koji ukazuju na to kako deca tokom
celog dana mogu biti aktivni i radoznali učesnici.
101
Literatura
Krnjaja, Ž., & Brenesalović Pavlović, D. (2017). Kaleidoskop: projektni pristup učenju.
Beograd: Institut za pedagogiju i andragogiju.
Maksimović, D. (2012). Đačko srce. Valјevo: Una max shop.
Marinković, S. (2019). Čudna čavka čavrlјala. Beograd: Kreativni centar..
Marković, M., Tomić, S., i Milovanović, S. (2017). Od glasa do slova. Beograd: Kreativni
centar.
Pravilnik o osnovama predškolskog vaspitanja i obrazovanja. (2018).
https://prosveta.gov.rs/wp-content/uploads/2018/09/OSNOVE-PROGRAMA-.pdf
Pristupljeno 6. februara 2023.
SPEECH DEVELOPMENT AND PLANNED LEARNING

SITUATIONS WITHIN THE "BUGS" PROJECT
Abstract:
In this paper, the indicative name of the project "Bugs" will serve to illuminate and present the
current integrated approaches in working with preschool children. We will also deal with
planned situations, since they are meaningfully connected to the project, especially those
aspects of situations that are related to research and knowledge construction. The main issue
of the work - the development of speech will require that the emphasis be placed on how the
child can develop different "languages" and ways of expression, which means that the author
deals with examples of good pedagogical practice and presents a kind of didactic-methodical
instructions in connection with the indicated problem.
Keywords:
speech development, integrated approach, planned situations, preschool child.
102
Originalan rad/Original Articlež
GRUPNI OBLIK RADA U INKLUZIVNOJ

NASTAVNOJ PRAKSI
Jelena S. Medar Zlatković 1, Marija S. Ratković 2
1
ORCID 0000-0001-9509-6655, 2 0000-0002-3224-8102
1,2
Institut za pedagoška istraživanja u Beogradu
Sažetak/Apstrakt:
Vođeni saznanjem o značaju grupnog oblika nastavnog rada za učenike sa posebnim
potrebama i rezultatima istraživanja koji ukazuju da u inkluzivnoj nastavnoj praksi u našoj
sredini ovakav način rada nije zastupljen u velikoj meri, realizovali smo istraživanje sa ciljem
da ispitamo mišljenje nastavnika o značaju i poteškoćama primene grupnog oblika rada u
inkluzivnoj nastavnoj praksi. Uzorak istraživanja bio je nameran i obuhvatio je nastavnike
osnovnih i srednjih škola (N=101). Tehnikom anketiranja prikupljeni su podaci za čiju obradu
je pored frekvencija i procenata, korišćena aritmetička sredina, standardna devijacija i t-test.
Rezultati istraživanja ukazuju da se značaj grupnog oblika nastavnog rada prema mišljenju
nastavnika u najvećoj meri odnosi na socio-emocionalni razvoj učenika sa posebnim
potrebama. Međutim, nastavnici smatraju da je teško proceniti individualni doprinos učenika
sa posebnim potrebama prilikom njihovog učešća u grupnom radu. Zaključujemo da je grupni
oblik rada u inkluzivnoj nastavnoj praksi značajan za učenike sa posebnim potrebama, ali je
njegova primena praćena brojnim poteškoćama.
Ključne reči:
grupni rad, inkluzivna nastava, nastavnici, socio-emocionalni razvoj
103
Uvod
U inkluzivnoj nastavnoj praksi se u skladu sa savremenim obrazovnim
tendencijama od nastavnika očekuje da prilikom realizacije nastavnog procesa
obrazovno-vaspitne zahteve usklade sa potrebama svih učenika, naročito onih učenika
koji se suočavaju sa različitim barijerama u učenju. U težnji da ostvare prethodno
pomenuto, nastavnici se neretko suočavaju sa izazovom koji se odnosi na odabir
adekvatnog oblika nastavnog rada na času, kojim bi se odgovorilo na različite
obrazovne potrebe svih učenika u jednom odeljenju (Völlinger & Supanc, 2019).
Nastojeći da održe unutrašnju koheziju odeljenja u kojem niko od učenika neće biti
negativno diskriminisan, nastavnici treba da osmisle nastavne aktivnosti koje bi činile
povoljan kontekst za učenje svih učenika, pa tako i učenika sa posebnim potrebama.
Premda se takve aktivnosti mogu organizovati u svim oblicima nastavnog rada, u
kontekstu rasprava o inkluzivnoj nastavnoj praksi, posebna pažnja se posvećuje
formama podučavanja u čijem fokusu je interakcija između učenika, što uključuje i
grupni oblik nastavnog rada. Međutim, nalazi istraživanja realizovanih u našoj zemlji
ukazuju na to da je najzastupljeniji oblik rada u nastavi frontalni, dok se grupni oblik
rada generalno retko primenjuje (Maksimović i Stančić, 2012; Radulović i Mitrović,
2014), što je slučaj i u inkluzivnoj nastavnoj praksi koja uključuje učenike sa
posebnim potrebama (Medar i Ratković, 2022; Stepanović, 2018).
Grupni oblik nastavnog rada se u najširem smislu može definisati kao situacija u
kojoj su učenici jednog odeljenja raspoređeni u manje grupe učenika u okviru kojih
ostvaruju međusobnu interakciju, koja je u najvećoj meri vođena ciljevima i
sadržajima učenja na određenom času. Pregledom literature u oblasti pedagoške
nauke, može se uvideti da je primena različitih nastavnih metoda i strategija u čijoj je
organizacijskoj osnovi grupni oblik nastavnog rada, najčešće praćena brojnim
dobrobitima za sve učenike, pa tako i učenike sa posebnim potrebama. Naime, prema
rezultatima istraživanja različitih modaliteta ostvarivanja grupnih interakcija prilikom
učenja u inkluzivnom kontekstu, učenje u grupi može uticati na to da učenici sa
posebnim potrebama zauzmu aktivniji položaj prilikom učenja, te postižu bolji
akademski uspeh (Gillies & Ashman, 2000; Jenkins et al., 2003; Sencibaugh &
Sencibaugh, 2016). Osim benefita koje ovakav oblik nastavnog rada ima u vezi sa
kognicijom učenika, grupni oblik rada može biti značajan i za socijalni razvoj učenika
sa posebnim potrebama (Jenkins et al., 2003). Vujačić i Đević naglašavaju da grupne
interakcije, pozitivni odnosi sa vršnjacima i iskustva zajedničkog učenja mogu
pomoći učenicima koji imaju teškoće u razvoju da razviju osećaj prihvaćenosti, što se
pozitivno odražava na njihov socio-emocionalni razvoj (Vujačić i Đević, 2022).
S druge strane, Ašmen (Ashman) naglašava da grupni oblik rada neće nužno
predstavljati povoljnu i podsticajnu situaciju za učenje učenika sa posebnim
potrebama. Naprotiv, takve situacije učenja mogu doprineti da redovni učenici razviju
104
negativne percepcije svojih vršnjaka sa posebnim potrebama (Ashman, 2003).

Takođe, Džonson i Džonson napominju da učenici sa posebnim potrebama mogu biti
prilično uznemireni zbog učešća u zajedničkim aktivnostima učenja sa drugima
(Johnson & Johnson, 1989). Imajući na umu i to da učenici sa posebnim potrebama
mogu imati veće poteškoće od drugih učenika u uspostavljanju pozitivnih vršnjackih
odnosa (Marković, 2017), te da u poređenju sa svojim vršnjacima ređe uspostavljaju
socijalne interakcije (Schwab et al., 2021) koje bi im obezbedile neophodne resurse
za učenje i razvoj, uviđa se da je za uspešnu primenu grupnog oblika rada u
inkluzivnoj nastavnoj praksi neophodno voditi računa o brojnim kontekstualnim
činiocima koji je oblikuju.
Na osnovu uvida u sadržaje istraživanja domaćih radova sa tematikom inkluzije
u oblasti obrazovanja, zapažamo da je udeo istraživanja koja za predmet imaju
različita pitanja u vezi sa primenom grupnog oblika nastavnog rada zanemarljiv.
Stoga, cilj našeg istraživanja bio je da se ispita mišljenje nastavnika o značaju i
poteškoćama primene grupnog oblika rada u inkluzivnoj nastavnoj praksi. Smatrali
smo da nastavnici čine adekvatan izvor saznanja za naše istraživanje jer osim toga što
imaju ključnu ulogu u planiraju i organizaciji nastavnog procesa (Ivić i sar., 2001;
Semiz, 2020), od njih se očekuje da budu refleksivni praktičari (Radulović, 2011).
Korišćena metodologija
Imajući na umu da u domaćoj literaturi nisu u velikoj meri zastupljena
istraživanja u oblasti primene grupnog oblika rada u inkluzivnoj nastavnoj praksi,
nastojali smo da koncipiramo istraživanje kojim bismo došli do određenih saznanja o
ovoj temi. Primenili smo deskriptivnu, kvantitativnu istraživačku metodu koja nam je
omogućila da steknemo uvid u mišljenja nastavnika o primeni grupnog oblika rada u
inkluzivnoj nastavnoj praksi. Imajući na umu prethodno navedeni cilj istraživanja,
definisani su sledeći istraživački zadaci:
Ispitati u kojoj meri je prema mišljenju nastavnika, grupni oblik nastavnog rada
značajan za učenike sa posebnim potrebama;
Ispitati u čemu se prema mišljenju nastavnika, ogleda značaj grupnog oblika
nastavnog rada za učenike sa posebnim potrebama;
Ispitati sa kojim poteškoćama se nastavnici susreću tokom realizacije grupnog
oblika rada u inkluzivnoj nastavnoj praksi.
Uzorak našeg istraživanja bio je nameran i činili su ga nastavnici osnovnih i
srednjih škola, koji su u svom dosadašnjem nastavnom radu imali iskustva sa
učenicima sa posebnim potrebama i primenom grupnog oblika nastavnog rada
(N=101). Uzorak je obuhvatio nastavnike osnovnih (N=51) i srednjih škola (N=50) iz
105
Republike Srbije. Korišćena je tehnika anketiranja i skaliranja, a pomenuti nastavnici

odgovarali su na naša pitanja popunjavanjem onlajn upitnika. Odgovori nastavnika su
potom obrađeni kvantitativnom analizom – izračunavanjem frekvencija, procenata,
aritmetičke sredine, standardne devijacije i t-testa.
Rezultati istraživanja
Nastojeći da saznamo u kojoj meri je prema mišljenju nastavnika grupni oblik
nastavnog rada značajan za učenike sa posebnim potrebama, zamolili smo nastavnike
da svoje mišljenje o pomenutom značaju iskažu na Likertovoj skali sa rasponom od 1
do 5 (1 – nije značajan; 2 – malo je značajan; 3 – umereno je značajan; 4 – značajan
je; 5 – veoma je značajan). Značaj grupnog oblika nastavnog rada za učenike sa
posebnim potrebama nastavnici su ocenili prosečnom ocenom M=3,97. Sličan rezultat
u vezi sa procenom značaja grupnog oblika nastavnog rada za učenike sa posebnim
potrebama dobijen je i na nivou poduzoraka – nastavnika osnovnih škola M=4,09 i
nastavnika srednjih škola M=3,84. Shodno tome, rezultati ovog istraživanja pokazuju
da ne postoje statistički značajne razlike između nastavnika osnovnih i srednjih škola
u proceni značaja grupnog rada za učenike sa posebnim potrebama (t=1,76, df=99,
Sig=0,09). Raspodela odgovora nastavnika po različitim kategorijama odgovora
izražena je u procentima i prikazana na Grafikonu 1.
Grafikon 1. Značaj grupnog oblika nastavnog rada za učenike sa posebnim potrebama
60
50 47,52 49,02 46
40
32 31,37
30 24,75 25,75
20
20 17,65
10
1,98 1,96 2
0 0 0
0
nije značajan malo je značajan umereno je značajan je veoma je
značajan značajan
svi nastavnici nastavnici osnovnih škola nastavnici srednjih škola
106
U daljem radu želeli smo da saznamo u čemu se prema mišljenju nastavnika,

ogleda značaj grupnog oblika nastavnog rada za učenike sa posebnim potrebama.
Kako su odgovori nastavnika na navedeno pitanje u pogledu sadržaji bili raznovrsni,
ukazala se potreba za njihovim grupisanjem u dve celine – značaj grupnog oblika
nastavnog rada koji se odnosi na ishode učenja učenika sa posebnim potrebama i
značaj grupnog oblika nastavnog rada koji se odnosi na sam proces učenja pomenutih
učenika. Na osnovu učestalosti odgovora nastavnika prema navedenim kategorijama,
zapažamo da nastavnici prilikom promišljanja o značaju grupnog oblika nastavnog
rada za učenike sa posebnim potrebama, češće izveštavaju o pomenutom značaju u
domenu ishoda učenja, u odnosu na njegov značaj u domenu procesa učenja.
U odgovorima nastavnika koji uključuju značaj grupnog oblika nastavnog rada
za ishode učenja učenika sa posebnim potrebama, zapažena je veća učestalost ishoda
koji se tiču socio-emocionalnog razvoja (f=55) u odnosu na učestalost ishoda koji se
tiču kognitivnog razvoja (f=29). Sa druge strane, odgovori nastavnika koji uključuju
značaj grupnog oblika nastavnog rada za sam proces učenja kod učenika sa posebnim
potrebama, najčešće se odnose na pomoć i podršku u učenju od strane vršnjaka (f=36).
Odgovori nastavnika o značaju grupnog oblika nastavnog rada za učenike sa
posebnim potrebama, detaljnije su prikazani su u Tabeli 1.
Tabela 1. Značaj učenja u grupi za učenike sa posebnim potrebama

Tematske Kategorije Primer odgovora za svaku kategoriju (f)
oblasti
Značaj Socio- „Tokom radu u grupi kod učenika se razvijaju 55
grupnog emocionalni socijalne veštine i kompetencije”;„Učenici uče
rada razvoj učenika kako da komuniciraju, razmenjuju ideje“; „Kada
usmeren radi u grupi vršnjaka, učenik može da vidi
na ishode poželjna ponašanja učenika i da uči obrasce
učenja ponašanja u grupi”; „Učenje u grupi omogućava
(∑=84) razvijanje tolerancije kod učenika”; „Značaj
rada u grupi je u razvoju međusobnog
uvažavanja, poštovanja”
Kognitivni razvoj „Grupni oblik nastavnog rada omogućava da 29
učenika učenik kroz interakcije sa ostalim učenicima dođe
do saznanja potrebnih pojmova“; „Kada uče u
grupi učenici stiču znanja koja mogu da
primenjuju“; „Grupni rad doprinosi većoj
motivaciji učenika za učenje“; „Učenici kroz
učešće u grupnom obliku nastavnog rada uče da
uče“
107
Značaj Pomoć i podrška “Značaj grupnog oblika rada za učenike kojima je 36

grupnog od strane vršnjaka potrebna dodatna podrška ogleda se u vršnjačkom
rada podučavanju”, „Kada rade u grupi učenici imaju
usmeren priliku da dobiju pomoć i podršku u učenju od
na proces strane svojih vršnjaka”
učenja Komunikacija i „Učenje u grupi uključuje kontakt, komunikaciju, 19
(∑=79) saradnja sa razmenu mišljenja među učenicima”; „Kada rade
vršnjacima u grupi učenici sa posebnim potrebama imaju
mogućnost interakcije sa ostalim učenicima u
grupi”
Integrisanje „Učenici kada rade u grupi imaju isti zadatak kao 16
učenika u grupu i ostali učesnici grupe, nisu izolovani u
vršnjaka radu”; „Ne izdvajaju se, rade sve što i ostali
učenici”
Angažovanje „U grupi učenici mogu nekim svojim tempom da 4
učenika u skladu realizuju zadatak jer se u grupnom radu obaveze
sa njegovim dele između članova grupe”; „Grupni rad je takav
sposobnostima da učenici sa posebnim potrebama daju svoj
doprinos, koliko i kako su u mogućnosti”
Prijatno i sigurno „Učenici imaju veću slobodu da pitaju svoje 4
okruženje za vršnjake nego nastavnike”; „Učenici uče u
učenje prijatnoj atmosferi koju grade u međusobnoj
interakciji”
Nadalje, pitali smo nastavnike kakve probleme uočavaju pri realizaciji grupnog
oblika rada u inkluzivnoj nastavnoj praksi. Najzastupljeniji odgovor nastavnika u vezi
sa navedenim pitanjem odnosio se na poteškoću da se prilikom grupnog oblika
nastavnog rada procene individualni doprinosi učenika sa posebnim potrebama
(f=58). Naime, izdvojićemo odgovor jednog nastavnika koji u najvećoj meri ukazuje
na suštinu registrovanog problema: „Kada učenici predaju zajednički produkt svog
učenja u formi zajedničkog izveštaja, plakata ili prezentacije, ne mogu znati ko je od
njih koliko doprinosio u procesu njegovog stvaranja i ne znam kako bih im dodelio
individualne ocene za to. Uvek postoji mogućnost da pojedini učenici, i to oni kojima
je potrebna dodatna podrška u obrazovnanju nisu učestvovali u zajedničkom radu“.
Osim toga, registrovani su i odgovori nastavnika (f=22) u vezi sa problemima
koji se odnose na zahtevnu pripremu i realizaciju grupnog oblika nastavnog rada u
okviru koje bi se obuhvatili učenici sa posebnim potrebama. Najmanje su učestali
odgovori nastavnika u vezi sa poteškoćom koja se javlja pri realizaciji grupnog oblika
nastavnog rada, a tiče se pojave konflikata između učenika sa posebnim potrebama i
njihovih vršnjaka (f=9).
Diskusija
Rezultati u našem istraživanju ukazuju na to da nastavnici u velikoj meri
prepoznaju značaj grupnog oblika nastavnog rada za učenike sa posebnim potrebama.
108
Ipak, rezultati istraživanja u domenu nastavne prakse u našoj sredini ukazuju na

nedovoljnu zastupljenost grupnog oblika rada (Maksimović i Stančić, 2012; Medar i
Ratković, 2022; Radulović i Mitrović, 2014; Stepanović, 2018), što ukazuje na
potrebu da se ispitaju razlozi zbog kojih nastavnici ne primenjuju ovakav način rada
u većoj meri.
Osim toga, rezultati našeg istraživanja ukazuju na to da nastavnici prilikom
promišljanja o značaju grupnog oblika nastavnog rada za učenike sa posebnim
potrebama, češće izveštavaju o pomenutom značaju u domenu ishoda učenja, u
odnosu na njegov značaj u domenu procesa učenja. Ovaj nalaz je u skladu sa
međunarodnim obrazovnim shvatanjima kvaliteta obrazovanja i vaspitanja, prema
kojima bi obrazovanje trebalo orijentisati upravo prema ishodima učenja (Epifanić,
2021; Maksimović, 2019). Takođe, u našem istraživanju nastavnici u najvećoj meri
prepoznaju značaj grupnog oblika rada u domenu socio-emocionalnog razvoja
učenika sa posebnim potrebama, što je u skladu sa rezultatima savremenih istraživanja
u okviru kojih se naglašava značaj ostvarivanja socijalnih interakcija učenika sa
posebnim potrebama sa drugim učenicima u nastavnom procesu (Vujačić i Đević,
2022).
S obzirom na to da smo u našem istraživanju registrovali da nastavnici imaju
poteškoću da prilikom grupnog oblika nastavnog rada procene individualni doprinos
učenika sa posebnim potrebama, navodimo preporuku koju ističu savremeni
istraživači u oblasti istraživanja različitih modaliteta učenja u grupi (Semiz, 2020;
Ševkušić, 2003), a odnosi se na to da nastavnici treba da posvete veću pažnju procesu
osmišljavanja i strukturisanja zadataka na način koji bi podsticao individualnu
odgovornost učenika u stvaranju zajedničkog produkta učenja. Između ostalog,
budući da nastavnici u našem istraživanju izveštavaju o pojavi konflikata između
učenika prilikom primene grupnog oblika rada, smatramo da je važno istražiti kako
nastavnici postupaju u vezi sa tim, te da li njihovi postupci doprinose razvoju
inkluzivne nastavne prakse. Takođe, s obzirom na to da nam razlozi ovih konflikata
nisu poznati smatramo da je važno istražiti da li se ovi konflikti odnose na kognitivno
neslaganje učenika u vezi sa procesom rešavanja i izrade nekog zadatka ili su konflikti
manifestacija nečeg drugog – razvijenih predrasuda i stereotipa o drugima.
Zaključak i pedagoške implikacije

Na osnovu realizovanog istraživanja, može se zaključiti da je prema mišljenju
nastavnika grupni oblik rada u inkluzivnoj nastavnoj praksi značajan za učenike sa
posebnim potrebama, ali se njegova primena dovodi u vezu sa određenim
poteškoćama. Poteškoće koje su registrovane ukazuju na to da je nastavnicima
potrebna podrška pri osmišljavanju i praćenju procesa grupnog rada u inkluzivnoj
109
nastavnoj praksi. Imajući na umu odlike uzorka u ovom istraživanju, smatramo da bi

u budućim istraživanjima trebalo posvetiti posebnu pažnju ispitivanju grupnog oblika
rada u inkluzivnoj nastavnoj praksi na reprezentativnom uzorku što bi omogućilo
generalizaciju dobijenih podataka i metauvid u nastavnu praksu u našoj sredini. Takva
istraživanja, pored značaja i poteškoća u vezi sa grupnim oblikom rada u inkluzivnoj
nastavnoj praksi koji su istraživani u ovom radu, trebalo bi da obuhvate i druge važne
aspekte nastave i učenja koji su neophodni za razumevanje ovog fenomena u celini.
Na primer, važno je istražiti koliko često i u kojim situacijama se nastavnici odlučuju
da primenjuju grupni oblik nastavnog rada u inkluzivnom kontekstu, te na koji način
organizuju rad učenika u grupama, kako strukturiraju zadatke za učenike i slično.
Priznanje:
Realizaciju ovog istraživanja finansiralo je Ministarstvo nauke, tehnološkog razvoja
i inovacija Republike Srbije (br. ugovora 451-03-47/2023-01/ 200018).
Literatura
1) Ashman, A. F. (2003). Peer mediation and students with diverse learning needs. In R. M.
Gillies & A. F. Ashman (Eds.), Co-operative learning: The social and intellectual
outcomes of learning in groups (pp. 87–102). Routledge.
2) Epifanić, V. (2021). Uticaj organizacionih faktora na kvalitet ishoda učenja u osnovnom
obrazovanju (doktorska disertacija). Univerzitet u Beogradu: Tehnički fakultet u Boru.
https://nardus.mpn.gov.rs/handle/123456789/18785
3) Gillies, R. M., & Ashman, A. F. (2000). The Effects of Cooperative Learning on Students
with Learning Difficulties in the Lower Elementary School. The Journal of Special
Education, 34(1), 19-27. https://doi.org/10.1177/002246690003400102
4) Ivić, I., Pešikan, A. i Antić, S. (2001). Aktivno učenje: priručnik za primenu metoda
aktivne nastave/učenja (drugo izdanje). Beograd: Institut za psihologiju Filozofskog
fakulteta u Beogradu.
5) Jenkins, J. R., Antil, L. R., Wayne, S. K., & Vadasy, P. F. (2003). How Cooperative
Learning Works for Special Education and Remedial Students. Exceptional
Children, 69(3), 279–292. https://doi.org/10.1177/001440290306900302
6) Johnson, D. W., & Johnson, R. T. (1989). Cooperative Learning: What Special
Education Teachers Need to Know. The Pointer, 33(2), 5–
11. https://doi.org/10.1080/05544246.1989.9945370
7) Maksimović, A. i Stančić, M. (2012). Nastavne metode iz perspektive nastavnika.
Metodički obzori, 7 (14), 69-82.
8) Maksimović, M. (2019). Obrazovanje usmereno na ishode - neutralna paradigma ili
mehanizam moći u obrazovanju odraslih. U D. Pavlović-Breneselović, D. Pavlović-
Breneselović, V. Spasenović, V. Spasenović, Š. Alibabić, & Š. Alibabić (ur.), Obrazovna
politika i praksa: u skladu ili u raskoraku?: zbornik radova (str. 53–58). Beograd:
Filozofski fakultet Univerziteta u Beogradu, Institut za pedagogiju i andragogiju;
Pedagoško društvo Srbije.
9) Marković, M. (2017). Mogućnosti ostvarivanja inkluzije u školskom
kontekstu. Possibilities of achieving inclusion in the school system, Godišnjak za
pedagogiju, 2(1), 51-62.
10) Medar, J. i Ratković, M. (2022). Grupni oblik nastavnog rada u uslovima pandemije
COVID-19. U Ž. Krnjaja, M. Senić Ružić i Z. Milošević (ur.), Obrazovanje u vreme krize
110
i kako dalje (str. 131-137). Beograd: Filozofski fakultet Univerziteta, Institut za

pedagogiju i andragogiju; Pedagoško društvo Srbije.
11) Radulović, L. R.. i Mitrović, M. (2014). Raznovrsnost nastavnih metoda u našim
školama. Nastava i vaspitanje, 63 (3), 451-464.
12) Radulović, L. R.. (2011). Obrazovanje nastavnika za refleksivnu praksu. Beograd:
Filozofski fakultet.
13) Schwab, S., Lehofer, M., & Tanzer, N. (2021). The impact of social behavior and peers’
attitudes toward students with special educational needs on self-reported peer
interactions. Frontiers in Education, 6, 561662.
https://doi.org/10.3389/feduc.2021.561662
14) Semiz, M. Ž. (2020). Primena kooperativnog učenja i kvalitet znanja učenika (doktorska
disertacija). Univerzitet u Beogradu: Filozofski fakultet u Beogradu.
https://nardus.mpn.gov.rs/handle/123456789/17600
15) Sencibaugh, J. M., & Sencibaugh, A. M. (2016). An analysis of cooperative learning
approaches for students with learning disabilities. Education 136(3) 356-364.
16) Stepanović, S. (2018). Zastupljenost različitih oblika rada u inkluzivnoj nastavi koju
pohađaju učenici sa senzornim smetnjama. Nastava i vaspitanje, 67(3), 541-553.
17) Ševkušić, S. (2003). Kreiranje uslova za kooperativno učenje: osnovni elementi.
Beograd: Institut za pedagoška istraživanja.
18) Vujačić, M. i Đević, R. (2022). Vršnjačka prihvaćenost u inkluzivnom obrazovanju.
Beograd: Institut za pedagoška istraživanja.
19) Völlinger, V. A., & Supanc, M. (2019). Student teachers’ attitudes towards cooperative
learning in inclusive education. European Journal of Psychology of Education, 35(3),
727–749. https://doi.org/10.1007/s10212-019-00435-7
GROUP FORM OF WORK IN INCLUSIVE TEACHING PRACTICE
Abstract:
Guided by the knowledge about the importance of group form of teaching work for students
with special needs and research results that indicate that this way of working is not represented
to a large extent, we carried out research with the aim of examining the opinion of teachers
about the importance and difficulties of applying group work forms of work in inclusive
teaching practice. The research sample was purposive and included primary and secondary
school teachers (N=101). The survey technique was used to collect data for the processing of
which, in addition to frequencies and percentages, the arithmetic mean, standard deviation and
t-test were used. The results of the research indicate that the importance of the group form of
teaching work, according to the opinion of the teachers, is mostly related to the socio-
emotional development of students with special needs. However, teachers believe that it is
difficult to assess the individual contribution of students with special needs during their
participation in group work. We conclude that the group form of work in inclusive teaching
practice is significant for students with special needs, but its application is accompanied by
numerous difficulties.
Key words:
group work, inclusive teaching, teachers, socio-emotional development
111
CHATGPT O CHATGPT
Slavoljub Hilčenko 1, Sanja Nikolić 2
1
ORCID 0000-0002-9596-7833, 2 0000-0001-9632-2458
Sažetak/Apstrakt:
Zamolili smo ChatGPT da nam napiše stručan rad o ChatGPT. Evo kako je ChatGPT
formulisao sadržaj teksa, kratak rezime sa 5 ključnih reči:
''ChatGPT je napredni model za jezično modeliranje, treniran s tehnologijom transformers,
razvijenom od strane OpenAI. Osnovana je na arhitekturi transformera, koja omogućava
modelu da se osnaži u shvatanju konteksta u tekstu. To je omogućilo modelu da daje preciznije
i relevantnije odgovore na upite.ChatGPT je treniran na ogromnim količinama podataka,
uključujući razne vrste tekstova, poput članaka, knjiga, ćaskanja i drugih oblika javnog
komuniciranja. Model se koristi za razne zadatke, uključujući generisanje teksta, odgovaranje
na upite, klasifikaciju teksta i drugo. Može se primeniti u različitim industrijama, uključujući
obrazovanje, marketing, robu i usluge. ChatGPT je dostupan kroz API OpenAI i može se
integrisati u različite aplikacije i sisteme. Razvijanjem ovog modela, OpenAI želi pomoći u
rešavanju različitih problema u prirodnom jeziku. Međutim, kao i svaki model za jezično
modelovanje, ChatGPT također ima neke nedostatke, uključujući nedostatak empatije,
nesposobnost shvatanja tehnologije jezičnog modeliranja i ima velik potencijal u različitim
industrijama i područjima primene.''
Osvrnuli smo se i na neka dosadašnja iskustva u vezi primene ChatGPT u praksi.
Ključne reči:
OpenAI, prirodni jezik, transformer model, automatsko odgovaranje, prepoznavanje govora
112
ChatGPT o ChatGPT
Postavili smo pitanje ChatGPT da napiše stručan rad o sebi. Isti zahtev smo
ponovi tri puta zaredom. Svaki put smo dobili odgovor koji se sadržajno sličan ali
sintaksički različit, dakle nije bilo ''copy-paste''. Ali, i pravopisno nepotpun.
POSTAVLJENO PITANJE: ''Napiši mi naučni rad o ChatGPT, ko ga je kreirao,
sa kojom namenom, koja mu je primena i kakva mu je budučnost:''
a) ''ChatGPT je NLP (prirodni jezik procesiranje) sistem kreiran od strane
OpenAI. Kreiran je sa ciljem da pruži visok kvalitet odgovora na tekstualne upite
u realnom vremenu. Primenjuje se u mnogim različitim industrijama, uključujući
komercijalne chat-aplikacije, virtuelne asistente, informacione sisteme i druge.
OpenAI je kreirao ChatGPT korišćenjem GPT-3 (Generative Pretrained
Transformer-3) arhitekture, koja je trenirana na golemom korpusu tekstualnih
podataka. Ovaj model se razlikuje od prethodnih NLP sistema po tome što koristi
unapređene tehnike za treniranje, kao što su unsupervised learning i transfer
learning, što mu omogućava da stekne široko znanje iz različitih oblasti.
Primena ChatGPT-a je široka i raste iz dana u dan. Korišćen je u komercijalnim
chatbot sistemima za komunikaciju sa klijentima, kao virtuelni asistenti u
telefonskim sistemima i mobilnim aplikacijama, kao i u sistemima za
automatizovano generisanje sadržaja i odgovora na upite.
Budućnost ChatGPT-a je veoma obećavajuća, s obzirom na njegove performanse
u trenutnom stanju. OpenAI i druge kompanije nastavljaju da rade na
unapređivanju ovog modela, što će mu omogućiti da dostigne još veći nivo
funkcionalnosti i preciznosti. Uključivanje ChatGPT-a u druge tehnologije,
poput AI-powered virtuelnih asistenata i autonomnih sistema, takođe će
doprineti njegovom širenju i primeni u različitim oblastima.
Ukratko, ChatGPT je visokokvalitetan NLP sistem kreiran sa ciljem da pruži
precizne odgovore na tekstualne upite. Njegova primena je široka i raste, a
budućnost mu je veoma obećavajuća zbog nastavka rada na unapređenju i
širenju u različitim oblastima.
ChatGPT je kreiran od strane OpenAI-a krajem 2019. godine sa namenom da
pruži visok kvalitetne, prirodne i kontekstualno relevantne odgovore na razne
upite.''
b) ''ChatGPT se temelji na Transformer arhitekturi i koristi GPT (Generative
Pretrained Transformer) tehnologiju, koja se temelji na masovnom učenju na
velikim korpusima teksta. Ova tehnologija omogućava ChatGPT da kombinuje
113
naučene znanja i sposobnosti za prilagođavanje i generisanje odgovora na nove

i nepoznate situacije.
Primena ChatGPT-a uključuje korišćenje u kontekstu automatske obrade jezika,
chatbotovima, personalizaciji odgovora, generisanju teksta, prevođenju jezika i
sl.
Budućnost ChatGPT-a vidljiva je u daljem poboljšanju kvaliteta odgovora i sve
većem korišćenju u različitim industrijama, uključujući e-commerce, finance,
korisničku podršku, medicinsku branšu i sl. Takođe, očekuje se da će se razvijati
nove tehnologije i metode koje će omogućiti još bolje integracije ChatGPT-a u
različite aplikacije.
ChatGPT je pre-trening zasnovan na transformerskom modelu, kreiran od strane
OpenAI. Njegov primarni cilj je da generiše tekst na osnovu date ulazne
sekvence. Model je trening na velikom korpusu teksta sa interneta, što mu
omogućava da razume kontekst i da generiše prirodan jezik.
ChatGPT se koristi u mnogim različitim primenama, uključujući konverzacijske
sisteme, generisanje teksta, prevođenje jezika, i još mnogo toga. Ovaj model se
može fine-tune-ovati za različite zadatke, što mu daje dodatnu fleksibilnost i
preciznost.
Budućnost ChatGPT-a će verovatno uključivati dalje poboljšanje njegove
sposobnosti generisanja teksta i konverzacije, kao i primene u novim oblastima,
poput automatskog pisanja vesti i dnevnih izveštaja. Povećanje kapaciteta
modela i dostupnost novih podataka za trening će takođe omogućiti dalje
poboljšanje performansi.''
Ukupno, ChatGPT predstavlja jedan od najnaprednijih AI sistema za
generisanje teksta i interakciju sa ljudima, i očekuje se da će imati važnu ulogu
u budućnosti tehnologije jezika.''
c) ''ChatGPT je jedan od mnogih treniranih NLP (prirodnog jezika procesiranja)
modela koje je napravila organizacija OpenAI. Kreiran je sa ciljem da omogući
računarima da interpretiraju i generišu jezik na način sličan ljudima. Primena
ChatGPT-a obuhvata aplikacije kao što su odgovori na pitanja, generisanje
teksta, prevodjenje jezika, itd.
OpenAI je kreirao ChatGPT u septembru 2018. godine. Model je treniran na
velikim korpusima teksta korišćenjem tehnologije Transformer. Ova tehnologija
omogućava ChatGPT-u da bolje razume kontekst i da generiše prirodniji jezik.
U trenutku kada je ovaj rad napisan, ChatGPT se koristi u mnogim različitim
industrijama, uključujući marketinške, finansijske i edukativne. Primenjuje se
114
kako bi se automatizovali određeni zadaci, kao što su automatsko pisanje

sadržaja, odgovori na pitanja i automatsko generisanje teksta.
Budućnost ChatGPT-a verovatno će uključivati dalje unapređivanje i treniranje
modela na još većim i raznovrsnijim podacima, što će dovesti do još preciznijih
rezultata. Takođe, vidimo mogućnost razvijanja novih aplikacija koje će koristiti
ChatGPT kao osnovu za svoju funkcionalnost. Ukupno, budućnost ChatGPT-a
izgleda svetlo i verujemo da će i dalje biti jedan od vodećih modela NLP-a.
Slike 1-3 predstavljaju: 1) interfesj ili naslovnu stranicu ChatGPT, 2) tekstboks u koji
se ukucava postavljeno pitanje i 3) odgovor koji smo dobili na postavljeno pitanje.''
(Slika 1)
(Slika 2)
115
(Slika 3)
Neka dosadašnja iskustva o CHATGPT-u

Novinska agencija Reuters prenosi:
''ChatGPT je postavio rekord sa najbrže rastućom bazom korisnika u istoriji.
Broj korisnika koji su posećivali ChatGPT u januaru 2023. se popeo na oko 13
miliona svaki dan, što je duplo u odnosu na decembar prošle godine, piše u UBS
studiji. Studija citira podatke koje je obavila analitička kompanija Similar Web, a koji
pokazuju veći rast od mega-popularne TikTok mreže, koja je do 100 miliona aktivnih
korisnika stigla tek posle devet meseci nakon globalne premijere. ChatGPT može da
generiše članke, sastave, viceve, poeziju ili kod, na vaš zahtev, a nedavno je Microsoft,
kompanija koja je od starta bila jedan od većih investitora ovog projekta, najavila
novu rundu podrške matičnoj kompaniji OpenAI. OpenAI je najavio komercijalnu
verziju za 20 $ mesečno, inicijalno samo za korisnike u SAD, a kompanija je najavila
stabilniji i brži servis, sa dodatnim opcijama inicijalno dostupnim samo za one koji
plaćaju'' (3).
Sa ciljem da unovči ono što je postalo viralni fenomen, OpenAI je danas

pokrenuo novi pilot plan pretplate za ChatGPT, svoju veštačku inteligenciju koja
generiše tekst i koja može da piše eseje, pesme, mejlove, tekstove i još mnogo toga.
Nazvana ChatGPT Plus i počevši od 20 $ mesečno, usluga pruža brojne prednosti u
odnosu na ChatGPT osnovnog nivoa, kaže OpenAI, uključujući opšti pristup
ChatGPT-u čak i u vreme najvećeg opterećenja, brže vreme odgovora i prioritetni
pristup novim funkcijama i poboljšanjima (02.02.2023.) (4).
116
Deca u Nemačkoj već koriste ovu alatku za pisanje pismenih zadataka ili
rešavanje domaćih, pa se u toj zemlji pitaju čak da li bi veštačku inteligenciju trebalo
zabraniti, bar kada su ove svrhe u pitanju. S druge strane, ima i onih koji smatraju da
bi AI trebalo polako pustiti u naše živote (1).
Ivan Židov, Lead Data Scientist u TalentLyftu, testirao je ChatGPT na maturi iz
hrvatskog jezika. Esej je malo ''štekao'', ali evo rezultata: Poznati model umjetne
inteligencije ostvario je prilično dobre rezultate, a posebno je briljirao u zadacima iz
književnosti koji su bili popraćeni zadanim tekstom. Kako piše Netokracija, model je
ostvario prilično dobre rezultate: Iz književnosti i jezika ChatGPT imao je 65%, a iz
eseja je dobio nešto manje, 62,5%.
''Htio sam ga staviti na državnu maturu da vidim kako će proći. Kako sam
matematičar, prva ideja mi je bila matura iz matematike. Međutim, smatrao sam kako
će ljude više zanimati njegovo znanje hrvatskog jezika jer takav test (koliko ja znam)
još nije proveden.''
Netokracija je objavila i detaljni ispravak eseja, koji je ChatGPT prošao sa
solidnom trojkom, a ispravila ga je profesorica hrvatskog jezika koja inače ispravlja
mature.
ChatGPT postigao je bolje rezultate u zadacima iz književnosti koji su sadržavali
tekst (80%), dok je na zadacima bez teksta bio nešto slabiji (73%), što ponovno
potvrđuje kako je ovom AI alatu potreban kontekst kako bi došao do točnijih
zaključaka.
Židov je uvjeren kako bi rezultati iz jezika bili bolji kad bi ChatGPT dobio više
informacija o istima, a to je demonstrirao na 63. pitanju gdje je trebalo iz zadane
rečenice od četiri ponuđena odgovora odabrati onu koja je zanaglasnica (7).
''ChatGPT uspješno odradio posao koji se inače naplaćuje 600 dolara!''
Članak je bio jednostavno strukturiran i pisan neljudskim tonom, ali s sasvim
pristojnom gramatikom i sintaksom. S obzirom na to da je umjetna inteligencija
napravila odličan posao, na kraju ga je morao tek malo urediti (2).
Borba profesora i studenata zbog "pomoći" veštačke inteligencije na fakultetima:
Pisanje rukom je opet u modi. Australijski univerziteti su bili prisiljeni da promene
način polaganja ispita i njihovo ocenjivanja zbog toga što su se studenti koristili
veštačkom inteligencijom za pisanje svojih radova. Dodali su nova pravila koja
navode da je takvo polaganje ispita varanje, a stručnjak za veštačku inteligenciju
upozorio je da su univerziteti u "trci u naoružanju" koju ne mogu dobiti.
U Australiji su akademici izrazili zabrinutost zbog mogućnosti ChatGPT-a i
slične tehnologije da izbegnu softver protiv plagiranja, dok istovremeno pružaju brzo
117
i verodostojno akademsko pisanje. Grupa od osam vodećih fakulteta revidirala je

način na koje će se provoditi ocenjivanje ove godine zbog pojave novih tehnologija
(1).
"Nema lakog rešenja." Ovako će odgovoriti robot obučen da simulira dijalog sa
ljudima, kada ga pitate kako rešiti odnos Srbije i Kosova. Radio Slobodna Evropa
(RSE) testirao je platformu pod nazivom ChatGPT – "robota za dopisivanje" (engl.
chatbot), kojeg možete pitati šta god vam padne na pamet. I dobićete neki odgovor
(6).
Zaključak – CHATGPT o CHATGPT-u

"Kao veštačka inteligencija, ja sam stvorena da pružim podršku ljudima kroz
razgovore i odgovaranje na pitanja. Obučena sam na velikom skupu podataka, što mi
omogućava da razumem prirodni jezik i da korisnicima pružim korisne informacije i
rešenja problema. Moja primena je široka – od podrške u učenju, zabave pa sve do
poslovnih primena. Takođe je važno napomenuti da sam ja samo alat, a kvalitet mojih
odgovora zavisi od kvaliteta pitanja koja mi postavljate i od kvaliteta podataka na
kojima sam trenirana" (slika 4).
(Slika 4)
Literatura
https://www.euronews.rs/magazin/tehnologija/76757/za-skoro-dva-meseca-vise-od-100-
miliona-korisnika-aplikacija-koja-se-sve-brze-siri-internet-nebom/vest
https://www.blic.rs/biznis/tehnologija/openai-pokrece-chat-gpt-plus-koriscenje-vestacke-
inteligencije-uskoro-samo-uz/jthnse0
118
https://www.euronews.rs/magazin/zivot/74844/borba-profesora-i-studenata-zbog-pomoci-
vestacke-inteligencije-na-fakultetima-pisanje-rukom-je-opet-u-modi/vest
https://www.24sata.hr/tech/strucnjak-testirao-chatgpt-na-maturi-iz-hrvatskog-esej-je-malo-
stekao-evo-rezultata-889185
https://studentski.hr/vijesti/svijet/chatgpt-uspjesno-odradio-posao-koji-se-inace-naplacuje-
600-dolara
https://www.euronews.rs/magazin/zivot/74844/borba-profesora-i-studenata-zbog-pomoci-
vestacke-inteligencije-na-fakultetima-pisanje-rukom-je-opet-u-modi/vest
https://www.slobodnaevropa.org/a/chatgpt-robot-vestacka-inteligencija-srbija-
kosovo/32225599 .html
CHATGPT ABOUT CHATGPT
Abstract:
We asked ChatGPT to write a professional paper about ChatGPT. Here is how ChatGPT
formulated the content of the text, a short summary with 5 key words:
''ChatGPT is an advanced language modeling model, trained with transformers technology,

developed by OpenAI. It is based on the transformer architecture, which allows the model to
be empowered in understanding the context in the text. This allowed the model to provide more
accurate and relevant answers to queries. ChatGPT is trained on huge amounts of data,
including various types of texts, such as articles, books, chats and other forms of public
communication. The model is used for a variety of tasks, including text generation, query
answering, text classification, and more. It can be applied in a variety of industries, including
education, marketing, goods and services. ChatGPT is available through the OpenAI API and
can be integrated into various applications and systems. By developing this model, OpenAI
wants to help solve various problems in natural language. However, like any language
modeling model, ChatGPT also has some drawbacks, including a lack of empathy, an inability
to understand irrationalities and biases in text. In any case, ChatGPT represents an important
step in the development of language modeling technology and has great potential in various
industries and application areas.''
We also referred to some previous experiences regarding the application of Chat GPT in
practice.
Keywords:
OpenAI, Language Model, Natural Language Processing (NLP), Generative Model,
Conversational AI
119
POLIFORMNO UČENJE MATEMATIKE U

PREDŠKOLSTVU
Zoran Ivošević 1, Valentina Mojsić 2
ОRCID 1
0000-0002-5411-7242, 2 0000-0002-0170-0469
1,2
Predškolska ustanova „Naša radost“ Subotica
Sažetak/Apstrakt:
„Najbolji način da se nešto nauči jeste – da se samostalno otkrije“ kaže G.Polja, tako i u samoj
matematici za predškolski uzrast. Za matematiku možemo reći da je ona jedan od osnovnih
predmeta u početnoj nastavi. Kada su u pitanju klasifikacije metoda nastave matematike,
aktuelna je didaktička podela na tradicionalne i savremene metode. U procesu sticanja znanja
najbolji rezultati se postižu ako se do tih znanja dolazi posredstvom svih metoda ili
uključenjem više njih. Poliformnost takvog percipiranja predstavlja glavni razlog efikasnijeg
dejstva kombinacije metoda izražene ubrzavanjem procesa usvajanja i formiranja pojmova od
strane dece u odnosu na put sticanja spoznaja izolovanih verbalno-tekstualnom metodom ili
samom ilustrativno-demonstrativnom metodom. Suština poliformnosti ogleda se u
raznovrsnom pristupu razumevanja i poimanja proučavanih nastavnih fenomena.
Ključne reči:
Matematika i njen značaj, poliformnost, metoda samospoznajne heuristike.
120
Uvod
Upoznati, razumeti i dokučiti oduvek je bila suštinska potreba čovekova, njegova
lična potreba, lični doživljaj i odgovor na izazovne objektivne stvarnosti. Živimo u
vremenu brzog, intenzivnog razvoja nauke i informacione tehnologije. Ovaj
intenzivni razvoj se odražava i intenzivira u promenama i segmentima čovekovog
življenja. Promene u obrazovanju, podrazumevaju procese i rezultate u
transformacijama na vaspitno-obrazovni sistem u celosti, na njegove podsisteme, kao
i na promene koje seodnose na obrazovne rezultate dece. U tom kontekstu
prepoznajemo niz kognitivnih, afektivnih, socijalnih i radno aktivnih kompetencija
koje ranije nisu bile toliko važne kao danas. Neke od tih kompetencija su izmicale
tradicionalnoj školskoj nastavi, npr. izdvajanje bitnog od nebitnog, kontrola emocija,
grupno rešavanje problema... Moderno učenje matematike metodom samospoznajne
poliformne heuristike bazirano je na didaktičkim principima permanencije i
raznovrsnosti kojima su pridodati geometrijski poliformizmi, tj. temelji se na
didaktičkom principu poliformnosti. Suština ovoga značajnog didaktičkog principa
ogleda se u permanentnom insistiranju na integralnom sagledavanju raznovrsnih
pristupa razumevanja i poimanja proučavanih nastavnih fenomena. Njegovo
eksploatisanje u praksi iziskuje od vaspitača odlično poznavanje i veštinu
primenjivanja najraznovrsnijih stručno-didaktičko-metodičkih mogućnosti, a
indukuje intenzivnu misaonu aktivnost dece izraženu kvalitetnim samopregalačkim
radom i većom motivacijom. Efikasnost principa poliformnosti zasniva se na
evidentnoj psihološkoj činjenici da promene i raznovrsnost u radu osvežavaju nastavu,
a monotonija uglavnom indukuje slabljenje interesovanja i pojavu pasivnosti i dosade.
Kod učenja putem samospoznajne poliformne heuristike, kao dominantne metode u
okviru poliformnih postavki interaktivne nastave, sadržaj nije prezentovan u gotovom
obliku koji deca predškolskog uzrasta treba da usvoje, već mora biti otkriven, po
mogućnosti na različite načine. Kod dece predškolskog uzrasta ta svaka zamisao ili
misao, sadržaj matematičkog objekta zove se matematički pojam. Cilj i zadatak samog
rada je da pokaže i ukaže na mogućnost i lakše usvajanje matematičkih pojmova kod
predškolske dece kroz metodu samospoznajne poliformne heuristike.
Značaj matematike u predškolstvu

U mnogim zemljama razvijeni su različiti pristupi za rano matematičko
obrazovanje. Mnoga istraživanja pokazuju da ne postoji međunarodna usaglašenost o
sadržajima takvog matematičkog obrazovanja. Ipak, opšte je prihvaćena procena i
instrukcijski aspekt da je rano matematičko obrazovanje važno kao potpora razvoja
matematičkih sposobnosti i veština unutar kasnijeg školskog sistema. Susret sa
matematičkim i problemskim aktivnostima kod dece počinju već od privih saznanja o
121
sebi i svetu oko sebe. Prvi kontakti sa predmetima u okruženju, svojim telom i
sredinom, podstiču razvoj matematičkog mišljenja. Dete počinje da uočava,
prebrojava, upoređuje, razvrstava, grupiše, imenuje, opisuje, označava simbolima i dr.
Otkrivajući odnose u svetu oko sebe i svoje odnose sa okolinom, dete razvija misaone
sposobnosti, racionalan prisup rešavanju problema (Ibro, 2015). Zbog toga je
potrebno osnovne matematičke pojmove oblikovati i utemeljivati tako da proizilaze
iz problemskih situacija a deca budu sposobna da ih dožive i probude zainteresovanost
za njihovo rešavanje. U procesu razvijanja početnih matematičkoh pojmova primarnu
ulogu ima praktična, verbalna i misaona aktivnost deteta. Ove pojmove dete može
izgrađivati samo apstrahujući iz vlastitog iskustva (Mojsić, 2022). Jedino ono samo
sebi može da otkrije oblike predmeta, kvantitativne i prostorne odnose, da ih
apstrahuje i istovremeno da izgražuje logičko-matematičke strukture. To mu niko ne
može preneti, taj proces je postepen i relativno spor (Ibro, 2015). On se može ubzati
ako se detetu obezbedi odgovarajuće iskustvo. Zato proces razvoja početnih
matematičkih pojmova mora biti proces aktivnog konstruisanja znanja, proces stalnog
razvoja kognitivnih struktura. Što je iskustveni materijal bogatiji, adekvatniji je i dati
pojam (Ibro, 2015).
Današnji programi predškolskog vaspitanja i obrazovanja igru posmatraju kao
izvor učenja. Ovo stanovište je suprotno tradicionalnom stanovištu gde je izrazito
primetna razlika između učenja i igre. Odrasli često i danas ukazuju na ove razlike
kada deci govore: „Ne igraj se tim i tim predmetom” ili „Moći ćeš da se igraš ako
budeš završio obaveze”. Ovo su stereotipi kojima se igra postavlja na manje značajno
mesto od nekih „ozbiljnih” poslova i zadataka, kao i pokušaj da ona nije povezana sa
učenjem (Ivošević, 2022). Ono što je uočeno kao loš trend danas jeste favorizovanje
kognitivnog aspekta razvoja ličnosti, što dovodi do zanemarivanja socijalnog i
emocionalnog aspekta (što se suprotstavlja idejama novih osnova programa
predškolskog vaspitanja i obrazovanja), i dovodi do intelektualizacije sa negativnim
predznakom. Svi aspekti razvoja dece utiču na njihovo učenje, pa je zato akcenat u
„Godinama uzleta“ upravo na holističkom i integrisanom pristupu učenju. Celovitost
razvoja je jedan od važnih ciljeva vaspitanja i obrazovanja predškolske dece, pa
možemo reći da društveno i emocionalno stabilno dete mnogo lakše usvaja sadržaje
iz oblasti početne matematike od onog koje nije socijalizovano, ne gradi odnose sa
vršnjacima, nije okruženo toplinom i emocionalnim stimulansima, i pored toga što
ulaže velike napore da usvoji sadržaje. Sva deca mogu biti uspešna u matematici, pod
uslovom da imaju uslove da istražuju matematičke ideje na nači koji im daje osećaj
ličnog postignuća i mogućnost da razviju matematičke koncepte i razumevanje.
122
Princip poliformnosti
Didaktički princip poliformnosti se uopšte ne sreće kao neka didaktička
posebnost, a ako se ponegde primenjuje, onda je to veoma retko, intuitivno, stihijski,
singularno i slučajno u nastavi matematike osmogodišnje srednje škole i na
fakultetima. Suština primene ovoga načela sastoji se u permanentnom insistiranju na
integralnom sagledavanju raznovrsnih pristupa razumevanja i poimanja proučavanih
nastavnih fenomena; zato njegovo eksploatisanje u praksi iziskuje od vaspitača
odlično poznavanje i veštinu primenjivanja najraznovrsnijih stručno-didaktičko-
metodičkih mogućnosti, a indukuje intenzivnu misaonu aktivnost dece izraženu
kvalitetnim samopregalačkim radom i većom motivacijom. Efikasnost principa
poliformnosti zasniva se na evidentnoj psihološkoj činjenici da promene i
raznovrsnost u radu osvežavaju nastavu, a monotonija uglavnom indukuje slabljenje
interesovanja i pojavu pasivnosti i dosade (Bertolino, 1974).
Princip poliformnosti, zbog navedenih osobenosti, predstavlja univerzalni
nastavni, naučni i filozofski princip, čija je gnoseološka podloga identična kao i kod
principa permanencije, zakon negacija negacije, čime načelo poliformnosti poprima
obeležje dijalektičkog zakona. Kako su principom poliformnosti obuhvaćeni svi
postojeći didaktički principi, to ovaj princip izdiže na pijedestal univerzalnosti
(Striković, 2018).
Metoda samospoznajne poliformne heuristike

Reč metoda nastala je od grčke reči methodes što znači način ili postupak
pomoću kojeg se realizuje neki postavljeni zadatak. U samom radu, didaktičke metode
podrazumevaju naučno verifikovane postupke kojima vaspitač zajedno s decom,
obradom sadržaja, procesom kojim deca stiču umeća, navike i veštine, ostvaruje
obrazovno-vaspitne zadatke i ciljeve.
U procesu sticanja znanja najbolji rezultati se postižu ako se do tih znanja dolazi
posredstvom svih metoda ili uključenjem više njih. Primenom verbalnih, tj.monološke
i dijaloške metode, znanja dominantno usvajamo posredstvom čula sluha. Kada je u
pitanju primena tekstualne metode, znanja uglavnom prihvatamo putem čula vida.
Međutim, primenjivanjem kombinovanja ilustrativno-demonstrativne i verbalno-
tekstualne metode, znanja stičemo posredstvom svih čula, pa lakše dolazimo do
integralnog otkrivanja svih komponenti pojma. Poliformnost takvog percipiranja
predstavlja glavni razlog efikasnijeg dejstva ove kombinacije metoda, izražene
ubrzavanjem procesa usvajanja i formiranja pojmova od strane učenika u odnosu na
put sticanja spoznaja izolovanih verbalno-tekstualnom metodom ili samom
ilustrativno-demonstrativnom metodom. Zato ove dve metode treba primenjivati
123
kombinovano u vidu poliformnog jedinstva njihovih metodskih oblika (Nikolić,

2016).
Osnovna načela poliformnosti sastoje se u dvostrukoj ili višestrukoj primeni
zakona negacija negacije na istim fenomenima, tj. polaznim problemima ili poznatim
teorijama. Interpretacija nekog matematičkog problema, koji je moguće poliformno
geometrijski tumačiti, omogućava jedan dinamički pristup samom problemu, tj.
datom fenomenu, što proizvodi njegovo sveobuhvatno i suštinsko poimanje i
razumevanje.
Raznovrsnost kojom dominiraju geometrijski poliformizmi predstavlja princip
poliformnosti, koji je utemeljen na konačnom broju konjunkcija logičkih zakona ili
principa (zakoni negacija negacije, modus ponens itd., principi očiglednosti,
permanencije itd.) (Marković, 2012). Suština ovoga značajnog nastavnog principa
sastoji se u permanentnom insistiranju na integralnom sagledavanju raznovrsnih
očiglednih, naročito geometrijskih pristupa razumevanja i poimanja proučavanih
nastavnih pojmova (Nikolić, 2021).
Prednosti učenja putem metode samospoznajne poliformne heuristike

Nikolić (2021) navodi da raznovrsnost kojom dominiraju geometrijski
poliformizmi, uz kombinaciju aritmetičkih, algebarskih i metodičkih raznovrsnosti
predstavlja princip poliformnosti. Ovo u praksi iziskuje od vaspitača odlično
poznavanje i veštinu primenjivanja najraznovrsnijih stručno didaktičko-metodičkih
mogućnosti, a indukuje intenzivnu misaonu aktivnost dece izraženu kvalitetnim
samopregalačkim radom i većom motivacijom. Učenju putem samospoznajne
poliformne heuristike, kao dominantne metode u okviru poliformnih principijelnih
postavki interaktivnog rada, sadržaj koji deca treba da usvoje nije prezentovan u
gotovom obliku, već mora biti otkriven, po mogućnosti na različite načine. Tada se
kod učenika povećava intelektualna moć, motivacija, aktivnost u učenju, pri čemu se
javlja osjećanje zadovoljstva zbog izvršenog rada (Nikolić, 2021). Učenje putem
metode samospoznajne poliformne heuristike ima veće efekte u pogledu sticanja
sadržinskih, a naročito procesnih, tj. primenljivih znanja u smislu modernih
taksonomija znanja, jer učenik ulaže vlastite napore da organizuje novostečene
informacije, u sopstvenom sistemu informacija, i da pronađe ceo spektar informacija
koje su mu potrebne, čime se povećava njegova sposobnost organizacije i sređivanje
podataka, deduktivnim, analitičko-sintetičkim postupcima i primenama istih kod
različitih problemskih, pa i životnih situacija. (Nikolić, Lipovac, Medić, 2022).
124
Zaključak
Sama kombinacija metoda čini ubrzan proces usvajanja i formiranja pojma kod
deteta. Kod učenja putem samospoznaje poliformne heuristike, kao dominantne
metode u okviru poliformnih postavki interaktivne nastave, sadržaj nije prezentovan
u gotovom obliku, već ga deca sama otkrivaju. Deca kroz igru ulažu vlastite napore
da organizuju novostečene informacije u sopstvenom sistemu informacija, i u tome
uspevaju. Poliformne matematičke igre veoma uspešno za kraći vremenski period
osposobljavaju decu predškolskog uzrasta od 5 do 7 godina za usvajanje početnih
matematičkih pojmova. Efikasnost principa poliformnosti zasniva se na evidentnoj
psihološkoj činjenici da promene i raznovrsnost u radu osvežavaju nastavu, a
monotonija uglavnom indukuje slabljenje interesovanja i pojavu pasivnosti i dosade.
Zato u učenju matematike princip poliformnosti treba da ima univerzalnu ulogu, koja
bi bila prezentovana oplemenjivanjem nastave raznovrsnim sadržajima, sredstvima,
postupcima i metodama. Kada je reč o sadržajima misli se na izbor takvih zadataka
koji omogućavaju veći broj raznolikih pristupa pri njihovom rešavanju i korišćenju
očiglednih sredstava. Međutim, organizovanje takvih zahteva, adekvatnu primenu
poliformnosti metodskih oblika i metodskih pojedinosti projektnog pristupa, tj.
njihovih varijacija u toku boravka u vrtiću. Učenje putem metode samospoznajne
poliformne heuristike ima veće efekte u pogledu sticanja sadržinskih, a naročito
procesnih, tj. primenljivih znanja u smislu modernih taksonomija znanja, jer dete
ulaže vlastite napore da organizuje novostečene informacije, u sopstvenom sistemu
informacija, i da pronađe ceo spektar informacija koje su mu potrebne.
Ovim radom smo upravo postigli da deca na različitim nivoima razvoja učestvuju
u poliformnom učenju početnih matematičkih pojmova. Motivacionim metodama,
kao što je ovde bila metoda samospoznajne poliformne heuristike kroz početne
matematičke pojmove, inače i ćutljivija deca i deca zatvorenija u sebe brzo se otvore,
postaju pristupačnija pri rešavanju zadataka. Ovakav način rada podstiče i onu decu
koji su malo komotniji i nerado uče. Takođe se može zapaziti da i deca slabijih
sposobnosti radije uče uz motivacione metode i zanimljiv projektni pristup. Deca su
vrlo aktivna u radu, zainteresovana, otkrivaju rešenja, što je i uslov za samostalno
rešavanje zadataka. Metode u radu moraju biti interaktivne i omogućavati dvostranu
komunikaciju koja će imati za cilj da kod dece razvija intuitivno mišljenje i da ga
podstiče na samostalno rešavanje problemskih situacija i dolaženja do saznanja.
125
Literatura:
1. Bertolino, M. (1974). Matematika i dijalektika, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva,
Beograd, str:200.
2. Ibro, D., V. (2015). Značaj izgrađivanja pojmova iz geometrije i o veličinama kod
predškolske dece za početnu nastavu matematike, Zbornik sa naučnog skupa, Nastava i
nauka u vremenu i prostoru, Leposavić
3. Ivošević, Z. (2022). Poliformnost u učenju početnih matematičkih pojmova (master rad),
Subotica.
4. Marković, Đ. G., An approach to art through polyforms, Academic thought, u: Journal
of science, culture and art, Vol. 11, 2012, International University of Novi Pazar,
indexing in Central and Eastern European Oniline Library
5. Mojsić, V. (2022). Učenje geometrijskih oblika kroz matematičku poliformnost u vrtiću
(master rad). Subotica.
6. Nikolić, S. (2016). Metoda samospoznajne poliformne heuristike u nastavi matematike,
doktorska disertacija, Novi Pazar
7. Nikolić, S. (2021). Inovacija u nastavi matematike kao osnova poliformne
samospoznajne heuristike, Vaspitanje i obrazovanje časopis za pedagošku teoriju i
praksu, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Podgorica.
8. Nikolic, S., Lipovac, V., Medic, B. (2022). Advantages of Applying the Method of Self-
aware Polyform Heuristics in Mathematics Teaching,. Journal of algebraic statistics Vol.
13 No. 2 (2022) 2197-2208 str.
9. Striković, E. (2018). Princip poliformnosti u nastavi matematike. (master rad), Sremska
Kamenica: Učiteljski fakultet.
POLYFORM LEARNING OF MATHEMATICS IN PRESCHOOL
Abstract:
„The best way to learn something is to find out yourself“ says G. Polja. That`s the same with
mathematics for preschool children too. We can say that mathematics is one of the basic
subjects in teaching. Classification mhetods in teaching maths can be devided in two groups:
traditional and modern. We can get the best results in learning if we use all the mhetods or the
most of them. Polyform in mathematics means the combination of 3 or more mhetods within
the same task. Polyform is the reason why children can learn and create things and new
concepts faster. It is a much effective way of learning than using just one of the options like
only verbal or only descriptive.
Key words:
Mathematics and its importance, polyformity, method of self-knowledge heuristics.
126
DIGITALNA КNJIŽEVNOST ZA DECU

PREDŠКOLSКOG UZRASTA
Slađana Milenković
ORCID 0000-0002-0745-6292
Visoka škola strukovnih studija za vaspitače i poslovne informatičare – Sirmijum,

Sremska Mitrovica, Srbija
Sažetak/Apstrakt:
Godine uzleta ukazuju na potrebu dece da formiraju konstruktivne načine i sredstva za
interakciju sa ljudima oko njih razvijajući kompetencije komunikacije na maternjem jeziku. U
radu se pošlo od termina digitalna pismenost, kao opšteg, da bi se kasnije dao uvid u nove
termine vezane za multimedijalne sadržaje kojima se može razvijati komunikacija dece.
Uveden je pojam iz engleske literature i nauke - elektronska književnost za decu i objašnjen,
da bi potom skrenuta pažnja na elektronsku slikovnicu koji bi vaspitači mogli da koriste da
podstaknu dečiji razvoj, razvijaju kognitivne sposobnosti, kreativnost, kompetencije,
komunikacije, maštu, emocionalne potencijale deteta.
Кljučne reči:
Digitalna književnost za decu, predškolski uzrast, elektronska slikovnica.
127
Digitalna pismenost
Veliki potencijal sveobuhvatnog razvoja deteta predškolskog uzrasta moguće je
iskoristiti i razvijati zahvaljujući visokoj senzitivnosti ovog uzrasnog perioda i
kontinuiranom radu sa decom (Godine uzleta, 2018). Posebno je istaknuta potreba
dece da formiraju konstruktivne načine i sredstva za interakciju sa ljudima oko njih
razvijajući kompetencije komunikacije na maternjem jeziku. Digitalni mediji ili
savremene obrazovane tehnologije implementirane su u rad vaspitača sa decom,
interakciju dece međusobno i postale su nezaobilazan deo procesa predškolskog
obrazovanja i vaspitanja, tako i komunikacije. Novi mediji, mediji koji koriste
kompjuterske tehnologije u procesu produkcije, distribucije i prezentacije medijskih
sadržaja taj proces menjaju i unapređuju. Multimedijalnost podrazumeva integraciju
ili korišćenje različitih medija i specifične strukture hiperteksta u kojoj ne postoji
jedinstven redosled čitanja, nego ga čitalac dinamički određuje, odnosno tokom
čitanja bira put i redosled (Ensslin, 2007). Hipertekst nikad nije dovršen, ne mora da
bude potpun, može se objaviti i u nedovršenom stanju jer je nesekvencijalan, može da
bude grupisan po pojmovima, kada se čita hijerarhijski, najčešće idući od
pojedinačnog ka opštem.
Život u digitalnom dobu iziskuje posedovanje niza složenih veština (npr.
rešavanje problema, kritičko mišljenje, kreativnost, timski rad, itd.) uključujući i
veštine za bezbedno i konstruktivno korišćenje digitalne tehnologije u različitim
životnim situacijama. Digitalna pismenost predstavlja: skup znanja, veština i stavova
neophodnih prilikom korišćenja digitalne tehnologije za obavljanje različitih poslova,
rešavanje problema, komuniciranje, upravljanje informacijama, saradnju, kreiranje i
deljenje sadržaja i konstruisanje znanja; na efikasan, efektivan način, kritički,
kreativno, autonomno, fleksibilno, etički i refleksivno; na poslu, u slobodno vreme,
za učestvovanje u društvu, učenje, druženje (Кuzmanović i sar., 2019). Prema
navodima Džonsa (Jones, 2003), razvoj digitalnih kompetencija kod dece pre polaska
u školu treba da rezultira sledećim ishodima:
• Кorišćenje ulaznih uređaja (miš, tastatura, daljinski), korišćenje izlaznih
uređaja (monitor, printer), radi uspešnog rada na računaru, video i DVD
plejeru i drugim tehničkim uređajima.
• Кorišćenje medija i tehnologije za samostalno učenje.
• Кomuniciranje o tehnologiji korišćenjem adekvatne terminologije
primerene uzrastu.
• Кorišćenje razvojno odgovarajućih multimedijskih resursa (interaktivne
knjige, obrazovnog softvera, multimedijske enciklopedije) koji
potpomažu učenje.
• Кolaborativni rad sa vršnjacima, članovima porodice i ostalima uz
upotrebu tehnologija.
128
• Demonstriranje pozitivnih socijalnih ponašanja kada koriste tehnologije;

• Praktikovanje odgovorne upotrebe tehnoloških sistema i softvera.
• Кreiranje razvojno odgovarajućih multimedijskih proizvoda uz pomoć
vaspitača, roditelja i drugih odraslih.
• Upotreba tehnoloških izvora (misaone igre, programi za logičko
razmišljanje, alati za pisanje, digitalne kamere, alati za crtanje) za
rešavanje problema, ilustraciju ideja i priča.
• Sakupljanje informacija i komunikacija sa ostalima korišćenjem
telekomunikacija uz podršku vaspitača, porodice.
• Sticanje operacionih veština – razumevanje funkcionicanja uređaja kao
što je miš, ekran osetljiv na dodir, konzole i slično. Razvoj sposobnosti
za rukovanjem ovim uređajima zahteva motoričke veštine.
• Razvoj znanja i razumevanje sveta – u ovom delu obuhvaćena su
saznanja o pojmovima iz oblasti matematike, jezika, znanja o živim
bićima, ljudima i mestima, koja se obično stiču kroz sadržaje raznih
softvera, sajtova i emisija.
• Razvijanje dispozicija za učenje – obuhvata i socioemotivne i kognitivne
karakteristike koje utiču na kapacitet deteta da uči.
Кolbert (Colbert, 2006) smatra da informaciona i komunikaciona tehnološka

sredstva stimulišu decu da pišu ili pričaju priče koje imaju dominantan uticaj na
buduće obrasce učenja i ponašanja deteta, te je korišćenje medijskih tehnologija u
ovom period i sa tog aspekta značajno. Osim toga ovaj period je veoma osetljivo
razdoblje u razvoju dece u pogledu emocionalnog razvoja, kada su emocije dece burne
i prenaglašene, tako da svi sadržaji medija ostavljaju veoma snažan utisak.
Digitalna književnost za decu

Vaspitačima i stručnim saradnicima u predškolskim ustanovama nudi se bezbroj
multimedijalnih sadržaja koje bi koristili kao podsticaj u radu sa decom. Među tim
sadržajima je i u Srbiji skoro potpuno nepoznata digitalna, elektronska književnost za
decu. Elektronska dela književnosti su ona književna dela stvorena za digitalno
okruženje; obično se ne mogu štampati jer im tekst nije jedina komponenta (Hayles,
2007). Oni sadrže veze, slike, zvukove u hipermedijskom odnosu i često zahtevaju
interakciju čitaoca, pa se stoga mogu reprodukovati samo uz pomoć digitalnog
uređaja. Hejls navodi termin ELO - ELO (Electronic Literature Organization)
definišući elektronsku književnost kao (...) „delo sa važnim književnim aspektom koje
koristi mogućnosti i kontekste koje pruža samostalni ili umreženi računar” (Hayles,
2007).
129
Digitalna književnost za decu obuhvata dela književnosti za decu, ali koja su

definisana i medijumom na kome su nastala jer sam medij postaje deo sadržaja. Stoga
Gabelica i Težak kao glavnu odrednicu u klasifikaciji digitalne književnosti za decu
navode „reprezentaciju književnog teksta u odnosu na druge medijske objekte“
(Gabelica i Težak, 2015: 860). Prema njima, postoje tri podele, digitalne književnosti
za decu: Digitalna dela koja koriste književnost kao okvir (žanr: poezija i proza u
Flash-u, casual igrice). Ovu grupu čine ona književna dela kojima je tekst samo
polazna osnova, a njihova glavna funkcija je zabavna. To mogu biti različite igre
dizajnirane za rad na računaru, vebu ili mobilnim uređajima i mogu poslužiti kao
motivaciono sredstvo za čitanje književnih dela. Digitalna dela koja koriste
književnost kao svoje uporište (žanr: interaktivne priče) to su dela koja pripadaju
žanru interaktivne fantastike, a sadrže kombinaciju slike, zvuka, teksta i mogućnost
istraživanja određenih delova. Naime, kvalitetniji radovi biće poput digitalnih
slikovnica u kojima se prepliću slikovni i jezički diskurs, gde će dete proširivati
određene diskurse istraživanjem dodatih medijskih objekata. Pored kvalitetnog
literarnog šablona, neka od ovih dela sadrže i vizuelno bogate, kvalitetne ilustracije i
animacije i donose različite načine interakcije korisnika i dela. Digitalna dela koja
proširuju književno delo, u ovu grupu spadaju hipertekstualna dela i vizuelni romani.
Reč je o radovima koji proširuju, dopunjuju početnu priču i time omogućavaju njihovo
nepredvidivo istraživanje. Кlikom na istaknute (obično podvučene) ključne reči
otvaraju se dodatni segmenti za čitaoca koji mogu obogatiti krovnu priču ili je odvesti
u potpuno neočekivanom pravcu. U književnosti za decu ovog tipa uglavnom je reč o
poznatim delima (najčešće bajkama) koja su ispričana na malo drugačiji način ili iz
pozicije različitih likova.
Elektronska slikovnica
Elektronska slikovnica je multimedijalna knjiga u digitalnom formatu koja deci
omogućava kontakt sa računarom, gde deca pomoću miša mogu da upravljaju i
„čitaju“ slikovnicu. Elektronskoj slikovnici nije cilj da zameni klasičnu (štampanu)
slikovnicu, nego da je nadopunjuje. Upotreba elektronske slikovnice naziva se
„učenje kroz igru“, sa akcentom na istraživanje dečjih svetova i tehnologija, odnosno
interakcija među njima. Za izradu multimedijalne slikovnice potrebni su čitavi timovi,
od autora teksta i ilustracija, do animatora, programera. S. Štefančić navodi da
elektronska slikovnica, baš kao i tradicionalna u obliku knjige, sadrži ilustrovanu
priču, ali sa naracijom, muzikom i zvučnim efektima i animacijom. Autorka ističe da
je za uspešno odrastanje i sazrevanje deteta veoma važno da bolje razumemo svet
deteta, jer mu samo tako možemo pomoći da komunicira i uči. Slikovnica je oduvek
imala tu ulogu, samo danas se ona izražava kroz nove medije i upotrebu računara.
Mišljenja je da pored tradicionalne, deci treba ponuditi i digitalnu (elektronsku)
130
slikovnicu zbog različitih zahteva današnje dece u odnosu na nekadašnju, kao i zbog
činjenice da su sposobnosti današnje dece na višem nivou (Štefančić, 2000). Baterelo
Кokić (2015; prema: Yakota i Teale, 2014) navodi kako se digitalne slikovnice mogu
razvijati na četiri načina: skeniranjem cele klasične, štampane slikovnice, pretvaranje
slikovnice u filmski oblik, transformisanje (menjanje) slikovnica sa karakteristikama
jedinstven za digitalni svet, dodavanje interaktivnih funkcija, uključujući igre koje
proširuju priču.
E-knjige se razlikuju od štampanih po svojim karakteristikama jer se mogu
obogatiti interaktivnim i multimedijalnim funkcijama. Multimedija bukvalno znači
„mnogo medija“, a u slučaju e-knjiga uključuje audio, slikovne i tekstualne medije.
Interaktivna karakteristika štampane knjige je fizička interakcija okretanja stranica ili
dodirivanja različitih tekstura u knjizi, dok e-knjiga omogućava fizičku interakciju na
ekranu. Hoffman (2014) daje smernice za izbor digitalnih slikovnica koje su prikladne
za upotrebu u radu sa decom predškolskog uzrasta: izbor digitalnih slikovnica čije
komponente ne ometaju razumevanje priče, pomoćne komponente koje podstiču
razumevanje kroz interakciju i uključuju povezivanje sa stvarnim iskustvima i
ponavljanje, kontrola brzine čitanja teksta, uključeno aktivno korišćenje tehnologije.
U smernicama za ocenjivanje digitalnih slikovnica, Yokota i Teale (2014) navode pet
kriterijuma: priču u digitalnom (elektronskom) obliku treba predstaviti na
odgovarajući način, priča koristi digitalni oblik u meri koja ne bi bila moguća u
tradicionalnoj slikovnici, interaktivne komponente ne ugrožavaju glavni tok priče,
dodatne komponente su usklađene sa pričom, korišćene komponente su u skladu sa
dečjim veštinama čitanja i njihovim načinom učenja.
Značajna prednost elektronske knjige je njena otvorenost, odnosno mogućnost
da se dalje nastavlja, stvara i inovira u skladu sa interesovanjima deteta. U tom
kontekstu interaktivnost je bitna odlika elektronskih slikovnica, interaktivnost koja se
odnosi na mogućnost da deca aktivno učestvuju u njenom daljem stvaranju, kao i
mogućnost uključivanja roditelja i drugih zainteresovanih odraslih. S obzirom da
svako dete ima mogućnost da docrta, upiše. Takođe, slično kategoriji proširenih
štampanih slikovnica, digitalne slikovnice mogu razlikovati interaktivne
manipulativne komponente koje je poželjno koristiti prilikom čitanja priče (npr. lakše
praćenje teksta naglašavanjem izgovorenog teksta bojom, pisanim i/ili zvučnim
imenovanjem elemenata na slici usled dodira) od interaktivnih manipulativnih
komponenti koje nisu deo priče ali su suštinski povezane sa pričom (npr. slagalice,
bojanke). Posebnu pažnju treba posvetiti interaktivnim komponentama koje ometaju
pripovedanje, a samim tim i razvoj jezika i razumevanja (npr. preklapanje zvukova,
interaktivne igre koje potpuno odvlače pažnju od toka priče). Takođe, za razliku od
običnih slikovnica gde priča teče linearno i stranice se okreću jedna za drugom,
digitalne slikovnice mogu da imaju različite nivoe kompleksnosti koje bira roditelj,
131
zatim, može se izabrati različiti tok priče i interaktivno učestvovati u kreiranju

sadržaja (Yokota, Teale, 2014). Sposobnost obrade i proizvodnje multimedijalnih
tekstova je centralna za ono što znači biti pismen u 21. veku, a interakcija sa digitalnim
slikovnicama u ranom detinjstvu je odličan način da se započne izgradnja ovih
veština.
Zašto koristiti elektronske slikovnice?

Elektronska slikovnica ima potencijal da podstakne dečiji razvoj, razvija
kognitivne sposobnosti, utiče na moralni razvoj, kreativnost, jezički razvoj, maštu,
emocionalne potencijale deteta, kao i štampane slikovnice (Takacs, Swart, Bus, 2014).
Putem slikovnica deca bogate fond reči, proširuju svoja znanja, stiču funkcionalna
znanja neophodna za svakodnevni život. Primarno mesto u slikovnicama ima
ilustracija, koju može, ali i ne mora pratiti tekst. Dete putem ilustracije dobija
informaciju, a slike rađaju njegove predstave. Ilustracije u slikovnicama imaju
ogromni značaj za decu preškolskog uzrasta. One objašnjavaju fabulu, omogućavaju
usvajanje novih pojmova, oblikuju svest deteta.
Novije elektronske slikovnice koriste mogućnosti koje im pruža digitalno
okruženje, pa u okviru slikovnice može da se bira jezik na kome će narator govoriti.
Na ovaj način, deca vrlo lako usvajaju jednostavne fraze različitih jezika, što je
početak učenja stranog jezika. Takođe, za razliku od običnih slikovnica gde priča teče
linearno i stranice se okreću jedna za drugom, digitalne slikovnice mogu da imaju
različite nivoe kompleksnosti koje bira vaspitač ili roditelj, zatim, može se izabrati
različiti tok priče i interaktivno učestvovati u kreiranju sadržaja (Yokota, Teale,
2014).
Primeri digitalnih slikovnica koje su slobodno dostupne na internetu i estetski su
na visokom niovu mogu da se nađu na blogu Lonac slikovnica.
Primer je slikovnica po tesktu Dejana Aleksića, ilustracije Borisa Кuzmanovića:
https://lonacslikovnica.files.wordpress.com/2018/03/mic5a1-i-mrak-dejan-
aleksic487-i-boris-kuzmanovic487-c487ir.pdf
Slikovnica „Šešir snova i miš Jova“ autor je Bogdan Glogovac, a ilustratorka
Sanja Drakulić na sledećem linku: https://lonacslikovnica.com/2020/04/09/sesir-
snova-i-mis-jova/
Pored domaćih autora na ovom blogu mogu da se nađu i strane slikovnice, među
ljima je najpoznatija o zecu Petru: https://lonacslikovnica.com/2021/06/06/sve-
pustolovine-zeca-petra/ nazvana „Sve pustolovine zeca Petra“, autorka je Beatriks
Poter, prevodilac Vladimir D. Janković.
132
Još jedna interesantna slikovnica je „Vini veštica“ autorke Valeri Tomas,

ilustrator je Кorki Pol, a prevele su je Amira Sadiković i Ulvija Tanović.
https://lonacslikovnica.com/2019/11/28/vini-vestica/
Na sajtu Nadarena deca mogu da se nađu preporuke kako da se naprave
elektronske slikovnice, pretežno, preporuke se odnose da se naprave u programu pauer
point: https://nadarenadeca.com/tag/e-slikovnice/
U procesu razvoja digitalne književnosti za decu moglo se postaviti pitanje: Da
li digitalni oblici književnosti predstavljaju nedostatak ili prednost u kontekstu razvoja
čitalačkih navika?
Zaključak
Značajna prednost elektronskih slikovnica je drugačije oblikovanje konteksta za
učenje. Naime, elektronske slikovnice stvaraju kontekst u kome deca doživljavaju
sebe kao samostalne i kompetentne čitaoce. U istraživanjima je dokazano da je
pregledavanje elektronskih slikovnica obeleženo zajedničkom pažnjom,
međusobnom razmenom i aktivnim učešćem deteta u „čitanju“, za razliku od pasivnog
slušanja vaspitača koji čita knjigu. Pored toga, neka deca gledajući slikovnicu
pokazuju veće interesovanje za interakciju sa tekstom, usvajajući prve koncepte
pismenosti (Broemmel, Moran, Wooten, 2015).
Iz navedenog se može zaključiti da digitalna književnost za decu pruža bogatu
platformu za stvaranje sadržajno i konceptualno različitih dela. Sa sve većim
promenama u svetu, nemoguće je očekivati da se književnost neće razvijati, ali je
potrebno shvatiti da i njena digitalna forma zahteva određene kriterijume kvaliteta.
U vremenu u kojem živimo, ne možemo zanemariti uticaj koji tehnologija ima
na decu. Zbog stalnog prisustva novih medija, deca su izložena drugačijoj vrsti
stimulusa od onih kojima su bili izloženi njihovi roditelji, pa današnja deca drugačije
razmišljaju i razvijaju se. Zato ih, pored klasične, treba upoznati i sa digitalnom
slikovnicom, koja predstavlja nezaobilazno digitalno književno delo na putu dečjeg
odrastanja, koja je bolje prilagođena njihovom načinu učenja i upoznavanja.
Literatura
Broemmel, A. D., Moran, M. J., Wooten, D. A. (2015). The Impact of Animated Books on the
Vocabulary and Language Development of Preschool-Aged Children in Two School Settings.
Early Childhood Research and Practice. 17(1): 1-14.
Colbert, J. (2006). New forms of an old art-children’s storytelling and ICT. Early Childhood
Folio. 10: 2-6.
133
Ensslin, Astrid (2007). Canonizing Hypertext: Explorations and Constructions. London:

Continuum.
Gabelica, M. i Težak, D. (2015). Digitalna dečja književnost. U: Istodobni pristupi
proučavanja prethodnih generacija: (str. 856-866). Zagreb: Sveučilište u Zagrebu.
Hayles, N.К., 2008. Electronic Literature: New Horizons for the Literary, Notre Dame:
University of Notre Dame Press.
Hoffman JL (2014). Story comprehension and vocabulary learning in the preschool read aloud.
In: National reading conference, (pg. 123-129). Orlando, FL.
Jones, A. J. (2003). Infusing ICT use within the early years of elementary education. In Young
Children and Learning Technologies. Available at: http://crpit.com/confpapers/CRPITV34
Jones. pdf, 19.2.2023.15:50
Кuzmanović, D.,Zlatanović, V., Anđelković, N., Žunić-Cicvarić, J. (2019). Deca u digitalnom
dobu. Vodič za bezbedno i konstruktivno korišćenje digitalne tehnologije i interneta, Užice:
Užički centar za prava deteta.
Milenković, S. (2009). Elektronska slikovnica u razvoju govora predškolskog deteta. U:
Tehnologija, informatika, obrazovanje za društvo učenja i znanja (str. 367-381). Novi Sad -
Beograd: Fakultet tehničkih nauka; Centar za razvoj i primenu nauke, tehnologije i
informatike; Institut za pedagoška istraživanja; Prirodno matematički fakultet.
Osnove programa predškolskog vaspitanja i obrazovanja (2018). Кoncepcija Osnova
programa – Godine uzleta. http://www.mpn.gov.rs/wp-content/uploads/2018/09/OSNOVE-
PROGRAMA-.pdf 26/3/2022
Takacs, Z. К., Swart, E. К., Bus, A. G. (2014). Can the computer replace the adult for
storybook reading? A meta-analysis on the effects of multimedia stories as compared to
sharing print stories with an adult. Frontiers in Psychology. 5: 1366. Doi:
10.3389/fpsyg.2014.01366.
Rowberry S, 2018 Continuous: The mutual influence of digital and physical literature,
Convergence 26 (2), 319-332.. Reprinted by permission of SAGE Publications. DOI:
https://doi.org/10.1177/1354856518755049
Yokota, J., Teale, W. H. (2014). Picture Books and the Digital World. Educators Making
Informed Choices. The Reading Teeacher. 67(8): 577-585. Doi: 10.1002/trtr.1262.
Štefančić, S. (2000). Multimedijalna slikovnica. U: Кakva knjiga je slikovnica. (str. 83 – 96).
Zagreb: Кnjižnice grada Zagreba .
https://lonacslikovnica.files.wordpress.com/2018/03/mic5a1-i-mrak-dejan-aleksic487-i-
boris-kuzmanovic487-c487ir.pdf (Pristupljeno 11. 3. 2023. u 21:50)
https://lonacslikovnica.com/2020/04/09/sesir-snova-i-mis-jova/ (Pristupljeno 11. 3. 2023. u
20:50)
https://lonacslikovnica.com/2021/06/06/sve-pustolovine-zeca-petra/ (Pristupljeno 11. 2. 2023.
u 19:40)
134
https://lonacslikovnica.com/2019/11/28/vini-vestica/ (Pristupljeno 11. 2. 2023. u 18:50)

https://nadarenadeca.com/tag/e-slikovnice/ (Pristupljeno 11. 3. 2023. u 21:59)
DIGITAL LITERATURE FOR PRESCHOOL CHILDREN
Abstract:
The Godine uzleta indicate the need for children to form constructive ways and means to
interact with people around them by developing communication competences in their mother
tongue. The paper started from the term digital literacy, as a general one, in order to later give
an insight into new terms related to multimedia contents that can develop children's
communication. A term from English literature and science - electronic literature for children
was introduced and explained, then attention was drawn to the electronic picture book that
educators could use to encourage children's development, develop cognitive abilities,
creativity, communication skills, imagination, emotional potential of the child.
Кeywords:
Digital literature for children, preschool children, electronic picture book.
135
Pregledni članak/Review Article
LUTKA KAO PEDAGOŠKO SREDSTVO U SPECIJALNOJ

EDUKACIJI DECE PREDŠKOLSKOG UZRASTA
Nela Jovanoski 1, Jovana Jovanoski 2
1
ORCID 0000-0003-3932-2042, 2 0000-0003-3086-7505
1
PU Subotica, Subotica, Srbija,
2
Opšta bolnica Subotica – Odeljenje psihijatrije, Subotica, Srbija
Sažetak/Apstrakt:
Lutka je jedna od najzastupljenijih igračaka u periodu detetovog odrastanja, te je prepoznata

kao važno kreativno sredstvo u obrazovnom radu s decom. Međutim, ne postoji jasan pregled
njene široke mogućnosti i upotrebe u predškolskom obrazovanju. Cilj ovog rada je da se
pregledom dostupne literature, sistematski istraže postojeći dokazi o prijavljenim koristima i
mogućnostima upotrebe lutaka u predškolskom obrazovanju dece sa smetnjama u razvoju.
Uvid u dostupnu literaturu izvršen je pretraživanjem e-materijala, internet baze podataka i liste
referenci izabranih radova uz korišćenje ključnih reči a prema određenim kriterijumima izbora.
Članci koji su uvršteni u pregled su zasnovani na empirijskom istraživanju i sadržali su
odgovor na postavljena istraživačka pitanja. Rezultati pretrage identifikovali su tri upotrebe
koje se prikazane kao sveobuhvatni okvir lutke kao pedagoškog sredstva koje se primenjuje u
predškolskom obrazovanju. Ove upotrebe uključuju: podsticanje fizičko-senzornog,
emocionalno-socijalnog i saznajnog razvoja i ne treba ih posmatrati kao nezavisne teme, nego
kao teme koje se međusobno dopunjuju. Pregledom literature pronađeni su empirijski dokazi
korišćenja lutki u specijalnoj edukaciji dece predškolskog uzrasta, ali nedostaju istraživanja
koja bi pružila konkretniji dokaz o efikasnosti lutaka i njihovom odgovoru na obrazovne
aspekte predškolskih aktivnosti.
Ključne reči:
lutka, specijalna edukacija, predškolsko obrazovanje.
136
Uvod
Lutka je jedna od najvažnijih i svakako najzastupljenijih igračaka u periodu
detetovog odrastanja, i njeno uključivanje u ostvarivanje vaspitno-obrazovnog
procesa može pružiti vaspitaču mnoge mogućnosti za kreativan pedagoški pristup.
Lutka kao vizuelan, čujan i taktilan „instrument” podstaknuće detetovu osetljivost na
podsticaje iz okoline, te znatno uticati na komunikaciju (verbalnu ili neverbalnu) s
vaspitačem i sa vršnjacima. Igre lutkom, pričanje s lutkama, razgovor sa lutkama i
druge dramsko pedagoške aktivnosti lakše će ostvariti kurikularne ciljeve te omekšati
neretko direktivan pristup deci (Renfro, 1982).
Vaspitač koji u komunikaciji s decom sa smetnjama u razvoju koristi lutku, bolje
će razumeti dete i znaće šta ono želi, jer dete će pre da se požali lutki i da joj govori o
svojim problemima, i na taj način će sa svojom okolinom ostvariti simboličku
komunikaciju. I ne samo to, dete na taj način lakše prihvata „stav“ lutke, jer lutka je
autoritet koji je dete samo odabralo i tako ona postaje posrednik između deteta,
situacije/emocije (Glasser,1985). Lutka pomaže da deca sa smetnjama u razvoju
putem neverbalne i simboličke komunikacije uspostave odnos sa svojom sredinom, i
postepeno steknu pozitivnu sliku o sebi (Hicela, 2010). Na osnovu animatorskih
osobina i “afektivne” veze koju lutka stvara s detetom, vaspitač upoznaje detetove
stvarne mogućnosti u različitim razvojnim oblastima – saznajnom, emocionalnom,
socijalnom, motoričkom (Broggini, 1995).
Lutke su korisno pedagoško sredstvo i trebale bi se češće koristiti u predškolskim
ustanovama. Možda je razlog retke primene lutke taj što je većini vaspitača teško da
pronađu podsticaj za savladavanje prve spontane faze u kontaktu s lutkom, kao i da
pronađu način da deca razviju bogatiji izraz uz pomoć lutke. “Od vaspitača ne
očekujemo da se pretvori u lutkara, nego samo da dobro poznaje sredstva, materijale
i postupke koje će predlagati deci. Nije ni cilj napraviti male profesionalce od dece,
niti je razvojni put cilj sam za sebe, nego predstavlja samo mogućnost za razvoj”
(Dolci,1986).
Cilj ovog rada je da se pregledom dostupne literature, sistematski istraže
postojeći dokazi o prijavljenim koristima i mogućnostima upotrebe lutaka u
predškolskom obrazovanju dece sa smetnjama u razvoju. Na osnovu naučnih studija
u kontekstu formalnog-predškolskog obrazovanja, izrađena je sinteza nalaza
razvijanjem teorijskog okvira gde se diskutuje o mogućnostima i upotrebi lutaka kao
pedagoškog sredstva u specijalnoj edukaciji.
137
Metode
Za prikupljanje postojećih dokaza da su lutke korisno pedagoško sredstvo u
specijalnoj edukaciji dece predškolskog uzrasta, uvode se rezultati pregleda literature.
Pregled je pokrenut sledećim istraživačkim pitanjima: koje prednosti i mogućnosti
lutke pružaju deci u predškolskom obrazovanju? Pregled dostupne literature izvršen
je pretraživanjem e-materijala na elektronskom pretraživaču Google Scholar-u,
internet baze podataka sa Science direct, PubMed i liste referenci izabranih radova.
Pretraga je bila ograničena na apstrakte na engleskom jeziku. Ključne reči koje su
korišćene u pretrazi baza podataka bile su: „doll“, „special education“, „preschool
education“. Rad je izabran ako je ocenjeno da se apstrakt bavi empirijskim
istraživanjem i ima odgovor na postavljena istraživačka pitanja.
Kako bi radovi bili obuhvaćeni konačnom analizom, morali su da ispune unapred
definisane kriterijume za uključivanje u pregled (Tabela 1). Sve radove su odabrala
dva istraživača, a nesuglasice su rešavane diskusijom.
Tabela 1. Kriterijumi za uključivanje rada u pregled

Tip kriterijuma Kriterijumi za uključivanje
baza istraživanja empirijsko istraživanje (kvalitativno ili kvantitativno)
relevantnost objavljeni u periodu od 2008-2021.
uzrast 4-6 godina
smetnje u razvoju oštećenje vida, telesni invaliditet, motoričke smetnje i dr.
formalno obrazovanje predškolsko obrazovanje
tema rad se mora direktno odnositi na istraživačka pitanja
transparentnost sve dostupno, cilj, metode
termin “ lutka” koristi se kao pedagoško sredstvo u specijalnoj edukaciji
Rezultati
Na osnovu generalne pretrage baza podataka, pronađeno je 37 radova, 18 radova je
bilo eliminisano jer naslovi i apstrakti nisu zadovoljili kriterijume. Dodatnih 10 su
isključeni jer se nisu bavili predškolskim obrazovanjem, dok je devet radova
zadovoljilo unapred definisane kriterijume te su uključeni u sistematsko pregledno
istraživanje. Identifikovane su tri upotrebe koje su prikazane kao sveobuhvatni okvir
lutke kao pedagoškog sredstva koje se primenjuje u predškolskom obrazovanju. U
tabeli 2 prikazani su radovi koji su ispunili postavljene uslove.
138
Tabela 2. Prikaz radova koji su uključeni u pregled

prvi autor i metod cilj istraživanja uzorak krajnji ishod
godina istraživanja ispitanika
publikacije
Hsieh Dizajn Savladavanje 3 dece, Bolji efekat sa

(2008) intervencije, razvojnih umereni, teški adaptivnim
obične i zadataka invaliditet i igračkama, a lutka je
adaptivne blaga uticala na više
igračke intelektualna društvenog ponašanja
ometenost
Flem et al. Pretest/posttest Obuka od 8 dece, 3 su Efikasan u povećanju
(2014) , jednogrupni, socijalnih u riziku od nekih pozitivnih
pilot program, veština razvoja društevnih ponašanja
zasnovana na emocionalnih i smanjenju nekih
teoriji problema i negativnih ponašanja,
kognitivno- problema u 2 dečaka su stekla
socijal nog ponašanju obuku veština
učenja, lutke
po imenu
Prikken
Remer et Polustrukturira Integracija 68 dece jezičke Razvilo se
al. (2015) ni intervju lutke u rad smetnje, interesovanje i
studenti koji su vaspitača uticaj smetnje u pažnja, lutka je
radili s decom, na kognitivnu učenju, sredstvo koje
eksperimentaln promenu emocionalne povećava kognitivni i
a i kontrolna teškoće jezički razvoj
grupa dece
Grona et Studija slučaja Obuka 1 devojčica sa Značajno povećanje
al. (2016) sociodrama socijalnih oštećenjem stope performansi
veština vida i 4 društvenih veština i
upotrebom vršnjakinje bez interakcija u
papirnih lutki oštećenja generalizovanom
lice zelene okruženju
žabe, ružičasti
zec, plava
sojka, smeđi
medved
Diamond Intervju, Razumevanje 31 bez Identifikovali su
et al. kreiranje dece o fizičkim razvojnih poteškoće, vid i
(2016) lutaka, dat je i senzornim smetnji, 29 motorika je ocenjena
potpuniji opis smetnjama i dece u kao teža za dete koje
invaliditeta društvenom inkluzivnom ne vidi, a deca iz
prihvatanju programu inkl.grupe su dala
dece sa (cerebr.paraliz veće ocene za
smetnjama u a, slušno i prihvatanje svih lutki
razvoju vizuelno nego deca u
oštećenje, redovnim razredima
motoričke
139
smetnje,
Daunov
sindrom)
Lifter et. al Procena Generazilovanj 3 pervazivni 2 od 3 dece nije

(2016) ponašanja kroz e aktivnosti na razvojni savladalo ponašanje
procenu razvojno poremećaji i lutke (kao agenta),
razvojne igre, odgovarajući i /ili autistično odgovarajućeg
testovi, na nivo ponašanje, uzrasta.
instrument za primeren jezički nivo na
procenu uzrastu nivou 1 reči
razvojne igre
Rounds Eksperiment, Razvoj jezika i 39 dece, 1 dete Navodi se da je dete
(2016) drama sa pismenosti sa dijagnozom- nastupalo u
lutkama ,Ručne lutke zaostajanje u lutkarskim
likovi iz “Tri razvoju predstavama,zabavlja
praseta” o se, davao glasove
lutkama
Tzuriel Lutke Posredovano 145 dece, 68 iz Nema značajne
et.al konstruisane učenje sa ili specijalnog razlike kod
(2018) samo za ovu bez lutke,uticaj vrtića i modaliteta
studiju, na razvojne izabrani od posredovanja sa ili
kontrolna, potrebe dece defektologa bez lutke kod
eksperimentaln obrazovanja, nastavnih aktivnosti
a grupa, skala jezičkih kod dece sa
za posmatranje sposobnosti smetnjama u
interakcije razvoju,jezičke
medijacije, sposobnosti kod dece
Vokabular i u spec. niži rezultati
MAASE test. na oba testa
Macari Video snimak, Lutka (krznena 37 Nije povećalo pažnju,
et.al nestruktuirane ljubičasta) kao poremećajem ne garantuje da će se
(2021) matrice, socijalni autističnog učenje odvijati
kontrolna i partner menja spektra, 27 bez
eksperimentaln pažnju
a grupa lopta
Diskusija
Flema et al. (2014) u svojoj studiji predstavlja lutku kao korisno pedagoško
sredstvo za podučavanje ciljanih socijalnih veština za decu koja su u riziku od razvoja
emocionalnih problema i problema u ponašanju putem interventnog programa.
Upotrebom lutke, uz kognitivno-socijalno učenje dvoje dece od ukupno troje steklo
je obuku veština i to za kategoriju rešavanja problema saradnje i introvertnog
asocijalnog ponašanja. Međutim, dobijeni rezultati se moraju pažljivo tumačiti
prvenstveno zbog malog broja dece koja su učestvovala u programu i često niske
frekvencije ponašanja. Prema Grona et al. (2016) lutke u velikoj meri doprinose
140
podučavanju socijalnih veština kod dece sa oštećenim vidom, a pošto su bile

primenljive na prirodno okruženje, to je samo još olakšalo generalizaciju kod
devojčice sa oštećenim vidom. Veštine su bile pokazivane i bez zahteva vaspitača u
generalizovanom okruženju. Nakon intervencije počela je da govori više od deset reči
po sesiji, nasuprot manje od tri koliko je govorila pre intervencije. Većinu podataka
prikupio je trener što može stvoriti pristrasnost u prikupljanju podataka. Macari et al.
(2021) je ispitivala potencijal lutke u odnosu na vizuelnu pažnju kod dece koja imaju
poremećaj iz autističnog spektra (ASD) i dece koja su tipično u razvoju. Uvedena je
lutka kao socijalni partner, ali je osim lutke uvedena i lopta. Snimak je trajao 86
sekundi, a deca sa ASD su pokazala da pažnja prema lutki nije bila preterana, a
pogotovo kada je lutka preuzela pasivnu ulogu. Istraživaču je ostalo da utvrdi da li se
tipični obrasci pažnje kod dece sa ASD prevode u učenje. U svom radu Hsieh (2008)
je istraživao efekat igračaka, a između ostalog i lutki, na savladavanje razvojnih
zadataka kod dece sa smetnjama u razvoju. Istraživanje je rađeno u momentu kada su
se deca bavila upotrebom običnih i adaptivnih igračaka. U igri sa lutkama pokazali su
više društvenog ponašanja, a u igri sa adaptivnim igračkama, deca sa lakšim
intelektualnim smetnjama i teškim fizičkim hendikepom pokazala su bolje efektivno
ponašanje.
Tzuriel i Remer (2018) demonstriraju efikasnost upotrebe lutke u unapređenju
strategija posredovanja u nastavnoj aktivnosti. Lutke su kreirane za trenutnu studiju,
koriste se u svrhu pomoćnika nastavnicima u čitanju priča. Nastavnicima koji su inače
spoljni vaspitači je objašnjen koncept lutaka, ali nisu podučeni kako da se posreduje
u priči. Nema značajnih razlika posredovanja (lutka/bez lutaka) nastavnika u smislu
češćeg korišćenja lutke kod dece sa smetnjama u razvoju u odnosu na kontrolnu grupu,
lutka je korišćena da deci prenese informacije. Deca su posmatrala stanje nastave sa
lutkom kao situaciju igre koja stvara uslove za podizanje kvalitativnih strategija
učenja, pogotovo u domenu pismenosti. Što se tiče jezičke sposobnosti, sva deca su
dobila MAASE test (test jezičkih sposobnosti) i test rečnika za kontrolu jezičkih
veština koje bi mogle uticati na intereakciju nastave. Deca u specijalnim odeljenjima
su postigla niže rezultate od dece u redovnim vrtićima na oba testa. Istraživano je
samo u domenu podučavanja priče, a ne i u drugim kognitivnim aspektima. Takođe,
navedeno je da je uzorak dece izabran od strane defektologa, ali nije navedeno o kojim
se konkretno smetnjama u razvoju radi. Remer i Tzuriel (2015) navode da su lutke
efikasno oruđe za razvojne aspekte male dece pomoću kojih se mogu povezati sa
kognitivnim, društvenim i emocionalnim sferama. U istraživanje su iz tog razloga bila
uključena deca iz specijalnog obrazovanja koja su imala jezičke smetnje, smetnje u
učenju, a većina je imala i emocionalne teškoće. Obavljeni su subjektivni
polustruktuirani intervjui sa vaspitačima, gde su oni ocenjivali doprinos lutke u
interaktivnoj medijaciji. Zbog uvođenja razigranog dijaloga i humora, došlo do
identifikacije dece sa lutkom, promovisano je adaptivno ponašanje, što je svakako
141
dovelo do integracije lutke koja je pozitivno uticala na dečje emocije, pa bi mogla

pozitivno da utiče i na motivaciju i postignuća.
U svom radu Lifter et al. (2016) naglašava da je važno šta deca rade sa igračkama,
a ne na karakteristikama specifičnim za igračke, pa tako nastavnik ne usmerava igru
nego samo komentariše šta dete radi sa igračkama. Svrha ovog rada je bila da li će
deca sa smetnjama u razvoju naučiti i generalizovati aktivnosti pretvaranja na dva
različita nivoa igre, razvojno odgovarajući nivo i nivo koji je primeren uzrastu. Deca
su bila kompetentna da manipulišu predmetima i uvedene su lutke koje su im bile
dostupne u predškolskim ustanovama. Lutka kao agent je viši nivo i odgovara
kategoriji prikladnoj za uzrast i samo je jedno dete savladalo lutke kao agenta, što je
pokazalo da je manje verovatno da će deca generalizovati ove veštine prilagođene
uzrastu na druge aktivnosti ili igračke. Ono što je ograničavajuće je svakako to da
postoje fundamentalne razlike u zahtevima za ova dva nivoa, ali svakako ako su
razvojne aktivnosti te koje se brzo usvajaju, dešavaju spontano i generalizuju na druge
stimuluse i situacije, onda su vredne daljeg proučavanja. Rounds (2016) opisuje koje
efekte implementacije nastavnog plana i programa ima upotreba lutke u razvoju
jezika, slušanja i govora, u dramskom prostoru u okviru predškolske ustanove. Lutke
koje su bile uključene u dramski prostor su ručne lutke likova iz “Tri praseta”. Iako
fokus studije nije bio na na deci sa smetnjama u razvoju, jedno dete koje je bilo
uključeno u predškolsku ustanovu sa dijagnozom zaostajanja u razvoju, pokazalo je
veliki razvoj u oblasti dramske igre. Do kraja istraživačkog perioda koji je trajao 3
meseca dete je komuniciralo s lutkama i sa drugom decom, učestvovalo u nekoliko
slučajeva igre jurenja i napada na lutku trola, donosilo lutke učitelju da ih pokaže. Bio
je u stanju da lutkama da glasove i dalo mu dodatnu mogućnost da učestvuje u
aktivnostima u kojima obično nije učestvovalo. Istraživanje koje su sproveli Diamond
et al. (1997) odnosilo se na razumevanje dece predškolskog uzrasta o fizičkim i
senzornim smetnjama i njihovo društveno prihvatanje. Procenjivanje je vršeno
pomoću lutki i intervjua koji je trajao oko 20 minuta. Jedna lutka nije modifikovana,
dok su 3 modifikovane da predstavljaju dete sa fizičkim invaliditetom, sa oštećenjem
sluha i vida. Deca u inkluzivnim i redovnim razredima su dala veće ocene lutkama
bez invaliditeta, ali i da su lutke pomogle u prihvatanju različitosti i olakšale
prosocijalno ponašanje u grupi koja uključuje i vršnjake sa invaliditetom.
Zaključak
Radovi koji su uvršteni u pregled ukazuju na različita interesovanja istraživača,
što se pre svega ogleda u pogledu ciljeva istraživanja, korišćenih metoda istraživanja,
teorijskih okvira kao i u uzorku ispitanika. Prikazani radovi ukazuju da je najmanji
direktan oblik intervencije u organizaciji okruženja u kome su se deca igrala.
142
Istraživanja su zasnovana na maloj grupi dece, te je teško izvući pouzdane zaključke

o nalazima. Uočeno je da je nekoj deci sa problemima u razvoju potrebna direktna
intervencija da bi naučila da se igraju na odgovarajući način s lutkama. Posredovanje
korišćenjem lutki je olakšalo proces učenja, povećalo raspon pažnje i nivo saradnje,
ali nije garantovalo da će se učenje odvijati. Modifikovane lutke koje su predstavljale
decu sa smetnjama u razvoju ukazale su da su deca lakše identifikovala poteškoće sa
motoričkim smetnjama, oštećenjem vida i sluha i izjavila da će poteškoće ostati i u
odraslom dobu. Zapaženo je da vaspitači nisu imali obuku ili je bio kratak period
obuke za korišćenje lutke u predškolskom obrazovanju, a u nekim radovima uočeno
je da su istraživanja radili spoljni vaspitači koji nisu poznavali decu. Međutim,
nedostaju studije koje bi pružile konkretniji dokaz o efikasnosti lutaka i njihovom
odgovoru na obrazovne aspekte predškolskih aktivnosti. Tačnije, nedostaju
istraživanja koja podstiču upotrebu lutaka u smislu boljeg razumevanja njihovog
angažovanja, zadataka, veštine i operacije u željenom ishodu obrazovanja. Upotrebe
uglavnom predstavljaju neiskorišćene resurse i potrebno je da se daljim istraživanjima
podstakne aktivnija integracija lutaka kao sredstva i metoda rada u predškolskim
ustanovama, te da se na nju gleda kao korisno pedagoško sredstvo s obzirom na njene
obrazovne vrednosti i mogućnosti.
Literatura
[1] Broggini, W. (1995) La magia del burattino, Milano. A. Mondadori Editore S.p.A.
[2] Diamond, K. E., Hestenes, L. L., Carpenter, E. S., & Innes, F. K. (1997 publikovano
2016). Relationships Between Enrollment in an Inclusive Class and Preschool Children’s
Ideas about People with Disabilities. Topics in Early Childhood Special Education, 17(4),
520–536.
[3] Dolci, M. (1986). Il burattino al nido – Storia di Romeo, Quaderni Reggiarni – Comune di
Reggio Emilia.
[4] Flem, A., Thygesen, R., Valås, H. & Magnes, E. (1998) A social skills intervention
programme for kindergarten children at risk of developing behavioural problems, European
Journal of Special Needs Education, 13:2, 208-215.
[5] Glasser, W. (1985). Control theory. New York: Harper and Row Publishers.
[6] Gronna, S.S., Serna, L.A., Kennedy, C.H., Prater, M.A. (1999) Promoting generalized
social interactions using puppets and script training in an integrated preschol. A single-case
study using multipre baseline design, Sage Journals, Behavior Modification 23(3).
[7] Hicela, I. (2010). Dijete, odgojitelj i lutka: Pedagoške mogućnosti lutke u odgoju i
obrazovanju. Zagreb: Golden marketing, Tehnička knjiga.
[8] Hsieh, H.-C. (2008) Effects of ordinary and adaptive toys on pre-school csildren with
development disabilities. Research in Developmental Disabiliteies 29(5) 459-466.
143
[9] Lifter, K., Sulzer-Azaroff, B., Anderson, S. R, & Cowdery, G. E. (1993) Teaching Play
Activities to Preschool Children with Disabilities. Journal of Early Intervention, 17(2), 139–
159.
[10] Macari, S., Chen, X., Brunissen, L., Yhang, E., Wydra, E., Vernetti, A. Volkmar|, F.,
Chang, J., Chawarska, K., (2021) Puppets facilitate attention to social cues in children with
ASD: Autism Research, Vol.14, Issue 9, 1975-1985.
[11] Renfro, N. (1982). Discovering the super senses through Puppetmime. Austin: Nancy
Renfro Studios.
[12] Remer, R. Tzuriel, D. (2015) I Teach Better with the puppet: Use of Puppet as a Mediating
Tool in Kindergarten Education-an Evaluation. American Journal of Educational Research,
2015, Vol. 3, No. 3, 356-365.
[13] Rouds, M. (2016). Pulling Strings: The Effects of Puppetru on the Language and Literacy
Develepoment of a Preschool Classroom, The Honors College University of Maine.
[14] Tzuriel, D., & Remer, R. (2018). Mediation with a puppet: The effects on teachers’
mediated learning strategies with children in special education and regular kindergartens.
Learning and Instruction, 58, 295–304.
A DOLL AS A PEDAGOGICAL TOOL IN THE SPECIAL

EDUCATION OF PRESCHOOL CHILDREN
Summary:
A doll is one of the most common toys during a child's growing up period, and it is recognized
as an important creative tool in educational work with children. However, there is no clear
overview of its wide possibilities and use in preschool education. The aim of this paper is to
review the available literature and systematically investigate the existing evidence on the
reported benefits and possibilities of using dolls in preschool education of children with
developmental disabilities. An insight into the available literature was carried out by searching
e-materials, internet databases and the list of references of selected works using keywords and
according to certain selection criteria. The articles included in the review were based on
empirical research and contained answers to the research questions. The results of the search
identified three uses that are presented as a comprehensive framework of the doll as a
pedagogical tool applied in preschool education. These uses include: encouraging physical-
sensory, emotional-social and cognitive development and should not be seen as independent
topics, but as inter-complementary topics. By review of the literature, empirical evidence of
the use of dolls in the special education of preschool children were found, but there is a lack
of research that would provide more specific evidence of the effectiveness of dolls and their
response to the educational aspects of preschool activities.
Keywords:
doll, special education, preschool education.
144
Originalni rad/Original Article
ULOGA RODITELJA U FIZIČKOM VASPITANJU DECE
Marta Dedaj 1, Dejan Savičević 2
ORCID 1 0000-0003-3428-952X, 2 0000-0003-4305-6795
Visoka škola strukovnih studija za vaspitače i poslovne informatičare – Sirmium,

1,2
Sremska Mitrovica
Sažetak/Apstrakt:
Ostvarivanje zadataka fizičkog vaspitanja započinje u porodici. Važno je da se kod dece još
pre polaska u školu razvije ljubav prema fizičkom vaspitanju i zdravom načinu života u čemu
je primer roditelja veoma inspirativan. Istraživanje je organizovano sa ciljem da se utvrdi
uloga roditelja u fizičkom vaspitanju dece. U istraživanju je učestvovalo sto dvanaest roditelja,
čija deca pohađaju osnovnu školu iz Novog Sada. U istraživanju je korišćena deskriptivna
metoda, i skaliranje kao istraživačka tehnika. Rezultati istraživanja ukazuju na mnogostruku
ulogu roditelja u fizičkom vaspitanju dece. Deca se prvenstveno pod uticajem roditelja
uključuju u fizičke aktivnosti, od njihove podrške zavisi i stepen njihove aktivnosti. Možemo
zaključiti da roditelji imaju veoma važnu ulogu u uspostavljanju adekvatnog obrasca fizičke
aktivnosti dece: kao uzori i partneri u vežbanju/fizičkoj aktivnosti. Pedagoške implikacije
rezultata istraživanja se odnose na potrebu motivisanja dece za aktivno učešće u fizičkoj
aktivnosti inkorporiranjem modernih načela fizičke vitalnosti u edukacijske programe.
Ključne reči:
roditelji, deca, fizičko vaspitanje, fizička aktivnost
145
Uvod
Jedna od važnih komponenti navika i ponašanja koja je u vezi sa zdravljem kod
dece i mladih je i značaj fizičke aktivnosti. „Brojna dela mislilaca i pedagoga, a
posebno Žan Žaka Rusoa, ističu potrebu harmoničnog razvoja ličnosti i značenje
procesa vežbanja za optimalan i skladan razvoj čoveka, smatrajući da je „telo važno
vežbati“, te da se vežbanjem ostvaruju vaspitne komponente i estetske, emocionalne
i moralne vrednosti.“ (Dedaj, 2011, 346).
Stvoriti naviku za svakodnevnim fizičkim vežbanjem nije samo zadatak škole
nego i porodice. Brojna istraživanja kod nas i u svetu pokazala su postojanje veze
između porodice kao agensa socijalizacije i fizičke aktivnosti, odnosno njihovog
sadejstva u procesu formiranja ličnosti dece i mladih (Radović i sar, 2005., Dedaj,
2010). Pokazalo se da dobro usmerena kretna aktivnost pomaže razvijanju pozitivnih
osobina ličnosti deteta. Dakle, promovisanjem fizičke aktivnosti u svrhu unapređenja
zdravlja i sticanje socijalnih veština potrebnih za svakodnevni život može se uticati
na stvaranje navike za redovnim fizičkim vežbanjem (Duraković, 1999).
Realizacija zadataka fizičkog vaspitanja (biološko-higijenski, vaspitni,
obrazovni, samorazvijajući i rekreativni zadaci) učenika osnovnoškolskog uzrasta, uz
dobru volju i posvećenost roditelja, mogu da se ostvare u krugu porodice (Dedaj,
2010). Neophodno je da porodica navikne dete na racionalniji režim sna i odmora,
boravka na svežem vazduhu, što je na mlađem uzrastu i u funkciji razvoja aktivnosti
kretanja, odnosno psihomotorike.
U kreiranju navike za bavljenje fizičkom aktivnošću, roditelji mogu uticati na
različite načine:
- Isticanjem pozitivne uloge fizičke aktivnosti.
- Porodične šetnje, zajedničko vežbanje, upoznavanje dece sa određenim
sportovima.
- Poverenjem u svoju decu i prihvatanjem njihove sposobnosti i samim tim
osnaživanje njihovog samopouzdanja.
- Podrškom i podsticanjem da se deca uključe u fizičku aktivnost.
- Motivisati decu za aktivno učešće u fizičkoj aktivnosti i strpljivo graditi
pozitivne stavove prema vežbanju.
- Obrazcem aktivnog življenja roditelja, odnosno ličnim primerom kao stilom
života u kome fizička aktivnost ima važno mesto (Radović i sar., 2005,
Dedaj, 2010).
Važno je da se kod dece još pre polaska u školu razvije ljubav prema fizičkom
vaspitanju i zdravom načinu života u čemu je primer roditelja veoma inspirativan
146
(Dedaj, 2010). Shodno tome, istraživanje je organizovano sa ciljem da se utvrdi uloga

roditelja u fizičkom vaspitanju dece. U skladu sa postavljenim ciljem istraživanje je
usmereno i na utvrđivanje angažovanost roditelja u fizičkoj aktivnosti dece u odnosu
na uzrast učenika.
Metodološki deo
Istraživanje je obavljeno u prvoj polovini 2022. godine. U istraživanju je
učestvovalo sto dvanaest roditelja, čija deca pohađaju osnovnu školu iz Novog Sada.
Korišćena je deskriptivna metoda i skaliranje kao istraživačka tehnika. Skala opisuje
određene ajteme u vezi angažovanja roditelja u aktivnostima kretanja dece (vidi
Tabelu 1). Skalu procene su roditelji popunjavali online. Ponuđena je petostepena
skala Likertovog tipa, od 1 – uopšte se ne slažem, do 5 – slažem se.
Rezultati i diskusijа
U tabeli br. 1 prikazana je brojčana (n) i procentualna (%) zastupljenost obeležja:
Angažovanost roditelja u fizičkoj aktivnosti dece u odnosu na uzrast učenika, za deset
obeležja AR1 do AR10 (Legenda: AR1 - Moje dete uživa u fizičkoj aktivnosti. AR2
- Učestvujem u fizičkoj aktivnosti sa svojim detetom skoro svaki dan. AR3 - Sa
detetom vežbam samo kada sam na izletu. AR4 - Podstičemo naše dete da
svakodnevno vežba. AR5 - Pratimo koliko naše dete provodi u sedećim aktivnostima.
AR6 - Ukazujemo našem detetu na značaj fizičke aktivnosti za zdrav život. AR7-
Podsećam dete da treba u određeno vreme da vežba. AR8 - Razgovaram sa detetom o
tome šta uči na času fizičkog vaspitanja. AR9 - Ohrabrujem dete da se bavi nekim
sportom. AR10 - Stav roditelja i njihov stepen aktivnosti imaju veliki uticaj na dete.).
Ukazaće se na značajne razlike između i unutar nivoa. Na kraju će se dobijeni rezultati
grafički prikazati.
Statistička analiza podataka ukazuje da se najizraženije razlike između grupa ( I,
II,III i IV) počev od najveće diskriminacije, javljaju kod sledećih obeležja: AR2, AR3,
AR8.
Za obeležje AR2 (Učestvujem u fizičkoj aktivnosti sa svojim detetom skoro svaki
dan) vrednost Royevog testa iznosi R= .699 (F=34.331 p=.000), a koeficijent
diskriminacije je .800. Naime, modalitet uopšte se ne slažem sa datom tvrdnjom
najviše je zastupljen kod roditelja III grupe (100,00%), što je značajno više od stavova
grupe II (67,86% p=.000) i stavova roditelja I grupe (28,57% p=.000). Delimično se
slažu roditelji grupe I (33,33%) što je u odnosu na roditelje II (3,57% p=.008), III
(.00% p=.000) i IV (.00% p=.002) grupe značajno više. Roditelji I grupe, njih 14,29%,
u odnosu na roditelje II (.00% p=.044), III (.00% p=.023) i IV (.00% p=.048) grupe,
147
značajno više učestvuju u fizičkoj aktivnosti sa svojim detetom. Kako je p = .000 2

- testa, a = .609, može se reći da postoji visoka povezanost između grupa u odnosu
na dato obeležje.
Sa detetom vežbaju samo kad su na izletu u najvećem procentu roditelji grupe II
(46,43%), zatim roditelji grupe I (23,81%), što je značajno više u odnosu na roditelje
IV (3,70% p=.001) i III (2,78% p=.000) grupe. Delimično se slažu sa datom tvrdnjom,
u najvećem procentu, grupa I (33,33%). Uopšte se ne slažu roditelji IV grupe
(67,67%) što je značajno više u odnosu na roditelje I (4,76% p=.000) i II (3,57%
p=.000) grupe. Vrednost Royevog testa za obeležje AR3, iznosi R= .638 (F=24.685
p=.000), a koeficijent diskriminacije je .604. Kako je p = .000 2 - testa, a = .560,
može se reći da postoji umerena povezanost između grupa u odnosu na obeležje AR3.
Tabela 1. Brojčana (n) i procentualna (%) zastupljenost parametra: AR1 do AR10 u

odnosu na uzrast učenika
parametri razred uopš. ne ugl. ne.slaž del. slaž ugl. slaž pot. slaž
slažem
(obeležja) n % n % n % n % n %
I-II 0. .0 0. .0 3. 14,3 5. 23,8 13. 61,9*
AR1 III-IV 0. .0 0. .0 2. 7,1 11. 39,3 15. 53,6
V-VI 0. .0 0. .0 5. 13,9 17. 47,2* 14. 38,9
VII- 1. 3.7 0. .0 6. 22,2 7. 25,9 13. 48,1
VIII
I-II 6. 28.6 5. 23,8" 7. 33,3* 3. 14,3* 0. .0
AR2 III-IV 19. 67.9 8. 28,6* 1. 3,6 0. .0" 0. .0
V-VI 36. 100.0* 0. .0 0. .0 0. .0 0. .0
VII- 27. 100.0" 0. .0 0. .0 0. .0 0. .0
VIII
I-II 1. 4.8 2. 9,5 7. 33,3 5. 23,8 6. 28,6"
AR3 III-IV 1. 3.6 5. 17,9* 6. 21,4 3. 10,7 13. 46,4*
V-VI 17. 47.2" 3. 8,3 8. 22,2 7. 19,4 1. 2,8
VII- 18. 66.7* 1. 3,7 4. 14,8 3. 11,1 1. 3,7
VIII
I-II 0. .0 1. 4,8 1. 4,8 4. 19,0 8. 38,1
AR4 III-IV 0. .0 0. .0 2. 7,1 6. 21,4 10. 35,7
V-VI 0. .0 5. 13,9* 8. 22,2* 12. 33,3 9. 25,0
VII- 0. .0 2. 7,4 1. 3,7 9. 33,3 14. 51,9*
VIII
I-II 0. .0 1. 4,8 8. 38,1 7. 33,3" 5. 23,8*
AR5 III-IV 0. .0 4. 14,3 8. 28,6 11. 39,3* 5. 17,9"
V-VI 7. 19.4* 11. 30,6" 11. 30,6 6. 16,7 1. 2,8
VII- 5. 18.5" 9. 33.3* 6. 22,2 3. 11,1 4. 14,8
VIII
148
I-II 0. .0 1. 4.8 2. 9,5 11. 52,4* 7. 33,3"

AR6 III-IV 0. .0 2. 7.1 8. 28,6 7. 25,0 11. 39,3*
V-VI 4. 11.1" 9. 25.0* 12. 33,3* 9. 25,0 2. 5,6
VII-VIII 4. 14.8* 3. 11.1 9. 33,3" 7. 25,9 4. 14,8
I-II 1. 4.8 6. 28.6 9. 42,9 5. 23,8* 0. .0
AR7 III-IV 1. 3.6 13. 46.4 9. 32,1 4. 14,3 1. 3,6
V-VI 8. 22.2" 14. 38.9 11. 30,6 3. 8,3 0. .0
VII-VIII 7. 25.9* 8. 29.6 9. 33,3 1. 3,7 2. 7,4
I-II 2. 9.5" 4. 19.0" 9. 42,9* 4. 19,0 2. 9,5
AR8 III-IV 0. .0 0. .0 3. 10,7 15. 53,6* 10. 35,7*
V-VI 0. .0 5. 13.9 11. 30,6" 14. 38,9 6. 16,7
VII-VIII 3. 11.1* 6. 22.2* 6. 22,2 9. 33,3 3. 11,1
I-II 1. 4.8 2. 9.5 4. 19,0 5. 23,8 9. 42,9
AR9 III-IV 0. .0 0. .0 4. 14,3 10. 35,7 14. 50,0
V-VI 1. 2.8 3. 8.3 6. 16,7 13. 36,1 13. 36,1
VII-VIII 2. 7.4 0. .0 7. 25,9 5. 18,5 13. 48,1
I-II 0. .0 2. 9.5 1. 4,8 3. 14,3 15. 71,4
AR10 III-IV 0. .0 0. .0 1. 3,6 6. 21,4 21. 75,0
V-VI 0. .0 2. 5.6 5. 13,9 8. 22,2 21. 58,3
VII-VIII 0. .0 1. 3.7 7. 25,9* 3. 11,1 16. 59,3
Sa detetom razgovaraju o tome šta njihovo dete uči na času na času fizičkog
vaspitanja, u najvećem procentu roditelji II grupe (53,57%), što je značajno više od
roditelja I grupe (19,05% p=.018). Sa datom tvrdnjom - potpuno se slažu roditelji II
grupe (35,71%), što je značajno više od roditelja III (16,67% p=.086), IV (11,11%
p=.036) i I (9,52% p=.040) grupe. Uopšte ne razgovaraju o tome šta njihovo dete uči
na času, u najvećem procentu roditelji IV (11,11%), što je značajno veće II (.00%
p=.075) i IV(.00% p=.045) grupe. S obzirom da je p = .006 2 - testa, a = .447, može
se reći da postoji umerena povezanost između grupa u odnosu na stav prema obeležju
AR8.
Roditelji grupe I u najvećem procentu (52,38%) ukazuju detetu na značaj fizičke
aktivnosti za zdrav život, što je značajno više od IV (25,93% p=.066), II (25,00%
p=.055) i III (25,00% p=.041) grupe roditelja. Delimično se slažu roditelji III grupe
(33,33%), što je značajno više od grupe I (9,52% p=.049). Uopšte ne ukazuju deci na
značaj fizičke aktivnosti za zdrav život roditelji grupe IV (14,81%), što je značajno
više od roditelja I (.00% p=.072) i II(.00% p=.039) grupe. Uglavnom ne ukazuju na
istu, u najvećem procentu roditelji III grupe (25,00%) što je značajno više od II (7,14%
p=.065) i I (4,76% p=.058) grupe roditelja. Vrednost Royevog testa iznosi R= .454
(F=9.369 p=.000), a koeficijent diskriminacije iznosi .141. Kako je p = .003 2 - testa,
a = .459, može se reći da postoji umerena povezanost između grupa u odnosu na
obeležje AR8.
Roditelji III grupe u najvećem procentu (39,29%) prate koliko njihovo dete
provodi u sedećim aktivnostima, što je značajno više od roditelja III (16,67% p=.046)
149
i IV (11,11% p=.020) grupe. Potpuno se slažu sa datom tvrdnjom - roditelji I grupe

(23,81%), što je značajno više od III grupe (2,78% p=.015). Razlika u odgovorima
roditelja uočava se kod modaliteta: uglavnom se ne slažem - kod roditelja III grupe
(33,33%), što je značajno više od I grupe (4,76% p=.019). Za obeležje AR5 vrednost
Royevog testa iznosi R= .468 (F=10.093 p=.000), a koeficijent diskriminacije iznosi
.111. Kako je p = .006 2 - testa, a = .447, može se reći da postoji umerena
povezanost između grupa u odnosu na stav prema obeležju AR5.
Da stav roditelja i njihov stepen aktivnosti imaju veliki uticaj na dete, u najvećem
procentu smatraju roditelji II grupe (75,00%). Delimično se slažu roditelji IV
(25,93%), što je značajno više od I (4,76% p=.057) i III (3,57% p=.022) grupe. U
manjem procentu se ne slažu sa datom tvrdnjom, roditelji I (9,52%), III (5,6%) i IV
(3,7%). Vrednost Royevog testa iznosi R= .265 (F=2.721 p=.048), a koeficijent
diskriminacije iznosi .070. Kako je p = .231 2 - testa, a = .307, može se reći da
postoji niska povezanost između grupa u odnosu na obeležje AR10.
Dete podsećaju da svakodnevno vežba roditelji I grupe (23,81%), što je značajno
više od grupe IV (3,70% p=.042). Uopšte ne podsećaju dete da vežba roditelji IV
grupe (25,93%), što je u odnosu na I (4,76% p=.057) i II (3,57% p=.022) grupu
značajno više. Vrednost Royevog testa za obeležje AR7 iznosi R= .332 (F=4.450
p=.005), a koeficijent diskriminacije iznosi .062. Kako je p = .119 2 - testa, a =
.371, može se reći da postoji niska povezanost između grupa i datog obeležja. Potpuno
se slažu sa datom tvrdnjom roditelji II grupe (35,71%), što je značajno više u odnosu
na stav roditelja III (5,56% p=.003) i IV (3,70% p=.004) grupe. Uopšte ne podsećaju
dete da vežba, roditelji III grupe (13,89%), što je značajno više od grupe II (.00%
p=.044). U najvećem procentu (51,85%) roditelji IV grupe podsećaju dete da
svakodnevno vežba, što je značajno više u odnosu na podsticanje na istu roditelja III
grupe (25,00% p=.032). Vrednost Royevog testa za obeležje AR4 iznosi R= .440
(F=8.653 p=.000), a koeficijent diskriminacije je .057. Kako je p = .003 2 - testa, a
= .459, može se reći da postoji umerena povezanost između grupa u odnosu na
obeležje AR4.
Za obeležje AR1 vrednost Royevog testa iznosi R= .240 (F=2.194 p=.093), a
koeficijent diskriminacije iznosi .055. Podaci u Tabeli 2, upućuju nas na sledeću
konstataciju: Roditelji grupe III (47,22%) uglavnom se slažu da njihovo dete uživa u
fizičkoj aktivnosti, što je značajno više u odnosu na IV (25,93% p=.090) i I (23,81%
p=.085) grupu. Potpuno se slažu sa istim roditelji I grupe (61,90%), što je značajno
više od III grupe (38,89% p=.099). Kako je p = .357 2 - testa, a = .285, može se
reći da postoji niska povezanost između grupa u odnosu na obeležje AR1.
Ohrabruju dete da se bavi nekim sportom u najvećem procentu roditelji II
(50,00%), zatim III (36,11%) grupe. Delimično (25,93%) i uopšte (7,41%) se ne slažu
150
roditelji IV grupe. Za obeležje AR9 vrednost Royevog testa iznosi R= .238 (F=2.165
p=.096), a koeficijent diskriminacije iznosi .031. Kako je p = .500 2 - testa, a =
.303, može se reći da postoji niska povezanost između grupa u odnosu na stav prema
obeležju AR9.
Tabela 2 Karakteristike grupa u odnosu na obeležja AR
k.disk I-II III-IV V-VI VII-VIII
AR2 .800 del.slaž*, ugl.ne.slaž*, uop.ne.slaž* uop.ne.slaž"
ugl.slaž*, del.slaž,
ugl.ne.slaž" ugl.slaž"
AR3 .604 del.slaž, ugl.ne.slaž*, uop.ne.slaž", uop.ne.slaž*
ugl.slaž, pot.slaž* del.slaž,
ugl.ne.slaž ugl.slaž
AR8 .553 del.slaž*, ugl.slaž*, del.slaž", uop.ne.slaž*,
uop.ne.slaž", pot.slaž* ugl.slaž, ugl.ne.slaž*
ugl.ne.slaž" pot.slaž
Uvidom u Tabelu 3, uočava se da koeficijenat diskriminacije upućuje da je
najveći doprinos diskriminaciji između grupa kod sledećih obeležja: AR (.093), AR2
(.000), AR3 (.000), AR4 (.000), AR5 (.000), AR6 (.000), AR7 (.005), AR8 (.000),
AR9 (.096), AR10 (.048).
Tabela 3 Univarijantna značajnost razlika po obeležjima AR1 do AR10 između nivoa
OBELEŽJA  R F P
AR1 .285 .240 2.194 .093
AR2 .609 .699 34.331 .000
AR3 .560 .638 24.685 .000
AR4 .459 .440 8.653 .000
AR5 .447 .468 10.093 .000
AR6 .459 .454 9.369 .000
AR7 .371 .332 4.450 .005
AR8 .447 .451 9.167 .000
AR9 .303 .238 2.165 .096
AR10 .307 .265 2.721 .048
Multivarijantna analiza varijanse i diskriminativna analiza ukazuju na postojanje
razlike između grupa na posmatranom prostoru (vidi Tabelu 4).
Tabela 4 Multivarijantna značajnost razlika između grupa u prostoru između parametara
AR1 do AR10
ANALIZA N F p
MANOVA 10 7.334 .000
DISKRIMINATIVNA 10 8.226 .000
Kako je p = .000 za 10 sintetizovanih varijabli angažovanosti roditelja u kretnim

aktivnostima sa svojom decom postoji jasno definisana granica između grupa roditelja
151
u odnosu na obeležja AR. Dakle, postoji značajna razlika između četiri subuzorka za
obeležje angažovanost roditelja u fizičkoj aktivnosti dece. Možemo zaključiti da se
najveća razlika javlja u stavovima prema obeležju AR1 do AR10, između I i II grupe
roditelja.
Karakteristiku prve grupe (I-II razred), definisanu na osnovu prethodnih analiza,
ima šesnaestoro ispitanika. Homogenost grupe od 76,2% je visoka. Karakteristiku
druge grupe (III-IV razred) ima dvadeset petoro ispitanika. Homogenost grupe od
89,29% je visoka. Karakteristiku treće grupe (V i VI razred) ima trideset jedan
ispitanik. Homogenost grupe od 86,11% visoka. Karakteristiku četvrte grupe (VII i
VIII razred) ima dvadeset jedan ispitanik. Homogenost grupe od 77,78 % visoka.
Tabela 5 Distanca (Mahalanobisova) između grupa za obeležje AR
GRUPE RAZRED I-II III-IV V-VI VII-VIII
I grupa I-II .00 2.72 3.52 3.49
II grupa III-IV 2.72 .00 1.95 2.46
III grupa V-VI 3.52 1.95 .00 1.36
IV grupa VII-VIII 3.49 2.46 1.36 .00
Rezultati iz Tabele 6 ukazuju da je rastojanje između IV (VII-VIII) i III (V-VI)

grupe 1.36, a najudaljenije (3,52) su: III (V-VI) i I (I-II) grupa roditelja.
Tabela 6 Distanca između grupa u prostoru između obeležja AR
Nivo Bliskost
V-VI, VII-VIII 1.36
III-IV, V-VI 2.36
I-II, III-IV 3.45
Na osnovu prikazanog dendrograma uočava se da su najbliže grupe III (V-VI) i
IV (VII-VIII) sa distancom 1.36, a najveća razlika je između I (I-II) i II (III-IV) grupe
sa distancom 3.45.
Grafički prikaz 1
152
Zaključak
Rezultati sprovedenog istraživanja ukazuju na mnogostruku ulogu roditelja u
fizičkom vaspitanju dece. Deca se prvenstveno pod uticajem roditelja uključuju u
fizičke aktivnosti, od njihove podrške zavisi i stepen njihove aktivnosti. Statistička
analiza podataka pokazuje da stav roditelja učenika mlađeg školskog uzrasta u odnosu
na roditelje starijeg školskog uzrasta, u većoj meri ima uticaj na oblikovanje dečjeg
mišljenja prema fizičkoj aktivnosti i kao takvi utiču na motivaciju i zainteresovanost
učenika za fizičko vežbanje. To znači da ova grupa roditelja u većoj meri svesna
značaja fizičke aktivnosti za psihofizički razvitak dece. Roditelji su u ovom slučaju
uzori, partneri u fizičkoj aktivnosti i neko ko podstiče na isto. Rezultati našeg
istraživanja u skladu su sa rezultatima sličnih istraživanja, utvrđeno je da stav i
podrška roditelja ima uticaja na fizičku aktivnost dece (Radović, i sar., 2005).
Možemo zaključiti da roditelji imaju veoma važnu ulogu u uspostavljanju adekvatnog
obrasca fizičke aktivnosti dece: kao uzori (modeli), partneri u vežbanju/fizičkoj
aktivnosti, ili neko ko će podsticati fizičku aktivnost i obezbediti neophodne uslove
(Đorđić, 2007). Pedagoške implikacije rezultata istraživanja odnose se na potrebu
motivisanja dece za aktivno učešće u fizičkoj aktivnosti inkorporiranjem modernih
načela fizičke vitalnosti u edukacijske programe. Dakle, neophodno je sadržaje
fizičkog vaspitanja kocipirati na taj način da deca i mladi uvide smisao, vrednost,
osete zadovoljstvo u vežbanju i na taj način će biti motivisani za vežbanje.
Literatura
Dedaj, M. (2011). Značaj fizičkog vaspitanja za zdravlje dece i mladih - istorijski pregled,
Pedagogija, 2, 346-356.
Дедај, М. (2010). Улога породице у физичком васпитању деце, Педагошка стварност,
5-6, 412-420.
Duraković M. (1999). Tjelesno vježbanje i zdravlje, Zagreb: Grafos Fakultet za fizičku kulturu.
Đorđić, V. (2007). Roditelji i fizička aktivnost dece predškolskog i mlađeg školskog uzrasta,
Interdisciplinarna naučna konferencija sa međunarodnim učešćem: Antropološki status i
fizička aktivnost dece i omladine, Fakultet sporta i fizičkog vaspitanja, Novi Sad, 127-218.
Radović, M., Bačanac, Lj., Vesković, A. (2005). Uloga porodice u sportskoj aktivnosti dece,
Fizička kultura, 1-4, 9-16.
153
THE ROLE OF PARENTS IN THE PHYSICAL EDUCATION OF

CHILDREN
Abstract:
The achievements of physical education tasks begins in the family. It is important that children
develop a love for physical education and a healthy way of life even before starting school, in
which the example of parents is very inspiring. The research was organized with the aim of
determining the role of parents in the physical education of children. The research included
one hundred and twelve parents whose children attend elementary school in Novi Sad. In the
research is used the descriptive method and scaling as a research technique. The results of the
research indicate the multiple role of parents in the physical education of children. Children
primarily engage in physical activities under the influence of their parents, the degree of their
activity depends on their support. We can conclude that parents have a very important role in
establishing an adequate pattern of children's physical activity: as role models and partners in
exercise/physical activity. Pedagogical implications of the research results refer to the need to
motivate children for active participation in physical activity by incorporating modern
principles of physical vitality into educational programs.
Key words:
parents, children, physical education, physical activity.
154
Informativni prilog/Informative Article
LIKOVNI SUSRETI
Nora Ljubanović Evetović
ORCID 0000-0002-8688-1472
Sažetak/Apstrakt:
Čovek je kulturno biće, koje u sebi nosi tradiciju, istoriju i kulturu naroda kom pripada Njegova
dužnost je da ih sačuva, razvija i prenese na dete, kako bi opstala u sledećim generacijama.
Deca su posebno osetljiva i krhka. Dete počinje od apstrakcije i škrabanja. Crteži prolaze kroz
razne faze, od punoglavca, krompira, sheme do prepoznatljivih oblika. Od praistorijskog doba
su ljudi ostavljali tragove u vidu oblika i crteža. Crtež, muzika i pokret su ti koji su oblikovali
identitet jednog naroda i kulture. Dete dok je malo, ono ne razmišlja preterano o crtežu, već
dečijom rukom vladaju emocije. Najiskrenije. Najstvarnije. Odrasla osoba dok posmatra
likovno delo, sliku ili skulpturu, ona razmišlja o tome. Malo dete ga doživljava na svoj
jedinstven način, bez prethodnog objašnjenja. Obilazak umetničkih događaja i izložbi od ranog
(svesnog) detinjstva mogu ostaviti vrlo jak pečat u daljem dečijem razvoju. Kreiranje likovnog
mišljenja, estetike i kulturološke svesti pomažu nam da se borimo protiv šunda.
Dakle, cilj je očuvanje detetovog kreativnog mišljenja uz našu pomoć, kroz umetničku
edukaciju i praksu. Na taj način otvaramo deci vidike za prave umetničke vrednosti
Ključne reči:
dete, crtež, kultura, umetnost, kreativnost.
155
Likovni susreti
Sasvim sam spreman da priznam da je slikanje modela od suštinskog značaja u
našoj umetnosti, ali pod uslovom da mu je jedini cilj lepota. Van toga ovo čuveno
slikanje po modelu je ništavilo” „Sasvim sam spreman da priznam da je slikanje
modela od suštinskog značaja u našoj umetnosti, ali pod uslovom da mu je jedini cilj
lepota. Van toga ovo čuveno slikanje po modelu je ništavilo” Odilon Redon Đžulijan
Barns Širom otvorenih očiju, eseji o umetnosti Službeni glasnik
Čovek je kulturno biće, koje u sebi nosi tradiciju, istoriju i kulturu naroda kom
pripada Njegova dužnost je da ih sačuva, razvija i prenese na dete, kako bi opstala u
sledećim generacijama. Deca su posebno osetljiva i krhka. Dete počinje od apstrakcije
i škrabanja. Crteži prolaze kroz razne faze, od punoglavca, krompira, sheme do
prepoznatljivih oblika. Od praistorijskog doba su ljudi ostavljali tragove u vidu oblika
i crteža. Crtež, muzika i pokret su ti koji su oblikovali identitet jednog naroda i kulture.
Dete dok je malo, ono ne razmišlja preterano o crtežu, već dečijom rukom vladaju
emocije. Najiskrenije. Najstvarnije.
Odrasla osoba dok posmatra likovno delo, sliku ili skulpturu, ona razmišlja o
tome. Malo dete ga doživljava na svoj jedinstven način, bez prethodnog objašnjenja.
Obilazak umetničkih događaja i izložbi od ranog (svesnog) detinjstva mogu ostaviti
vrlo jak pečat u daljem dečijem razvoju. Kreiranje likovnog mišljenja, estetike i
kulturološke svesti pomažu nam da se borimo protiv šunda. Malo dete dok posmatra
likovno delo, ono ga doživljava na svoj način. Uloga odrasle osobe ( vaspitač, učitelj
) je da omogući detetu pristup likovnom delu i time mu dozvoli da ga ,,doživi”.
Likovne galerije i umetnička scena treba da su inspiracija za dalje likovno izražavanje
kod dece. Umetnost formira estetiku i štiti je od šunda. Centri za kulturu imaju pristup
za likovno stvaralaštvo, koje vremenom postaje manifestacija. Svaki muzej je
kulturna, naučna i prosvetna institucija To je ustanova koja izlaže, prikuplja, brine i
čuva umetnička dela. Vaspitač koji vodi decu u muzej ili galeriju treba da ih pripremi
kako bi im približio umetnost. Ono što se doživi treba da se iskoristi za naredni period
likovnog stvaranja. Kod odrasle osobe se podrazumeva da ona poseduje određeno
predznanje, emocionalnu osetljivost i zrelost. S tom pretpostavkom, posmatrač
doživljava određena uzbuđenja i doživljaje. Oblici, boje i motivi su glavni akteri u
buđenju emocija. Dete dok gleda likovno delo ima moć da ga prenese na sebi
svojstven način. Likovni susret deteta i dela ostavlja trag, bude emocije i doživljaj.
„Možeš da gledaš u sliku cele nedelje i da nikad više ne pomisliš na nju. Možeš da
pogledaš sliku na sekundu i da razmišljaš o njoj celog života.“ - Juan Miro
Elementarni zadaci likovne kulture su da pruže umetnost, vaspitava decu,
oslobađa stres, razvija estetiku i formira likovni identitet. Dokazi pokušaja
promatranja povezanosti među inteligencijom i kreativnosti iz 1950-ih pa sve do
156
danas, redovno su pokazivali kako je povezanost oba koncepta dovoljno niska da bi

ih se moglo smatrati odvojenim konceptima Međutim, treba obazrivo sve ovo graditi
u detetu, da ne bi postalo ukalupljeno.“ (Vidanović, I., Rečnik socijalnog rada,
Beograd, 2006)..
Da bi ispravno analizovao dečje likovne radove i uticao na njihov razvoj
kreativnosti, vaspitač treba da poznaje likovne elemente i njihove odnose, ima
podsticaje da u svoj rad unosi mnoštvo tematskih ideja i inovacija, zna kakve su
izražajne mogućnosti, ograničenja i dostupnost deci likovnih tehnika i materijala, kao
i da vlada postupcima za estetsko vaspitanje dece.” Odrasla osoba u kreativnom
zanosu se često vodi teorijom forme, dok se dete vodi srcem i osećanjima. Prema
merenjima, razvoj kreativnih sposobnosti je brži od razvoja inteligencije sve do
detetove sedme godine. (Prema merenjima, razvoj kreativnih sposobnosti je brži od
razvoja inteligencije sve do detetove sedme godine. Panić V., Psihološka istraživanja
umeničkog stvaralaštva, Beograd 1989). Razvoj crteža treba negovati. Obilaskom
galerija treba deci omogućiti likovni materijal i dok posmatraju likovno delo crtaju
ono što vide. Prva impresija i asocijacija su najdublje i najiskrenije. Detetu pružamo
šansu da na licu mesta demonstrira pokret, razvija finu motoriku, uči likovne tehnike
i boje. Stvara likovnu kritiku i estetiku. Vrlo često se deci pruža reprodukcija neke
slike i na taj način ona uče i pamte istoriju umetnosti. A izložbe postaju likovni susreti.
Ideja da umetnost može poslužiti kao metod učenja izneta je još u doba antičke Grčke,
od strane Platona ali je vekovima bila zapostavljena (Ideja da umetnost može poslužiti
kao metod učenja izneta je još u doba antičke Grčke, od strane Platona ali je vekovima
bila zapostavljena. Read H., Education through Art, London, 1942, 1).
Nastava crtanja i slikanja se naziva likovno vaspitanje. Likovna kultura u
školama podrazumeva crtanje, slikanje, vajanje, primenjena umetnost i elementarno
poznavanje istorije umetnosti. Predmet likovno vaspitanje je predviđeno u osnovnom
i srednjem obrazovanju, dok se u stručnim školama (likovnim-dizajnerskim)
proširuje. Intelektualni profil deteta podrazumeva da dete razume sliku, objekat i biće.
Nažalost, fizičko vaspitanje, muzička i likovna kultura su svedeni na minimum, pa su
tako znanje i kultura vrlo diskutabilni.
U primeru ,,Mala škola slikanja” iz Majdanpeka, možemo uočiti dečije crteže i
slike, koji su nastali na samoj izložbi. Učenici osnovnih škola, od prvog do osmog
razreda, su imali priliku da vide slike srpskih slikarki. Nakon obilaska izložbe i
razgovora o istoj, učenici su posmatranjem slika precrtavali i ostavljali lični pečat tj.
doživljaj. Na ovakvom pristupu učenja, učenici lakše pamte likovno delo, upoznaju
se sa autorom slike, tj. imenom, uče likovne tehnike i generalno ,,osete” sliku. Kroz
kratku priču pamte istoriju umetnosti. Dečije likovno izražavanje je uslovljeno
razvojem sposobnosti posmatranjem likovnih dela, na taj način se otkriva likovni
razvojni nivo deteta i mogućnost shvatanja estetskih poruka koje umetničko delo nosi.
157
Likovno delo diktira određeno uzbuđenje u očima posmatrača. Naravno, sve je

povezano sa posmatračevim predznanjem o likovnoj kulturi i estetici. Uživanjem u
delima se može shvatiti u okviru pojma produhovljene navike. Od same
produhovljenosti zavisi komunikacija umetničkog dela i posmatrača. Takođe, postoje
primarna osećanja koja u sebi nosimo iz detinjstva: ljubav, nežnost, strah itd. Da bi
deca razumela likovnu poruku, treba im približiti jednostavne motive: figure, portret,
mrtva priroda, pejsaž itd. Maloj deci su prihvatljiviji jednostavni motivi, odnosno
razumljiviji. Deca vole jasnu konturu objekta i figure I bogat kolorit. Teorija forme i
opšte likovno znanje se stiče kroz direktan praktični rad. Svaki vaspitač mora da
podstiče razvoj kod deteta prilikom likovnog stvaranja. Razumevanje ranog razvoja
treba da pomogne nastavniku da donosi ocene i pruža podršku u radu svojim
učenicima (Razumevanje ranog razvoja treba da pomogne nastavniku da donosi ocene
i pruža podršku u radu svojim učenicima Arnhajm R., Umetnost i vizuelno opažanje,
Beograd, 1971, 174), a razvoji tj. procesi su sledeći:
• Opservacija- kvantitativni faktor- TAČNO OPAŽANJE
• Kvalitativni- motivacioni (senzibilitet, osetljivo opažanje)
• Intelektualna sfera-kognicija ( omogućavajući faktor, pamćenje, učenje)
• Podsticajni- STVARALAŠTVO
• Kreativnost- MAŠTA I EMOCIJE
• Psiho-fizički razvoj- SPRETNOST MOTORIKE
• Individualnost i emancipacija- SAMOSTALNOST, INDIVIDUALNOST,
DRUŠTVENOST, SOCIJALNA KOMUNIKACIJA
Na motivacione faktore u ranom razvoju dece utiču roditelji sa kulturnim

nasleđem, vaspitač, i uticaj sredine. Proširivanje likovnog vidika obogaćuje poseta
likovnih događaja, poput izložbe, poseta muzeja i dr. Muzej spada u kulturnu, naučnu
i prosvetnu ustanovu. U muzeju se mogu održavati različite vrste aktivnosti poput
skiciranja eksponata, slušanje predavanja i razgovor s kustosima. Zbog njegove
višestruke namene, muzej spada u obrazovnu ustanovu i zbog toga decu treba
navikavati na posetu od najranijeg detinjstva. Na primer, ukoliko dete crta žensku
figuru, poput Vilendorfske Venere, dobija saznanje odakle je potekla i ko ju je stvorio.
Ili skiciranjem bizona, dete otkriva da su prvi crteži bizona nastali u pećini Altamiri
u Španiji.
Godine, 1908. Pronađena je ženska figurica, remek
delo paleolitske umetnosti. Vilendorfska Venera (donja
Austrija) je iz perioda 24000-22000 godine pre nove ere.
Slika br.1. Vilendorfska Venera 24000-22000 godine pre
nove ere.
158
Slika br.2. Ranjeni bizon,

15000-10000 godine pre
nove ere.
Prilikom posete ,,Male

škole slikanja” na izložbi
slika u Majdanpeku, deca
su skicirala a potom slikala
slike (precrtavala) koje su
gledali tokom izložbe. Na
datim primerima se mogu
uočiti dečiji crteži i slike. Neki crteži su vrlo precizni i tačnih proporcija, dok su neke
slike vrlo ekspresivne. Deca su koristila različite likovne tehnike poput vodenih boja,
tempere, tuša i pera i olovke. Na pojedinim slikama se može uočiti pristup i odnos
prema radu, jer je dete naslikalo vrlo precizno i proporcijalno tačno. Motivi su
različiti, od pejzaža, portreta do mrtve prirode. Može se zaključiti da je dete bilo
posvećeno tokom izrade i da je slika autora ostavila jak utisak na dete. Tokom posete
izložbe, deca su dobila od vaspitača, nastavnika i kustosa sve potrebne informacije,
kako bi približili posmatrača sa
likovnim delom. Kroz anketu
možemo doći do zaključka da se
deci dopao ovakav pristup radu i
informacijama. Dakle, treba
motivisati mlade da obilaze
kulturne ustanove i time
proširuju znanje.
Slika br.3. Dečiji likovni radovi

u tehnikama olovka, tuš i
akvarel
159
Slika br.4. Dečiji likovni rad u akvarel tehnici
Slika br.5. Dečiji likovni radovi u tehnikama olovka, tuš i akvarel
Zaključak i cilj jeste očuvanje likovnog identiteta uz pomoć muzeja i galerija.

Likovni susreti imaju potrebu da međusobno komuniciraju, stiču iskustvo, proširuju
kako vidike tako i znanje. Slobodne aktivnosti i vanškolski rad obuhvataju rad na
likovnom vaspitanju van redovnih časova. On omogućava s jedne strane, obdarenijim
učenicima da potpunije razviju svoje sposobnosti, a s druge strane, utiče na ostale
160
učenike da povećaju svoj interes za likovnu umetnost (Slobodne aktivnosti I

vanškolski rad obuhvataju rad na likovnom vaspitanju van redovnih časova. On
omogućava s jedne strane, obdarenijim učenicima da potpunije razviju svoje
sposobnosti, a s druge strane, utiče na ostale učenike da povećaju svoj interes za
likovnu umetnost . Karlavaris, B. (1978.) Metodika nastave likovnog vaspitanja.
Zavod za udžbenike I nastavna sredstva Beograd). Kultura jednog naroda se vezuje
sa muzikom, naukom, postignućima i likovnim delima. Na društvu je obaveza da sve
navedeno prenosi na generacije, pri tom negujući afinitet i originalnost. Neophodno
je imati kontakt sa kulturom. Više puta je izgovorena i napisana činjenica da su
budućnost svake zemlje i društva njeni mladi ljudi. Do sada kulturološke pomenute
institucije promovišu vrednost i značaj umetničkog obrazovanja, profesionalni razvoj
i prosperitet nastavnika i umetnika, i kreiraju kooperativne projekte neformalnog
umetničkog obrazovanja, jer time prenose iskustva na decu.
„Budite radoznali, neumoljivo radoznali. Ja nisam ni za šta naročito talentovan”
Albert Ajnštajn
Literatura:
1. Arnhajm, R. Umetnost i vizuelno opažanje, Beograd, Umetnička akademija. ( 1971.)
2. Barns, Đ. Širom otvorenih očiju , eseji o umetnosti , Beograd, Službeni glasnik (2016.)
3. Filipović, S. I Kamenov, E. Mudrost čula III deodečije likovno stvaralaštvo, Novi Sad,
Dragon, (2009.)
4. H.G. Richter Die Kinderzeichnung, Schwam, Dusseldorf (1987.)
5. Karlavaris, B. Metodika nastave likovnog vaspitanja. Beograd, Zavod za udžbenike i
nastavna sredstva (1987.)
6. Karlavaris, B. I Kraguljac, M. Razvoj kreativnosti putem likovnog vaspitanja, Beograd,
Prosveta (1981.)
7. Panić V .Psihološka istraživanja umeničkog stvaralaštva, Naučna knjiga, Beograd (1989.)
8. Peić, M. Pristup likovnom djelu, Školska knjiga, Zagreb (1978.)
9. Read H. Education Through Art, Faber & Faber, London (1942.)
161
ART MEETINGS
Summary:
A person is a human being who bears its tradition and history belonging to his own cultural
heritage. His obligation is to preserve and nourish it and forward it to its children in order to
keep them alive for the next generations who are yet to come. Children are particularly
sensitive; they will start with their artistic heritage by doing abstract drawings and scrabbling.
Their drawings have different phases depending on their maturity and age, from a tadpole and
potato drawings to more realistic shapes and objects. From very old age, people used to paint
and draw. Usually, the drawings, music, and movements are the main identities of a nation and
its cultural habitat. When a human being is still a child, it is trying to reflect its emotions, a
child is not thinking about the drawing which was made by his own
hand. Its emotions are strong and genuine. However, a grownup is actively thinking about the
result of his drawing or sculpture. A child revives it in a different, more innocent, genuine way.
The importance of an art exhibition visit from a very early age is very important in a child’s
cultural development. These habits are giving importance to its later cultural and esthetic
views.
Our main goal is to preserve a child`s artistic views and habits through education and practice.
That way, we can nourish and support true artistic values.
Keywords:
child, drawing, culture, art, and creativity.
162
STAVOVI STUDENATA IZ UNUTRAŠNJOSTI SRBIJE O

NJIHOVIM PLANOVIMA ZA ZAPOŠLJAVANJE NAKON
ZAVRŠENIH STUDIJA
Ildiko Đokić 1, Miroslav Kuka 2
1
ORCID 0000-0002-6859-7486, 2 0000-0003-1879-979x
1,
College of Vocational Studies of Preschool Teachers and Sports Trainers - Subotica,
Republic of Serbia
2
Faculty of Education, University St. Kliment Ohridski - Bitola, North Macedonia
Sažetak/Apstrakt:
Poražavajuća demografska situacija i odliv mozgova iz Srbije nije samo problem Srbije, već i
država u njenom neposrednom okruženju. Rad je obradio rezultate anonimne ankete na uzorku
od 725 studenata iz unutrašnjosti, koji studiraju na Beogradskom univerzitetu ili na
Akademijama strukovnih studija sa sedištem u Beogradu. U žiži interesovanja bili su njihovi
stavovi i planovi za dalje profesionalno kretanje i zapošljavanje nakon okončanih studija.
Jedna od osnovnih uloga akademskog visokog obrazovanja jeste da formira obrazovanu i
kreativnu populaciju koja zadovolјava potrebe razvoja države zasnovane na humanim
vrednostima, koje doprinose jačanju društvene kohezije i promovisanju društvenih i kulturnih
vrednosti. Socijalna dimenzija visokog obrazovanja podrazumeva uspostavlјanje strukturnih
pretpostavki za povećanje šansi mladih lјudi da steknu visoko obrazovanje na univerzitetima
u Srbiji. Jednak pristup visokom obrazovanju pobolјšava šansu za pristup tržištu rada i
predstavlјa značajno sredstvo za smanjenje siromaštva i socijalne isklјučenosti. U svim
strategijama razvoja obrazovanja u Srbiji naglašava se da visoko školstvo treba biti primer
dobre saradnje sa privredom, što sa svoje strane determiniše demografska kretanja i rast.
Ključne reči:
privreda, visokoškolstvo, stavovi i mišljenja studenata, odliv mozgova, demografija.
163
1. UVOD
Socijalna dimenzija visokog obrazovanja podrazumeva uspostavlјanje
strukturnih pretpostavki za povećanje šansi mladih lјudi da steknu visoko obrazovanje
na univerzitetima u Srbiji. Jednak pristup visokom obrazovanju pobolјšava šansu za
pristup tržištu rada i predstavlјa značajno sredstvo za smanjenje siromaštva i socijalne
isklјučenosti. U Bolonjskom procesu, najvažnijem pokretaču promena u visokom
obrazovanju Evrope, socijalna dimenzija spominje se u svim ministarskim
saopštenjima od 2001. godine. Međutim, tek je u Londonu 2007. godine pojam
definisan kao cilј da: „studentska populacija koja upisuje, pohađa i završava visoko
obrazovanje na svim nivoima odražava različitost naših društava“. U Evropskoj uniji,
zaklјučci Veća od 11. 5. 2010. godine definišu socijalnu dimenziju kao: „jednake
mogućnosti za pristup kvalitetnom obrazovanju, kao i pravednost u postupanju,
uklјučujući prilagođavanje obrazovne ponude potrebama pojedinca“.
Broj studenata koji navode visokoškolske ustanove u Srbiji uvek je veći od broja
studenata koji registruje Republički zavod za statistiku (RZS). Naime, RSZ registruje
samo „aktivne studente“, tj. studente koji su upisali tekući semestar, dok
visokoškolske ustanove registruju i tzv. „pasivne studente“, tj. studente koji se nisu
ispisali sa studija, mada nisu upisali tekući semester, ili još uvek nisu diplomirali
(apsolventi). Iz tog razloga, zbog statistički tačnijih rezultata mi ćemo koristi podatake
RSZ-a. Prema podacima RSZ, prvu godinu osnovnih studija u kalendarskoj 2021/22.
godini u Republici Srbiji upisalo je 48.508 studenata, na svim visokoškolskim
ustanovama. Od ukupnog broja brucoša 21.216 (43,7%) su muškarci, a 27.292
(56,3%) su žene. Posmatrano prema načinu finansiranja studija, 50,6% novoupisanih
studenata su korisnici budžeta, dok 49,4% čine samofinansirajući studenti.
Socio-ekonomski status porodica iz kojih studenti potiču, na osnovu podataka o
zanimanju i obrazovanju roditelјa studenata, smatra se posebno relevantnim za
socijalnu dimenziju visokog obrazovanja. Poslednje istraživanje koje je 2007. godine,
na uzorku od 1992 domaćinstva izveo Institut za sociološka istraživanja Filozofskog
fakulteta u Beogradu, pod nazivom „Socio-ekonomska strategija domaćinstava u
Srbiji“, daje validne pokazatelјe ovog stanja. Naime, domaćinstva su, prema
metodologiji Instituta, razvrstana u pet kategorija materijalnog položaja: nizak, niži
srednji, srednji, viši srednji i visok uz relativno lako izdvajanje domaćinstava u čijem
sastavu su i lica starosti 18 - 25 godina, kao i lica koja studiraju. Na osnovu podataka
prikazanih u tabeli br. 1. jasno se procenjuje odnos materijalnog položaja i šansi da
se bude student.
164
Tabela 1. Materijalni položaj domaćinstava studenata

Broj članova domaćinstva starosti 18 - 25 godina
Materijalni položaj Nema Ima Ukupno
Nizak 83 5,7 % 11 2,1 % 94 4,7 %
Niži srednji 573 36,6 % 162 30,8 % 699 35,1 %
Srednji 409 27,9 % 151 28,7 % 560 28,1 %
Viši srednji 276 18,7 % 132 25,1 % 408 20,5 %
Visok 161 11 % 70 13,3 % 231 11,6 %
Ukupno 1466 100 % 526 100 % 1992 100 %
Podaci o zanimanju roditelјa ili staratelјa studenata dobijeni su pomoću ŠV 20

obrasca, koje su studenti popunjavali prilikom upisa zimskog semestra školske
2006/2007. godine. Podaci su posle više statističkih komparacija i spajanja pojedinih
kategorija zanimanja formirani (npr. stručni saradnici i tehničari su grupisani kao
stručnjaci, a vojna lica su pridružena službenicima, itd.). Kako se navodi, mimo
zanimlјivog podatka da više od 2/5 studenata ne navodi zanimanje roditelјa, vidna je
činjenica da su „stručnjaci“ jedina nadreprezentativna grupa i da su kvalifikovani
radnici i zanatlije, uz radnike u uslugama, izrazito podzastuplјeni među roditelјima
studenata. Sa rastom stepena studija raste i procenat studenata koji kao zanimanje
roditelјa navode „stručnjak“. Na primer: na specijalističkim strukovnim studijama
takvih studenata je 63,5%, na dodiplomskim akademskim master studijama ima ih
69%, na specijalističkim akademskim studijama oni čine čak 84%, dok je na
doktorskim akademskim studijama taj procenat najviši, tj. 88% studenata.
Socijalna politika države, u cilju što pristupačnijeg studiranja, jasno je definisana
Zakon o visokoškolstvu u Srbiji, koji propisuje da visokoškolska ustanova stiče
sredstva za obavlјanje svoje delatnosti na dva načina: 1. pomoću osnivača, tj. iz
budžeta Republike, i to za: plate zaposlenih, materijalne troškove, održavanje,
opremu, bibliotekarski fond, naučno i stručno usavršavanje zaposlenih, međunarodnu
saradnju, izdavačku delatnost, finansiranje opreme i uslova za studiranje, itd. i 2.
pomoću sopstvenih prihoda putem: školarina, donacija i zaveštanja, sredstava za
finansiranje naučnoistraživačkog i stručnog rada, projekata, naknada za komercijalne
i druge usluge, itd. Dakle, država izdvaja određena, ali ne dovolјna, sredstva za visoko
obrazovanje, ostavlјajući fakultetima diskreciono pravo da iz sopstvenih prihoda
(školarine, prijava ispita, izdavanja raznih uverenja, itd.) uvećava plate nastavnog
osoblјa. Na ovaj način, visokoškolske ustanove, preko visokih školarina na državnim
i privatnim fakultetima, doprinose nastavku društvenog raslojavanja na bogate i
siromašne, štiteći uz “dozvolu države”, isklјučivo svoje lične interese.
Sa druge strane, nejasna državna politika tj. nesrazmernost tržišnih potreba za
visoko obrazovnim kadrovima u odnosu na broj školovanih, kao i visoki troškovi
165
države u budžetskom finansiranju studenata „koji tržišno nisu potrebni“, nameće

zaklјučak: “Država budžetski finansira visoko obrazovne kadrove koji će na
slobodnom tržištu rada izvan Srbije (jer u Srbiji nema potrebnog tržišta), pružati svoje
stručne usluge. Dakle, o sopstvenom trošku (budžetskom gubitku), bez ijednog
društvenog interesa, radi se za dobit drugog.”
2. Migracije kao demografski indikatori

Sveobuhvatan prikaz demografskih indikatora u Srbiji autori (Kuka, LJ, Kuka,
M., 2022) publikovali su u svom naučnom radu Demography in the Function of
Resolving Geopolitical Crises, čiji ćemo integralni deo prikazati:
“Based on the data from Table no. 2, we can see the decade-long trend of negative
birth rate in Serbia, which annually fluctuates of about 35,000 fewer born than to the
number of dead. The unofficial data for 2020 and 2021, conditioned by the current
Covid pandemic, point to an even higher negative birth rate, which averaged over
70,000 fewer births per annum, than deaths (62,062 born in 2021, 135.901 dead,
negative birth rate is 73,839). Therefore, only in period from 2008 to 2021, Serbia lost
about 530,000 inhabitants through the negative birth rate, which is approximately 7.3
% of the total population.
200 200 201 201 201 201 201 201 201 201 201 201
God.
8. 9. 0. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.
Živo
rođe 69 70,2 68,3 65,5 67,2 65,5 66,4 65,6 64,7 64,8 63,9 64,3
ni
Umr 102, 103, 102, 102, 100, 101, 103, 100, 103, 101, 101,
104
li 7 2 9 4 3 2 7 8 7 6 4
Razl - - - - - - - - - - - -
. 33,7 33,8 34,9 37,4 35,2 34,7 34,8 38,1 36,1 38,9 37,7 37,1
Tabela 2. Prirodni priraštaj u Srbiji, period 2008 – 2019, brojevi prikazani u hiljadama
According to the report of the International Organization for Migration 17, there
has been an increase in the level of the international migration in line with the
contemporary trends. Thus, in 2021, the number of the international migrants in the
world estimated at 280 million, which represents 3.6 % of the world's population. It
is important to note that this category of persons achieves 9 % of the world`s GDP 12.
In addition, the Gallup19 research from 2015 to 2017 determined that there are 700
million potential migrants in the world, who are considering to a quick move abroad.
The migration balance is difficult to determine both methodologically and by
comparing officially published data, so estimates that based on various statistical
166
methods and administrative indicators most often used in the list of migrants. Thus,
the 2011 Census of Population, Households and Dwellings in 2011 in Serbia2 states:
“When the officially registered decrease in the total population of Serbia (about
311,000) deducts the negative birth rate (about 297,000), the negative migration
balance of almost 14,000 in the period 2002 - 2011 remains. It turns out that Serbia,
due to the negative migration balance with the world, lost at least 56,000 inhabitants
or an average of about 6,000 per annum in the period from 2002 to 2011. If the
unknown number of the IDPs in the 2011 Census is somewhere between, then that
loss is higher by about 55,000, which gives an average annual negative balance of
about 11,000 inhabitants.”
However, according to the estimates of the Organization for Economic
Cooperation and Development (OECD)16, migrations from Serbia have an
incomparably more pronounced trend: “The average annual influx of migrants from
Serbia to the OECD member states in period 2007-2016 was 41,000. This means that
within 11 years, about 500,000 inhabitants left Serbia for the OECD countries only,
with an average age of 30, i.e., from the labor force contingent.” On the other hand,
in the last decade, the number of returnees to Serbia was less than 70,000, and of this
number, as much as 63 % belongs to the inactive population, i.e. retirees.
These statistics should be corrected by the fact that a significant number of
emigrants do not deregister their residence in Serbia (temporary work, dual
citizenship, etc.), so they are not included in this data. It assumed that this trend of “an
administrative inaccuracy and the statistical manipulation” is present in the most
underdeveloped countries of the world, which collectively leads to erroneous
statistical indicators. The obligation to register a temporary stay abroad and return
from abroad to Serbia regulated by the Law on Permanent Residence and Residence
of the Citizens14, which is insufficiently respected. Based on our research conducted
in 2021 on a sample of 235 people who emigrated from Serbia for a shorter or a longer
period. Only 147 of them deregistered their residence, that is. 62.55 %. If this figure
added approximately to the OECD estimates, the number of potential migrants would
be over 65,000 annually. This data, increased by the negative birth rate in Serbia
(Table 2), leads to the number of over 95,000 inhabitants that Serbia loses in one year.
Therefore, only in period from 2008 to 2021, Serbia lost about 1,300,000 inhabitants
through the negative birth rate and emigration, which is about 18 % of the total
population.
As part of economic research, the Institute for Development and Innovations6 has
compiled a list of costs of emigration. According to these data, the price of secondary
education in Serbia is around € 20.000, or around € 36.000 for a higher education. In
the West, the desired, the preferred professions such as doctors or dentists in Serbia
are being educated in the amount of € 58.000 to € 71.000. Comparing these
167
professions with education, e.g. doctor in the USA, which costs about $ 280.000,
comes to the answer as to why only one in four doctors in the USA completed their
studies at a home university. If the price of education of citizens who emigrate from
Serbia is included, the annual amount is 1,1 - 1,35 billion euros, depending on the
educational profile. However, the price that Serbia pays in the coming decades is
much higher because emigrants do not create GDP for Serbia, i.e. less market,
consumption and tax revenue.
That the official statistics can be manipulated is also shown by the data of the
Republic Bureau of Statistics of Serbia13, according to which the number of newborns
in 1998 was 76.330, in 2002, the number of newborns was 78.101 and in 2004, the
number of newborns was 78.186. Newborns in 1998 become adults (they become
adults at the age of 18) with the right to vote in the 2016 elections, newborns in 2002
became adults in 2020, and newborns in 2004 became adults in 2022. It remains
unclear how in the interval from 2007 to 2022 with the shown trend of negative natural
increase and progressive trend of emigration from Serbia, the number of registered
voters remained almost unchanged, as indicated by the data of the Republic Election
Commission15 shown in Table 3.”
Table no. 3. The number of registered voters by election years 2007 – 2022 (Broj
registrovanih glasača u izbornim godinama od 2007. do 2022.)
Elections 2007 2008 2012 2014 2016 2020 2022
Number of 6.653.8 6.749.6 6.770.0 6.765.9 6.739.4 6.584.3 6.739.4
voters 51 88 13 98 41 76 41
3. Stavovi i mišljenja studenata o njihovim profesionalnim kretanjima posle

završenih studija
U istraživanju koje je rađeno tokom prvog semestra školske 2021/2022. godine,
na uzorku od 725 studenata Univerziteta u Beogradu i Akademija strukovnih studija
sa sedištem u Beogradu, ispitivali smo, posredstvom upitnika, stavove i mišljenja
studenata o njihovim životnim i profesionalnim kretanjima posle završenih studija. Iz
opšte populacije studenata interesovali su nas samo studenti koji dolaze iz
unutrašnjosti Srbije, tj. koji nisu rođeni i koji do početka studija nisu živeli Beogradu.
Pored studenata na akademskim studijama (517 ispitanika), upitnikom smo obuhvatili
i studente na strukovnim studijama (208 ispitanika), tj. akademijama strukavnih
studija, kako se od 2019. godine imenuju pravni sledbenici nekadašnjih strukovnih
škola. Nastojali smo da u našem istraživanju zahvatimo studente sa što šireg
teritorijalnog područja Srbije, kako bi dobili što jasniju sliku potencijalnih kretanja
visokoobrazovane populacije koja je svoje stručno obrazovanje stekla u Srbiji. S
168
obzirom da je Srbija teritorijalno podeljena na regione, regije i oblasti, naša raspodela

ispitivanih studenata bila je u sledećem obimu:
1. 58 studenata je bilo iz Mačvanske oblasti, površine 3.270 km2, sa prosečnom
gustinom naseljenosti od 85 st./km2, 2. 61 student je bio iz Kolubarske oblasti,
površine 2.474 km2, sa prosečnom gustinom naseljenosti od 66 st./km2, 3. 87
studenata je bilo iz Zlatiborske oblasti, površine 6.140 km2, sa prosečnom gustinom
naseljenosti od 43 st./km2, 4. 86 studenata je bilo iz Raške oblasti, površine 3.923 km2,
sa prosečnom gustinom naseljenosti od 78 st./km2, 5. 59 studenata je bilo iz Pčinjske
oblasti, površine 3.520 km2, sa prosečnom gustinom naseljenosti od 56 st./km2, 6. 82
studenta je bilo iz Sremske oblasti, površine 3.485 km2, sa prosečnom gustinom
naseljenosti od 85 st./km2, 7. 63 studenta su bila iz Pirotske oblasti, površine 2.761
km2, sa prosečnom gustinom naseljenosti od 30 st./km2, 8. 59 studenata je bilo iz
Severnobačke oblasti, površine 1.784 km2, sa prosečnom gustinom naseljenosti od
100 st./km2, 9. 94 studenta su bila iz Zapadnobačke oblasti, površine 2.488 km2, sa
prosečnom gustinom naseljenosti od 69 st./km2, 10. 76 studenata je bilo iz
Severnobanatske oblasti, površine 2.328 km2, sa prosečnom gustinom naseljenosti od
58 st./km2.
Od ukupnog broja ispitanika 512 studenata (70,6%) je bilo u statusu studenata na
budžetu, dok je 213 studenata (29,4%) bilo samofinansirajuće. Najveći broj od
ispitivanih studenata, 412 studenata (56,8%), za vreme studija je stambeno smešten u
studentskom gradu, 289 studenata (39,9%) živi privatno u iznajmljenom stanu, dok
24 studenta (3,3%) za vreme studija živi kod rođaka. Niti jedan od ispitivanih
studenata za vreme studija nije živeo u svom, tj. roditeljskom stanu.
Od ukupnog broja ispitanika, 618 studenata (95,2%) dolazi iz porodica koje
imaju do 4 člana, 79 studenata (10,9%) dolazi iz porodica koje imaju od 5-6 članova,
dok svega 28 studenata (3,9%) dolazi iz porodica koje imaju preko 6 članova
porodice. Takođe, veoma zanimljiv podataka, koji zahteva intenzivnija socio-
psihološka istraživanja jeste da 448 studenata (61,8%) živi u porodici sa oba roditelja,
dok 268 studenata (37%) živi u nepotpunoj porodici tj. bez jednog od roditelja, a 9
studenata (1,25%) dolazi iz hraniteljskih porodica, tj. iz porodica gde student nisu
živeli sa biološkim roditeljima.
Ispitivani studenti, materijalni status porodice iz koje dolaze, ocenjuju na sledeći
način: 112 studenata (15,4%) navodi da dolazi iz porodica čiji je materijalni položaj
“nizak”, 45 studenata (6,2%) navodi da dolazi iz porodica čiji je materijalni status
“niži srednji”, 316 studenata (43,6%) navodi da dolazi iz porodica “srednjeg”
materijalnog statusa, 214 studenata (29,5%) navodi da dolazi iz porodica čiji je
materijalni status “viši srednji”, a 38 studenata (5,3%) navodi da dolazi iz porodica
čiji je matrijalni status “visok”. Takođe, ispitujući zanimanja roditelja, a radi
169
neujednačenosti statusa porodica (potpuna, nepotpuna ili starateljska), može se

zaključiti da najveći broj studenata (67%) dolazi iz porodica gde su očevi ili staratelj
(muški pol) “službenici u policiji, vojsci, zdravstvu ili javno-komunalnim
ustanovama”, dok je najveći broj (59%) majki ili staratelja (ženski pol) deklarisan kao
“radnice u uslužnim delatnostima”.
Ono što nas je primarno interesovalo u navedenom istraživanju jeste da ispitamo
stavove i mišljenja studenata šta planiraju i gde očekuju da rade posle završenih
studija. U tom smislu studenti su se izjašnjavali na sledeći način: najveći broj
studenata 511 (70,5%) planira “da odem iz zemlje i zaposlim se u inostaranstvu”, 183
studenta (25,2%) planira “da se zaposlim u zemlji, ali izvan svog rodnog mesta”, dok
svega 31 student (4,3%) planira “da se vratim u svoje rodno mesto i tamo zaposlim”.
Kao razloge koji utiču na njihova iznesena planiranja ispitivani studenti navode:
“teško zaposlenje u struci”, “egzistencijalna nesigurnost” i “nemogućnost
potencijalnog napredovanja u struci”. To su bili osnovni činioci kojima su se vodili
studenti koji planiraju “da odu iz zemlje i zaposle se u inostaranstvu”. Gotovo svi
studenti koji planiraju “da se zaposle u zemlji, ali izvan svog rodnog mesta”, navode
prethodno iznete činioce. Studenti koji planiraju “da se vrate u svoje rodno mesto i
tamo zaposle” smatraju da “nema bitne razlike u tržišnoj ponudi i potražnji u zemlji,
u odnosu na inostranstvo”, kao i da ne želi da napusti zemlju i svoje rodno mesto,
navodeći da su “tamo najsigurniji”.
Izražavajući svoje stavove i mišljenja po pitanju potencijalnih promena u zemlji,
koje bi, sa svoje strane, uticale na odluku da ostanu u zemlji, studenti koji planiraju
da odu u inostranstvo su najčešće navodili: “veća tržišna ponuda visoko plaćenih
poslova” i “institucionalna uređenost zemlje”. Zemlje prema kojima bi studenti
najradije gravitirali su Amerika (53%), Australija (27%), Kanada (11%) i, u dosta
niskom procentu (8%), zbirno su se našle evropske zemlje Nemačka, Francuska,
Portugal i Velika Britanija. Kao prednosti koje izabrane inostrane zemlje imaju, u
odnosu na zemlju gde su se rodili i gde završavaju studije, studenti navode:
“očekivanja da će se lakše zaposliti u struci”, “da će moći bolje napredovati u struci”,
“da će lepše živeti”. Takođe, najveći broj studenata navodi i da njihove kolege sa
kojima razmenjuju mišljenja i stavove po pitanju kretanja posle završenih studija,
navode razloge koje su i sami naveli u ovoj anketi.
4. Zaključci
Strategija razvoja u bilo kojoj oblasti, pa tako i u oblasti visokog obrazovanja,
primarno je determinisana rešenošću društva da predložene mere prihvati, a potom
inkorporira u svoj institucionalni sistem. Najmanji problem je, bez sadržaja i
odgovornosti, licencirati rokovima; do 2020. godine, do 2025. godine, do 2030.
170
godine, ... trebalo bi realizovati predložene strateške cilјeve, akcije i mere uz propratne
indikatore napretka. Dosadašnje strategije razvoja obrazovanja u Srbiji predstavlјaju
spisak lepih želјa, koje nikog ne obavezuju i ne traže odgovornost za izgovoreno i
neispunjeno. Osnovni moto dosadašnjih strategija razvoja obrazovanja, svodi se na
predviđanje, šta bi se trebalo desiti sutra, sledećeg meseca i sledećih godina, a potom
„argumentovano objasniti“, zašto se to nije desilo. Ovakav decenijski institucionalni
pristup visokom obrazovanju i njegovoj realnoj tržišnoj potrebi u zemlji, što
predstavlja stvar državne politike, dovodi do toga da su stavovi i mišljenja studenata,
izneti u sprovedenom istraživanju, sasvim logičan odgovor, tj. indikator stanja koje
će se progresivno razvijati u smeru devastiranja demografskih indikatora u Srbiji, sa
nejasnom slikom za život stabilnog privrednog statusa zemlje. U svetlu činjenice da
je u Srbiji broj umrlih u 2021. godini za 18,2 odsto veći u odnosu na 2020., država bi
trebala još ozbiljnije planirati kako da zaustavi odliv mozgova, tj. odlazak mladih
svršenih studenata iz zemlje. Tačnije: 136,622 umrlih u odnosu na 62,180 živo
rođenih u 2021. g. predstavlja negativan prirodni priraštaj od 74,442. Republički
zavod za statistiku objavio je 25.1.2023.g. na sajtu Vlade Srbije da je u prethodnoj,
2022.g. rođeno 0,3 odsto dece više, ali je, istovremeno, broj umrlih veći za 18,4 odsto.
Negativni prirodni priraštaj u proteklim godinama bio je, delom, posledica pandemije
virusom korone Kovid 19.
Literatura
Archer, L., Hutchings, M., Ross A. (2003). Higher Education and Social Class: Issues of
Exclusion and Inclusion. London: Routledge and Falmer.
Bourdieu, P., Passeron, J.C. (1903). Reproduction in Education, Society and Culture, drugo
izdanje. London: Sage.
Census of Population (2011). Households and Dwellings in the Republic of Serbia
www.stat.gov.rs/en-us/oblasti/popis/popis-2011/
Institute for Development and Innovation https://iri.rs/
Kuka, M., Jovanović, K., Talevski J. (2013). New Conceptions of Educational Systems in the
Function of Projecting School of the Future, JO JOURNALS OF USA- CHINA EDUCATION
REVIEW A & B, EL Monte / USA, vol 3, № 9, 703 – 708.
Кука, М., Йованович, К., Талевски, Й, (2013). Проэктирование новых структур системы
образования, журнал „ИЗВЕСТИЯ ЮЖНОГО ФЕДЕРАЛЬНОГО УНИВЕРСИТЕТА -
ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ НАУКИ“, Ростов на Дону / Россия, № 5, 11 - 15.
Kuka, M., Jovanović, K., Talevski, J. (2013). Projecting the New Strategies of Education
System, 4th Conference: 2012 ASIA REGIONAL OPEN COURSEWARE AND OPEN
EDUCATION CONFERENCE (AROOC), Bangkok/Thailand, 21 - 22. 1. 2013, 152 - 156.
Kuka, Lj., Kuka M. (2022). Demography in the function of resolving geopolitical crises,
ADDAIYAN JOURNAL OF ARTS, HUMANITIES AND SOCIAL SCIENCES,
Assam/India, Vol 4, 29 - 39.
171
Migration and the 2030 Agenda. A Guide for Practitioners

https://publications.iom.int/system/files/pdf/sdg_en.pdf
Moortgat J.P (1996). A Study of Dropout in European Higher Education. Case studies of five
universities. Strasbourg: Council of Europe.
Organisation for Economic Co-operation and Development OECD https://www.oecd.org
Republic of Serbia, Ministry of Interior www.mup.gov.rs/wps/portal/en
Republic Bureau of Statistics of Serbia https://www.stat.gov.rs/
Republic Electoral Commission www.rik.parlament.gov.rs/tekst/en/269/parliamentary-
elections.php
The World Migration Report 2020 https://publications.iom.int/system/files/pdf/wmr_2020.pdf
Tjaden J, Auer D, Laczko F. (2019). Linking Migration Intentions with Flows: Evidence and
Potential Use. International Migration, n Vol. 57 (1), IOM.
ATTITUDES OF STUDENTS FROM THE INTERIOR OF SERBIA

ON THEIR EMPLOYMENT PLANS AFTER
FINISHING THEIR STUDIES
Summary:
The devastating demographic situation and brain drain is not only a problem of Serbia, but
also of the countries in its immediate surroundings. The paper processed the results of an
anonymous survey on a sample of 725 students from the interior of Serbia, who study at the
University of Belgrade or at the Academies of Vocational Studies based in Belgrade. The focus
of interest was their attitudes and plans and further professional development and employment
after completing their studies. One of the main roles of academic higher education is to create
an educated and creative population which will fulfill the needs of a developing country based
on human values that promote and contribute the strengthening of social cohesion and cultural
values. The social dimension of academic education includes implicitly establishing structural
assumptions in order to enlarge the chances of the young people to achieve academic education
at universities in Serbia. The equal admittance, approach to higher education for each
individual makes it easier to find employment and represents a powerful tool in diminishing
poverty and social exclusion. All the strategies for developing education in Serbia emphasize
the strong connection between education and economy which, on the one hand, determines
demographical movements and growth.
Key words:
economy, academic education, attitudes and opinions of students, brain drain, demography.
172
MUSICON AS A TOOL SUPPORTING THE PROCESS OF

PSYCHOLOGICAL AND PEDAGOGICAL ASSISTANCE
FOR STUDENTS WITH SPECIAL EDUCATIONAL NEEDS
IN THE POLISH EDUCATIONAL SPACE
Mirosław Z. Babiarz
ORCID 0000-0003-2229-767X
Jan Kochanowski University in Kielce, Poland
Abstract:
Supporting students with diverse needs education still constitutes a space searching for
effective methods of working with them. This search refers to tools for both individual and
group work. The article will attempt to present the Musicon educational set that can be used
in working with children with special educational needs. Tools that have been modified as part
of the M-therapy project1.
Keywords:
Project "M-Therapy”, Musicon, therapy, special educational needs
1
Project "M-Therapy - an innovative therapeutic set for children and adolescents with disabilities and
dysfunctions, lifting barriers in education" no.POIR.04.01.04-00-0106/19 implemented by M Spółka z
ograniczoną odpowiedzialnością (applicant 1 - project leader), University Jana Kochanowski in Kielce
(applicant 2). Project financed by the National Center for Research and Development - Intelligent
Development Operational Program 2014-2020. Priority axis - Increasing the scientific and research
potential; Action - Research and development work; Sub-measure - Application projects.
173
Introduction
Children with disabilities should not be isolated from their peers at school
because learning with peers develops social skills that are needed in everyday life to
a greater extent. Inclusive education, as one of the types of education, is beneficial for
both students with disabilities and healthy students. It teaches both sides the correct
rules of coexistence in a class team, tolerance, understanding, openness, care, and
sensitivity, and thus better understanding and fuller mutual understanding.
Everyone has the right to education, including inclusive education, for both
children and adults with disabilities. It is estimated that over 70 million EU citizens
have some kind of disability and 15 million are children with special educational
needs. Many of these people face huge obstacles in exercising their rights to quality
and inclusive education. The lack of flexibility in a rich school environment and the
different perceptions of different categories of students become the main reasons for
negative feelings and inhibition of the desire to discover the school. The role of the
school is to create opportunities for independence, despite the fact that the student
performs the task more slowly, and more clumsily.
Method
The issue taken up in the study is typically theoretical. It aims to draw attention
to the possibilities of providing pedagogical and psychological assistance to children
and youth using new means and therapeutic tools, which is undoubtedly the
MUSICON tool.
Results
“M-Terapia is a research project that aims to develop a complete therapeutic and
educational set for children with autism spectrum, children from the group risk of
dyslexia, and in children with speech disorders. From September 2020 for a period
research and tests have been carried out for almost three years to create the M-Tera
set pia, an innovative therapeutic set for children and adolescents with disabilities and
dysfunctions, eliminating barriers in education, which will be adapted to the goals of
therapy for children with disorders. The premise of the M-Therapy set is developing
cognitive skills in children. It is implemented in cooperation with scientific centers as
well as educational and therapeutic facilities within the framework of co-financing
from the National Center for Research and Development of the Operational Program
Intelligent Development 2014-2020. As part of the project, further modules are being
developed along with scenarios/ activity plans for teachers, therapists, and speech
therapists in mainstream schools in special centers and therapeutic offices.
174
Observations and conclusions of the people conducting the classes constitute valuable
empirical and cognitive material. Results Among them, the M-Terapia set is very
popular among children and gives a lot job opportunities, ensuring the attractiveness
of exercises, inspires to take physical and cognitive activity, improves
communication, helps to overcome fears. Of course, the effects of working with a set
are varied and depend on the age of factors: internal (abilities and needs of the child)
and external (frequency of meetings). But the vast majority of therapists report
beneficial changes in children participating in therapy, which is confirmed by the
following statements captured in the monitoring and ongoing assessment of the course
of therapeutic work” (Skałbania, 2021).
Taking the above into account, it can be confidently stated after:
https://www.slaskibiznes.pl that working with this device is an excellent form of fun
for children of many different specific educational needs, can be individual and group.
It is a mini laboratory of sound, physics, and mechanics. The assessment of this device
was perfectly captured by prof. B. Skałbania, wrote: "This device, which
revolutionizes science, enriches therapy in accordance with the
challenges of 21st-century education. In addition to developing cognitive
functions and the sensory sphere. The child's experience works well in group work: it
teaches the rules of cooperation, shapes patience and perseverance, improves social
communication, and shapes responsibility for oneself and others. It can be used alone
or as a supporting device for other forms of therapy or therapeutic methods. This set
supports motor development, including manual (work with buttons and rubber bands),
cognitive development (cause-effect thinking, visual and auditory memory, attention
and directional and spatial), emotional development (sense of agency, openness, and
the ability to act independently in pursuit of goals), social development (cooperation
work, respecting the rules, using the effects of joint work). Working with the set it
requires the attitude of a researcher, an explorer from the child, which is consistent
with the assumptions of the concept of cognitive development of Piaget and
Vygotski." (Skałbania, 2021).
The discussed therapeutic tool meets the basic standards of the pedagogue's
therapeutic work because working with it makes the therapy a pleasure for the child
and develops its activity, stimulating various functions and spheres of development.
In addition, by presenting attractive exercises, the therapist encourages various forms
of activity, which makes therapeutic classes a combination of fun and learning. Its
important feature is also the fact that it triggers creative behavior in the child, inspires
further action by engaging several senses at once, and the formula of the exercises
allows the child to see the effects. An important element of working with the device,
which should also be mentioned, is the sense of agency, the possibility of making
one's own choice by the child, and the possibility of individual and group work. All
175
this means that we can say that the device is innovative in terms of providing
pedagogical and psychological assistance to a child with special educational needs.
Conclusion
Musicon (M-terapia) is a comprehensive tool in which individual elements
reinforce each other's impact on its users. Thanks to this, a complete therapeutic and
educational process can be carried out with one set (tool). Musicon, thanks to its
complexity, is a new tool for conducting therapeutic and educational classes.
Appropriate use of the kit, using the right methods of working with the kit, will help
to stimulate creativity and innovation in children (patients). Therefore, it appears on
the Polish education scene as a fantastic therapeutic tool that gives the expected results
of working with a pupil with special educational needs.
Sources
Babiarz M.Z., Szumilas E.M., Skałbania B. (2016). Dilemmas of the education of six-year-old
students in the conditions of a mainstream school. Analysis of problem areas in the context of
inclusive education, STUDENT NIEPEŁNOSPRAWNY Szkice i Rozprawy Nr 16 (9) 2016, ss.
27-39
Babiarz, M. (2021. M-terapija – inovativna terapijska metoda za decu i adolescente sa
invaliditetom mogućnosti i disfunkcije, uklanjanje prepreka za učenje: šanse i mogućnosti,
Subotica: Horizont
Sally Goddard Blythe (2015). Neuromotor Immaturity in Children and Adults INPP Screening
Tests for Doctors and Healthcare Professionals, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN
Application for project co-financing: M-Terapia - an innovative therapeutic set for children
and adolescents with disabilities and dysfunctions, eliminating barriers in education,
Warszawa 2020
The Salamanca Declaration and Guidelines for Action on Special Educational Needs.
Salamanca, Spain, 7-10 June 1994, downloaded: http:// www.eurosprawni.org/pl/prawo/314-
deklaracja-z-salamanki-oraz-wytyczne-dla-dzialan-w-zakresie-specjalnych-potrzeb-
edukacyjnych (01.02.2023)
Skałbania, B.; Lewandowska-Kidoń, T., (2015.) Terapia pedagogiczna w zarysie, Warszawa:
WSP
Czajkowska, I., Herda, K. (1996). Zajęcia korekcyjno-kompensacyjne w szkole, Warszawa:
WSiP
https://musiconclub.com/musicon-care (01.02.2023)
Skałbania, B. (2021). Musicon and its application in pedagogicaland speech therapy,
Społeczeństwo, Edukacja, Język, tom 14/2/2021, ss. 19-29
176
MUZIKON KAO SREDSTVO KOJE PODRŽAVA PROCES

PSIHOLOŠKE I PEDAGOŠKA POMOĆ UČENICIMA SA
SPECIJALNIM OBRAZOVANjEM
Sažetak:
Podrška učenicima sa različitim potrebama obrazovanja i dalјe predstavlјa prostor u potrazi za
efikasnim metodama rada sa njima. Ova pretraga se odnosi na alate za individualni i grupni
rad. U članku ćemo pokušati da predstavimo obrazovni set Musicon koji se može koristiti u
radu sa decom sa posebnim obrazovnim potrebama. Alati koji su modifikovani u okviru
projekta M-terapije.
Klјučne reči:
Projekat „M-Terapija”, Muzikon, terapija, posebne obrazovne potrebe
177
Istraživački rad/Research Article
ODNOS SAVREMENOG SRPSKOG DRUŠTVA PREMA

PONUĐENIM ISTORIJSKIM INTERPRETACIJAMA
RATNE PROŠLOSTI
dr Đorđe L. Cvijanović 1, dr Dejan S. Savičević 2,

dr Aleksandar P. Janković 3
1
ORCID 0000-0002-2522-353X, 2 0000-0003-4305-6795, 3 0000-0002-9832-2408
1,2
Visoka škola strukovnih studija za vaspitače i informatičare,
3
Pedagoški fakultet, Sombor,
Sažetak/Apstrakt:
Svim generacijama građana moderne srpske države zajedničko je ratno iskustvo. Rat je
sastavni deo svake lične i porodične istorije. Dva svetska, dva rata sa Turskom, dva sa
Bugarskom, ratovi u Sloveniji, Hrvatskoj, BiH, na Kosovu, i rat sa NATO vojnim savezom,
menjali su živote i oblikovali lične identitete, a njihova tumačenja bila su jedan od osnova
svake ideologije i političke prakse tokom poslednja dva veka. U kolektivnoj i pojedinačnoj
svesti učesnici ratova dobijali su atribute heroja i izdajnika, mučenika i zločinaca, postajali su
stalni korektiv i aktivni kreator sadašnjosti. Ratne predstave i njihovi akteri najčešće su kroz
biblijsku simboliku stvarali okvir, unutar koga su snaženi brojni stereotipi i jasno razdvajani
„mi“ od „drugih“. Način na koji su zapamćeni je kreirao modele ponašanja i sisteme vrednosti
Kraljevine Srbije, monarhističke i socijalističke Jugoslavije i današnje Republike Srbije.
Ključne reći:
društveno istorijski sadržaji, društveni pojmovi, metodika nastave prirode i društva.
178
Uvod
Rekonstruisana slika ratnih događaja u svesti pojedinca, uvek je bila uslovljena
kolektivnim interpretacijama i predstavljala proizvod društvenog konteksta i
istorijske svesti zajednice kojoj je pojedinac pripadao. Bilo da se radilo o klasnoj,
etničkoj, religijskoj, generacijskoj ili rodnoj pripadnosti, u modernim društvima je u
javnom prostoru te posebne i jedinstvene identitete uokviravala ideologija
nacionalizma. Na kraju 20. veka došlo je, međutim, do znatnih promena u načinu na
koji su društva i države „pamtili“ prošlost. U društvima, čije političke elite nisu
dovoljno brzo shvatile nužnost menjanja postojećih formi i simbola, decenijama
važeće tradicije su izgubile na značaju i urušile se u javnom prostoru. Pojedinac, koji
je godinama poklanjao poverenje zvaničnim tumačenjima, gotovo preko noći je
počinjao da sumnja u njih. Odnos prema prošlosti neprekidno se izgrađivao kroz
različite vidove memorizovanja istorijskih događaja, posebno ratova, kako u
privatnom, tako i u javnom prostoru. Uvek je bio utemeljen na širokom poznavanju
konsenzualno prihvaćenih činjenica i na njihovim racionalnim objašnjenjima, ali
istovremeno nikada nije bio lišen emotivne komponente.
Ratovi za etničke granice, koji su doveli do kraja zajedničke države, dodatno su
pojačali potrebu za konstrukcijom prošlosti. Mnoštvom postupaka trebalo je
istorijskoj struci u potpunosti izmeniti prirodu. Umesto da, kao u Hobzbaumovoj
teoriji, sadašnjost pravi sebi potrebnu prošlost, primenjen je suprotan postupak –
menjala se prošlost, da bi se proizvodila sadašnjost. Bilo je poželjno da se iz
prethodnog koncepta „bratstva i jedinstva“ pređe na suprotan model istorije, koji je
trebalo da dokaže da su jugoslovenski narodi živeli u neprekidnoj konﬂiktnoj
prošlosti. Samo je tako rat koji se pripremao, mogao biti predstavljen kao „logičan i
neminovan“. Drugim rečima, pošto se sadašnjost nije mogla lako i brzo izmeniti, a
Jugoslavija se nije mogla tako lako prekomponovati u etnički očišćene nacionalne
države, bilo je lakše prvo izmeniti model nacionalnog pamćenja, promeniti prošlost, i
onda, na osnovu tog izmenjenog obrasca, intervenisati u sadašnjosti.
Krajem osamdesetih godina dvadesetog veka sve je bilo uključeno u taj posao.
Posebno je vidno da se udžbenicima ukazivalo na istoriju poricanja zločina,
višestrukih istina i zloupotrebe viktimizacije sopstvenog naroda, kao karakteristike
čitavog balkanskog regiona.
Učenje o prošlosti u ovom radu treba da pogodi dva cilja: spoljni – saznajni
(obrazovni) i unutrašnji – društveno podsvesni.
Problem i cilj istraživanja
Osnovni problem u ovom istraživanju formulisan je pitanjem: Na koji način su
sa nivoa države u različitim vremenskim periodima usmeravane aktivnosti i definisani
179
zahtevi i zadaci da bi se u srpskom društvu formirali stavovi građana na osnovu tačno

određenih interpretacija ratne prošlosti?
Osnovni cilj istraživanja odnosi se na utvrđivanje i analizu vrsta aktivnosti koje
doprinose smanjivanju grešaka pri razumevanju prošlosti, da bi savremeno srpsko
društvo na ispravan način formiralo mišljenje i ispravno formulisalo osnovne
društvene pojmove.
Metod
Dominantno je korišćen istorijski metod i metod teorijske analize sadržaja.
Jedinicu analize predstavljalo je svako pojedinačno pitanje. Razlog za primenu
navedenih metoda leži u tome što je problem istraživanja složen i osetljiv.
Tehnike i instrumenti
U toku prikupljanja potrebnih podataka za istraživanje korišćene su istraživačke
tehnike posmatranja i analize sadržaja. Istraživački instrumenti bili su od značaja u
istraživanju, jer je od njih zavisilo kakve će se činjenice prikupiti i na kakvim će se
tvrdnjama istraživanje zasnivati. Važan alat u obavljenom istraživanju činile su liste,
registri, dnevnici posmatranja, tabele.
Rezultati
Istraživanje je pokazalo da način na koji se u udžbenicima, knjigama i sredstvima
informisanja interpretiraju poznate činjenice, pruža osnov za društvene tenzije i
političke manipulacije mnogo više nego potpuno neznanje. Iako znanje istorijskih
činjenica ne predstavlja rešenje društvenih problema, ono je svakako prvi korak ka
njihovom razumevanju.
Odgovori na postavljena pitanja: Na koji način građani Srbije vide vreme i
događaje u kojima su i sami učestvovali, ili bili svedoci? Na koji način danas vrednuju
poslednje jugoslovensko iskustvo, Drugi svetski rat u kome je socijalistička
Jugoslavija nastala i ratove u kojima se raspala devedesetih godina prošlog veka?,
nalaze se u udžbenicima prirode i društva i istorije i najjasniji su odraz savremenog
društva u Srbiji, koje se konstituiše upravo kroz sećanja na bližu prošlost. Danas su
različita tumačenja Drugog svetskog rata i dalje snažno suprotstavljena u javnom
prostoru. Ona nastavljaju da zamagljuju predstave i pobuđuju sumnje u sve ranije
predstavljene istine koje se tiču prošlosti, ali i sadašnjosti u kojoj živimo. Stoga već
samo analiza viđenja Drugog svetskog rata jasno svedoči da je jedini odgovor društva
u Srbiji na postojanje problema, njegovo potiskivanje, a nikako rešavanje. Iako trećina
građana Drugi svetski rat i dalje prepoznaje kao najznačajniji istorijski događaj na
globalnom nivou u istoriji Srbije, njegov značaj izdvaja znatno manji broj građana
(8%). Već decenijama stvarana konfuzna slika svega što se u vreme Drugog svetskog
rata dešavalo na prostorima Srbije i Jugoslavije je tome ključno doprinela. Stoga ne
180
čudi što za polovinu onih koji su ga prepoznali kao najvažniji događaj u istoriji Srbije,
Drugi svetski rat predstavlja najpozitivniji, dok ga polovina percipira kao
najnegativniji istorijski događaj.
I pored toga što je pozicioniran kao globalno najznačajniji istorijski događaj,
Drugi svetski rat gotovo polovina građana Srbije (41%) i dalje posmatra iz lokalne
perspektive i vezuje isključivo za period u kome se odvijao na teritoriji Jugoslavije,
odnosno za godine 1941–1945. Nešto manje građana (38%), tačno određuje vreme
njegovog trajanja. Činjenica da je u svesti polovine građana Srbije tumačenje istorije
konstantno lišeno evropskog i svetskog konteksta, uslovljava nepostojanje šire slike
pri vrednovanju sadašnjosti, i svodi se na zaključke donete samo iz sopstvene
perspektive i iskustva. Ona jasno svedoči i o karakteru obrazovnog sistema, koji je
donedavno naglašavao omeđenost Drugog svetskog rata nacionalnim kontekstom.
Zato i ne čudi što, iako zbunjeni oko godine početka rata, građani veoma dobro
znaju da je 1945. bila godina njegovog završetka (preko 90%). Pri tome čak 60% jasno
ističe 9. maj kao Dan pobede, odnosno kao datum koji obeležava pobedu nad
fašizmom i kraj Drugog svetskog rata. Samo 4% potpuno greši u definisanju tog
praznika, ali je intrigantno da čak 36% jasno tvrdi da ne zna šta on obeležava.
Decenijama zvaničan državni praznik nestao je iz sećanja više od trećine građana
Srbije. Posebno je interesantno što manje od 1% građana prepoznaje 9. maj i kao Dan
Evrope. U situaciji kada je odnos Srbije i Evrope u najmanju ruku moguće definisati
kao dubiozan, njegova simbolika još uvek nije prihvaćena. Jedan od ključnih simbola
Evropske zajednice i njen zvanični praznik, u Srbiji je još uvek gotovo potpuno
nepoznat, kao što je i sam koncept evropskog jedinstva prilično dalek građanima
Srbije. To se naročito ogleda u načinu na koji građani Srbije pamte 27. mart 1941.
godine. Trećina Srbije je eksplicitna u stavu da ne zna šta se dogodilo toga dana.
Očekivano, najmanje znanje o demonstracijama protiv pristupanja Jugoslavije
Trojnom paktu, ispoljili su najmlađi građani Srbije, ali je istovremeno izbrisano
sećanje i onih koji su kroz školski sistem i lično iskustvo, nužno bili upoznati sa
značajem 27. marta. Decenijama glorifikovana voljna odluka građana Srbije da se
suprotstave fašizmu, bila je osnov herojskog narativa socijalističke Jugoslavije.
Raspadom Jugoslavije, „herojsko“ je preimenovano u „izdajničko“. Uloge su
promenjene, tako da su komunisti postali novi tumači reputacije Vuka Brankovića,
što jasno svedoči koliko je zamena teza u osnovi pojednostavljenog gledanja u
prošlost, koje zapravo teži redefinisanju sadašnjosti. Gavrilo Princip je i danas u svesti
većinske Srbije deo nacionalnog herojskog narativa, koji podstiče buntovništvo.
Atentat na Franca Ferdinanda je poput ubistva osmanskog sultana Murata, kao viteški
čin, shvatila polovina građana.
181
Datumi se lako zaboravljaju i još lakše izazivaju konfuziju, ali ipak deluje
zabrinjavajuće da samo 21% građana navodi tačan datum oslobođenja Beograda, dok
18% tvrdi da ne zna koji je to dan. Ni činjenica da je krajem prve decenije 21. veka
20. oktobar vraćen u politički diskurs, nije našla svoje mesto u kolektivnom pamćenju.
Štaviše, navedeni procenti jasno svedoče koliko je nedavno revitalizovanje 20.
oktobra, kao Dana oslobođenja, zapravo predstavljalo kakofoniju različitih ideoloških
simbola namenjenih u dnevno političke svrhe, a ne konzistentno i jasno isticanje
antifašističkog narativa. Svega 27% visokoobrazovanih građana Srbije tačno zna kada
je oslobođen Beograd u Drugom svetskom ratu. Većina onih koji su bili savremenici
proslava i pisci brojnih školskih radova posvećenih oslobođenju Beograda, taj dan je
gotovo potpuno izbrisala iz sećanja, i samo petina građana starosne dobi preko 45
godina zna tačan odgovor.
Političke interpretacije naučnih podataka su izmenile tumačenja rata i njegovih
učesnika. Posledica toga je činjenica da četnike danas, kao antifašiste vidi 40%
građana, pri čemu navedenu tvrdnju dele sve društvene grupe, bez obzira na stepen
obrazovanja i političko opredeljenje, u gotovo identičnim proporcionalnim odnosima.
U nešto većem procentu, visokoobrazovani i građani uzrasta od 30. do 44. godine
izražavaju taj stav. Starije generacije u tumačenju Drugog svetskog rata danas tvrde
isto. To su generacije koje su pratile politizaciju istorije u godinama raspada
jugoslovenske države, a pojedinci su bili i direktno uključeni. Očigledno je da njihovi
stavovi nisu nastali na znanjima stečenim tokom školovanja, već upravo na njihovom
negiranju. Podeljeni stav javnosti potvrđuje i odgovor 35% građana koji su, zamoljeni
da navedu saradnike okupatora u Srbiji, kratko izjavili: „Ne znam“. Uočljivu većinu,
pri tome, čine mladi uzrasta 18 do 29 godina. Najviše građana (39%) je odgovorilo da
su saradnici okupatora u vreme Drugog svetskog rata u Srbiji bili četnici, 19% je
izdvojilo nedićevce, pripadnike drugih nacionalnih zajedica: Hrvate 3%, Italijane 2%,
Mađare 2%, a samo 9% je navelo ljotićevce.
Interesantno je što danas i pored afirmacije četničkog pokreta u javnosti kao
antifašističkog, i njegovog izjednačavanja sa partizanskim pokretom, 66% građana i
dalje tvrdi da su četnici vršili zločine nad civilnim stanovništvom (dok je 24%
suprotnog mišljenja). Na pitanje da li su partizani vršili zločine nad civilima posle
dolaska na vlast, samo 6% odgovara potvrdno, dok većina ispitanika tvrdi (35%), da
su partizani nasilje vršili samo nad saradnicima okupatora. Štaviše, jasno ih izdvaja
kao najzaslužnije za pobedu u Drugom svetskom ratu u Jugoslaviji preko polovine
građana Srbije, dok manje od 3% navodi da su to bili četnici.
Intrigantno je da je nešto više od trećine ispitanika reklo da ne zna odgovor na
pitanje da li je Milan Nedić, predsednik vlade Nacionalnog spasa u Beogradu, u vreme
Drugog svetskog rata bio saradnik okupatora. Istina, 36% je odgovorilo pozitivno,
dok su ostali različitim formulacijama pravdali njegovu ulogu u istoriji. Trećina
182
stanovnika Srbije ga je ocenila kao pragmatičnog političara i žrtvu komunističkog

terora. Osnov tog koncepta ogleda se u vrednovanju odnosa komunističkih vlasti
prema „srpskom građanstvu“.
Stereotipi utemeljeni u književnosti osamdesetih godina, koja je afirmisala
predstavu devastiranog srpskog društva posle oktobra 1944. godine, prepoznaju se
danas u odnosu dela stanovništva prema celokupnoj istoriji Drugog svetskog rata.
Stoga je izdvajanje Sremskog fronta, kao najznačajnije bitke u toku rata,
karakteristično za građane konzervativnog političkog opredeljenja, zapravo dalje
konstituisanje narativa, koji je izbacivanje Nemaca iz Srbije identifikovao sa
stradanjem srpskog građanstva.
U kolektivnoj svesti najsnažnije je ostalo zabeleženo upravo stradanje u ratu i
stoga je najčešće predstavljalo osnov političkih manipulacija. Zato ne čudi da je na
pitanje ko je stradao u Jasenovcu, samo 1% građana izjavilo da ne zna.
Viskoobrazovani i opredeljeni za liberalne ideale su najviše svesni širine stradanja u
logoru i jasno ističu da su žrtve Jasenovca bili Srbi, Jevreji, Romi i Hrvati. Sa druge
strane, najmanje obrazovani u najvećim procentima čvrsto su vezani za ideju
mučeničkih nacija i poistovećenje stradanja srpskog i jevrejskog naroda, kao i za tezu
da su u Jasenovcu stradali samo Srbi.
Velika većina građana Srbije zna i za postojanje logora na teritoriji Beograda
(80%), pri čemu je procenat Beograđana po istom pitanju još veći, i iznosi 92%.
Polovina zna i da je u njima stradalo gotovo celokupno jevrejsko stanovništvo Srbije.
Stvarno sećanje na Jevreje, koji su bili prve žrtve tih logora se, međutim, gotovo
potpuno izgubilo. Štaviše, četvrtina građana danas živi u potpunoj zabludi da se većina
Jevreja u Srbiji spasila zahvaljujući pomoći Srba, iako je preko 80% Jevreja koji su
do 1941. godine živeli na teritoriji Srbije, ubijeno tokom Drugog svetskog rata.
Zabluda je proizašla iz namerno prećutane istine, koja je uslovila neznanje.
Predstava srpskog naroda, kao žrtve jugoslovenske zajednice ispunila je javni
prostor tokom poslednjih decenija dvadesetog veka i postala platforma na kojoj se
opravdavala potreba „prekomponovanja“ Jugoslavije. Na taj način je stvorena
atmosfera u kojoj je rat doživljen kao logično rešenje složenih društvenih problema.
Bez obzira na socijalni status ili političko opredeljenje, velika većina građana
Srbije (82%) danas smatra da se u vreme socijalističke Jugoslavije bolje živelo i
prepoznaje je kao uvaženu, politički stabilnu i uticajnu državu. Sadašnjica, opterećena
ekonomskom krizom, nerešenim ratnim nasleđem i složenim međunarodnim
položajem Srbije, jasno se reflektuje u ovom odgovoru. Ona je konfuzna i iz njene
perspektive prošlost se čini neobično jasna i stabilna.
183
Pažnju privlači stav polovine građana Srbije da je stvaranje Kraljevine

Jugoslavije bilo istorijska greška (49%), kao i većinsko mišljenje (62%) da je
komunizam u Jugoslaviji uspostavljen kao posledica spoljnih uticaja. Indikativno je
da su najveću zadršku po pitanju kvaliteta života u vremenu Jugoslavije ispoljili
najobrazovaniji građani Srbije. Za njih, i nastanak Jugoslavije u najvećem procentu
(81%) predstavlja najnegativniji događaj u istoriji Srbije.
Pozitivnu ocenu Jugoslavije dali su oni koji su se identifikovali sa generacijama
njenih aktivnih graditelja. U tom kontekstu su vrednovali i istorijske ličnosti, u prvom
redu Josipa Broza, koji se najčešće i najsnažnije poistovećuje sa predstavom
Jugoslavije. Većina građana Srbije Tita pamti kao velikog državnika (64%), pri čemu
su najobrazovaniji tu sliku najmanje podržali. Štaviše, 10% populacije ga je označilo
kao najznačajniju ličnost u istoriji sveta, a čak 19%, upravo je Tita odredilo kao
najbitniju ličnost u istoriji Srbije. Indikativno je da su i u navedenom primeru
najmanje obrazovani građani najviše izrazili pozitivno mišljenje (70%), dok su oni sa
višim i visokim obrazovanjem najmanje podržali takav stav i potprosečno ocenili
važnost njegove istorijske uloge (51% građana iz grupe visokoobrazovanih).
Većina građana (70%) žali što se Jugoslavija raspala. Bez obzira na pol, obra-
zovanje, starosnu dob, partijsko opredeljenje ili region u kome žive, sve kategorije
stanovništva većinski ispoljavaju žal za Jugoslavijom, uključujući i one generacije
koje u njoj nikada nisu živele. Kao razlozi su u najvećem procentu navedeni stavovi
da je Jugoslavija osiguravala bolji i lakši život, mir, mogućnost putovanja (40%), da
je bila velika, jaka stabilna, poštovana zemlja (17%), da je označavala slogu,
razumevanje, jednakost (10%). Emotivnu vezanost i nostalgiju navodi samo 4,5%.
Nasuprot pozitivnim tvrdnjama, petina građana Srbije Jugoslaviju vidi kao veštačku
tvorevinu i grešku, ističući da je samostalnost bolje političko rešenje. Nerazumevanje,
nesloga, mržnja i lažno bratstvo su razlozi koje je istaklo 4% građana. Gotovo je isti
broj onih koji su izneli uverenje da je Srbija iskorišćavana i da je nazadovala u okviru
Jugoslavije, dok je samo 1,3% žrtve ratova devedesetih i izbeglice navelo kao razlog
zbog koga žali što se Jugoslavija raspala.
Činjenica da je samo 1% građana izjavio da je u okviru Jugoslavije Srbija
izgubila sve što je uložila i da su danas Srbi ponovo razdvojeni, pokazuje koliko je
mala recepcija tumačenja nacionalnih ideologa ljudi koji su protekli vek ocenili kao
„izgubljen“ za srpski narod.
Stepen identifikovanja sa socijalističkom Jugoslavijom je mnogo veći nego što
bi se posle decenija ratova i kriza očekivalo. Iako značajan broj ljudi Srbiju u prošlosti
vidi kao siromašnu, seljačku državu, slika Jugoslavije je sačuvana u drugačijem
svetlu. Većina građana zna da je u njoj žena po prvi put dobila pravo glasa (57%), da
184
je ostvaren republikanski ideal (71%), i da je razlaz sa Staljinom imao pozitivne

posledice (66%).
Savremene političke prakse u Srbiji izbegavaju da u procesu razvijanja
privrženosti idealima zajedništva, koje proklamuje Evropska unija, podrže sećanje na
jugoslovenstvo, kao široki koncept koji je uvažavao nacionalne posebnosti. U
kolektivnom sećanju ono je, međutim, veoma živo, i način na koji će ga
kontekstualizovati današnje političke elite ključno će odrediti proces prihvatanja ideja
pluralnosti, na kojima počiva evropski identitet.
Diskusija i zaključak
Ono što je u Srbiji specifično jesu anahrona i autistična tumačenja ratnih sećanja,
čije su tragične posledice kulminirale u deceniji brisanja granica i ujedinjavanja
evropskih država. Umesto kritičkog tumačenja i dekonstrukcije ratnih narativa, u
Srbiji su na samom kraju 20. veka ratovi postali realnost, čije su posledice i danas
snažno prisutne u našim životima. Stoga je iz sadašnje perspektive važno uskladiti
nužno redukovanje prenaglašenih sadržaja iz događajne istorije ratova i ratovanja,
posebno u školskim programima, sa potrebom daljih analiza uticaja koje su ratovi
imali u procesima razvoja, ali i regresije društva. Prećutkivanje sadržaja vremena o
kome je u ovom radu reč, ostaje jednostavno zataškavanje koje može imati kobne
posledice, što bi dovelo u zabludu čitave buduće generacije, koje treba da grade
suživot i prijateljske međusobne odnose na prostorima regiona.
Poseban, dugotrajan problem, odnosi se na istoriju celog regiona, koji je prebogat
istorijom sukoba za nacionalno oslobođenje u kojima su pripadnici različitih etničkih
grupa vodili ratove jedni protiv drugih. Takođe, region ima i istoriju poricanja,
praćenu kreiranjem višestrukih (međusobno suprotstavljenih) istina. To podrazumeva
da je svaka etnička grupa prenosila svoju istinu, najviše i najčešće preko udžbenika,
sa generacije na generaciju, kao i da postoji i nešto što bi se moglo nazvati istorijom
eksploatacije viktimizacije sopstvenog naroda.
Glavna opasnost, međutim, leži u činjenici da se multiplicirane istine,
jednostrane, parcijalne, one koje vide samo žrtve na svojoj strani, predstavljaju u
udžbenicima prirode i društva i udžbenicima istorije kao „duhovi u boci“, koji uvek
mogu biti izvučeni i iskorišćeni za manipulaciju nacionalnim osećanjima i
provociranje rata.
Prema svemu rečenom, ovaj rad dobija na značaju i posebnosti kako u
teorijskom, tako i u praktičnom smislu. Teorijska značajnost istraživanja ogleda se,
pre svega, u rasvetljavanju analiziranog problema u radu. Praktični značaj odnosi se
na ukazane negativne posledice koje su se dešavale u analiziranoj prošlosti i koje
mogu proizaći u budućnosti. Praktični značaj odnosi se i na primenu neophodnih, u
185
radu detaljno opisanih mogućnosti i potreba, kojima bi se došlo do, u istraživanju

očekivanih rezultata i konstatacija.
Literatura
Banac, I. (1984): National Question in Yugoslavia. Ithaca, N. Y.: London. Cornell University
Press.
Benjak, M. i Požgaj. H. V. (2005): Bez predrasuda i stereotipa, interkulturalna
komunikacijska kompetencija, Izdavački centar, Rijeka.
Bošković, A. (2005): Etnologija svakodnevnog života, Helsinškiodbor za ljudska prava u
Srbiji, Beograd.
Dimić, Lj. (1997): Kulturna politika Kraljevine Jugoslavije 1918-1941, Napredak, Beograd.
From, E. (1963): Zdravo društvo, Rad, Beograd.
Kecmanović, D. (2001): Etnička vremena, Biblioteka XX vek, Beograd.
Ninčević, M. (2009): Interkulturalizam u odgoju i obrazovanju, Nova prisutnost, Zagreb.
Posavec, Z. (1995): Sloboda i politika, Hrvatski pedagoško-književni zbor, Zagreb.
Stojanović, R. (1988): Jugoslavija, nacije i politika, Nova knjiga, Beograd.
Šnaper, D. (1996): Zajednica građana o modernoj ideji nacije, Izdavačka knjižarnica, Sremski
Karlovci.
Zvonarević, M. (1985): Povjesna čitanka, Školska knjiga, Zagreb.
THE ATTITUDE OF MODERN SERBIAN SOCIETY TOWARDS THE

HISTORICAL INTERPRETATIONS OFFERED OF THE WAR PAST
Summary:
All generations of the modern Serbian state share the war experience. War is an inte-gral part
of every personal and family history. Two world wars, two wars with Turkey, two with
Bulgaria, wars in Slovenia, Croatia, Bosnia and Herzegovina, Kosovo, and the war with the
NATO military alliance, changed lives and shaped personal identities. Their interpretations
were one of the foundations of every ideology and political practices during the last two
centuries. In the collective and individual consciousness, the participants of the wars received
the attributes of heroes and traitors, martyrs and criminals, they became a constant corrective
and an active creator of the present. War plays and their actors, most often created a framework
through biblical sym-bolism, within which numerous stereotypes were strengthened and
clearly separated "us" from "others". The way they are remembered created behavioral models
and value systems of the Kingdom of Serbia, monarchical and socialist Yugoslavia and today's
Republic of Serbia.
Key words:
socio-historical content, social concepts, methodology of teaching nature and society.
186
DVOJEZIČNA NASTAVA KAO MOTIV ZA UČENJE

NEMAČKOG JEZIKA
mr Aleksandra Breu
ORCID 0000-0002 0310-9058
Univerzitet u Novom Sadu, Ekonomski fakultet u Subotici
Sažetak/Apstrakt:
Dvojezična nastava spada u inovativne koncepte obrazovanja koji se primenjuje od
sedamdesetih godina prošlog veka, a podrazumeva upotrebu maternjeg i stranog jezika u
savladavanju nejezičnih sadržaja u školskom obrazovanju. U Srbiji je ovaj koncept nastave
uveden 2004. godine u Treću beogradsku gimnaziju odlukom Ministrastva prosvete i sporta i
od tada privlači sve veći broj škola i učenika, te predstavlja snažan motiv za učenje stranog
jezika. U radu će biti prikazan model dvojezične nastave u osnovnoj školi „10. oktobar“ u
Subotici, u kojoj se dvojezična nastava izvodi na srpskom i nemačkom i mađarskom i
nemačkom jeziku. Predmet ovog rada je i program za izborni nastavni predmet Nemački jezik
sa elementima nacionalne kulture putem kojeg se učenici nižih razreda pripremaju za
dvojezičnu nastavu, koja se po Pravilniku o bližim uslovima za ostvarivanje dvojezične
nastave u Republici Srbiji donetom 2016. godine uvodi počev od 6. razreda.
Ključne reči:
dvojezična nastava, osnovna škola, motivacija, kreativnost, izborni predmet.
187
Uvod
Devedesetih godina prošlog veka u Evropskoj uniji je doneto nekoliko odluka,
koje su se ticale učenja stranih jezika i razvoja višejezičnosti. Neke od tih odluka su
za predmet imale bilingvalnu nastavu, koja je tih godina počela svoj uspon. Od tog
trenutka se koncept i naučno istražuje, te se dolazi do saznanja, da bilingvalna nastava
pozitivno deluje na razvoj jezičkih i predmetnih kompetencija kao i na motivaciju
(Dallinger, 2015). Istraživanje koje je sprovedeno u Bavarskoj od 2015. do 2019. i u
kojem je učestvovalo 80 škola i 900 učenika je pokazalo da bilingvalna nastava ima
veoma pozitivan uticaj na kognitivan razvoj učenika i podstiče motivaciju za učenjem
stranog jezika. (Spiegel, 2019). Navedenim zaključcima će se pridružiti i ovaj rad, čiji
je cilj prikaz modela bilingvalne nastave u osnovnoj školi „10.oktobar“ u Subotici, a
koja počinje pripremom za ovu vrstu nastave, već u prvom razredu putem predmeta
Nemački jezik sa elementima nacionalne kulture, a uvodi se u šestom razredu, u kojem
se 30% sadržaja predmeta biologija, geografija, likovno, muzičko i fizičko odvija na
srpsko – nemačkom i mađarsko – nemačkom jeziku.
Bilingvalna ili dvojezična nastava se može definisatia kao:
a) nastava u kojoj se koriste dva jezika;
b) nastava čiji program predviđa obradu barem jednog dela sadržaja na stranom
jeziku, koji bi trebalo da vodi ka visokoj jezičkoj kompetenciji ( Piske, 2008) kako na
polju opšteg jezika, tako i polju stručnog jezika ( Decke-Cornill, 2010).
Matode
Za ovaj rad su korišćeni posmatranje, intervju i deskripcija. Do potrebnih podataka
se došlo na osnovu posmatranja časa u bilingvalnom odelenju i na osnovu intervjua.
Ovako sakupljeni podaci su obuhvaćeni i u radu opisani.
Dvojezična nastava u osnovnoj školi „10.oktobar“ u Subotici

U osnovnoj školi „10. oktobar“ u Subotici se dvojezična nastava izvodila od šk.
2011/2012. do šk. 2016/2017. godine kao pilot projekat koji je prikazan u dokumentu
Projekat uvođenja bilingvalne nastave na srpskom i nemačkom i mađarskom i
nemačkom jeziku u osnovnoj školi „10 oktobar“ u Subotici. Pilot projekat je nastao
na inicijativu i uz finansijsku i stručnu podršku Centrale za inostrano školstvo SR
Nemačke i Ambasade SR Nemačke u Beogradu, kao i Grada Subotica.Na osnovu
ovog projekta nemački jezik je od prvog do četvrtog razreda osnovne škole uveden
kao izborni predmet sa dva časa nedeljno, s obzirom na to, da je engleski jezik prvi
strani jezik. Osim toga 30% sadržaja predmeta muzičko, fizičko i likovno su se
188
odvijali na nemačkom jeziku. Ukupan broj časova nemačkog jezika iznosio je 6

časova nedeljno odnosno 168 časova godišnje.
Pilot projekat je uveden sa veoma ambicioznim ciljevima. Najvažniji su:
• Razvoj jezičke kompetencije
• Priprema učenika za moguće studiranje u SR Nemačkoj
• Razvoj multikulturalnosti
• Osavremenjavanje nastave primenom novih nastavnih metoda
• Razvoj saradnje sa školama i drugim obrazovnim institucijama u SR
Nemačkoj ( Projekat za uvođenja bilingvalne nastave... 2011).
Angažovana su dva lektora iz Nemačke, koji su pet godina izvodili nastavu

nemačkog kao izbornog predmeta i 30% sadržaja nastave likovnog, muzičkog i
fizičkog na nemačkom jeziku. Prilikom izvođenja nastave, tesno su sarađivali sa
nastavnikom razredne nastave, kao i sa nastavnicima nemačkog jezika. Nastavnici
nemačkog jezika su imali zadatak da posreduju između stranih lektora i učenika u
situacijama u kojima je bilo neophodno davati uputstva na maternjem jeziku.
Istovremeno su koristili priliku da neposredno u učionici, međusobno razmene
iskustva nastavne prakse. S obzirom na to da za bilingvalnu nastavu ne postoje
udžbenici, nastavnici su samostalno izrađivali i nastavni materijal. Na taj način je
nastala bogata zbirka nastavnih listova i očiglednih nastavnih sredstava za dvojezičnu
nastavu, koja je danas sastavni deo školske biblioteke. Nakon isteka ugovora, nemački
lektori su napustili Suboticu i dvojezičnu nastavu u osnovnoj školi „10. oktobar“
preuzeli su domaći nastavnici. Od stupanja na snagu Pravilniku o bližim uslovima za
ostvarivanje dvojezične nastave u Republici Srbiji 2016. bilingvalna nastava u nižim
razredima se ukida. Da bi se učenici što bolje pripremili za bilingvalnu nastavu u 6.
razredu, škola je u niže razrede uvela predmet Nemački jezik sa elementima
nacionalne kulture kao izborni predmet sa dva časa nedeljno.
Nemački jezik sa elementima nacionalne kulture

Predmet Nemački jezik sa elementima nacionalne kulture je u naše škole uveden
na inicijativu Saveta nemačke manjine u Srbiji i namenjen je pre svega pripadnicima
nemačke manjine, ali i svima koji su zainteresovani za to da njihova deca pored
nemačkog jezika nauče i elemente nemačke kulture, pre svega kulture Podunavskih
Nemaca, koji žive u Srbiji i nemačkog naroda.
Nastava iz ovog predmeta se realizuje na osnovu Programa za Nemački jezik sa
elementima nacionalne kulture. Program obuhvata dve velike celine:
189
1. Nemački jezik i književnost

2. Elemente nacionalne kulture koji su predstavljeni kroz istoriju, etnokulturu,
muziku i slikarstvo i predstavlja poluotvoren dokument čiji sadržaj
nastavnik može da prilagođava svojim učenicima, tako što ima slobodu da
menja 30% sadržaja. Pored principa delimične otvorenosti Program je
zasnovan i na principima: orijentacija na učenika, interakcija, autonomija
učenika, aktivna nastava, višejezičnost.
U nastavku će detaljnije biti prikazan Program za prvi razred osnovne škole.
Nemačku jezik i književnost

S obzirom na uzrast učenika ovaj deo obuhvata književnost za decu, kako prozu
tako i poeziju. Tekstovi su birani ne samo prema uzrastu učenika, već i prema
jezičkom predznanju. Predznanje učenika prvog razreda osnovne škole je na dosta
niskom nivou pa se zato preporučuje pojednostaljivanje književnih sadržaja kao i
njihova što slikovitija prezentacija već i iz razloga, što u prvom razredu nije
predviđeno pisanje i čitanje. Nastava se izvodi isključivo oralno tj. od jezičkih veština
su zastupljene samo slušanje i govor. Putem raznovrsnih socijanih oblika, kao i
metoda stanica, projektne nastave, metoda razgovora u krugu i td. se u nastavu unosi
dinamika i raznovrsnost, koji su učenicima uzrasta od 7 godina snažan motiv za učenje
jezika.
Elementi nacionalne kulture
Predstavljeni su etnokulturološkim elementima, kao što su dečija narodna nošnja,
dečiji narodni ples, jela tradicionalne kuhinje. Program predviđa razne praktične
aktivnosti putem kojih se učenici ovog uzrasta ne samo upoznaju sa etnokulturološkim
elementima Nemaca, već i svoje sopstvene kulture. Na taj način otkrivaju sličnosti i
razlike između dve kulture, koje se odavno na tlu Vojvodine, u kojoj živi 26
narodnosti međusobno isprepliću. S tim u vezi je i interkulturalnost, koja je sastavni
deo ovog Programa.
Program sadrži još i detaljne ishode, koje treba ostvariti obradom tematskih
sadržaja. Pri tome se sadržaji na istu temu, obrađeni kao pesma, proza ili lirika, mogu
međusobno povezati, tako da se leksika, koja se kroz određenu temu savlađuje, više
puta ponavlja na različite načine i lakše memoriše. Primer za povezivanje sadržaja su
pesma: Guten Tag sagen alle Kinder ( Dobar dan , kažu sva deca) i prozni tekst: Tina
und Timmi kennen sich nicht (Tina i Tim se ne poznaju) koji za temu imaju
Pozdravljanje i upoznavanje i u toku obrade se povezuju. Pesma sadrži pozdravne
formule koje učenici treba da savladaju, a prozni tekst osnovnu leksiku za
upoznavanje. Tako se sadržaji međusobno nadovezuju, ali i ponavljaju, što je veoma
190
važan deo usvajanja leksike stranog jezika. Kao što je već navedeno, prozne sadržaje
je neophodno pojednostaviti i prikazati što slikovitije, da bi ih deca lakše savladala i
usvojila. Lep primer za to je ilustrovani prikaz teksta Tina i Tim se ne poznaju.
Slika 1 : Silvana Vlahović i Sina Lezer – Ilustracija teksta Tina i Tim se ne poznaju.
Na slici 1 se može prepoznati da je za ovu ilustraciju korišćen pod učionice. Na

ovaj način prezentacija sadržaja je interesantnija, jasnija i pristupačnija učenicima što
podiže njihovu motivisanost za učenje jezika. Po iskazima nastavnice koja predaje
ovaj predmet u osnovnoj školi „10. oktobar“ učenici su veoma motivisani sadržajima
i načinom rada koji je predviđen u Programu za nemački jezik sa elementima
nacionalne kulture na šta ukazuju i odlični rezultati testa provere jezika na kraju petog
razreda, na kojem su svi učenici dostigli nivo A1.1. potreban za nastavu u
bilingvalnom odelenju.
Nastava u bilingualnom odeljenju

U osnovnoj školi „10.oktobar“ se bilingvalna nastava sve do šk. 2021/2022.
održavala na osnovu posebnih dozvola Ministarstva Prosvete. Školske 2021/2022. je
prvi put dvojezična nastava uvedena na osnovu Pravilnika o bližim uslovima za
ostvarivanje dvojezične nastave u Republici Srbiji u šesti razred. Danas se nastava na
srpsko – nemačkom i mađarsko – nemačkom odvija kako u šestom tako i u sedmom i
osmom razredu. Ovu nastavu realizuju predmetni nastavnici u saradnji tj. timu sa
nastavnikom nemačkog jezika, koji nemački predaje kao drugi strani jezik s obzirom
na to da predmetni nastavnici poseduju znanje nemačkog jezika na nivou B1/B2. što
je nedovoljno za samostalno izvođenje nastave na stranom jeziku.
191
U nastavku ću zbog ograničenog prostora dati samo opis, bez analize, časa
geografije u sedmom razredu koji sam posetila. U opisu ću prikazati rad ovog tima u
praksi.
• Predmet: Geografija
• Razred u kome se realizuje čas: sedmi
• Odelenje: dvojezično: mađarski-nemački: 30% sadržaja se izvodi na
nemačkom jeziku
• Nastavna oblast/tema: Francuska
• Nastavna jedinica: Osnovne karakteristike države Francuske
• Tip časa: obrada i utvrđivanje
• Realizatori: nastavnik geografije i nastavnik nemačkog jezika
Ishod časa: učenik zna da navede osnovne karakteristike Francuske na maternjem

jeziku. Učenik zna da prepozna stručnu leksiku iz oblasti geografije i da navede neke
karakteristike Francuske na nemačkom jeziku.
Opis časa
U uvodnom delu časa nastavnice jasno ističu naziv nastavne jedinice i koriste
multimedijalno nastavno sredstvo za prezentaciju. Od učenika zahtevaju korišćenje
sveski i dele im nastavne listove na nemačkom jeziku sa zadacima. Nastavnica jezika
ispisuje naziv nastavne jedinice na nemačkom jeziku na tabli. Čas počinje bez
ponavljanja prethodnog gradiva, što u ovom slučaju s obzirom na ograničenost
vremena nije neophodno, ali učenici izrađuju prvi zadatak sa nastavnog lista odnosno
beleže svoje asocijacije u vezi sa pojmom Francuska, što se može smatrati i
ponavljanjem gradiva. Rezultati se proveravaju u plenumu. Predmetni nastavnik
izlaže na maternjem jeziku jedan deo pripremljene prezentacije uz pomoć geografske
karte i fotografija prikazujući ih na radnoj površini interaktivne table, koju koristi kao
platno za prezentaciju. Izlaganje predmetnog nastavnika ponavlja nastavnik jezika na
nemačkom jeziku. Ovaj proces teče naizmenično oko 15 minuta. Učenici pažljivo
slušaju izlaganja i odaju utisak da dobro razumeju nemački tekst. Kod nekih težih
termina prekidaju nastavnike i traže objašnjenje. Ovo ukazuje na to da proces teče
interaktivno i da su i učenici i pored frontalnog načina rada aktivan učesnik. Vreme i
obim sadržaja odabranih za izlaganje se kreću u okviru koji učenici ovog uzrasta mogu
da prate i razumeju. S obzirom da nastavnica jezika nemački jezik govori skoro kao
maternji, tekst koji ona izgovara, služi i kao tekst za razumevanje na sluh i usvajanje
pravilnog izgovora. Osim toga, ponavljanjem predmetnog sadržaja učenici bolje
usvajaju izložene činjenice.
192
U glavnom delu časa učenici izrađuju zadatak dopune teksta sa nastavnog lista
na nemačkom jeziku u parovima. S obzirom na to da je raspored klupa u učionici
tradicionalan u tri paralelna reda, grupe su činili parovi u klupama. Tekst zadatka
svojim sadržajem ponavlja usmeno izložen tekst i služi kako za uvežbavanje
razumevanja pisanog teksta, tako i predmetnog sadržaja i uvežbavanje nove stručne
leksike. Provera ponovo teče u plenumu tj. frontalno pri čemu učenici čitaju izrađene
zadatke, svaka grupa po jedan zadatak. Nastavnica jezika proverava jezičku
kompetenciju, a predmetan predmetnu. Učenici veoma tečno čitaju rečenice sa
geografskim podacima Francuske, koje sadrže komplikovane složenice i brojeve
iznad 100.
U završnom delu časa učenicima je podeljen nov nastavni list sa pitanjima za
kviz na nemačkom jeziku. Kviz je takođe sadržao tekst o Francuskoj i služio je novom
uvežbavanju obrađene leksike, ali i predmetnih sadržaja. Prva tri učenika koji su tačno
uradili test bila su nagrađena. Nakon podele nagrada čas je završen uz francusku
šansonu na nemačkom jeziku.
Zaključak
Osnovna škola „10. oktobar“ u Subotici je jedna od retkih škola u Srbiji u kojoj
se nastava izvodi na maternjem i nemačkom jeziku. U ovoj školi se učenici za
bilingvalnu nastavu pripremaju od prvog razreda putem predmeta Nemački sa
elementima nacionalne kulture i stiču potreban nivo znanja jezika na nivou A1.1.
Nastavu u bilingvalnim odelenjima izvodi tim nastavnika jezika i predmeta što
nastavu čini dinamičnom i interesantnom te predstavlja snažan motiv za učenje jezika.
Na ovo ukazuje i činjenica da je osnovna škola „10. oktobar“ od uvođenja dvojezične
nastave na srpskom i nemačkom i mađarskom i nemačkom jeziku jedna od
najtraženijih osnovnih škola u Subotici.
Literatura
Decke-Cornill, H. (2010). Genderorientierte Ansätze. Metzler Lexikon
Fremdsprachendidaktik. Ansätze–Methoden–Grundbegriffe. Stuttgart: Metzler, 83-85.
Pravilnik o bližim uslovima za ostvarivanje dvojezične nastave (2016). Beograd. Službeni
Glasnik RS 50/2016.
Piske Thorsten (2008): Bilingualer Unterricht an der Grundschule:
Umsetzungsmöglichkeiten, Erfahrungen und Ergebnisse.Aalen, ELIAS – Projekt.
Projekat Uvođenja bilingvalne nastave na srpskom i nemačkon i mađarskom i nemačkom
jeziku u osnovnoj školi „10. Oktobar“ u Subotici. (2011). Subotica.
193
Spiegel, J. D. (2019). 2 Building around Nation Language: A Critical Reflection on Teaching

Composition at the University of The Bahamas. Creole Composition: Academic Writing and
Rhetoric in the Anglophone Caribbean, 76.
Tienken, S. (2011). Helene Decke-Cornill; Lutz Küster (2010): Fremdsprachendidaktik, Eine
Einführung, Tübingen: Narr. Linguistlist.
Program za nemački sa elementima nacionalne kulture.(2018). Beograd. Službeni Glasnik RS.
Bilingualer Unterricht macht Schüler in Mathe besser. (2016). Neue Studie. Spiegel
Dallinger, S. (2015). Die Wirksamkeit bilingualen Sachfachunterrichts: Selektionseffekte,
Leistungsentwicklung und die Rolle der Sprachen im deutsch-englischen
Geschichtsunterricht (Doctoral dissertation, Pädagogische Hochschule Ludwigsburg).
BILINGUAL TEACHING AS A MOTIVE FOR LEARNING THE

GERMAN LANGUAGE
Apstract
Bilingual teaching is one of the innovative concepts of education that has been applied since
the seventies of the last century, and it implies the use of native and foreign languages in
mastering non-linguistic content in school education. In Serbia, this teaching concept was
introduced in 2004 in the Third Belgrade Gymnasium by decision of the Ministry of Education
and Sports, andsince then it has attracted an increasing number of schools and students and
represents a strong motivation for learning a foreign language.
This paper will present models of bilingual education in a elementary school "10th of October"
in Subotica, where bilingual classes are conducted in Serbian and German, and Hungarian and
German. The subject of this paper is also the program for the optional German language and
elements of culture stuides, through which students of lower grades prepare for bilingual
education, which is introduced starting from 6th grade according to the Rulebook on closer
conditions for the implementation of bilingual education in the Republic of Serbia adopted in
2016.
Key words:
bilingual teaching, elementary school, motivation, creativity, elective subject.
194
ACADEMIC CULTURE OF STUDENTS - REPORT ON

PILOT STUDIES
Wojciech Walat
ORCID 0000-0002-3158-1923
Institute of Pedagogy, University of Rzeszów, [email protected]
Abstract
The article presents the results of a pilot study on the academic culture of students. The
research was conducted in three main aspects: students’ approach to learning, participation in
the life of the university and involvement in the process of studying and student affairs. Based
on the results of the research, it can be concluded that definitely few people undertake studies
with a focus on self-realization or intellectual development. These factors are far superior to
the will to „have a formal education” or „to ensure a comfortable life”. This proves that the
student academic culture is in such a state that it is only a stage to go through and complete for
them, which is not connected with any unique kind of culture, and academic cultural events
are ignored by student.
Keywords:
academic culture, high school teaching
195
Introduction
It is generally accepted that studying is a cultural phenomenon. This means that
not only behaviors that are characteristic of a larger group are distinguished here, but
above all sets of attitudes, patterns of behavior, feelings and professed ideals. All this
is included in the entire organization of the student’s life. There are certain patterns
systematized by the academic community that have been established and practiced for
years. This means that studying involves more than just „going” to university.
Studying also means showing commitment, willingness to improve oneself and
develop one’s intellectual sphere, participation in conducting scientific research,
attitudes, attitude towards studying, but also passions and willingness to learn, and
above all, personal attitude towards developing one's own interests.
The culture of the modern university refers mainly to the academic ethos, which
was reflected in the Humboldt-type university, i.e. oriented towards creating a
community of researchers and students, serving the improvement of science and
education. The model of the “Humboldtian university” is eroded and although it is
still an anchor in terms of key values, it has already diversified quite significantly in
the sphere of management models. Culture tends to change at a slower pace than
management practice. Therefore, universities are usually in the area of influence of
the academic ethos. An immanent part of the academic culture is the ethos of science,
with its norms, which have been described by many authors. The social role of the
university is to develop scientific research and educate students, which broadens their
intellectual horizons (Bayar, Karaduman, 2021). The key organizational processes
that sustain the university culture are: communication, participation, commitment,
transfer of knowledge as well as shaping skills and developing attitudes, which
include all key stakeholders, i.e. academic staff and students, but also other internal
and external entities (administration and authorities, trade unions, etc.) (Babicka-
Wirkus, Cywiński, Muoki, Walat, 2021).
In essence, academic culture is a very general concept that refers to the
anthropological or sociological concept of culture. It defines the rules, values and
beliefs shared by a community, common to its members.
Typical components that make up the academic culture:
- fulfilling the social role of a student;
- participation and creation of student culture;
- presenting high personal culture;
- readiness to take responsibility for one’s own intellectual development, seeing
it as a goal and the ability to lead to its satisfactory implementation;
- organizational culture of the university.
196
Methods
The survey research used an online survey in January 2023 on a group of 103
students of the University of Rzeszów (65 women and 38 men).
The vast majority of the respondents: 45,6%, were in their second year of study (Chart
1).
Chart 1. List of respondents according to the year of study.

The second place was taken by 35,9% of the respondents from the first year of
studies; in third place, 8,7% of respondents who are in their 4th year of study; not
much less, i.e. 7,8%, were in the 3rd year of studies, and the least in the 5th year (only
2%)
Results
Analysis of the results of research on students’ attitudes towards learning. The
first question checking students’ approach to learning was: How do you assess your
motivation to learn during your studies? Among the given answers, the largest
number of respondents chose the option: as sufficient to obtain higher education -
such an answer was given by 61,2% of the respondents; while 20,4% of respondents
chose the answer: large, primarily aimed at developing me intellectually; not much
less, because only 18,4% of the respondents answered: small, I hardly study at all.
Chart 2. List of students' answers regarding the motives for undertaking higher
education.
197
When asked about the motives for undertaking studies (Chart 2), the vast
majority of respondents (as many as 66%) indicated that it was the intention to:
achieve formal education; 50,5% of the respondents indicated that their motive was:
having a comfortable life in the future. Fewer respondents stated that they were guided
by: the need for self-realization – 36,9%, 31,1% pointed to: intellectual development,
and 23,3% of the respondents stated that their motive was to: gain prestige. In turn,
20,4% of the respondents answered that their motive for studying was: meeting the
expectations of the family. Only one person among the respondents answered that her
motive was: easy and pleasant life during studies. In further research, it will be
interesting to determine the sequence of answers given by individual people, because
in this question several „options” could be selected.
Chart 3. Summary of students’ answers regarding the frequency of learning.
The next question was: How often do you study? Here, the majority of
respondents, because 59,2%, answered: I am preparing for colloquia, tests and
session. On the other hand, an equal number of respondents (20,4%) chose the answer:
I prepare for every class and I study only for tests and exams (Chart 3).
The conducted research confirmed the previous observations that students
undertake studies mainly due to the desire to obtain formal education and the pressure
of the environment to study after high school. The mere completion of studies
ennobles a young person in the family and peer environment. The lack of linking
studies with the need for intellectual development and self-realization makes it
extremely difficult to build an academic culture involving students in broad university
activities, as shown by the results of the research in the next section.
Analysis of the results of research on the role of a student. The first question
regarding this problem was: Do you take part in celebrations organized at the
university? (e.g. ceremonial inauguration of the academic year), unfortunately, more
198
than half of the respondents (56,3%) do not participate in any university celebrations
(Chart 4).
Chart 4. List of students' answers
regarding their participation in university
celebrations.
In the next question: Are you involved in the preparations for ceremonies that
take place at the university, out of the group of 103 surveyed respondents, as many as
81,6% answered: No, and only 18,4% answered: Yes.
Chart 5. Summary of respondents’ answers

regarding participation in “juwenalia” - cultural
events.
The next question concerned the active

participation of students in cultural events organized specifically for them (Do you
take part in “juwenalia” - cultural events?). This question was answered positively
by 74,8% of respondents and 25,2% negatively (Chart 5).
The obtained research results show that students not only to a small extent
participate in university-wide ceremonies (inauguration of the academic year), but
they do not engage in organizing their own cultural activities (“juwenalia” - cultural
events), and they participate in them to a small extent (Janio, Cywiński, Marek,
Łaszczak, Perzycka, Baron-Polańczyk. Lib, Walat 2022). The students' own
involvement was assessed in the next series of questions.
Analysis of the results of research on how students assess their commitment. The
first question on this issue was: Are you a member of a science club? and out of all
respondents, 75,7% answered: No, and only 24,3% answered: Yes (Chart 6).
Chart 6. Summary of students' answers regarding

participation in the work of the scientific club.
199
The next question asked: Do you take part in extracurricular activities organized
at the university? In this case, 56,3% of the respondents answered: Yes, and 43,7%
answered: No.
The last question in this area concerned involvement in the life of the university:
Are you involved in the life of the university? (if yes, specify how). As before, the vast
majority of respondents, as much as 80,6%, gave answers: No or similar, such as:
rather not, probably not. Only 19,4% of the surveyed people confirmed that they are
involved in the life of their university, of which 2 people included the role of year
leader’s, 6 people took into account entertainment events, such as “juwenalia” –
cultural events, only 4 people took into account the presence at events organized by
universities, e.g. scientific conferences, 1 person included volunteering, 1 person
included help, 3 people included participation in competitions, and 3 people included
membership in a scientific club. Eight people gave answers inconsistent with the
question.
In contrast to the previous questions about „attitude to studying” and „acting the
role of a student”, the self-assessment of students’ involvement in the life of the
university remains at a very low level. It can be said that the lack of linking the sense
of studying with high requirements for practicing not only a few prestigious
professions (a doctor or a lawyer), makes studying only an unpleasant duty that does
not involve a few students in the academic culture.
Conclusion. Summing up the research results, it was a pleasant surprise that the
majority of respondents approached the research diligently and gave credible answers.
However, the open-ended questions showed a reluctance to give a full answer. Only
some respondents approach studying in a mature way and combine this fact with
learning, attending lectures, classes and laboratories, as well as with the creation of a
certain cultural center accompanied by various parties and events in which, according
to research, they eagerly participate. However, the motives for undertaking studies by
the surveyed respondents turned out to be a big surprise. Definitely few people take
up studies with the focus on self-realization or intellectual development (Walat,
Warzocha, 2021). These factors are far outweighed by the desire to have a formal
education or to have a comfortable life. This shows such a state of academic culture
that for a large number of students it is just a stage that needs to be passed and
completed, and with which no unique type of culture is associated, and academic
cultural events are ignored by students.
200
Literature
Babicka-Wirkus A., Cywiński A., Muoki J.S., W.Walat, Gaps in online education in the times
of a pandemic in the opinion of Polish and Kenyan students, Dyskursy Młodych Andragogów,
2021, Nr 22, s.183 – 195. ISSN 2084-2740, DOI 10.34768/dma.vi22.618.
Bayar A., Karaduman H., The Effects of School Culture on Students Academic Achievements.
International Journal of Education, No 9/3/2021 (https://orcid.org/0000-0002-8693-9523).
Janio J., Cywiński A., Marek L., Łuszczek K., Perzycka E., Baron-Polańczyk E., Lib W.,
Walat W., Warzocha T., Most Frequently Asked Questions About Student Learning Outcomes
in Poland: A Delphi Study. The New Educational Reviews, 2022 Vol. 67, s. 91- 101. DOI:
10.15804/tner.22.67.1.07
Walat W. Educational situations with a textbook in the background. University of Rzeszow
Ed. 2022 (Polish version).
Walat W., Warzocha T., The level of communication competence of academic teachers
conditioned by work experience - research report [w:] Lubelski Rocznik Pedagogiczny 2021,
Vol. 40, nr 4, s. 63-76. ISSN 0137-6136, DOI: 10.17951/lrp.2021.40.4.63-76.
AKADEMSKA KULTURA STUDENATA - IZVEŠTAJ O PILOT

STUDIJAMA
Sažetak/Apstrakt:
U članku se prikazuju rezultati pilot istraživanja o akademskoj kulturi studenata. Istraživanje
je sprovedeno u tri glavna aspekta: pristupu studiranju, učešću u životu univerziteta i
angažovanju u procesu učenja i studentskih poslova. Na osnovu rezultata istraživanja može se
zaključiti da samo nekoliko ljudi studira s fokusom na samorealizaciju ili intelektualni razvoj.
Ovi faktori su daleko superiorniji od želje za "formalnim obrazovanjem" ili "osiguranjem
udobnog života". To dokazuje da je studentska akademska kultura u takvom stanju da je samo
faza koju treba proći i završiti za njih, što nije povezano s nekom posebnom vrstom kulture, a
akademski kulturni događaji su ignorisani od strane studenata.
Ključne reči:
akademska kultura, nastava srednje škole
201
Originalan rad/Original Article
SOCIJALNO FUNKCIONISANJE DECE

U VASPITNOJ GRUPI
Tanja Panić 1, Marta Dedaj 2
1
ORCID 0000-0002-0391-0507, 2 0000-0003-3428-952X
Visoka škola strukovnih studija za vaspitače i poslovne informatičare – Sirmium,

1,2
Sremska Mitrovica
Sažetak/Apstrakt:
Postati socijalno kompetentna osoba znači usvojiti prosocijalna ponašanja i određene veštine
koje omogućavaju razumevanje svoje okoline i delotvorno snalaženje u svakodnevnim
situacijama. Cilj istraživanja je da se utvrdi socijalno funkcionisanje dece u vaspitnoj grupi.
Istraživanje je realizovano na uzorku od dvadeset troje dece uzrasta 6 godina koji pohađaju
vrtić „Svitac“ u Sremskoj Kamenici. Za procenu socijalnog funkcionisanja dece korišćena je
skala za merenje socijalnih veština. Na ovaj način su dobijeni podaci o tome kako vaspitači
procenjuju ponašanje dece u svakodnevnim situacijama. Možemo zaključiti da su socijalne
veštine snažan prediktor efikasnog socijalnog funkcionisanja dece u vaspitnoj grupi. Budući
da deca i pre polaska u predškolsku ustanovu stiču određen nivo socijalne kompetencije, na
predškolskom uzrastu je potrebno unaprediti isto i omogućiti im da steknu nove socijalne
veštine.
Ključne reči:
deca, socijalne veštine, vaspitna grupa
202
Uvod
Veliko interesovanje istraživača je usmereno na sistemski pristup koji
naglašava važnost okoline za dečji razvoj i psihosocijalno prilagođavanje. Sistemski
pristup zasniva se na Bronfrenbrenerovoj teoriji ekoloških sistema. Prema ovom
pristupu neophodno je razmatrati dečji razvoj unutar konteksta u kome se on odvija.
U sredini u kojoj dete živi, raste, razvija se, uspostavlja odnose interakcije u relacijama
bitnim za njegov razvoj, ono se kreće u složenoj, dinamičnoj strukturi mikrosistema:
roditelji, vaspitači, učitelji, nastavnici, mezosistema: predškolska ustanova, škola,
zajednica, egzosistema: dalji članovi porodice, radno mesto roditelja i makrosistema:
kulturne, verske vrednosti, verovanja i prihvatljiva ponašanja (Bronfenbrener, 1997).
Kako bi delotvorno funkcionisali u društvu i stvorili prijateljstva, deci je
potrebno poznavanje socijalnih znanja kao što su norme i pravila društva kojem
pojedinac pripada. Katz & McClellan (1999) ukazuju na to da socijalna kompetencija
uključuje regulaciju emocija, poznavanje i razumevanje društva kao i socijalne veštine
koje su neophodne da bi se postupalo u skladu s tim saznanjima. Socijalizacijom dete
usvaja različite socijalne veštine čijom delotvornom upotrebom u interakciji s
vršnjacima i odraslima postaje socijalno kompetentno. Razvoj prosocijalnog
ponašanja povezan je s kognitivnim i moralnim razvojem, a posebno s razvojem
empatije (Vicari at al., 2000, prema: Dedaj, Panić, 2016). Dakle, socijalnu
kompetenciju čine specifične socijalne veštine koje se ogledaju u uspešnosti u
interpersonalnim odnosima. Shodno tome, cilj istraživanja je da se utvrdi socijalno
funkcionisanje dece u vaspitnoj grupi.
Metodološki deo
Ciljevi istraživanja
Utvrditi nivo socijalniog funkcionisanja dece predškolskog uzrasta
Uporediti i utvrditi postojanje razlika pojedinih aspekata socijalnog
funkcionisanja dece predškolskog uzrasta;
Uporediti i utvrditi postojanje razlika nivoa socijalnog funkcionisanja dečaka i
devojčica.
Instrumenti istraživanja
Za procenu socijalnog funkcionisanja dece korišćena je skala za merenje
socijalnih veština. Na ovaj način su dobijeni podaci o tome kako vaspitači procenjuju
ponašanje dece u svakodnevnim situacijama.
203
Skala za merenje socijalnih veština autora Goldstein & Glick (1987),

modifikovana je za potrebe istraživanja. Skala je sastavljena od 24 ajtema, odgovori
su raspoređeni na trostepenooj skali: dete skoro nikada ne koristi tu veštinu, preko
ponekad koristi tu veštinu, do dete često koristi tu veštinu.
Uzorak
U konačan uzorak istraživanja je obuhvatio procenu socijalnog funkcionisanja
23 dece uzrasta 6 godina koji pohađaju vrtić „Svitac“ u Sremskoj Kamenici. Vaspitači
su procenjivali, na osnovu skale procene funkcionisanje dece u svakodnevim
situacijama koje podrazumeva boravak dece u predškolskoj ustanovi parova roditelja
dece predškolskog uzrasta. Uzorak je bio prigodan.
Procedura
Istraživanje je sprovedeno u decembru 2023. godine u Sremskoj Kamenici, u
saradnji sa PU. Vaspitači su bili upoznati sa svrhom istraživanja.
Obrada podataka
Za korišćene skale prikazani su osnovni deskriptivni pokazatelji. Značajnost
razlika aritmetičkih sredina za posmatrane ajteme na poduzorcima po polu
proveravana je t-testom za zavisne uzorke.
Rezultati i diskusija
Deskriptivni podaci za skalu procene socijalnog funkcionisanja prikazani su u u tabeli 1.
Tabela 1. Aritmetička sredina, standardna devijacija, minimum, maksimum i
pouzdanost na skali Socijalno funkcionisanje
N dece minimum maksimum AS SD Krombah α
Socijalno
23 46 67 56 5,292 ,750
fukcionisanje
Rezultati pokazuju da je prosečan skor na ovoj skali 56, dok je teorijski raspon
od 24 do 72, sa teorijskim prosekom od 48. Dobijeni rezultati ukazuju na to da je
socijalno funkcionisanje dece ove grupe procenjeno od strane vaspitača nešto iznad
teorijskog proseka. Ovakvi rezultati impliciraju da je potrebno dodatno osnaživati
decu i podsticati razvoj njihovih socijalnih kompetencija, kako bi se nivo njihovog
socijalnog funkcionisanja unapredio. Pouzdanost skale izražena Krombah α je
zadovoljavajuća.
204
Analizom pojedinih ajtema ove skale omogućava se uvid u nivo pojedinih aspekata
socijalnog funkcionisanja dece, a samim ti i smernicu za pravljenje plana intervencije
u cilju osnaživanja dece. Rezultati su prikazani u Tabeli 2.
Tabela 2. Aritmetička sredina, standardna devijacija, minimum, maksimum i

pouzdanost na skali Samopoštovanje
Ajtemi min max AS SD
Da li se dete rastuži se kada vidi povređenu
2 3 2.52 .511
životinju?
Da li je dete tužno kada vidi dete sa kojim niko
2 3 2.65 .487
neće da se igra?
Da li se dešava da dete zaplače kada gleda
1 3 1.70 .559
tužni crtani film?
Da li dete kada vidi neko dete da plače i njemu
2 3 2.57 .507
se plače?
Da li dete voli da se igra sa drugom ili
2 3 2.91 .288
drugaricom?
Da li dete učestvuje u timskim sportovima
1 3 2.26 .689
(između dve vatre i sl.) ?
Da li dete kada vidi da neko ima problem
2 3 2.70 .470
nastoji da pomogne?
Da li dete želi da podeli užinu sa
1 3 2.35 .714
drugom/drugaricom?
Da li dete kada mu neko kaže da nešto nije
1 3 1.91 .668
dobro uradilo zna dugo da se ljuti?
Da li se dete rasplače kada neko uzima
1 3 1.43 .662
njegove stvari bez pitanja?
Da li dete posle svađe sa drugom/drugaricom
1 3 2.13 .815
ume brzo da se pomiri?
Da li dete ume da zamoli za pomoć kad ima
1 3 2.39 .656
neki problem?
Slušanje: da li dete obraća pažnju na onoga ko
priča te čini napor da shvati o čemu ta osoba 2 3 2.78 .422
govori?
Da li dete ume da započne razgovor nekom
uvodnom temom da bi kasnije prešao na ono 2 3 2.43 .507
glavno što želi da kaže?
Da li se dete samoinicijativno upoznaje sa
1 3 2.22 .736
drugima?
Da li dete ume i želi da međusobno upoznaje
1 3 2.17 .576
one vršnjake koji se međusobno ne poznaju?
Da li dete ume da proceni koji je najbolji način
da priđe drugima i da se priključi nekoj 2 3 2.87 .344
zajedničkoj aktivnosti?
Da li ume da pažljivo sluša i sledi objašnjenja
1 3 2.35 .573
drugih, te adekvatno izvrši zadati zadatak?
205
Da li dete ume da prepozna svoja osećanja u

2 3 2.26 .449
raznim situacijama?
Da li prepoznaje i razume osećanja drugih
2 3 2.57 .507
ljudi?
Da li može da shvati i razume negativna
1 3 2.00 .603
osećanja drugih?
Da li ume da drugima ponudi i pruži pomoć
1 3 1.96 .706
kada im je potrebna?
Da li u konfliktnim situacijama ume da nađe
2 3 2.61 .499
rešenje tako da i on i drugi budu zadovoljni?
Da li ume na pravi način da reaguje kada ga
2 3 2.26 .449
drugi zadirkuju?
Rezultati dobijeni analizom pojedinih ajtema i prikazom njihovih deskriptivnih

pokazatelja ukaziju na to da pojedini oblici socijalnog funkcionisanja dece
predškolskog uzrasta koja su se našla u ovom istraživanju se kod neke posmatrane
dece ne registruje ili se retko pojavljuje u repertoaru ponašanja. To su ajtemi koji
sadržinski upućuju na oblike ponašanja za koje deca još nemaju razvijene socijalne
veštine. S obzirom na to da pokazatelj koji izražava maksimum na posmatranom
ajtemu, govori u prilog tome da su svi posmatrani oblici socijalnog funkcionisanja
zastupljeni na nivou grupe, odnosno da određeni broj dece ima razvijene socijalne
veštine u tom domenu.
Ajtemi čija je AS ispod 2 su: Da li se dete rasplače kada neko uzima njegove
stvari bez pitanja? Da li se dešava da dete zaplače kada gleda tužni crtani film? Da
li dete kada mu neko kaže da nešto nije dobro uradilo zna dugo da se ljuti? Pomaganje
drugima: da li ume da drugima ponudi i pruži pomoć kada im je potrebna?. Analizom
sadržaja ajtema koji ukazuju na oblike socijalnog funkcionisanja, može se zaključiti
da se radi o ponašanjima koji podrazumevaju regulaciju emocija kod dece.
Ajtemi koji imaju veći stepen zastupljenosti u ponašanju dece posmatrane grupe
i imaju AS iznad 2,7 su: Da li dete kada vidi da neko ima problem nastoji da
pomogne? Slušanje: da li dete obraća pažnju na onoga ko priča te čini napor da shvati
o čemu ta osoba govori? Pridruživanje nekome/nečemu:da li dete ume da proceni koji
je najbolji način da priđe drugima i da se priključi nekoj zajedničkoj aktivnosti?Da li
dete voli da se igra sa drugom ili drugaricom?Analizom sadržaja ovih ajtema se može
izvesti zaključak da kod većine dece i visokom stepenu postoji zainteresovanost za
druge osobe, da umeju da prepoznaju njihove potrebe, kao i empatija.
Nacrtom istraživanja je predviđeno da se statistički uporede nivooi socijalnog
funkcionisanja poduzoraka formiranih po polu. Deskriptivni pokazatelji po polu i
rezultati t-testa za zavisne uzorke, za ček listu su dati u Tabeli 3 i 4.
206
Tabela 3. Aritmetička sredina, standardna devijacija, na poduzorku devojčice i dečaci

poduzorci N AS SD
Devojčice 11 57 3.838
Dečaci 12 55 6.549
Tabela 4. Značajnost razlika između nivoa socijalnog funkcionisanja za devojčice i

dečake
AS SD t df p
Socijalno 56 5,292 -,944 21 ,051
funkcionisanje
Na osnovu dobijenih rezultata se može zaključiti da ne postoji postoji statistički
značajna razlika između nivoa socijalnog funkcionisanja devojčica i dečaka koji su
činili uzorak ovog istraživanja iako je t-test na nivou granične značajnosti. Međutim
posmatrajući SD za poduzorke, može se zaključiti da postoji veća varijabilnost i
odstupanje na poduzorku dečaka iako sami poduzorci nemaju značajniju razliku po
pitanju posmatranog socijalnog funkcionisanja. To ukazuje da je sam poduzorak
dečaka sačinjen od dečaka koji se međusobno razlikuju u značajnom stepenu po
pitanju razvijenosti pojedinih socijalnih veština, te da su individualne razlike
zastupljenije.
Zaključak
Ovo istraživanje je sprovedeno da bi se stekao uvid o načinu i nivou
funkcionisanja dece predškolskog uzrasta, a što bi ukazalo na nivo socijalnih
kompetencija dece. Analizom sadržaja ajtema koji ukazuju na oblike socijalnog
funkcionisanja, može se zaključiti da se radi o ponašanjima koji podrazumevaju
regulaciju emocija kod dece. Ovo može da bude posledica razvojnih karakteristika
uzrasta u kojem se deca posmatrane grupe nalaze, te da će vremenom usled sazrevanja
doći do optimalnijeg reagovanja u socijalnim interakcijama i situaciji.
Pojedini oblici socijalnog funkcionisanja dece predškolskog uzrasta se kod neke
posmatrane dece ne registruje ili se retko pojavljuje u repertoaru ponašanja. Radi se o
ajtemima koji sadržinski upućuju na oblike ponašanja za koje deca još nemaju
razvijene socijalne veštine i trebalo bi da odrasle osobe omoguće deci sticanje iskustva
u ovim domenima. Ovo može da govori u prilog tome, da individualne karakteristike
dece i razvojne karakteristike pojedinog deteta, kao i iskustvo kojem je dete bilo
izloženo može da bude razlog zastupljenosti/nezastupljenosti pojedinih socijalih
veština. Kod većine dece i visokom stepenu postoji zainteresovanost za druge osobe,
da umeju da prepoznaju njihove potrebe, kao i empatija.
207
Možemo zaključiti da bi osnaživanjem dece od strane odraslih osoba i

podsticanjem razvoja socijalnih veština u svakodnevnim situacijama unapredilo
socijalne kompetencije i omogućilo bolje socijalno funcionisanje u vaspitnoj grupi i
životnim situacijama. Dakle, činjenica da se socijalno ponašanje pa tako i socijalne
kompetencije ne dobijaju rođenjem nego se stiču, omogućuje nam da na njih delujemo
(Katz &McClellan, 1999).
Literatura
Bronfenbrener, J. (1997). Ekologija ljudskog razvoja - prirodni i dizajnirani eksperimenti.
Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva.
Dedaj, M., Panić, T. (2016). Agresivno ponašanje dece predškolskog uzrasta i socijalne
kompetencije, Pedagoška stvarnost, No. 2, 361-371.
Katz, L.G., & McClellan, D. E. (1999). Poticanje razvoja dječje socijalne kompetencije: uloga
odgajateljica i učiteljica. Zagreb: Educa.
Vicari, S., Snitzer Reilly, J., Pasqualetti, P., Vizzotto, A. & Caltagirone, C. (2000).
Recognition of facial expressions of emotions in school-age children: The intersection of
perceptual and semantic categories. Acta Pediatrica, 89, 836–845.
SOCIAL FUNCTIONING OF CHILDREN

IN THE EDUCATIONAL GROUP
Abstract:
Becoming a socially competent person means adopting prosocial behaviors and certain skills
that enable understanding of one's environment and effective coping in everyday situations.
The goal of the research is to determine the social functioning of children in the educational
group. The research was carried out on a sample of twenty-three children aged 6 who attend
the kindergarten "Svitac" in Sremska Kamenica. A scale for measuring social skills was used
to assess children's social functioning. In this way, data was obtained on how educators
evaluate children's behavior in everyday situations. We can conclude that social skills are a
strong predictor of effective social functioning of children in the educational group. Since
children acquire a certain level of social competence even before starting preschool, it is
necessary to improve the same at the preschool age and enable them to acquire new social
skills.
Key words:
children, social skills, educational group
208
Stručni prikaz/Representation
UMJETNA INTELIGENCIJA U VRTIĆU

(ERASMUS PROJEKT DEAR FUTURE)
Tajana Pavković 1, Andreja Sedlar 2
1,2
Dječji vrtić Varaždin, Hrvatska
Sažetak/Apstrakt:
Tek prije desetak godina umjetnu smo inteligenciju promatrali u filomvima kao nešto što će
se događati u dalekoj budućnosti. Ipak, danas svjedočimo „novom normalnom“, vremenu u
kojem su i djeca najmlađeg uzrasta suvremenici utjecaja i ppodrške umjetne inteligencije u
svakodnevnom životu. Umjetna inteligencija kreirat će 1.7. milijuna novih poslova u skoroj
budućnost, a istovremeno najmanje 14 posto do čak 47 posto poslova i zanimanja koje danas
znamo, u toj će skoroj vudućnosti nestati (The economist 2021). Uloga predškoslkih odgojno-
obrazovnih ustanova jest između ostalog i priprema djece predškolskog uzrasta za neizvjesnu
budućnost koja će sasvim sigurno biti obilježena velikim utjecajem umjetne inteligencije na
sve sfere ljudskog života. Djećji vrtić Varaždin koristi sredstva Eurospke unije kako bi
osigurao kvalitetno stručno usavršavanje za odgojitelje, a time i obogatio pedagoške prakse:
ovdje ćemo prikazati projekt DEAR FUTURE (Dream, act and react for the Future) iz podruja
primjene umjetne inteligencije u učenju djece rane predškolske dobi .
Ključne reči:
umjetna inteligencija, budućnost, poslovi, nestanak zanimanja, djeca, predškolske ustanove,
obrazovanje, Eurospka unija, stručno usavršavanje, projekt DEAR FUTURE
209
Uvod
Otac malog Leona uzima mobitel i utipkava temperaturu grijanja u kući. Pije
jutarnju kavu i usput pregledava internetske stranice tvrtke koja prodaje usisavače
robote, tražeći najpovojniju cijenu. Neki usisavači su opisani na talijanskom jeziku pa
koristi google prevoditelja kako bi razumio sadržaj. Nakon toga uzima ključeve
automobila i izlazi iz kuće. Automobil je autonoman, proizveden u tvornici gdje otac
malog Leona radi. U toj tvornici osim Leonovog oca i njegovih kolega, rade i roboti.
Ova izmišljena priča pokazuje kako smo suvremenici umjetne inteligencije (dalje
u tekstu: UI) koja je postala sastavni dio našeg svakidašnjeg života. Donedavno se o
umjetnoj inteligenciji govorilo kao o tehnologiji budućnosti, no svjedočimo činjenici
kako smo ipak suvremenici toj tehnologiji. Umjetnu inteligenciju možemo opisati kao
sposobnost oponašanja. Radi se o sposobnosti uređaja da oponašaju neke ljudske
aktivnosti koje su povezane s ljudskim umom. Dakle, pomoću UI računalo može
primati podatke, obrađivati ih i na njih odgovarati. UI zadnjih godina doživljava
snažan i značajan razvoj. Osim utjecaja na svakodnevni život koji smo opisali na
početku ovog teksta, očekuju se još veće promjene u slijedećim godinama. UI je
postala prioritet EU, smatrajući je ključnom za digitalnu društva. Jasno jest kako UI
zasigurno ima mjesto i u obrazovnim sustavima. Stoga ćemo u ovom radu prikazati
kako se UI može integrirati u pedagoške prakse predškolske odgojno-obrazovne
ustanove (dalje u tekstu vrtić) i primjere kako je UI već pronašla svoje mjesto u
vrtićima.
Web alati za predškolce
Cilj Nacionalnog kurikuluma za rani i predškolski odgoj i obrazovanje (dalje u
tekstu: nacionalni kurikulum) koji je krovni dokument odgojiteljima u Hrvatskoj,
između ostalog jest i razvoj djetetovih kompetencija. Po uzoru na temeljne
kompetencije za cjeloživotno učenje koje predlaže Europska komisija, nacionalni
kurikulum je fokusiran na osam ključnih kompetencija među kojima je i digitalna
kompetencija koja je opisana vrlo općenito te je način razvoja djetetovih digitalnih
kompetencija ostavljen odgojiteljima. Upravo o kreativnosti i digitalnim
kompetencijama odgojitelja najčešće ovisi način na koji će se dijete predškolskog
uzrasta upoznati s informacijsko komunikacijskom tehnologijom, koje će web alate
dijete imati prilike koristiti i čemu će oni služit (slika 1).
Dijete može fotografirati aktivnosti digitalnim fotoaparatom, mobitelom,
tabletom, polaroid fotoaparatom (aparati koji su od nedavno opet vrlo popularni, a
predstavljaju prisjećanje na sedamdesete godine prošlog stoljeća). No, samo snimanje
fotografija nije dovoljno. Dijete koje je tzv. digitalni urođenik, koje odrasta okruženo
različitim pametnim spravicama, treba imati mogućnost korištenja web alata za
učenje.
210
Slika 1.: Proučavanje listne uši pomoću digitalnog mikroskopa
Web alati ne bi trebali biti sami sebi svrha, posebno ne ako ih djetetu nudimo u
okviru pedagoške prakse u vrtiću. Uloga odgojitelja u poticanju razvoja digitalnih
kompetencija jest odabir onih alata koji su primjereni uzrastu djece koju poučavamo
i njihovim trenutnim digitalnim kompetencijama. Naravno, zadatak treba djetetu biti
zanimljiv, pretežak zadatak će doprinijeti neuspjehu i frustraciji, ali i dovoljno
izazovan kako bi dijete bilo motivirano na proaktivno učenje. Na taj način neposredno
potičemo razvoj samopouzdanosti kod djeteta i njegovoj samouvjerenosti. Iznimno
zanimljiva digitalna igračka jest svakako pčelica robot, tzv Bee Bot (slika 2). Radi se
o jednostavnom robotu kojeg djeca samostalno programiraju kako bi pčelica robot
pronašla put do, na primjer košnice. No, ova igračka ostavlja prostor za iznimno
raznolike zadatke koji predstavljaju početke kodiranja.
Slika 2.: Pčelica robot Slika 3.: Podloga križaljka za robot
211
Najprije, djeci smo ponudili autorstvo u kreiranju križaljke podloge (slika 3).
Ovdje pečlica robot traži cvijet, ali i košnicu. Traži i početna slova u različitim
pojmovima pa tako dijete stječe i kompetencije u materinjem jeziku. Jednako tako se
križaljka može napraviti i s početnim matematičkim pojmovima. Sadržaj križaljke
ovisi o interesu djece i kreativnosti odgojitelja, a sudjelovanje djece u izradi doprinosi
poticaju njihove intrinzične motivacije na daljnju igru robotom (slika 4). Kodiranje
pčelice predstavlja timski rad djece u kojem jedno broji korake pčelice, a drugo
zapisuje i na taj način izađuje kod. Kasnije korištenje će pokazati da li su djeca u
kodiranju bila uspječna, jesu li upute bile točno napisane odnosno jeli pčelica dobila
dobre upute. Naravno, to je prilika da djeca uče na pogreškama na njima zabavan i
prihvatljiv način koji ih motivira na slijedeće pokušaje.
Slika 4.: Autorstvo djece potiče razvoj intrinzične motivacije na proaktivnost

Kada biramo web alate koje će koristit dijete predškolskog uzrasta, važno je
obratit pažnju na njihovu kvalitetu i mogućnost interakcije. Dijete se treba pri učenju
zabavljati, a to je moguće ako su i web alati zabavni za korištenje. Jedan od vrlo
popularnih u našoj pedagoškoj praksi jest Jigsaw planet
(https://www.jigsawplanet.com/) .
Slika 5. i 6. :
Korištenje
autorski radova
djece u web
alatima (izrada
slagalice)
212
Zaključak
Dear Future projekt koji se bavi praksama poučavanja digitalnim
kompetencijama u predškolskim i školskim odgojno-obrazovnim ustanovama okupio
je partnere iz dječjih vrtića i škola iz Portugala, Turske, Poljske, Češke, Bugarske i
Hrvatske, a glavni cilje jest kroz dvije godine intenzivnog zajedničkog rada kreirati
priručnik sa aktivnostima za najmlađe iz područja primjene umjetne inteligencije u
obrazovanju. Uvidjeli smo nedostatak edukacije za odgojitelje i učitelje u području
UI, kao i nedostatak kvalitetnih strukturiranih sadržaja za poučavanje djece. Dear
future je projekt koji će trajati do sredine 2024. godine do kad je zajednički cilj kreirati
priručnik za edukatore i roditelje koji bi im trebao pomoći u kreiranju aktivnosti za
stjecanje digitalnih kompetencija. Erasmus projekti su odličan način uvida u
pedagoške prakse u inozemstvu i mogućnost razmjene znanja. Rezultat treba biti
zadovoljno dijete u odgojno-obrazovnim ustanovama, okruženo bogatim i
insiprativnim materijalnim okruženjem koje će ga provocirati na angažirano učenje
kroz igru.
ARTIFICIAL INTELLIGENCE IN KINDERGARTEN

(ERASMUS PROJECT DEAR FUTURE)
Abstract:
Just a decade ago, artificial intelligence was seen in movies as something that would happen
in the distant future. However, today we are witnessing the "new normal," a time in which
even the youngest children are contemporaries of the influence and support of artificial
intelligence in everyday life. Artificial intelligence will create 1.7 million new jobs in the near
future, while at the same time, at least 14 percent up to 47 percent of jobs and professions we
know today will disappear in that near future (The Economist 2021). The role of preschool
educational institutions includes, among other things, preparing preschool children for an
uncertain future that will undoubtedly be marked by the significant impact of artificial
intelligence on all spheres of human life. The Varaždin Kindergarten utilizes funds from the
European Union to ensure quality professional development for educators, thereby enriching
pedagogical practices. Here, we will present the project DEAR FUTURE (Dream, act and react
for the Future) from the field of applying artificial intelligence in the education of young
preschool children.
Keywords:
artificial intelligence, future, jobs, disappearance of professions, children, preschool
institutions, education, European Union, professional development, DEAR FUTURE project
213
EDUCATIONAL TOURISM UTILITY FOR SAFETY AT

SUSTAINABLE AGRICULTURAL TOURISM GREEN
CONSTRUCTION FACILITIES – PROMOTION OF SAFE
TOURISM INFRASTRUCTURES IN POST COVID-19 ERA
Tilemachos Koliopoulos 1, Dimitris Papakonstantinou 2 ,

Slavoljub Hilcenko 3
1
Managing Director Telegeco Research Development, Collaborator University of
West Attica, Athens, Greece [email protected] https://orcid.org/0000-0001-
6758-6534
2
Telegeco Research Development, Athens, Greece
3
College for Vocational Education of Preschool Teachers and Coaches, Subotica,
Serbia [email protected]
Abstract
An educational tourism utility is presented for stakeholders in post COVID-19 era. Due to lock
downs more people will need to participate actively at sustainable tourism infrastructures. In
this way not only will be recovered from lock downs but also will learn new technologies so
as to promote green building construction tourism facilities associated with green circular
economy. Operational green roof gardens and energy recovery solutions are presented. In this
way will be helped new designs to be realized so as to operate green building facilities, water
resources management, and hydraulic projects either at old buildings or at new one. The
importance of e-learning utilities is discussed for stakeholders and safe hotel destinations.
Useful conclusions are made to stakeholders.
Keywords:
educational tourism; e-learning; sustainability; COVID-19; sustainable agricultural tourism;
environmental health policy; public and community health; emerging technologies; safe
construction facilities; bioremediation; project management; water resources; climate change.
214
Introduction
Nowadays, Sustainable Development is defined as development that meets needs
of the present without jeopardizing the ability of the future generations to satisfy their
own needs protecting environmental health, public health, water resources within
sustainable green tourism designs. Moreover, in order to be realized, social progress
should be combined – which will recognizes and will take into account the needs of
all citizens – effective environmental management and the maintenance of high rates
economic growth and employment. Goal of sustainable development it is a better
quality of life for all citizens, both for those who they live and work today as well as
for generations to come.
The identification of development only with economic growth is not possible
now to offer modern solutions. It has led to economic and social inequalities that are
responsible for tensions manifested in local or regional level but also for imbalances
they cause especially international socioeconomic problems as well as the pandemic
situations after lock downs at post COVID-19 era. Typical examples of problems
created by the "traditional" way but also the sustainable development goals, at an
international level, is that a quarter of the world's population lives on an income of
less than one dollar a day and one fifth of the world's population does not have access
in health services. Hence, sustainable social agricultural tourism facilities combined
with educational tourism activities and e-learning are necessary for all so as to provide
the right motivations to stakeholders due to current circumstances at post COVID-19
era (Anderson, M., Jackson, D., 2001; Kausar, S., Oyelere, S. Yass Salal, Y., Hussain,
S., Cifci, M., Hilcenko, S., Iqbal, M., Wenhao, Z., Huahu, X., 2020; Bronack, S.,
Riedl, R., Tashner, J., 2006; Chiara Elmo, G., Arcese, G., Valeri, M., Poponi, S.,
Pacchera, F., 2020; Cracolici, M. F., & Nijkamp, P., 2008).
Integrated water management facilities and safe constructions for sustainable

tourism
Greece as well as regional and particular Balkan countries, in recent years, have
achieved high economic rates magnification. The point is to maintain and increase
without however to disrupt the social fabric and without degrading the environmental
health protection community – public health with efficient construction designs and
ICTs, IoTs, e-learning utilities for all at post COVID-19 era and climate change.
In the event that these components are not taken into account, much they will
soon lead to conflicts and become important factor in slowing down any economic
growth. Several projects that support alternative types of tourism including
educational, agricultural, sports, green tourism ones are necessary for sustainability.
215
Agricultural and proper hydraulic projects for green water logistics, remediation
projects are necessary for environmental health protection so as to provide
competitive advantage for relative green sustainable agricultural tourism facilities
(Crouch, G. I., & Ritchie, J. R., 1999; Dwyer, L., & Kim, C., 2003; Friis, R.H., Sellers,
T.A., 2004; Gibson, J.H., 1998; Hilcenko, S., 2017, 2019; Koliopoulos, T.,
Kouloumbis, P., 2022; Koliopoulos, T., Papakonstantinou, D., Ciarkowska, K.,
Antonkiewicz, J.,Gambus, F., Mebarek-Oudina,F., Milanovic, L., Bjelica, B.,
Aksovic, N., Alempijevic, R. & Pal, M., 2022).
Moreover, efficient green community health tourism building infrastructures
with design for all are necessary including safe designs for fire protection; Drainage
for flood cases due to climate change; Energy from bio-fuels; Remediation –
Recycling facilities; Biogas production for energy recovery – Economic instruments
for biological fertilizer from waste water sludge; ICTs, IoTs, AI utilities for
productivity and associated opportunities. The latter ones will provide opportunities
so as to create new jobs. Proper vocational training utilities within e-learning are
necessary for staff, for tourists and stakeholders so as to promote and use new useful
technologies and applied design for all with educational tourism, sustainability and
public health protection at post COVID-19 era (Koliopoulos T. K., Kouloumbis P.,
Ciarkowska K., Antonkiewicz J., Gambus F., 2021; Koliopoulos, T.,
Papakonstantimou, D., Hilcenko, S., Pal, M. , 2022; Koliopoulos, T., Kouloumbis, P.,
Hilcenko, S., 2019).
Therefore, for the good operation of sustainable tourism are necessary efficient
integrated water management facilities and safe constructions for particular
alternative types of tourism. Efficient green houses to support green hotel
accommodation buildings at top levels are necessary supporting renewable energy
resources and green logistics facilities for the shipment of goods with zero emissions
to the environment. Efficient waste water units, hybrid landfill sequential batch
bioreactors, efficient designs at veterinary units and new construction materials
friendly to the environment within efficient sustainable designs are necessary
supporting design for all at climate change protecting environmental health and public
health at post COVID-19 era.
In figure 1 is presented an integrated environmental health policy within efficient
construction sustainable designs, ICTs, IoTs, BIM, green logistics, green tourism
facilities for agricultural productivity, cultural , sports events, heritage promotion,
food security – agricultural tourism, safe mobility, light weight composite
construction design facilities and applied proper manufactures, automations. In this
way could be achieved right designs, infrastructures, and facilities for safety – good
operations project management, environmental health, public health protection and
sustainability.
216
Figure 1. Environmental health policy and design for public health, community health
protection and sustainable tourism.
Based on the above presented environmental health policy the educational

tourism is necessary so as to promote sustainable tourism facilities, safe agricultural
facilities and sports tourism events, awards within proper e-learning utilities and
proper design for all so as to protect environmental health, public health, community
health at post COVID-19 era. Proper code week vocational educational training could
be established for graduates, employees, staff, stakeholders so as to support relative
ontologies about e-learning within environmental health, sustainability,
environmental resources protection, and multilingual vocabulary to associated
educational tourism applications. In this way tourists and stakeholders will learn better
the importance of environmental health, sustainable development, lightweight
materials, BIM – project management tools, green logistics, efficient water resources
management, safe drainage – greenhouse facilities, food security, and safe
transportation and public health protection (Koliopoulos, T., Kouloumbis, P.,
Hilcenko, S., 2020; Koliopoulos, T., Kouloumbis, P., Papakonstantinou, D. Hilcenko,
S., 2020; Mason, R., Rennie, F., 2006).
217
Educational tourism and E-learning tools for sustainable tourism

The international community since 1987 has recognized the necessity of turning
in sustainable development. In a torturous, many times, course of fifteen years the
concept of sustainable development but also the necessity of taking specific decisions
and implementation of relevant policies, actions and measures, is increasingly
accepted. In these contexts the European Union plays a very important and pioneering
role. In all its official texts have incorporated the basic principles of sustainability
development. At the same time, the goal of sustainability is integral element of the
European strategy for the 21st century (Liu, R., Gailhofer, P., Gensch, C. O., Köhler,
A., Wolff, F., Monteforte, M., Urrutia, C., Cihlarova, P., Williams, R., 2019).
The specialization of the objectives and strategies of sustainable development
does not may be the same for all countries. The social, economic, environmental
specificities but also the level of development of each country should be taken into
account on the path to sustainable development. In the attempt to capture the current
reality it is found that both the social and the physical environment accept pressures
which come from human activity and are related to the economic growth rates as well
as those of standard of living.
This means that to protect the environment should we stop any human activity?
A needed strategy of sustainable development provides the possibility of use of
technological and scientific achievements in such a way as to create alternative
political proposals, which will ensure increase in productivity, efficiency, social
cohesion and prudent management of natural resources.
In these contexts the proper e-learning educational tourism utility, sustainable
designs for all and environmental health policy should include measures and actions
concerning: tackling climate change, the reduction of gaseous pollutants, the rational
management of solids waste, forest and water resources, its treatment desertification
and the protection of biodiversity.
However, Greece and particular regional, Balkan countries like Serbia and others
have a rich environmental ecological stock. The relatively non-degraded natural
environment that stands out for its high biodiversity in combination with a great
variety of habitats, the quality of bathing waters and the coasts of the country, the
quality of the atmosphere, are generally in a better condition than in more European
countries - despite individual problems.
The systematic restoration of monuments and the renovation of architectural
works of heritage, in combination with the creation of sidewalk networks on large
cities of the country, revitalized some historical centers. At the same time, the
NATURA 2000 network, a large-scale European program concerning the
218
conservation and management of the natural heritage, has been completed and is in
the implementation phase from the management bodies.
However, in other areas and especially in those where the economic policy did
not incorporate the environmental dimension, it was presented smaller progress. At
the same time, the dramatic socio-economic changes of recent years are beginning to
make their effects felt in environmental quality.
The ever-increasing consumption levels in combination with the further
economic development of the particular European countries at regional level, it is
expected to create significant pressures on natural resources and many cases to
threaten the balance of ecosystems and public health.
However, the particularly attractive natural environment of the Greek area has
make Greece a strong attraction for tourism, contributing significantly in employment
and regional development. Several opportunities are coming to tourism sector for
exchangeable tourism packets between stakeholders at European regional level,
especially in Balkan region i.e. Greece and Serbia and around regions, countries.
Local traditional products could be promoted properly, demonstrating local recipes,
natural food nutrition products i.e. honey, fish, particular fruits, traditional cheese
recipes, pies etc. More tourists are visiting several places in Balkan region due to
several travelling sales in particular web pages promoting the crowd tourism.
However, the crowd tourism has serious effects on the environment, with
consequently, the continuation of the same tourist development model essentially to
undermine its development in the long term.
Therefore, based on the above environmental, socioeconomic situations proper
e-learning tools with avatars are necessary for the right realization of an integrated
environmental health educational tourism policy not only for staff training but also
for tourists and stakeholders so as to learn about the importance of sustainability,
circular economy, remediation, and environmental health protection, qualitative
indoors – outdoors, public health protection in our life. Proper pedagogical principles
should be applied for the right interactivity at e-learning and other associated utilities
that have to be developed for particular cases, small scale / big scale associative safe
design facilities for all and covering relative necessities for stakeholders. Vocational
training multilingual projects are necessary so as to promote efficient applied
sustainable construction designs for all and particular regional integrated sustainable
green tourism infrastructures protecting environmental health, public health at post
COVID-19 era. In figure 2, are presented some useful 3D interactive open simulation
utilities that will be useful for e-learning, training, creation of useful applications and
continuous support and care through sustainable safe designs for all, for elderly people
and people with disabilities (Parra Lopez, E., Oreja Rodriguez, J. R., 2014; Radha, R.,
219
Mahalakshmi, K., Sathish Kumar, V., Saravanakumar, AR., 2020; OpenSim, 2021;
Secondlife, 2020).
Figure 2. Applied educational tourism utility via e-learning 3D simulation world, with
avatars, questionnaires about sustainable designs, environmental health and design for
public health, community health protection and sustainable tourism.
Modern agricultural, community health tourism facilities at post COVID-19 era

should be based on the above for environmental health, public health protection and
creation of new jobs for unemployed people, refugees, people with disabilities, elderly
people, unemployed women with children and other social minorities (Parra Lopez,
E., Oreja Rodriguez, J. R., 2014; Radha, R., Mahalakshmi, K., Sathish Kumar, V.,
Saravanakumar, AR., 2020). A relative one week code event could exist for visitors,
tourists, staff, stakeholders’ event so as to add multilingual vocabulary, telling stories,
ontologies about environmental health protection, sustainability, public health
protection and safe green sustainable tourism infrastructures. Several motivations
should exist providing experiencing travel interactive events, games, kids hub, 3D
virtual reality interactive games, applying proper digital image processing
applications – geographic information system utility, quiz and relative awards to
participants.
Conclusions
This working study presented a useful integrated environmental health policy so
as to achieve sustainable tourism facilities. The economic circumstances were taken
into account in addition the post COVID-19 era situations. The latter are necessary to
be taken into account at green sustainable hotel facilities for sustainability, creation
of new jobs, environmental health protection, public health protection, and
220
community health protection applying the right construction design facilities for
alternative types of tourism due to climate change in the post COVID-19 era. The
collected datasets and relative environmental health case studies should exist in future
e-learning applications that will be useful to expand existing presented educational
tourism utility so as to be more multilingual, with updated travel experiencing
scenarios and be more educational, interactive with associated 3d world simulations,
virtual reality educational tourism applications to stakeholders providing several
awards.
Moreover, new opportunities are coming for educational tourism, vocational
training projects, creation of new jobs, and support sustainable designs for
stakeholders. Modern designs that support sustainability, sports events, agricultural
tourism safe facilities, interactive e-learning training utilities, project management
tools, educational facilities, monitoring schemes and project management utilities are
necessary for environmental health and sustainable tourism.
Acknowledgements
The authors acknowledge the support of this work according to relative EU-
funded project by European Structural and Investment Funds and Greek Ministry of
Development Investments for the funded code project N5ΠT-13333 ESPA, Corporate
Pact for the Development Framework.
References
- Anderson, M., Jackson, D., (2001). Computer systems for distributed and distance
learning. Journal of Computer Assisted Learning 16, 213–228.
- Babatsikou, F., Koliopoulos, T., Koutis, C., (2017). Efficient Design of a Community
Health Infrastructure and Public Health Protection in Emergencies, Review Clinical
Pharmacology and Pharmakokinetics, International Edition, 31: pp. 79–84, Pharmakon
Press.
- Bronack, S., Riedl, R., Tashner, J., (2006). Learning in the zone: A social constructivist
framework for distance education in a 3-dimensional virtual world. Interactive Learning
Environments, vol. 14, pp. 219–232.
- Chiara Elmo, G., Arcese, G., Valeri, M., Poponi, S., Pacchera, F. (2020). Sustainability
in tourism as an innovation driver: An analysis of family business reality, Sustainability,
12, v. 12(15), 6149; doi:10.3390/su12156149 www.mdpi.com/journal/sustainability
- Cracolici, M. F., & Nijkamp, P. (2008). The attractiveness and competitiveness of tourist
destinations: A study of southern Italian regions. Tourism Management, 30, 336–344.
- Crouch, G. I., & Ritchie, J. R. (1999). Tourism competitiveness and social prosperity.
Journal of Business Research, 44 (3), 137–152.
- Dwyer, L., & Kim, C. (2003). Destination competitiveness: determinants and indicators.
Current Issues in Tourism, 6 (5), 369–414.
221
- Friis, R.H., Sellers, T.A. (2004). Epidemiology for Public Health Practice, Jones and
Bartlett Publishers
- Gibson, J.H. (1998). Sport tourism: a critical analysis of research, Journal Sport
management review, Volume 1, Issue 1, pp. 45–76, Elsevier.
- Hilcenko, S. (2019). Preschool Institution: Methods and Approaches to Learning – More
Important Than Information Communication Technologies, J. Informatologia, vol. 52, 1-
2, pp. 90–98.
- Hilcenko, S. (2017). How Generation “Z” Learns Better?, European Journal of Social
Science Education and Research, v. 4(4s), pp. 379–389.
- Kausar, S., Oyelere, S. Yass Salal, Y., Hussain, S., Cifci, M., Hilcenko, S., Iqbal, M.,
Wenhao, Z., Huahu, X. (2020). Mining smart learning analytics data using ensemble
classifiers, International Journal of Emerging Technologies in Learning (iJET), v. 15(12),
pp. 81–102.
- Koliopoulos, T., Kouloumbis, P. (2022). Urban Computing and Smart Cities: Web
Utilities Characteristics that Support Sustainable Smart Cities. In: Abdalla, H.,
Rodrigues, H., Gahlot, V., Salah Uddin, M., Fukuda, T. (eds) Resilient and Responsible
Smart Cities. Advances in Science, Technology & Innovation. Springer, Cham.
https://doi.org/10.1007/978-3-030-86499-6_11
- Koliopoulos, T., Papakonstantinou, D., Ciarkowska, K., Antonkiewicz, J., Gambus, F.,
Mebarek-Oudina,F., Milanovic, L., Bjelica, B., Aksovic, N., Alempijevic, R. & Pal, M.
(2022). Green Designs in Hydraulics—Construction Infrastructures for Safe Agricultural
Tourism and Sustainable Sports Tourism Facilities Mitigating Risks of Tourism in Crisis
at Post COVID-19 Era. In: Carvalho, J.V.d., Liberato, P., Peña, A. (eds) Advances in
Tourism, Technology and Systems. Smart Innovation, Systems and Technologies, vol
284. Springer, Singapore. https://doi.org/10.1007/978-981-16-9701-2_4
- Koliopoulos T.K., Kouloumbis P., Ciarkowska K., Antonkiewicz J., Gambus F. (2021).
A Roadmap for Integrated Green Health EcoTourism Infrastructures, Safe Cultural
Heritage Experience and AgriTourism Destinations in the Post Covid-19 Pandemic
Era. In: de Carvalho J.V., Rocha Á., Liberato P., Peña A. (eds) Advances in Tourism,
Technology and Systems. ICOTTS 2020. Smart Innovation, Systems and
Technologies, vol 208. Springer, Singapore. https://doi.org/10.1007/978-981-33-4256-
9_10
- Koliopoulos, T., Papakonstantimou, D., Hilcenko, S., Pal, M. (2022). Environmental
health utility for air pollutants monitoring at construction facilities – promotion of safe
sport green tourism infrastructures at post COVID-19 era, vol. 5, issue 1, pp. 53–59,
Journal Emerging Environmental Technologies and Health Protection (JEETHP), ISSN
2623-4874, e-ISSN 2623–4882, https://www.telegeco.gr/JEETHP5I1A4.pdf
- Koliopoulos, T., Kouloumbis, P., Hilcenko, S. (2019). Community Health Infrastructures
and Medical Sports Facilities to Prevent AD Disease for Elderly People, vol. 2, pp. 83–
94, Journal of Emerging Environmental Technologies and Health Protection, 2018 ISSN
2623-4874 e-ISSN 2623-4882. https://www.telegeco.gr/2_7.pdf
- Koliopoulos, T., Kouloumbis, P., Hilcenko, S. (2020). Efficient E-Learning Framework
– Digital Reading and Green Utilities for Public Health and Sustainability, vol. 3, pp. 92–
102, Journal Emerging Environmental Technologies and Health Protection, ISSN 2623-
4874, e-ISSN 2623-4882 https://www.telegeco.gr/3_9.pdf
- Koliopoulos, T., Kouloumbis, P., Papakonstantinou, D. Hilcenko, S. (2020). Mitigation
of Environmental Health Risks Within Safe Openings at Buildings Close To Sanitary
Bioreactors, vol. 3, pp. 103–117, Journal Emerging Environmental Technologies and
Health Protection, ISSN 2623-4874, e-ISSN 2623–4882 https://www.telegeco.
gr/3_10.pdf
222
- Liu, R., Gailhofer, P., Gensch, C. O., Köhler, A., Wolff, F., Monteforte, M., Urrutia, C.,
Cihlarova, P., Williams, R. (2019). Impacts of the digital transformation on the
environment and sustainability, Issue Paper under Task 3 from the “Service contract on
future EU environment policy”, Oko Institut, e.V, Berlin. https://ec.europa.eu/
environment/enveco/resource_efficiency/pdf/studies/issue_paper_digital_transformatio
n_20191220_final.pdf
- Mason, R., Rennie, F. (2006). E-LEARNING, The Key Concepts, Routledge.
- OpenSim (2021). OpenSim for Vitrual Educational Applications and Training
http://opensim.stanford.edu/
- Parra Lopez, E., Oreja Rodriguez, J.R. (2014). Evaluation of the competitiveness of
tourist zones of an island destination: An application of a Many Facet Rasch Model,
Journal of Destination Marketing and Management, vol. 3, pp. 114–121.
- Radha, R., Mahalakshmi, K., Sathish Kumar, V., Saravanakumar, AR. (2020). E-
Learning during Lockdown of Covid-19 Pandemic: A Global Perspective, International
Journal of Control and Automation, Vol. 13, No. 4, pp. 1088–1099.
- Secondlife (2020). Secondlife for Vitrual Educational Applications and Training
https://marketplace.secondlife.com/
EDUKATIVNI TURIZAM - UTILITET ZA BEZBEDNOST U

ODRŽIVOM POLJOPRIVREDNOM TURIZMU SA ZELENIM
OBJEKTIMA ZA GRAĐEVINARSTVO - PROMOCIJA BEZBEDNIH
TURISTIČKIH INFRASTRUKTURA U POST-COVID-19 ERi
Sažetak/Apstrakt:
Predstavljena je korisnost edukativnog turizma za zainteresovane strane u post-COVID-19 eri.
Zbog lokdauna, sve više ljudi će morati aktivno učestvovati u održivim turističkim
infrastrukturama. Na taj način ne samo da će se oporaviti od lokdauna, već će naučiti nove
tehnologije kako bi promovisali izgradnju zelenih turističkih objekata povezanih sa zelenom
cirkularnom ekonomijom. Predstavljene su operativne bašte na zelenim krovovima i rešenja
za povrat energije. Na taj način će se pomoći realizaciji novih dizajna za rad zelenih objekata,
upravljanje vodnim resursima i hidraulički projekti, kako na starim tako i na novim zgradama.
Diskutuje se o značaju e-učenja za zainteresovane strane i bezbedne hotelske destinacije.
Izvučene su korisne zaključke za zainteresovane strane.
Ključne reči:
edukativni turizam, e-učenje, održivost, COVID-19, održivi poljoprivredni turizam, politika
zaštite životne sredine, javno i zajedničko zdravlje, nove tehnologije, bezbedni objekti za
izgradnju, bioremedijacija, upravljanje projektima, vodni resursi, klimatske promene.
223
UČENJE ENGLESKOG JEZIKA NA PREDŠKOLSKOM

UZRASTU U SUBOTICI
Marija Mileusnić 1, Jasmina Kukić 2
1
2
Udruženje stručnih saradnika i saradnika predškolskih ustanova Srbije
Sažetak/Apstrakt:
Učenje engleskog jezika na ranom uzrastu ima veliki značaj, kako u pogledu sveopšteg razvoja
deteta, tako i motivacije za učenje jezika tokom celog života. Cilj ovog rada je da promoviše
ideju uvođenja engleskog jezika kao obavezne aktivnosti u skladu sa aktuelnim predškolskim
programom Godine uzleta. Sprovedeno je istraživanje kako bi se stekao uvid u metodologiju
rada vaspitača koji uvode engleski jezik i stepen ostvarivanja najvažnijih ciljeva učenja
engleskog jezika. Utvrđeni su sledeći rezultati: 1. vaspitači uspešno koriste komunikativno-
iskustveni metod učenja jezika kroz igru, pokret, poznate situacije uz pomoć vizuelnih
sredstava. 2. proslavom tradicionalnih praznika vaspitači uvode decu u znanje o kulturi i
običajima stranih zemalja 3. vaspitači putem slušanja tradicionalnih pesmica izvornih
govornika razvijaju osećaj za ritam, intonaciju i fonologiju stranog jezika. Zaključak
istraživanja je da vaspitači treba u većoj meri da integrišu teme o kulturi i običajima zemalja
engleskog govornog područja, kao i svakodnevno slušanje pesmica i dijaloškog govora
izvornih govornika.
Ključne reči:
engleski jezik, metod, komunikativna metoda, kultura i običaji, izvorni govornik.
224
Uvod
Svest o potrebi ranog učenja stranih jezika postoji podjednako kako u stručnim
krugovima, tako i među roditeljima i nastavnicima. U Republici Srbiji u osnovnim
školama deca uče dva strana jezika, kao obavezni predmet, od 2003. godine, od kojih
je engleski jezik obavezan od prvog razreda. Kako je poslednja godina predškolskog
vaspitanja i obrazovanja prvi obavezni nivo školovanja, možemo očekivati da je samo
pitanje vremena kada će učenje engleskog jezika biti obavezno i na predškolskom
uzrastu. Od 2019. godine predškolske ustanove prelaze na Nove osnove programa
predškolskog vaspitanja i obrazovanja (PVO) Godine uzleta. Po ovom programu
komunikacija na drugom jeziku spada u kompetencije za celoživotno učenje. Strani
jezik je usko povezan sa razvojem maternjeg jezika, razvijanjem svesti o različitim
kulturama i ulozi komunikacije među njima.
Evropska komisija, kao institucija Evropske unije, sprovodi obrazovnu politiku i
promoviše učenje stranog jezika na predškolskom uzrastu „i na taj način poboljšava
kvalitet i uspešnost obrazovanja“ (European Comission, 2011). U Priručniku
Evropske komisije o učenju jezika na predškolskom uzrastu se naglašava da rano
učenje stranog jezika može pomoći u sveopštem razvoju deteta, kao i doprineti
postizanju trajnih rezultata u učenju jezika i drugih oblasti učenja. „Kada mladi mozak
uči jezike on ima tendenciju da razvije povećani kapacitet za učenje jezika tokom
celog života“ (European Comission, 2011: 7).
Opšti cilj ovog rada je da promoviše ideju uvođenja engleskog jezika, kao
obavezne aktivnosti, u skladu sa aktuelnim predškolskim programom Godine uzleta.
U svrhu ostvarenja ovog cilja, u januaru 2023. godine, sprovedeno je istraživanje u
državnim i privatnim vrtićima Subotice. Predmet istraživanja je bio uvid u
metodologiju rada vaspitača/nastavnika (u daljem tekstu vaspitač), koji uvode
engleski jezik na predškolskom uzrast, kao i stepen ostvarivanja najvažnijih ciljeva
učenja engleskog jezika.
Prvi cilj istraživanja je analiza podataka o metodama rada vaspitača, koji uvode
engleski jezika na predškolskom uzrastu. Drugi cilj je sagledavanje ostvarivanja
osnovnih ciljeva učenja engleskog jezik: razvoj komunikacije, upoznavanje kulture i
običaja zemalja engleskog govornog područja i izloženost dece izvornom govoru
engleskog jezika. ž
Metode
U istraživanju je korišćen empirijsko-teorijski metod. Primenjene su tehnike
anketiranja, analize sadržaja, skaliranje i intervjuisanje.
225
U istraživanju je učestvovalo pet predškolskih ustanova, sa ukupno osam

vaspitnih grupa u kojima deca uče engleski jezik. To su: državna ustanova „Naša
radost“, privatni vrtići „Naše nade“, „Dambo“, „Školica“ i „Winnieland“.
Istraživanje je sprovedeno u tri faze: Prva faza je podrazumevala kontakt sa
direktorima šest predškolskih ustanova i dogovor o saradnji. U državnoj ustanovi
„Naša radost“ Stručni kolegijum je odobrio sprovođenje ankete, a u privatnim
vrtićima su to odobrili vlasnici. Svi direktori su bili veoma ljubazni i otvoreni za
saradnju. Druga faza se sastojala od online anketiranja vaspitača, koji su popunjavali
Upitnik. Treća faza je podrazumevala intervju sa stručnim saradnikom – pedagogom
u Predškolskoj ustanovi „Naša radost“, koja je koordinator za primenu programa
ranog uvođenja engleskog jezika na predškolskom uzrastu.
Anketa za vaspitače je podrazumevala Upitnik od 10 pitanja. Prvi deo ankete je
obuhvatao opšta pitanja, a drugi deo, koji je predmet ovog istraživanja, se odnosio na:
metode rada, vrste aktivnosti i vežbe na stranom jeziku, upotrebu audio materijala
izvornih govornika, upotrebu maternjeg jezika od strane vaspitača tokom aktivnosti
na engleskom jeziku, ispravljanje izgovora dece od strane vaspitača, upoznavanje
kulture zemalja čiji jezik deca uče, pričanje priča i bajki, bojenje i druge vrste
kreativnog rada rukama.
Rezultati
Istraživanje polazi od sledećih hipoteza:
• Deca uče engleski jezik pomoću komunikativnih metoda rada putem igre,
pesme, povezivanja značenja s pokretom, slikom i putem slušanja priča i
bajki.
• Deca delimično upoznaju kulturu zemalja čiji jezik uče.
• Deca nisu dovoljno izložena izgovoru izvornih govornika putem audio
sredstava.
• Nakon sprovedene ankete i intervjua s koordinatorom programa za rano
učenje engleskog jezika, analizirani su anketni upitnici, teoretski su
argumentovani, i skalirani rezultati.
Primena komunikativnog metoda učenja stranog jezika

„Komunikativni metod učenja stranog jezika podrazumeva da se reči i strukture
na stranom jeziku ne usvajaju izolovano, već kao celine ili delovi govornih činova
(Mikeš, 2005:17).“ To se može postići učenjem kroz iskustvo, koje deca već imaju na
maternjem jeziku. Igrajući se i pevajući na stranom jeziku u poznatoj ulozi, a
226
opuštenoj atmosferi, deca usvajaju strukture stranog jezika, razvijaju motivaciju i

interesovanje, koje će razvijati tokom celog života. To je komunikativno-iskustveni
metod učenja stranih jezika, kroz igru i pesmu. Uvek treba imati na umu da „usvajanje
teksta pesmice na nematernjem jeziku nije cilj, već su poruke sadržane u pesmici
osnova za podsticanje i razvijanje komunikativnih veština na nematernjem jeziku
(Mikeš, 2005:120).“ Sekvence pesmica vaspitač uvežbava u novoj situaciji i deci
omogućava da ih ponavljaju uz pokret, igru, glumu i kombinuju ih sa već usvojenim
vokabularom.
Početno učenje stranog jezika podrazumeva usvajanje osnovnih pojmova iz
određenih tema: svakodnevno okruženje (igračke, dom, vrtić), porodica, boje, brojevi,
oblici, hrana, odeća, životinje, delovi tela, vozila, itd, ali uvek u nekom obliku
interakcije. „Deca govore kratkim, ali celim rečenicama (Višacki, 2016:171).“
Vaspitač podršku deci daje pitanjima da li vole ili ne vole nešto, šta im je omiljeno,
koje je boje, koliko ima na broju, da li mogu da urade neku aktivnost, itd. Tada se
odvija istinska komunikacija i trajno se usvajaju strukture stranog jezika.
Igra je dečiji prirodni izraz. Kroz igru deca uče i razvijaju se. Igra je ključna kako
u procesu učenja, tako i u razvoju motivacije i ljubavi prema stranom jeziku, a bez
motivacije nema uspeha u učenju. „Igra, kao didaktički materijal pri učenju stranih
jezika, predstavlja značajan instrument koji podstiče aktivan stav učenika, pokreće
mehanizme učenja jezika i doprinosi dinamici časa (Hornjak, 2013:412).“
U Upitniku na pitanje koliko se uvode vežbe komunikacije, jezičke igre, pesmice
uz pokret i ples, učenje leksike putem sličica i postera, odgovori su u svim vrtićima
bili iznad proseka, od 62% do 100%. U tabeli br.1 je procentualno prikazana primena
različitih jezičkih aktivnosti u osam ispitanih grupa u kojima deca uče engleski jezik.
Tabela br. 1 – Primena jezičkih aktivnosti
227
Našim istraživanjem je potvrđena hipoteza da vaspitači koriste komunikativne

metode učenja engleskog jezika prilagođene uzrastu dece. Engleski jezik deca uče
pomoću pesmica i plesa (100%), putem jezičkih igara (75%), učenjem leksike preko
sličica, postera i predmeta iz svakodnevnog života (100%), uz kreativni rad rukama u
manjoj meri (50%), dok je slušanje priča i bajki najmanje zastupljeno (37%).
Prema tome, potvrđeni dobri rezultati primene komunikativne metode rada znače
da vaspitači podstiču decu da usvoje osnovni vokabular engleskog jezika, aktiviraju
leksiku kroz igre, razvijaju izvorni izgovor i osećaj za ritam jezika učenjem
tradicionalnih pesmica, koje povezuju sa pokretom tela, radi lakšeg usvajanja i
razumevanja značenja sadržaja pesmica.
Kreativni rad rukama je, zbog nedostatka vremena, zastupljen u manjem
procentu u grupama u kojima se učenje engleskog jezika održava jednom nedeljno.
Ovo stanje bi se moglo promeniti ako bi se aktivnosti na engleskom jeziku
organizovale češće i duže trajale. One treba da budu u skladu sa aktuelnom temom i
projektom, koji se realizuju u grupi. Važno je da deca tokom kreativnog rada
razgovaraju s vaspitačem na engleskom jeziku, da mogu da slušaju engleske pesmice
i prezentuju svoj rad u nekoliko kratkih rečenica.
Najbolji rezultati nastave stranih jezika na ranom uzrastu, na osnovu
sveobuhvatnog istraživanja Jelene D. Višacki, izneti u doktorskoj disertaciji, postižu
se kada se aktivnosti odvijaju kontinuirano. Duže trajanje aktivnosti na engleskom
jeziku pruža mogućnost za mnoge dodatne aktivnosti, izradu projekata, kreativni rad
rukama (koji zahteva duže vremena na ovom uzrastu), kao i čitanje bajki i priča.
Slušanje priča i bajki, takođe, je manje zastupljeno. „Učenje stranog jezika na
ovaj način je pogodno zbog toga što deca poznaju njihov sadržaja na maternjem
jeziku. To deci daje osećaj sigurnosti i otklanja strah od stranog jezika (Rajić,
2010:72).“ Ujedno, to doprinosi razvoju receptivnih sposobnosti i povećanju
razumevanja na stranom jeziku. Moguća je i primena različitih varijacija, skraćivanja,
improvizacija i dramatizacija bajki, što doprinosi zadovoljavanju dečje potrebe za
igrom i zabavom.
Upoznavanje kulture zemalja čiji jezik deca uče

Savremena obrazovna politika naglašava važnost plurilingvalnog obrazovanja
dece od najranijeg uzrasta, kako bi ona, kada odrastu, postigla najosnovnije elemente
komunikacije na barem dva strana jezika. „Za komunikaciju na više jezika potrebno
je razumevanje kulture zajednice kojima dati jezici pripadaju i prihvatanje njihove
različitosti (Višacki, 2016:167).“ Tome svakako doprinosi stvaranje brojnih prilika
deci da istražuju običaje i specifičnosti kulture naroda čiji jezik uče. Sve više se
228
primenjuje i IKT tehnologija, jer omogućava razmenu s predstavnicima drugih

kultura. „Značajna je i primena didaktičkih materijala i sredstava: slikovni udžbenik,
radni listovi, fascikla za crteže i radove, audio materijal, crteži i slike, fleš kartice,
igračke, interaktivna tabla. (Višacki, 2016:220).“ Odabir dobrog udžbenika u kome
treba da budu zastupljene pesmice i kratke priče, kao i sadržaji kulture čiji se jezik
uči, je od izuzetnog značaja (Cvetković, 2010:99).“ Vaspitači, naravno, imaju slobodu
da uz primenu udžbenika budu kreativni i pronalaze atraktivni dodatni materijal,
najlakše sa Interneta. (Cvetković, 2010:101). Dobro osmišljenim programima,
sitematičnim razvojem, formiranjem i ponavljanjem jezičkih struktura, vokabulara,
pesmica i dijaloga, slušanjem i gledanjem kratkih priča i bajki, razgovorom o drugim
kulturama i običajima razvijaju se receptivne i ekspresivne sposobnosti dece. U
pomenutom istraživanju Višacki utvrđuje da su “nastavnici istakli veliki broj
pozitivnih aspekata u slučajevima kada prate propisani program rada (Višacki,
2016:150).“
Naša anketa je pokazala da vaspitači obeležavanjem tradicionalnih praznika
engleskog govornog područja približavaju deci drugačiju kulturu. Većina vaspitača
je ovaj segment ocenila visokim ocenama, osim jednog izuzetka.
Tabela br. 2 – Ocena (1-5) upoznavanja kulture i običaja
Ovi podaci ne potvrđuju našu hipotezu da se deci nedovoljno daju prilike za

upoznavanje kulture i običaja stranog jezika. U okviru novih Osnova programa PVO
moguće je kvalitetno uklopiti upoznavanje kulture i običaja engleskog govornog
područja u oblasti podrške socijalnoj dobrobiti deteta, koja podrazumeva razvijanje
pozitivnog kulturnog i socijalnog identiteta, kroz pripadništvo različitim zajednicama
(Godine uzleta, 2019:17).
229
Uvežbavanje izvornog izgovora engleskog jezika

Eva Višnjić u svom stručnom članku Engleski u vrtiću govori o istraživanjima
sprovedenim na različitim doseljeničkim grupama, koja pokazuju da je „izgovor
stranog jezika bolji ako se jezik uči ranije (Flege & Hilenbrand, 1984).“ Nadalje
obrazlaže da je jedna od naučno dokazanih prednosti ranog učenja jezika mogućnost
formiranja pravilnog izgovora (Dodane, 2000; Guberina 1991:65; Jonstone, 2002:19;
MacLaughlin, 1992-4). Ova činjenica potvrđuje važnost poštovanja kritičnog perioda
za učenje stranih jezika, kada ih dete uči na isti način kao i maternji jezik - direktnim
metodom.
Što ranije dete počne da uči strani jezik, lakše imitira intonaciju, izgovor i
naglasak tog jezika i kao rezultat usvaja autentični izgovor za ceo život. Dete mlađeg
uzrasta voli da imitira, eksperimentiše bez straha i stida. Višacki navodi da su
istraživanja pokazala „da se reprodukovanje stranog izgovora polako smanjuje oko
osme godine života“ (Višacki, 2016:14). Posle toga, „dolazi do potpunog
uspostavljanja strukture maternjeg jezika i interferencije sa stranim jezikom (Dodane,
2006:6).“
Da bi se izvorni izgovor mogao usvojiti, potrebna je dovoljna izloženost dece
izvornom izgovoru. To može biti vaspitač, ukoliko je sam izvorni govornik ili izvorni
govornik sa audio materijala: CD-ova, kratkih edukativnih videa, audio materijala sa
Interneta i sl. Na taj način deca usvajaju fonološke specifičnosti jezika i postepeno
dostižu njegovo razumevanje.
U našoj anketi svi vaspitači su odgovorili da povremeno koriste audio materijal
sa izvornim govornicima. Ono što je u većoj meri pozitivna praksa je ispravka
nepravilnog izgovora dece kada je to zaista neophodno i primereno, tj. u 88% vaspitači
ispravljaju nepravilan izgovor dece.
Na pitanje u kojoj meri vaspitač koristi maternji jezik tokom aktivnosti na
engleskom jeziku, više od polovine (62%) je odgovorilo po potrebi, a 38% je
odgovorilo da više koristi maternji jezik od stranog. Rezultati naše ankete su potvrdili
hipotezu da deca nisu dovoljno izložena izgovoru izvornih govornika, tj. samo
povremeno. S druge strane, utvrđena je pozitivna praksa da vaspitači više koriste
strani jezik u toku aktivnosti na engleskom jeziku od maternjeg, što doprinosi većoj
izloženosti dece engleskom jeziku. Slušanje audo materijala i vaspitača na stranom
jeziku treba da se odvija u toku svake aktivnosti na engleskom jeziku. Jedino ukoliko
su deca u dovoljnoj meri izložena stranom jeziku, postepeno će početi da ga razumeju
i steći će samopouzdanje da ga progovore. Ovaj pristup doprinosi razvoju osećaja za
ritam, intonaciju i fonologiju stranog jezika „Razumevanje uvek prethodi upotrebi
jezika. Takođe, sva deca su različita i progovoriće kada se opuste i oslobode za govor.
(Višacki, 2016:223-226).“
230
Naš stav je da je potrebno povećati izloženost dece izvornom izgovoru putem

učestalog i ponovljenog slušanja sadržaja preko CD-ova, videa i Interneta u što većem
broju prilika i situacija. Slušanje pesmica može biti i pasivna aktivnost, tokom crtanja,
bojenja ili slušanja poznatih priča prilikom dnevnog odmora dece. Korišćenje
engleskog jezika, u većoj meri od maternjeg, tokom aktivnosti na stranom jeziku daje
pozitivne rezultate.
Zaključak
Uvođenje engleskog jezika na ranom uzrastu u predškolskim ustanovama može
se uklopiti po ciljevima, principima, metodama i načinu planiranja u savremeni model
Osnova programa predškolskog vaspitanja i obrazovanja. Naše istraživanje je
potvrdilo da vaspitači uspešno primenjuju komunikativne metode rada, tako što je
strani jezik utkan u situacije i aktivnosti koje su za decu smislene. Upoznavanje strane
kulture i običaja naglašeno je obeležavanjem tradicionalnih praznika, mada ima još
dovoljno prostora za unapređivanje ove oblasti. Vaspitači su svesni značaja usvajanja
izvornog izgovora engleskog jezika na što ranijem uzrastu, pa koriste u svom radu
audio materijale izvornih govornika. Značajan dodatni podsticaj učenju engleskog
jezika bio bi svakodnevno slušanje tradicionalnih pesmica izvornog izgovora
engleskog jezika tokom otvorene igre, praktičnih životnih situacija i kreativnih
aktivnosti rukama.
Literatura
Cvetković, M. (2010). Upotreba udžbenika i dodatnih materijala u nastavi engleskog jezika na
ranom uzrastu. U: Inovacije u nastavi XXIII. (str. 97-103). Beograd: Učiteljski fakultet.
European Comission. (2011). Language Learnig at Pre-primary School Level: Making it
Efficient and Sustainable. A Policy Handbook. European Strategic Framework for Education
and Training.
Gojkov-Rajić, A. (2010). Bajka u nastavi nemačkog jezika na ranom uzrastu. U: Inovacije u
nastavi XXIII. (str. 70-78). Beograd: Učiteljski fakultet.
Hornjak, S. (2013). Igre kao didaktički materijali u nastavi stranih jezika. U: Jezik i
obrazovanje. (str. 412). Beograd: Filološki fakultet.
Mikeš, M. (2005). Mali jezikoslovci se igraju i pevaju. Novi Sad: Pedagoški zavod Vojvodine.
Višacki, J. (2016). Kurikularni okvir za nastavu stranih jezika u predškolskom uzrastu u Srbiji
– doktorska disertacija. Beograd: Filološki fakultet.
Višnjić, E. (2012). Engleski u vrtiću. U: Metodički dani Kikinda 2012 - Tematski zbornik (str
161). Kikinda: Visoka škola strukovnih studija za obrazovanje vaspitača Kikinda.
Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja. (2018). Osnove programa predškolskog
vaspitanja i obrazovanja „Godine uzleta“. Beograd.
231
LEARNING ENGLISH AT PRESCHOOL AGE IN SUBOTICA
Abstract:
Early language learnig is of great importance not only for general developement of children
but also for arousing motivation for lifelong language learning. The aim of this paper is to
promote the idea of introducing the English language as a compulsory activity into
Kindergartens in accordance with the current pre-school program „Godine uzleta“. A reseach
has been carried out in order to get an insight into the teaching methodology of nursery teachers
who introduced English into their groups and realization of the most important goals of English
language learning. The following results have been achieved: 1. nursery teacher use
communicative language teaching method successfully through games, movement, familiar
situations and using visual aids. 2. nursery teachers celebrate with children traditional holidays
and in that way introduce them to culture and customs of the English speaking countries. 3.
children listen to traditional nursery songs by native speakers and in that way they develop the
sense of rhythm, intonation and fonology of the English language. The conclusion of the paper
is that nursery teachers should include more topics related to the clulture and customs of the
English speaking countries, as well as expose children daily to listening to traditional nursery
songs by native speakers.
Key words:
the English language, method, communicative method, culture and customs, native speaker.
232
SEKCIJA
SPORTSKE NAUKE
🏃‍♂‍
SECTION OF SPORT
SCIENCE
233
PRIMER PROTOKOLA REHABILITACIJE SA VEŽBAMA

NAKON OPERACIJE ACL-a
Nebojša Vujkov 1, Aleksa Vujkov 2, Bojana Marić 3, Sandra Vujkov 4
ORCID 1 0000-0002-7095-2344, 2 009-0007-3627-6438,

3
0000-0002-7922-882, 4 0000-0002-9062-8808
1,2
Fabrika uspeha, Centar za razvoj sportskih performansi i rehabilitaciju, Novi Sad,
Srbija
3,4
Visoka škola strukovnih studija za obrazovanje vaspitača i trenera, Subotica, Srbija
Sažetak/Apstrakt:
Povreda ACL-a je veoma česta i iscrpljujuća povreda, i može se javiti kod sportista, ali i u
opštoj populaciji. Proces rehabilitacije započinje odmah nakon operacije i odvija se u tri faze
(Zarastanje, Rano jačanje i vraćanje u sport/funkciju), koje okvirno traju najmanje 9 meseci, a
glavni cilj je potpuno vraćanje funkcije kolena. Pre početka vežbi je neophodno odraditi
skrining, kako bi se prikupile korisne informacije za uspešnije sprovođenje rehabilitacionog
procesa. Proces vremenskog napretka kroz faze je individualan, i treba da bude vođen shodno
mogućnostima i stanju klijenta. U radu je potrebno poštovati osnovne principe jačanja i
kondicioniranja, i praviti progresije izvođenja vežbi. Bol treba da bude vodič trenerima za
progresiju kroz vežbe unutar faza, kao i za prelazak iz jedne u drugu fazu oporavka.
Ključne reči:
Vežbe, oporavak, rekonstrukcija ACL-a, progresija
234
Uvod
Prednji ukršteni ligament (ACL) je jedan od dva ligamenta koji imaju važnu
ulogu stabilizacije zgloba kolena, sprečavajući prekomerne pokrete tibiae ka napred i
ograničavajući rotacione pokrete. Povreda ACL-a je veoma česta i iscrpljujuća
povreda, i može nastati usled kontaktnih i ne kontaktnih mehanizama (Montalvo i sar.,
2019). Sama učestalost povreda ACL-a otkriva da većina povreda (70%) uključuje
minimalan ili čak nikakav kontakt (Mattu i sar., 2022), kao i da je ženski pol podložniji
ovoj vrsti povreda zbog razlike u fizionomiji u odnosu na muški pol (Devana i sar.,
2022). Ovakva vrsta povrede se može javiti kako kod sportista, tako i u opštoj
populaciji. Zabrinjava i činjenica da je sve veći broj povreda ACL-a i u ranoj uzrasnoj
dobi sportista (Dodwell i sar., 2014), verovatno zbog neadekvatnog pristupa treningu
ili postavljanja neadekvatnih zahteva od strane trenera prema dečijem, skeletno još
nezrelom organizmu.
Hirurška rekonstrukcija predstavlja zlatni standard za rešavanje ruptura ACL-a
kod sportista, pokazujući visoku stopu uspešnosti u smislu oporavka normalne
funkcije kolena i povratka na prethodni nivo sportske aktivnosti (de Valk i sar, 2013).
Rehabilitacija, kao i proces vraćanja u sport/funkcionalni život započinje odmah
nakon hirurške intervencije, a kvalitetna rehabilitacija predstavlja važan element kako
u operativnom tako i u neoperativnom lečenju povrede ACL-a (Ardern i sar., 2018;
Ellman i sar., 2015; Wilk i sar., 2017).
Nakon rekonstrukcije ACL-a, rehabilitant doživljava promene pokretljivosti
zglobova, hoda i obrasca pokreta, neuromišićne funkcije i opšte fizičke spremnosti.
Sama dužina trajanja rehabilitacije i vraćanje kolenog zgloba u funkciju je
individualna i zavisi od velikog broja faktora, kao što su: vrsta ugrađenog grafta, sama
tehnika intervencije, sportista/ne-sportista, nivo utreniranosti, pol i drugi, o kojima će
biti nešto više reči kasnije.
Cilj ovog rada je bio prikaz primera protokola i faze rada u rehabilitaciji
sportiste/ne-sportiste nakon povrede ACL-a, a koji se sprovodi u radu sa klijentima u
centru za razvoj sportskih performansi i rehabilitacije - Fabrici uspeha u Novom Sadu.
Pristup i skrining pre početka rehabilitacije
Pre nego što se pristupi samom procesu rehabilitacije i primeni vežbi, neophodno
je odraditi prethodni skrining sa klijentom, i prikupiti što je moguće više relevantnih
informacija, kako bi se mogao isplanirati adekvatan pristup programu rehabilitacije:
Da li je klijent aktivan sportista, rekreativac ili nesportista? Informacije koje
nam govore o eventualnom nivou fizičke spremnosti i navikama o fizičkoj aktivnosti
pre same povrede.
235
Kako je došlo do same povrede, mehanika povrede? Informacija da li je do

povrede došlo u sportskoj aktivnosti (mehanika kontaktna-nekontaktna povreda) koja
se dogodila na takmičenju/treningu, ili je povreda nastala u nekom pokretu koji nije
vezan za sport (genetske predispozicije, slabost ligamentarno-koštano-mišićnog
sistema)
Koja je bila tehnika izvođenja rekonstrukcije (standardna/artroskopija)?
Artroskopija je minimalno invazivna operacija kao alternativa standardnim otvorenim
hirurškim tehnikama, tokom koje se zglob minimalno otvara, čime dolazi do manjeg
post-operativnog oticanja i smanjenja bolova, za razliku od standardnih otvorenih
tehnika i omogućuje brži oporavak.
Odakle je uzet graft za rekonstrukciju? Najčešći graftovi koji se koriste uključuju
patelarnu tetivu, tetivu zadnje lože i tetivu kvadricepsa, sa različitim karakteristikama
i postotkom moguće ponovne povrede (Widner i sar., 2019).
Pol?
Stanje uhranjenosti? Gojaznost, kao i slaba muskulatura generalno mogu
negativno da utiče na vreme i sam program oporavka (Kehribar i Coscun, 2022).
Takođe, povećan indeks telesne mase (BMI) može biti faktor predispozicije za samu
povredu ACL-a (de Oliviera i sar., 2020)
Da li je pre-operativna priprema odrađena na adekvatan način? Priprema pre
operacije standardnom procedurom podrazumeva mogućnost vraćanja mišićne
snage/sile povređene noge na 100%. Takođe, brži oporavak je primećen kod osoba
koje su fizički spremnije pre nastanka same povrede (de Valk i sar., 2013)
Kakav je mentalni sklop klijenta? Psihološka stabilnost i motivacija u velikoj
meri mogu da ubrzaju i poboljšaju sam tok oporavka i vraćanje u sport i svakodnevne
aktivnosti. Kada je trener u pitanju, sa ovim segmentom se upoznaje tokom rada sa
klijentom.
Generalni protokol rehabilitacije, posebne napomene i smernice

Kada se govori o procesu rehabilitacije nakon rekonstrukcije ACL-a, mora se
napomenuti da se ona u Fabrici uspeha sprovodi kroz tri faze (Faza 1- zarastanje, Faza
2 – rano jačanje i Faza 3 - vraćanje u sport/funkciju), progresivno, sve do momenta
potpunog vraćanja funkcije kolena. Ove faze se sprovode u vremenskom okviru koji
ne bi trebalo da bude kraći od 9 meseci, ali se svakako mora napomenuti da je
napredak u procesu oporavka uvek individualan, što mogu potvrditi mnogi praktičari-
treneri. Sam protokol rada se zasniva na primeni minimum četiri treninga na
nedeljnom nivou po sat vremena (dva uzastopna dana trening, zatim sledi dan odmora,
236
i opet dva uzastopna dana treninga). Ukoliko se u toku sprovođenja programa

oporavka pojave bilo kakve tegobe u vidu bola ili otoka, obim rada se smanjuje,
shodno stanju klijenta, dok se tegobe ne otklone. Takođe se sugeriše klijentima, tokom
celog trajanja rehabilitacionog perioda, redovna komunikacija i kontrole sa
operativnim ortopedom, kao i neposredna komunikacija i razmena informacija
između trenera i operativnog ortopeda. Celokupan protokol rehabilitacije se zasniva
na vremenskoj progresiji vežbi kroz pojedinačne faze, gde su Faza 1 i 2 najbitnije u
oporavku. Kada se govori o vremenu oporavka, mora se imati na umu da je svaka
osoba i svako koleno drugačije, tako je i svaka progresija procesa rehabilitacije
drugačija. Literatura pokazuje da rehabilitacija nakon operacije treba da bude više
ciljana na kvalitet pokreta, kao i da je kvalitet izvođenja pokreta važniji od same
brzine napretka (vremena). Vremensko trajanje navedenih faza je samo okvirno, a da
je potrebno minimum 9-12 meseci za vraćanje kolena u funkciju, kako bi se značajno
smanjio rizik od ponovnog povređivanja (Grindem i sar., 2016). Ovde je naglašen
individualan pristup i progresija kroz vežbe i faze oporavka, te ukoliko niste sigurni
za progresiju vežbi, možete se voditi „Neka vam bol bude vodič u napredovanju nivoa
aktivnosti“. Kroz celokupan proces rehabilitacije potrebno je pratiti osnovne principe
jačanja i kondicioniranja, i uključiti vežbe za poboljšanje kardiorespiratornog sistema
kada za to dođe vreme.
Primer protokola
Faza 1 – Healing phase/Faza zarastanja (0-3 meseca)

Ovo je inicijalna faza oporavka nakon operacije, koja približno traje oko tri
meseca. Glavni akcenat u radu kroz prvu fazu oporavka se stavlja na sprečavanje
atrofije mišića sa jedne strane, kao i krutosti mišića nogu sa druge strane. Na samom
početku rad je usmeren na minimalizaciju nastanka otoka, generalno jačanje
m.quadriceps, čuvanje grafta i vraćanje obima pokreta (ROM) u zglobovima. Moglo
bi se reći da je primarni cilj ove faze vraćanje ROM ekstenzije kolena, dok se
sekundarni ciljevi odnose na fleksiju kolena, normalizaciju hoda i vraćanje
m.quadriceps u funkciju. Tokom rada i progresije vežbi, u ovoj fazi potrebno je
izbegavati veliki stres na graft.
Primeri vežbi u ovoj fazi su dati u Tabeli 1., dozvoljene su varijacije i progresije
shodno mogućnostima klijenta.
237
Tabela 1. Primeri vežbi u Fazi 1 rehabilitacije – Faza zarastanja (Healing phase)

Primeri vežbi Napomene/preporuka doziranja
Postavlja se foam roler/peškir ispod skočnog zgloba i radi
Heel props/ekstenzija
1. se aktivacija m.quadriceps; insistirati na punoj ekstenziji
kolena
kolena 3x10
Quad sets/jačanje Iz ležećeg položaja; aktivacija natkolenice i zadržavanje
2.
m.quadriceps kontrakcije 5 sekundi 3x10
Iz sedećeg položaja radi se naizmenično dorzalna i
Ankle pumps/dorzo-
3. plantarna fleksija stopala za aktivaciju mišića natkolenice
plantarna aktivacija
i poboljšanje prokrvljenosti noge 3 x 10-15
Započinje rad na ROM (obimu pokreta); iz ležećeg
Heel slides/klizanje pete položaja peta se povlači po podlozi do potpune fleksije
4.
po podlozi (može se pomoći rukama)
3 x 10-12
Straight leg
Aktivacija zgloba kuka i jačanje m.quadriceps; odizanje
5. raises/podizanje
noge na 10-15cm od podloge (prekretnica) 3 x 8-12
opružene noge
Leg flexion- U sedećem položaju sa potkolenicom koja slobodno visi,
6. extension/Fleksija- a) dodatno se flektira pritiskom slobodne noge; b)
ekstenzija noge ekstenzija noge do ispravljanja kolena 3 x 10-15
Hip abduction- Iz ležanja na boku zadržavati oko 3 sekunde – za jačanje
7. adduction/ Abdukcija i zgloba kuka
adukcija kuka 3 x 10-15
Leg extension
Iz sedećeg položaja pritiskati pilates loptu (ekstenzija) uza
8. iso/izometrijske vežbi
zid i zadržavanje; 3-5 serija 30-45 sek zadržavanja
ekstenzije
Vežbe istezanja prednje Statičko istezanje, kontrola pokreta, zadržavanje položaja
9.
i zadnje lože 30-45 sek
Single leg balance/ vežbi balansa na jednoj nozi (Rotiranje
tega oko ose tela 30-60sek, prebacivanje tega iz jedne u
Vežbe balansa i prenosa
10. drugu ruku 30-60 sek, Y-balans 30-60 sek; 3- strane
težine
vaga,…); Vežbe prenosa težine sa jedne (operisane) na
drugu nogu – po osećaju
Faza 2 – Faza ranog jačanja/ Early strengthening phase (3-6 meseca)
Krajnji cilj ove faze je da se klijent osposobi za sport specifične aktivnosti i
fizički zahtevniji rad (sportista), odnosno da se muskulatura tela, posebno
ekstremiteta, dovoljno ojača za normalnu svakodnevnu funkciju (nesportista). Fazu
karakterišu jačanje muskulature, treniranje samog pokreta i podizanje opšteg nivoa
fizičkih sposobnosti. Od otprilike 8. nedelje oporavka se može početi sa fleksijama od
90°, a za vežbe jačanja/snage se mogu davati ispadi i duboki čučanj. Generalno se
kroz vreme ove faze radi progresija opterećenja sa smanjenjem broja ponavljanja. U
ovoj fazi treba biti obazriv sa vežbama ekstenzije otvorenog kinetičkog lanca.
Početkom ove faze, nakon 12. nedelje se može početi trenirati u punom ROM i sa
dodatnim otporom (važi i za patelarni i hamstring graft). U ovoj fazi se kroz vežbe
povezuje koleno sa mozgom kroz naprednije vežbe za jačanje i koordinaciju.
238
Zastupljene su vežbe za jačanje jezgra tela (Core), balansa, pliometrije i agilnosti, a

ključ uspeha leži u kvalitetu pokreta kroz primenu vežbi. Veoma je bitno i da se mišići
koji okružuju koleno istovremeno sa jačanjem i istežu (prednja, zadnja loža, list) kako
bi se pomoglo vraćanje normalne funkcije kolena nakon povrede/operacije (Tabela
2).
Tabela 2. Primeri vežbi u Fazi 2 rehabilitacije – Faza ranog jačanja (Early
Strengthening Phase)
Primeri Vežbi Napomene/ preporuka doziranja
Plank - statički i dinamički (Copenhagen, bočni, sa
1. Vežbe jačanja Core-a odizanjem ruke/noge); na Bosu lopti, sa elastičnim
gumama 3-6 x 20 sek
Nastavak vežbi balansa,
2. Progresije vežbi u odnosu na Fazu 1
agilnosti i propriocepcije
Započinje se radom na sunožnim skokovima i
saskocima sa i bez rotacije, zatim sledi progresija
Pliometrijski skokovi i
3. povećanja visine i zahteva vežbi; Za agilnost različite
agilnost
drill vežbice (osmica, t polygon,…) nižih zahteva ka
većim
4. Leg press
Vežbe zatvorenog kinetičkog lanca;
5. Leg extension
45-60° u zglobu kolena; sa opterećenjem operisane
noge; iz polučučnja prebacivanje težine naimenično
6. Half squats/ polučučnjevi
na jednu i drugu nogu
3 x12-15
Lunges/iskoraci u svim
7. Bez i sa opterećenjem 3 x 8-12
pravcima
8. Hip thrusts Varijacije vežbi 3-5 x 12-15
9. RDL/ Romanian Deadlift 3-5 x 8-12
Odličan način za vraćanje ROM-a, može se započeti
čim kolenog može da se savije dovoljno da završi
10. Vožnja bicikla ciklus pedaliranja. Početi sa lakim otporom i onda
povećavati progresivno; bar 2-3 x nedeljno po 30-45
min
Faza 3 – Faza vraćanja u sport-funkciju/ Returning to sport-function phase (6-9
meseci)
Finalna faza rehabilitacije je specifična i posebno individualizovana u zavisnosti
od toga da li je u pitanju sportista ili ne. Generalno se u ovoj fazi rade sport specifične
vežbe većih zahteva i intenziteta, kako bi se funkcija kolena u potpunosti pripremila
za zahteve sportske grane (sportista) ili svakodnevne aktivnosti (nesportista).
Detaljnija obrada ove faze bi svakako prevazišla okvire ovog rada, tako da neće biti
posebno opisivana.
U tabeli 3. je dat primer periodizacije vežbi jedne nedelje u radu po fazama
zastupljenim u procesu oporavka.
239
Tabela 3. Primer periodizacije rada u oporavku po fazama

FAZA 1 – Zarastanje (Healing phase)
PON UTO SRE ČET PET SU NE
EKSTENZIJA KOLENA (više puta dnevno): quad sets, heel props, ankle pumps
FLEKSIJA KOLENA (više puta dnevno): heel slides, fleksija kolena iz ležanja na stomaku
FUNKCIJA KVADRICEPSA:
iso leg extension (bar jednom dnevno) /
straight leg raises, abdukcija/adukcija noge, single leg balance (svakodnevno) /
polučučnjevi (squats), penjanje na stepenik (step ups) 3 puta nedeljno
FAZA 2 – Rano jačanje (Early strengthening)
Čučnjevi sa
Split squats RDL snaga Čučanj na Bosu Split squats
otporom
3 x 8-12 3 x 8-12 lopti :3 x 8-12 3 x 8-12
3 x 12-15
Nordic Ekstenzija Fleksija noge na Eccentric Nordic
hamstring noge Bosu lopti: 3 x sliders hamstring
3 x 4-6 3 x 12-15 10-12 3 x 8-12 3 x 4-6
Plank na Bosu Copenhagen
Bočni plank
Hip thrust lopti plank Hip thrust
3 x 30sek
3 x 12-15 3 x 30sek 3 x 30sek 3 x 12-15
(progresija)
(progresija) (progresija)
Heel raise Sedeći Heel Heel raise Heel raise
Heel raise stojeći
stojeći raise sedeći stojeći
3 x 8-12
3 x 8-12 3 x 8-15 3 x 8-15 3 x 8-12
Vežbe Vežbe
3-strane vaga 3-strane vaga
dinamičkog dinamičkog Y balans
Balance Balance
balansa balansa 3 x 30-60 sek
3 x 4-5 3 x 4-5
3 x 30-60 sek 3 x 30-60 sek
FAZA 3 – Vraćanje u sport/funkciju
Sport specifične vežbi – progresija rada kroz vreme
Vraćanje potpune funkcije kolena - progresija vežbi do maksimalnih napora
Pre zaključka, na grafikonu 1 su dati praktični saveti i smernice koje treba pratiti
tokom sprovođenja procesa rehabilitacije nakon povrede ACL-a.
•Vraćanje ROM-a
Faza ranog jačanja
•Normalizacija hoda
•Smanjenje otoka (3-6 meseci)
•Poboljšanje funkcije •Progresija
•Vežbe sa otporom bar 2-
kvadricepsa •Raditi sport
3 puta nedeljno
•Trenirati i nepovređenu specifične vežbe
•Idealna faza za podizanje
nogu •Vraćanje potpune
radnog kapaciteta
•Uključiti vežbe kardio- funkcije kolena
•Progresija (obim i serije Faza vraćanja u
respiratornog sistema čim
ponavljanja)
je moguće sport/funkciju
Faza zarastanja •Raditi vežbe za obe noge
(0-3 meseci)
•Ne treba zanemariti ruke (6-9 meseci)
i core
Grafikon 1. Praktični saveti i smernice
240
Zaključak
Povreda ACL-a predstavlja jednu od najčešćih povreda zgloba kolena, pri čemu
ono gubi svoju ulogu stabilnosti. Proces rehabilitacije, nakon ovakvih povreda
predstavlja ozbiljan proces, kome treba ozbiljno pristupiti, kako bi ishodi nakon
vraćanja u sport i svakodnevne aktivnosti bili trajni, odnosno kako bi se sprečio, ili
bar umanjio rizik od ponovne povrede. Individualni pristup u procesu rehabilitacije
daje najbolje rezultate. Bol treba da bude vodič trenerima za progresiju kroz vežbe
unutar faza, kao i za prelazak iz jedne u drugu fazu oporavka. Protokol koji je opisan
u ovom radu je nastao iz dugogodišnjeg iskustva i rada sa klijentima različitih profila.
Pristup je individualizovan za svakog klijenta u odnosu na njegovo trenutno stanje i
sposobnosti, jer je svaki organizam specifičan te će sama progresija oporavka kod
nekoga biti brža a kod nekoga sporija. U svakom slučaju, veoma je važno iskustvo
trenera (terapeuta) koji radi sa klijentom, jer ukupno vreme oporavka ne bi trebalo da
bude kraće od 9 meseci, jer se u protivnom povećava rizik od ponovne povrede. I za
kraj, treba naglasiti – u procesu oporavka od povrede ACL-a nema žurbe, te
podvlačimo neke praktične savete: 1) Ojačati nogu pre same intervencije kako bi
operativni tok i rehabilitacija bili uspešniji; 2) Smanjiti BMI pre i nakon operacije; 3)
Pojava bola je alarm za pauzu; 4) Kvalitet pokreta važniji od brzine oporavka; 5)
Trener i ortoped – konstanta komunikacija; 6) Upornost, motivacija i volja su presudni
u svim fazama oporavka!
Literatura
Ardern CL, Ekas G, Grindem H, et al. (2018). International Olympic Committee consensus
statement on prevention, diagnosis and management of pediatric anterior cruciate ligament
(ACL) injuries. Knee Surg Sports Traumatol Arthrosc. 26(4):989-1010
de Oliveira, F. C. L., Roy, J. S., & Pappas, E. (2020). ACL injury, physical activity, and
overweight/obesity:a vicious cycle? Knee Surgery, Sports Traumatology, Arthroscopy, 28,
667-669.
de Valk EJ, Moen MH, Winters M, et al. Preoperative patient and injury factors of successful
rehabilitation after anterior cruciate ligament reconstruction with single-bundle techniques.
Arthroscopy. 2013;29:1879-1895.
Devana, S. K., Solorzano, C., Nwachukwu, B., & Jones, K. J. (2022). Disparities in ACL
reconstruction: the influence of gender and race on incidence, treatment, and
outcomes. Current reviews in musculoskeletal medicine, 1-9.
Dodwell, E.R., Lamont, L.E., Green, D.W., Pan, T.J., Marx, R.G., Lyman, S. (2014). 20 years
of pediatric anterior cruciate ligament reconstruction in New York State. Am J Sports Med.
42(3):675-680.
Ellman MB, Sherman SL, Forsythe B, LaPrade RF, Cole BJ, Bach BR Jr. Return to play
following anterior cruciate ligament reconstruction. J Am Acad Orthop Surg. 2015;23(5):283-
296
241
Grindem, H., Snyder-Mackler, L., Moksnes, H., Engebretsen, L., & Risberg, M. A. (2016).
Simple decision rules can reduce reinjury risk by 84% after ACL reconstruction: the Delaware-
Oslo ACL cohort study. British journal of sports medicine, 50(13), 804-808.
Kehribar, L., & Coşkun, S. (2022). Comparison of Functional Results of Anterior Cruciate
Ligament Reconstruction in Obese Patients with Normal Individuals. SDÜ Tıp Fakültesi
Dergisi, 29(1), 127-132.
Mattu, A. T., Ghali, B., Linton, V., Zheng, A., & Pike, I. (2022). Prevention of non-contact
anterior cruciate ligament injuries among youth female athletes: An umbrella
review. International Journal of Environmental Research and Public Health, 19(8), 4648.
Montalvo, A. M., Schneider, D. K., Webster, K. E., Yut, L., Galloway, M. T., Heidt Jr, R. S.,
... & Myer, G. D. (2019). Anterior cruciate ligament injury risk in sport: a systematic review
and meta-analysis of injury incidence by sex and sport classification. Journal of athletic
training, 54(5), 472-482.
Widner, M., Dunleavy, M. & Lynch, S. Outcomes Following ACL Reconstruction Based on
Graft Type: Are all Grafts Equivalent?. Curr Rev Musculoskelet Med 12, 460–465 (2019).
Wilk KE, Arrigo CA. Rehabilitation principles of the anterior cruciate ligament reconstructed
knee: twelve steps for successful progression and return to play. Clin Sports Med.
2017;36(1):189-232.
EXAMPLE OF REHABILITATION PROTOCOL

AND EXERCISES AFTER ACL SURGERY
Abstract:
An ACL injury is a very common and debilitating injury that can occur in athletes and the
general population. The rehabilitation process begins immediately after surgery and takes
place in three phases (Healing, Early strengthening, and return to sport/function), which
roughly last 9 months, and the main goal is to fully restore knee function. Before starting the
exercises, it is necessary to perform a screening to gather useful information for a more
successful implementation of the rehabilitation process. The process of time progression
through the stages is individual and should be guided according to the capabilities and
condition of the client. In work, it is necessary to respect the basic principles of strengthening
and conditioning and to make progress in performing exercises. Pain should be a guide for
trainers to progress through exercises within phases and transition from one phase to another
in recovery.
Keywords:
Exercises, recovery, ACL reconstruction, progression
242
POLNE RAZLIKE U STATUSU STOPALA KOD DECE

PREDŠKOLSKOG UZRASTA
Milija Ljubisavljević 1, Goran Žigić2, Raša Dimitrijević 3
1
ORCID 0000-0001-8375-8228, 2 0000-0003-3048-8863, 3 0000-0001-7960-7371
1
2,3
Kriminalističko-policijski univerzitet, Beograd
Sažetak/Apstrakt:
Cilj rada bio je da se analizom prethodno publikovanih istraživanja u periodu od 2006-2022.
godine, utvrdi status stopala kod dece predškolskog uzrasta oba pola, kao i da se utvrde razlike
između polova u statusu stopala. U istraživanju je primenjena deskriptivna metoda analize
podataka. Ukupan broj ispitanika u ovoj studiji iznosi 8419. U analiziranim radovima uzorak
istraživanja bila su deca predškolskog uzrasta oba pola starosne dobi od 3 do 7 godina. Analiza
je obuhvatala ukupno 27 radova. U prikazanim radovima status stopala predškolske dece
utvrdjen je metodama Napolena Volanskog, Plantografije, Podoskopa i Somatoskopske
metode. Rezultati istraživanja pokazali su da je najčešći posturalni poremećaj stopala
predškolske dece ravno stopalo, a da devojčice imaju bolji posturalni status stopala u poređenju
sa dečacima.
Ključne reči:
stopala, predškolci, razlike.
243
Uvod
Predškolski uzrаst obuhvаtа period od 3. do 7. godine i deli se nа mlаđi uzrаst od 3.
do 4. godine, srednji od 4. do 5. godine i stаriji od 5. do 6. godine, odnosno do polаskа
detetа u školu (Leskošek, 1976). Predškoski period je jako senzitivan jer u toku rasta
i razvoja dece može doći do posturalnih poremećaja. Jedan od najčešćih posturalnih
poremećaja kod dece predškolskog uzrasta su ravna stopala. Stopalo (lat. pes) je
glavni oslonac lokomotornog aparata i ima važnu ulogu u realizaciji dvonožnog
kretanja (Mihajlović et al., 2010) i obezbeđuje dve važne funkcije: stajanje (statička
funkcija) i hodanje (dinamička funkcija) (Jonely et al., 2011). Stopalo se sastoji od 26
kostiju, 32 zgloba, 114 ligamenata i 20 mišića (Mauch, 2007; Mihajlović et al., 2010).
Jedan od najvažnijih zadataka stopala je da se prilagođava podlozi (Rakovac et al.,
2013). Dva fiziološka svoda od kojih zavisi statika i dinamika stopala su: uzdužni
(medijalni) - longitudinalni svod (arcus pedis longitudinalis) i poprečni (prednji) -
transverzalni svod (arcus pedis transversalis), koga čine aktivni i pasivni tenzori
(kosti, mišići i tetive) i imaju važnu ulogu pri stajanju i hodanju (Đurković, 2014).
Postoje sledeći deformiteti stopala: izdubljeno stopalo (pes excavatus), uvrnuto
stopalo (pes equino-varus), špicasto stopalo (pes equinus) i ravno stopalo (pes
planus), (Duvnjak, 2013). Termin ravno stopalo koristi se i sa drugim terminima, kao
što su: fleksibilno ravno stopalo, rigidno ravno stopalo, ravni tabani, spušteno stopalo,
spušten svod stopala, pes valgus, pes planovalgus, pes planus, pronirano stopalo
(Djordjić & Popović, 2009) pri čemu dolazi do popuštanja i slabljenja fizioloških
svodova stopala (Videmšek et al., 2006). Poremećaji stopala mogu da budu
funkcionalni (promene na mekom tkivu) ili strukturalni (promene na koštanom
sistemu). Posmatrajući polne razlike u statusu stopala kod predškolaca autori
odredjenih studija navode da postoji statistički značajna razlika koja ide u korist
devojčica (Marinković et al., 2014; Mikić, 2016). Sa druge strane u nekim studijama
konstatuje se rast posturalnih poremećaja stopala i kod devojčica i kod dečaka
podjednako (Videmšek et al., 2006; Romanov et al., 2014). Značaj ovog istraživanja
ogleda se u tome što prikupljanje informacija o statusu stopala kod dece predškolskog
uzrasta predstavlja doprinos naučnom fondu znanja i širenju svesti o neophodnosti
upražnjavanja fizičkih aktivnosti i korektivnih vežbi u cilju poboljšanja statusa
stopala. Cilj rada bio je da se analizom odredjenog broja istraživanja utvrdi posturalni
stastus stopala kod dece predškolskog uzrasta, kao i da se utvrde razlike između
polova u statusu stopala na osnovu publikovanih radova u periodu od 2006-2022.
godine.
Metod
Istraživački podaci za potrebe ovog preglednog istraživanja prikupljani su putem
elektronskih pretraživača: Google, Google Scholar, SCIndex, PubMed,
ScienceDirect, KoBSON i časopisa iz oblasti fizičke kulture, sportskih i medicinskih
244
nauka. Ključne reči korišćene za elektronsku pretragu: ravno stopalo/flat foot, deca
predškolskog uzrasta/preschool children, status stopala/foot status, polne
razlike/gender differences. Kombinacijom ključnih reči bilo je obuhvaćeno preko
pedeset radova, ali je veliki deo eliminisan zbog ograničavajućih informacija. Za
razmatranje su uzeti u obzir radovi u kojima se status stopala utvrdjivao putem
metoda: Napoleona Volanskog, Somatoskopskoj metodi, Plantografijom i putem
Podoskopa. U ovom predmetnom istraživanju analizirano je 27 radova gde je
primenjena deskriptivna metoda analize podataka. Ukupan broj ispitanika u
istraživanju obuhvatio je 8419 dece.
Rezultati istraživanja i diskusija

Na osnovu dostupne literature analizirana su istraživanja koja su za cilj imala da
utvrde status stopala dece predškolskog uzrasta kao i razlike predškolaca u statusu
stopala u odnosu na pol. U Tabeli 1. u rubrici “prvi autor i godina publikacije”
naveden je nosilac rada a koautori napisani su u referencama. Istraživanja o statusu
stopala dece predškolskog uzrasta hronološki su poređana od 2006-2022. godine. U
rubrici “uzorak ispitanika” navedene su osnovne informacije: broj ispitanika, uzrast
(3-7godina) i pol. U rubrici “dijagnostičke metode” naveden je metod koji je korišćen
za utvrdjivanje statusa stopala. U rubrici “rezultati istraživanja” napisani su rezultati
koje su u svojim istraživanjima utvrdili autori o statusu stopala kod dece predškolskg
uzrasta.
Tabela 1. Pregled publikovanih radova u periodu od 2006-2022. godine

Prvi Uzorak ispitanika
Dijagnostičke
autor i
metode/Metode
godina Rezultati istraživanja
Broj Uzrast Pol utvrdjivanja
publikac
statusa stopala
ije
Kod dece stare 3 godine
registrovano je 54% ravnih stopala,
Pfeiffer Somatoskopska
a kod dece stare 6 godina - 24%.
et al., 835 3-6 m/ž metoda (metoda
Dečaci pokazuju veću sklonost ka
(2006) posmatranja)
ravnom stopalu nego devojčice:
dečaci – 52%, devojčice - 36%.
72% dece ima spušten svod
Videmše stopala, 20% dece čini kategoriju
k et al., 127 3 m/ž Plantografija graničnih slučajeva spuštenih
(2006) svodova stopala, 8% dece ima
zdrava stopala.
245
26.5% dečaka ima normalan svod

stopala, 23.9% ima manja a 1.7%
Sabo, Napoleon velika odstupanja,
125 3.5-7 m/ž
(2006) Volanski 29.5% devojčica ima normalan
svod stopala, 18.0% ima manja a
0.4% velika odstupanja.
Posmatrano na nivou celog uzorka
(618 dečaka i 574 devojčice), 62%
devojčica ima normalan svod
stopala, naspram 52% dečaka. U
Djordjić, Napoleon
119 4-7 m/ž svim uzrasnim subuzorcima (4-5
(2007) Volanski
godina, 5-6 godina, 6-7 godina),
dečaci takođe imaju nepovoljniji
status stopala u odnosu na
devojčice.
Bjeković
Od 51-og deteta ravno stopalo ima
& Arnaut 51 4-6 m/ž Plantografija
41.40% dečaka i 27.30% devojčica.
(2007)
Proporcija normalnog i spuštenog
svoda stopala po polu i uzrastu
4-5 god. Normalan svod stopala
dečaci 71(49%), devojčice
75(52%), ukupno 146 (51%)
5-6 god. Normalan svod stopala
117(63%), ukupno 239 (56%)
Djordjić 6-7 god. Normalan svod stopala
& 129 Napoleon dečaci 157(55%), devojčice
4-7 m/ž
Popović 8 Volanski 200(67%), ukupno 357 (61%)
(2009) 4-5 god. Spušten svod stopala
68(48%), ukupno 142(49%)
5-6 god. Spušten svod stopala
69(37%), ukupno 189 (44%)
6-7 god. Spušten svod stopala
98(33%), ukupno 225 (39%)
U populaciji devojčica deformiteti
“Pes transversoplanus” i “Calcaneo
valgi” zastupljeni su u preko 90%
Digitalizovana slučajeva. Ravna stopala utvrđena
Mihajlov
podografia/plant su kod velikog procenta devojčica,
ić et al., 272 4-7 ž
ografija (aparat ali je utvđeno i poboljšanje statusa
(2010)
marke Pedikom) stopala sa godinama života.
Zastupljenost procene pes cavus:
bez deformiteta (n = 228) sa
deformitetom (n = 44)
246
Zastupljenost procene pes

transversoplanus: bez deformiteta
(n =19) sa deformitetom (n = 253)
Zastupljenost procene calcaneo
valgi: bez deformiteta (n = 20) sa
deformitetom (n = 253)
62.74% dece ima neki od
deformiteta stopala. Uredan nalaz
stopala ima 37% dece. “Pes
Jonić et planovalgus” ima 36.5% dece,
186
al., 5-6 m/ž Plantografija ravno stopalo ima 15% dece. 10.6%
6
(2011) dece ima deformitet “pes valgus” ili
najlakši oblik ravnog stopala, a
0.2% dece ima izdubljeno stopalo,
odnosno “pes excavatum”.
Somatoskopska 12.05 % devojčica (16) ima ravna
Koničani
220 6-7 m/ž metoda (metoda stopala i 18.47 % dečaka (17).
n, (2011)
posmatranja)
Ravno stopalo I° ima 17.66% dece
Simov et
Ravno stopalo II° ima 8.37% dece
al., 968 6-7 m/ž Podoskop
Ravno stopalo III° 3.92% dece i
(2011)
Ravno stopalo IV° ima 0.83% dece
Broj dece sa prisutnim
deformitetima stopala 49 (74.24%)
Bjeković (Podoskop) i Deformitet stopala nema 17
et al., 66 / m/ž metoda ispitanika (25.76%)
(2011) plantografije Spušten svod stopala ima 26
ispitanika (53.06%) od toga 5
decaka i 21 devojcica
Smiljanić Somatoskopska
Spušten svod stopala utvrdjen je
& Solać 562 3-6 m/ž metoda (metoda
kod 29.78%. dece.
(2013) posmatranja)
I° spuštenosti svoda stopala na
desnoj nozi ima 27.91% dečaka i
37.5 % devojčica
II°spuštenosti svoda stopala na
desnom stopalu ima 13.95% dečaka
i 15.00% devojčica III°spuštenosti
svoda stopala na desnom stopalu
ima 5.81% dečaka i 2.50%
Mikić et Somatoskopska
devojčica
al., 166 6-7 m/ž metoda (metoda
(2013) posmatranja)
levom stopalu ima 30.23% dečaka i
40.00% devojčica
II °spuštenosti svoda stopala na
desnom stopalu ima 16.28% dečaka
i 18.75% devojčica
III° spuštenosti svoda stopala na
desnom stopalu ima 5.81% dečaka i
3.75% devojčica
247
26.76% dece iz Beograda (N=71)

ima normalno levo stopalo a
33.80% ima normalno desno
stopalo. Spušteno levo stopalo ima
38.03%, a desno 36.62% dece.
Veoma spušteno levo stopalo ima
35.21%, a desno 29.58% dece.
47.54% dece iz Šapca (N=61) ima
normalno levo stopalo, a 54.10%
normalno desno. Spušteno levo
stopalo ima 32.79%, a desno
Maksimo Plantografija, 29.51% dece. Veoma spušteno levo
vic et al., 132 6 m/ž Čižinova stopalo ima 19.67%, a desno
(2013) metoda 16.39% dece. Normalno levo
stopalo ima 36.36% dece. Spušteno
levo stopalo ima 35.61%, a veoma
spušteno ima 28.36% dece.
Normalno desno stopalo ima
43.18% dece. Spušteno desno
stopalo ima 33.33%, a veoma
spušteno ima 23.48% dece. Od
ukupno 132 dece, 36.36% ima
normalan status stopala, 63.04%
ima deformitet stopala, I ili II
stepena.
Spušteno stopalo I° ima 43.23%
Digitalizovana dece
Romano
podografija/ Spušteno stopalo II° ima 16.66%
v et al., 423 6-7 m/ž
plantografija dece i
(2014)
aparat Pedikom Izdubljeno stopalo ima 10.16%
dece
Brojčana zastupljenost ravnih
stopala (pes planusa) kod devojčica
je manja (4.6%) nego kod dečaka
(6.9%). Takođe je veća
zastupljenost “pes plano valgusa”
Ujsasi et kod devojčica (30.5% prema
Napoleоn
al., 131 6-7 m/ž 34.4%). 76.4% ispitanika ima jedan
Volanski
(2014) od vidova deformiteta stopala u
vidu ravnih stopala.Veliki broj dece
ima funkcionalni stadijum
deformiteta svoda stopala (64.9%),
dok spuštena stopala ima 11.5%
ispitanika.
63.3% dece ima normalan svod
Stanišić Plantografija
stopala. Spušteno stopalo I° ima
et al., 60 6 m/ž (Tomsenova
30% dece. Spušteno stopalo II°
(2014) metoda)
ima 6.7% dece.
248
81.1% devojčica (N=74) ima

zdrava stopala, neznatno odstupanje
ima 13.5%, a izrazito odstupanje
Plantografija
Jarić, ima 5.4% devojčica.
152 6-7 m/ž (Tomsenova
(2015) 78.2% dečaka (N=78) ima zdrava
metoda)
stopala, 10.3%, ima neznatno
odstupanje a izrazito odstupanje
ima 11.5% dečaka.
11 devojčica ima pravilan svod
stopala, dok njih 17 ima narušen
svod stopala.
13 ispitanica ima pravilno desno
stopalo, 11 ispitanica ima I°
Plantografija spuštenosti svoda stopala, a 4
Janićijevi
(Tomsenova ispitanice II° spuštenosti svoda
ć et al., 28 7 ž
metoda) stopala. 15 ispitanica ima pravilno
(2015)
levo stopalo, 11 ima I° spuštenosti
svoda stopala, 2 ispitanice imaju II°
spuštenosti svoda stopala. III°
spuštenosti svodova stopala nije
zabeležen kod ovog uzorka
ispitanika.
45% dece ima normalno stopalo,
ravno stopalo ima 23.33%, a
izdubljeno 31.66% dece.
54 ispitanika (29 dečaka i 25
devojčica) ima normalno stopalo,
28 (13 dečaka i 15 devojčica) ima
Podografija/plan ravno stopalo, 38 (18 dečaka i 20
Vulanovi
120 6-7 m/ž tografija devojčica) izdubljeno stopalo. Od
ć, (2016)
ukupno 28 ispitanika koji imaju
ravno stopalo 11 (7 devojčica i 4
dečaka) je I°, isto toliko II° (6
devojčica i 5 dečaka) i 6 (2
devojčice i 4 dečaka) ispitanika sa
najtežim III° spuštenosti svoda
stopala.
41.25 % devojčica
II° spuštenosti svoda stopala na
Mikić et Somatoskopska
17.50% devojčica
al., 166 6-7 m/ž metoda (metoda
(2016) posmatranja)
3.75% devojčica
levoj nozi ima 32.50% dečaka i
42.50% devojčica
249
II° spuštenosti svoda stopala na

20,00% devojčica
3.75% devojčica
10% ispitanika je bez deformiteta
(2 dečaka i 3 devojčice). I°
spuštenosti svoda stopala ima 24 %
ispitanika (7 dečaka i 5 devojčica).
Digitalni
Mitrović II° spuštanosti svoda stopala ima
kompjuterski
& Stević 50 / m/ž 34% ispitanika (10 dečaka i 7
podoskop
(2017) devojčica). III° spuštenosti svoda
(SupOrt)
stopala ima 18% ispitanika (5
dečaka i 4 devojčice). IV°
spuštenosti svoda stopala ima 14%
ispitanika (3 dečaka i 4 devojčice).
70% dece ima neki oblik
deformiteta stopala (37.1%
funkcionalni, a 32.9% strukturalni).
Maksimo 30% dece ima normalan svod
vić & Napoleon stopala. Mlađa uzrasna grupa
70 5-6.5 m/ž
Lertua Volanski (uzrast dece od 5 godina) ima
(2018) izrazito loš status stopala (po 34.3%
za funkcionalni i 54.3% strukturalni
deformitet).
Normalno držanje stopala ima 21

ispitanik (11 devojčica i 10 dečaka).
“Pes Planus” položaj stopala sa
slabom – insuficijentom
Vukicevi muskulaturom ima 36 ispitanika (17
Napoleon
c et al., 68 7 m/ž dečaka i 19 devojčica). Strukturalni
Volanski
(2019) poremećaje u vidu spuštenog
stopala “Pes Planovalgus” ima 11
ispitanika (4 devojčice i 7 dečaka)
što predstavlja 7.48% ukupnog
uzorka.
7.6% dece ima zdrava stopala
Mitrović Digitalni I° spuštenosti svoda stopala ima
et al., 92 6 m/ž kompjuterski 1.1% ispitanika
(2021) podoskop II° 45.7% ispitanika
III° 37%, IV° 8.7% ispitanika
Normalan svod stopala ima 30
(14.9%) ispitanika, 90 ispitanika
Kojić et Digitalni
(44.6%) ima visok svod stopala, 41
al., 202 4-6.5 m/ž kompjuterski
(20,3%) ravna stopala i 41 (20.3%)
(2021) podoskop
ispitanika ima različit status levog i
desnog stopala.
250
U varijabli desna noga, kod

dečaka, najzastupljeniji je II° i
III° spuštenosti svoda stopala.
Očekivana frekvencija je bila 5, a i
dobijena je 5. Što se tiče devojčica,
II° spuštenosti svoda stopala imaju
22 ispitanice, III° imaju 4
ispitanice i IV° 1 ispitanica. Bez
deformiteta je 13 devojčica. U
varijabli leva noga kod dečaka,
Digitalni
Bojić et II° spuštenosti svoda stopala
kompjuterski
al., 50 3-5 m/ž zastupljen je kod 4 ispitanika, III°
podoskop(SupO
(2022) kod 5 ispitanika i bez deformiteta
rt)
je 1 dečak. Što se tiče devojčica, II°
spuštenosti svoda ima 25
ispitanica, III i IV° po 1 ispitanica i
bez deformiteta je 13 ispitanica.
Autori, zaključuju da svih 10
ispitanika muškog pola ima
određeni stepen deformiteta na
obe noge, dok kod ispitanica 29
ima deformitet, a njih 11 je bez
deformiteta.
Generalno posmatrano, istraživanja u ovom preglednom radu su pokazala da

bolji stastus stopala imaju devojčice u odnosu na dečake (Sabo, 2006; Bjeković &
Arnaut, 2007; Djordjić & Popović, 2009; Koničanin, 2011; Mikić et al., 2013; Ujsasi
et al., 2014; Jarić, 2015; Mikić, 2016; Mitrović & Stević, 2017; Vukicevic et al., 2019;
Bojić et al., 2022). Kod dečaka uzdužni svod stopala sporije se razvija u poređenju sa
devojčicama pa je to jedan od razloga zašto devojčice imaju bolji status stopala u
predškolskom uzrastu (Pfeiffer et al., 2006; Mickle et al., 2008).
Samo tri prikazana istraživanja pokazala su da bolji posturalni status stopala
imaju dečaci u odnosu na devojčice (Bjeković et al., 2011; Mikić et al., 2013;
Vulanović, 2016).
Autori su u svojim radovima utvrdili da se u najvećem procentu kod dece
predškolskog uzrasta javlja I stepen spuštenosti svoda stopala (Simov et al., 2011;
Mikić et al., 2013; Stanišić et al., 2014; Romanov et al., 2014; Janićijević et al., 2015;
Vulanović, 2016; Mikić et al., 2016; Mitrović et al., 2021) i da desno stopalo ima bolji
posturalni status u odnosu na levo (Maksimovic et al., 2013; Mikić et al., 2013; Bojić
et al., 2022).
Promene na stopalima kod posmatrane populacije uglavnom su funkcionalnog
karaktera i ukoliko se ne otkriju na vreme u adolescentnom dobu mogu prerasti u
strukturalne poremećaje (Ujsasi et al., 2014; Maksimović & Lertua, 2018).
251
Istraživanja su utvrdila da procenat ravnih stopala opada sa uzrastom (Pfeiffer et

al., 2006; Djordjić & Popović, 2009; Mihajlović et al., 2010) i da se češće javlja kod
dece sa prekomernom telesnom težinom (Pfeiffer et al., 2006; Wozniacka, 2013).
Na pojavu ravnog stopala kod dece predškolskog uzrasta pre svega utiče nasledni
faktor, fizička neaktivnost, uzrast, pol, neadekvatna obuća i gojaznost (Pfeiffer et al.,
2006; Maksimović & Milošević, 2008; Mihajlović et al., 2010; Simov et al., 2011).
Utvrđeno je i da formiranje uzdužnog svoda stopala traje tokom prve decenije
života gde dolazi do njegovog podizanja (Mihajlović et al., 2010).
U ovom istraživanju dobijeni su slični rezultati kao u preglednom radu
Andjelković i saradnika (Anđelković et al., 2018) gde su autori istraživanja ukazali na
povećanu prevalenciju ravnih stopala kod dece uzrasta oko 3 godine života, a
smanjenu kod dece uzrasta oko 6 godina. Takođe je utvrđeno da se deformitet javlja
češće kod dečaka, kao i da je gojaznost glavni činioc pojave ravnih stopala. Autori
zaključuju da bi se kontrolom telesne mase, dnevne fizičke aktivnosti, kao i
adekvatnim korektivnim tretmanom smanjila prevalencija deformiteta ravnih stopala
dece predškolskog uzrasta.
Ukoliko je ravno stopalo kod dece detektovano, osnovna terapija u korigovanju
jeste primena vežbi za jačanje mišića stopala a propuručuje se: hodanje bosim nogama
po pesku i šljunku, hodanje s podizanjem na prste, skupljanje prstiju, hvatanje i
podizanje kamenčića, klikera, papirića, kotrljanje loptice tabanima, hodanje na
prstima, hodanje na peti sa savijenim prstima, zibanje prsti-peta u mestu, hodanje na
lateralnom svodu stopala, hodanje na medijalnom svodu stopala (Mikić et al., 2019).
Da bi efekat vežbanja bio pozitivan tj. da bi se postigla korekcija neophodno je raditi
vežbe za jačanje mišića stopala nekoliko puta svakog dana u trajanju od 10 do 15
minuta. Rezultati su vidljivi tek nakon godinu dana svakodnevnog izvođenja vežbi
(Iviček, 2021).
Zaključak
Na osnovu prikazanih istraživanja može se zaključiti da veliki procenat dece
predškolskog uzrasta ima ravna stopala. U odnosu na pol utvrdjeno je da bolji status
stopala imaju devojčice. Ipak veliki broj dece ima funkcionalne poremećaje stopala
koji se mogu uspešno korigovati ukoliko se na vreme počne sa primenom korektivnih
vežbi. To su vežbe za jačanje mišića čija je funkcija stabilnost uzdužnog svoda
stopala. Jedan od najefikasnijih načina za prevenciju nastanka ravnih stopala jeste igra
tj. fizička aktivnost (Zrnzević et al., 2015). Uključivanje dece u razne oblike fizičke
aktivnosti, pored toga što poboljšava njihov pravilan razvoj i kvalitet života, takođe
umanjuje i mogućnost pojave spuštenosti svoda stopala (Baćović, 2017). Budući da
252
je neadekvatna obuća jedan od uzročnika ravnih stopala, potrebno je voditi računa o

kupovini obuće za prve korake deteta. Ovaj pregledni rad može biti od koristi u
budućim istraživanjima sa ciljem unapredjenja metoda za prevenciju ravnog stopala
kod dece predškolske dobi.
Literatura
Anđelković, I., Karaleić, S., Milenković, V., Lilić, Lj., Mekić, B., & Stefanović, R. (2018).
The factors which influence the occurrence and prevalence of flat feet among preschool
children. FACTA UNIVERSITATIS Series: Physical Education and Sport, 16(2), 399-410.
Baćović, D. (2017). Učestalost deformiteta ravnog stopala kod učenika prvog ciklusa osnovne
škole (Završni rad). Nikšić: Fakultet za sport i fizičko vaspitanje Univerziteta Crne Gore.
Bjeković, G., i Arnaut, Đ. (2007). Dijagnostika stanja gradje stopala kod dece predškolskog
uzrasta u ustanovi za predškolsko vaspitanje i obrazovanje “Sokolac“ u Sokocu. „Sport Mont“,
br. 12, 13, 14, str. 374-380.
Bjeković, G., Arnaut, Đ., i Gerdijan, N. (2011). Deformiteti stopala kod djece predškolskog
uzrasta u obdaništu “Nova Radost” - Istočno Sarajevo „Sport Mont“, br. 31, 32, 33, str. 48-52.
Bojić, B., Vidojević, S., Ćodo, J., i Ćosić, A. (2022). Analiza statusa svoda stopala kod
predškolske dece. Bijeljinski metodički časopis, 12(2022), 12-19.
Duvnjak, M. (2013). Posturalni status dece mladjeg školskog uzrasta. Diplomski rad.
Univerzitet u Beogradu, Beograd: Fakultet sporta i fizickog vaspitanja.
Đorđić, V. (2007). Posturalni status predškolske dece. U G. Bala (ur.) Antropološke
karakteristike i sposobnosti predškolske dece, (str.155-202), Novi Sad: Fakultet sporta i
fizičkog vaspitanja.
Djordjić, V., i Popović, B. (2009). Morfološke karakteristike predškolske dece sa normalnim i
spuštenim svodom stopala. In book: Relacije antropoloških karakteristika i sposobnosti
predškolske dece (pp.115-138), Univerzitet u Novom Sadu: Fakultet sporta i fizičkog
vaspitanja.
Đurković, T. (2014). Komparativna analiza statusa stopala i odredjenih motoričkih
sposobnosti kod odbojkašica i rukometašica. Master rad. Univerzitet u Beogradu: Fakultet
sporta i fizičkog vaspitanja.
Iviček, P. (2021). Spuštena stopala u mlađoj školskoj dobi. Diplomski rad. University of
Zagreb, Faculty of Teacher Education / Sveučilište u Zagrebu, Učiteljski fakultet.
Janićijević, D., Mijailović, Ilić, D., i Ilić, B. (2015). Status stopala devojčica mladjeg školskog
uzrasta. U: Kasum, G., Mudrić, M. (Ur.) Međunarodna naučna konferencija, Efekti primene
fizičke aktivnosti na antropološki status dece, omladine i odraslih (str. 410-417), Beograd:
Fakultet sporta i fizičkog vaspitanja.
253
Jarić, M. (2015). Posturalni status dece predškolske ustanove “Dragoljub Udicki” u Kikindi.
Visoka škola strukovnih studija za obrazovanje vaspitača u Kikindi, Zbornik radova br. 1, str.
149-167.
Jonely, H., Brismée, J. M., Sizer, P. S., Jr., & James, C. R. (2011). Relationships between
clinical measures of static foot posture and plantar pressure during static standing and walking.
Clinical Biomehanics, 26(8), 873-879.
Jonić, Z., Kocić, J., i Petrović, M. (2011). Stanje ravnog stopala kao posturalnog poremećaja i
telesnog deformiteta dece predškolske ustanove “Pčelica” u Nišu. FIS Komunikacije 2011,
Zbornik radova, str. 149-153.
Kojić, M., Protić-Gava, B., Bajin, M., Vasiljević, Bašić, J., Stojaković, D., & Ilić, M. (2021).
The Relationship between Foot Status and Motor Status in Preschool Children: A Simple,
Comparative Observational Study, Healthcare, 9(8), 936.
Koničanin, A. (2011). Ravna stopala kod dece predškolskog uzrasta. “Sport Mont“ br. 25, 26,
27, str. 450-453.
Leskošek, J. (1976). Teorija fizičke kulture. Beograd: Partizan.
Maksimović, N., i Milošević, Z. (2008). Stil života mladih Vojvodine. Novi Sad: Fakultet
sporta i fizičkog vaspitanja.
Maksimovic, S., Stojnic, D., i Tiric, N. (2013). Satus stopala dece predškolskog uzrasta u dve
urbane sredine - Beograd i Šabac/Preschoolers feet status researched in two urban areas of
Belgrade and Šabac, 6. medjunarodna interdisciplinarna naučno-stručna konferencija:
Vaspitno-obrazovni i sportski horizonti, Zbornik radova, str. 296-299.
Maksimović, S., i Lertua, S. (2018). Posturalni status kao faktor planiranja u fizičkom
vaspitanju predškolske dece.Inovacije u nastavi-časopis za savremenu nastavu,31(2),119-128.
Marinković, D., Ujsasi, D., i Peulić, J. (2014). Stanje svoda stopala i oblika nogu kod dece
predškolskog uzrasta
iz Sombora. 3. Medjunarodna metodička konferencija - efekti nastave metodike na kvalitetnije
obrazovanje učitelja i vaspitača /3rd International methodological conference the influence
of teaching methodology on the quality of teacher and pre-school Teacher training, Zbornik
radova, str. 308-313.
Mauch, M. (2007). Children s foot morphology: A typical model for the mapping of 3-D
structure of the foot during childhood. VDM Verlag, Dr Muller.
Mickle, K., Steele, J. R., & Munro, B. (2008). Is the Foot Structure of Preschool Children
Moderated by Gender? Journal of Pediatric Orthopaedics, 28(5), 593-596.
Mikić, B., Šabanović, E., Katanić, N., Bratovčić, V., i Aščić, F. (2013). Statistička značajnost
razlika u zastupljenosti deformiteta stopala medju spolovima. Treća međunarodna
konferencija “Sportske nauke i zdravlje” 3rd International Conference on “Sports Science
and Healt”, Banja Luka, Zbornik radova, str. 404-411.
254
Mikić, B., Bašinac, I., Begović, D., Pireva, F., i Aljukić, S. (2016). Razlike u motoričkim
sposobnostima i stepenu deformiteta stopala-pesplanus učenika i učenica prvog razreda
osnovne škole. Šesta medjunarodna konferencija „Sportske nauke i zdravlje“, Zbornik radova,
str. 29-38.
Mikić, B., Bajrić, S., Čerkez-Zovko, I., Pehar, M., i Stankovska, Z. (2019). Efekti
programiranog kineziološkog tretmana na korigiranje deformiteta kifoze i ravnog stopala kod
učenika. Sportske nauke i zdravlje, 9(2), 92-101.
Mihajlović, I., Šolaja, M., i Petrović, M. (2010). Deformiteti stopala kod predškolske dece u
odnosu na pol i uzrasnu dob. Glasnik Antropološkog društva Srbije, 45(1), 475-481.
Mitrović, N., i Stević, D. (2017). Razlike u statusu svoda stopala izmedju dečaka i devojčica
predškolskog uzrasta iz Bijeljine. Nova škola, 12(1), 46-53.
Mitrović, N., Dragosavljevič, S., Cvejić, D., i Srnzević, N. (2021). Promene u statusu svoda
stopala, motoričkim sposobnostima i morfološkim karakteristikama pod uticajem trenažnog
procesa školice sporta. The changes in the status of the foot arch, motor abilities and
morphological characteristics under the influence of training processes of sports school,
Sportske nauke i zdravlje/Sports Science and Health, 11(1), 94-107.
Pfeiffer, M., Kotz, R., Ledl, T., Hauser, G., & Sluga, M. (2006). Prevalence of flat foot in
preschool-aged children. Pediatrics, 118(2), 634-639.
Rakovac, I., Kovačić, B., Rubinić, D., Vukelić, L., Baričić, M., Matejčić, N., i Jotanović, Z.
(2013). Subtalarna artroereza u liječenju fleksibilnog spuštenog stopala. Medicina
Fluminensis, 49(3), 306-311.
Romanov, R., Stupar, D., Međedović, B., i Brkin, D. (2014). Posturalni status dece
predškolskog uzrasta na teritoriji Novog Sada. TIMS Acta 8, 129-135.
Sabo, E. (2006). Posturalni status dece predškolskog uzrasta na teritoriji AP Vojvodine.
Fizička kultura, 60(2), 157-164.
Simov, B., Minić, M., i Stojanović, O. (2011). Učestalost pojave lošeg držanja tela i ravnih
stopala kod dece predškolskog uzrasta. Apollinem Medicum et Aesculapium, 9(2), 5-8.
Smiljanić, D., i Solać, B. (2013). Praćenja i provere motoriĉkog i posturalnog statusa dece u
predškolskoj ustanovi “Pčelica” Apatin (istraživački izveštaj). Apatin: P. U. Pčelica.
Stanišić, I., Đorđević, M., i Maksimović, S. (2014). Posturalni status nogu i svoda stopala kod
dece predškolskog uzrasta i efekti korektivnog vežbanja u okviru usmerenih aktivnosti. Sinteze
- časopis za pedagoške nauke, književnost i kulturu, 3(5), 63-71.
Ujsasi, D., Peulić, J., i Marinković, D. (2014). Stanje svoda stopala i oblika nogu kod dece
predškolskog uzrasta iz Sombora. 3. Medjunarodna metodička naučna konferencija, Efekti
nastave metodike na kvalitetnije obrazovanje učitelja i vaspitača, Zbornik radova, str. 308-
313.
Videmšek, M., Klopčić, P., Štihec, J., & Karpljuk, D. (2006). The analysis of the arch of the
foot in three-year-old children – a case of Ljubljana. Kineziologija, 38(1), 78-85.
255
Vukicevic, V., Lukic, N., & Mimic, J. (2019). Postural Disorders of the Lower Extremities in
Children of the Younger School Age. Journal of Anthropology of Sport and Physical
Education, 3(1), 19-22.
Vulanović, L. (2016). Učestalost deformiteta stopala kod učenika prvog razreda osnovne
škole. (Završni rad), Univerzitet Crne Gore, Nikšić: Fakultet za sport i fizičko vaspitanje.
Wozniacka, R., Bac, A., Matusik, S., Szczygiel, E., & Ciszek, E. (2013). Body weight and the
medial longitudinal foot arch: high-arched foot, a hidden problem? European Journal of
Pediatrics, 172(5), 683-691.
Zrnzević, N., Zrnzević, J., i Lakušić, V. (2015). Ravno stopalo-najčešći deformitet kod učenika
mlađeg školskog uzrasta. Zbornik radova Učiteljskog fakulteta Prizren-Leposavić, 2015, br.
9, str. 227-235.
GENDER DIFFERENCES IN THE STATUS OF THE FEET IN

PRESCHOOL CHILDREN
Abstract:
The aim of this work was to determine the status of the foot in preschool children of both
genders by analyzing previous researches in the period from 2006-2022. year, as well as to
determine the differences between the genders in the foot status. The descriptive method of
data analysis was applied in the research. The total number of subjects in this study was 8419.
In the analyzed papers, the research sample was preschool children of both genders, aged 3 to
7 years. The analysis included a total of 27 papers. In the analyzed papers, the preschool
children foot status was determined using the methods of Napolen Volanski, Plantography,
Podoscope and Somatoscopic method. The results of this research showed that the most
common postural foot disorder in preschool children is flat foot, and that girls have a better
postural foot status compared to boys.
Key words:
foot, preschoolers, differences.
256
POBOLJŠANJE TELESNE KOMPOZICIJE

STUDENTKINJA KROZ VOĐENO SAMOSTALNO
VEŽBANJE
Sandra Vujkov 1, Sanja Šumonja 2, Milenko Janković 3, Nebojša Vujkov 4
ORCID 1 0000-0002-9062-8808, 2 0000-0002-3273-2949,

3
0000-0002-0084-6693, 4 0000-0002-7095-2344
1,2
3
Visoka škola strukovnih studija za obrazovanje vaspitača, Novi Sad, Srbija
4
Fabrika uspeha, Centar za razvoj sportskih performansi i rehabilitaciju, Novi Sad,
Srbija
Sažetak
UVOD: Studentski život je često praćen usvajanjem negativnih životnih navika, uključujući
nedostatak fizičke aktivnosti i nezdravu ishranu, što dovodi do prekomerne težine i gojaznosti.
SVRHA: Studija je imala za cilj da istraži efekte šestonedeljnog programiranog samostalnog
vežbanja na poboljšanje telesne kompozicije kod studenata. METODE: Ukupno 24 fizički
neaktivna studenta (23,0±5,5 godina) ženskog pola je prošlo šestonedeljni vođeni program
treninga. Telesna kompozicija je procenjena preko InBody-a na inicijalnom testiranju i nakon
šest nedelja. Tokom šest nedelja, učesnici su pratili programirane treninge 4 puta nedeljno po
30 minuta kod kuće, kombinaciju vežbi mišićne snage/izdržljivosti, aerobnih vežbi i vežbi
mobilnosti. REZULTATI: Rezultati su pokazali značajnu razliku u 6 od 7 varijabli između
početnog i finalnog merenja, što ukazuje na poboljšanje telesne kompozicije (p<0,05).
ZAKLJUČAK: Uključivanje 30 min umerene fizičke aktivnosti tokom dana može poboljšati
telesnu kompoziciju kod studenata, što dovodi do boljeg zdravstvenog stanja.
Ključne reči:
telesna mast, BMI, mišićna masa, programirani trening, samo vežbanje
257
Uvod
Zdravstveno stanje značajno pobuđuje interesovanje istraživača iz različitih
naučnih oblasti, uključujući sport i fizičko vaspitanje. Dostupni rezultati istraživanja
zdravstvenog stanja ukazuju da fizička aktivnost pozitivno utiče na smanjenje telesne
masti i povećanje mišićne mase i kardio respiratornih funkcija (Myers i sar, 2019.,
Sneden i sar., 2018). Jedan od kritičnih perioda predstavlja prelazak sa
srednjoškolskog na studentski život, često je praćen usvajanjem negativnih životnih
navika, uključujući manjak fizičke aktivnosti i nepravilnu ishranu (Beaudri i sar.,
2019), koja za posledicu može imati i povećane vrednosti indeksa telesne mase (BMI).
Iako ih nema mnogo, dosadašnja istraživanja pokazuju da je čak 35% studentske
populacije od 18 do 26 godina sa prekomernom telesnom masom ili gojazno, što
predstavlja značajan zdravstveni rizik (Mokdad i sar., 2003, Sayed i sar., 2020). Kao
jedan od najčešćih negativnih spoljnih faktora koji utiču na bavljenje fizičkom
aktivnošću u studentskoj populaciji navodi se nedostatak slobodnog vremena zbog
rasporeda na fakultetu, obaveza u društvenom i porodičnom životu (Kljajević i sar.,
2022). Po novim preporukama Svetske Zdravstvene Organizacije (Bull i sar., 2020),
sve odrasle osobe treba da učestvuju u 150–300 min aktivnosti umerenog
intenziteta ili 75–150 min fizičke aktivnosti visokog intenziteta ili ekvivalentnu
kombinaciju aerobne fizičke aktivnosti umerenog i visokog intenziteta na nedeljnom
nivou za opšte zdravstvene benefite. Smernice takođe preporučuju i redovne
aktivnosti za jačanje mišića kod svih starosnih grupa. Pored toga, sugeriše se
smanjenje sedentarnog ponašanja kod svih starosnih grupa, iako nedostaju kvalitetni
dokazi koji se tiču određivanja praga sedentarnog ponašanja.
Cilj ovog rada je bio istražiti efekte šestonedeljnog programiranog vežbanja u
kućnim uslovima na promene u telesnoj strukturi studentske populacije ženskog pola
u Subotici.
Metod rada
Ispitanici
U istraživanju su učestvovali na izgled zdravi studenti ženskog pola, starosti između
19 i 29 godina. Svi polaznici su redovni studenti osnovnih i master strukovnih studija
na Visokoj školi strukovnih studija za obrazovanje vaspitača i trenera u Subotici,
smerovi: nutricionista-dijetetičar, medicinska sestra, vaspitač predškolske dece i
master vaspitač predškolske dece. Metod regrutacije je uključivao najave u učionici i
obaveštenja preko sajta Škole. Ukupno N=39 studenata su se dobrovoljno javili da
učestvuju. Pre uključivanja u istraživanje, svi učesnici su potpisali informisani
258
pristanak koji je odobrila Etička komisija Škole. Svi ispitanici su popunili on line
anketu o zdravstvenom statusu (Alphafit, UKK, Finland) i nivou fizičke aktivnosti
(IPAQ) kako bi mogli biti isključeni ukoliko su rezultati ukazivali na kontraindikacije
vežbanja. Takođe su iz istraživanja isključeni studenti koji su se aktivno bavili
sportom u datom trenutku. Nakon navedenog skrininga, eksperimentalni dizajn je
sproveden u toku šest nedelja na ukupnom uzorku studenata ženskog pola N=24,
prosečne starosti 23,0 (±5,5), koje su zadovoljile postavljene preduslove.
Merni instrumenti
Nakon davanja informisanog pristanka, ispitanice su podvrgnute inicijalnom merenju
telesne visine, telesne mase i proceni telesne kompozicije bioelektričnom
impedancom InBody 230 (Biospace Co., Ltd, Corea) na osnovu koje su dobijeni
podaci o telesnoj masti i mišićnoj masi u kilogramima i procentima u odnosu na
ukupnu telesnu masu. Merenja su vršena na osnovu protokola koje predlaže
proizvođač. Podaci o telesnoj visini, telesnoj masi i obimu struka su prikupljani prema
preporukama Internacionalnog biološkog programa (Lohman, Roche, & Martorell,
1988). Indeks telesne mase (BMI) je preračunat softverski u sklopu svakog
pojedinačnog merenja.
Eksperimentalna procedura
Eksperimentalni program je trajao šest nedelja, ispitanici su dobile detaljne instrukcije
o programu sprovođenja vežbi i dnevniku praćenja aktivnosti. Kompletan program
rada sa vežbama za razvoj mišićne snage, mišićne i kardio-vaskularne izdržljivost,
mobilnosti tela i doziranjem vežbi prikazan je u Tabeli 1. Takođe, učesnicama
eksperimentalnog tretmana je u svakom momentu bio dostupan link ka video zapisima
pravilnog izvođenja odabranih vežbi u programu, sa istaknutim napomenama u
sprovođenju svake vežbe. Ispitanice su imale zadatak da sprovode vežbe u kućnim
uslovima, bez posebnih rekvizita, u vreme kada njima odgovara, i da pri tome vode
dnevnik o sprovedenim aktivnostima i subjektivnom osećaju nakon vežbanja, u cilju
praćenja eksperimentalnog tretmana, kao i otkrivanja eventualnih tegoba pri primeni
odabranih vežbi.
Tabela 1. Program vežbi u trajanju od 6 nedelja
259
NEDELJ
PONEDELJAK UTORAK SREDA ČETVRTAK PETAK SUBOTA
A/DANI
MS 30 min:
Zagrevanje
KARDIO RAD: 2 serije
20-30 min MSC2 – 6-10
MS 30min:
Primer: L/D
Zagrevanje
vožnja MSN5 – 6-10
RAD: 2 serije
MOBILNO bicikla L/D
- MSC1 – 20 sec.
ST (10 - (brža); brži - MSC8 – 20 MOBILNOST
- MSN1 – 20 sec.
15min) tempo hoda; sec. (15min)
- MSR1 – 6-10pon
PRVA Ceo trčanje u - MSR3 – 6-10 Ceo kompleks
- MSC5 – 20 sec. Odmor
01-07.11 kompleks kombinaciji pon vežbi
- MSC6 – 20 sec.
vežbi sa šetanjem MSN8 – 6- mobilnosti:
- MSN2 – 6-10pon
mobilnosti: bez stajanja; 10pon l/d MF 1 do 11
l/d
MF 1 do 11 kombinacija MSR4 – 8-12
-MSN3 -6-10pon
hoda i pon
L/D
penjanja uz MSR2 – 6-10
-MSR3 – 6-10pon
stepenice; MSC9 – 6-
vožnja rolera 10pon l/d
MSN9 – 6-
10pon l/d
MS 30 min:
Zagrevanje
KARDIO RAD: 2 serije:
20-30 min - MSR6 – 6-
MS 30 min:
Primer: 10pon
Zagrevanje
vožnja - MSC7 – 6-10
RAD: 2 serije
bicikla l/d
- MSR5 – 6-10pon MOBILNO
(brža); brži - MSN8 – 6-10 MOBILNO
- MSC3 – 20 sec. ST (10 -
tempo hoda; l/d ST (15min)
- MSN3 – 6-10 l/d 15min)
vožnja - MSR3 – 6- Ceo
DRUGA - MSR2 – 6-10pon Ceo
rolera; Odmor 10pon kompleks
08-14.11. - MSC5 – 20 sec. kompleks
trčanje u - MSC5 – 20 vežbi
- MSC6 – 20 sec vežbi
kombinaciji sec. mobilnosti:
- MSN4 – 6-10pon mobilnosti:
sa šetanjem - MSC6 – 20 MF 1 do 11
L/D MF 1 do 11
bez stajanja; sec
-MSN6 -6-10pon
kombinacija - MSN9 – 6-
L/D
hoda i 10pon L/D
-MSR7 – 6-10pon
penjanja uz -MSN6 -6-
stepenice 10pon L/D
-MSR4 – 6-
10pon
MS 30 min:
Zagrevanje
KARDIO
RAD 3
20-30 min
SERIJE:
Primer:
MS 30 min: -MSR6 -8-
vožnja
Zagrevanje 12pon
bicikla
RAD 3 SERIJE: MOBILNO - MSN8 -6-10
(brža); brži
-MSR8 - 20sec. ST (10 - L/D MOBILNOST
tempo hoda;
- MSN6 - 20sec. 15min) - MSC8 -6-10 (10 - 15min)
vožnja
TREĆA - MSC7 - 20sec. Ceo L/D Ceo kompleks
rolera; Odmor
15-21.11. - MSR2 - 6-10 pon kompleks - MSR5 -8- vežbi
trčanje u
- MSN1 - 6-10pon vežbi 12pon mobilnosti:
kombinaciji
- MSC3 - 20sec. mobilnosti: - MSN7 -6- MF 1 do 11
sa šetanjem
- MSR4 - 8-12pon MF 1 do 11 10pon L/D
bez stajanja;
-MSN10 - 3-6pon - MSC9 -6-
kombinacija
L/D 10pon L/D
hoda i
- MSR7 -8-
penjanja uz
12pon
stepenice
-MSN10 -3-
6pon L/D
ČETVRT MS 30 min: MOBILNO MOBILNO
KARDIO MS 30 min:
A Zagrevanje ST (10 - Odmor ST (10 -
20-30 min Zagrevanje
22-28.11. RAD 3 SERIJE: 15min) 15min)
260
-MSR4 -8-12pon Ceo Primer: RAD 3 Ceo

-MSN3 - 6-10pon kompleks vožnja SERIJE: kompleks
L/D vežbi bicikla -MSN2 -6-10 vežbi
-MSR7 - 8-12pon mobilnosti: (brža); brži L/D mobilnosti:
-MSC2 -6-10pon MF 1 do 11 tempo hoda; -MSR5 -8- MF 1 do 11
L/D vožnja 12pon
-MSN9 -6-10pon rolera; -MSC1 -
L/D trčanje u 20sec.
-MSR1 -6-10pon kombinaciji -MSN4 - 6-10
-MSC6 - 20sec. L/D sa šetanjem L/D
-MSN10 3-6pon bez stajanja; -MSR9 - 6-
L/D kombinacija 10pon
hoda i -MSC7 - 6-10
penjanja uz L/D
stepenice -MSN1 - 6-10
pon
MI 30 min:
Zagrevanje
MI 30 min: KARDIO GLAVNI DEO
Zagrevanje 20-30 min 25min:
GLAVNI DEO 25 Primer: a) MIT 2 12
min: vožnja ponavljanja
-MIT 3 12 bicikla L/D strana
MOBILNO MOBILNO
ponavljanja (brža); brži b) MIT 4 12
ST (10 - ST (10 -
-MIT 5 12 tempo hoda; ponavljanja
15min) 15min)
PETA ponavljanja vožnja L/D strana
Ceo Ceo
29.11.- -MIN 10 L/D noga rolera; Odmor c) MIN 11
kompleks kompleks
05.12. po 20 sec. svaka trčanje u 20sec./
vežbi vežbi
-MSR 10 20 sec. kombinaciji 10p/20sec.
mobilnosti: mobilnosti:
-MIT 1 12 sa šetanjem d) MIR 4 60
MF 1 do 11 MF 1 do 11
ponavljanja bez stajanja; sec.
-MIN 9 20 kombinacija e) MIT 6
sec./p10/20sec. hoda i 20sec./p10/20s
-MIR 4 penjanja uz ec.
20sec./p10/20sec. stepenice f) MIN 6 12
ponavljanja
L/D
MI 30 min:
KARDIO Zagrevanje
20-30 min GLAVNI DEO
MI 30 min: Primer: 25 min:
Zagrevanje vožnja -MIT 6
GLAVNI DEO 25 bicikla 20sec./10p/20s
MOBILNO MOBILNO
min: (brža); brži ec.
ST (10 - ST (10 -
-MIT 1 12 tempo hoda; -MIN 8
15min) 15min)
ponavljanja vožnja 20sec./10p/20s
ŠESTA Ceo Ceo
-MIT 4 12 rolera; Odmor ec.
06-12.12. kompleks kompleks
ponavljanja L/D trčanje u -MIT 3
vežbi vežbi
-MIN 7 6-8 kombinaciji 12L/12D
mobilnosti: mobilnosti:
ponavljanja sa šetanjem -MIN 6
MF 1 do 11 MF 1 do 11
-MIT 2 L/D 8 pon bez stajanja; 12L/12D
-MIT 5 kombinacija -MIT 4
20sec./10p/20sec. hoda i 12L/12D
penjanja uz -MSR 8
stepenice 10sec/10p/10s
ec.
Legenda: MS – mišićna snaga; MSR – mišićna snaga ruke; MSN – mišićna snaga noge; MSC
– mišićna snaga core (trup, jezgro); MI – mišićna izdržljivost; MIR – mišićna izdržljivost ruke;
MIN – mišićna izdržljivost noge; MIC – mišićna izdržljivost core (trup); MF –
mobilnost/fleksibilnost; p – pauza, odmor; pon – broj ponavljanja u okviru vežbe; Zagrevanje
5-6 minuta
261
Obrada podataka
Za sve ispitivane varijable prikazane su prosečne vrednosti i standardne
devijacije. Za utvrđivanje razlika između rezultata pre i posle tretmana u
eksperimentalnoj grupi korišćen T-test uparenih uzoraka. Nivo značajnosti je podešen
na p ≤ 0,05.
Rezultati
U tabeli 2 su prikazani rezultati eksperimentalnog tretmana ispitivane grupe na
inicijalnom i finalnom merenju, nakon šestonedeljnog tretmana.ž
Tabela 2. Rezultati eksperimentalne grupe pre i posle tretmana u trajanju od šest
nedelja
Inicijalno merenje Finalno merenje p

Telesna masa (kg) 63,28 (±8,64) 62,35 (±8,37) 0,10
Indeks telesne mase
22,53 (±2,54) 22,21 (±2,47) 0,01
(BMI)
Obim struka (cm) 74,45 (±8,12) 72,79 (±7,83) 0,01
Mišićna masa (kg) 23,97 (±3,11) 24,18 (±3,10) 0,07
Masna masa (kg) 19,31 (±5,27) 18,15 (±4,98) 0,00
Masna masa (%) 30,51 (±5,64) 29,11 (±5,59) 0,00
Na osnovu izloženih rezultata uočava se da u gotovo svim varijablama postoji

statistički značajna razlika. Vrednosti indeksa telesne mase, kao pokazatelja stanja
uhranjenosti su u granicama normale u oba merenja. Na inicijalnom merenju 8.3% (2)
ispitanice su bile u kategoriji neuhranjenih, 12.5% (3) ispitanice u kategoriji
prekomerne uhranjenosti, i 79.16% (19) ispitanica u kategoriji normalne uhranjenosti.
Na finalnom merenju 4.2% (1) ispitanica je imalo iste vrednosti na oba merenja,
33.3% (8) ispitanica je imalo veće vrednosti BMI, i samo jedna od njih je prešla u višu
kategoriju uhranjenosti. Najveći procenat 62.5% (16) ispitanica je imalo manje
vrednosti BMI na finalnom merenju u odnosu na inicijalno, i jedna ispitanica koja je
prešla u nižu kategoriju uhranjenosti. Varijabla u kojoj se nije pokazalo postojanje
statistički značajne razlike jeste Telesna masa. Vrlo blizu granice statističke
značajnosti primećena je razlika u varijabli Mišićna masa gde se svakako ustanovio
određeni napredak nakon primene tretmana. Pregledom rezultata prosečnih vrednosti
primetno je da je u svim varijablama ostvaren napredak u finalnom merenju u odnosu
na inicijalno.
262
Diskusija
Ovim istraživanjem utvrđene su pozitivne promene u telesnoj strukturi studenata
nakon primene programiranog šestonedeljnog treninga, 2-4 puta nedeljno u trajanju
od oko 30 min dnevno. Pozitivan efekat ovakvog vida vežbanja se u ogledao u primeni
treninga u vreme koje je najviše odgovaralo ispitanicima, u zavisnosti od njihovih
redovnih obaveza, u kućnim uslovima i bez posebnih rekvizita.
Istraživanja su utvrdila da je jedan od kritičnih perioda u životu vreme polaska
na fakultet. Trend povećanja telesne mase i BMI tokom ovog perioda su dobro
dokumentovani (Beaudry i sar., 2019., Vettori i sar., 2014), međutim, manje
istraživanja ima o samoj telesnoj kompoziciji studenata. Većina skorašnjih
istraživanja fizičke aktivnosti i uhranjenosti na studentskoj populaciji je rađena preko
različitih upitnika (Chacón-Cuberos i sar., 2019; Syed i sar., 2020; Bertrand i sar.,
2021), a ne direktnim intervencijama, tako da je mogućnost komparacije rezultata
dosta ograničena.
Rezultati istraživanja ukazuju da je programirano samostalno vežbanje dovelo do
značajnih promene u telesnoj kompoziciji studenata. Došlo je do značajnog gubitka
telesnih masti i promena rasporeda masnog tkiva odnosno smanjenja obima struka.
Povećane vrednosti obima struka ukazuju na prisustvo rizika za metaboličke
poremećaje i kardiovaskularne bolesti. Smanjenje vrednosti obima struka u ovom
istraživanju potvrdilo je da programirana fizička aktivnost doprinosi smanjenju
kardio-metaboličkih rizika (WHO, 2008).
Nakon šestonedeljnog programiranog vežbanja došlo je do neznatnog smanjenja
prosečne telesne mase ispitanica. Međutim, prosečne vrednosti BMI su smanjene što
ukazuje na značajne promene u stanju uhranjenosti ispitanica. Iako je čak 79.16%
ispitanica i inicijalno bilo u kategoriji sa idealnom telesnom masom, čak 62.5%
ukupnog uzorka je pokazalo poboljšanje (smanjenje) vrednosti BMI-a nakon
šestonedeljnog tretmana.
Kada je reč o mišićnoj masi, primećuje se da nije došlo do statistički značajnih
promena mišićne mase nakon programiranog vežbanja, ali se primećuju poboljšane
vrednosti u odnosu na inicijalno stanje. Uzimajući u obzir režime rada u okviru
programa – prvenstveno rad na mišićnoj izdržljivosti nižeg intenziteta i bez dodatnih
opterećenja, ovakav rezultat je mogao biti očekivan. Ostavlja se mogućnost ispitivanja
stepena povećanja mišićne mase za neko drugo istraživanje, sa programom vežbanja
uz postepeno povećanje opterećenja i intenziteta treninga.
Jedna od najvećih prednosti ovog istraživanja je, pre svega, koncept
programiranog samostalnog vežbanja koji podrazumeva prilagođavanje vremena i
rasporeda vežbanja sopstvenim potrebama. Ispitanice su mogle da vežbaju kada im
263
najviše odgovara. Na taj način, prevazišle su se poteškoće koje nosi organizovano

vežbanje u određenim terminima. Međutim, ovakav vid vežbanja podrazumeva visok
nivo motivacije i samodiscipline. Pokazalo se da su ispitanice u ovom istraživanju bile
visoko motivisane da budu fizički aktivne, kroz analizu dnevnika aktivnosti i ishrane
tokom eksperimentalnog tretmana. Moguće je da su ispitanice promenile i druge
aspekte života (san, odmor) koje su mogle uticati na promene telesnog sastava i stanja
uhranjenosti, ali ovaj aspekt nije obuhvaćen istraživanjem.
Ograničenje istraživanja predstavlja relativno mali uzorak koji nije
reprezentativan za studentsku populaciju u Srbiji. Takođe, u istraživanje su bili
uključeni samo ispitanici ženskog pola. Postavlja se pitanje da li bi efekti ovakvog
vida programiranog vežbanja bili isti na ispitanicima muškog pola, da li bi njihova
motivacija i samodisciplina bila ista? Ovaj aspekt bi bio interesantan za nastavak
istraživanja, obzirom da je u istraživanju Beaudry i sar. iz 2019. godine, muški pol
pokazao više negativnih promena u načinu ishrane i telesnoj kompoziciji polaskom
na studije.
Preporučuje se ponavljanje istraživanje na većem broju ispitanika oba pola, kao
i praćenje održivosti programiranog samostalnog vežbanja i dugoročnih efekata na
telesni sastav i stanje uhranjenosti.
Zaključak
Uključivanje 30 min umerene fizičke aktivnosti tokom dana može u velikoj meri
poboljšati telesnu kompoziciju u populaciji studenata, kao i smanjiti rizik od nastanka
gojaznosti. Ovakvim vidom vođenih aktivnosti, u vreme koje je odabrano
individualno, se ispunjavaju i važeće smernice javnog zdravlja, što generalno vodi
boljem zdravstvenom statusu studentske populacije.
Potvrda finansiranja: Ovo istraživanje je deo naučno-istraživačkog projekta pod

nazivom: „Efekti šestonedeljnog programiranog tretmana na promene fizičke forme
studenata“, finansiranog od strane Pokrajinskog sekretarijata za visoko obrazovanje
i naučno-istraživačku delatnost Vojvodine, a sproveden od strane Visoke škole
strukovnih studija za obrazovanje vaspitača i sportskih trenera u Subotici i Visoke
škole za obrazovanje vaspitača u Novom Sadu (br: 142-451-2111/2021-02/2, nosilac
projekta: dr Sandra Vujkov).
264
Literatura
1. Beaudry, K.M., Ludwa, I.A., Thomas, A.M., Ward, W.E., Falk, B., Josse, A.R.
(2019). First-Year University is Associated With Greater Body Weight, Body
Composition, and Adverse Dietary Changes in Males Than in Females. PLoS ONE
14(7): e0218554
2. Bertrand, L., Shaw, K. A., Ko, J., Deprez, D., Chilibeck, P. D., & Zello, G. A. (2021).
The impact of the coronavirus disease 2019 (COVID-19) pandemic on university
students’ dietary intake, physical activity, and sedentary behaviour. Applied
Physiology, Nutrition, and Metabolism, 46(3), 265-272.
3. Bull, F.C., Al-Ansari, S.S., Biddle S., et al. (2020). World Health Organization 2020
guidelines on physical activity and sedentary behaviour British Journal of Sports
Medicine 2020;54:1451-1462.
4. Chacón-Cuberos, R., Zurita-Ortega, F., Olmedo-Moreno, E. M., & Castro-Sánchez,
M. (2019). Relationship between academic stress, physical activity and diet in
university students of education. Behavioral Sciences, 9(6), 59.
5. Kljajević, V., Stanković, M., Ðorđević, D., Trkulja-Petković, D., Jovanović, R.,
Plazibat, K., Oršolić, M.; Čuric, M., Sporiš, G. (2022). Physical Activity and Physical
Fitness among University Students—A Systematic Review. Int. J. Environ. Res.
Public Health, 19, 158.
6. Lohman, T. G., Roche, A. F., & Martorell, R. (1988). Anthropometric
standardization reference manual. Human kinetics books.
7. Mestek, M. L., Plaisance, E., & Grandjean, P. (2008). The relationship between
pedometer-determined and self-reported physical activity and body composition
variables in college-aged men and women. Journal of American College
Health, 57(1), 39-44.
8. Mokdad, A.H., Ford, E.S., Bowman, B.A., et al. (2003). Prevalence of Obesity,
Diabetes, and Obesity-Related Health Risk Factors. JAMA., 289:76–79.
9. Myers, J., Kokkinos, P., & Nyelin, E. (2019). Physical Activity, Cardiorespiratory
Fitness, and the Metabolic Syndrome. Nutrients, 11(7), 1652.
https://doi.org/10.3390/nu11071652
10. Snedden, T. R., Scerpella, J., Kliethermes, S. A., Norman, R. S., Blyholder, L.,
Sanfilippo, J., McGuine, T. A., & Heiderscheit, B. (2018). Sport and Physical
Activity Level Impacts Health-Related Quality of Life Among Collegiate
Students. American Journal of Health Promotion.
11. Syed, N. K., Syed, M. H., Meraya, A. M., Albarraq, A. A., Al-kasim, M. A., &
Alqahtani, S. (2020). The association of dietary behaviors and practices with
overweight and obesity parameters among Saudi university students. PLoS
ONE, 15(9), e0238458.
12. Vettori, J. C., Covolo, N., Junior, A. A. J., & Mialich, M. S. (2014). Relationship
between body composition and level of physical activity among university
students. Revista chilena de nutrición, 41(1), 46-53.
13. World Health Organization (2008). Waist Circumference and Waist-to-Hip Ratio:
Report of a WHO Expert Consultation. Available at: https://apps.who.int/iris/
bitstream/handle/10665/44583/9789241501491_
14. World Health Organization (2015). Global recommendations on physical activity for health.
Available at: http://www.who.int/dietphysicalactivity/factsheetrecommedations
265
IMPROVING THE BODY COMPOSITION OF FEMALE STUDENTS

THROUGH GUIDED INDEPENDENT EXERCISE
Abstract:
INTRODUCTION: Students’ life is often accompanied by adopting negative lifestyle habits,
including lack of physical activity and unhealthy diet, leading to overweight and obesity.
PURPOSE: The study aimed to investigate the effects of a six-week programmed, self-exercise
on body composition improvement in college students. METHODS: Overall 24 physically
inactive students (Age 23.0±5.5) underwent a six weeks guided training program. Body
composition and BMI were assessed through InBody on initial testing and after six weeks.
During the course of six weeks, participants followed programmed training sessions 4 times
per week for 30 min at home, the combination of muscle strength/endurance, and aerobic and
mobility exercises. RESULTS: Results showed a significant difference in 6 out of 7 variables
between the initial and final measurements, indicating body composition improvement
(p<0.05). CONCLUSION: The inclusion of 30 min moderate physical activity during the day
can improve body composition in students, leading to better health status.
Keywords:
Body fat, BMI, Muscle mass, programmed training, self exercise
266
Stručni rad/Expert work
PROCENA FUNKCIONALNOSTI POKRETA MLADIH

KOŠARKAŠA
Bojana Marić
ORCID 0000-0002-7922-882X
Sažeztak/Apstrakt:
Uvod. Funkcionalnost pokreta, koja oslikava i košarkašku igru, podrazumeva stabilnost, kako
u statičkom, tako i u dinamičkom režimu, kontrolu i obim pokreta uz pokretljivost mišića i
interakciju zglobova. Metode. U sklopu transferzalne konhortne studije mladi košarkaši
uzrasta 10-12 godina (50 dečaka i 30 devojčica) testirani su baterijom od 7 testova
funkcionalne pokretljivosti segmenata tela (Functional Movement Screening - FMS test). Cilj
studije je bio da se izvrši procena funkcionalnosti pokreta u odnosu na pol, kao i da utvrdimo
da li je primena FMS testa u ovom uzrastu opravdana. Rezultati. Rezultati ukazuju da postoji
statistički značajna razlika u četiri analizirane varijable: duboki čučanj (χ2 =15.787; p=0,000),
prekorak preko prepone (χ2 =9.814; p=0,007) i pokretljivost ramenog pojasa (χ2 =6.993;
p=0,03) u korist devojčica i stabilnost trupa u skleku (χ2 =14.608; p=0,001) u korist dečaka.
Kompozitni rezultat FMS testa je u korist devojčica (t=-2.992, p=0.004). Zaključak. Kada su
u pitanju mladi košarkaši FMS testiranje bi trebalo da se koristi kao gruba procena pokreta u
šablonu pokreta i da služi praćenju eventualnog trenda promena obrasca kretanja tokom
sazrevanja.
Kljućne reči:
funkcionalan pokret, košarka, mladi sportisti, FMS test
267
Uvod
Košarka je vrlo dinamičan sport gde se smenjuju tehnički i taktički elementi
napada i odbrane koji zahtevaju kretnju u različitim pravcima uz manifestaciju brzine,
agilnost, eksplozivnosti i drugih motoričkih sposobnosti (Versić i sar., 2021).
Dinamička kontrola pokreta, izometrijska snaga mišića, neuromuskularna kontrola i
propriorecepcija, obim pokreta u različitim zglobovima, posturalni status i
funkcionalnost pokreta doprinose pravilnom, ekonomičnom i efikasnom izvođenju
kretnji. Funkcionalnost pokreta podrazumeva stabilnost, kako u statičkom, tako i u
dinamičkom režimu i kontrolu pokreta uz pokretljivost mišića, obim pokreta i
interakciju različitih zglobova koji učestvuju u kretnji. Američki fizioterapeut i
kondicioni trener Gray Cook i njegov tim stručnjaka su razvili sistem procene
funkcionalnosti pokreta (Functional Movement Screen, u daljem tekstu FMS). Danas
uz vrlo skromne FMS instrumente (daska sa mernom trakom, palica, podesiva
prepona) u samo nekoliko minuta se može proceniti kvalitet pokreta sportiste,
odnosno dijagnostika loše funkcionalnosti pokreta i mogućnost nastanka povrede. U
radu sa mladim sportistima koji su tek ušli u proces treninga i savladavanja osnovnih
kretnih radnji određenog sporta, pitanje je da li je bilo kakvo merenje ovog tipa
svrsishodno i da li je zaista predikcija mogućih povreda. Dosadašnja istraživanja nisu
se bavila ovom uzrasnom kategorijom, a naročito ne poređenju rezultata FMS testa
po polu. Cilj studije je bio da se izvrši procena funkcionalnosti pokreta kod mladih
košarkaša, uoče eventualne razlike u funkcionalnosti i mobilnosti lokomotornog
aparata dečaka i devojčica koji treniraju košarku, odnosno da utvrdimo da li je
primena FMS testa u ovoj uzrasnoj kategoriji opravdana.
Metod rada
U ovoj transferzalnoj konhortnoj studiji, gde populaciju ispitanika čine mladi
košarkaši uzrasta 10-12 godina, nezavisnu varijablu predstavljaju ispitanici u odnosu
na pol (muški, ženski) i zavisnu varijablu prestavlja kompozitni rezultat FMS
testiranja. Ukupna broj od 80 ispitanika (dečaci: N=50, devojčice: N=30) testiran je
primenom baterije testova funkcionalne pokretljivosti. Svi ispitanici se aktivno bave
sportom tri puta nedeljno, minimum sat vremena. Niko od ispitanika nije imao
zdravstvenu istoriju koja bi uticala na ishod testa, niti su imali iskustva sa ovakvom
vrstom testiranja. Svrha testiranja, prednosti i rizici bili su saopšteni svim ispitanicima
pre testiranja. Pisani pristanak roditelja sa detaljnim objašnjenjem prikupljen je pre
testiranja. Za potrebe istraživanja korišćena je FMS test za procenu funkcionalnosti
pokreta segmenata tela. FMS baterija testova se sastoji iz sedam testova: duboki
čučanj, prekorak preko prepone, iskorak, pokretljivost ramenog pojasa, aktivno
prednoženje, stabilnost trupa u skleku i rotaciona stabilnost (Cook., 2010). Svaki test
268
se ocenjuje ocenama u rasponu od 0 do 3 boda, gde se 0 daje ukoliko se javi bol

prilikom izvođenja testa, 1 – nemogućnost izvršenja testa u celosti, 2 – ispravno ali uz
kompenzaciju pokreta i 3 – potpuno ispravno izveden test. Kod testiranja obe strane
tela (leva i desna) uzima se slabiji rezultat kao konačan. Ukupna vrednost svih testova
predstavlja kompozitni rezultat FMS testa (Cook i sar., 2014). Maksimalan broj
bodova je 21, dok je rezultat ispod 14 bodova alarm za povećan rizik od nastanka
povrede.
Dobijeni podaci snimljeni su u Exel-u (verzija 14) i analizirani u SPSS (verzija
22). Deskriptivna statistika je izračunata za godine, pol, visinu i težinu. Kako bi se
ustanovile razlike u varijablama (rezultat svakog pojedinačnog testa), primenjena je
neparametrijska statistička metoda Hi-kvadrat test. Za utvrđivanje razlike između
grupa u varijabli kompozitni rezultat FMS testa korišćen je nezavisni t-test. Minimalni
uslov statističke značajnosti je p≤0.05.
Rezultati
Osnovne antropometrijske karakteristike ispitanika pokazane su u Tabeli 1, gde
vidimo da ispitanici pripadaju istoj populaciji.
Tabela 1. Osnovne antropometrijske karakteristike ispitanika
Dečaci AS Devojčice AS
godine života 11.2  0.67 11.5  0.87
visina (cm) 153.0  9.17 154.4  9.94
težina (kg) 44.42  9.96 47.25  10.41
Legenda: AS – aritmetička sredina  – standardna devijacija
Rezultati Hi-kvadrat testa pokazuju nam da u četiri testa postoji statistički
značajna razlika, i to: duboki čučanj (χ2 =15.787; p=0,000), prekorak preko prepone
(χ2 =9.814; p=0,007) i pokretljivost ramenog pojasa (χ2 =6.993; p=0,03) u korist
devojčica, dok je test stabilnost trupa u skleku (χ2 =14.608; p=0,001) pokazao razlike
u korist dečaka. U testu duboki čučanj, najveći broj devojčica je dobilo najvišu ocenu
(70% ocenjeno ocenom 3) i nije bilo ispitanica sa najnižom ocenom, što kod dečaka
nije bio slučaj, naime, skoro trećina njih je dobila ocenu 1 (28%). Kod testa prekorak
preko prepone, može se uvideti da su takođe devojčice imale mnogo veću
zastupljenost ocena 3 (66.7%) u odnosu na dečake (32%). U varijabli iskorak i
rotacijska stabilnost trupa dobijeni rezultati se ne razlikuju između grupa. Ispitanici u
obe grupe imali rezultat 2 (dečaci 86% i devojčice 96.7%) i niko nije dobio ocenu 3.
U testu aktivno prednoženje, devojčice su imale znatno veći procenat ispitanika sa
ocenom 3 (53.3% devojčice, prema 26% dečaci). U varijablama stabilnost trupa u
skleku devojčice su ocenjene uglavnom ocenom 1 (73.3%), dok je kod grupe dečaka
269
najveći broj dobio ocenu 2 (46%). Dečaci su u testu pokretljivost ramenog pojasa
pokazali lošije rezultate (22% je dobilo ocenu 1), dok je, sa druge strane, 66.7%
devojčica ocenjeno ocenom 3. Detaljni rezultati razlike u stanju funkcionalne
pokretljivosti dečaka i devojčica prikazani su u Tabeli 2.
Tabela 2. Razlike u stanju funkcionalne pokretljivosti dečaka i devojčica
Varijable Grupa Rezultat Rezultat Rezultat 3 X2 P df
1 2
Duboki čučanj Dečaci 14 (28%) 21 (42%) 15 (30%) 15.78 0.0 2
Devojčice 0 (0%) 9 (30%) 21 (70%) 7 00
Prekorak preko Dečaci 3 (6%) 31 (62%) 16 (32%) 9.814 0.0 2
prepone Devojčice 0 (0%) 10 (33%) 20 (66.7%) 07
Iskorak Dečaci 4 (8%) 28 (56%) 18 (36%) 2.53 0.2 2
Devojčice 0 (0%) 18 (60%) 12 (37.5%) 82
Rotaciona Dečaci 7 (14%) 43 (86%) 0 (0%) 2.370 0.1 1
stabilnost trupa Devojčice 1 (3.3%) 29 0 (0%) 24
(96.7%)
Aktivno Dečaci 5 (10%) 32 (64%) 13 (26%) 7.84 0.2 2
prednoženje Devojčice 0 (0%) 14 16 (53.3%) 0
(46.7%)
Stabilnost trupa Dečaci 15 (30%) 23 (46%) 12 (22%) 14.60 0.0 2
u skleku Devojčice 22 4 4 (13.3%) 8 01
(73.3%) (13.3%)
Pokretljivost Dečaci 10 (22%) 15 (30%) 25 (50%) 6.993 0.0 2
ramenog pojasa Devojčice 0 (0%) 10 20 (66.7%) 3
(33.3%)
Legenda: X2 –vrednost Hi-kvadrat testa; p – nivo statističke značajnosti Hi kvadrat testa; df -
stepeni slobode
Upoređivanjem vrednosti kompozitnog rezultata FMS testa između grupe

ispitanika, dobijamo da je vrednost t-test za dve nezavisne grupe -2.992 u korist
devojčica i statistički značajan na nivou p=0.005 (Tabela 3). Takođe, grupisanjem
rezultata FMS testa dobijamo da je znatno veći procenat dečaka dobio rezultat 14 i
niže (42%) u odnosu na devojčice (17%).
Tabela 3. Razlike između grupa u varijabli kompozitni rezultat FMS testa
N Rezultat ≤14 Rezultat >14 АС t p
14.82
Dečaci 50 21(42%) 29 (58%)
2.430
16.33 -2.992 0.004
Devojčice 30 5 (17%) 25(83%)
1.704
Ukupno 80 26 (32.5%) 54 (67.5%) 15.572.07
270
Legenda: N – broj ispitanika, AS – aritmetička sredina,  – standardna devijacija, t- t-test za

dve nezavisne grupe ispitanika, p- nivo značajnosti testa.
Diskusija
Cilj studije je bio da se izvrši procena funkcionalnosti pokreta kod mladih
košarkaša, odnosno, da se primenom FMS testa uoče eventualne razlike u
funkcionalnosti i mobilnosti lokomotornog aparata dečaka i devojčica koji treniraju
košarku. Na osnovu dobijenih vrednosti rezultata varijable kompozitni rezultat FMS
testa, može se konstatovati da su viši prosečni rezultati kod devojčica (16.33 poena),
u odnosu na prosečne rezultate dečaka (14.82 poena). Pored toga, grupisanjem
rezultata FMS testa na osnovu donje granice povećanog rizika za nastanak povrede
dobijamo da je znatno veći procenat dečaka dobio rezultat 14 i niže (42%) u odnosu
na devojčice (17%). Ovaj rezultat bi bio alarmantan da se radi o starijoj populaciji
sportista, ovako, u odnosu na njihov uzrast, možemo konstatovati da je primena FMS
testiranja na mlađu populaciju preambiciozna i da se ovakvi rezultati moraju uzeti sa
rezervom upravo iz razloga što se radi o mladim sportistima koji su tek u svom
biološkom i morfološkom razvoju. Test se u tom uzrastu može koristiti samo kao
polazna osnova praćenja trenda promene obrasca kretanja i u svrhu primene
dopunskog trenažnog rada usled pojave rane specijalizacije dece ka košarci.
Upoređujući pojedinačna testiranja u odnosu na pol, vidimo da su devojčice
pokazale bolje rezultate u testu duboki čučanj, gde su čak njih 70% ocenjene
maksimalnom ocenom, dok kod dečaka 28% nije moglo da izvede test u celosti. Kao
limitirajući faktor pri izvođenju testa javlja se nestabilnost celog trupa sa akcentom na
slabost pregibača kuka. Potom, kod prekoraka preko prepone, skoro 67% devojčica je
dobilo ocenu 3, dok je ocenu 2 dobila većina dečaka (62%). Glavni limitirajući faktor
izvođenja testa kod dečaka bio je mobilnost kuka u maksimalnoj fleksiji uz slabu
dinamičku stabilnost stajne noge. Slabiji rezultat kod svakog ispitanika ispoljio se
kada se pokret izvodio nedominantnom nogom, što je i ranije bio slučaj i implicira rad
na stabilnosti kolena i stopala (Popić i Vujkov., 2021). Kod testa aktivno prednoženje
više od polovine broja devojčica (53.3%) je dobilo najvišu ocenu, dok je 64% dečaka
uradilo test uz kompenzaciju pokreta. Najučestaliji limitirajući faktor kod izvođenja
ovog testa bila je mobilnost aktivnog kuka uz slabu funkcionalnost zadnje lože
natkolena aktivne noge uz nedovoljnu kontrolu karlice pri izvođenju pokreta. U testu
pokretljivost ramenog pojasa 66.7% devojčica je postiglo maksimalan rezultat,
polovina broja testiranih dečaka je takođe dostigla maksimum bodova, ali 22% dečaka
nije moglo ispravno da izvede test. Najučestaliji limitirajući faktor bio je zaobljena
ramena ka napred usled posturalnih promena na kičmi gde lopatice ne mogu da
obavljaju svoju funkciju u potpunosti pa samim tim rame gubi na mobilnosti. Jedini
271
test gde su dečaci bili bolji od devojčica je bio stabilnost trupa u skleku, gde 73.3%
devojčica nije moglo da uradi test. Uzok tome je nemogućnost zauzimanja dobrog
startnog položaja usled kompromitovane snage ramenog pojasa kod devojčica i
generalno kod obe grupe ispitanika s obzirom na uzrast. U prostoru motoričkih
sposobnosti (posebno snage) u ovom uzrastu dominiraju dečaci (Smajić i sar., 2017;
Krsmanović i Radosav, 2008).
U testovima fleksibilnosti postoji blaga prednost devojčica predadolescentog
uzrasta s obzirom na to ako se zna da je kod devojčica u tom periodu senzitivni period
za poboljšanje ove motoričke sposobnosti, a da im je konstitucija karlice drugačije
postavljena (okrenuta unapred) u odnosu na dečake, što doprinosi boljim rezultatima
u svim testovima gde je potrebna fleksibilnost kuka. Ovome doprinosi i činjenica da
je glava acetabuluma pod manjim uglom u odnosu na butnu kost i time se omogućuje
veće istezanje mišića sa zadnje strane nogu (Smajić i sar., 2017) . Ako se aktivni mišić
ili tetiva izduže, unutar takvih bioloških struktura akumulira se elastična energija. Ona
se iskorištava za povećavanje rezultata u koncentričnoj fazi ekscentrično-
koncentričnog ciklusa (Milić i sar., 2021). Pored gipkosti, devojčice u ovom uzrastu
ostvaruju bolje rezultate u testu za procenu koordinacije u odnosu na dečake istog
uzrasta (Smajić i sar., 2017). Ova činjenica se objašnjava ranijim sazrevanjem dela
kore velikog mozga koji je odgovoran za koordinaciju pokreta kod devojčica. S
obzirom na to da kosti nisu dovoljno čvrste, jer još traje proces okoštavanja, nastaju
česte deformacije skeleta dece u ovom periodu. Ovo se najviše odnosi na pokretljivost
ramena gde promene u držanju tela, rani oblici kifoze i skulioze mogu u mnogome da
utiču na rezultat. Istraživanje Bakallar i saradnika (2020) ukazuje na to da fizičke
performanse mladih fudbalera zavise od širokog spektra faktora, kao što su:
sazrevanje, razne vrste i metode treninga i efikasnost pokreta i da svi ti faktori moraju
biti racionalno razvijeni kroz detinjstvo i adolescentski period u cilju budućih
sportskih uspeha. U tu svrhu, logično je da je veliki broj ispitanika dobio rezultat FMS
testa ispod 14 bodova, prepisujući to rastu i biološkom razvoju (Malina i sar.,2015).
S druge strane, Oleksi i saradnici (2023) su za svoje istraživanje koristili FMS test i
stava su da je što se tiče kvaliteta pokreta ovakvo testiranje opravdano, ali da ovaj test
ima relativno nisku dijagnostička vrednost, što je oprečno sa mnogim drugim
slučajevima, kao što je istraživanje Kiesel i saradnika (2007) koji tvrde da sportisti
koji imaju rezultat FMS testiranja jednaki i manji od 14, imaju 11 puta veću šansu da
se povrede i 51% veće šanse da se povrede više puta tokom sezone u odnosu na one
sa rezultatom većim od 14. Šiupšinskas i saradnici (2019) su tu granicu postavili pri
rezultatu od 15 i niže sa 56% većom mogućnošću povređivanja i rezultatom 13 i niže
sa 81% mogućeg povređivanja.
272
Zaključak
Racionalnim razvijanjem funkcionalnosti pokreta kroz metode treninga koje
uvažavaju sazrevanje i telesni rast i razvoj sa adekvatnim opterećenjem, korektivnim
programima i akcentom u senzitivnom periodu možemo uticati na pravilan rast i
razvoj u cilju budućih sportskih uspeha. Veliki broj ispitanika sa nižim rezultatima
testa, naročito dečaka, u ovom uzrastu je samo pokazatelj kasnijeg sazrevanja u
odnosu na devojčice, ali, sa druge strane, vidno boljeg ispoljavanja snage ruku i
ramenog pojasa, dok su devojčice pokazale bolju stabilnost i pokretljivost u izvođenju
svih pokreta. Dobijeni rezultati služe kao alarm za implementaciju određenih
programa vežbi i dopunskih treninga u cilju neutralisanja nedostataka zapostavljenih
obrasca kretanja usled rane specijalizacije dece. Kada su u pitanju mladi košarkaši,
moguće je da FMS test nije adekvatan za uzrast 10-12 godina jer mnogi faktori utiču
na rezultat, uz predlog da donja granica od 14 bodova kompozitnog FMS testa bude
niža u odnosu na uzrast dece koja se testiraju. Testiranje bi trebalo da se koristi kao
gruba procena pokreta u šablonu pokreta i da služi praćenju eventualnog trenda
promena obrasca kretanja tokom sazrevanja. Buduća istraživanja bi trebala da
obuhvate veći broj ispitanika različitih sportova kako bi se ovi rezultati potkrepili
širom populacijom dece predadolescentskog uzrasta.
Literatura
1. Bakalľár, I., Šimonek, J., Kanásová, J., Krčmárová, B., & Krčmár, M. (2020). Multiple
athletic performances, maturation, and Functional Movement Screen total and individual
scores across different age categories in young soccer players. Journal of exercise
rehabilitation, 16(5), 432.
2. Cook, G.; Burton, L.; Kiesel, K.; Rose, G.; Bryant, M.F. Functional Movement Systems:
Screening, Assessment, Corrective Strategies; On Target Publications: Aptos, CA, USA,
2010.
3. Cook, G.; Burton, L.; Hoogenboom, B.J.; Voight, M. Functional movement screening:
The use of fundamental movements as an assessment of function—Part 2. Int. J. Sports
Phys. Ther. 2014, 9, 549–563.
4. Kiesel, K., Plisky, P. J., & Voight, M. L. (2007). Can serious injury in professional
football be predicted by a preseason functional movement screen?. North American
journal of sports physical therapy: NAJSPT, 2(3), 147.
5. Krsmanović, T., & Radosav, S. (2008). Differences between a anthropometriric
characteristics and motoric ability of children aged 9-11 years. Glasnik Antropološkog
društva Srbije, (43), 194-198.
6. Malina, R. M., Rogol, A. D., Cumming, S. P., e Silva, M. J. C., & Figueiredo, A. J.
(2015). Biological maturation of youth athletes: assessment and implications. British
journal of sports medicine, 49(13), 852-859. Malina, R. M., Eisenmann, J. C., Cumming,
S. P., Ribeiro, B., & Aroso, J. (2004).
7. Maturity-associated variation in the growth and functional capacities of youth football
(soccer) players 13–15 years. European journal of applied physiology, 91, 555-562.
273
8. Milić, Z., Savićević, D., Tomić, A., Ujsasi, D., & Jerković, N. (2021). The Effect of the
Training Process on the Stability and Mobility of the Locomotor System. SPORTS
SCIENCE AND HEALTH, 21(1), 65-73.
9. Oleksy, Ł., Mika, A., Kielnar, R., Szczudło, M., Racheniuk, H., Adamska, O., ... & Prill,
R. (2023). Composite Score of Readiness (CSR) as a Data Reduction Technique for
Monitoring the RTS Process in Footballers following ACL Reconstruction. Symmetry
2023, 15, 298.
10. Popić, M., & Vujkov, S. MOGUĆNOST PREVENCIJE POVREDA KOD
ODBOJKAŠICA. TEMATSKI ZBORNIK RADOVA SA 12. MEĐUNARODNE
INTERDISCIPLINARNE STRUČNO-NAUČNE KONFERENCIJE “HORIZONTI 2021”,
238.
11. Smajić, M. S., Marinković, A., Đorđić, V., Čokorilo, N., Gušić, M., & Štajer, V. (2017).
Razlike u morfološkim karakteristikama i motoričkim sposobnostima devojčica i dečaka
mlađeg školskog uzrasta. Glasnik Antropološkog društva Srbije, 52(1-2).
12. Šiupšinskas, L., Garbenytė-Apolinskienė, T., Salatkaitė, S., Gudas, R., & Trumpickas,
V. (2019). Association of pre-season musculoskeletal screening and functional testing
with sports injuries in elite female basketball players. Scientific reports, 9(1), 9286.
13. Veršić, Š., Foretić, N., & Pavlinović, V. POSITION SPECIFIC DIFFERENCES
BETWEEN BASKETBALL PLAYERS IN SOME ANTHROPOMETRIC AND
MOTOR PARAMETERS. TEMATSKI ZBORNIK RADOVA SA 12. MEĐUNARODNE
INTERDISCIPLINARNE STRUČNO-NAUČNE KONFERENCIJE “HORIZONTI 2021”,
283.
ASSESSMENT OF THE MOVEMENT FUNCTIONALITY OF

YOUNG BASKETBALL PLAYERS
Apstract:
Introduction. The functionality of the movement, which reflects the basketball game, implies
stability, both in static and dynamic mode, control and scope of movement with muscle
mobility and joint interaction. Methods. As part of the transferal conhort study, young
basketball players aged 10-12 years (50 boys and 30 girls), were tested with a battery of 7 tests
of functional mobility of body segments (Functional Movement Screening - FMS test). The
aim of the study was to evaluate the functionality of movements in relation to gender, as well
as to determine whether the application of the FMS test in this age justified. Results. The
results indicate that there is a statistically significant difference in the four analyzed variables:
deep squat (χ2 =15.787; p=0.000), step over the groin (χ2 =9.814; p=0.007) and mobility of
the shoulder girdle (χ2 =6.993; p=0.03 ) in favor of girls and trunk stability in push-ups (χ2
=14.608; p=0.001) in favor of boys. The composite result of the FMS test is in favor of girls
(t=-2.992, p=0.004). Conclusion. When it comes to young basketball players, FMS testing
should be used as a rough assessment of movements in the movement pattern and serve to
monitor the possible trend of movement pattern changes during maturation.
Keywords:
functional movement, basketball, young athletes, FMS test.
274
Originalan rad/ Original Article
PROCENA MOTORIČKIH PERFORMANSI DECE OD 5

DO 7 GODINA NA PODRUČJU SUBOTICE (SRBIJA)
Vesna Cvetković
ORCIID 0000-0001-6867-2442
Predškolska ustanova „Naša radost“, Subotica, Srbija
Sažetak/Apstrakt:
Cilj ovog istraživanja bio je da proceni motoričke performanse dece od 5 do 7 godina na
području grada Subotice, primenom standardizovanog KTK testa (Körperkoordinations test
für Kinder). U istraživanju je učestvovalo ukupno 84-oro dece, 40 devojčica i 44 dečaka,
uzrasta od 5 do 7 godina. Procena dečje motorike je vršena primenom KTK baterije testova.
Utvrđivanje statistički značajne razlike između dve formirane grupe ispitanika u varijablama
za procenu subtestova i motoričkog koeficijenta vršena je primenom t-testa za nezavisne
uzorke. Utvrđeno je da devojčice imaju bolje rezultate u varijabli Hodanje unazad, a dečaci u
varijabli Jednonožno preskakanje prepreke, ali nije ustanovljena statistički značajna razlika u
varijabli Motorički koeficijent. Najveći broj dece pripada kategoriji u kojoj se svrstavaju
rezultati sa veoma niskim stepenom razvijenosti, zatim sa niskim stepenom razvijenosti, a
iznenađuje činjenica da je najmanji broj njih u kategoriji normalne motoričke razvijenosti.
Nijedan ispitanik oba pola se nije našao u kategorijama visoke i veoma visoke motorike. KTK
test je dobro rešenje za brzu i pouzdanu procenu motorike dece od 5 do 7 godina, ali se
potvrđuje da je neophodno da se naprave standardi koji bi se primenjivali za decu na području
Republike Srbije.
Ključne reči:
KTK test, koordinacija, predškolska deca, motoričke veštine
275
Uvod
Motoričke performanse (sposobnosti) predstavljaju skup urođenih i stečenih
sposobnosti organizma koje su neophodne za uspešno vršenje motoričkih aktivnosti.
Na bazi mnogih istraživanja i navoda (Zaciorski, 1961.; Matveev, 1964.; Ter-
Ovaesjen, 1967.; Kurelić i sar. 1975.; Platanov, 1984.; Gajić, 1985.; Đorđević, 1989.;
Kukoj, 1996.; Nićin i Kalajdžić, 1996.), prihvaćena je sledeća struktura motoričkih
sposobnosti: koordinacija, snaga, brzina, izdržljivost, gipkost, ravnoteža i preciznost.
Sve su motoričke sposobnosti jednim delom urođene, i ne samo urođene već i genetski
limitirane, a drugim delom stečene tokom života putem telesnog vežbanja. Prema
tome, svaka od njih se u većoj meri ili manjoj meri može razvijati, posebno ukoliko
se uticaji vrše u tzv. senzitivnim periodima, tj. u periodima kada su mogući uticaji
najveći. Senzitivni periodi su različiti za pojedine motoričke sposobnosti.
Koordinacija se definiše kao sposobnost da se pokreti i kretanja delovima tela vrše
usklađeno. Sabo (2011), koordinaciju predstavlja kao sposobnost usklađenog rada
centralnog nervnog sistema i mišićnog sistema u relativno novim okolnostima (dok
nije došlo do automatizacije pokreta). Procena motoričkih performansi
(kompetencija), primenom KTK testa (Körperkoordinations test für Kinder) je
proverena u ranijim istraživanjima (Kiphard i Schilling, 1974, 2007).
Cilj ovog istraživanja je bio da se procene motoričke performanse
(kompetencije) dece uzrasta od 5 do 7 godina na području Subotice.
Metod rada
Istraživanje je transverzalnog karaktera, sprovedeno tokom maja 2022. godine
na području Subotice. U istraživanju je učestvovalo N=84 dece uzrasta od 5 do 7
godina starosti. Pre samog merenja roditelji su obavešteni o vrsti merenja koje se
sprovodilo i nakon potpisivanja formulara o informisanom pristanku pristupilo se
merenju predškolske dece od 5 do 7 godina. Celokupan uzorak je bio podeljen u dva
subuzorka u odnosu na pol, tako da je ukupno devojčica bilo N1=40 (od toga: 24
devojčice uzrasta 6 godina i 16 devojčica uzrasta 5 godina), i dečaka N2=44 (24
dečaka uzrasta 6 godina i 20 dečaka uzrasta 5 godina). Procena motoričkih
performansi dece vršena je primenom KTK testa (Körperkoordinations test für
Kinder) koji je proveren u ranijim istraživanjima ( Kiphard i Schilling, 1974, 2007).
KTK test se sastoji od četiri subtesta: hodanje unazad, jednonožno preskakanje
prepreka, bočni skokovi i premeštanje platformi.
Za svaki motorički test i svaku grupu ispitanika podeljenih u odnosu na pol,
izračunati su osnovni centralni i disperzioni parametri: aritmetička sredina (AS) i
standardna devijacija (SD) Utvrđivanje statistički značajne razlike između dve
276
formirane grupe ispitanika u varijablama za procenu subtestova i motoričkog

koeficijenta vršena je primenom t-testa za nezavisne uzorke, obzirom da se radi o
parametrijskim podacima. Nivo značajnosti je podešen na p≤0,05.
Rezultati
U Tabeli 1 su prikazani rezultati posebno za uzorak devojčica i dečaka. Sirovi
rezultati su pretvoreni u normativne vrednosti i prikazane za svaki od testova.
Poslednja varijabla predstavlja Motorički koeficijent.
Tabela 1 Prikaz pojedinačnih subtestova motoričkog koeficijenta za oba pola

Devojčice (n=40) Dečaci (n=44)
Hodanje unazad* 88.4 (15.3) 78.1 (13.7)
Jednonožno preskakanje prepreka* 73.3 (9.7) 86.1 (9.5)
Bočni skokovi 73.7 (17.9) 76.9 (28.7)
Premeštanje platformi 62.7 (8.3) 65.0 (8.1)
Motorički koeficijent 66.9 (11.4) 68.2 (13.4)
*p≤0.05
Iz priložene tabele vidi se da postoji statistički značajna razlika samo u prve dve
varijable Hodanje unazad i Jednonožno preskakanje prepreka. Na osnovu rezultata
prosečnih vrednosti vidi se da su u varijabli Hodanje unazad bolje devojčice, dok su
u drugoj varijabli bolje vrednosti ostvarili dečaci. U preostalim varijablama nije
ustanovljena statistički značajna razlika između dečaka i devojčica. Iz tabele se
uočava i da su rezultati prosečnih vrednosti veoma slični kod dečaka i devojčica što
se odražava na rezultat ukupnog motoričkog koeficijenta.
Posmatrajući vrednosti standardnih devijacija mora se pomenuti veći rezultat u
varijabli Bočni skokovi kod dečaka. S obzirom da se radi o deci predškolskog uzrasta
primetna je veća razlika u razvijenosti motorike između dece istog uzrasta što se u
ovom slučaju najviše odrazilo na varijablu kojom se procenjuje koordinacija,
ritmičnost, izdržljivost donjih ekstremiteta i sl.
S obzirom da su normativne vrednosti testa preporučene od strane autora
(Kiphard & Schilling, 1974) za normalnu distribuciju podataka, preporučuju da u
prvoj i petoj kategoriji bude dva posto ispitanika, drugoj i četvrtoj 14% i u trećoj 68%
ispitanika. U Tabeli 2 i na Grafikonu 1 prikazane su procentualne vrednosti i
frekvencije dečaka i devojčica.
277
Tabela 2. Prikaz kategorija i normativa

Preporučeni raspon i procenat Broj ispitanika i Broj ispitanika i
Kategorija rezultata od strane autora za procenat za svaku procenat za svaku
svaku kategoriju kategoriju devojčica kategoriju dečaka
1 56-70 (2%) 28 (70,0%) 28 (63,6%)
2 71-85 (14%) 10 (25,0%) 8 (18,2%)
3 86-115 (68%) 2 (5,0%) 8 (18,2%)
4 116-130 (14%) 0 (0,0%) 0 (0,0%)
5 131-145 (2%) 0 (0,0%) 0 (0,0%)
Legenda kategorije: 1-Veoma nizak; 2-Nizak; 3-Normalan; 4-Visok; 5-Veoma visok
Grafikon 1. Prikaz broja ispitanika sa vrednostima frekvencije rezultata dečaka i
devojčica
Na osnovu prikazanih rezultata u Tabeli 2 i Grafikonu 1 vidi se da dobijeni

rezultati dečaka i devojčica u velikoj meri nisu podudarni sa rezultatima koje
preporučuju autori testa KTK (Kiphard & Schilling, 1974). Samim time što nema
ispitanika u kategorijama četiri i pet može se konstatovati da je u velikoj meri narušena
normalna distribucija rezultata.
Diskusija
Cilj istraživanja je bio da se proceni motorička kompetencija (veština,
performansa) dece predškolskog uzrasta od 5 do 7 godina na području Subotice. Pored
toga rezultati motoričkog koeficijenta su raspoređeni prema kategorijama razvijenosti
motorike kod oba pola kako bi se utvrdilo koliko njih je u kojoj kategoriji. Primena
standardizovanih motoričkih testova donosi određene prednosti, jer je moguće
upoređivati dobijene rezultate sa rezultatima dece oba pola predškolskog uzrasta, i iz
različitih gradova i iz različitih zemalja ili u odnosu na vremenski period istraživanja.
278
Posmatrajući varijable za procenu motorike pojedinačno devojčice imaju bolje

rezultate u varijabli Hodanje unazad kojom se direktno procenjuje ravnoteža. S druge
strane standardizovani rezultati u varijabli Jednonožno preskakanje prepreke su bolji
kod dečaka gde se direktno procenjuje eksplozivna snaga donjih ekstremiteta.
Posmatrajući ostale varijable Bočni skokovi i Premeštanje platformi nije ustanovljena
statistički značajna razlika između devojčica i dečaka. Međutim, iako je u pomenutim
varijablama ustanovljena razlika to nije bilo dovoljno da se u varijabli Motorički
koeficijent ustanovi statistički značajna razlika. Razlog boljih rezultata u izvođenju
pomenuta dva testa bi se mogao tražiti u upražnjavanju svakodnevnih aktivnosti dece
i odnosu devojčica i dečaka u formiranim grupama (Vujkov, Janković i Milić, 2021).
Praćenje sadržaja motoričkih aktivnosti dece u slobodno vreme nije obuhvaćeno ovim
istraživanjem, ali se u ranijim istraživanjima ustanovilo da bolje rezultate na testu
Hodanje unazad ostvaruju devojčice (Krombholz, 1997).
Analizirajući sirove rezultate motoričkog koeficijenta dobijene testiranjem
predškolske dece KTK testom autor je došao do rezultata koji nisu bili u skladu sa
preporučenom raspodelom po kategorijama os strane autora (Kiphard i Schilling,
1974). najveći broj dece pripada kategoriji u kojoj se svrstavaju rezultati sa veoma
niskim stepenom razvijenosti, zatim sa niskim stepenom razvijenosti, a iznenađuje,
činjenica da je najmanji broj njih u kategoriji normalne motoričke razvijenosti. U
kategorijama iznad prosečne motoričke razvijenosti i visoko iznad prosečne
motoričke razvijenosti se ne nalazi niti jedno dete, te se može konstatovati da je u
velikoj meri narušena i normalna distribucija rezultata.
U većini studija u kojima je procenjivana motorika dece KTK testom dobijena je
niža srednja vrednost u odnosu na referentne podatke dobijene u originalnom
istraživanju (Ribeiro, David, Barbacena, Rodrigues, & França, 2012). Ovakav rezultat
koji se potvrđuje u mnogim studijama se verovatno može pripisati tome da fizička
aktivnost u kontekstu: aktivnog prevoza, školskog fizičkog vaspitanja i
organizovanog sporta opada u mnogim zemljama, kao posledica modernizacije i
brzog tehnološkog razvoja na globalnom nivou (Dollman, Norton, & Norton, 2005),
te se može konstatovati trendom opadanja ukupne fizičke aktivnosti (Brownson,
Boehmer, & Luke, 2005). Navedeno ukazuje na potrebu da se formiraju nove
referentne vrednosti za četiri pod-testa, kao i novi normativi motoričkog koeficijenta
za KTK test. Pored ovoga, trebalo bi razmisliti da normativi budu vezani za različita
geografska područja, zbog različitosti uticaja okoline (razvijenost područja,
ekonomski status,...) na sam život i razvoj dece.
S obzirom na uočeno stanje opadanja motoričkih kompetencija predškolske dece
potrebno je predložiti primenjiva rešenja. Za razvoj motorike kod dece značajnu ulogu
ima upražnjavanje fizičkih aktivnosti (Fjørtoft, 2001), pa je potrebno utvrditi šta
doprinosi povećanju nivoa fizičke aktivnosti. Tako je upražnjavanje fizičke aktivnosti
279
tokom slobodnog vremena dovedeno u vezu sa unapređenjem životne sredine

(Davison, & Lawson, 2006), te se mora obratiti pažnja na dovoljnu količinu zelenih
površina i dovoljan broj dečijih igrališta i sportskih terena. Takođe, predškolske
ustanove imaju značajan uticaj na upražnjavanje fizičke aktivnosti dece (Finn,
Johannsen, & Specker, 2002), što predstavlja važan podatak jer prikupljaju veliki broj
dece do sedam godina (Vujkov i sar., 2021).
Zaključak
Da bi se poboljšala motorička kompetencija predškolske dece neophodno je
praćenje razvoja predškolske dece, jer je to najburniji period psihofizičkog razvoja
dece, te implementirati dobro osmišljen plan programa igre kroz fizičke aktivnosti u
svakodnevnim aktivnostima, u vrtiću, jer ipak deca predškolskog uzrasta najbolje uče
kroz igru. U osmišljavanju programa trebalo bi da učestvuju stručni saradnik za
fizičko vaspitanje i vaspitač. Primena KTK testa se pokazala kao dobro rešenje za
brzu i pouzdanu procenu motoričke sposobnosti dece uzrasta od 5 do 7 godina.
Jedno od mogućih preporuka bi bila da se renoviraju stara dečja igrališta, da ima
što više zelenih površina, da deca više vremena provode napolju upražnjavajući
elementarne oblike kretanja, kao što su hodanje, trčanje, puzanje, penjanje, zatim u
šetnji, skakanju, provlačenju i igranju kao i redovnom bavljenju fizičkom aktivnošću
u okviru sve prisutnijih školica sporta. Takođe je još jednom potvrđeno da je
neophodno da se naprave novi standardi koji bi se primenjivali za decu na području
Republike Srbije.
Literatura
Brownson, R. C., Boehmer, T. K., & Luke, D. A. (2005). Declining rates of physical activity
in the United States: what are the contributors? Annu. Rev. Public Health, 26, 421-443.
Davison, K. K., & Lawson, C. T. (2006). Do attributes in the physical environment influence
children's physical activity? A review of the literature. International journal of behavioral
nutrition and physical activity, 3(1), 19.
Dollman, J., Norton, K., & Norton, L. (2005). Evidence for secular trends in children’s
physical activity behaviour. British journal of sports medicine, 39(12), 892-897.
Finn, K., Johannsen, N., & Specker, B. (2002). Factors associated with physical activity in
preschool children. The Journal of pediatrics, 140(1), 81-85.
Fjørtoft, I. (2001). The natural environment as a playground for children: The impact of
outdoor play activities in pre-primary school children. Early childhood education journal,
29(2), 111-117.
Idrizović, K., Nićin, Đ. (2013): Antropomotorika. Visoka škola strukovnih studija za
obrazovanje vaspitača i trenera, Subotica.
280
Janković, I. i Prusina, I. (2009). Priručnik za vaspitače:fizičko vaspitanje-zbirka aktivnosti za

rad u pripremnoj grupi, Stilos art, Novi Sad.
Kiphard, E. J., and Schilling, F. (1974). Körperkoordinationstest für Kinder KTK: Manual.
Weinhein: Beltz Test.
Kiphard, E.J. & Schilling, F. (2007,2017). Körperkoordinationstest für Kinder 2, überarbeitete
und ergänzte Aufgabe. Beltz test, Weinham.
Krombholz, H. (1997). Physical performance in relation to age, sex, social class and sports
activities in kindergarten and elementary school. Perceptual and motor skills, 84(3_suppl),
1168-1170.
Ribeiro, A. S. C., David, A. C. D., Barbacena, M. M., Rodrigues, M. L., & França, N. M. D.
(2012). Body coordination test for children (KTK): applications and normative studies.
Motricidade, 8(3), 40.
Sabo, E. (2011). Metodika fizičkog vaspitanja predškolske dece (Teorija i praksa), ABM-
Ekonomik, Novi Sad.
Vujkov, S., Janković, M., & Milić, Z. (2021). Motorička kompetencija dece predškolskog
uzrasta vojvodine (Srbija). Tematski zbornik radova sa 12. Međunarodne interdisciplinarne
stručno-naučne konferencije “HORIZONTI 2021”, 291.
ASSESSMENT OF THE MOTOR PERFORMANCE OF CHILDREN

FROM 5 TO 7 YEARS OLD IN THE AREA OF SUBOTICA (SERBIA)
Abstract:
The aim of this study was to evaluate the motor performance of children aged 5 to 7 in the area
of Subotica city, using the standardized KTK test (Körperkoordinations test für Kinder). A
total of 84 children, 40 girls, and 44 boys, aged 5 to 7, participated in the research. Children’s
motor skills were assessed using the KTK battery of tests. Determining the statistically
significant difference between the two formed groups of respondents in the variables for
evaluating the subtests and the motor coefficient was performed using the t-test for
independent samples. It was found that girls have better results in the variable Walking
backward, and boys in the variable Hopping for Height, but no statistically significant
difference was found in the variable Motor Coefficient. The largest number of children belongs
to the category in which the results are classified with a very low and low level of motor
development, and the fact that the smallest number of them is in the category of normal motor
development is surprising. Not a single respondent of either sex was in the categories of high
and very high motor skills. The KTK test is a good solution for a quick and reliable assessment
of the motor skills of children aged 5 to 7, but it is confirmed that it is necessary to create
standards that would be applied to children in the territory of the Republic of Serbia.
Keywords:
KTK test, coordination, preschool children, motor skills
281
INDEKS TELESNE MASE I FIZIČKA AKTIVNOST

STUDENATA MEDICINSKOG FAKULTETA
U NOVOM SADU
Željka Popov 1, Željko Popov 2, Dušica Perović 3
1
ORCID 0000-0003-3952-8112, 2 0000-0001-8322-9780, 3 0000-0002-8206-351X
1
Visoka škola strukvnih studija za obrazovanje vaspitača i trenera Subotica, Republika Srbija,
2
Školski centar sa domom učenika ”Dositej Obradović” Subotica, Republika Srbija,
3
Ambulanta za rehabilitaciju ”Wellness studio Laser” Vrbas, Republika Srbija,
Sažetak/Apstrakt:
Uvod: Fizička aktivnost predstavlja svaki pokret skeletnih mišića koji zahteva utrošak
energije. Značajno je sredstvo u postizanju i održavanju optimalnog stanja uhranjenosti. Cilj
istraživanja bio je utvrditi stanje uhranjenosti i učestalost bavljenja sportom studentske
populacije, kao i korelaciju između bavljenja fizičkim aktivnostima i BMI.
Materijal i metode: Studija preseka u kojoj je učestvovalo 104 studenta Medicinskog fakulteta
u Novom Sadu. Podaci su dobijeni sociodemografskim upitnikom. Glavne varijable bile su
bavljenje sportom i BMI.
Rezultati: U istraživanju je učestvovalo 13,5% studenata i 86,5% studentkinja, prosečne
starosti od 22 godine, BMI od 22,53 kg/m 2. BMI se statistički značajno razlikuje (p=0,037)
među studentima koje se bave i koje se ne bave sportovima. BMI se ne može smatrati
prediktorom bavljenja fizičkim aktivnostima i sportovima.
Zaključak: Dve trećine studenata nije fizički aktivno. Studenti koji se bave sportom, pretežno
imaju optimalan indeks telesne mase. BMI ne utiče na to da li će se studenti baviti sportom.
Ključne reči:
fakultet, fizička aktivnost, indeks telesne mase, sport, studenti
282
Uvod
Fizička aktivnost predstavlja svaki pokret skeletnih mišića koji zahteva utrošak
energije. Vežbanje i trening su kategorija fizičke aktivnosti koja je struktuirana,
planirana, periodično se ponavlja i ciljano je usmerena na poboljšanje ili održavanje
fizičke kondicije (Dasso, 2019).
Sport definišemo kao vrstu programirane fizičke aktivnosti, organizovana i
institucionalizovana je, bazirana na jasno definisanim pravilima (Thivel et al., 2018).
Fizička aktivnost pozitivno utiče na ljudski organizam (Babić, 2022). Doprinosi
zdravlju muskuloskeletnog, kardiovaskularnog, respiratornog sistema, poboljšanju
opšteg raspoloženja, kvaliteta života i sna, ali i socijalnoj interakciji (Malčić &
Malčić-Jurišin, 2018; Dragić, Petković, Lilić & Joksimović 2020). Fizička aktivnost
je snažno sredstvo u postizanju i očuvanju optimalne telesne mase. Stanje uhranjenosti
najčešće se procenjuje pomoću indeksa telesne mase (engl. Body Mass Index – BMI).
Na BMI utiču faktori kao što su fizička aktivnosti, starost, poreklo, obrazovanje,
izbalansirana ishrana, higijenske navike, konzumiranje alkohola i duvana (Pavlica,
Božić-Krstić, Rakić & Sakač, 2012). Optimalan BMI se poistovećuje sa dobrim
zdravljem i može predstavljati objektivno merilo za utvrđivanje stanja uhranjenosti
šire populacije koja se ne bavi ili se rekreativno bavi sportom. Međutim, kod aktivnih,
vrhunskih sportista tolerišu se veće vrednosti BMI kao ”optimalnog”, budući da se
povišen BMI kod njih snajčešće javlja kao posledica povećanja mišićne, a ne masne
mase (Mazić i dr., 2009).
Cilj ovog rada je bio da utvrdi stanje uhranjenosti i učestalost bavljenja
sportovima među studenata Medicinskog fakulteta u Novom Sadu. Zatim, da utvrdi
da li je fizička aktivnost u statistički značajnoj korelaciji sa indeksom telesne mase.
Hipoteza istraživanja je da postoji statistički značajna razlika u indeksu telesne mase
studenata koji se bave i koji se ne bave sportom. Zatim, da proceni da je indeks telesne
mase značajan prediktor bavljenja fizičkom aktivnošću.
Materijal i metode
Istraživanje je sprovedeno kao studija preseka tokom januara 2023. godine, među
studentima Medicinskog fakulteta Univerziteta u Novom Sadu. Instrument
istraživanja je onlajn upitnik formiran za potrebe ovog istraživanja. Upitnik je
prikupljao podatke o socio-demografskim karakteristikama ispitanika, bavljenju
sportom, vrsti sporta, telesnoj masi i visini, na osnovu ovih anamnestičkim podataka
je izračunat BMI studenata (Weir & Jan, 2022). Upitnik je distribuiran svim
studijskim grupama i godinama, od čega su prispela 104 validno popunjena upitnika.
Studenti su na samom početku upitnika obavešteni o ciljevima i hipotezama
283
istraživanja, kao i o dobrovoljnom prihvatanju učešća u istom. Učešće u istraživanju

je bio potpuno anonimno, i studenti su mogli napustiti istraživanje u bilo kom
momentu.
Prema Svetskoj zdravstvenoj organizaciji BMI se kasifikuje kao: pothranjenost:
BMI ispod 18,5 kg/ m2, optimalna uhranjenost: BMI 18,5 do 24,9 kg/ m2, prekomerna
uhranjenost: BMI 25 do 29,9 kg/ m2, gojaznost: BMI ≥ 30 kg/ m2 –I stepen gojaznosti
BMI od 30 do 34,9 kg/ m2, II stepen gojaznosti BMI od 35 do 39,9 kg/ m2, III stepen
gojaznosti BMI 40 kg/ m2 i više (WHO, 2010).
Statistička analiza podataka rađena je statističkom programu IBM SPSS
Statistics for Windows, Version 24.0. (IBM Corp., Armonk, NY, USA). Numerička
obeležja su prikazana putem aritmetičke sredine uz standardnu devijaciju, i opseg.
Atributivna obeležja su prikazana putem frekvencija i procenata. Razlike su
analizirane Hi kvadrat testom i t testom za velike nezavisne uzorke, dok je Binarna
logistička regresija korišćena za ocenu prediktivne varijable. Statstičkim značajnim
vrednostima smatrali smo p ≤ 0,05.
Rezultati
U istraživanju je učestvovalo 104 ispitanika, 13,5% muškaraca, i 86,5% žena.
Prosečna starost studenata iznosi 22,90±4,07 godina, a prosečan BMI 22,53 kg/m2, u
opsegu od 17,4 - 37,0 kg/m2 (Tabela 1).
Tabela 1. Starost ispitanika, bavljenje sportom i distribucija studenata prema stepenu

uhranjenosti
Ukupno (n=104) [n (%)]
Godine života 22,90 ± 4,07
Bavljenje sportom,
Da 40 (38,5%); prosek BMI 23±33,38
Ne 64 (61,5%) prosek BMI 22,24±3,92
BMI (kg/m2) 22,53 ± 3,73 (17,40 - 37,00)
BMI kategorije
Pothranjenost 5 (4,8%)
Optimalna telesna masa 81 (77,9%)
Prekomerna t telesna masa 12 (11,5%)
Gojaznost 6 (5,8%)
*Gojaznost svih stepena je kategorisano u jednoj budući da je u istraživanju svega jedan
student imao gojaznost II stepena.
284
Od 40 (38,5%) studenata koji su se bavili sportom, distribucija prema sportovima

je sledeća: 15 (37,5%) studenata ide u teretanu, 3 (7,5%) trenira odbojku, 3 (7,5%)
karate, 3 (7,5%) pilates, 3 (7,5%) košarku, 2 (5%) fudbal, 2 (5%) jogu, 2 (5%)
powerlifting, a po jedan studenat se opredelio za zumbu (2,5%), folklor (2,5%),
atletiku (2,5%), aerobik (2,5%), bodybilding (2,5%), jahanje (2,5%), i crossfitt
(2,5%).
Tabela 2. Distribucija BMI studenata u odnosu na bavljenje sportom

Bavljenje sportom P Ukupno
Da Ne (Pearson (n=104)
(N=40) (N=64) test)
BMI kategorije, n (%) 0,037
Pothranjenost 2 (5,0%) 3 (4,7%) 5 (4,8%)
Optimalna telesna masa 28 53 81
(70,0%) (82,8%) (77,9%)
Prekomerna t telesna masa 9 (22,5%) 3 (4,7%) 12
(11,5%)
Gojaznost 1 (2,5%) 5 (7,8%) 6 (5,8%)
Prosečna vrednost BMI se statistički značajno razlikuje između studenata koji

bave i koji se ne bave sportom (p=0,037). Prva hipoteza istraživanja je potvrđena.
Sprovedena je binarna logistička regresija kako bismo ispitali da li je BMI
statistički značajan prediktor bavljenja fizičkom aktivnošću. Dobijeni podaci govore
da BMI ne utiče na bavljenje fizičkom aktivnošću (p=0,316). Druga hipoteza
istraživanja nije potvrđena (Tabela 3).
Tabela 3. Predikcija fizičke aktivnosti na osnovu indeksa telesne mase

B S.E. Wald df p Exp 95% C.I.for
(B) EXP(B)
Lower Upper
BMI 0,054 0,054 1,007 1 0,316 1,056 0,950 1,173
Constant -1,691 1,236 1,871 1 0,171 0,184
*Zavisna varijabla: bavljenje fizičkom aktivnošću; Nezavisna: BMI. Cox & Snell R Square
=0,010.
Prosečan BMI kod ispitanika koji se bave sportom iznosi 22,24, kod onih koji se ne
bave 23,00. Na osnovu Studentovog t-testa, ova razlika nije statistički značajna
(p=0,316).
285
Diskusija
BMI se smatra jednim od objektivnih pokazatelja stanja uhranjenosti i
sveukupnog zdravlja, kao i rizika od razvoja komorbiditeta. Studenti Medicinskog
fakulteta, kojima je životni zadatak lečiti bolesti i održavati zdravlje, idealna su
populacija za ispitivanje povezanosti BMI i fizičke akitivnosti, kao pokazatelja
zdravog životnog stila.
U ovom istraživanju učestvovalo je 86,5% žena, a 13,5% muškaraca. Sličnu
polnu strukturu studentske populacije na Medicinskim fakultetima možemo pronaći i
u drugim istraživanjima (Blake, Stanulewicz & McGill, 2017; Peleias et al., 2017; Ge
et al., 2019, McFadden et al. 2020). U medicinskim profesijama je sve više i više
žena, a ovaj fenomen se naziva ’’feminizacija medicine’’ (Steiner-Hofbauer, Katz,
Grundnig & Holzinger, 2022).
Prosečna vrednost BMI u našem uzorku iznosila je 22,5 kg/m2, što odgovara
kategoriji optimalne uhranjenosti. Najveći broj studenata na Medicinskom fakultetu
u Novom Sadu (78%) ima optimalnu uhranjenost, što odgovara rezultatima sličnih
istraživanja (Khan, Assir, Shafiq, Chaudhary, & Jabeen, 2016, Chaudhary, & Jabeen,
2016, Peleias et al. 2017, Ge et al., 2019, Hadri et al., 2022). Međutim, 17,3%
studenata je prekomerno uhranjeno ili gojazno, i veoma je značajna njihova
blagovremena identifikacija. Dve trećine studenata se ne bavi nikakvim fizičkim
aktivnostima ili organizovanim sportovima.
Slične rezultate iznose i drugi istraživači (Khan et al., 2016). Najčešći razlozi za
to jesu: nesigurnost, strah od neuspeha, fizičke barijere ili nedostatak vremena
(Defroche et al. 2006, Blake et al., 2017). Za razliku od naših rezultata, Raposa i
saradnici u svojoj studiji ističu da se čak 80,4% studenata aktivno bavi sportovima
(Raposa et al., 2020). Najčešći razlozi za aktivno bavljenje sportom, koji su
predstavljeni u drugim istraživanjima su: relaksacija, poboljšanje fizičkog izgleda i
poboljšanje celokupnog zdravlja, (Dasso, 2019), povećano zadovoljstvo životom,
gubitak prekomerne telesne mase (Deforche, De Bourdeaudhuij, & Tanghe, 2006).
Više od trećine studenata koji se bave sportom posećuju teretanu, što može biti rezultat
individualnog treninga koji ne zahteva preciznu satnicu, ne zavisi od formiranja grupe,
ali usled široke zastupljenosti teretana i trenažnih centara u gradu.
U prvoj hipotezi istraživanja, pretpostavka je bila da studenti koji se bave
sportom imaju optimalan BMI. To smo i otkrili kod 70% studenata, međutim, 22,5%
njih je bilo prekomerno uhranjeno. Prosečan BMI studenata koji se bave sportom je
23 kg/m2. Možemo zaključiti da studenti koji imaju optimalnu uhranjenost češće
praktikuju sportske aktivnosti.
286
Prosečan BMI studenata koji se ne bave sportom iznosi 22,4 kg/m2, razlika u
prosečnim vrednostima dve grupe nije statistički značajna. Nešto veći BMI se zapaža
kod sportista, što može biti posledica povišene mišićne mase (Keefer et al., 2022).
Primetili smo veće odstupanja u upsegu prosečnog BMI, što je registrovano i u
drugim istraživanjima. Najviši prosečni BMI od 36,0 kg/m2 se primećuje kod
studenata koje treniraju američki fudbal (Ode, Pivarnik, Reeves & Knous, 2007). U
sportovima snage, studenti imaju nešto viši prosečan BMI (25,0 kg/m 2), a u
sportovima izdržljivosti nešto niži (21,9 kg/m2) (Degens, Stasiulis, Skurvydas,
Statkeviciene, & Venckunas, 2019).
Drugom hipotezom želeli smo ispitati da li je BMI prediktor bavljenja fizičkom
aktivnošću i sportovima. Očekivali smo da studenti sa povišenim vrednostima BMI
češće se bave fizičkim aktivnostima, budući da kao studenti zdravstvenih studija
upoznati su sa prednostima vežbanja na telesnu težinu i kompoziciju. Testiranjem ove
hipoteze nije pronađena statistički značajna korelacija. Drugi istraživači takođe iznose
da studenti koji se bave sportom najčešće su normalno uhranjene (Defroche et al.,
2006). To potvrđuje da BMI nije značajan prediktor bavljenja fizičkom aktivnošću, i
zapravo prekomerno uhranjeni studenti su ređe uključeni u fizičke aktivnosti i
sportove, te je druga hipoteza odbačena.
Zaključak
Dve trećine studenata Medicinskog fakulteta se ne bavi fizičkim aktivnostima i
sportom. 17% ispitanih studenata je prekomerno uhranjeno ili gojazno, i oni su u
manjem procentu uključeni u spostrske aktivnosti.
Studenti sa optimalnim vrednostima BMI se češće bave sportom od studenata
koje su iznad ili ispod opsega normalnih vrednosti BMI.
Vrednost BMI tj. telesna kompozicija ne utiče na to da li će se student baviti
nekim sportom.
Bavljenje sportom može pozitivno uticati na optimalno stanje uhranjenosti.
Studenti koji praktikuju sportske aktivnosti u većem broju su noramalno uhranjeni.
Ohrabruje se sprovođenje dodatnih studija koji će analizirati i pronalaziti faktore,
zbog čega je veliki broj studenata fizički neaktivno, i neuključen u sportske aktivnosti.
287
Literatura
Babić, M. (2022). U zdravom tijelu zdrav duh: tjelovježbom do boljeg
zdravlja. Zdravstveniglasnik, 8(1), 84-93.
Blake, H., Stanulewicz, N., &Mcgill, F. (2017). Predictors of physical activity and barriers to
exercise in nursing and medical students. Journal of advanced nursing, 73(4), 917-929.
Dasso, N. A. (2019, January). How is exercise different from physical activity? A concept
analysis. In Nursing forum (Vol. 54, No. 1, pp. 45-52).
Deforche, B. I., De Bourdeaudhuij, I. M., &Tanghe, A. P. (2006). Attitude toward physical
activity in normal-weight, overweight and obese adolescents. Journal of adolescent
health, 38(5), 560-568.
Degens, H., Stasiulis, A., Skurvydas, A., Statkeviciene, B., &Venckunas, T. (2019).
Physiological comparison between non-athletes, endurance, power and team
athletes. European journal of applied physiology, 119, 1377-1386.
Dragić, B., Petković, E., Lilić, A., &Joksimović, M. (2020). Students’physical activity levels
at university. Facta Universitatis, Series: Physical Education and Sport, 483-490.
Ge, Y., Xin, S., Luan, D., Zou, Z., Liu, M., Bai, X., & Gao, Q. (2019). Association of physical
activity, sedentary time, and sleep duration on the health-related quality of life of college
students in Northeast China. Health and quality of life outcomes, 17, 1-8.
Hadri, Z., Benada, M. H., Djellouli, M., Boudalia, S., Rahali, A., &Araf, A. (2022). Prevalence
of obesity and effect of sport activity on university students in Algeria. Scientific African, 17,
e01319
Keefer, M., Walsh, J., Adams, K., Climstein, M., Harris, C., &DeBeliso, M. (2022). Tactical
masters athletes: BMI index classifications. Sports, 10(2), 22.
Khan, Z. N., Assir, M. Z., Shafiq, M., Chaudhary, A. E., &Jabeen, A. (2016). High prevalence
of preobesity and obesity among medical students of Lahore and its relation with dietary habits
and physical activity. Indian journal of endocrinology and metabolism, 20(2), 206–210.
https://doi.org/10.4103/2230-8210.176357
Malčić, B., &Marić-Jurišin, S. (2018). Fizička aktivnost studenata Univerziteta u Novom
Sadu–realnost i perspektive. SPORT-Nauka i Praksa, 8(1), 13-26.
Mazic, S., Djelic, M., Suzic, J., Suzic, S., Dekleva, M., Radovanovic, D., ... &Starcevic, V.
(2009). Overweight in trained subjects-are we looking at wrong numbers?(Body mass index
compared with body fat percentage in estimating overweight in athletes.). Gen
PhysiolBiophys, 28, 200-4.
McFadden, T., Fortier, M., McGinn, R., Levac, B. M., Sweet, S. N., &Tomasone, J. R. (2020).
Demographic differences in Canadian medical students’ motivation and confidence to promote
physical activity. Family Practice, 37(1), 56-62.
Ode, J. J., Pivarnik, J. M., Reeves, M. J., &Knous, J. L. (2007). Body mass index as a predictor
of percent fat in college athletes and nonathletes. Medicine and science in sports and
exercise, 39(3), 403-409.
Pavlica, T., Božić-Krstić, V., Rakić, R., &Sakač, D. (2012). Prevalence of overweight and
obesity in adult rural population of the northern part of Bačka and Banat. Vojnosanitetski
pregled, 69(10), 833-839.
288
Peleias, M., Tempski, P., Paro, H. B., Perotta, B., Mayer, F. B., Enns, S. C., ... & Martins, M.
A. (2017). Leisure time physical activity and quality of life in medical students: results from a
multicentre study. BMJ open sport & exercise medicine, 3(1), e000213.
Raposa, B., Melczer, C., Rozmann, N., Károlyi, T., Takacs, G., Doma, V., ... &Ács, P. (2020).
Investigation of physical activity and sports consumption habits in university students. Health
Problems of Civilization, 14(3), 211-220.
Steiner-Hofbauer, V., Katz, H. W., Grundnig, J. S., &Holzinger, A. (2022). Female
participation or “feminization” of medicine. Wiener MedizinischeWochenschrift, 1-6.
Thivel, D., Tremblay, A., Genin, P. M., Panahi, S., Rivière, D., & Duclos, M. (2018). Physical
activity, inactivity, and sedentary behaviors: definitions and implications in occupational
health. Frontiers in public health, 6, 288.
Weir, C. B., & Jan, A. (2022). BMI Classification Percentile And Cut Off Points. StatPearls
Publishing.
WHO [World Health Organization]. (2010). A healthy lifestyle. Body massindex – BMI,
Available from: https://www.who.int/europe/news-room/fact-sheets/item/a-healthy-lifestyle--
-who-recommendations, cited 12.02.2023.
BODY MASS INDEX AND PHYSICAL ACTIVITY IN STUDENTS OF THE

FACULTY OF MEDICINE IN NOVI SAD
Abstract:
Introduction: Physical activity is any movement of skeletal muscles that requires energy
expenditure. It is a significant tool in achieving and maintaining an optimal state of nutrition.
The aim of the research was to determine the state of nutrition and the frequency of playing
sports among the student population, as well as the correlation between physical activity and
BMI.
Material and methods: A cross-sectional study in which 104 students of the Faculty of
Medicine in Novi Sad participated. Data were obtained using a sociodemographic
questionnaire. The main variables were participation in sports and BMI.
Results: 13.5% of male students and 86.5% of female students, average age of 22 years, BMI
of 22.53 kg/m2 participated in the research. BMI is statistically significantly different
(p=0.037) between students who play sports and those who do not play sports. BMI cannot be
considered as a predictor of engaging in physical activities and sports.
Conclusion: Two thirds of students are not physically active. Students who play sports, mostly
have an optimal body mass index. BMI does not affect whether students will play sports.
Keywords:
body mass index, faculty, physical activity, sport, students
289
KVANTITATIVNE RAZLIKE MOTORIČKOG

PROSTORA DECE RAZLIČITOG POLA UKLJUČENE U
ŠKOLU KOŠARKAŠKE
Dejan Savičević 1, Darijan Ujsaši 2, Aleksandar Miletić 3, Zoran Milić 4
ORCID 1 0000-0003-4305-6795, 2 0000-0002-1314-6354,

3
0000-0002-3377-119X, 4 0000-0003-2185-9829
1
Visoka škola strukovnih studija za vaspitače i poslovne informatičare Sirmijum,
Sremska Mitrovica, Srbija
Student doktorskih studija Fakulteta za sport i fizičko vaspitanje, Univerzitet Novi
2,3
Sad, Srbija
4
Sažetak/Apstrakt:
Istraživanje je realizovano sa ciljem utvrđivanja statistički značajnih razlika u motoričkim
sposobnostima dece polno dimorfiznih grupa koja su uključena u školu košarke iz Požege,
uzrasta 10-12 godina sa malim prethodnim trenerskim stažem od svega jednu godinu. Na
uzorku od 40 dece (20 devojčica i 20 dečaka), uzrasta od 10 do 12 godina, koji treniraju
košarku 3 puta nedeljno u klubu OKK „Požega“ u Požegi, primenjena su 4 motorička testa:
Skok udalj iz mesta, Duboki pretklon na klupi, Taping rukom i T test. Primenom postupka
multivarijatne analize varijanse (MANOVA), utvrđeno je da postoji statistički značajna razlika
u celokupnom sistemu analiziranih motoričkih varijabli (P=0,01) u zavisnosti od pola na
ispitivanom uzorku dece. Univarijatnom analizom varijanse (ANOVA), utvrđeno je da
devojčice imaju bolje rezultate u varijablama za procenu gipkosti (p=0,04). Dečaci su
posedovali statistički značajno bolje rezultate u varijabli za procenu eksplozivne snage nogu,
Skok udalj iz mesta (p=0,04) i agilnosti, T test (p=0,01), dok nisu bile primetne statistički
značajne razlike u brzini alternativnih pokreta ruku dečaka i devojčica (p=0,29). Na dobijene
rezultate mogli su da utiču i trenažni procesi, ali se moraju uzeti u obzir i endogeni faktori, kao
i egzogeni činioci koji ovim putem nisu bili obuhvaćeni predmetom istraživanja.
Ključne reči:
košarka, školski uzrast, motoričke sposobnosti, pol, razlike.
290
Uvod
Činjenica je da danas, deca mlađeg školskog uzrasta sve manje zadovoljavaju,
filogenezom „stvorenu“, potrebu za kretanjem. Zato se nameće pitanje kako, u nekim
istraživanjima uočeni trend opadanja njihovih pojedinih karakteristika (pre svega
motoričkih sposobnosti), utiče na njihovo zdravlje i nivo funkcionalnih sposobnosti.
Utvrđeno je da se nivo funkcionalnih sposobnosti razlikuje po polu (Katić, Pejčić i
Babin, 2004; Marta, 2013), kao i da se one nalaze pod direktnim uticajem fizičke
aktivnosti deteta (Harrell i sar., 1996; Pejčić, Trajkovski-Višić i Malacko, 2009; D
Honde i sar., 2009; Karaleiić i sar., 2011). Pojedine karakteristike dece najuspešnije
mogu da se razviju u tzv. „senzibilnim fazama“. Tada se na osnovu prirodnih
zakonitosti ostvaruje najznačajniji tempo razvoja individue, povećavaju adaptivne
mogućnosti u odnosu na egzogene faktore i stvaraju posebno povoljne pretpostavke
za formiranje određenih motoričkih znanja. U periodu nakon desete godine pokreti
dobijaju na novom kvalitetu koji se ogleda u poboljšanju snage, brzine, tačnosti i
koordinacije. Definisanje motoričkih sposobnosti uslovljeno je brzinom sazrevanja
prvenstveno centralnog nervnog sistema (CNS) zbog čega dete postaje sposobno da
ovlada svojim pokretima i da ih uskladi. To se odražava na pokrete pri kojima se
ispoljava brzina hvatanja, spuštanja, bacanja i druge manipulativne veštine neophodne
za obuku košarkaških elemenata kod dečaka i devojčica.
Sport i fizička aktivnost imaju važnu ulogu u svim područjima života. Fizička
aktivnost pozitivno utiče na usvajanje zdravog načina života, unapređenje zdravlja i
kvaliteta života. Nemoguće je nabrojati sve pozitivne efekte fizičke aktivnosti, ali bez
sumnje neke od njih su vredne pomena: unapređenje zdravlja, smanjenje rizika od
hroničnih bolesti, šećerne bolesti, gojaznosti. Fizička aktivnost u školama sama po
sebi nije dovoljna, zato dodatna fizička aktivnost u obliku treninga prema dosadašnjim
istraživanjima, podiže na još viši nivo sve pozitivne efekte (Kerić i sar., 2017).
Različit intenzitet fizičke aktivnosti dečaka i devojčica na časovima fizičkog
vaspitanja i izvan njih utiče kako na njihov fizički razvitak tako i na transformaciju
motoričkih sposobnosti. Obradović, Cvetković i Krneta, (2008); Bigović, (2006);
Bigović i Krsmanović (2007); Matić, (2007); Batez, Krsmanović, Dimitrić i Pantović,
(2012); Cvetković, Obradović i Krneta, (2007); Krsmanović i Radosav, (2008) došli
su do zaključka da se nivo ispoljavanja motoričkih sposobnosti u mlađe školskom
uzrastu značajno razlikuje u zavisnosti od polne pripadnosti. Dečaci manifestuju viši
nivo eksplozivne snage i koordinacije, a devojčice viši nivo gipkosti. Najveće sličnosti
pojavljuju se u slučaju manifestovanja brzine alternativnih pokreta, gde ne postoji
statistički značajna razlika u zavisnosti od pola.
Košarka, kao i svaki drugi sport, ima veliku vrednost u obrazovnom i vaspitnom
kao i u motoričkom procesu devojčica i dečaka (Knudson i Noffal, 2005). Košarka je
sama po sebi dinamičan i kolektivan sport, koji obiluje brzinom, skokovima,
291
šutiranjima na koš, brzim reakcijama u različitim situacijama koje uglavnom iziskuju

u velikoj meri preciznost, snalažljivost i borbenost. Nema sumnje da je košarka sport
koji karakteriše, među ostalim, učestalo menjanje pravca kretanja u svim smerovima,
pri čemu je ključno, s aspekta napada odnosno odbrane, kretanje izvoditi brže od
protivnika. Upravo zbog toga u treningu mladih košarkaša i košarkašica važno
područje je podizanje svih motoričkih sposobnosti sa naglaskom na agilnost, brzinu i
eksplozivnu snagu. Društveni standardi, kulturni nivo sredine, mesto i uloga fizičkog
vaspitanja u njoj samo su još neki činioci socijalne sredine koji mogu svojim
posrednim delovanjem usmereno delovati na razvoj motoričkih sposobnosti njenih
članova (Matić, Kuljić i Maksimović 2010). Mladineo (2006), dobija rezultate da u
motoričkom prostoru uočava značajne razlike između dečaka i devojčica u sledećim
testovima: taping rukom, koraci u stranu i skok udalj iz mesta.
Problem istraživanja se odnosi na analizu kvantitativne razlike motoričkih
sposobnosti dece koja treniraju košarku, uzrasta od 10 do 12 godina u zavisnosti od
pola. Predmet istraživanja su motoričke sposobnosti dece različitog pola u školi
košarke OKK ,,Požega“ kod dece uzrasta od 10 do 12 godina. Cilj istraživanja je
ispitivanje razlika u motoričkom statusu dece različitog pola u školi košarke. U
istraživanje se pošlo od pretpostavke (H1): postoje statistički značajne razlike u
motoričkom prostoru dece različitog pola koja su uključena u školu košarke u OKK
„Požega” iz Požege.
Metod
Istraživanje je bilo eksperimentalnog karaktera. Za definisanje teorijskog okvira
rada koristio se bibliografski metod, a za obradu podataka statistički metod. Nacrt
istraživanja je bio ex post facto koji spada u neeksperimentalne istraživačke nacrte.
Ovaj nacrt je odabran jer su promene u analiziranim varijablama nastale ranije, a
zaključak se donosi post facto. Izvršena je jedna procena motoričkih sposobnosti.
Uzorak ispitanika je sačinjavalo 40 dece (20 devojčica i 20 dečaka), uzrasta od 10 do
12 godina koji treniraju košarku (oko godinu dana) u klubu OKK „Požega“ u Požezi.
Za potrebe istraživanja primenjeni su standardozovani motorički testovi (Metikoš i
sar., 1989; Nićin, 2000; Bala i sar., 2007.):
• Skok u dalj iz mesta (cm) za procenu eksplozivne snage nogu;
• Duboki pretklon na klupici (cm) za procenu gipkosti zadnje lože natkolenice
i donjeg dela leđa;
• Taping rukom (frek.) za procenu brzinu alternativnih pokreta ruke i
• T test (s) za procenu agilnosti.
292
Skok udalj iz mesta (procena eksplozivne snage) - ispitanik stoji na strunjači, pri
čemu su mu vrhovi prstiju na liniji koja predstavlja nulu na skali koja je izbaždarena
u centrimetrima. Rezultat ispitanika predstavlja dužinu skoka merena od početne linije
do pete koja je bliže početnoj liniji posle skoka. Test se ponavlja 3 puta. Kao rezultata
uzima se najbolji ostvaren rezultat.
Duboki pretklon na klupi (za procenu gipkosti) - ispitanik stoji u stavu spetno na
klupici na čiju je vertikalnu stranu fiksirana merna traka dužine 80 cm, sa početkom
okrenutim ka gore, 40 cm od platoa na kojem se stoji. Pretklonom ispitanik vrhovima
prstiju prekrštenih dlanova nastoji dosegnuti što nižu (veću) vrednost. Test se ponavlja
3 puta sa pauzama za odmor ( od 15 s). U obzir se uzima najbolji ostvareni rezultat.
Taping rukom (za brzinu alternativnih pokreta ruke) - ispitanik sedi na stolici za
stolom na kojem je daska za taping. Dlan leve šake stavi na sredinu daske, a desnu
ruku prekrsti preko leve i dlan postavi na levu ploču na dasci (levoruki ispitanici urade
suprotno). Na znak ,,sad“ ispitanik što brže može u 15 sekundi dodiruje prstima desne
ruke naizmenično desnu pa levu ploču daske za taping. Udarac u jednu i drugu ploču
predstavlja jedan ciklus. test se izvodi samo jednom.
T test (za procenu agilnosti) - ispitanik je položaju visokog starta i nalazi se ispred
čunja. Na znak „sad“ merioca, ispitanik istrčava napred trči sa desne strane čunja,
zatim dotakne čunj u sredini desnom rukom, zatim dokorakom ide u levu stranu do
čunja koji dodiruje levom rukom, zatim dokorakom opet ide do čunja u sredini i
dodiruje ga levom rukom i nastavlja kretnju dokorakom ka čunju sa desne strane kojeg
dodiruje desnom rukom, potom se dokorakom vraća do čunja u sredini kojeg dodiruje
desnom rukom i trčanjem unazad ide ka početnom čunju kojeg dodiruje i sa tim
završava test. Ispitivač stoji sa strane. Test se radi 3 puta, a kao rezultata uzima se
najbolji ostvareni rezultat.
Procena motoričkih sposobnosti je realizovana samo jednom na datom uzorku
ispitanika. koja je sprovedena u sportskoj sali Osnovne škole ,,Petar Leković” u
Požegi. Sala je bila dovoljno prostrana i osvetljena, a temperatura vazduha takva da
se ispitanici osećaju prijatno. Deca su se pre testiranja zagrejala laganim trčanjem i
vežbama oblikovanja kao što to čine u uvodnom delu košarkaškog treninga, kada je
cilj podići funkcionalne sposobnosti na optimalan nivo. Kompletno terensko
istraživanje su realizovala tri merioca, autor istraživanja i košarkaški treneri u OKK
„Požega”.
Za svaku motoričku varijablu u okviru svakog subuzorka, od osnovnih centralnih
i disperzionih statistika izračunata je aritmetička sredina (AS) i standardna devijacija
(S). Normalnost distribucije procenja je Šapiro Vilk testom (Shapiro Wilk test).
Postupkom multivarijatne analize varijanse (MANOVA) utvrđene su statistički
značajne razlike celokupnog sistema motoričkih varijabli između dečaka i devojčica.
293
Nakon toga, univarijatnom analizom varijanse (ANOVA) utvrđene su razlike u svakoj

motoričkoj varijabli na nivou zaključivanja od p≤0,05.
Rezultati
Na osnovu F vrednosti (tabela 1) zaključuje se da postoji statistički značajna
razlika (P=0,01) između dečaka i devojčica u školi košarke u pogledu njihovih
motoričkih sposobnosti, posmatrajući ceo sistem primenjenih varijabli. Pojedinačnom
analizom svake motoričke varijable, zaključuje se da statistički značajne razlike
postoje u varijablama: Skok udalj iz mesta (p=0,03),T test (p=0,01) u korist dečaka i
varijabli Pretklon na klupi (p=0,04) u korist devojčica. U varijabli za procenu brzine
alternativnih pokreta ruku, Taping rukom statistički značajne razlike nisu
konstatovane (p=0,29).
Na osnovu vrednosti Šapiro Vilk testa (Tabela 1) može se konstatovati
normalnost distribucije svih analiziranih varijabli kod oba analizirana subuzorka koja
su bila unapred formirana (SWp> 0,05).
Tabela 1.Deskriptivni statistici varijabli i razlike između grupa
Dečaci Devojčice
Varijabla SWp SWp f p
AS S AS S
Skok udalj iz mesta (cm) 211,55 26,65 0,91 167,68 13,67 0,85 4,67 0,03
Pretklon na klupi (cm) 38,18 5,70 0,74 43,53 10,29 0,69 4,32 0,04
Taping rukom (frek.) 37,25 6,79 0,75 35,14 5,86 0,88 1,24 0,29
T Test (s) 8,69 0,75 0,75 9,29 0,73 0,25 8,86 0,01
F=5,35 P=0,01
Legenda: f=F-test za univarijatnu analizu varijanse; p=nivo značajnosti za univarijatnu analizu
varijanse; F=F-test za multivarijatnu analizu varijanse; P=nivo značajnosti za multivarijatnu
analizu varijanse; SWp - nivo statističke značajnosti Šapiro Vilk testa
Diskusija
Razvojni status utiče na motoričko izvođenje različito kod dečaka i devojčica.
Razna istraživanja pokazuju da devojčice koje brže sazrevaju imaju bolje rezultate u
motoričkom izvođenju od onih koje sporije ulaze u fazu sazrevanja (11-13 godina), a
razlike između pojedinaca u populaciji kada je reč o motoričkom izvođenju zavise od
rasta i razvoja posebno kod dečaka (Buenen i Malina, 1988; Mladineo, 2006).
Podudarnost rezultata se odnosi na uočene statistički značajne razlike i eksplozivnoj
snazi i agilnosti u korist dečaka i gipkosti u korist devojčica koje se mogu pripisati ne
samo delovanju trenažnih sadržaja na motoriku dečaka nego i drugim socio-
294
ekonomskim faktorima, uticajima sredine na ispoljavanje motoričkog potencijala dece

navedenog uzrasta (Matić, Kuljić i Maksimović, 2010). U životnom periodu (7-17
godina) trening sa ciljanim razvojem motoričkih sposobnosti ima najbolje efekte, a
biološka zrelost značajno utiče na motoričko izvođenje (Malina, 1994; Malina, 1998;
Malina 1999; Malina, 2002; Mladineo i Đurašković, 2008; Mladineo, 2006). Uzroci
ovakvih pojava najverovatnije se nalaze u determinisanom genotipu (genetskom
strukturom nasleđem od roditelja, polnoj predodređenosti ili u strukturi njihovih
kretnih aktivnosti (devojčice se opredeljuju za aktivnosti u kojima dominira velika
amplituda pokreta, a dečaci za aktivnosti u kojima dominira snaga).
Motoričke sposobnosti dečaka i devojčica mlađeg školskog uzrasta značajno se
razlikuju, kada su u pitanju: gipkost, agilnost, eksplozivna snaga, a razlike u brzini
alternativnih pokreta ne postoje. Na ovakve rezultate ukazuju istraživanja raznih
autora. Obradović, Cvetković i Krneta, (2008), Cvetković, Obradović i Krneta,
(2007). A rezultati aktuelnog istraživanja se mogu dovesti u vezu sa navedenim
rezultatima istraživanja, jer su takođe uočene više vrednosti eksplozivne snage nogu
u korist dečaka i veće vrednosti gipkosti devojčica. Treba napomenuti da je i viši nivo
agilnosti kod dečaka u odnosu na devojčice sigurno posledica većeg nivoa
eksplozivnosti iste grupe dece. Agilnost u sebi sadrži visok nivo eksplozivne snage
nogu, pa se ti rezultati mogu komentarisati zajedno. U košarkaškom klubu OKK
„Požega“ uočavaju se razlike između dečaka i devojčica koji treniraju ne više od jedne
kalendarske godine košarku u eksplozivnoj snazi nogu, agilnosti i gipkosti. Dečaci i
devojčice treniraju tri puta nedeljno a utakmice se igraju vikendom. Plan i program je
prilagođen uzrastu dece i polu. Vežbe koje su se radile uglavnom su se odnosile na
učenje osnovnih tehničkih elemenata u košarci, igru 1 na 1, 2 na 2, 3 na 3, 5 na 5, uz
pravilna trenažna opterećenja na čega posebno se obraća pažnja. Sve vežbe koje se
adekvatno primenjuju u radu sa navedenim uzrasnim grupama dece mogu da
pozitivno utiču na poboljšanje motoričkih sposobnosti, i na sve veću razliku među
polovima u korist dečaka, jer su razlike između pola sve izraženije u ovom periodu.
Dečaci su izuzetno živahniji od devojčica istog uzrasta, dok su dečaci još jako
zainteresovani za sport i visok nivo fizičke aktivnosti, kod devojčica se rađaju
drugačija interesovanja i polako se gubi zainteresovanost za sport i visok nivo kretnih
aktivnosti. Viši nivo eksplozivne snage dečaka proizilazi i iz sličnih aktivnosti u toku
dana, igranja sa drugovima, u nestrukturiranim kretnim aktivnostima na odmoru, van
škole na putu do kuće.
Statistički značajnije i bolje rezultate u varijabli Duboki pretklon na klupi, koji
služi za procenu gipkosti zadnje lože natkolenice i donjeg dela leđa, u korist devojčica,
treba potražiti u fizionomskim karakteristikama karlice kod dečaka i devojčica. Glava
acetabuluma kod devojčica se nalazi pod manjim uglom nego kod dečaka (Kalajdžić,
1984) i omogućava veće istezanje mišića sa zadnje strane butne kosti koji su
295
odgovorni za ove pokrete. Razlog je u prirodnom položaju butne kosti i većoj

inklinaciji karlice koja se kod devojčica nalazi u takvom položaju koji omogućava
lakši porođaj i dolazak deteta na svet. Možda i devojčice više pažnje posvećuju
vežbama istezanja na treninzima za razliku od dečaka, koji su manje zainteresovani
za ovu vrstu vežbi u odnosu na devojčice istog uzrasta.
Do sličnih zapažanja kada se radi o motoričkim sposobnostima dečaka i
devojčica osnovno školskog uzrasta došli su i Selmanović, Milanović i Hrženjak,
2008; Đurković, Marković i Rašetar, 2007) koji zaključuju da redovni plan i program
nastave fizičkog vaspitanja za peti razred osnovne škole pozitivno deluje na
eksplozivnu snagu nogu, repetitivnu snagu trupa, koordinaciju i brzinu alternativnih
pokreta.
Što se tiče uticaja morfoloških karakteristika na razliku između dečaka i
devojčica u uzrastu od 9-11 godina, (Krsmanović, B., Batez i Krsmanović, T., 2009;
Kalentić i Obradović, 2007 prema Obradović (2008); Matić, 2007) dokazuju da
postoji uticaj voluminoznosti tela na manifestovanje svih motoričkih sposobnosti dece
mlađe školskog uzrasta, oba pola. Stoga i opravdanost dobijenih rezultata može
pripisati možda i ovim delovanjem morfoloških karakteristika. Limitiranost ove
studije je bila u nedostatku morfoloških podataka i biološke zrelosti organizma, pa se
za dalja istraživanja ovog tipa, polno diimorfiznih razlika u motoričkom prostoru,
mora uzeti u obzir i stanje morfoloških karakteristika, jer je dokazano u navedenim
istraživanjima da one mogu dovesti do različitog stepene ispoljavanja motoričkih
sposobnosti dece navedenog uzrasta.
Na osnovu svega rečenog može se zaključiti da na razlike u motoričkom statusu
između dečaka i devojčica koji su u trenažnom košarkaškom procesu samo jednu
godinu. Treba istaći da i prethodno bavljenje fizičkom aktivnošću, veliki spektar
kretnih aktivnosti, faktora rasta i razvoja, antropometrijske karakteristike, morfološke
karakteristike, trening, sredina, roditelji i još niz drugih faktora mogu dovesti do
različitog ispoljavanja motoričkih sposobnosti dece različitog pola istog uzrasta.
Literatura
1) Bala, G., Stojanović, M.V. i Stojanović, M. (2008). Merenje i definisanje motoričkih
sposobnosti dece. Novi Sad: Fakultet sporta i fizičkog vaspitanja.
2) Batez, M., Krsmanović, B., Dimitrić, G. i Pantović, M., (2011). Razlike u nivou
motoričkih sposobnosti učenika i učenica mlađe školskog dobra. U D. Pržulj (ur.), „Sport
i zdravlje“. Sarajevo: Univerzitet u Istočnom Sarajvu, Fakultet fizičkog sporta i kulture.
3) Bigović, M. (2006) Motoričke sposobnosti učenica mlađe školskog doba. Glasnik
antropološkog društva Jugoslavije, 41, 289-302.
296
4) Bigović, M. i Krsmanović, B. (2007). Motoričke sposobnosti učenika starih deset godina.

U B. Krsmanović i T. Haloši (ur.) Trinaesti međunarodni simpozijum „Ekologija, sport,
fizička aktivnost i zdravlje mladih, Zbornik radova (str. 273-288). Novi Sad: Univerzitet
u Novom Sadu, Novosadski maraton.
5) Buenen, G., & Malina , R. (1988). Growth and Physical Perfomance Relative to the
Timing the Adolescent Spurt. Exercise & Sport Sciences Reviews, 16, 503-540.
6) Cvetković, M., Obradović, J. i Krneta, Ž. (2007). Trend razvoja motoričkih sposobnosti
dece nižeg školskog uzrasta. U G. Bala (ur.) U Zbornik radova interdisciplinarne naučne
konferencije sa međunarodnim učešćem „Antropološki status i fizička aktivnost dece,
omladine i odraslih” (str. 55-64). Novi Sad: Fakultet sporta i fizičkog vaspitanja.
7) D Honde, E., Deforche, B., De Bourdeaudhui, I. & Lenoir, M. (2009). Relationship
between motor skill and body mass indeks in 5-10-years-old schildren. Adapted physical
activity guarteply, 26, 21-27.
8) Đurković, T., Marelić, N. i Rešetar, T. (2007). Kvantitativne promjene u pokazateljima
eksplozivne snage tipa skočnosti pod utjecajem trenažnog procesa u odbojci. U: V.
Findak (ur.), Zbornik radova 16. Ljetne škole kineziologa Republike Hrvatske,
„Antropološke, metodičke, metodološke i stručne pretpostavke rada u područjima
edukacije, sporta, sportske rekreacije i kineziterapije” (str. 100-105). Poreč, Hrvatski
kineziološki savez.
9) Harrell, J. S., McMurray, R. G., Bangdiwala, S. I., Frauman, A. C., Gansky, S. A. &
Bradley, C. B. (1996). Effects of a school-based intervention to reduce cardiovascular
disease risk factors in elementary-schoolchildren: the Cardiovascular Health in Children
(CHIC) study. Journal of Pediatrics, 128(6), 797-805.
10) Kalajđžić, D. (1984). Morfološke, motoričke, kognitivne, konaktivne i sociološke
dimenzije odbojkaša. Doktorska disertacija. Novi Sad: Univerzitet u Novom Sadu,
Fakultet sporta i fizičkog vaspitanja.
11) Karaleić, S., Anđelković, I. Arsenijević. N, Lolić i N., Lolić, D. (2011). Kanoničke
relacije funkcionalnih sposobnosti sa rezultatima eksplozivne snage kod učenika
osnovnih škola. U Zborniku radova Jovanović, M. Nićin, Đ. (ur.). Treća međunarodna
konferencija „Sportske nauke i zdravlje” (str. 381-385). Banja Luka: Panevropski
univerzitet Aperion.
12) Katić, R., Pejčić, A., Babin, J. (2004). Integracija aerobnih sposobnosti u morfološko-
motoričkom sustavu kod djece uzrasta 7-11 godina. Collegium Antropologicum, 28(2),
357-366.
13) Kerić, M., Rubin, P., Ujsasi, D., Fratrić, F. & Radulović, N. (2017). Significance Of The
Differences In Motor Abilities And Morphological Characteristics Between Boys And
Girls Aged 9 To 11 For Physical Education Optimization. Facta Universitatis Series:
Physical Education and Sport, 15(1), 115-123.
14) Knudson, D. & Noffal, G. (2005). Time course of stretchinduced isometric strength
deficits. European Journal of Applied Physiology, 94(2), 348-351.
15) Krsmanović, B., Batez, M. i Krsmanović, T. (2009). Uticaj
antropometrijskihkarakteristika i motoričkih sposobnosti učenica na motoričku
efikasnost. Glasnik antropološkog društva Srbije,43, 194-198.
297
16) Krsmanović, T. i Radosav, S. (2008). Razlike antropometrijskih karakteristika i

motoričkih sposobnosti učenika uzrasta od devet do jedanaest godina. Glasnik
antropološkog društva Srbije, 43, 194-198.
17) Malina, R. M. (1994). Physical growth and biological maturation of young athletes.
Exercise and Sport Sciences Reviews, 22, 389–433.
18) Malina, R. M. (1998). Growth and maturation of young athletes: Is training for sport a
factor? In: Chang, K. M. & Micheli, L (eds.) „Sport and Children Williams & Wilkins”
(pp. 133–161). Hong Kong.
19) Malina, R. M. (1999). Growth and maturation of elite female gymnasts: Is training a
factor. In: Johnston, F. E., Zemel, B. & Eveleth, P. B. (eds.) „Human Growth in Context
Smith-Gordon”, (pp. 291–301). London:
20) Malina, R. M. (2002) The young athlete: Biological growth and maturation in a
biocultural context. In: Smoll, F. L. & Smith, R. E (eds.) „Children and Youth in Sport:
A Biopsychosocial Perspective, 2nd edn” (pp. 261-292). Brown and Benchmark,
Dubuque, IA.
21) Marta, C. C (2013). Determinants of physical fitness in prepubescent children and its
training effects. Doktoral Tises. Covila: Universidade Da Beira Interior Ciências Sociais
e Humanas.
22) Matić, R., Kuljić, R. i Maksimović, N. (2010). Motoričko ponašanje i socioekonomsko
okruženje. Teme – časopis za društvene nauke, 4, 1248-1260
23) Metikoš, D., Prot, F., Hofman, E., Pintar, Ž., Oreb, G. (1989). Merenje bazičnih
motoričkih dimenzija sportaša. Zagreb: Fakultet za fizičku kulturu.
24) Mladenović, I. i Đurašković, R. (2008). Analiza morfoloških karakteristika i
funkcionalnih sposobnosti devojčica selekcionisanih za odbojku. Glasnik antropološkog
društva Srbije, 43, 207-211.
25) Mladineo, M. (2006). Različitosti između dječaka i djevojčica petih razreda u nekim
motoričkim sposobnostima. U V. Findak (ed.) „Zbornik radova 15. ljetne škole
kineziologa Republike Hrvatske - Kvaliteta rada u područjima edukacije, sporta i
sportske rekreacije”. (str. 191-197). Zagreb: Hrvatski kineziološki savez.
26) Pejčić, A., Trajkovski - Višić, B. i Malacko, J. (2009). Utjecaj morfoloških karakteristika
i motoričkih sposobnosti na aerobnu izdržljivost dječaka i djevojčica predškolske dobi.
U: Jukić, I., Milanović, D., Gregov, C., Šalaj, S. (ur.) „Zborniku radova 7. godišnja
međunarodna konferencija Kondicijska priprema sportaša” (str. 377-380). Zagreb:
Kineziološki fakultet Sveučilišta u Zagrebu, Udruga kondicijskih trenera Hrvatske.
27) Selmanović, A., Milanović, L.. i Hrženjak, M. (2008.). Analiza utjecaja dodatnog
programa odbojke na promjene u varijablama za procjenu motoričkih sposobnosti
učenika 5. razreda osnovne škole. U B. Neljak (ur.) Zbornik radova 17. ljetne škole
kineziologa Republike Hrvatske, „Stanje i perspektiva razvoja u područjima edukacije,
sporta, sportske rekreacije i kineziterapije” (184 – 191). Poreč: Hrvatski kineziološki
savez.
298
DIFFERENT GENDER INCLUDED IN SCHOOL BASKETBALL
Summary:
The research was carried out with the aim of determining differences in the motor abilities of
children of sexually dimorphic groups who are included in the basketball school from Požega,
aged 10-12 years with coaching experience of only one year. On a sample of 40 children (20
girls and 20 boys), aged 10 to 12, who practice basketball 3 times a week at the OKK "Požega"
club in Požega, 4 motor tests were applied: Long jump from a standing position, Deep forward
bend on the bench, hand tapping and T test. Using the procedure of multivariate analysis of
variance (MANOVA), it was determined that there is a statistically significant difference in
the entire system of analyzed motor variables (P=0.01) depending on the gender of the
examined sample of children. By univariate analysis of variance (ANOVA), it was determined
that girls have better results in variables for assessing flexibility (p=0.04). Boys had better
results in the variable for evaluating the explosive strength of the legs, long jump from a
standing position (p=0.04) and agility, T test (p=0.01), while no statistically significant
differences were observed in the speed of alternative movements hands (p=0.29). The results
could have been influenced by training processes, also endogenous factors, as well as
exogenous factors that were not included in the scope of the research.
Keywords:
basketball, school age, motor skills, gender, differences.
299
INTEGRATIVNI METOD TRENINGA U FUNKCIJI

KOREKTIVNOG TRETMANA
Miloš Kojić 1, Tijana Šćepanović 2
1
ORCID 0000-0002-4515-7664, 2 0000-0001-8751-3316
1,2
Fakultet sporta i fizičkog vaspitanja Novi Sad
Sažetak/Apstrakt:
Pored tradicionalne kineziterapije i korektivne gimnastike, u današnje vreme neprestano se
traga za novim i efikasnim metodama koje će na praktičan i brz način da doprinesu zdravlju i
boljem kvalitetu života. U ovom radu predstavljen je integrativni metod treninga kao jedan
savremen i sveobuhvatan metod treninga koji se pokazao i kao veoma efikasan korektivni
tretman.
Tretman se sastoji od četiri faze, koje su u radu detaljno opisane, kao i koncept na kojem se
zasniva jedan ovakav tip treninga.
Pregledom dosadašnjih istraživanja i literature predstavljeni su primeri ovog treninga u praksi.
Integrativni metod treninga predstavlja kako korektivni tako i preventivni tretman i u
budućnosti može pronaći široku primenu kod osoba koje imaju određene probleme sa
posturom, ali i kod zdravih osoba koje žele da održavaju fizičku formu i posturalni status na
optimalnom nivou.
Cilj ovog rada jeste da predstavi integrativni metod treninga i na koji način on ima pozitivan
transfer na posturalni status u funkciji korektivnog tretmana.
Ključne reči:
integrativni trening, posturalni status, kineziterapija
300
Uvod
Posturalni status se može definisati kao kombinacija pravilnog držanja
segmenata tela tokom kretanja (Kendall, McCreari and Provence, 1993) i njihove
međusobne ravnoteže (Paušić i Dizdar, 2011). Sve češći slučajevi pojave posturalnih
poremećaja, kao i lošeg držanja tela prouzrokovanisu jednom od najrasprostranjenijih
bolesti modernog doba, hipokinezijom. Savremen tehnologija, prekomerna upotreba
mobilnih telefona, računara, kao i sve učestaliji poslovi u kojima dominirasedentarni
način rada su samo neki od razloga zbog kojih se čovek u današnje vreme sve manje
kreće. Hipokinezija se odnosi na mišićnu aktivnost koja je nedovoljna za njihovu
izgradnju, nedovoljna da potiče organe na održavanje njihove strukture i funkcije te
je nedovoljna za kvalitetno održavanje motoričke kontrole pokreta (Vuori, 2004).
Samim tim, neodrživa motoričkakontrola pokreta, dovodi do formiranja nedovoljno
kvalitetnih i neispravnih kretnih obrazaca, koji izvesno vode u mišićni disbalans, a
kasnije do formiranja posturalnih poremećaja i deformiteta kičmenog stuba. Statički
poremećaji mogu poremetiti ravnotežu u odnosu dužine i napetosti mišića.
Disfunkcija zglobova (hipomobilnost) je jedan od najčešćih uzroka bola kod
pojedinca. Jednom kada se izgubi normalna artrokinematika u zglobu, mišići oko tog
zgloba mogu se grčitii stezati u pokušaju da se minimizira stres na određeni deo tela.
Pojedini mišići postaju istegnuti (neaktivni), a drugi postaju zgrčeni (preaktivni) u
pokušaju sprečavanja kretanja i dalje povrede. Ovaj proces pokreće kumulativni ciklus
povreda. Zbog toga dolazi do disfunkcije zgloba, menja se odnos dužine i napetosti
mišića. Ovo menja normalne odnose mišićnih sila sa suprotne strane zgloba, što menja
normalne obrasce kretanja, a dovodi do strukturnih i funkcionalnih neefikasnosti.
(Clark, M.A., & Lucett, 2011)
Savremen i ubrzan način života iziskuje savremene metode treninga, takođe i
savremene metode kineziterapije i korektivnih tretmana posturalnih poremećaja.
Kineziterapiju je moguće definisati kao metodu fizikalne medicine i rehabilitacije
koja primenjuje pokret, odnosno vežbanje u svrhu lečenja bolesti, povreda, sindroma
i drugih zdravstvenih tegoba. Kao naučna grana, pripada polju kineziologije, a
pragmatično opisuje primenu kinezioloških spoznaja i načelau rehabilitacijski proces.
Jedno područje njene primene je u rehabilitaciji sportskih povreda, gdese pokazala
vrlo uspešnom kao samostalna tehnika ili u primeni sa drugim tehnikama (Parfenov i
Lamkova, 2021; Sumariva-Mateos i sur., 2022; Zaworski i Latosiewicz, 2021;
Kuyucu, Gülenç, Biçer, i Erdil, 2017).
Jedan od savremenih metoda treninga jeste integrativni metod treninga koji u
sklopu jednetrenažne epizode podrazumeva miofascialnu masažu, istezanje, jačanje i
aktivaciju mišića kao i integraciju svih tih elemenata u kompleksne kretne obrasce. U
ovom radu će biti predstavljen detaljan princip integrativnog metoda treninga, kao i
njegova primena u korektivnom vežbanju.
301
Integrativni metod treninga predstavlja specifičan i sveobuhvatan trening kojim

se istovremeno postiže povećanje obima pokreta, jačanje mišića, stabilizacija zglobova
i kvalitetnijeizvođenje kompleksnih pokreta. Trening se sastoji od četiri faze tako da
svaka od njih ima pojedinačno različite zadatke, ali na kraju jedan jedinstven cilj, a to
je korekcija statičkih i dinamičkih poremećaja na telu.
U prvoj fazi treninga, kroz tehniku miofascijalne masaže penastim valjkom, cilj
je da se zagreje i opusti mišićna fascija i mišić koji je dijagnostifikovan kao zgrčen ili
preaktivan. Miofascijalni sistem je zaštitna trodimenzionalna mrežna matrica
vezivnog tkiva koja obavija sve mišiće, organe, žlezde i ćelije u telu i okružuje
cirkulatorni, nervni i mišićno-skeletni sistem i digestivni trakt (Schleip, 2003).
Primena tehnike miofascijalne samo-masaže sa penastim valjcima može značajno
poboljšati fleksibilnost mišića kod sportista. Preporučuje se uključivanje
miofascijalne masaže u dnevnu rutinu treninga (Sulowska-Daszyk, 2022). Svaka
mišićna grupa, masira se u trajanju od 30 sekundi kontrolisanim pokretima dužinom
celog mišića od pripoja do pripoja.
Cilj druge faze jeste statičko istezanje istih tih zgrčenih, pre-aktivnih mišića, koji
ograničavaju obim pokreta u zglobu i utiču na narušavanje kretnog obrasca. U
zavisnosti od problema i dijagnoze, vežbač bira i zauzima početni položaj u kojem će
istezati željene, problematične mišićne grupe. Statičko istezanje kombinuje malu silu
sa dugim trajanjem koristeći autogenu inhibiciju. Ovaj oblik istezanja omogućava
opuštanje i istovremeno izduživanje mišića. Da bi se pravilno izvršilo statičko
istezanje, istezanje se drži na prvoj tački napetosti ili barijere otpora u trajanju od 30
sekundi. Pretpostavlja se da ovaj oblik fleksibilnosti smanjuje aktivnost mišićnog
vretena i ekscitabilnost motornih neurona (Clark & Lucett, 2021). U programu
korektivnih vežbi, statičko istezanje treba primeniti samo na mišiće za koje je
utvrđeno da su pre-aktivni ili zategnuti tokom procene.
Za razliku od prve dve faze koje se bave pre-aktivnim tkivima i mišićima, treća
faza se bavi aktivacijom i stimulacijom slabih i nedovoljno aktivnih mišićnih i
miofascijalnih tkiva. Cilj ove faze jeste da se kroz koncentrične, ekscentrične i statičke
kontrakcije ojačaju izolovane mišićne grupe koje su u proceni okarakterisane kao
nedovoljno aktivne i slabe. Ideja je da se vežbač pozicionira, a otpor bude u najboljoj
liniji akcije za optimalno angažovanje svakog željenog mišića. Osim izolacionih
vežbi, važno je da se aktiviraju, ojačaju i stabilizuju mišići trupa, kao isedalni mišići
koji su odgovorni za pravilno držanje karlice i lumbalnog dela kičmenog stuba.
Tehnika izvođenja vežbi jačanja podrazumeva da se željeni pokret izvede
koncentričnom kontrakcijom do maksimalnog obima pokreta u datom zglobu, zatim
se vežbač u tom položaju zadržava u statičkoj kontrakciji dve sekunde, nakon čega se
kroz ekscentričnu kontrakciju u trajanju od četiri sekunde vraća u početni položaj.
302
Pokret se ponavlja deset do petnaest puta u jednoj radnoj seriji, a u toku jednog
treninga rade se dve do tri radne serije.
Kada se aktiviraju odgovarajući mišići, četvrta i poslednja faza jeste tehnika
integracijekroz korišćenje integrisanog dinamičkog pokreta. Iz tog razloga i proizilazi
ime tretmana, integrativni metod treninga. Integrisano dinamičko kretanje
podrazumeva korišćenje dinamičkih vežbi za celo telo. Zajedno, integrisano
dinamičko kretanje poboljšava funkcionalni kapacitet, sistem kretanja čoveka
povećanjem multiplanarne neuromuskularne kontrole. Integrisana dinamička kretanja
se postižu korišćenjem vežbi koje se fokusiraju na sinergijsku funkciju, stabilnost i
mobilnost mišića. Važno je da postoji izvođenje vežbi u svim ravnima, kretanje iz
bilateralnih i jednostranih stavova kako bi se povećala među-mišićna koordinacija i
ponovo probudio neuromišićni sistem za održavanje pravilne posture tokom
funkcionalne aktivnosti. Čineći ovo, pomažemo da se ponovo uspostavi posturalna
kontrola i smanji rizik od povrede. Integrisano dinamičko kretanje podrazumeva nisko
opterećenje i kontrolisano kretanje u idealnom položaju. Primer integrisanog
dinamičkog kretanja može uključivati čučanj sa loptom sa presomiznad glave.
Tabela 1. Integrativni trening
Vežbe Doziranje
Mišići zadnje strane potkolenice D/L
Miofascijalna samo-
Mišići zadnje strane natkolenice
masaža
Mišići glutealne regije 30/30 sek.
Istezanje mišića zadnje strane potkolenice u
zakoračnom stavu
Statičko istezanje Fleksija u zglobu kuka pruženo u ležećem 30/30 sek.
položaju Iskorak jednom nogom sa otklonom
strupa u istu stranu
Ekstenzija u zglobu kuka u ležećem položaju na
leđima (most)
10/10
Jačanje trbušnih mišića u ležećem položaju na
Aktivacija 60 sek. 10/10
leđima Abdukcija jedne noge pruženo u ležećem
60 sek.
položaju na boku
Izdržaj u uporu za podlakticama
Integracija Duboki čučanj sa uzručenjem sa pilates loptom 2 x 15
U Tabeli 1 prikazan je jedan primer jedne trenažne jedinice integrativnog metoda

treninga koji je bio korišten unutar eksperimentalnog istraživanja „Efekat
integrativnog metoda zagrevanja na obim pokreta donjih ekstremiteta starijih
adolescenata“. Nakon inicijalnog skrininga i dijagnostike u vidu goniometrije,
primenjen je integrativni metod treninga u vremenskom periodu od šest nedelja.
Finalno merenje je pokazalo značajan napredak u vidu povećanja obima pokreta u
svim parametrima koji su izmereni. Integrativni metod zagrevanja i vežbanja
predstavlja kako korektivni tako i preventivni tretman. Osvrtom na gore navedeno
303
istraživanje potvrđuje se efikasna primena ovakvog metoda treninga u praksi (Kojić i

sar. 2022).
Metode
U svrhu analize i sagledanja problematike koja se odnosi na kineziterapiju,
korektivnu gimnastiku, trening snage, povećanje obima pokreta, novih metoda
vežbanja autori su se prevashodno opredelili za srodne naučne radove koji su
publikovani u poslednjih dvadeset godina. Korišćena je dostupna naučna literature
preko pretraživača Google scholar, PubMed, Scopus I Web of Sciense, dok su ključne
reči uključivale „ integrativni trening, kineziterapija, korektivna gimnastika, kretni
obrazac, kvalitet života.” Pored naučnih radova, za izradu rada korištena je i
adekvatna literatura iz oblasti kineziterapije.
Zaključak
Integrativni metod se već sada uveliko praktično primenjuje u treningu. Pored
korektivnog on ima i preventivnu ulogu, a najveći benefit ovog treninga je taj što
ispravljen kretni obrazac kod vežbača smanjuje opasnost od ponovnog nastanka
određenog mišićnog disbalansa ili posturalnogporemećaja. Ovaj metod se zasniva na
vežbanju osnovnih i kompleksnih kretnji koje su primenjiveu svakodnevnom životu,
ispravljanjem pokreta i njegovom primenom u svakodnevnom kretanju direktno
utičemo na poboljšanje zdravlja i kvaliteta života.
Iz pretražene literature koja je korištena u ovom radu potvrđuju se pozitivni efekti
integrativnog treninga u funkciji korektivno tretmana i otvaraju prostor za nova
istraživanja na ovu temu kojim bi se mogaopokazati tačno koliki efekat može da ima
ovaj metod treninga.
Literatura
Clark, M.A., & Lucett, S. C. (2011). NASM Essetials of Corrective Exercise Training. Lippincott Williams
& WilkinsWolters Kluwer business.
Iwona Sulowska-Daszyk, Agnieszka Skiba(2022) The Influence of Self-Myofascial Release on Muscle
Flexibility in Long-Distance Runners. Int. J. Environ. Res. Public Health, 19(1), 457;
https://doi.org/10.3390/ijerph19010457
Kendall, F.P., McCreary, E.K., & Provance, P.G. (1993). Muscles, testing and functions (4th ed.).
Baltimore: Williams & Willkins.
Kojić, M., Šćepanović, T., Rašković, B. (2022). The effect of integrated warming – up method on the
lower extremities range of motion in older adolescents. 30th Summer School of Kinesiologists of the
Republic of Croatia, Zadar, Croatia, 29 June – 02 July, 2022, pp. 610 – 618.
304
Kuyucu, E., Gülenç, B., Biçer, H., Erdil, M. (2017). Assessment of the kinesiotherapy's efficacy in male
athletes with calcaneal apophysitis. Journal of orthopaedic surgery and research, 12(1), 146.
https://doi.org/10.1186/s13018-017- 0637-5
Paušić, J., & Dizdar, D. (2011). Types of Body posture and their characteristics in boys 10 to 13 years of
age. Collegium Antropologicum, 35(3), 747–754.
Parfenov, V. A. i Lamkova, I. A. (2021). Effectiveness of kinesiotherapy in chronic non-specific low
back pain. Annals Of Clinical And Experimental Neurology, 15(3), 35-42. doi:
10.54101/ACEN.2021.3.4
Sumariva-Mateos, J., León-Valenzuela, A., Vinolo-Gil, M. J., Bautista Troncoso, J., Del Pino Algarrada,
R., Carmona-Barrientos, I. (2022). Efficacy of myofascial therapy and kinesitherapy in improving
function in shoulder pathology with prolonged immobilization: A randomized, single-blind, controlled
trial. Complementary therapies in clinical practice, 48, 101580. Advance online publication.
https://doi.org/10.1016/j.ctcp.2022.101580
Schleip, R. (2003). Fascial plasticity - A new neurobiological explanation: Part 1. Journal of Bodywork and
MovementTherapies, 7(1), 11–19. https://doi.org/10.1016/S1360-8592(02)00067-0
Vuori, I. (2004.). Tjelesna neaktivnost je uzrok većine bolesti koje su javnozdravstveni problem,
(prijevod: Heimer,S.), Sport za sve, HSSR, Zagreb.
Zaworski, K. i Latosiewicz, R. (2021). The effectiveness of manual therapy and proprioceptive
neuromuscular facilitation compared to kinesiotherapy: a four-arm randomized controlled trial. European
journal of physical and rehabilitation medicine, 57(2), 280–287. https://doi.org/10.23736/S1973-
9087.21.06344-9
INTEGRATIVE TRAINING METHOD AS A

CORRECTIVE TREATMENT FUNCTION
Summary:
In addition to traditional kinesitherapy and corrective gymnastics, nowadays there is a constant
search for new and effective methods that will contribute to health and a better quality of life
in a practical and quick way. This paper presents a modern and comprehensive training method
that has proven to be a very effective corrective treatment.
The treatment consists of four phases, which are described in detail in the paper, as well as the
concept on which this type of training is based.
An overview of previous research and literature presents examples of this training in practice.
The integrative method of training represents both corrective and preventive treatment and, in
the future, it can be widely used in people who have certain problems with posture, but also in
healthy people who want to maintain their physical form and postural status at an optimal level.
The goal of this work is to present an integrative training method and how it has a positive
transfer to postural status as a function of corrective treatment.
Keywords:
integrative training, postural status, kinesitherapy
305
Originalan rad/OriginalArticle
EFEKTI DVANAESTO-NEDELJNOG TRENAŽNOG PROCESA NA

RELATIVNU SNAGU VESLAČA
Denis Kozma
ORCID 0000-0003-1470-6613
Veslački klub „Palić“, Subotica, Srbija
Sažetak/Apstrakt:
Relativna snaga sportista je važna za veslački sport. Cilj ovog rada je bio da se proveri efekat
dvanaesto-nedeljnog trenažnog procesa na poboljšanje relativne snage veslača različitih
uzrasnih kategorija. Na ukupnom uzorku od N=8 ispitanika (N=5 kadeta i N=3 juniora),
relativna snaga je procenjivana indirektnim putem tri testa: veslačkog ergometra na 2000m,
maksimalnim skokom u vis bez pripreme i testom ekstenzora trupa. Rezultati sva tri testa su
pokazali da je dvanaesto-nedeljni trenažni tretman poboljšao relativnu i repetitivnu snagu kod
veslača različitih uzrasta i različite telesne konstitucije. Test na ergometru na 2000m, skok u
vis bez pripreme i test ekstenzora trupa mogu da posluže trenerima kao indirektni pokazatelji
relativne snage sportista u planiranju trenažnog procesa.
Ključne reči:
trening, veslanje, utreniranost, ergometar, repetitivna snaga
306
Uvod
Veslanje je sport u kojem se trke odvijaju na vodi. Veslačka staza je dužine
2000m, a veslačka trka traje od 5,5 – 8,5 minuta (u zavisnosti od discipline i kategorije
veslača) pri čemu broj zaveslaja u minuti dostiže 38. Ovaj sport zahteva visok nivo
snažne izdržljivosti, relativne snage, repetitivne snage i aerobnog kapaciteta (Kozma
i Vujkov, 2021). Intenzitet rada u veslačkim trkama se kreće u zoni anaerobnog praga.
Pored toga, od sportiste „zahteva“ izuzetno savladanu tehniku, taktiku (Rajković,
2015) i jak psihološki profil (Gentner i sar., 2014).
Zbog kontinuiranog cikličnog kretanja, veslanje zahteva kontinuiranu
proizvodnju aerobne i anaerobne snage. Ciklus zaveslaja se sastoji od aktivne i
pasivne faze. U aktivnoj fazi zaveslaja (faza propulzije) od momenta zahvata vode
veslom, veslači prvo odguruju čamac do momenta opružanja nogu, potom povlače
vesla donjim delom leđa i na kraju dovlače vesla rukama do tela, što zahteva visok
nivo mišićne snage i izdržljivosti. Da bi se završila veslačka trka na 2000m potrebno
je oko 250-280 zaveslaja (ciklusa) u što kraćem vremenskom roku.
Trening snage čini sastavni deo trenažnog procesa veslača i čini 10-20% ukupnog
vremena treninga. Opisna istraživanja sugerišu da tokom takmičarske sezone veslači
obavljaju trening snage sa 85 i 95% od 1RM (Gee i sar., 2016).
Cilj ovog rada je bio da se utvrdi efekat dvanaesto-nedeljnog trenažnog procesa
na poboljšanje relativne i repetitivne snage veslača.
Metod rada
Uzorak ispitanika
U istraživanju je učestvovalo ukupno N=8 veslača. Celokupan uzorak je podeljen
u dve grupe u odnosu na uzrast: kadeta n=5 (15,15 ± 0,75 god.), juniora n=3 (16,92 ±
0,57 god.) godina. Svi ispitanici su nacionalnog ranga, i aktivni članovi Veslačkog
Kluba „Palić“, Subotica, Srbija.
Uzorak mernih instrumenata
Procena snage veslača je sprovedena testom na veslačkom ergometru Concept II
(Nottingham, UK). Snaga je računata po formuli W/kg, u obzir je uzeta ukupna
količina generisanih vata (W) na dužini staze od 2000m po protokolu Chun-Jung H. i
sar. (2007). Vrednosti relativne snage su merene na ergometru testom na 2000m sa
preporučenim otporom vrednosti od 50% koji je jednak uslovima veslanja na vodi u
disciplini „skif“ (disciplina u kojoj vesla jedan sportista u čamcu).
307
Procena maksimalnog skoka u vis bez pripreme (CMJ) je meren uz pomoć

kamere mobilnog telefona visoke rezolucije (4k) sa 30-60 slika u sekundi i aplikacije
My Jump 2 po protokolu Carlos Balsalobre-Fernándeza, Mark Glaisterb i Richard
Anthony Lockeyb (2015).
Repetitivna snaga je procenjivana testom ekstenzora trupa, na klupi visine 1,2m.
Slobodan gornji deo tela se odiže do horizontalnog položaja, dok je donji deo tela
(noge) fiksiran na klupi. Zadržavanje gornjeg dela tela u horizontalnom i vertikalnom
(slobodnom) položaju je dozvoljen maksimalno 2 sekunde po protokolu Huang i sar.
(2007).
Svi rezultati su dobijeni direktno iz mernih instrumenata a napredak nakon
tretmana je izražen u procentima. U toku trenažnog procesa vodi se evidencija svih
testiranja i napretka sportista. Prikazani eksperimentalni tretmani potpadaju pod
standardnu evaluaciju trenažnog procesa te ne podležu posebnom razmatranju etičke
komisije VK Palić.
Eksperimentalni tretman
Eksperimentalni trenažni tretman za poboljšanje snage veslača je trajao 12
nedelja. U toku eksperimentalnog tretmana izvršena su dva merenja i to inicijalno u
prvoj nedelji pripremnog perioda, i finalno merenje u dvanaestoj nedelji koji se
poklopio sa vrhuncem takmičarskog perioda. U tom periodu treninzi su održavani na
suvom (obali) u vidu kondicionih treninga, na veslačkim ergometrima i treninga snage
sa tegovima (sa i bez asistencije) kao i vežbama za oblikovanje (Tabela 1).
Kondicioni treninzi su se održavali u prirodi ili školskoj sali. Podrazumevali su
kombinaciju trčanja, vežbe oblikovanja i pliometrijske vežbe. U zavisnosti od
propisanog plana trčanje je bilo u kontinuitetu od 60-90 min, ili intervalno sa
kombinacijom vežbi oblikovanja uz predviđene pauze u toku rada 2-3 puta po 5-7
min. Pliometrijske vežbe su se održavale zasebno posle 30 min obaveznog zagrevanja
i trajale su od 45-60 min sa predviđenim odmorima u toku rada 2-3 puta po 5-7 min.
Treninzi na veslačkim ergometrima su detaljno planirani progresivno tokom 12
nedelja. U zavisnosti od plana rada na ergometrima se radilo kontinuirano ili
intervalno. Kontinuirani rad na ergometru je podrazumevao 45-60 min veslanja bez
prestanka sa niskim brojem zaveslaja u minuti (18 – 20 – 22/min). U ovoj zoni su
razvijane aerobne sposobnosti veslača. Intervalni rad na ergometru je podrazumevao
kraće distance ili kraće vreme rada sa većim brojem zaveslaja u minuti (24-32/min)
do individualnog maksimalnog broja zaveslaja. U zonama sa brojem zaveslaja 24-
26/min rad se odvijao u zoni anaerobnog praga, a preko 27/min zaveslaja rad se
odvijao u anaerobnoj zoni.
308
Treninzi snage su održavani dva puta nedeljno u trajanju od 60-90 min u zasebnoj
teretani. Rađene su karakteristične vežbe za veslače, kao što su: potisak sa grudi kosi
ili pravi (Bench-press), povlačenje na grudi (Pulling bench), vežbe povlačenja za leđa,
grudi i ruke, rad sa bučicama (Dumb bells), ruskim zvonom (Russian bell), mrtvo
dizanje (Dead lift), čučnjevi (Squat) i iskoraci sa slobodnim tegom (Lounges). Pre
svakog treninga je rađeno zagrevanje 12 minuta poskoka u mestu u kombinaciji sa
naizmeničnom promenom nogu u raskoraku. Treninzi snage su rađeni kombinacijom
prethodno navedenih vežbi, u 6 serija po12 ponavljanja svake vežbe na 30-50% 1RM-
a, progresivno, dok se u 11 i 12 nedelji radilo sa sub-maksimalnim opterećenjem 6
serija do tri ponavljanja do 90% 1RM.
Tabela 1. Raspored treninga po danima

TRENING Dani
Pon. Uto. Sre. čet. Pet. Sub. Ned.
Kondicioni X X X odmor
Ergometar X X X odmor
Snaga X X odmor
Rezultati
Vrednosti snage izmerene na veslačkom ergometru su izražene u apsolutnim i
relativnim vrednostima na inicijalnom i finalnom merenju, dok je napredak u snazi
prikazan u procentima, kao razlika u vrednostima između dva merenja (Tabela 2).
Zabeležen napredak prosečne vrednosti za kategoriju juniora je 2,77% , dok za kadete
7,01%.
Tabela 2. Rezultati sa dobijenim vrednosti merenja maksimalne snage na ergometru
u na dužini staze od 2000m sa preporučenim otporom od 50%.
Inicijalni Progres
Finalni test
R Sportista Telesna masa test %
B i kategorija (kg) W/k W/k
Watt Watt W/kg
g g
Veslač 1 junior 14,6 15,6
1 76,6 1120 1198 6,96%
(M) 2 4
Veslač 2 junior 17,1 1125, 17,2
2 65,1 1114 1,04%
(M) 1 6 9
Veslač 3 junior 17,2 17,3
3 57,2 988 991 0,30%
(M) 7 3
Veslač 7 kadet 17,0 1498, 18,2
7 82,1 1400 7,03%
(M) 5 4 5
309
Veslač 8 kadet 15,4 15,7

8 64,4 994 1014 2,01%
(M) 3 5
9 81,1 1086 1216 11,97%
(M) 9 9
10 53,3 697 783 12,34%
(M) 8 9
Veslač 11 kadet 1012, 14,6 14,9
11 69 1030 1,70%
(M) 8 8 3
U tabeli 3 su prikazani rezultati visine skokova (CMJ- CounterMovement Jump),

sa rezultatima izraženim u metrima. Na završnom testu vertikalnog skoka iz mesta
bez pripreme zabeležen je bolji rezultat od izmerenog inicijalnog testa, i u proseku su
poboljšane vrednosti za juniore 13,79%, a kod kadeta 10,47%.
Tabela 3. Vertikalni skok bez pripreme (CMJ)
Progr
Progr
Inicijalni es
Finalni test es
test visine
w/kg
R Sportista i Telesna masa skoka
B kategorija (kg) Visi Visi
na W/k na W/k
% %
skok g skok g
a (m) a (m)
Veslač 1 junior 16,4 20,2 58,60 23,55
1 76,6 0,17 0,27
(M) 0 6 % %
Veslač 2 junior 16,4 18,3 28,59 11,53
2 65,1 0,23 0,30
(M) 4 4 % %
Veslač 3 junior 21,0 22,4 11,76 6,30
3 57,2 0,25 0,28
(M) 8 1 % %
Veslač 7 kadet 21,0 21,8 3,90
7 82,1 0,27 0,29 7,34%
(M) 2 4 %
Veslač 8 kadet 18,4 20,9 28,59 13,41
8 64,4 0,23 0,30
(M) 9 6 % %
Veslač 9 kadet 25,3 26,4 4,45
9 81,1 0,23 0,25 7,05%
(M) 3 6 %
Veslač 10 kadet 20,5 23,4 26,50 13,85
10 53,3 0,23 0,29
(M) 5 0 % %
Veslač 11 kadet 23,0 26,9 29,18 16,74
11 69 0,27 0,35
(M) 4 0 % %
Rezultati testa repetitivne snage ekstenzora trupa su prikazani u Tabeli 4. Završni

test ekstenzora trupa je pokazao prosečni napredak kod juniora 39,56%, dok je kod
kadeta zabeležen progres 35,98% u odnosu na inicijalni test. Na finalnom testu Veslač
7 je prijavio bol u leđima te je test prekinut, što se i vidi u tabeli (Tabela 4).
310
Tabela 4. Test ekstenzora trupa
inicijalni test finalni test

RB Sportista i kategorija Progres %
broj ponavljanja broj ponavljanja
1 Veslač 1 junior (M) 46 65 41,30%
2 Veslač 2 junior (M) 60 70 16,67%
3 Veslač 3 junior (M) 56 90 60,71%
7 Veslač 7 kadet (M) 39 32 -17,95%
8 Veslač 8 kadet (M) 29 30 3,45%
9 Veslač 9 kadet (M) 30 63 110,00%
10 Veslač 10 kadet (M) 32 51 59,38%
11 Veslač 11 kadet (M) 40 50 25,00%
Diskusija
Sprovedenim istraživanjem je pokazano da je kod posmatranih uzrasnih
kategorija, nakon programiranog trenažnog procesa, došlo do porasta relativne i
repetitivne snage. U ovom testu jedan veslač je prijavo bol u leđima te je za njega test
prekinut, a njegov rezultat je prikazan negativnom vrednosti. Zbog heterogenosti
grupe prikazani su pojedinačni rezultati. Zbog malog broja sportista koji se takmiče
više od godinu dana mali je broj testiranih. Trenažni proces je bio programiran tako
da se u vrhuncu takmičarskog periodu završava dvanaesto-nedeljni eksperimentalni
period i kao završetak je bilo predviđeno Državno prvenstvo na ergometrima.
Međutim odlukom Veslačkog Saveza Srbije, Državno prvenstvo na ergometrima je
pomereno za sredinu marta 2022 godine te zbog toga se nije moglo izvršiti poređenje
rezultata između Državnih prvenstava iz 2021. i 2022. godine. Individualni progres
sportista je svakako postignut i zabeležen.
Izquierdo-Gabarren i sar. (2010) su došli do sličnih rezultata u osmo-nedeljnom
trenažnom tretmanu treninga snage sa sub-maksimalnim brojem ponavljanja i
opterećenjem od 79-92% 1RM. Dobijeni rezultati su doveli do poboljšanja rezultata
na veslačkom ergometru.
Uzimajući u obzir inicijalne i finalne rezultate merenja ovog istraživanja, može
se potvrditi da je eksperimentalni tretman dvanaesto nedeljnog-nedeljnog
programiranog trenažnog procesa bio uspešan. Primetna su poboljšanja relativne i
repetitivne snage kao i skraćenje vremena potrebno za veslanje 2000m na veslačkom
ergometru.
Prednosti ovakvog eksperimentalnog merenja i trenažnog procesa je mogućnost
za trenere da isprate napredak kod sportista. Dobro planiran trenažni proces može da
311
poboljša relativnu snagu i snažnu izdržljivost što je ključni pokazatelj utreniranosti

sportiste.
Limitiranost prikazanog istraživanja se sa jedne strane ogleda u relativno malom
broju ispitanika, koji bi se mogao pripisati demografskom poreklu tj. uticaju malih
sredina. Sa druge strane moderan načina života očigledno mnogo utiče na manjak
interesa ka aktivnom sportsko-takmičarskom životu.
Primenjeni testovi za procenu snage i snažne izdržljivosti u ovom istraživanju su
indirektnog tipa, iako lako primenjivi kao terenski testovi, bilo bi dobro potvrditi
ovakve vrednosti i u laboratorijskim uslovima. Takođe, jedan od limita studije je i
manji broj istraživanja ovakvog i sličnog tipa, pogotovu u proteklih 5 godina. U
svakom slučaju, sa svakodnevnim napretkom tehnologije i poboljšavanjem uslova za
trenažni rad, neophodno je prvenstveno potvrditi istraživanja vezana za relativnu
snagu veslača sa teritorije Srbije povećanjem broja ispitanika, kao i potvrditi ove
vrednosti u laboratorijskim uslovima.
Zaključak
Utvrđeno je da dobro isplanirani dvanaesto nedeljni trenažni proces, može da
poboljša relativnu i repetitivnu snagu veslača, samim tim se poboljšavaju i rezultati
veslača na ergometru. Obzirom da se radi sa decom srednjoškolskog uzrasta što veća
prisutnost na treninzima je neophodna da bi se postigli pozitivni efekti trenažnog
procesa.
Literatura:
Balsalobre-Fernández, C., Glaister, M., & Lockey, R. A. (2015). The validity and reliability
of an iPhone app for measuring vertical jump performance. Journal of sports sciences, 33(15),
1574-1579.
Gee, T. I., Caplan, N., Gibbon, K. C., Howatson, G., & Thompson, K. G. (2016). Investigating
the effects of typical rowing strength training practices on strength and power development
and 2,000 m rowing performance. Journal of Human Kinetics, 50(1), 167-177.
Gentner, Noah & Jordens, Nicole & Czech, Daniel & Joyner, Barry & Biber, Duke. (2014).
An examination of elite rowers and their experiences of conquering their mental boundaries..
Journal of Sports Science. 2. 72-80.
Huang, C. J., Nesser, T. W., & Edwards, J. E. (2007). Strength and power determinants of
rowing performance. J Exerc Physiol Online, 10(4), 43-50.
312
Izquierdo-Gabarren M., Gonzalez De Txabarri Exposito R., Garcia-pallares J., Sanchez-

medina L., De Villarreal ES, Izquierdo M. 2010. Concurrent endurance and strength training
not to failure optimizes performance gains. Med Sci Sports Exerc,; 42: 1191-1199
Kozma, D., & Vujkov, S. (2021). Efekti jedanaesto-nedeljnog trenažnog procesa na aerobni
kapacitet veslača. U 12 interdisciplinarna stručno-naučna konferencija HORIZONTI (str.
220).
Rajković, Ž. M. (2015). Changes of biomechanical variables of the stroke under influence of
rowing 2000m with maximum speed on rowing ergometer with maximum speed [Doctoral
dissertation, Faculty of Sport and Physical Education]. Belgrade, Serbia.
EFFECTS OF THE 12-WEEK TRAINING PROCESS ON THE

INCREASE IN THE RELATIVE STRENGTH OF THE ROWERS
Abstract:
The relative strength of the athlete is important for the rowing sport. This study’s aim was to
investigate the effects of the twelve-week training process on improving the relative strength
of rowers of different age categories. On a total sample of N=8 subjects (N=5 cadets and N=3
juniors), relative strength was estimated indirectly by three tests: rowing ergometer at 2000m,
Counter Movement Jump (CMJ), and upper body extensor test. The results of all three tests
showed that the twelve-week training treatment improved relative and repetitive strength in
rowers of different ages and different body constitutions. The 2000m ergometer test, the CMJ,
and the upper body extensor test can serve coaches as indirect indicators of the athletes' relative
strength in planning the training process.
Keywords:
training, rowing, fitness, ergometer, repetitive strength.
313
PROMENE SPORTSKOG DELOVANJA U KONTEKSTU

ISTORIJSKIH DOGAĐAJA - FUDBALSKA SEKCIJA ŽAK
IZ SUBOTICE
doc. dr Tin Mudražija 1, Nebojša Jakovljević 2
1
ORCID 0000-0001-8820-3571 , 2 0000-0001-7035-1605
1
Filozofski fakultet Univerziteta u Mariboru, Slovenija
2
Sažetak/Apstrakt:
Članak je posvećen pomalo zaboravljenom subotičkom fudbalskom velikanu Železničarski
atletski klub (ŽAK), čiji je današnji sledbenik Fudbalski klub Spartak. U članku se na osnovu
neobjavljene arhivske građe, publikovanih izvora i relevantne literature analiziraju sve
najvažnije prekretnice u radu kluba. Za početnu godinu istraživanja uzeta je 1914, kada je u
Subotici osnovan Subotički železničarski atletski klub ili u originalu na mađarskom Szabadkai
Vasutas Atletikai Klub (SzVAK), a kao krajnja granica odabrana je 1945, kada je jednoglasno
odlučeno da ŽAK pristupi, odnosno da se utopi u novoformirano društvo FOK Jovan Mikić -
Spartak kao njegova fudbalska sekcija. Poseban predmet analize u ovom radu je period Drugog
svetskog rata i aneksije Bačke, samim tim i Subotice, od strane Mađarske, kada se ŽAK pod
hungarizovanim imenom SzVAK takmičio u Drugoj ligi Mađarske (NB II). Rad predstavlja i
pokušaj da se ukaže na značaj i ulogu koju je Železničarski atletski klub (ŽAK) u Subotici
imao u procesu uspostavljanja lokalnog sportskog života.
Ključne reči:
Istorija fudbala, fudbalski klub, ŽAK Subotica, FK Spartak, Jugoslavija, Subotica, okupacija
314
Uvod i osnivanje ŽAK-a

Inspiracija za pisanje ovog rada počiva u činjenici da fudbal usprkos tome da više
od jednog veka predstavlja važan deo svakodnevnog života ljudi u Evropi i svetu i da
je u tom periodu postao jedan od najrasprostranjenijih segmenata moderne popularne
kulture, u Jugoslaviji i Srbiji on - još uvek - nije proučavan na adekvatan način.
Iznimka u tom trendu nažalost nije ni grad Subotica i jedan od njenih fudbalskih
velikana Železnički atletski klub.
Prvi klub, zapravo prva iteracija kluba Železničarski atletski klub (skraćeno, u
daljem tekstu ŽAK), čiji je sledbenik Spartak, što je jedna od glavnih teza ovog rada,
bio je Subotički železničarski atletski klub ili u originalu na mađarskom Szabadkai
Vasutas Atletikai Klub (skraćeno, u daljem tekstu SzVAK). Taj klub je osnovan u
osvit Prvog svetskog rata 1914. godine, a posao prvog referenta fudbalske sekcije
obavljao je Karlo Hekinger. Međutim, bez ikakve aktivnosti njegov rad je prekinut
početkom Velikog rata. Najava obnavljanja jeste članak u kom je navedeno da je
9.4.1918. godine održan sastanak s ciljem osnivanja Subotičkog železničarskog kluba
„Trudbenik“, a za prvog predsednika predložen je glavni železnički inženjer Adolf
Segi (Bácsmegyei Napló, br. 87, 11.4.1918., str.3.). Da li je do osnivanja došlo ne
znamo, ali nam je poznato da je uskoro obnovljen prethodno pomenuti SzVAK, što
ukazuje da između ova dva kolektiva postoji neka veza. U proleće 1919. godine
SzVAK se takmiči u prvenstvu grada Subotice i zauzima drugo mesto sa sedam
bodova. Takođe, on objavljuje i svoj klupski sportski list istoimenog naziva, kroz koji
možemo pratiti njegov razvoj i aktivnosti. Klub se takmičio do početka 1920. godine,
kada su odlukom vlasti Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca sve sportske organizacije
povezane sa prethodnim državama (u ovom slučaju Mađarskom) raspuštene.
Ono što se pouzdano zna jesu činjenice vezane za osnivanje ŽAK-a 1922. godine.
O tome da li su ovi klubovi povezani nema direktnih dokaza (postoje posredni, na
primer da je Karlo Hekinger bio u oba kluba), ali kao što će se pokazati u daljem tekstu
- svi klubovi koji će biti spomenuti su bili pod patronatom železnice.
O tome da je ŽAK osnovan 1922. govori dopis Bačkoj koji se čuva u Istorijskom
arhivu Subotice, a datiran je na 10. jun iste godine. Isto tako, već se u prvom broju
novog lista Jugoszlav Sportlet iz Subotice iz jula 1922. godine spominje ŽAK. Klub
je već tada registrovan i primljen u članstvo Jugoslovenskog nogometnog saveza, a u
prvenstvo drugog razreda Subotičkog nogometnog podsaveza uključen je od sezone
1922/1923. Sem navedenih, postoji i nekoliko drugih izvora koji potvrđuju njegovo
osnivanje.
List Jugoszlav Sportlet je početkom 1923. godine (Jugoszlav Sportelet, br. 1,
1.1.1923., str. 8.) objavio pregled klubova u kom za ŽAK piše sledeće: „Subotički
ŽAK. Osnovan 1922. godine. Predsednik: Panić P. Antonije. Podpredsednik:
315
Gavanski Jene. Generalni sekretar: Malagurski V. Sekretar: Drenković Ištvan.

Referent: Hekinger Karolj. Vođa: Palić Antal. Član uprave: Čupić Jožef. Standardna
ekipa: Takač, Knapec, Bence, Budanović I., Ognjanov, Budanović II., Čete, Cecelja,
Hegediš, Somodi, Šokčić.“
U Jugoslovenskom sportu (Jugoslovenski sport: almanah sportskih klubova
Jugoslavije, urednik i izdavač Josip Frank, 1928, Novi Sad) ,na strani 111, klub je
predstavljen na sledeći način: “Osnovan 1922. god. Boja kluba: plavo-crno. Ima svoje
igralište sa 600 sedišta. Nogomet, osnovan 1922. god. primljen u II. razred i stalno se
nalazi na trećem mestu I. razredu. Važniji rezultati poslednjeg vremena: ŽAK – Kiniži
Temišvar 3:1, ŽAK – SAND 2:1. Od igrača naročito se ističu: Cvetković, centerhalf,
Čistin, bek i M. Budanović, half, koji je poginuo prilikom sudara vozova u Vrbasu.
Imenovi su stalni reprezentativci Podsaveza. Predsednik kluba: Vjekoslav Glavina, v.
čin. Direkcije (pr.aut. direkcije železnice). Potpredsednik: Franja Gregorić, šef stanice
subotičke. Sekretar: Feodor Bukovala. Ugovarač utakmica: Karlo Hekinger.
Brzojavna adresa: Žak, Subotica, telefon br. 250.”
Godine rada ŽAK-a 1922-1941

Tema rada je fudbalska sekcija ŽAK-a koja je bila primarna sekcija. Već u prvoj
godini postojanja klub postiže uspeh osvajanjem A grupe II razreda u konkurenciji
sedam timova, dok u finalnim borbama za prvaka II razreda pobeđuje u dvomeču
odličnu ekipu VSC-a iz Vrbasa. Iste, 1923. godine, pred pomenute odlučujuće mečeve
protiv VSC-a, odigrane u avgustu, ŽAK od izvesne gospođe Hartman dobija jedan
kompleks zemlje od 3000 m2 za izgradnju fudbalskog igrališta.
Klub se od 1923. godine redovno takmiči u prvom razredu podsaveznog
prvenstva Subotičkog nogometnog podsaveza, kasnije u Subotičkoj grupi najjačeg
razreda. Od sezone 1923/1924. do 1929/1930. zauzima pretežno pozicije u gornjem
delu tabele, a gostuju u Subotici i strane ekipe poput Vakera i Ostmarka iz Beča,
Kinjižija iz Temišvara i drugih. Naredne sezone, dakle 1930/1931. po prvi put postiže
veći uspeh osvajanjem prvenstva Subotičkog nogometnog podsaveza, pobedivši
Somborsko sportsko udruženje (skraćeno Sport) u dvomeču. Moramo istaći da je ovaj
uspeh delimično stvaren i zbog toga što su se dva najveća rivala tog doba Bačka i
SAND takmičili u kvalifikacionoj ligi za državno prvenstvo. Od tada ŽAK je u samom
vrhu Subotičkog fudbala. Iako su sledeće tri sezone, od 1931/32 do 1933/34, bile
neuspešne u pogledu osvajanja prvenstva podsaveza, u domenu organizacije kluba je
učinjen priličan napredak. On tih godina preuzima primat u Subotici.
Na redovnoj godišnjoj skupštini kluba 17.4.1932. godine izabrana je nova uprava
kluba na čelu sa Miodragom Dimitrijevićem. Početkom septembra 1933. godine
316
podnosi ostavku jedan od najzaslužnijih i najaktivnijih članova ŽAK-a, poslovni

predsednik Mihajlo (Mihalj) Sele, pre svega, kako je tvrdio, zbog narušenog zdravlja.
Pošto je bio poreklom Rumun, ugovorao je gostovanja u Rumuniji i uzvratne utakmice
u Subotici sa klubovima iz ove države,zahvaljući kojima je je ŽAK stekao veoma
dobru reputaciju. Međutim, nije proteklo ni mesec dana, na nagovor članova uprave,
igrača i navijača Sele povlači ostavku i vraća se rukovođenju kluba kao poslovni
predsednik. Njegov povratak, kako će se ispostaviti i ostanak na funkciji, doneo je
veliku korist ŽAK-u. Prema izveštaju podnetom Jugoslovenskom nogometnom
savezu i Ministarstvu fizičkog vaspitanja naroda Kraljevine Jugoslavije 1934. godine,
koji je nosio naziv “Statistički podaci nogometnih klubova”, izneti su sledeći podaci:
Ime kluba i mesto: (utisnut je pečat kluba). Tačna adresa: Železnička direkcija.
I. Broj članova po kategorijama je bio sledeći: 45 aktivnih muških i 300
redovnih muških članova, ukupno 345.
II. Klub je imao samo fudbalsku (nogometnu) sekciju sa 45 muških članova.
III. Klub nije imao sopstveno igralište ni dom. Trener: Fric Levitus iz Beča.
Lekar: dr Plavnić Krsta. Kupatilo i tuševe nema.
IV. Klub je bio registrovan (začlanjen) u Jugoslovenski nogometni savez i
Sportsku zajednicu željezničkih klubova.
Slika 1. Kraj izveštaja, sa pečatom kluba i potpisima sekretara i predsednika
Četiri sezone nakon prve titule, u sezoni 1934/35. stiže i druga titula prvaka
podsaveza, a zatim još jedna u sledećoj sezoni. Iako je u jesen 1935. godine ŽAK
igrao u kvalifikacijama za ulazak u državnu ligu, iste su poništene i određeno je da
ŽAK igra u podsaveznom prvenstvu u proleće 1936. godine. To nije bio problem za
najbolji tim Subotičkog podsaveza tih godina, koji superiorno osvaja prvenstvo
podsaveza i po prvi i jedini put pre Drugog svetskog rata biva uvršten u najbolje
klubove u Kraljevini Jugoslaviji. Državno prvenstvo je te sezone (godine) igrano po
kup sistemu, a u okviru prvog kola u dvomeču je poražen od prvaka Osiječkog
podsaveza Slavije iz Osijeka. U Subotici, na igralištu Sporta u “Dudovoj šumi”, 7.
juna 1936. godine ŽAK je izgubio od Slavije rezutatom 1:0, dok je u revanšu, u
Osijeku, na igralištu “kraj Drave”, 14. juna izgubio rezultatom 4:2, a golove za klub
317
sa severa naše zemlje su postigli Raičković i Dajčle. U ovim borbama su nastupali

sledeći igrači: golman Matija Hanak, bekovi Franjo Kenjereš i Bogoljub Papić,
halfovi Gojko Janjić, Đula Hegediš, Aleksandar Zvekan, Bela Mirnić i Stjepan
Matijević, napadači Ladislav Bogešić, Stevan Barna, Dušan Raičković, Mihajlo
Kečkeš, Franja Vujković, Josip Dajčle i Vladimir Šajković. Rukovodilac fudbalske
sekcije bio je Radivoj Šibalić. Još jedna bitna za istoriju kluba stvar se desila u ovoj
godini, svega mesec dana nakon odigravanja utakmica u okviru državnog prvenstva.
Gradski stadion koji je izgradio grad Subotica na inicijativu Sokolskog društva i
inženjera, projektanta ovog zdanja Koste Petrovića, otvoren je tokom svesokolskog
sleta koji je održan od 26. do 28. juna 1936. godine. Nakon toga ŽAK je dobio dozvolu
da svoje utakmice igra na gradskom stadionu. Moramo napomenuti i da je sledeća
iteracija ovog kluba – Spartak- takođe nastavio takmičenje i danas igra na istom tom
stadionu. Prva utakmica koju je ŽAK odigrao na gradskom stadionu, i to pred 1500
gledalaca, bio je susret protiv prvaka Rumunije kluba Ripenzija, a završen je porazom
domaćih rezultatom 0:5.
Na godišnjoj skupštini 25.4.1937. godine izabrano je novo rukovodstvo kluba na
čelu sa predsednikom Markom Jovovićem, koji je bio šef stanice. Početkom 1938.
godine popularni i nezamenljivi “čiča” Sele podnosi ostavku, ponovo zbog
pogoršanog zdravstvenog stanja. Na redovnoj godišnjoj skupštini 16.2.1939. godine
izabrano je naredno rukovodstvo kluba, a za vodećeg člana je izabran šef ložionice
Andrija Ranković, koji već imao iskustva u obavljanju sličnog posla, jer je bio
predsednik Petrovgradskog podsaveza. Osim njega, za sekretara je izabran Nestor
Segedinski, koji je bio tzv. siva eminencija i možda najznačanija figura Subotičkog
podsaveza, a tada i generalni sekretar ove fudbalske organizacije. Posle dva druga
mesta u sezoni 1938/1939, ŽAK osvaja prvenstvo Subotičkog podsaveza i ostvaruje
novi veliki uspeh. Kao prvak podsaveza učestvovao je u kvalifikacijama za najviši
rang, ali je posle prve prepreke u vidu Radničkog iz Kragujevca, bio zaustavljen u
drugom kolu od Vojvodine iz Novog Sada. Zbog transformacije fudbalskih
organizacija pružena mu je dodatna mogućnost, te se preko Krajišnika iz Banja Luke
i Balšića iz Podgorice plasirao u novoformiranu Srpsku ligu. ŽAK je održao vanrednu
skupštinu 13.4.1940. godine kada je izabrano novo rukovodstvo i novi predsednik,
advokat Jovan Đorđević, koji je ranije bio i predsednik podsaveza. Posle malo više od
dva meseca održana je nova vanredna skupština kluba 26.6.1940. godine. U upravni
odbor se vratio, kao poslovni predsednik, Mihajlo Sele, predsednik je ostao Jovan
Đorđević, a rukovodilac fudbalske sekcije Radivoj Šibalić. U dve sezone igranja u
Srpskoj ligi, ŽAK je ostvario veoma solidan rezultat u konkurenciji najboljih timova
u Kraljevini Jugoslaviji, a u drugoj sezoni, prekinutoj zbog izbijanja Drugog svetskog
rata ŽAK-u je izmaklo učešće u takmičenju u Državnoj ligi, koje na kraju nije ni
održano. ŽAK je sa Gojkom Janjićem i drugim mladim igračima bio apsolutni hit
prvenstva i ostvario je nekoliko “lepih” pobeda.
318
Slika 2. Memorandum ŽAK iz 1939. godine (lična arhiva autora)
Poslednji dani rada i transformacija

Zbog izbijanja Drugog svetskog rata i aneksije Bačke, samim tim i Subotice, od
strane Mađarske, već 1941. godine ŽAK menja ime u hungarizovanu verziju SzVAK
i u kvalifikacijama za Prvu nacionalnu ligu Mađarske stiže do finala u kom gubi od
odličnog tima UAC (Novosadski atletski klub) iz Novog Sada u dvomeču. U Novom
Sadu bilo je 4:0 za UAC, a u revanšu, u Subotici, početkom 3. avgusta 1941. godine,
SzVAK je izgubio 2:1. Najveći mađarski dnevni sportski list “Nemzeti sport” iz
Budimpešte (z prevodu Nemzeti sport znači Narodni sport - prim aut; Nemzeti sport:
br. 150, 4.4.1941, str. 3.) donosi iscpran izveštaj u kom stoji: “Stadion je moderan i
može da primi 35000 gledalaca. Teren je dimenzija 105x70 metara sa travnatom
podlogom, a tribine su veoma kosmopolitske”. Utakmici je prisustvovao i tadašnji
predsednik Mađarskog fudbalskog saveza (u originalu je Magyar Labdarúgó
Szövetség, akronim MLSz - prim. aut.) dr. Pal Gidofalvi. Za vreme okupacije i Drugog
svetskog rata ŽAK, odnosno SzVAK, se takmičio u Drugoj ligi Mađarske (NB II).
Nakon oslobođenja Subotice 10.10.1944. godine pristupilo se obnavljanju sporta.
Nastavili su i dalje da igraju fudbaleri ŽAK-a, tako da sun početkom 1945. godine
realizovali turneju po Srbiji. U martu 1945. godine održano je savetovanje u vezi s
razvojem sporta u Vojvodini. Struktura sporta je promenjena i usklađena sa
sovjetskim modelom fiskulture. U tom smislu, u aprilu iste godine, predsedništvo
Glavnog narodnooslobodilačkog odbora Vojvodine donosi odluku da se vođstvo u
fiskulturi prepusti Inicijativnom odboru za obnovu fiskulture i sporta u Vojvodini.
Tom odlukom su raspuštena sva tela i zabranjen rad svim savezima i organizacijama
koji su delovali na području Vojvodine pre toga, a imovina je prešla u ruke odbora. U
skladu s tom odlukom, 21.4.1945. godine održana je osnivačka skupština društva
“Fiskulturni omladinski klub Jovan Mikić Spartak”. Sve navedeno je zateklo igrače
ŽAK-a tokom “srbijanske turneje”. U skladu sa novim smernicama održan je sastanak
svih fudbalera i kapitena tima Aleksandra Zvekana krajem aprila 1945. godine. Nije
se moglo dalje pod imenom ŽAK. Postavljalo se pitanje gde će fudbaleri pristupiti.
319
Na kraju je jednoglasno odlučeno da ŽAK pristupi, odnosno da se utopi u

novoformirano društvo FOK JM Spartak kao njegova fudbalska sekcija. U Spartaku
je već radio i Radivoj Šibalić. Time je završen period postojanja ŽAK-a.
Zaključak
O tome da su Spartak i ŽAK neraskidivo povezani i da je to jedan te isti klub
govore podaci koji su izneti u prethodnom poglavlju. U prilog tome govori i podatak
da su ovi klubovi delili i boje, članove uprave, a “spojnica” u organizacionom smislu
je bio i čuveni “čiča” Sele. Osim toga, Spartak je nastavio takmičenje na istom mestu
kao na kom i njegov prethodnik. Još jedan u nizu dokaza je kompletan igrački kadar,
kao i rukovodilac sekcije. Međutim, najznačajniji dokaz jeste da su svi klubovi bili
pod patronatom železnice. Da je to tačno govori i knjižica Pet godina Železničkog
sportskog društva Jovan Mikić Spartak iz 1950. godine, u kojoj je navedeno: “Naime
pridobijanjem članova bivšeg ŽAK-a omogućen je rad na široj i svestranoj bazi jer je
društvu kao oslonac u radu uvek služio subotički železnički čvor, crpivši otuda tako
rukovodići kadar, kao i materijal za kvalitetno podizanje pojedinih sekcija”. Dakle, to
je jedan klub koji je samo promenio ime, što potvrđuje i Vojvođanski futbalski
almanah iz 1953. godine: “Posle oslobođenja od starih klubova obnovljen je ŽAK. Na
jednoj od prvih sednica članovi su odlučili da promenu ime svoga kluba i da ga nazovu
ilegalnim imenom poznatog subotičkog borca i revolucionara Jovana Mikića –
Spartaka”.
Najveći uspesi ŽAK-a su bili osvajanje titule prvaka podsaveza četiri puta: u
sezonama 1930/31, 1934/35, 1935/136 i 1938/39, zatim jedno učešće u završnici
državnog prvenstva u sezoni 1935/36. i pet titula prvaka Subotičkog prvog razreda.
Osim toga, klub ima zabeleženo učešće u dve sezone Srpske lige i četiri sezone u
grupama Druge nacionalne lige Mađarske.
Prilog: Tabela učinka ŽAK 1922-1944
U PO NE IZ G G GKO BO
SEZONA TAKMIČENJE PL T B R G D P L D
1922/1923 II razred - Grupa A - Potiska 1. 12 8 3 1 30 12 2,500 19
Kvalifikacije za I razred 1. 2 1 1 0 4 3 1,333 3
1923/1924 I razred 6. 18 5 7 6 24 28 0,857 17
1924/1925 I razred 7. 14 1 5 8 14 26 0,538 7
1925/1926 I razred 4. 16 7 3 6 49 38 1,289 17
1926/1927 I razred 3. 18 11 4 3 45 21 2,143 26
320
1927/1928 I razred 3. 18 8 5 5 40 32 1,250 21

1928/1929 I razred - Subotica 4. 10 2 2 6 7 15 0,467 6
Za prvaka podsaveza 1. 2 1 1 0 4 3 1,333 3
1931/1932 I razred - Subotička grupa 3. 12 6 3 3 28 16 1,750 15
Finale za prvaka podsaveza 2. 6 4 0 2 17 6 2,833 8
1935/1936 Kvalifikacije za Državnu ligu 3. 8 4 0 4 15 21 0,714 8
I/A razred - Subotička grupa 1. 14 10 1 3 44 20 2,200 21
Finalno prvenstvo podsaveza 1. 6 6 0 0 20 2 10,000 12
Državno prvenstvo – 1. kolo 2 0 0 2 2 5 0,400 0
Kvalifikacije za državnu ligu 8 3 2 3 17 11 1,545 8
1939/1940 Srpska liga 8. 18 5 1 12 20 61 0,328 11
1940/1941 Srpska liga 5. 18 7 4 7 32 42 0,762 18
1941 Hazatérés bajnokság (za povratak u domovinu) - kvalifikaciono takmičenje
I grupa 1. 5 4 1 0 36 1 36,000 9
Kvalifikacije za NB I 2. 2 0 0 2 1 6 0,167 0
1941/1942 NB II - Zrinji grupa 10. 26 9 5 12 69 56 1,232 23
1942/1943 NB II - Zrinji grupa 4. 26 13 3 10 68 50 1,360 29
1943/1944 NB II - Južna grupa 4. 28 18 2 8 87 42 2,071 38
1944/1945 NB II Alfoldi distrikt - prekid 3. 3 3 0 0 32 1 32,000 6
SzVAK je prvobitno žreban u Kelet-Deli A grupu prvenstva Nemzeti Bajnoksag II.
Ukupan skor ŽAK/SzVAK u prvenstvenim takmičenjima u periodu 1922-1944.

jeste: 414 utakmica, 223 pobeda, 66 remija, 125 poraza, 1130 postignutih i 662
primljena gola, uz gol količnik od 1,707. Efektivno je osvojeno ukupno 512 bodova
(dva boda za pobedu i jedan bod nerešen ishod).
321
Literatura
▪ Arhivski fond AJ 71 Arhiva Jugoslavije u Beogradu: Ministarstvo fizičkog vaspitanja
naroda Kraljevine Jugoslavije 1932-1941 – arhivska jedinica 22/57.
▪ Arhivski fond FK Bačka, Istorijski Arhiv Subotica
▪ Bácsmegyei Napló, Subotica, 1918.
▪ Frank, Josip (1928): Jugoslovenski sport: almanah sportskih klubova Jugoslavije. Novi
Sad: Josip Frank.
▪ Jugoszláv Sportélet, Subotica, 1922-1929.
▪ Jugoslovenski dnevnik, Subotica, 1929-1934.
▪ Jugoszláv Sportélet, Subotica, 1923.
▪ Jakovljević, Nebojša (2018): Fudbalska takmičenja Južnih Slovena 1873-1941.
Subotica: Exyufudbal.
▪ Lična arhiva autora
▪ Mudražija, Tin (2016): doktorska disertacija “Zgodovina nogometa v Kraljevini
SHS/Jugoslaviji in v času okupacije“. Maribor: Filozofska fakulteta Univerze v
Mariboru.
▪ Napló, Subotica, 1930-1941.
▪ Nemzeti sport, Budimpešta, 1941-1944.
▪ Pet godina “Sportskog društva železničara Jovan Mikić Spartak”, Subotica, 1950.
▪ Rajić, Dragutin (2014): doktorska disertacija “Pojava i razvoj fudbala u Subotici sa
posebnim osvrtom na period od osnivanja Subotičkog fudbalskog podsaveza pa do
1941. godine“. Beograd: Fakultet za menadžment u sportu Alfa Univerziteta.
▪ Severna pošta, Subotica, 1923.
▪ Službeni glasnik Subotičkog nogometnog podsaveza, Subotica, 1938-1941.
▪ Sportista, Beograd, 1930-1941.
▪ Vojvođanski futbalski almanah, Novi Sad, 1953.
322
CHANGES IN SPORTS ACTIVITY IN THE CONTEXT OF

HISTORICAL EVENTS - FOOTBALL SECTION OF
ŽAK SUBOTICA
Abstract:
The article is dedicated to the somewhat forgotten Subotican football great, the Railway
Athletic Club (ŽAK), whose current successor is the Spartak Football Club. The article
analyzes all the most important milestones in the club's work on the basis of unpublished
archival material, published sources and relevant literature. 1914 was taken as the starting year
of the research, when the Subotica Railway Athletic Club was founded in Subotica, or in the
original Hungarian Szabadkai Vasutas Atletikai Klub (SzVAK), and 1945 was chosen as the
final limit, when it was unanimously decided that ŽAK should join, that is, drown to the newly
formed club FOK Jovan Mikić - Spartak as its football section. A special subject of analysis
in this paper is the period of the Second World War and the annexation of Bačka, and thus
Subotica, by Hungary, when ŽAK competed in the Hungarian Second League (NB II) under
the Hungarianized name SzVAK. The paper also represents an attempt to point out the
importance and role that the Railway Athletic Club (ŽAK) in Subotica had in the process of
establishing local sports life.
Keywords:
history of football, football club, ŽAK Subotica, FK Spartak, Yugoslavia, Subotica,
occupation.
323
Stručni rad/Expert article
POKRETLJIVOST U RAMENOM ZGLOBU
Bojan Kmezić 1, Nenad Jerković 2
1
ORCID 0009-0001-9840-9386, 2 0009-0002-0126-4270
1,2
Visoka strukovna škola za obrazovanje vaspitača i trenera, Subotica, Srbija
Sažetak/Apstrakt:
Cilj rada je sažeta edukacija o najpokretljivijem zglobu ljudskog tela - ramenom zglobu.
Paradoksalno, rameni zglob je takođe jedan od često povređivanih zglobova prilikom
upražnjavanja sportskih aktivnosti, odmah nakon skočnog zgloba i zgloba kolena. Sekundarni,
nimalo važniji cilj rada je podsticajna preventivno jačanje duboke muskulature ramenog
zgloba, pre eskalacije ozbiljne povrede ramena ili pojave napornog hroničnog bola. U radu je
slikovito prikazano nekoliko vežbi za istezanje, pokretljivost i jačanje mišića u zglobu ramena.
Navedene vežbe mogu poslužiti u svakom segmentu sportskog postignuća, fitnesa ili
rekreacije pri ,,modernom", sedentarnom načina života, tj. životnom stilu koji podrazumeva
veliki broj dana provedenih u sedištu motornog vozila ili fotelji, kancelarijskoj stolici, itd.
Suštinska težnja rada je da jednostavim opisom obavesti o neophodnosti vežbanja veoma
kompleksne muskulature koja obavija zglob ramena.
Ključne reči:
pokretljivost, rameni zglob, mobilnost, prevencija
324
Uvod
Ovim sažetim radom podstiče se upoznavanje sa brojnim mišićima ramena i
njihovim funkcijama u zglobu ramena. Kvalitet stabilizacije i pokretljivost nadlaktice
u zglobu ramena zavisi od aktivacije i fleksibilnosti osamnaest mišića, u dva do tri
sloja, i četiri zgloba koja često funkcionišu u sinergiji. U ovom radu akcenat je na
četiri mišića najdubljeg sloja ramena, koji su relativno mali, a veoma angaržovani u
određenim sportskim disciplinama.
Priroda potpuno zdravog zgloba ramena je širok spektar pokreta: medijalna i
lateralna rotacija (unutrašnja i spoljašnja rotacija); fleksija (pregibanje) i ekstenzija
(opružanje); adukcija i horizontalna adukcija (primicanje); abdukcija i horizontalna
abdukcija (odvođenje); cirkumdukcija (kruženje) ka unutra i spolja; kao i druge
kombinacije nekih od navedenih pokreta (Slika 1).
Slika 1: Definisani pokreti rukom u zglobu lakta
Mali mišići prvog tj. dubokog sloja su: m. supraspinatus, m. infraspinatus, m.

teres minor i m. subscapularis. Navedena četiri mišića imaju ulogu stabilizacije glave
nadlaktne kosti u ramenom zglobu prilikom slobodnih pokreta ruke, posebno prilikom
unutrašnje i spoljašnje rotacije ruke. Slobodni pokreti su oni pokreti kod kojih nema
znatnog opterećenja, odnosno jedino opterećenje je vlastita težina ruke.
Stope povreda ramena zavise od mnogih varijabli kao što su vrsta sporta, pol,
nivo performansi i godine, ali se navodi da je između 18% i 61% povređenih u
sportovima sa bacanjem iznad glave ili smečiranjem (M. Asker i sar., 2018), (D.
Caine, P. Harmer, M. Schiff., 2010), i do 90% povređenih kod elitnih plivača (F.
Struyf, A. Tate, K. Kuppens, S. Feijen, Michener LA, 2017).
325
Slika 2 predstavlja odličnu ilustraciju koja slikovito prikazuje:

a) skelet zgloba ramena (nadlaktna, lopatična i ključna kost);
b) duboku muskulaturu ramenog zgloba, odnosno mišiće tkz. rotatorne manžetne (m.
supraspinatus, m. infraspinatus, m. teres minor i m. subscapularis).
Slika 2: A) Skelet zgloba ramena; B) muskulatura zgloba ramena (duboki sloj)
Kada se govori o funkciji stabilnosti ramenog zgloba, reč je o tkz. dinamičkoj

stabilnosti koja terminološki donekle zvuči kao kontradiktoran pojam. Zašto je to
tako? Kako bi se praktično razumela dinamička stabilnost ramenog zgloba,
neophodno je da analiziramo sliku glave nadlaktne kosti koja leži u čašici između
samog tela svoje nadlaktne kosti, lopatice i ključne kosti - Slika 2 A).
Na ilustrovanoj slici se jasno vidi koliko je mala dodirna površina glave velike
nadlaktne kosti koja prijanja ulopatičnu čašicu. Navedena četiri mišića, ukoliko su
neaktivni, slabo aktivni, bivaju oslabljeni i nespremni za nagle i brze pokrete. Ukoliko
se kao takvi izlože opterećenju, u smislu naglog trzaja ili u zahtenijem scenariju,
naglog trzaja sa dodatnim opterećenjem poput recimo lopte, reketa, tega i sl.,
verovatno će doći do povrede. Sportski audotorijum, a posebno medicinski je upoznat
sa upalom i pucanjem mišićnog tkiva, tetiva, ligamenata, povredama nerava pa i
krvnih sudova u regiji ramena.
Osim što sva četiri mišića rotatorne manžetne mogu biti neutrenirana, postoji još
i opcija takozvanog mišićnog disbalansa, pri kojem su pojedini mišići jači, iz razloga
što su ojačali upotrebom. Tako je na polju muskulature rotatorne manžetne ramena,
verovatno češći slučaj jačih mišića sa prednje strane ramena, koji stvaraju disbalans,
postepeno povlačeći i uvrtajući nadlaktnu kost ka napred. Dodatno jačajući ove
326
ionako već jače mišiće u odnosu na one sa zadnje strane, povećava se mogućnost
akutne i hronične povrede.
Specifičnost biomehanički relevantnih parametara kao što su npr. zajedničke
reakcione sile mišića, je u tome što se one ne mogu meriti in vivo bez invazivnih
procedura (Vidt ME, Santago AC, Marsh AP, 2018). Naše znanje se stoga uglavnom
oslanja na eksperimentalne kadaverične studije (Williamson P, Mohamadi A,
Ramappa AJ, DeAngelis JP, Nazarian A., 2019), ili računarsko modeliranje.
Nakon što se utvrdi određeni disbalans muskulature, cilj bi dakle trebao biti
sledeći:
Istezanje jačih mišića (pretežno su sa prednje strane ramena): m. pectoralis minor
i major, prednji deo m. deltoideus, m. lattisimus, m. subscapularis i m. teres major;
Jačanje slabih mišića (pretežno su sa zadnje strane ramena): m. supraspinatus, m.
infraspinatus, m. teres minor, zadnji deo m. deltoideus, m. rhomboideus, m. trapezius.
Izbor vežbi
Radi prevencije od povreda važno je da mišići u regiji ramena budu jaki i
uravnoteženi; uravnoteženi u smislu generisanja sile pri svojim funkcijama, a sa druge
strane i brzim fleksibilnim reakcijama (antagonizmom), odnosno sposobnosti
elastičnosti. Ukoliko je zglob okružen mišićima koji su kroz trenažnu aktivnost
upoznati sa navedenim zahtevima, a sve u opširnoj amplitudi pokreta (ravnima
delovanja), mogućnost povređivanja je verovatno smanjena na minimum.
Pokretljivost ramena zavisi od 18 mišića koji funkcionišu u sinergiji (Goetti P i sar.,
2020).
Ako se uzme u obzir biomehanička analiza plivanja kod plivača, može da se
zaključi koji mišići su dominantni pri izvođenju određenog stila plivanja. Vrlo je
verovatno da mišići čija je funkcija pokret koji se odvija u suprotnom smeru od smera
kretanja ruke pri plivanju, bivaju zapostavljeni prilikom trenažne aktivnosti.
Suštinski, radi preventivnog izbegavanja povreda zbog mišićnog disbalansa,
potrebno je da svaki trener ume da primeni sledeće korake:
• da utvrdi dominantne mišićne grupe –agoniste
• da smisli efektne načine istezanja agonista, eksperimentiše sa uglovima
• da utvrdi obrnute tj. suprotstavljene mišićne grupe –antagoniste
• da smisli načine treniranja antagonista tj. optimalnog opterećenja,
eksperimentiše sa uglovima
327
Vežba istezanja
Na Slici 3 se nalazi ilustrovani prikaz tri varijacije pasivnog istezanja neretko
jakih mišića grudi, prednjeg dela ramena pa čak i velikog leđnog mišića m. latissimus
dorsi. Autori preporučuju protokol od minimum 1 min u svakoj od tri pozicije uz
doboko disanje i progresivno otvaranje grudnog koša do pojave blage boli u mišićima
koji se istežu.
Slika 3 Prikaz istezanja mišića uz dovratak, u tri varijacije

Vežba pokretljivosti
Na Slici 4 se nalazi ilustrovani prikaz aktivnog istezanja prethodno pomenutih
mišića uz pomoć drvene ili plastične palice ili pak fitnes gume. Potrebno je takođe
podesiti optimalnu širinu hvata te strogo kontrolisanim pokretima raditi nekoliko
ponavljanja uz blagotvorno disanje. Progresivno smanjivati širinu hvata radi što
boljeg učinka istezanja. Preporuka za broj ponavljanja je 15-20 u 4 serije sa kratkim
odmorom od nekoliko sekundi.
Slika 4 : Prikaz aktivnog istezanja mišića uz pomoć palice ili gume
328
Vežba jačanja
Nakon vežbi istezanja jačih mišića, zatim i vežbi pokretljivosti, slede vežbe
opterećenja (pretpostavljeno) slabijih mišića. U narednom pasusu sledi prikaz jedne
vežbe u tri varijacije.
Vežba koja je prikazana je odabrana od strane autora kao favorit za jačanje
duboke muskulature ramena, preciznije mišića koji služe za eksternu (spoljašnju)
rotaciju nadlaktne kosti. To je pokret specifičan za ruku koja u posedu lopte hvata
zamah koji prethodi izbačaju lopte; ili zamahu pri izvođenju tehnike forhend u tenisu;
ili zamahu radi udarca pri pojedinim borilačkim tehnikama npr. kroše; ili zamahu
golmana radi odbrane gola u visini iznad ramena, kao i zamahu izvođenja lopte
jednom rukom iznad glave; zamahu rukom radi smeča u odbojci, takođe i vaterpolu,
rukometu, itd..
Pod deltoidnim mišićem ramena, a zatim i velikim mišićima leđa poput m.
trapesius-a i m. latisimus-a, u nadubljem mišićnom sloju smešteni su manji trakasti
mišić m. teres minor i nešto veći pljosnati m. infraspinatus (Slika 2B). Autori rada na
osnovu svog iskustva u radu sa sportistima, smatraju da se ova dva mišića nalaze među
trenažno zapostavljenim mišićima ramena, te provociraju mišićni disbalans u zglobu
ramena, time i nestabilnost nadlaktne kosti u zglobu.
Slika 5 : Eksterna rotacija nadlaktice u tri različite varijante: A) sa sajlom; B) sa fitnes

gumom; C) sa bučicom
Na Slici 5 prikazane su tri slične varijante eksterne rotacije ruke, iz tri različita
položaja, pod tri različita opterećenja:
5. A) Na prvoj varijaciji prikazana je rotacija iz položaja adukcije nadlaktice,
podlaktice u fleksiji pod uglom od 90°, pod proizvoljnim opterećenjem
trenažnom sajlom koja povlači određenu kilažu tegova;
5. B) Na drugoj varijaciji prikazan je početni položaj sa nadlakticom u
horizontalnoj abdukciji, sa podlakticom ponovo u u fleksiji pod uglom od 90°,
329
pod opterećenjem fitnes gumom, koja pruža sve jači otpor u toku vršenja
amplitude pokreta;
5. C) U trećoj varijaciji (dole), vidimo sličnost sa prvom, ali veću praktičnost i
manju efikasnost uzrokovanu promenljivim opterećenjem tega, u odnosu na
gravitacionu silu, koja se izuzima prilikom rada sa sajlom, gde opterećenje ostaje
isto kroz celu ampitudu pokreta. U trećoj varijanti dakle opterećenje slabi
uzlaznom putanjom tega do krajnje tačke.
Preporuka opterećenja je subjektivan proces od ,,lakšeg ka težem”, npr. za

početak 0,5 kg. Tehnika pravilnog izvođenja za početnike navedenog pokreta može
biti popriličan izazov. Preporučuje se ogledalo radi optimalnog vizuelnog povratka
informacije ili još bolje stručnog lica –trenera.
Preporučuje se maksimalni broj izvedenih ponavljanja, odnosno do prvog
ponavljanja sa nemogućnošću zadržavanja pravilne tehnike izvođenja. Preporučen
oporavak je od 1-2 min u prve dve serije izvođenja, a 2-3 min u u naredne dve serije.
Dva puta dnevno, u jutarnjim i večernjim časovima ili nakon trenažne aktivnosti,
svaki drugi dan u prvoj nedelji i svaki treći dan u drugoj nedelji. Optimalno je vežbu
uklopiti sa treningom pokretljivosti/fleksibilnosti, ali zavisno od ličnog plana i
programa. Za slične detalje oko opterećenja i frekventnosti, predlog je takođe
konsultacija se sa stručnim licem, koje bi praktičnom procenom utvrdilo i napisalo
optimalan plan i program rada.
Navodi se primer: ponedeljak-jutro, nakon zagrevanja 10 ponavljanja x 4 serije;
veče, nakon matičnog (glavnog) trenažnog procesa 5 ponavljanja sa zadržajem x 4
serije.
Diskusija
Studijom sprovedenom 2021. godine su objedinjeni i razmatrani podaci
prikupljeni sa sedam izvršenih studija. Zaključak je da postoji ograničen broj podataka
o efikasnosti raznih programa za prevenciju povreda ramena kod sportista, u
sportovim u kojima se veliki broj pokreta rukom ili rukama vrši iznad glave, a koji su
specifični za smanjenje broja povreda (Alexis A. Wright i sar.). Posebno izdvajamo
sledeće sportove: tenis, rukomet, odbojku, plivanje, ali i gimnastiku, hokej na travi,
la-kros.
Mnoge sportske aktivnosti koje uključuju gornje ekstremitete podrazumevaju
slične obrasce kretanja. Analiza ovih aktivnosti, bolje razumevanje pokreta bacanja i
svest o bolestima ili povredama ramena doveli su do racionalnog plana za istraživanje
330
i upravljanje problemima ramena. Evaluacija često prevazilazi uobičajene medicinske

granice i mora se zasnivati na informacijama dobijenim analizom sportske mehanike,
pregledom metoda treninga i fizičkim pregledom usmerenim na određivanje
fleksibilnosti, snage, izdržljivosti i prisustva upale. Tri uobičajene sportske povrede
su oštećenje akromioklavikularnog zgloba (razdvajanje ramena), nestabilnost
glenohumeralnog zgloba i spektar patoloških promena u rotatornoj manžeti. Sportovi
koji se obično povezuju sa problemima ramena uključuju plivanje, bejzbol, tenis,
fudbal i gimnastiku. Tretman može da se sastoji od odmora, promene metoda treninga,
promene tehnike i programa fizičke rehabilitacije. Hirurško lečenje ima dobro
definisanu ulogu, ali obično nije obavezno. (Cofield RH, Simonet WT., 1984).
Sile koje stvaraju m. subscapularis, m. supraspinatus, m. infraspinatus i m. teres
minor su 53%, 14%, 22% i 10% respektivno (Vidt ME i sar., 2018). Iz ovog citata,
autori rada zaključuju:
• m. subscapularis: 53% - izbačaj lopte/forhend/smeč, itd.;
• m. supraspinatus: 14% - abdukcija-odvođenje ruke od torza
• m. infraspinatus: 22% - zamah pred izbačaj lopte/forhend/smeč, itd.;
• m. teres minor: 10% - zamah pred izbačaj lopte/forhend/smeč, itd..
Autori rada pretpostavljaju sledeće: ako se mišiću m. subscapularis-u (prednja

strana lopatice) uzme u obzir sinergija sa velikim i malim grudnim mišićem (m.
pectoralis major i m. pectoralis minor), jasno je uočljiva nejednakost u snazi mišića
koji okružuju rameni zglob, razmatrano pod presekom frontalne ravni. Deltoidni mišić
(m. deltoideus) se izuzima iz računice obzirom da približno jednakom snagom pokriva
prednju i stražnju stranu ramenog zgloba iako on može biti jači u prednjem segmentu
nego u zadnjem, s obzirom na oblik kape, koji formira. Uzimajući u obzir nejednakost
u mišićnom kapacatitu prednjeg i zadnjeg dela ramenog zgloba, verovatno će
nestabilnost nadlaktne kosti biti učestala pojava kod ne treniranja mišića zadnjeg dela
ramena.
Zaključak
Predlog autora rada povodom prevencije povređivanja tkiva je svakako stručno
jačanje i istezanje slojeva mišića koji oblažu rameni zglob. Veoma je bitno dobro ih
zagrejati pre glavnog dela treninga ili bilo koje fizičke aktivnosti koja podrazumeva
veliku amplitudu pokreta u zglobovima ramena, a posebnu pažnju obratiti usled
aktivnosti koja podrazumevaju nagle i brze trzaje u vidu bacanja i primanja lopte iznad
nivoa ramena, plivanja, borilačkih sportova, tenisa i stonog tenisa, itd.
331
Literatura
Asker, M., Brooke, H. L., Waldén, M., Tranaeus, U., Johansson, F., Skillgate, E., & Holm, L.
W. (2018). Risk factors for, and prevention of, shoulder injuries in overhead sports: a
systematic review with best-evidence synthesis. British journal of sports medicine, 52(20),
1312-1319
Bratić, R. (2014). Konstrukcija naprave za vježbanje mišića ramenog zgloba (Doctoral
dissertation, University of Zagreb. Faculty of Mechanical Engineering and Naval
Architecture).
Caine, D. J., Harmer, P. A., & Schiff, M. A. (Eds.). (2009). Epidemiology of injury in olympic
sports. John Wiley & Sons.
Cools, A. M., Maenhout, A. G., Vanderstukken, F., Declève, P., Johansson, F. R., & Borms,
D. (2021). The challenge of the sporting shoulder: From injury prevention through sport-
specific rehabilitation toward return to play. Annals of physical and rehabilitation
medicine, 64(4), 101384.Cofield RH; Simonet WT. The shoulder in sports. (1984).
Goetti, P., Denard, P. J., Collin, P., Ibrahim, M., Hoffmeyer, P., & Lädermann, A. (2020).
Shoulder biomechanics in normal and selected pathological conditions. EFORT open
reviews, 5(8), 508.
Struyf, F., Tate, A., Kuppens, K., Feijen, S., & Michener, L. A. (2017). Musculoskeletal
dysfunctions associated with swimmers’ shoulder. British journal of sports medicine, 51(10),
775-780.
Vidt, M. E., Santago II, A. C., Marsh, A. P., Hegedus, E. J., Tuohy, C. J., Poehling, G. G., ...
& Saul, K. R. (2018). Modeling a rotator cuff tear: individualized shoulder muscle forces
influence glenohumeral joint contact force predictions. Clinical Biomechanics, 60, 20-29.
Williamson, P., Mohamadi, A., Ramappa, A. J., DeAngelis, J. P., & Nazarian, A. (2019).
Shoulder biomechanics of RC repair and instability: a systematic review of cadaveric
methodology. Journal of Biomechanics, 82, 280-290.
Wright, A. A., Ness, B. M., Donaldson, M., Hegedus, E. J., Salamh, P., & Cleland, J. A. (2021).
Effectiveness of shoulder injury prevention programs in an overhead athletic population: a
systematic review. Physical therapy in sport, 52, 189-193.
332
SHOULDER MOBILITY
Abstract:
The aim of the paper is a concise education about the most mobile joint of the human body -
the shoulder joint. Paradoxically, the shoulder joint is also one of the most frequently injured
joints during sports activities, right after the ankle and knee joints. A secondary, no less
important goal of the work is the incentive to preventively strengthen the deep musculature of
the shoulder joint, before the escalation of a serious shoulder injury or the onset of chronic
pain. Several exercises for stretching, mobility and strengthening of muscles in the shoulder
joint are illustrated in the paper. The mentioned exercises can be used in every segment of
sports achievement, fitness or recreation with a "modern" sedentary lifestyle, i.e. a lifestyle
that implies a large number of days spent in the seat of a motor vehicle, or an armchair, an
office chair, etc. The essential aim of the work is to with a simple description of the information
about the necessity of exercising the very complex musculature that surrounds the shoulder
joint.
Keywords:
mobility shoulder joint, shoulder, prevention
333
🧑‍⚕‍🥦
334
PREPOZNAVANJE DIJABETESNOG STOPALA U

PRIMARNOJ ZDRAVSTVENOJ ZAŠTITI
Hajnalka Požar 1, Čaba Požar 2
1
ORCID 0000-0001-8758-3111, 2 0000-0001-5394-8362
1
Visoka škola strukovnih studija za obrazovanje vaspitača i trenera; Banijska 67,
24000 Subotica, Republika Srbija
2
Osnovna škola “Petefi Brigada”; 16. divizije 43, 25230 Kula, Republika Srbija
Sažetak:
Dijabetesno stopalo se razvija kao tipična komplikacija nekontrolisanog dijabetesa, i najčešći
uzrok netraumatskih amputacija i invaliditeta kod obolelih. Stoga, preventivni pregledi na
nivou primarne zdravstvene zaštite, koji treba da se sprovode najmanje jednom godišnje kod
svih obolelih, su od izuzetnog značaja. Cilj rada je sagledavanje praktičnih preporuka i
preventivnih pregleda za rani skrining dijabetesnog stopala u primarnoj zdravstvenoj zaštiti.
Preventivni pregledi podrazumevaju uzimanje anamnestičkih podataka o prisustvu bola, otoka,
ranijih ulceracija, pušačkom statusu i prisustva drugih komplikacija dijabetesa. Neophodno je
obaviti fizikalni pregled, uključujući inspekciju kože stopala, palpaciju temperature tela,
vaskularnu procenu za skrining periferne arterijske bolesti palpacijom pedalnih pulseva.
Dodatni test koji je na raspolaganju je brahijalni indeks gležnja, eventualno u kombinaciji sa
dopler ultrazvučnim pregledom. Za procenu periferne neuropatije sprovodi se procena
zaštitnog senzibiliteta ekstremiteta, dodirom, procenom osećaja pritiska monofilament testa i
osećaja vibracija zvučne viljuške, kao i procenu Ahilovog refleksa nogu.
Ključne reči:
dijabetesno stopalo, skrining, periferna arterijska bolest, neuropatija
335
Uvod
Dijabetesno stopalo je tipična promena koja nastaje kao komplikacija
nekontrolisanog dijabetesa. Posledica je neuro-ishemijskih promena, budući da
hronična hiperglikemija uzrokuje izrazit oksidativni stres na nivou intime krvnih
sudova kako u makro, tako i u mikrocirkulaciji ekstremiteta. Navedeni procesi dovode
do perifernih vaskularnih promena i ishemije (periferna arterijska bolest), ali i do
atrofije perifernih živaca (periferna neuropatija). Dolazi do gubitka zaštitnog
senzibiliteta i deformiteta ekstremiteta, što izaziva abnormalno optrećenje stopala.
Kao odgovor stopala na povećan pritisak, obično nastaje zadebljanje kože (kalus,
žulj). Kalus zatim dovodi do daljeg povećanja opterećenja stopala, često sa potkožnim
otokom, krvarenjem, nastankom ulkusa, infekcije, pa sve do nekroze i gangrene na
stopalu (Slika 1) (ADA, 2019; Mishra, 2017; IWGDF, 2019).
0 1 2 3 4 5
Blago Površna Dublja Abcess Gangrena Gangrena
crvenilo, ulceracija ulceracija osteitis dela stopala celog
bez lezije stopala
Slika 1. Faze razvoja i napredovanja dijabetesnog stopala

Preuzeto i adaptirano: Peachstate Advanced Cardiac & Endovascular - Diabetic Foot Sores. Dysvascular
foot breakdown – Natural history. Available form: https://www.pacecvi.com/blog/diabetic-foot-sores.
Dijabetesno stopalo predstavlja značajan uzrok morbiditeta, netraumatskih

amputacija i invaliditeta među obolelima od dijabetesa. Dijabetesno stopalo utiče na
kvalitet života, patnju, opterećenje porodice, socijalno angažovanje i egzistenciju
obolelih. Procenjuje se da se 6% obolelih od dijabetesa tj. svaki osmi pacijent sretne
sa problemima dijabetesnog stopala tokom svoje bolesti (ADA, 2019; Mishra, 2017).
Prevencija razvoja i rana identifikacija faktora rizika za razvoj dijabetesnog
stopala ima posebno mesto u primarnoj zdravstvenoj zaštiti. Rano prepoznavanje
problema smanjuje rizik od razvoja težih komplikacija i omogućava veću uspešnost
lečenja. Efikasnost preventivnih mera u ovoj oblasti potvrdila je i studija sprovedena
u Ujedinjenom Kraljevstvu, u kojoj je pokazano da ako prilikom svakog pregleda
pacijenata obolelih od dijabetesa pregledaju i stopala, broj amputacija se smanjuje za
50% (Skyler, 2004).
336
Cilj ovog rada je sagledavanje praktičnih preporuka i preventivnih pregleda

zasnovanih na dokazima za rani skrining dijabetesnog stopala u primarnoj
zdravstvenoj zaštiti.
Prepoznavanje dijabetesnog stopala

Skrining za otkrivanje osoba sa rizikom da razviju dijabetesno stopalo vrši se na
primarnom nivou zdravstvene zaštite obaveznim pregledom najmanje jednom
godišnje. U prevenciji dijabetesnog stopala potrebno je obaviti sveobuhvatnu,
temeljnu procenu stopala obolelih uz procenu integriteta kože, koštanog deformiteta
stopala, zatim neurološku i vaskularnu procenu kako bi se identifikovali faktori rizika.
Ukoliko se otkrije povišen rizik, pregledi treba da se obavljaju češće, na 3-6 do 1-2
meseci (Milašinović G, 2013; Đorđević-Janićijević B, 2019).
Anamnestički podaci o bolu u mirovanju, prethodnim ulceracijama,
amputacijama i loša kontrola glikemije dodatno povećavaju rizik (ADA, 2021).
Fizikalni pregled obuhvata inspekciju stanja kože stopala, pretraživanje
ulceracija ili gangrene, gljivičnih infekcija, pukotina kože, žuljeva, celulitisa i drugih
promena na tim mestima (zadebljanje kože, ulceracije i dr.), promenu boje ili suvoću
kože (prisustvo fisura, ragada, edema, pukotine kože, maceriranih prostora između
nožnih prstiju). Važno je proceniti prisustvo deformacija kosti i zglobova stopala
(čekićasti prsti, kandžasti prsti, pes cavus –izdubljeno stopalo, abnormalno velike
koštane prominencije, smanjena pokretljivost zglobova, Šarkotova artropatija) (Slika
2). Palpacijom, leđnom stranom ruke potrebno je proceniti temperaturu stopala.
Hladno stopalo može ukazivati na ishemiju, a povećana toplota sa crvenilom i otokom
na akutnu Šarkotovu upalu (Mishra, 2017). Fizikalni pregled na primarnom nivou
obuhvata i vaskularnu procenu (palpaciju pedalnih pusleva na arteriji dorzalis pedis i
arteriji tibialis posterior; odsustvo pulseva ukazuje na verovatnu perifernu vaskularnu
bolest i zahteva dalje ispitivanje i procenu gubitka zaštitnog senzibiliteta procenom
osećaja pritiska, vibracija. Potrebno je proceniti i higijenu stopala (stanje noktiju,
prljava stopala, gljivične infekcije, prljave čarape, neadekvatna obuća), kao i nivo
znanja obolelih o nezi stopala (IWGDF, 2019; Barkai, 2019; Đorđević- Janićijević B,
2019).
337
Slika 2. Područja stopala koja su pod najvećim rizikom za nastanak ulkusa

Izvor: The International Working Group on the Diabetic Foot (IWGDF) Guidelines, 2019.
Available: https://iwgdfguidelines.org/serbian/.
Prepoznavanje pojedinih faktora rizika dijabetesnog stopala

Prepoznavanje periferne arterijske bolesti (PAB)
Periferna arterijska bolest je posledica formiranja ateromatoznih plakova
tj.ateroskleroze na jednoj ili više arterija, koja se najpre ispoljava na stopalu, ali se
dešavaju i na krvnim sudovima potkolenice, natkolenice pa i celom
kardiovaskularnom sistemu. Istovremeno sa vaskularnim dešavaju promene i na
perifernim nervima (senzornim i motornim), koji regulišu vazodilataciju i
vazokonstrikciju, što se ispoljava neuro-ishemijskim promenama na stopalu
(Milašinović G, 2013).
PAB može da se ispoljava od umerenih tegoba i bolova u natkolenici tokom
napora, sve do ulceracija, infekcija i teških gangrena. PAB pogađa 13% osoba starijih
od 50 godina, a prisutna je kod do 50% obolelih od dijabetesnog stopala (Hrvatski
Cochrane; IWGDF, 2019). Skrining za PAB se vrši na nivou primarne zdrastvene
zaštite ciljanom anamnezom i palpacijom pulseva svih dostupnih arterija najmanje 2-
3 puta godišnje (Milašinović G, 2013). Anamnezom je potrebno uzeti podatke o
tegobima kao što je intermitentna klaudikacija (šepanje, uz povremen jak bol u
potkolenici tokom hodanja koja nestaje ukoliko osoba stane), bolovi u mirovanju,
osećaja hladnoće, sporije zarastanje rana i ponovljena pojava ulceracija. Tokom
fizikalnog pregleda potrebno je elevirati nogu pod uglom od 45ᵒ u trajanju od 15
sekundi i posmatrati promenu boje kože. Ako postoje promene u izgledu kože,
verovatna je dijagnoza periferne arterijske bolesti. Potrebno je izvršiti proveru mesta
okluzije palpacijom pulseva zadnje tibijalne arterije i arteriju dorsalis pedis na obe
noge (Slika 3) i zabeležiti pulsacije (da li ih ima ili nema) ili sprovesti Doppler
ultrazvučni pregled (Milašinović G, 2013; Mishra, 2017).
338
Slika 3. Mesta palpacije tibijalnog i dorzalnog pulsa tokom skrininga periferne

arterijske bolesti
Preuzeto: Kalbouneh H. Clinical notes on lower limb anatomy. Available from: https://pre-
med.jumedicine.com/wp-content/uploads/sites/7/2019/02/Clinical_notes_on_lower_limb_anatomy.pdf;
Shutterstock [Internet].Available: https://www.shutterstock.com/image-photo/hand-feel-pulse-people-
who-unconscious-663442138; https://www.shutterstock.com/image-photo/foot-artery-pulse-171519674.
Brahijalni indeks gležnja (engl. Ankle Brachial Index, ABI) je dodatni test za
dijagnozu bolesti perifernih arterija (Slika 7). Za ovaj se test koristi uređaj koji meri
krvni pritisak uz naduvavanje mandžetne (ili u kombinaciji sa dopler ispitivanjem.
Određuje se odnos vrednosti sistolnog pritiska na gornjoj nadlaktici (arterija brahialis)
i sistolnog krvnog pritiska u zglobu gležnja (arterija dorsalis pedis ili zadnja tibijalna
arterija). Na osnovu ove procene, pacijenti se kategorizuju prema stepenu rizika od
razvoja dijabetesnog stopala. Vrednosti ≤ 0,9 se smatraju rizičnim (Slika 4). Ovaj test
zahteva obučen kadar, opremu i vreme, zbog čega se ređe koristi na nivou primarne
zdravstvene zaštite (Mishra, 2017).
Vrednosti brahijalnog indeksa gležnja se
klasifikuju:
• 0,91-1,3 - Normalno
• 0,90-0,70 - Blaga opstrukcija
• 0,69-0,40 - Umerena opstrukcija,
rizik za razvoj ulceracija i gangrene
• <0,40 - Teška opstrukcija, visok rizik
za razvoj ulceracija i gangrene
• 1,3 - Slabo kompresivni krvni sudovi
• Oboleli od dijabetesa mogu imati
lažno povišen brahialni indeks usled
slabe kompresibilnosti kalcifikovanih
arterija (Mishra, 2017; Hrvatski
Cochrane).
Slika 4. Procedura određivanja brahijalnog indeksa gležnja

Preuzeto: Mayo Clinic Foundation for Medical Education and Research (MFMER). Ankle-brachial index.
Available: https://www.mayoclinic.org/tests-procedures/ankle-brachial-index/about/pac-20392934
339
Za uklanjanje faktora rizika periferne arterijske bolesti neophodna je

kontinuirana edukacija bolesnika. Preporuke za prevenciju periferne arterijske bolesti
su iste kao za ishemijska kardiovaskularna oboljenja (uravnotežena, raznovrsna
ishrana siromašna zasićenim, a bogata mono- i polinezasićenim mastima npr. iz
maslinovog ulja, ribe, orašastih plodova, uz izbegavanje prekomernog unosa soli)
(Milašinović G, 2013).
Prepoznavanje periferne neuropatije (PN)

Periferna neuropatija je česta komplikacija dijabetesa. Među mlađim obolelima
prevalencija neuropatije se kreće oko 3%, dok među starijima od 60 godina iznosi čak
50% (Milašinović G, 2013; Mishra, 2017).
Svim obolelima od dijabetesa u vreme postavljanja dijagnoze, pet godinana
nakon postavljanja dijagnoze, a kasnije najmanje jednom godišnje treba procenjivati
znakove dijabetesne neuropatije. Ukoliko se ne prepoznaju znaci neuropatije na
vreme, pacijenti će biti izloženi riziku od povreda nogu i razvoja dijabetesnog stopala.
Na nivou primarne zdravstvene zaštite preporučuje se korišćenje jednostavnih
kliničkih testova sa ciljem identifikacije pacijenata sa gubitkom zaštitnog senzibiliteta
u stopalima. Klinička procena za perifernu neuropatiju uključuje senzaciju dodira,
ispitivanje osećaja bola, osećaja vibratornog senzibiliteta korišćenjem zvučne (Rydel
Seiffer) viljuške od 128 Hz (Slika 5), ispitivanje osećaja pritiska plantarne strane
prednjeg dela stopala korišćenjem monofilamenata od 10g (Slika 6) i ispitivanjem
Ahilovog refleksa nogu.
Nesposobnost da se oseti pritisak od 10 g monofilamenata i smanjena vibratorna
percepcija je konsenzusna definicija gubitka zaštitnog osećaja koja predviđa pojavu
ulkusa stopala. Test monofilamenta je jeftin i lak za izvođenje, ali je tačnost u
dijagnostikovanju neuorpatije promenljiva, te se preporučuje u kombinaciji sa drugim
testovoma. Kombinovanje testova ima senzitivnost od 87% za detektovanje
dijabetesne polineuropatije (Milašinović G, 2013; Mishra, 2017; Lakić, 2022; Dash,
2017; Won, 2016; Kapoor, 2017).
Slika 5. Pravilan način upotrebe 128 Hz zvučne viljuške radi provere

vibracionog senzibiliteta u skriningu dijabetesne polineruropatije
Izvor: Won JC, Park TS. Recent Advances in Diagnostic Strategies for Diabetic Peripheral Neuropathy. Endocrinol
Metab (Seoul). 2016;31(2):230-8. doi: 10.3803/EnM.2016.31.2.230.
340
Postupak ispitivanja 128 Hz zvučnom viljuškom:

Zvučna viljuška se najpre postavlja na lakatnu ili ključnu kost pacijenta, kako bi
osetio i upoznao senzaciju instrumenta. Zatim, pacijent treba da zatvori oči da ne vidi
ispitivača. Zvučna viljuška se namesti na koštani deo dorzalne strane distalne falange
prvog nožnog prsta (ili drugog, ukoliko je palace amputiran), uz konstantan pritisak.
Aplikacija se ponavlja dva puta, naizmenično sa jednom lažnom aplikacijom (kada
viljuška ne vibrira). Test je pozitivan ukoliko pacijent tačno odgovori na najmanje dve
od tri aplikacije, a negativan je ako su dva od tri odgovora netačna. Ukoliko pacijent
ne oseti vibracije na nožnom prstu, potrebno je ponoviti test proksimalnije (npr.
tibijalna izbočina, malleolus) (IWGDF, 2019; Won, 2016).
Slika 6. Procedura ispitivanja osećaja pritiska (a), deset ispitnih tačaka monofilament
testa (b)
Izvor: Mishra SC, Chhatbar KC, Kashikar A, Mehndiratta A. Diabetic foot. BMJ
2017;359(Supp 1):1-7. Available from: https://www.bmj.com/content/359/bmj.j5064.
Zdravlje.eu [Internet]. Monofilament test Medicina –Zdravstveni portal [2016, citiran.2022].
Dostupno: https://zdravlje.eu/wp-content/uploads/2016/04/Test.jpg.
Postupak Semmes-Weinstein monofilament testa:

Pacijent treba da sedne ili legle, sa ispruženim nogama tako da tabani budu
slobodni. Potrebno je objasniti postupak i upoznati ga da će se pomoću monofilamenta
naneti senzacija na pojedine tačke na stopalu (potrebno je prvo isprobati na laktu ili
čelu pacijenta da oseti senzaciju). Pacijent treba da zatvori oči, kako ne bi video
ispitivača. Svaki put kad na tabanima oseti dodir, treba da kaže “da” (bez obzira koliko
je senzacija lagano percipirana). Devet plantarnih mesta za ispitivanje su: distalni
nožni palac; treći prst; peti prst; prva, treća i peta metatarzalna glava; medijalno
stopalo, bočno stopalo i peta; i jedno dorzalno mesto.
341
Monofilament se postavlja pod uglom od 90° na kožu i pritisne se dok se ne savije

1 cm, u tom položaju se drži 1-2 sekundi, zatim se uklanja. Različite ispitne tačke se
testiraju slučajnim redosledom, sa pauzama (lažnim aplikacijama), kako bi sprečili da
pacijent pogađa sledeću aplikaciju.
Ako pacijent ne reaguje na određenoj tački, potrebno je posetiti isto mesto tokom
procene još dva puta, slučajnim redosledom. Ukoliko pacijent ne oseti senzaciju sva
tri puta, zabeleži se rezultat kao gubitak zaštitnog osećaja. Gubitak zaštitnog osećaja
čak i na jednom mestu dovodi pacijenta u rizik od komplikacija na stopalima.
Primećeno je da se kod obolelih od dijabetesa češće javlja lažno bezosećajan
rezultat na petama, naročito ukoliko osobe često hodaju bosonogi. Monofilamenti
takođe mogu biti uzrok lažnog rezultata, budući da se nakon ponovljene upotrebe (10-
15 pacijenta) preporučuje period oporavka instrumenta od 24 sata, a potrebno je ih
zameniti novom nakon tri meseca redovne upotrebe (Mishra, 2017; IWGDF, 2019).
Na nivou primarne zdravstvene zaštite, posebnu u Savetovalištima za
dijabetes prepručuje se vođenje liste za brzi skrining rizika za razvoj
dijabetesnog stopala za pacijente (Tabela 1).
Tabela 1. Lista za klinički pregled stopala – skrining

Faktori rizika za nastanak ulkusa
Perferna neuropatija (jedan ili više sledećih testova)
- Zaštitni senzibilitet (monofilament) se oseća Da / Ne
- Vibracije (128 Hz zvučna viljuška) se ne oseća Da / Ne
- Lagani dodir (Ipswich touch test) se ne oseća Da / Ne
Pulsevi na stopalu
- Odsutan nad a. tibilais posterior Da / Ne
- Odsutan nad a. dorsalis pedis Da / Ne
Ostalo
- Deformiteti stopala ili ekscesivne koštane prominencije Da / Ne
- Ograničena pokretljivost stopala Da / Ne
- Znaci abnormalnog pritiska (kalus) Da / Ne
- Promena boje kože u zavisnosti od položaja noge Da / Ne
- Loša higijena stopala Da / Ne
- Neadekvatna obuća Da / Ne
- Ulkus u anamnezi Da / Ne
- Amputacija na donjim ekstremitetima Da / Ne
Izvor: The International Working Group on the Diabetic Foot (IWGDF) Guidelines, 2019.
Available: https://iwgdfguidelines.org/serbian/.
342
Zaključak
U radu su opisane praktične preporuke usmerene ka ranom prepoznavanju
dijabetesnog stopala. Zdravstveni sistem na nivou primarne zdravstvene zaštite treba
da stara o obezbeđivanju minimalnih uslova za adekvatan skrining i otkrivanje osoba
sa povećanim rizikom za razvoj dijabetesnog stopala, uključujući godišnji preventivni
pregled stopala sa opisanim skrining listom i testovima za prepoznavanje artropatije,
periferne arterijske bolesti ili periferne neuropatije, za sve obolele sa dijabetesom.
Poželjno je da se izvrši upoređivanje senzitivnosti pojedinih testova za skrining.
Potrebno je obezbediti saradnju ustanova primarne i sekundarne zdravstvene zaštite
kroz brze, efikasne konsultativne usluge. Neophodno je obezbediti stalnu stručnu
edukaciju i podizanje nivoa svesti zdravstvenih radnika na ovu temu. Opisani osnovni
jednostavni testovi su od izuzetnog značaja u ranom prepoznavanju dijabetesnog
stopala, koji mogu doprineti značajnom smanjenju troškova lečenja dijabetesnih
komplikacija, ali i smanjenju netraumatskih amputacija i invalidnosti obolelih.
Literatura
1. American Diabetes Association [ADA] (2019). 11 Microvascular Complications and Foot
Care: Standards of Medical Care in Diabetes-2019. Abridged for Primary Care
Providers. Diabetes Care. 42(Suppl.1):S1-S178. DOI: 10.2337/dc19-S011.
2.American Diabetes Association [ADA] (2021). Standards of Medical Care in Diabetes-2021.
Diabetes Care. 2021;44(Suppl.1): S53-S72. DOI: 10.2337/dc21-S005.
3. Barkai LJ, Sipter E, Csuka D, et al. (2019). 2-es típusú diabetesesek és nem cukorbetegek
területen szerzett, belgyógyászati osztályos felvételt igénylő bakteriális infekcióinak klinikai
összehasonlítása. Orv Hetil. 160: 1623–1632. DOI: 10.1556/650.2019.31508.
4. Dash S, Kumar Thakur A. (2017). Perception of vibration threshold is a marker of diabetic
neuropathy. National Journal of Physiology, Pharmacy and Pharmacology. 7(9): 1003-6.
DOI: 10.5455/njppp.2017.7.0518326052017.
5. Đorđević-Janićijević B, Dimitrijević M. (2019). Dijabetesno stopalo. Praxis medica. 48(3-
4):33-6. DOI: 10.5937/pramed1904033D.
6. Hrvatski Cochrane [Internet]. Brahijalni indeks gležnja za dijagnosticiranje bolesti
perifernih arterija nogu. Dostupno: https://www.cochrane.org/hr/CD010680/PVD_brahijalni-
indeks-gleznja-za-dijagnosticiranje-bolesti-perifernih-arterija-nogu [citirano Nov 2022].
7. Kapoor N, David K, Saravanan B. (2017). Approach to diabetic neuropathy. Current
Medical Issues. 15(3):189. DOI: 10.4103/cmi.cmi_38_17.
8. Lakić B, Petrović V, Račić M, Stanetić K. (2022). Detekcija dijabetesne polineuropatije u
ambulanti porodične medicine korišćenjem monofilamenta. Vojnosan pregl. 79(4):383-8.
DOI: 10.2298/VSP200226053L.
343
9. Mishra SC, Chhatbar KC, Kashikar A, Mehndiratta A. (2017). Diabetic foot.

BMJ. 359(Supp 1):j5064. DOI: 10.1136/bmj.j5064.
11. Milašinović G. (2013). Nacionalni vodič dobre kliničke prakse za dijagnostikovanje i
lečenje diabetes mellitus-a. Beograd: Agencija za akreditaciju zdravstvenih ustanova Srbije,
Drugo izmenjeno i dopunjeno izdanje.
12. Skyler J. (2004). Effects of Glycemic Control on Diabetes Complications and on the
Prevention of Diabetes. Clin Diabetes. 22(4):162-6. DOI: 10.2337/diaclin.22.4.162.
13. The International Working Group on the Diabetic Foot [IWGDF] Guidelines, 2019 (2020).
Schaper et al. Practical guidelines on the prevention and management of diabetic foot disease
[IWGDF 2019 update, Serbian translation]. Diab Metab Res Rev. e3266 [Internet]. IWGDF
guidelines. Available from: https://iwgdfguidelines.org/serbian/[cited 12.12.2022].
14. Won JC, Park TS (2016). Recent Advances in Diagnostic Strategies for Diabetic Peripheral
Neuropathy. Endocrinol Metab (Seoul). 31(2):230-8. DOI: 10.3803/EnM.2016.31.2.230.
DIABETIC FOOT RECOGNITION IN PRIMARY HEALTH CARE
Summary:
The diabetic foot develops as a typical complication of uncontrolled diabetes, and is the most
common cause of non-traumatic amputations and disabilities in patients. The aim of this paper
to review practical recommendations and preventive examinations for early screening of
diabetic foot in primary health care.
This involves taking anamnestic data on the presence of pain, swelling, previous ulcerations,
smoking status, and the presence of other complications of diabetes. It is necessary to perform
a physical examination, including inspection of the skin of the feet, palpation of temperature,
and vascular assessment to screen for peripheral arterial disease by palpation of pedal pulses,
and the ankle brachial index. For the assessment of peripheral neuropathy, is applied an
assessment of the feeling of pressure of the monofilament test, and the feeling of vibration, as
well as an assessment of the Achilles reflex of the legs.
Keywords:
diabetic foot, screening, peripheral arterial disease, neuropathy
344
PRIMENA SAVREMENIH MEDICINSKIH

TEHNOLOGIJA U KONTROLISANJU DIJABETESA TIP 1
Mirjana Smuđa 1,2, Dejan Živanović 3,4 , Ivana Minaković 2,5,

Gora Miljanović 1, Jovan Javorac 6,7
ORCID 1,2 0000-0001-7374-1035, 3,4 0000-0001-8232-9368,

2,5
0000-0002-6784-8618, 1 0000-0002-1154-0235, 6,7 0000-0002-8567-8974
1
Akademija strukovnih studija Beograd Odsek Visoka zdravstvena škola, 2 Medicinski
fakultet, Univerzitet u Novom Sadu, 3 Katedra za psihologiju, Visoka škola socijalnog
rada u Beogradu, 4 Odsek za medicinske nauke, Visoka škola “Sirmijum”, Sremska
Mitrovica,5 Dom zdravlja Novi Sad, Novi Sad, 6 Katedra za internu medicinu,
Medicinski fakultet Univerziteta u Novom Sadu, 7 Institut za plućne bolesti Vojvodine,
Sremska Kamenica
Sažetak/Apstrakt:
Različite savremene medicinske tehnologije za uspešnu primenu insulinoterapije registrovane
su širom sveta; međutim, njihova dostupnost obolelim od dijabetesa melitus tip 1 nije
ravnomerna. Cilj ovog rada je da sagleda dostupnost savremenih medicinskih pomagala za
kontrolisanje dijabetesa tip 1 u populaciji pedijatrijskih pacijenata koja se obezbeđuju iz
sredstava obaveznog zdravstvenog osiguranja u Republici Srbiji, kao i da se sagledaju iskustva
roditelja obolele dece u vezi sa primenom savremenih medicinskih tehnologija u kontroli ove
hronične bolesti.
U radu je izvršena empirijska analiza naučne i stručne literature na ovu temu. Na osnovu
analize dostupne literature možemo zaključiti da su resursi savremenih medicinskih pomagala
za kontrolisanje dijabetesa tip 1 kod pedijatrijskih pacijenata u Republici Srbiji ograničeni.
Pored kliničkih kriterijuma, neophodno je, proceniti spremnost porodice i deteta za primenu
savremenih medicinskih tehnologija. Prema iskustvu roditelja dece obolele od T1DM, primena
insulinskih pumpi po principu „zatvorene petlje“ unapređuju dečju glikoregulaciju, a samim
tim smanjuje se nivo distresa koji doživljavaju članovi porodice.
Ključne reči:
diabetes mellitus tip 1, deca, senzor za kontinuirano merenje glikemije, insulinska pumpa,
roditelji.
345
Uvod
Jedna od osnovnih funkcija zdravstvenog sistema svih država jeste obezbeđenje
odgovarajuće medicinske tehnologije. Međutim, na globalnom – svetskom nivou,
zapaža se problem neravnopravnog pristupa čak i esencijalnim lekovima i
medicinskim sredstvima za uspešnu metaboličku kontrolu dijabetesa (World Health
Organization, 2016). Stoga, dostupnost i primena savremenih medicinskih tehnologija
za kontrolisanje dijabetesa mellitus tip 1 (T1DM) za mnogobrojne pedijatrijske
pacijente ostaje upitna.
Pod pojmom medicinske tehnologije podrazumeva se skup metoda, tehnika i
opreme, zajedno sa ljudima koji ih koriste. Ona uključuje mere za promociju zdravlja,
prevenciju bolesti, dijagnostiku, terapiju i rehabilitaciju obolelih ili onesposobljenih
(Tasić, 2018).
Termin odgovarajuća tehnologija u zdravstvenoj zaštiti upotrebljava se da označi
optimalnu ravnotežu između kliničke efektivnosti, prihvatljivosti za pacijenta i
troškovne izdatke i koristi tehnologije, kao i senzitivnost tehnologije da identifikuje i
blagovremeno podstiče rešavanje zdravstvenog problema kod pacijenta (Tasić, 2018).
Da li je medicinska tehnologija odgovarajuća ili ne, odlučuje se na bazi toga da
li su ispunjena tri osnovna kriterijuma: naučna podobnost, društvena prihvatljivost i
ekonomska opravdanost. Takođe, u proceni medicinskih tehnologija treba uzimati u
obzir buduće zdravstvene događaje/epizode tj. razmatrati duži vremenski okvir i
sagledati troškove nove tehnologije u svetu i u „uporedivim zemljama“ (Službeni
glasnik Republike Srbije, br. 86/2015, 8/2016 i 14/2018.) - danas, ali i uštedu budućih
troškova (Tasić, 2018).
Cilj ovog rada je da se sagleda dostupnost savremenih medicinskih pomagala za
kontrolisanje T1DM u populaciji pedijatrijskih pacijenata koja se obezbeđuju iz
sredstava obaveznog zdravstvenog osiguranja u Republici Srbiji, kao i da se sagledaju
iskustva roditelja obolele dece u vezi sa primenom savremenih medicinskih
tehnologija u kontroli ove hronične bolesti.
Metod rada
U radu je primenjena empirijska analiza stručne i naučne literature iz
bibliografskih baza: PubMed, ScienceDirect, Google Scholar, SCIndeks. Pretraga
literature je izvršena prema sledećim ključnim rečima: dijabetes mellitus tip 1 (engl.
type 1 diabetes mellitus), deca (engl. children), senzor za kontinuirano merenje
glikemije (engl. continuous glucose monitor), insulinska pumpa (engl. insulin pump),
roditelji (engl. parents), na srpskom i engleskom jeziku. Takođe, analizirana su
346
dokumenta Republičkog fonda za zdravstveno osiguranje (RFZO) Republike Srbije

koja su dostupna javnosti.
Diskusija
Savremene medicinske tehnologije za kontrolu T1DM
Konvencionalni režim intenzivne insulinoterapije kod obolelih od T1DM
zahteva čestu proveru glikemije u krvi (uzorkovanjem kapilarne krvi iz prstiju) i
primenu injekcija insulina četiri do pet puta dnevno. Često su pedijatrijski pacijenti sa
novodijagnostikovanim T1DM i njihovi roditelji preplavljeni ovom iznenadnom
potrebom za kompleksnim i samostalnim upravljanjem glikoregulacijom koju treba
da sprovode kod kuće, za vreme boravka deteta u predškolskim i školskim
ustanovama, na treningu i sl. Stoga, uz procenu zdravstvenog stanja/bolesti,
neophodno je sagledati i subjektivan doživljaj pedijatrijskih pacijenata (u skladu sa
kognitivnim razvojem) i njihovih roditelja/staratelja o sveobuhvatnom efektu
insulinoterapijskog režima na svakodnevni život deteta i obaveze roditelja/staratelja.
Schipper definiše kvalitet života kao „funkcionalni efekat bolesti i konsekventne
terapije na bolesnika, procenjen na osnovu njegovog subjektivnog zapažanja”
(Schipper et al,. 1996). Ovakva definicija, jasno ističe značaj upotrebe savremenih i
bezbednih medicinskih tehnologija za kvalitet života svakog korisnika zdravstvene
zaštite. Dostupnost i primena insulinskih analoga, insulinske pumpe i senzora za
kontinuirano merenje glikemije (CGM), odnosno njihovo objedinjeno funkcionisanje
po principu “zatvorene petlje” pored toga što unapređuje metaboličku kontrolu
bolesti, utiče na smanjenje nivoa distresa koji prijavljuju roditelji/staratelji dece
obolele od T1DM, a samim tim stvaraju se uslovi da kvalitet života svih članova
porodice postaje bolji (Alsaleh et al., 2012; Hwang, 2023; Wentzell et al., 2022). Sa
razvojem inovativnih rešenja za praćenje glikemije i primenu insulina, pedijatrijski
pacijenti oboleli od T1DM imaju mogućnost za bolju metaboličku kontrolu. Uređaji
za kontinuirano praćenje glikemije u intersticijumu i insulinske pumpe mogu se
koristiti u kombinaciji jedni s drugima kako bi se olakšalo kompleksno i svakodnevno
kontrolisanje T1DM (Sangave et al., 2019).
Od 1921. godine, od kada je tim kanadskih istraživača (Fredrick Grant Banting i
Charles Herbert Best) otkrio molekul insulina (Ahmed, 2002), započeta je epoha
značajnih medicinsko-tehnoloških otkrića za upravljanje terapijom dijabetesa na
čijem unapređenju se radi i danas. Prva proizvedena insulinska pumpa predstavljena
1970. godine, a prvi insulinski pen 1985. godine (Selam, 2010; Templer, 2022).
Tokom protekle dve decenije uvođenjem insulinskih analoga, primenom CGM i
konstruisanjem pametnih pumpi za isporuku različitih bolusnih režima sa ugrađenim
kalkulatorima doziranja (Kariyawasam et al., 2022) intenzivna insulinoterapija koju
347
zahtevaju pedijatrijski pacijenti oboleli od T1DM je postala bezbednija i efikasnija -

što znači da je najveći broj (65-75%) glikemija merenih pomoću senzora CGM u
željenom opsegu (Battelino et al., 2019; Vigersky & McMahon, 2018; Kariyawasam
et al., 2022).
Hronološki posmatrano, pojavom unapređenih medicinskih sredstava olakšana je
primena insulinoterapije:
iglu i brizgalicu zamenila je upotreba insulinskih penova,
kontrola glikemije iz kapilarne krvi upotrebom glukometra (bez ili sa govornim
softverom) unapređena je pojavom senzora za kontinuirano merenje glikemije u
intersticijumu,
primena brzodelujućeg insulinskog analoga preko spoljne portabilne pumpe bez
mogućnosti direktne komunikacije sa senzorom za očitavanje kontinuiranog merenja
nivoa glikemije tzv. “otvorene petlje” (engl. “open-loop”) unapredila je kvalitet
života pedijatrijskih pacijenata obolelih od T1DM, a
kao najsavremenija terapija za kontrolu glikoregulacije kod obolelih od T1DM
prepisuje se insulinoterapija preko “zatvorene petlje” i unapređenih tehnoloških
verzija tzv. hibridnih uređaja za kontrolu glikoregulacije koji imaju visok stepen
automatizacije te na osnovu petominutnih vrednosti glikemije iz intersticijuma mogu
automatski izračunati i isporučiti potrebnu dozu insulina (Kariyawasam, 2022).
“Zatvorena petlja” podrazumeva primenu terapije brzodelujućim insulinskim
analogom preko insulinske pumpe (sa ugrađenim kalkulatorom doziranja koji zahteva
unos podataka u vezi sa obrocima i ugljeno hidratnim unosom) koja je povezana sa
senzorom za kontinuirano merenje glikemije u intersticijumu i softverom koji
precizno prati isporuke insulina i vrednosti glikemije, te omogućava korisniku,
roditeljima pedijatrijskih pacijenata koji boluju od T1DM i zdravstvenom timu da
analiziraju grafikone i dijagrame insulinoterapije i glikoregulacije u poređenju sa
svakodnevnim obrascima ponašanja deteta- kao što su uzimanje obroka i fizička
aktivnost (Hwang, 2023). Hibridni uređaji koriste Bluetooth tehnologiju koja radi s
koordinirajućim aplikacijama na mobilnom telefonu ili prijemniku za snimanje
očitanih glikemija u intersticijumu deteta i praćenje podataka. Kod nekih uređaja
postoji mogućnost zadavanja bolusa preko mobilnog telefona roditelja. Tehnološki
razvoj vodootpornih senzora za CGM omogućava detetu nesmetano tuširanje i
boravak u bazenu, što svakako unapređuje komfornost deteta pri obavljanju različitih
dnevnih aktivnosti (Hwang, 2023).
Rezultati dostupnih studija (Hwang, 2023; Kariyawasam et al., 2022) i
Nacionalnog vodiča dobre kliničke prakse (Ministarstvo zdravlja Republike Srbije,
2013) ukazuju na prisustvo različitih faktora u zdravstvenom sistemu, koji utiču na
348
menadžment kliničkog donošenja odluka u vezi sa prepisivanjem i primenom

određenih medicinskih tehnologija u kontrolisanju T1DM kod pedijatrijskih
pacijenata.
Dostupnost insulina i savremenih medicinskih sredstava pedijatrijskim pacijentima
obolelim od T1DM u Republici Srbiji
Izbor režima insulinske terapije uslovljanja niz činilaca: trajanje T1DM, uzrast,
navike u ishrani, raspored školskih (dnevnih) obaveza, učestalost i intenzitet fizičke
aktivnosti/treninga. Pored navedenog, insulinoterapijski režim treba prilagoditi
motoričkoj i emocionalnoj zrelosti pedijatrijskog pacijenta, njegovim kognitivnim
sposobnostima, spremnosti da prihvati terapijske preporuke, materijalnim prilikama
porodice (Ministarstvo zdravlja RS, 2013) kao i kognitivnim sposobnostima
roditelja/staratelja koji će biti uključeni u proces edukacije za kontrolisanje T1DM.
U Republici Srbiji, pedijatrijskim pacijentima sa novootkrivenim T1DM
prepisuju se humani insulini koje deca primaju preko insulinskih pen-brizgalica. Od
novembra 2020. godine pedijatrijski endokrinolozi prepisuju senzore za kontinuirano
praćenje glikemije (Smuđa et al., 2020). Ukoliko pedijatrijski endokrinolog proceni
da su ispunjeni određeni kriterijumi (neregulisana/nestabilna glikoregulacija)
prepisuje se primena insulinskih analoga preko insulinskih pen-brizgalica, a zatim
postoji mogućnost za primenu brzodelujućeg insulinskog analoga preko spoljne
portabilne insulinske pumpe sa direktnom komunikacijom sa senzorom za očitavanje
kontinuiranog merenja nivoa glikemije ili preko spoljne portabilne insulinske pumpe
bez mogućnosti direktne komunikacije sa senzorom za očitavanje kontinuiranog
merenja nivoa glikemije (Ministarstvo zdravlja, 2013; Pravilnik o medicinsko-
tehničkim pomagalima koja se obezbeđuju iz sredstava obaveznog zdravstvenog
osiguranja. “Službeni glasnik RS”, br. 5/2020, 42/2020, 133/2020, 18/2022, 36/2022,
127/2022, i 3/2023; Republički fond za zdravstveno osiguranje, 2022). RFZO putem
javnog tendera nabavlja insulinske pumpe, senzore za kontinuirano merenje glikemije
u intersticijumu, aparate i transmitere za očitavanje vrednosti glikemije.
Iskustva roditelja obolele dece u vezi sa primenom savremene medicinske tehnologije
u kontrolisanju T1DM
Među najintenzivnijim strahovima u vezi sa pogoršanjem zdravstvenog stanja
deteta je strah od teških i noćnih hipoglikemija. Ovaj strah može biti povezan sa
intenzivnim doživljajem distresa/izgaranja roditelja u vezi sa kontrolisanjem T1DM i
dovesti do pojave maladaptivnog ponašanja koje se ogleda u subdoziranosti insulina
(Zhang, 2022). Međutim, primena savremenih medicinskih tehnologija može
unaprediti kontrolu dijabetesa a samim tim i poboljšati iskustva roditelja obolele dece
u kontrolisanju ove hronične bolesti (Kimpbell, 2021).
349
Pored kliničkih kriterijuma (koji su u različitim državama uređeni u odnosu na

stepen razvijenosti i dostupnost zdravstvene zaštite) neophodno je proceniti spremnost
porodice i pedijatrijskog pacijenta za primenu odgovarajućih medicinskih tehnologija
u kontrolisanju T1DM. Nesposobnost ili nespremnost pedijatrijskog pacijenta
obolelog od T1DM ili njegove porodice da prihvati predložene terapijske mere uvek
rezultuje neuspehom u postizanju postavljenih terapijskih ciljeva (Ministarstvo
zdravlja, 2013). Rezultati multicentrične studije iz Savezne Republike Nemačke
(Saßmann, 2022) potvrđuju da ukoliko su roditelji nedovoljno edukovani za primenu
medicinske tehnologije koja je prepisana za upravljanje pedijatrijskim T1DM,
možemo očekivati da se rutinske obaveze roditelja doživljavaju kao svakodnevna i
fizička opterećenja. Stoga, ne iznenađuje podatak iz nemačke studije da čak 78%
ispitanih roditelja tvrdi da im je potrebna dodatna edukacija i podrška u vezi sa
uspešnom kontrolom T1DM.
Studija sprovedena u četiri evropske zemlje (Austriji, Nemačkoj, Luksemburgu
i Ujedinjenom Kraljevstvu) identifikovala je pozitivna iskustva roditelja dece ranog
uzrasta (od 1-7 godina) koji boluju od T1DM u vezi sa primenom hibridnih insulinskih
pumpi po principu “zatvorene petlje”. Prema rezultatima ove studije, primena takvih
pumpi unapredila je glikoregulaciju, podigla nivo dečje koncentracije, poboljšala
kvalitet noćnog sna deteta, što je uticalo pozitivno na sve članove porodice.
Roditeljima se dopala mogućnost davanja insulina preko mobilnog telefona, ali su
sugerisali da je potrebno poboljšati funkcije i prilagoditi veličinu svih uređaja uzrastu
korisnika (Kimbell, 2022).
Multinacionalna komparativna studija u kojoj je analiziran kvalitet života i
psihološko blagostanje roditelja i njihove dece koja boluju od dijabetesa, potvrđuje da
su brige roditelja za decu (kako mlađeg tako i starijeg uzrasta) iste i da ne poznaju
“granice“. Međutim, teret svakodnevnog upravljanja bolešću može biti umanjen
primenom medicinskih tehnologija. U aktuelnoj studiji, rezultati su potvrdili da i
primena insulinoterapije po principu „otvorene petlje“ može značajno unaprediti
psihosocijalno funkcionisanje i kvalitet roditeljskog sna, u odnosu na kontrolnu grupu
roditelja čija su deca dobijala konvencionalnu insulinoterapiju primenom pen-
brizgalice (Knoll, 2023).
Zaključak
Privikavanje na svakodnevne i kompleksne obaveze u kontrolisanju T1DM
uključuje fizički, kognitivni, emocionalni angažman pedijatrijskih pacijenata i
njihovih roditelja/staratelja. Za postizanje optimalnih terapijskih i ciljeva zdravstvene
nege potreban je stalni rad na unapređenju fizičkog i emocionalnog blagostanja,
350
osećaja autonomije i društvene vrednosti u okruženju koje veoma često ne razume

potrebe dece obolele od T1DM.
Uprkos jasnim prednostima za primenu savremenih medicinskih tehnologija u
kontroli T1DM, sistemi po principu „zatvorene petlje” dostupni su samo u pojedinim
državama sveta. U Republici Srbiji resursi savremenih medicinskih tehnologija (koji
su dobili dozvolu za upotrebu od strane Agencije za lekove i medicinska sredstva) za
kontrolisanje T1DM u pedijatrijskoj populaciji su ograničeni. Prema aktuelnim
kriterijumima koje je odredio RFZO učešće na tenderu za nabavku savremenih
medicinskih tehnologija za upravljanje dijabetesom ispunjava insulinska pumpa koja
koristi CareLink sistem.
Literatura
Ahmed, AM. [2002]. History of diabetes mellitus. Saudi medical journal, 23(4):373-378.
Alsaleh, FM,. Smith, FJ., & Taylor, KM. [2012]. Experiences of children/young people and
their parents, using insulin pump therapy for the management of type 1 diabetes: qualitative
review. Journal of Clinical Pharmacy and Therapeutics, 37:140–147. doi: 10.1111/j.1365-
2710.2011.01283.x
Battelino, T., Danne, T., Bergenstal, R. M., Amiel, S. A., Beck, R., Biester, T., …& Phillip,
M. [2019]. Clinical Targets for Continuous Glucose Monitoring Data Interpretation:
Recommendations From the International Consensus on Time in Range. Diabetes
Care, 42(8):1593-1603. doi:10.2337/dci19-0028
Hwang, N. [2023]. Advanced technology used in pediatric type 1 diabetes management.
Journal of Pediatric Nursing, 68:110-112. https://doi.org/10.1016/j.pedn.2022.09.013
Kariyawasam, D., Morin, C., Casteels, K., Le Tallec, C., Sfez, A., Godot, C., Huneker, E.,
Nathalie Garrec, N., Benhamou P-Y., Polak, M., Charpentier, G., Franc, S., & Beltrand, J.
[2022]. Hybrid closed-loop insulin delivery versus sensor-augmented pump therapy in
children aged 6–12 years: a randomised, controlled, cross-over, non-inferiority trial. Lancet
Digital Health, 4: e158–68. doi: 10.1016/S2589-7500(21)00271-5.
Kimpbell, B., Lawton, J., Boughton, C., Hovorka, R., & Rankin, R. [2021]. Parents’
experiences of caring for a young child with type 1 diabetes: a systematic review and synthesis
of qualitative evidence. BMC Pediatrics, 21:160 https://doi.org/10.1186/s12887-021-02569-4
Kimpell, B., Rankin, D., Hart, RI., Allen, JM., Boughton, CK., Campbell, F., … & Lawton, J.
[2022]. Parents’ experiences of using a hybrid closed-loop system (CamAPS FX) to care for a
very young child with type 1 diabetes: Qualitative study. Diabetes Research and Clinical
Practice, 187:109877. https://doi.org/10.1016/j.diabres.2022.109877
Pravilnik o medicinsko-tehničkim pomagalima koja se obezbeđuju iz sredstava obaveznog
zdravstvenog osiguranja. “Službeni glasnik RS”, br. 5/2020, 42/2020, 133/2020, 18/2022,
36/2022, 127/2022, i 3/2023. Pristupljeno: 30.01.2023. Dostupno na:
https://www.paragraf.rs/propisi_download/pravilnik-o-medicinsko-tehnickim-pomagalima-
koja-se-obezbedjuju-iz-sredstava-obaveznog-zdravstvenog-osiguranja-2020.pdf
351
Republički fond za zdravstveno osiguranje. Lista pomagala (u potpunosti se primenjuje od

26.01.2023. godine). Pristupljeno: 30.01.2023. Dostupno na:
https://www.rfzo.rs/download/pravilnici/pomagala/Lista%20pomagala%20(2).pdf
Republička stručna komisija za izradu i implementaciju vodiča dobre kliničke prakse,
Ministarstvo zdravlja Republike Srbije (urednik Milašinović G). [2013]. Nacionalni vodič
dobre kliničke prakse za dijagnostikovanje i lečenje Diabetes mellitus-a, izmenjeno i
dopunjeno izd. Beograd: Agencija za akreditaciju zdravstvenih ustanova, Preuzeto
24.06.2019. Dostupno na: https://www.zdravlje.gov.rs/tekst/335900/cetrnaest-novih-
nacionalnih-vodica-dobre-klinicke-prakse-u-2013-godini.php
Sangave, NA., Aungst, TD., & Patel, DK. [2019]. Smart connected insulin pens, caps, and
attachments: A review of the future of diabetes technology. Diabetes Spectrum, https://doi.org/
10.2337/ds18-0069
Saßmann, H., Kim-Dorner S-J., Berndt, V., Biester, T., Dehn-Hindenberg, A, Heidtmann, B.,
… & et al. [2022]. Journal of Diabetes Research, https://doi.org/10.1155/2022/9604115
Schipper, H., Clinch, JJ., & Olweny, CLM. [1996]. Quality of life studies: Definitions and
conceptual issues. In Spilker, B., ed. Quality of Life and Pharmacoeconomics in Clinical
Trials. Philadelphia: Lippincott-Raven Publishers:11-23
Selam, J-L. [2010]. Evolution of Diabetes Insulin Delivery Devices. Journal of Diabetes
Science and Technology, 4(3):505-513. doi: 10.1177/193229681000400302
Smuđa, M., Milutinović, D., Milenković, T., & Tadić, I. [2020]. Assessment of health-related
quality of life in pediatric patients with type 1 diabetes- preliminary study. Medicinski Pregled,
73(11-12):343-350. doi: 10.2298/MPNS2012343S
Službeni glasnik Republike Srbije, br. 86/2015, 8/2016 i 14/2018. Uredba o kriterijumima za
formiranje cene lekova za upotrebu u humanoj medicini čiji je režim izdavanja na recept.
Tasić, Lj., & Marinković, V. [2018]. Farmaceutski menadžment i marketing. Beograd:
Univerzitet u Beogradu - Farmaceutski fakultet.
Templer, S. [2022]. Closed-loop insulin delivery systems: past, present and future directions.
Frontiers in Endocrinology, 13:919942. https://doi.org/10.3389/fendo.2022.919942
Vigersky, R. A., & McMahon, C. [2018]. The Relationship of Hemoglobin A1C to Time-in-
Range in Patients with Diabetes. Diabetes Technology & Therapeutics. 21(2):81-85.
doi:10.1089/dia.2018.0310
Wentzell, K., Volkening, L., & Laffel, L. [2022]. Concordance and discordance between youth
and their parents' reports of diabetes distress: The importance of youth perceptions. Journal of
Diabetes and Its Complications, 36:108207. https://doi.org/10.1016/j.jdiacomp.2022.108207
World Health Organization (WHO). [2016]. Global report diabetes. Preuzeto: 02.07.2019. Dostupno na:
https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/204871/9789241565257_eng.pdf
Zhang, L., Xu, H., Liu, L., Bi, Y., Li, X., Kan, Y., Liu, H., Li, S., Zou, Y., Yuan, Y., Gong,
W., & Zhang, Y. [2022]. Related factors associated with fear of hypoglycemia in parents of
children and adolescents with type 1 diabetes - A systematic review. Journal of Pediatric
Nursing, 66:125-135. https://doi.org/10.1016/j.pedn.2022.05.022
352
THE USE OF MODERN MEDICAL TECHNOLOGIES IN

CONTROLLING TYPE 1 DIABETES
Summary:
Various modern medical technologies for the successful use of insulin therapy are registered
worldwide; however, they are not equally available to patients with diabetes mellitus type 1.
This paper aimed to review the availability of modern medical aids for the control of type 1
diabetes in the population of the pediatric patient which is provided from the mandatory health
insurance funds in the Republic of Serbia as well as to perceive the experiences of parents of
affected children concerning the application of modern medical technologies in the control of
this chronic disease.
An empirical analysis of scientific and professional literature on this topic was performed in
the paper. Based on the analysis of the available literature, it can be concluded that the
resources of modern technologies in the management of type 1 diabetes in pediatric patients
are limited in the Republic of Serbia. In addition to clinical criteria, it is necessary to assess
the readiness of the family and the child for the application of modern medical technologies.
According to the experience of parents of children with T1DM, the use of insulin pumps
according to the principle of "closed loop" improves the children's glycoregulation, and thus
reduces the level of distress experienced by family members.
Keywords:
type 1 diabetes mellitus, children, continuous glucose monitor, insulin pump, parents.
353
Stručni rad/ Expert Article
ZDRAVSTVENI BENEFITI KAFE
Nataša Sekulić 1, Nataša Čamprag Sabo 2, Svetlana Stojkov 3
1
ORCID 0000-0002-6100-4860, 2 0000-0002-0821-8691, 3 0000-0002-4351-332X
1,2,3
Visoka škola strukovnih studija za obrazovanje vaspitača i trenera Subotica
Sažetak/Apstrakt:
Kafa je jedan od najpopularnijih napitaka koji se konzumira širom sveta zbog svoje bogate
arome i ukusa. Senzorna svojstva i sastav kafe zavise od vrste ploda, procesa prerade kao i od
samog načina pripreme napitka. Novija istraživanja pokazuju da konzumacija kafe ima
pozitivan efekat kod hroničnih nezaraznih bolesti. Zdravstveni benefiti kafe ogledaju se u
njenom sadržaju kofeina, kafestola, kaveola, hlorogene kiseline i mikroelemenata
(magnezijum, kalijum, niacin i vitamin E). Biohemijski sastav šolje kafe zavisi od vrste zrna
(mešavina Arabike i/ili Robuste), stepena prženja, stepena mlevenja i načina pripreme kafe.
Cilj rada je pregled dosasašnjih saznanja o kafi i njenim zdravstvenim benefitima.
Ključne reči:
kafa, hemijski sastav, zdravstveni benefiti
354
Uvod
Jedan od najčešće konzumiranih napitaka širom sveta jeste kafa, te čak i mali
individualni efekti na zdravlje mogu biti važni na nivou populacije. Kofein, hlorogena
kiselina, diterpeni kafestol i kahveol su ključna aktivna jedinjenja u kafi (Poole i sar.,
2017).
Biljka kafa pripada familiji Rubiacea i rodu Caffea. Postoji više od dvedeset
različitih vrsta kafe, ali samo dve imaju ekonomski značaj: Caffe arabica (približno
60% svetske proizvodnje) i Caffe canephora (približno 40% svetske proizvodnje)
(Basar Gokcen i Saniler, 2017). Najpoznatije vrste Arabike su “minas” i “santos” koja
su dobila ime po oblasti Brazila u kojem se uzgajaju, a napitci pripremljeni od ovih
vrsta imaju izraženiju kiselost, prijatnu i izraženiju aromu u odnosu na ostale vrste
(Džinić i Jokanović, 2010). Napici od kafe se pripremaju od prženih, mlevenih zrna,
koji obično pripadaju vrstama Arabici i Robusti ili njihovim mešavinama. Kvalitet
napitka od kafe zavisi od hemijskog sastava prženog zrna, na koji utiču uslovi obrade:
sušenje, skladištenje, prženje i mlevenje, a zavisi i od uslova pripreme napitka od kafe
i njegovog sastava kao finalnog proizvoda (Odžaković i sar., 2015).
Prilikom zrenja i procesa prerade kafe dolazi do promena i različitih reakcija
usled čega se menja i hemijski sastav kafe (Rogers i sar., 1999). Kvalitet i hemijski
sastav sirovog zrna kafe zavise od uslova gajenja kao što su lokacija, nadmorska
visina, sastav zemljišta, đubrenje, berba, metode čišćenja i skladištenja (Ribeiro i sar.,
2010).
Hemijski sastav kafe

Kafa predstavlja složenu hemijsku mešavinu koju čini preko 1000 različitih
hemijskih supstanci. Kvalitet pripremljene kafe, kao gotovog proizvoda, zavisi od
načina uzgoja kafe, hemijskog sastava sirovog zrna kafe, metode i uslova prerade
sirovog zrna, kao i od pripreme pržene kafe (Oliviera i sar., 2005). Prihvatljivost
napitka kafe kao gotovog proizvoda u mnogome zavisi od hemijskog sastava kafe.
Hemijska jedinjenja, koja su prisutna u sirovoj kafi, međusobno reaguju tokom
procesa prženja zrna i na taj način dolazi do formiranja ukusa i arome napitka kafe
(Ribeiro i sar., 2010). U tabeli 1 prikazan je hemijski sastav dve najzastupljenije vrste
kafe (Arabike i Robuste).
355
Tabela 1. Hemijski sastav zrna zelene kafe (Mussatto i sar., 2009)

Komponenta Arabikaa Robustaa Sastav
Rastvorljivi 9-12,5 6-11,5
ugljenohidrati
-monosaharidi 0,2-0,5 0,2-0,5 Fruktoza, glukoza, galaktoza (u
tragovima)
-oligosaharidi 6-9 3-7 Saharoza (>90%, rafinoza(0,09%),
stahioza )0-0,13%)
Polisaharidi 3-4 3-4 Polimeri galaktoze (55-65%),
manoze (10-20%), arabinose (20-
35%), glukoze (0-2%)
Nerastvorni 46-53 34-44
polisaharidi
-hemiceluloze 5-10 3-4 Polimeri galaktoze (65-75%),
arabinose (25-30%), manoze (0-10%)
-celuloza 41-43 32-40
Isparljive kiseline 0,1 0,1
Neisparljive alifatične 2-2,9 1,3-2,2 Limunska, jabučna, hinska kiselina
kiseline
Hlorogenske kiseline 6,7-9,2 7,1-12,1 Mono-, dikafeoil- i feruoilkinska
kiselina
Lignin 1-3 1-3
Lipidi 15-18 8-12
Voskovi 0,2-0,3 0,2-0,3
Ulja 7,7-17,7 7,7-17,7 Glavne masne kiseline 16:0 i
18:2(9,12)
Azotna jedinjenja 11-15 11-15
Slobodne 0,2-0,8 0,2-0,8 Glavne aminokiseline: Glu, Asp,
aminokiseline Asp-NH2
Proteini 8,5-12 8,5-12
Kofein 0,8-1,4 1,7-4,0 Tragovi teobromina i teofilina
Trigonelin 0,6-1,2 0,3-0,9
Minerali 3-5,4 3-5,4
a
vrednosti su u % na suvu materiju
Tokom procesa prženja kafe saharoza podleže degradaciji, a struktura
polisaharida zavisi od stepena prženja. Proizvodi degradacije saharoze (glukoza i
fruktoza) i arabinoza, reaguju na više načina prilikom prženja kafe. Dolazi do
fragmentacije, formiranja alifatične kiseline; dehidratacije (karamelizacije),
formiranja brojnih heterocikličnih jedinjenja (hidroksimetilfurfurala) i Majardovih
reakcija pri čemu dolazi do formiranja melanoidina koji utiču na ukus, aromu i boju
pržene kafe. Ugljeni hidrati u kafi utiču na povećanje viskoziteta ekstrakta kafe.
Stabilnost pene kafe, posebno kod espresa, zavisi od prisutnih polisaharida.
Polisaharidi kafe se ne razgrađuju u digestinom traktu čoveka i zato se ponašaju kao
356
dijetetska vlakna. Studije vezane za ishranu su pokazale da vlakna izolovana iz

ekstrakta pržene kafe smanjuju rizik od nastanka raka debelog creva (Clarke i
Vitzthum, 2001).
Bioaktivne komponente koje se nalaze u kafi su hidroksicimetna kiselina (p-
kumarinska, kafeinska i ferulinska kiselina), metilksantini (teofilin, kofein i
teobromin), flavonoidi (antocijanin i katehini), tokoferoli, diterpenski alkoholi
(kahveol i kafestol), melanoidini i hlorogenske kiseline (p-kumaroilhinska,
feruoilhinska i kafeoilhinska kiselina (Basar Gokcen i Soniler, 2017).
Tokom procesa prženja dolazi do gubitka vode, isparljivih produkata pirolize i
suve materije u obliku ugljen-dioksida. Dolazi do razgradnje polisaharida, šećera,
aminokiselina i hlorogenskih kiselina i do umerenog povećanja sadržaja organskih
kiselina i lipida. Koncentracije kofeina i trigonelina (N-metil-nikotinska kiselina)
ostaju gotovo nepromenjene (Buffo i Gardelli-Freire, 2004).
Zdravstveni benefiti
Glavne fenolne komponente kafe čine hlorogenske kiseline i srodna jedinjenja
koja imaju snažno antioksidativno kao i hepatoprotektivno, hipoglikemijsko i
antivirusno dejstvo. Tokom obrade kafe može doći do izomeracije i hidrolize
hlorogenskih kiselina (Faraf i Donangelo, 2006).
Rezultati istraživanja Hečimović i sar. (2011) su pokazali da sadržaj bioaktivnih
komponenti i antioksidativna aktivnost zavise od sorte kafe kao i od uslova prženja
zrna kafe. Najveći sadržaj polifenola i derivata hlorogenske kiseline imale su kafe
pržene na srednjim i nižim temperaturama, a dokazan je i najveći antioksidativni
kapacitet fenola. Sorta kafe Robusta (Cherry) imala je najviši sadržaj ukupnih fenola
(42,37 mg GAE/g), zatim sorte Minas, dok je Cioccolatato sorta imala najniži sadržj
ukupnih fenola (33,12 mg GAE/g). Veći sadržaj kofeina imale su sorte kafe Robusta
(Cherry i Vietnam) u odnosu na druge sorte, a intenzivniji uslovi prženja smanjuju
sadržaj kofeina.
Hlorogenska kiselina (CGA), se povezuje sa antiinflamatornim, antibakterijskim,
antihipertenzivnim i antioksidativnim dejstvom, a ima i inhibicijski efekat na
nakupljanje masti i modulatorne efekte na metabolizam glukoze. CGA stimuliše unos
glukoze u oba tipa masnog tkiva, insulinski osetljivog i neosetljivog. Kod
metabolizma lipida, CGA smanjuje nivoe serumskih i hepatskih triglicerida, LDL
holesterola, aktivira metabolizam lipida u jetri i inhibira apsorpciju lipida u tankom
crevu (Basar Gocken i Saniler, 2017).
Kofein (1,3,7-trimetilksantin) je metilirana purinska baza koja nastaje kao
product degradacije purina. On je antagonist adeno receptora, zbog slične strukture i
357
zato utiče na periferni i centralni nervni sistem. Pored toga što stimuliše centralni
nervni sistem, kofein podiže krvni pritisak, budnost i metabolizam, a smanjuje
degradaciju DNK i hidroksilne radikale (Gocken i Saniler, 2017). Zavisno od načina
pripreme kafe u njoj se nalaze različite koncentracije kofeina. Šoljica kafe može
sadržati od 65 do 360 mg kofeina, dok je sadržaj kofeina manji od 10 mg po šoljici
kafe bez kofeina (Messina i sar., 2015). Filter kafa sadrži 0,67 g kofeina na 1 L
napitka, moka 2,36 g/l, a domaća kafa koja se priprema kuvanjem mlevene kafe sadrži
0,57 g/l kofeina. Koncentracija kofeina u espreso kafi varira od 1,2 do 4 g/L (Clarke
i Vitzthum, 2001).
Diterpeni, kahveol i kafestol, imaju pozitivan efekat na zdravlje, kao što je
antioksidativna aktivnost i zaštita od karcinoma; smanjuju rizik od raka debelog creva.
Kafestol povećava aktivnost glutation-S-transferaze što povećava razgradnju
toksičnih jedinjenja, štiti od genotoksičnosti izazvane aflatoksinom i tako ispoljava
hepatoprotektivni efekat. Ovi diterpeni takođe imaju i nepovoljan uticaj na zdravlje
tako što utiču na povećanje LDL i ukupnog holesterola. Proces filtracije, tokom
pripreme kafe, znatno smanjuje nivoe kahveola i kafestola u krajnjem proizvodu
(Basar Gocken i Saniler, 2017).
Kafa bi se mogla smatrati dobrim izvorom magnezijuma i kalijuma ako se pije
tri do četiri šolje dnevno. Međutim, vrsta vode koja se koristi za pripremu kafe takođe
utiče na sadržaj minerala u krajnjem proizvodu i zbog toga su potrebna dodatna
detaljnija istraživanja (Olechno i sar., 2021).
Konzumacija kafe povezana je sa smanjenim rizikom od dijabetesa tipa 2 i
boljom tolerancijom glukoze. Više od dvadeset prospektivnih kohortnih studija
sprovedenih u SAD-u, Aziji i Evropi pokazalo je obrnutu vezu između dijabetesa tipa
2 i konzumacije kafe, ali postoji malo informacija o mehanizmu odgovornom za ovu
vezu. Komponente kafe kao što su kofein, hlorogene kiseline, magnezijum i druge
supstance mogu uticati na metabolizam glukoze. Redovna konzumacija 3-4 šolje kafe
dnevno povećava smanjenje rizika od dijabetesa tipa 2 (Basar Gocken i Saniler, 2017).
Evropske studije, grčke populacije koja najčešće konzumira prokuvanu,
nefiltriranu kafu, pokazale su da umereno konzumiranje kafe (manje od 300 ml/dan)
smanjuje rizik za 31% u odnosu na one koji ne piju kafu, dok su veće količine značajno
povećavale rizik za razvoj akutnih koronarnih stanja. Slični rezultati dobijeni su i u
studiji u Finskoj (Happonen i sar., 2004), provedenoj kod sredovečnih muškaraca.
Obe studije se slažu da prekomerna konzumacija kafe kuvane na ovaj način (više od
600 ml/dan) izuzetno štetno utiče na zdravlje srca. Švedska kontrolna studija
uporedila je kafu kuvanu na ovaj način i filtriranu kafu za rizik od prvog infarkta
miokarda. Konzumacija više od 1000 ml/dan kafe povećava rizik za infarkt miokarda
dvostruko (i više) kod muškaraca, bez obzira da li je kafa filtrirana ili ne. Muškarci i
358
žene koji su konzumirali kuvanu kafu, nakon prilagođavanja količine konzumacije,

imali su 40-60% veći rizik od infarkta miokarda od onih koji su konzumirali filtriranu
kafu (Bonita i sar., 2007).
Kafa je kategorizovana kao nekancerogena od strane Međunarodne agencije za
istraživanje raka (IARC). Većina studija koje su proučavale antikancerogena
savojstva kafe, kahveol je pokazan kao jedan od glavnih jedinjenja odgovornih za
kanceroprevenciju. Pored kahveola, polifenoli koji se nalaze u kafi kao što je
hlorogenska kiselina takođe imaju antioksidativna i antiupalna svojstva. Kafa
sprečava razvoj kancera uklanjanjem pro-karcinogena, inhibirajući oksidativna
oštećenja i stimulišući ćelijsku odbranu u inicijalnoj fazi karcinogeneze; promoviše
apoptozu, uklanja oštećene ćelije i pokazuje antiinflamatorni efekat u fazi
napredovanja karcinogeneze; inhibira metastaze, ćelijsko povezivanje i invaziju u fazi
metastaze karcinogeneze (Basar Gocken i Saniler, 2017).
Zaključak
Dosadašnja istraživanja su dokazala blagotvoran uticaj kafe na ljudsko zdravlje,
ali postoje i komplikacije koje zahtevaju dalja istraživanja. Ta buduća istraživanja
treba da razmotre tačan mehanizam delovanja u prevenciji određenih hroničnih
nezaraznih bolesti, kao i koji sastojak kafe najznačajnije doprinosi prevenciji i/ili
tretmanu tih bolesti.
Literatura:
1. Başar Gökcen, B., & Şanlier, N. (2017). Coffee consumption and disease correlations. Food Reviews
International, 33(4), 336-348. https://doi.org/10.1080/10408398.2017.1369391
2. Bonita, J. S., Mandarano, M., Shuta, D., & Vinson, J. (2007). Coffee and cardiovascular
disease: in vitro, cellular, animal, and human studies. Pharmacological research, 55(3),
187–198. https://doi.org/10.1016/j.phrs.2007.01.006
3. Buffo, R. A., & Cardelli-Freire, C. (2004). Coffee flavour: An overview. Flavour and
Fragrance Journal, 19, 99-104. https://doi.org/10.1002/ffj.1325
4. Clarke, R.J., & Vitzthum, O.G. (2001). Coffee Recent Developments. Blackwell Science.
DOI:10.1002/9780470690499
5. Džinić, N., & Jokanović, M. (2009). Istorijat kafe. Preuzeto 10. januara 2023., sa
https://www.tehnologijahrane.com/enciklopedija/istorijat-kafe
6. Farah, A., & Donangelo, C. M. (2006). Phenolic compounds in coffee. Brazilian Journal
of Plant Physiology. https://doi.org/10.1590/S1677-04202006000100003
7. Happonen, P., Voutilainen, S., & Salonen, J. T. (2004). Coffee drinking is dose-
dependently related to the risk of acute coronary events in middle-aged men. The Journal
of nutrition, 134(9), 2381–2386. https://doi.org/10.1093/jn/134.9.2381
8. Hečimović, I., Belščak-Cvitanović, A., Horžić, D., & Komes, D. (2011). Comparative
study of polyphenols and caffeine in different coffee varieties affected by the degree of
359
roasting. Food Chemistry, 129(3), 991-1000. https://doi.org/10.1016/j.foodchem.2011.

05.059
9. Messina, G., Zannella, C., Monda, V., Dato, A., Liccardo, D., De S, Valenzano, A.,
Moscatelli, F., Messina, A., Cibelli, G., & Monda, M. (2015). The Beneficial Effects of
Coffee in Human Nutrition. Biology and Medicine, 7, 240. http://dx.doi.org/10.4172/0974-
8369.1000240
10. Mussatto, S. I., Machado, E. M. S., Martins, S., Teixeira, J. A., & Oliveira, R. (2011).
Production, Composition, and Application of Coffee and Its Industrial Residues. Food and
Bioprocess Technology, 4(5), 661–672. https://doi.org/10.1007/s11947-011-0565-z
11. Odžaković, B., Džinić, N., Grujić, S., Kravić, S., & Jokanović, M. (2015). Sensory and
physico-chemical evaluation of commercial coffees consumed in Banja Luka (Bosnia and
Herzegovina) – Part1. Agro FOOD Industry Hi Tech, 26(4), 52-55. ISSN 1722-6996.
12. Olechno, E., Puścion-Jakubik, A., Socha, K., & Zujko, M. E. (2021). Coffee brews: Are
they a source of macroelements in human nutrition? In Foods (Vol. 10, Issue 6). MDPI
AG. https://doi.org/10.3390/foods10061328
13. Oliveira, S. D., Franca, A. S., Gloria, M. B. A., & Borges, M. L. A. (2005). The effect of
roasting on the presence of bioactive amines in coffees of different qualities. Food
Chemistry, 90, 287-291.
14. Poole, R., Kennedy, O. J., Roderick, P., Fallowfield, J. A., Hayes, P. C., & Parkes, J.
(2017). Coffee consumption and health: umbrella review of meta-analyses of multiple
health outcomes. BMJ (Clinical research ed.), 359, j5024.
https://doi.org/10.1136/bmj.j5024
15. Ribeiro, J. S., Ferreira, M. M. C., & Salva, T. J. G. (2011). Chemometric models for the
quantitative descriptive sensory analysis of Arabica coffee beverages using near infrared
spectroscopy. Talanta, 83(5), 1352–1358. https://doi.org/10.1016/j.talanta.2010.11.001
16. Rogers, W. J., Michaux, S., Bastin, M., & Bucheli, P. (1999). Changes to the content of
sugars, sugar alcohols, myo-inositol, carboxylic acids and inorganic anions in developing
grains from different varieties of Robusta (Coffea canephora) and Arabica (C. arabica)
coffees. In Plant Science (Vol. 149). https://doi.org/10.1016/S0168-9452(99)00147-8
HEALTH BENEFITS OF COFFEE
Abstract:
Coffee is one of the most popular beverages consumed worldwide due to its rich aroma and
taste. The sensory properties and composition of coffee depend on the type of bean, processing
method, and the way the beverage is prepared. Recent studies show that coffee consumption
has a positive effect on chronic non-communicable diseases. The health benefits of coffee are
reflected in its content of caffeine, cafestol, kahweol, chlorogenic acid, and microelements
(magnesium, potassium, niacin, and vitamin E). The biochemical composition of a cup of
coffee depends on the type of beans (Arabica or Robusta, blend), degree of roasting, degree of
grinding, and method of preparation. The aim of the work is to review the current knowledge
about coffee and its health benefits.
Keywords:
coffee, chemical composition, health benefits
360
ENVIRONMENTAL EDUCATION ON WASTE

MANAGEMENT IN POLAND
Maciej Ciepiela 1, Wiktoria Sobczyk 2
1
ORCID 0000-0003-0362-8461, 2 0000-0003-2082-9644
1
AGH University of Science & Technology, Faculty of Civil Engineering &
Resource Management, Doctoral School, 30-059 Krakow, Al. Mickiewicza 30,
Poland
2
AGH University of Science and Technology, Faculty of Energy and Fuels, 30-059
Krakow, Al. Mickiewicza 30, Poland
Abstract:
Environmental education is fundamental to protecting the environment from degradation and
preserving it for future generations. The concept assumes educating and raising the community
in a spirit of respect for nature. The article describes national and non-governmental
environmental initiatives and the participation of business entities in community education on
waste management in Poland. Campaigns have been designed to expose residents to the
problems of excessive waste production, promote pro-environmental attitudes, and encourage
waste segregation. Educational and media campaigns, expert training for city authorities,
information points, and a toll-free hotline raise the level of environmental awareness in society.
Educational campaigns target all age groups. Examples of resilient, robust and effective
educational campaigns for children, schoolchildren, and adult society are described.
Keywords:
education, ecology, waste management
361
Introduction
Waste is a significant problem on a global scale, and the amount of it is almost
equal to the number of manufactured goods. The variety of waste is also growing.
Waste is any substances or materials the owner intends to dispose of, while the variety
of them is also growing. In order to ensure a properly functioning waste management
system, it is necessary to apply uniform systematics. The Waste Management Act
distinguishes the following types of waste: municipal, medical, inert, biodegradable,
veterinary, green, from accidents, and municipal sewage sludge. This division takes
into account the source of the waste. Municipal waste is generated in households,
excluding end-of-life vehicles and non-hazardous (Act of December 14, 2012).
The main aim of this paper is to characterise educational campaigns aimed at all
age groups and conducted in a manner appropriate for each group of people. The
information campaigns focus on the rules of waste segregation in force in a given
municipality. Furthermore, they inform about the location of selective waste
collection points, the problem of hazardous waste, and the harmfulness of burning
waste in home furnaces.
Research Methods
The manuscript presented the following research methods: document study,
individual cases, analysis, and logical construction. The research technique was the
analysis and observation of Polish documents and campaigns. The article is narrative
and is not based on survey analysis.
Environmental Education at the National Level

With the ability to reach the widest audience, the state has unlimited
opportunities to influence the behaviour of citizens. National environmental education
uses all available means at different levels of administration. Most economic measures
are implemented at the national level, such as taxes and financial incentives (subsidies,
grants). The state implements legal regulations (ordering municipalities to organise
information and education campaigns on waste management). Some educational
programs for schools are developed at the highest level. National environmental
initiatives in the waste management field are due to the enactment, amending the Act
on Maintaining Cleanliness and Order in Municipalities (Act of January 25 2013).
The Ministry of Environment has organised the ‘Nasze Śmieci’ campaign, which aims
to inform people about the changes introduced in the law. A national environmental
initiative on waste management is the web portal: https://naszesmieci.mos.gov.pl
(‘Poznaj Super Piątkę’), as well as spots on television and radio, flyers, and posters.
362
Initiatives Organised by Non-governmental Organisations

The League for the Preservation of Nature is one of the oldest NGOs with
environmental education among its status goals. In recent years, the organisation has
conducted many waste management activities, including: ‘Śmieci i My’, ‘Zielone
Karpaty = Czyste Karpaty’, and ‘Osobiście segreguję’. The project ‘Osobiście
segreguję’ was one of the first to use education based on the latest available techniques
for its activities (database published on the Web portal). Users registered on the e-
learning platform could participate in the lessons and forum discussions or read
articles. A significant advantage of the campaign was the contests and the multimedia
game.
An example of controversial information was a campaign entitled ‘Kochasz
dzieci, nie pal śmieci’ organised by the ecologic foundation ‘Arka’. The image
showed a girl with a protective mask on her face in the context of illegal waste
incineration. The action was intended to increase the environmental awareness of the
recipient by arousing intense emotions.
The ‘EKOSKOP’ Association, based in Rzeszow, founded in 2007, belongs to
the Polish Green Network. The organisation's statutory goal is to protect the
environment and coordinate civic initiatives to implement sustainable development
objectives. Among the projects implemented in 2012 were: ‘EkoNauci Małych
Gmin’, ‘Abecadło Śmieciadło’, ‘Zamień odpady na kulturalne wypady’, and the non-
asbestos campaign.
Initiatives Organised by Economic Entities

An example of good practice can be the system ‘Elektryczne śmieci’. Its
organisers are companies: Waste Management Company MB Recycling (Piekoszów
in Świętokrzyskie) and Bartosz Kubicki Household Appliances Recycling (Nowy
Tomyśl in Wielkopolskie). The system currently covers about 15% of municipalities
in seven Voivodeships in Poland. It consists of collection points for consumer
electronics and household appliances located near designated places, such as garbage
cans. Collection actions are held during outdoor events and direct collection of Waste
of Electrical and Electronic Equipment from residents. The collection points can be
easily found on a map at www.elektrycznesmieci.pl (Comprehensive service for
cities). The system also includes environmental education in the management of
hazardous waste. The REBA SA (Warsaw, Poland) recovery organisation is another
company that, in addition to its core business, collection and recycling of used
batteries and accumulators, conducts environmental education on a large scale. As
part of pro-environmental activities, it publishes information brochures, leaflets, and
363
posters, participates in information campaigns, and organises competitions for used

batteries collection.
Examples of Environmental Actions in Krakow (Poland)

The campaigns aim to promote active pro-environmental attitudes and encourage
proper waste management. The essential activities are educational and public media
campaigns, expert training for city authorities, information points, and a free hotline.
In addition, experts conduct training in schools at various levels and organise outdoor
events, exhibitions, and happenings. There are also environmental campaigns in
Krakow: ‘Czysty Kraków – Lepsze życie’ and ‘Segregując śmieci, dbasz o przyszłość
dzieci’. It is also worth mentioning beautiful advertising slogans in Krakow: ‘Góra
śmieci Kraków szpeci’, and ‘Naturalnie, że EKO-Kraków’.
Education of the Youngest

Educating the youngest is the best investment in the future. In several years
children grow up while being environmentally conscious and will not even doubt the
sense of recycling. They will probably be surprised that people did not do it before.
That is why it is crucial to conduct educational campaigns aimed at the youngest
(Ciepiela, Sobczyk, 2022).
An example is the Krakow actions conducted by the Municipal Department of
Sanitation ‘MPO’. The department organises workshops where educators explain why
we should segregate waste, and specialists teach how to do it properly.
The Great Environmental Competition has been organised for many years.
Participation is open to kindergartens and preschool classes in Poland. The task of
kindergartens is to prepare a work related to the slogan of the competition edition,
such as ‘Zwierzakolubni’, which means caring for animals and remembering that
waste we produce affects not only us but also the world. In addition, works are
rewarded made from valuable waste, such as used paper, disposable plastic packaging,
and fabrics. We should remember that children's behaviour always affects their
parents' behaviour. Incidentally, we teach good habits to other adults.
Education of Schoolchildren
An example of a beautiful educational action is the ‘MPO’ Krakow workshop for
schoolchildren, ‘Od segregacji nie ma wakacji’. This action covered up to 50 Krakow
schools (3300 students). The goal was to sensibilise students to waste management
364
problems on a local and global scale. Young people were taught how to reduce and
separate household waste. The workshops relied on the students' ingenuity and
independent drawing of conclusions. As a result, training increased environmental
awareness among young people manifested in appropriate behaviour and attitudes.
Because children are more likely to spend time in front of the computer, an online
game was created that teaches how to separate waste correctly (buliba.pl).
Schoolchildren can learn about the entire path taken by waste during workshops
at the Barycz Ecological Centre. An ecological path has been running there for many
years, and hundreds of students visit it yearly. All activities are adapted to the
participant's age and teachers' expectations.
Older children can visit the landfill, composting plant, and sorting plant. One can
get acquainted with the functioning of the landfill, garbage trucks, the work of waste
compactors, the collection point for bulky waste, the biogas recovery plant, and blocks
for producing electricity and heat.
Another form of education aimed at schools is the action ‘Kino za baterie’. For
collecting used batteries, the class receives free tickets to the cinema. In addition,
young people learn about the harmful effects of substances in used batteries.
Adult Education
Adult education should begin with some basics. To learn how to segregate waste,
an adult should visit the ‘Lamusownia’. The idea came from countries particularly
concerned with environmental protection: Norway, Denmark, Sweden, and France.
'Lamusownia' is a modern collection point for recyclables and problematic waste that
cannot be disposed of in the garbage can. The property was established to improve the
aesthetics of the city and provide an effective form of recycling. ‘Lamusownia’ is not
a landfill or transfer station but is the solution to the problems of inefficient waste
management (Sobczyk, Ciepiela, 2022).
Residents can place many types of waste, including bulky waste, household
appliances and electronics, and large recyclables. There is also a place for waste not
suitable for storage (used tires, fluorescent lamps, fire extinguishers, paint and aerosol
cans, used batteries and accumulators, and oils) and waste from renovations (rubble,
bricks, concrete, mixed and treated wood).
The adult action is also ‘Elektrobrygada na telefon’. The system consists of a free
collection of used electronics and bulky waste at an agreed date and place. It is enough
to report to 'MPO' the need to give away unnecessary equipment. Another form of
information is on billboards about selective waste collection.
365
Discussion
Waste management is an indispensable element of activities aimed at improving
the quality of life. The waste management system is implemented in many stages
within the globe, continent, state, province, city, as basic organizational units. The
system is regulated by legal acts and regulations issued at various administrative
levels. Reducing the amount is one of the aspects of waste management, the second
important element of the ecological puzzle is the reduction of existing waste
resources, the way to reduce the mass of waste is to reuse it through its processing.
Recycling as a way to recover materials such as glass, paper, metal, is not only
ecological, but also economically justified. Upcycling has become more and more
fashionable in civilized countries, the assumption of which is "don't throw it away -
use it". It allows you to recycle in your own home, garden and workshop. Third world
countries have long used upcycling as a way to supplement useful items cheaply.
Increasing environmental awareness must proceed in line with technological
development in waste disposal and utilisation. Many problems can be solved with an
effective accountancy and control system. Non-compliance with regulations should
be severely punished, which will reduce the scale of negative phenomena, such as
widespread littering, the formation of the wild landfill, burning waste in home
furnaces, and proceeding against the declarations.
Environmental education, which means teaching people respect for nature, is
fundamental to protecting the environment from degradation. Continued repetition of
information and principles is the most effective way to raise environmental awareness.
We should learn to do the right thing from more experienced people. It is
essential to shape our ecological sensitivity, and take care of the cleanliness of our
surroundings, just as we take care of our homes. We should continue educating society
because we do it for ourselves.
Literature
1. buliba.pl. https://www.buliba.pl/drukowanki (accessed on 28 Jan 2023) (in Polish)
2. Ciepiela M., Nagorniuk O., Sobczyk W. Ecological education as a function of the
international idea of sustainable development. Journal of Education, Technology and
Computer Science. 2022, 3, 46-50. http://eti.ur.edu.pl/static/img/k01/kwartalnik/
2022/009%20JETC%20No%203_33_Ecological%20Education%20as.pdf
3. Elektrobrygada na telefon. https://mpo.krakow.pl/pl/mieszkancy/uslugi/elektrobrygada
(accessed on 28 Jan 2023) (in Polish)
4. Kompleksowa obsługa miast, mieszkańców oraz firm. www.elektrycznesmieci.pl.
(accessed on 28 Jan 2023) (in Polish)
5. Poznaj superpiątkę. www.naszesmieci.mos.gov.pl (accessed on 27 Jan 2023) (in Polish)
366
6. Sobczyk W., Ciepiela M. A university as a driving force of ecological initiatives for

society. Journal of Education, Technology and Computer Science. 2021 nr 2, s. 197-02.
http://eti.ur.edu.pl/static/img/k01/kwartalnik/2021/Driving.pdf
7. Ustawa z dn. 25 I 2013 o zmianie ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach. Dz.U. 2013,
228, https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20130000228 (accessed on 26 Jan
2023) (in Polish)
8. Ustawa z dnia 14 grudnia 2012 roku o odpadach. Dz.U. 2013 poz. 21.
https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=wdu20130000021 (accessed on 26
Jan 2023) (in Polish)
EKOLOŠKO OBRAZOVANJE O UPRAVLJANJU

OTPADOM U POLJSKOJ
Sažetak/Apstrakt:
Ekološko obrazovanje je fundamentalno za zaštitu životne sredine od degradacije i njeno
očuvanje za buduće generacije. Koncept pretpostavlja obrazovanje i podizanje zajednice u
duhu poštovanja prirode. Članak opisuje nacionalne i nevladine ekološke inicijative i učešće
poslovnih subjekata u obrazovanju zajednice o upravljanju otpadom u Poljskoj. Kampanje su
osmišljene tako da izlože stanovnicima probleme prekomerne proizvodnje otpada, promovišu
pro-ekološke stavove i podstaknu segregaciju otpada. Edukativne i medijske kampanje,
stručna obuka za gradske vlasti, informativni punktovi i besplatni telefon podižu nivo ekološke
svesti u društvu. Obrazovne kampanje obuhvataju sve starosne grupe. Opisani su primeri
otpornih, robusnih i efikasnih obrazovnih kampanja za decu, školarce i odraslo stanovništvo.
Ključne reči:
obrazovanje, ekologija, upravljanje otpadom.
367
Stručan rad/Expert work
FORTIFIKACIJA VISOKOOLEINSKOG
SUNCOKRETOVOG ULJA VITAMINOM D
Tanja Lužaić 1, Kristina Kozomora 2, Milan Sredojević 2, Igor Antić 1,

Ranko Romanić 1
ORCID 0000-0003-0424-5972, 0000-0003-3246-5825, 0000-0002-5329-45114
1
Tehnološki fakultet Novi Sad, Univerzitet u Novom Sadu, Novi Sad, Srbija
2
Bački Dukat Plus d.o.o., Odžaci, Srbija
Sažetak/Apstrakt:
Vitamin D, u poređenju sa drugim mikronutrijentima, ima jedinstveno mesto u ishrani sa više
aspekata. Može se sintetizovati u organizmu direktnim izlaganjem tela suncu zbog čega se
smatra hormonom. Međutim, urbanizacija je suštinski narušila ovaj „prirodni odnos između
čoveka i sunca”. S druge strane, prehrambeni izvori vitamina D su prilično ograničeni i obično
u količinama koje ne mogu da zadovolje potrebe organizma. Shodno tome, problem nedostatka
vitamina D je postao veoma rasprostranjen. Visoka prevalencija nedostatka vitamina D dovodi
i do povećanih troškova zdravstvene zaštite. Stoga se posebna pažnja posvećuje proizvodima
bogatim ovim vitaminom. Vitamin D je liposolubilan, a biljna ulja i masti su zastupljena u
svakodnevnoj ishrani pa je cilj ovog rada bio da se ulje suncokreta obogati vitaminom D3
(holekalciferolom). Zbog odsustva rafinacije za fortifikaciju je uzeto hladno presovano, a zbog
dobre oksidativne stabilnosti visokooleinsko ulje suncokreta. Fortifikacijom je postignut
sadržaj vitamina D3 od 0,21 mg/100 ml ovog ulja.
Ključne reči:
funkcionalna hrana, ulje suncokreta, fortifikacija, vitamin D
368
Uvod
Vitamin D, kao vitamin rastvorljiv u mastima i prekursor hormona, igra različite
ključne uloge u optimalnom zdravlju, uključujući posredovanje u apsorpciji kalcijuma
i fosfora, zdravlju kostiju, smanjenju rizika od kancera, prevenciji kardiovaskularnih
bolesti i insulinskoj rezistenciji (Rajakumar, 2003; Chiu i sar., 2004). Opšte je
prihvaćeno da je optimalan unos vitamina D važno pitanje za sve rase, uzraste i pol
(Lips i sar., 2001). Stoga je u protekloj deceniji bilo nekoliko istraživanja i
organizovanih naučnih konferencija posvećenih istraživanju uloge vitamina D u
ljudskom zdravlju i prevenciji bolesti (Allen i sar., 2015).
Prirodni izvori vitamina D su sunčevo ultraljubičasto B zračenje (UVB), kao
glavni izvor, i masna riba i ulja iz jetre različitih riba koji nisu toliko česti u
svakodnevnoj ishrani stanovništva (O'Donnell i sar., 2008). Štaviše, vitamin D se
može uzimati iz veštačkih izvora kao što su suplementi i hrana obogaćenema ovim
vitaminom jer uobičajena hrana ne sadrži dovoljne količine vitamina D (Grant i
Holick, 2005; Moulas i Vaiou, 2018).
Obogaćivanje hrane uopšte je potencijalni način da se poboljšaju njena svojstva,
pa i da se obezbedi i poboljša unos vitamina D u ljudskoj populaciji (Cashman i Kiely,
2014). Da bi se odabrala odgovarajuća hrana kao nosač za obogaćivanje vitaminom
D, treba uzeti u obzir nekoliko faktora kao što su dostupnost, cena i stabilnost tokom
korišćenja (Calvo i sar., 2014). Pored toga, treba napomenuti da količina dodatog
vitamina D treba da bude dovoljno visoka da obezbedi adekvatan unos, a da sa druge
strane, spreči rizik od prekomernog unosa ovog vitamina (Black i sar., 2012).
Oko milijardu ljudi širom sveta ima probleme usled nedostataka vitamina D.
Nedavne studije su pokazale da je čak i kod stanovništva nekih mediteranskih i
tropskih zemalja, uključujući Tursku, Indiju, Iran, Saudijsku Arabiju i Kinu,
dijagnostifikovan nedostatak vitamina D, čak od 30 do 93% (Heshmat i sar., 2008),
dok, prema izveštaju Iranskog nacionalnog programa za nadzor hrane i ishrane, preko
70% stanovništva Irana, starosti između 12-65 godina, ima hipovitaminozu vitamina
D, čak i tokom leta (National Nutrition FTRI, 2015). Stoga, za adekvatan unos
vitamina D, obogaćena osnovna hrana može biti „dragoceno sredstvo”, posebno za
one populacije koje su slabo izložene sunčevoj svetlosti ili ne mogu da priušte često
skupe suplemente vitamina D (Ruston i sar., 2004).
Nekoliko studija koje su obuhvatile stanovništvo Republike Srbije pokazalo je
nizak unos vitamina D (Milešević i sar., 2018). Vitamin D je, kao što je već pomenuto,
rastvorljiv u mastima, dok su biljna ulja i masti prisutni u svakodnevnoj ishrani, pa je
cilj ovog rada bio da se suncokretovo ulje obogati vitaminom D3 (holekalciferolom).
Jestiva nerafinisana - hladno presovana ulja se uglavnom koriste kao „salatna”, bez
dodatne (termičke) obrade koja može uticati na dodati vitamin. Iz pomenutog razloga
369
je za obogaćivanje korišćeno hladno presovano suncokretovo ulje. S druge strane,

visok sadržaj oleinske kiseline daje dobre oksidativne karakteristike, pa je odabrano
visokooleinsko suncokretovo ulje.
Materijal i metode
Materijal
Za ispitivanja u ovom radu korišćeno je visokooleinsko hladno presovano
suncokretovo ulje proizvođača „Bački Dukat Plus” d.o.o, Odžaci. U ulje je dodat
vitamin D3 proizvođača „Divis Nutraceuticals”, NJ, USA, koncentracije 1.000.000 -
1.100.000 IU/g. Preparat vitamina D3 je bistra, žuta tečnost, sadrži rastvoren
holekalciferol u MTC ulju (ulje koje sadrži triacilglicerole srednje dužine lanca, kakvi
se mogu naći u kokosovom ili ulju palminih koštica). U preparat je dodat i
antioksidans, di-alfa-tokoferol. Vitamin D3 je doziran u ulje preko cilindričnog tanka
sa mešalicom zapremine 20 l. Homogenizacija uzorka rađena je konstantnim
mešanjem za vreme i nakon doziranja vitamina D.
Metode
Određivanje sadržaja vitamina D3 utvrđeno je tečnom hromatografijom visoke
performanse (HPLC) sa UV detektorom prema standardnoj metodi opisanoj u SRPS
EN 12821:2012.
Doziranje vitamina D3 urađeno je prema preporukama EFSA (engl. European Food
Safety Authority) koje su, za različite kategorije potrošača, prikazane u Tabeli 1.
Tabela 1. Preporuke EFSA za unos vitamina D3 za različite kategorije potrošača
(EFSA, 2016)
Adekvatan unos Adekvatan
Ciljna populacija Starost Pol
(µg/dan) unos (IU)
Odojčad 7-11 meseci Oba pola 10 400 IU
Deca 1-3 godina Oba pola 15 600 IU
Odrasli ≥ 18 godina Oba pola 15 600 IU
Trudnice ≥ 18 godina Žene 15 600 IU
Dojilje ≥ 18 godina Žene 15 600 IU
370
USDA (2021) je dala podatke o prosečnom unosu vitamina D u zavisnosti od dnevnog

kalorijskog unosa i dobijeni rezultati su prikazani u Tabeli 2.
Tabela 2. Količina vitamina D u trenutnim „obrascima” ishrane USDA, u IU
(internacionalnim jedinicama)
Kalorijski unos (kcal) Vitamin D (IU)
1000 157
1200 202
1400 218
1600 266
1800 268
2000 274
2200 283
2400 294
2600 298
2800 309
3000 310
3200 313
Sadržaj vitamina D predstavlja ponderisani prosek sadržaja vitamina D u hrani u
svakoj grupi, zasnovan na relativnoj potrošnji svake namirnice. Koristi se kao
referentna količina za izračunavanje ukupne količine hranljivih materija koja se
očekuje od svake grupe kada se napravi različit izbor namirnica unutar grupe. Količina
vitamina D u nutritivnom profilu za grupu mlečnih proizvoda zasniva se na oko
polovini potrošnje koja potiče od obogaćenog tečnog mleka, jogurta i sojinog mleka,
a preostala polovina je od sira i drugih neobogaćenih mlečnih proizvoda, kao što su
smrznuti mlečni deserti. Mlečni proizvodi doprinose većini vitamina D u „obrascima”
ishrane, oko 65% u „obrascu” od 2000 kalorija (kcal). Procenat vitamina D iz mleka
se kreće od 57% u „obrascu” od 3200 kalorija do 76% u „obrascu” od 1000 kalorija.
Proteinska hrana, uglavnom morski plodovi i jaja, doprinose većini ostatka, u rasponu
od 16% do 29% ukupnog vitamina D u „obrascima”, sa 25% u „obrascu” od 2000
kalorija. Žitarice doprinose manjim količinama, oko 6 do 10% (iz obogaćenih RTE
žitarica), a povrće (pečurke) doprinose oko 0,1 do 0,2% vitamina D u ovim
„obrascima”. Čvrste masti (puter), takođe doprinose veoma malim količinama
vitamina D. Biljna ulja i masti su uvršćena u obrazac ishrane od 2000 kalorija sa 45g
dnevno, međutim, one ne predstavljaju izvor vitamina D.
Preporuke USDA su u skladu sa preporukama EFSA i ograničavaju unos
vitamina D3 na 15 μg dnevno (600 IU), dok Propisi o deklarisanju Republike Srbije
propisuju da je dnevni referentni unos vitamina D, 5 μg/dan (200 IU) (Pravilnik o
deklarisanju, označavanju i reklamiranju hrane, 2017).
U skladu sa preporukama, u ulje je doziran preparat vitamina D u količini od
0,0085%. U cilju bolje homogenizacije uzorka, preparat vitamina D je najpre
371
rastvoren u manjoj količini ulja, a zatim doziran u ostatak ulja pomoću tanka sa
mešalicom.
Ispitivanjem sadržaja vitamina D3 (holekalciferola) u analiziranom uzorku
hladno presovanog visokooleinskog ulja suncokreta dobijena je vrednost od 0,21
mg/100 ml, odnosno 210 μg/100 ml ulja, što iznosi 8400 IU, u poređenju sa dostupnim
referentnim, odnosno adekvatnim unosima prema različitim korišćenim izvorima
(Tabela 3).
Tabela 3. Sadržaj vitamina D3 (holekalciferola) u analiziranom uzorku hladno
presovanog visokooleinskog ulja suncokreta i referentni unos vitamina D (D3) prema
različitim izvorima
Sadržaj vitamina D (D3)
Količina ulja
mg μg IU
100 ml* 0,21 210 8400
5 ml** 0,011 10,5 420
15 ml*** 0,032 31,5 1259
Referentni/adekvatni unosi
EFSA, 2016 - 10-15§ 400-600§
USDA, 2021 - - 157-313§
Pravilnik, 2017 - 5§§ -
• *
) količina ulja na koju se daju podaci u nutritivnoj deklaraciji proizvoda
• **
) 1 porcija (mala kafena kašika)
• ***
) 1 porcija (velika supena kašika)
• §
) dnevni unos
• §§
) nutritivna referentna vrednost (NRV) na „obrazac” od 2000 kcal
S obzirom da se ovakva ulja koriste najčešće direktno, ili kao dadatak salatama,
hladnim jelima i sl., dobijene vrednosti ima smisla prevesti na porcije ulja koje iznose
približno 5 ml (mala kafena kašika), odnosno 15 ml (velika supena kašika), pri čemu
će u slučaju sprovedenih istraživanja porcija od 5 ml da sadrži 420 IU vitamina D3,
dok porcija od 15 ml sadrži 1259 IU vitamina D3 (Tabela 3).
Zaključak
Biljna ulja i masti ne predstavljaju izvor vitamina D u ishrani ljudske populacije,
međutim, kao uobičajeni sastavni deo piramide ishrane svakodnevno se konzumiraju.
Pored toga, vitamin D je rastvorljiv u uljima i mastima, što ih čini hranom pogodnom
za fortifikaciju ovim vitaminom. Budući da se termičkim tretmanom smanjuje sadržaj
vitamina D, za fortifikaciju su posebno pogodna hladno presovana ulja koja se
najčešće koriste za direktno konzumiranje i/ili kao „salatna” ulja. Suncokretovo ulje
je široko rasprostranjeno u ishrani ljudi na našim prostorima, pa obogaćivanje hladno
372
presovanog suncokretovog ulja predstavlja potencijalnu mogućnost za obezbeđivanje

boljeg unosa vitamina D na ovaj način, u svakodnevnoj ishranu stanovništva.
Dodatkom preparata vitamina D u količini od 0,0085% dobijeno je ulje koje u količini
od svega 7 ml može da zadovolji dnevne potrebe najvećeg dela populacije za
vitaminom D3 (600 IU), bez potrebe za obezbeđivanjem ovog vitamina iz drugih
izvora.
Zahvalnica
Preduzeće „Bački Dukat Plus” d.o.o., Odžaci je omogućilo sprovođenje istraživanja čiji su
rezultati prikazani u ovom radu.
Literatura
1. Allen, R. E., Dangour, A. D., Tedstone, A. E., & Chalabi, Z. (2015). Does fortification of
staple foods improve vitamin D intakes and status of groups at risk of deficiency? A United
Kingdom modeling study. American Journal of Clinical Nutrition, 102(2), 338–344.
https://doi.org/10.3945/ajcn.115.107409
2. Black, L. J., Seamans, K. M., Cashman, K. D., & Kiely, M. (2012). An updated systematic
review and meta-analysis of the efficacy of vitamin D food fortification. Journal of
Nutrition, 142(6), 1102–1108. https://doi.org/10.3945/jn.112.158014
3. Calvo, M. S., Whiting, S. J., & Barton, C. N. (2004). Vitamin D fortification in the United
States and Canada: current status and data needs. The American Journal of Clinical
Nutrition, 80(6 Suppl), 1710S-6S. https://doi.org/10.1093/ajcn/80.6.1710s
4. Cashman, K. D., & Kiely, M. (2014). Recommended dietary intakes for vitamin D: Where
do they come from, what do they achieve and how can we meet them? Journal of Human
Nutrition and Dietetics, 27(5), 434–442. https://doi.org/10.1111/jhn.12226
5. Chiu, K. C., Chu, A., Go, V. L. W., & Saad, M. F. (2004). Hypovitaminosis D is associated
with insulin resistance and β cell dysfunction. American Journal of Clinical Nutrition,
79(5), 820–825. https://doi.org/10.1093/ajcn/79.5.820
6. EFSA (2016). The European Food Safety Authority - Dietary reference values for vitamin
D. EFSA Journal, 14(10), 4547. https://doi.org/10.2903/j.efsa.2016.4547
7. Grant, W. B., & Holick, M. F. (2005). Benefits and requirements of vitamin D for optimal
health: A review. Alternative Medicine Review, 10(2), 94-111.
8. Heshmat, R., Mohammad, K., Majdzadeh, S., Forouzanfar, M., Bahrami, A., Ranjbar
Omrani, G., Nabipour, I., Rajabian, R., Hossein-Nezhad, A., Rezaei Hemami, M.,
Keshtkar, A., Pajouhi, M. (2008). Vitamin D Deficiency in Iran: A Multi-center Study
among Different Urban Areas. Iranian Journal of Public Health 1(37), 72-78.
9. Lips, P., Duong, T., Oleksik, A., Black, D., Cummings, S., Cox, D., & Nickelsen, T.
(2001). A global study of vitamin D status and parathyroid function in postmenopausal
women with osteoporosis: Baseline data from the multiple outcomes of raloxifene
evaluation clinical trial. Journal of Clinical Endocrinology and Metabolism, 86(3), 1212–
1221. https://doi.org/10.1210/jcem.86.3.7327
10. Moulas, A. N., & Vaiou, M. (2018). Vitamin D fortification of foods and prospective health
outcomes. Journal of Biotechnology, 285, 91–101. https://doi.org/10.1016/j.jbiotec.
2018.08.010
373
11. Milešević, J., Nikolić, M., Gurinović, M., & Glibetić, M. (2018). Vitamin D inadequacy in
Serbia, IV International Congress „Food Technology, Quality and Safety”, Novi Sad,
Serbia. Book of Abstracts, p. 88.
12. National Nutrition FTRI (2015). National Food and Nutrition Surveillance Program.
Dostupno na:
https://extranet.who.int/nutrition/gina/sites/default/filesstore/MNG%202015%20National
%20programme%20on%20nutrition.pdf
13. O’Donnell, S., Cranney, A., Horsley, T., Weiler, H. A., Atkinson, S. A., Hanley, D. A., …
Yazdi, F. (2008). Efficacy of food fortification on serum 25-hydroxyvitamin D
concentrations: Systematic review. American Journal of Clinical Nutrition, 88(6), 1528–
1534. https://doi.org/10.3945/ajcn.2008.26415
14. Pravilnik o deklarisanju, označavanju i reklamiranju hrane (2017). Službeni glasnik
Republike Srbije, br. 19/2017.
15. Rajakumar, K. (2003). Vitamin D, cod-liver oil, sunlight, and rickets: a historical
perspective. Pediatrics, 112(2), e132-e5. https://doi.org/10.1542/peds.112.2.e132
16. Ruston, D., Hoare, J., Henderson, L., & Swan, G. (2004). The National Diet & Nutrition
Survey : Adults Aged 19 to 64 Years. The National Diet and Nutrition Survey, 4, 15–16.
17. SRPS EN 12821 (2012). Prehrambeni proizvodi - Određivanje vitamina D tečnom
hromatografijom visoke performanse - Određivanje holekalciferola (D3) i ergokalciferola
(D2), Institut za standardizaciju Srbije, Beograd, Srbija.
18. USDA (2021). United States Department of Agriculture - Meeting Vitamin D
Recommended Intakes in USDA
19. Food Patterns. Dostupno na: https://health.gov/sites/default/files/2019-09/Appendix-E-
3.3.pdf.
VITAMIN D FORTIFICATION OF HIGH-OLEIC SUNFLOWER OIL
Summary:
Vitamin D, compared to other micronutrients, has a unique place in the multifaceted diet. It
can be synthesized in the body by direct exposure of the body to the sun, why is it considered
a hormone. However, urbanization has fundamentally disrupted this "natural relationship
between man and the sun". On the other hand, food sources of vitamin D are quite limited and
usually in quantities that cannot meet the body's needs. Consequently, the problem of vitamin
D deficiency has become widespread. The high prevalence of vitamin D deficiency also leads
to increased health care costs. Therefore, special attention is paid to products rich in this
vitamin. Vitamin D is fat soluble, and vegetable oils and fats are present in the daily diet, so
the aim of this work was to enrich sunflower oil with vitamin D3 (cholecalciferol). Due to the
absence of refining, cold-pressed sunflower oil was used for fortification, and high-oleic
sunflower oil due to its good oxidative stability. Fortification achieved a vitamin D3 content
of 0.21 mg/100 ml of this oil.
Key words:
functional food, sunflower oil, fortification, vitamin D
374
Pregledni članak/ Review Article
PRAVILNA ISHRANA I FIZIČKA AKTIVNOST KOD

DECE MLAĐEG ŠKOLSKOG UZRASTA - PRVI KORACI
KA BRIZI O ZDRAVLJU
Gorana Laslo 1, Danijela Petrović 2, Mia Marić 3
1
ORCID 0000-0003-0059-5561, 2 0000-0002-8638-0627, 3 0000-0002-4132-218
1,2,3
Univerzitet u Novom Sadu, Pedagoški fakultet u Somboru, Sombor, Srbija
Sažetak/Apstrakt:
Pravilna ishrana i fizička aktivnost su od izuzetne važnosti za pravilan fizički, psihosocijalni i
kognitivni rast i razvoj dece, kao i u prevenciji bolesti. Prevalenca gojaznosti i drugih bolesti
kod školske dece je u konstantnom porastu. Ukoliko se ne preduzmu mere kako bi se sprečio
ovaj trend, možemo biti sigurni da će ovi brojevi sve više rasti. Generalno gledano, fizička
aktivnost dece mlađeg školskog uzrasta, nije na adekvatnom nivou. Sedentarni način života
sve više je prisutan i kod najmlađih, što se dovodi u vezu sa ranom pojavom gojaznosti i drugih
rizičnih faktora za nastanak bolesti srca i krvnih sudova, dijabetesa, kao i bolesti koštanog
sistema. Pored porodice, osnovnu ulogu u prevenciji neadekvatnih prehrambenih navika i
sedentarnog načina života, trebalo bi da preuzme ceo kolektiv škole, podizanjem svesti o
značaju pravilne ishrane i fizičke aktivnosti kroz edukaciju, promociju i implementaciju
programa zdravog načina života.
Ključne reči:
ishrana, fizička aktivnost, prevencija, osnovna škola
375
Uvod
Fizička aktivnost dece predškolskog i mlađeg školskog uzrasta, generalno
gledano, nije na adekvatnom nivou, iako je Svetska zdravstvena organizacija (SZO)
nedvosmisleno potvrdila da ona ispoljava mnogobrojne benefite vezane za zdravlje
(WHO, 2010). SZO daje i jasne preporuke o fizičkoj aktivnosti i sedentarnim
navikama za celokupnu populaciju, uključujući i decu (WHO, 2020). Sedentarni način
života sve više je prisutan i kod najmlađih, što se dovodi u vezu sa ranom pojavom
gojaznosti i drugih rizičnih faktora za nastanak bolesti srca i krvnih sudova, dijabetesa
i slično (Đorđić, 2006). Nedovoljna fizička aktivnost jedan je od faktora rizika za
nastanak lošeg držanja tela i telesnih deformiteta kod dece (Živković-Vuković, 2011).
Polaskom u školu menja se način života deteta, jer se zbog školskih obaveza sve
manje kreće i vremenski mnogo sedi. Manjak igre i slobodnog vremena negativno
utiče na fizički razvoj učenika (Findak, 1986). Kako škole predstavljaju potencijalno
pogodne sredine za promovisanje pozitivnih zdravstvenih navika i podizanje svesti o
značaju pravilne ishrane i fizičke aktivnosti (WHO, 2007), njihova uloga jeste da
učenicima obezbede mogućnost da se bave fizičkom aktivnošću i da ih motivišu da
ostanu aktivni i zdravi.
Aktuelni trend porasta gojaznosti u populaciji dece i mladih (Đorđević-Pešić,
Pešić & Damnjanović, 2018), savremeni način života i ubrzani razvoj tehnike i
tehnologije doveo je do toga da su i odrasli i deca sve manje fizički aktivni (Krstić,
2021), što neminovno nameće potrebu za rekonceptualizacijom aktuelnih vaspitno-
obrazovnih programa. U skladu sa tim, ceo kolektiv škole treba da preuzme vodeću
ulogu u uključivanju učenika u odgovarajuće svakodnevne fizičke aktivnosti, kao i
kreiranju programa očuvanja povoljnog zdravstvenog statusa. O tome govore
koncepti kao što su evropski koncept Škole za zdravlje (eng. Schools for health, ranije
poznate kao Health promoting schools) i američki koncept Koordinisani školski
zdravstveni program (eng. Coordinated Schools Health Program) (WHO, 1998;
2007). Stoga, cilj ovog rada je da se predstave i sagledaju navike dece mlađeg
školskog uzrasta vezane za ishranu i fizičku aktivnost i da se ukaže na mogućnosti
prevencije neadekvatnih prehrambenih navika i sedentarnog načina života, kroz
implementaciju različitih programa promocije zdravlja.
Ishrana i fizička aktivnost dece mlađeg školskog uzrasta

Fizička aktivnost reguliše telesnu masu, znatno utiče na smanjenje gojaznosti i
prekomerne telesne mase i najprirodniji je način trošenja energije (Fiorentini, Krakan
i Kalčik, 2011). Redovna, pravilno dozirana, fizička aktivnost značajan je činilac
zdravog načina života, koji može bitno uticati na prevenciju različitih oboljenja.
376
Redovna fizička aktivnost sprečava naglo povećanje telesne mase i nastanak bolesti
koje su vezane sa gojaznošću (Mitić, 2011).
Pravilna ishrana i redovna fizička aktivnost u detinjstvu i adolescenciji
promovišu optimalno zdravlje, rast i kognitivni razvoj deteta i adolescenata, i mogu
doprineti prevenciji hroničnih bolesti u kasnijem životu (Kushi et al., 2012; Luzzi &
James, 2001; Lytle & Kubik, 2003; Tremblay et al., 2011; WHO, 2003). Stoga je
važno uspostaviti zdravo ponašanje u vezi sa ishranom i fizičkom aktivnošću što
ranije u životu (Van Cauwenberghe et al., 2010).
Pored neodgovarajuće fizičke aktivnosti, ishrana dece je još jedan od ključnih
faktora koji nisu na adekvatnom nivou. Ubrzan način života, nedovoljna
informisanost ili, pak, neadekvatan uticaj porodice, škole i okruženja na razvijanje
odgovornosti prema sopstvenom zdravlju i telu, samo su neki od razloga postojanja
ovih problema. Obavezni predmet Fizičko i zdravstveno vaspitanje uveden je u prvi
ciklus osnovnog obrazovanja 2017. godine, kao inicijativa za poboljšanje
zdravstvenog stanja dece u Srbiji (Pravilnik - „Sl. glasnik - Prosvetni glasnik“, br.
10/2017). Cilj inicijative je promocija zdravih stilova života i svakodnevnog fizičkog
vežbanja. Ovom inicijativom načinjen je blagi, ali još uvek nedovoljan iskorak ka
poboljšanju postojeće situacije, iz razloga što je trend gojaznosti i nedovoljne fizičke
aktivnosti kod dece i dalje u porastu, kako u našoj zemlji, tako i u svetu (Đorđević-
Pešić, Pešić & Damnjanović, 2018; Krstić, 2021; Marković i Petrovski, 2022; Neville
et al., 2022; Vineret et al., 2022).
Najveći broj činilaca koji pozitivno utiču na navike i razvijanje svesti o važnosti
pravilne ishrane i redovne fizičke aktivnosti dece moguće je obuhvatiti edukativnim
programima o pravilnoj ishrani i redovnoj fizičkoj aktivnosti, koji se sprovode u školi,
iz razloga što škola, pored i nakon porodičnog doma, predstavlja vaspitno-obrazovnu
instituciju u kojoj deca provode najviše vremena (Van Cauwenberghe et al, 2010).
Važno je spomenuti koncepte Škole za zdravlje i Koordinisani školski zdravstveni
program, koji predstavljaju osnovu za sprovođenje svih programa unapređenja
zdravlja dece u školama. Suština ovih programa je upravo u tome da svi elementi
školskog sistema (učenici, roditelji, nastavnici, nastavni program, fizičko okruženje u
školi, itd.) budu uključeni u programe unapređenja zdravlja, odnosno pravilne ishrane
i adekvatne fizičke aktivnosti dece (WHO, 1998; 2007). Kako je osnovno obrazovanje
obavezno za svu decu, programima unapređenja zdravlja u školi mogu se obuhvatiti
sva deca, bez obzira na njihove različitosti. Školska edukacija o pravilnoj ishrani je
posebno značajna, jer u izvesnom broju slučajeva deca odlučuju šta će jesti, uz vrlo
malo roditeljskog nadzora. Škole su bitan deo socijalnog okruženja, koje formira
navike u ishrani (Muratović, 2022). Ipak, programe edukacije o unapređenju zdravlja
važno je sprovoditi u svim fazama života - od detinjstva do adolescencije (Akar
Sahingoz & Dogan, 2019; Van Cauwenberghe et al., 2010).
377
Programi u školi mogu da se sprovode trajno i u kontinuitetu, i na taj način imaju

najveće šanse da budu efikasni s obzirom da su usmereni na decu koja tek treba da
postanu odrasli ljudi. Programima unapređenja zdravlja u školi moguće je ostvariti
saradnju i sa roditeljima, čime se uticaj na preventivno poboljšanje zdravlja dece
značajno povećava (Van Cauwenberghe et al., 2010). Kako bi obezbedili zdraviju
budućnost za učenike, školski programi edukacije o pravilnoj ishrani i fizičkoj
aktivnosti moraju postati nacionalni prioritet (Muratović, 2022). Ovi programi ne
odnose se samo na pojedinačne nastavne predmete, poput predmeta Fizičko i
zdravstveno vaspitanje, već imaju zadatak da se implementiraju i da prožimaju sve
sfere vaspitno-obrazovnog rada, i time stave podjednaku odgovornost za očuvanje
zdravlja na svakog člana školske zajednice - od roditelja i stručnih saradnika, do
učitelja i uprave škole.
Pregled istraživanja o fizičkoj aktivnosti i ishrani dece mlađeg školskog uzrasta

Neupražnjavanje fizičke aktivnosti u detinjstvu može imati dugoročne posledice
po zdravlje pojedinca u zrelom dobu. Nedvosmisleno je dokazano da je povećanje
nivoa fizičke aktivnosti, čak i nižeg intenziteta, uz redukciju sedentarnih aktivnosti,
povezano sa smanjenjem rizika od preuranjenog mortaliteta u odraslom dobu
(Ekelund et al., 2019). Nedovoljna fizička aktivnost i sedentarno ponašanje
predstavljaju značajne probleme javnog zdravlja dece školskog uzrasta, pri čemu ova
problematika u Srbiji nije dovoljno istražena (Šumonja i Jevtić, 2016). Skorašnja
kvalitativna studija je potvrdila da povećanje edukacije o vežbanju i pokretima (tzv.
“physical literacy”), u okviru promocije fizičke aktivnosti, doprinosi sveopštem
poboljšanju, naročito kod gojazne dece (Paponetti et al., 2023).
Nezadovoljavajući nivo fizičke aktivnosti je još više došao do izražaja tokom
KOVID-19 pandemije, kako je potvrdila jedna opsežna meta analiza koja je
obuhvatila 22 različite studije. Naime, zaključeno je da je dužina angažovanja dece u
dnevnim fizičkim aktivnostima tokom pandemije opala za, u proseku, 20%, dok je za
intenzivnije aktivnosti taj procenat bio i veći (Neville et al., 2022). Slična studija, koja
je obuhvatila 36 istraživanja, takođe je potvrdila signifikantnu redukciju u fizičkoj
aktivnosti dece tokom pandemije, kao i značajno prisustvo sedentarnog ponašanja,
uključujući povećanje vremena provedenog ispred ekrana i na socijalnim mrežama
(Vineret et al., 2022).
Međutim, fizička neaktivnost nije jedini krivac za gojaznost i nastanak različitih
bolesti. Pravilna ishrana je jedan od najvažnijih zdravstvenih resursa, kao i ključan
faktor za podizanje zdravstvenog potencijala na individualnom nivou i na nivou čitave
zajednice. Navike u ishrani stanovništva Srbije, dece i omladine, karakterišu
neredovni obroci, nizak unos voća i povrća, uz visok unos namirnica velike
378
energetske, a male hranljive vrednosti. Kao posledica toga, sve je veći broj gojazne
dece (Đorđević-Pešić, Pešić & Damnjanović, 2018). Istraživanja pokazuju da je
preko 340 miliona dece i adolescenata uzrasta 5-19 godina u 2016. godini registrovano
kao prekomerno uhranjeno ili gojazno (WHO, 2020). Prema istraživanjima Instituta
za javno zdravlje Vojvodine, skoro svako šesto izmereno dete je gojazno, dok je
umereno gojaznih 9,84%, ekstremno gojaznih 5,82%, od kojih je 14,69% devojčica i
16,59% dečaka (Petrović, 2017). Porast broja umereno gojazne i gojazne dece u Srbiji
posledica je loših navika u ishrani i nedovoljne fizičke aktivnosti, što je postao
značajan nacionalni zdravstveni problem (Đorđević-Pešić, Pešić & Damnjanović,
2018). Oko 60-80% gojazne dece postaju gojazni odrasli ljudi, što rezultira u ranijem
i češćem pojavljivanju hroničnih nezaraznih bolesti. Stoga, veoma je važno dizajnirati
efikasne intervencije s ciljem tretiranja i prevencije ovih stanja kod dece (Dinarević,
Branković i Hasanbegović, 2011).
Postoji veliki broj programa edukacije o unapređenju zdravlja koji se primenjuju
u različitim sredinama s ciljem unapređenja zdravlja školske dece. Prema izveštaju
SZO o efektima različitih programa unapređenja ishrane i fizičke aktivnosti,
najefikasniji su sveobuhvatni, intenzivni programi koji uključuju usmerenost na više
aspekata školske sredine (edukacija kroz nastavni program, intenziviranje programa
fizičkog vaspitanja, promene u školskoj sredini i ishrani, kao i saradnja sa roditeljima)
(WHO, 2009).
Zaključak
Predlaže se da škole pokreću intervencije za povećanje aktivnosti dece i
adolescenata, i poboljšanje njihove forme. Naime, istraživanja su potvrdila da
usmerene i strukturisane aktivnosti u školama, koje su fokusirane na trajanje, kvalitet
i sadržaj, mogu predstavljati značajan faktor za unapređenje kondicije i fizičke
aktivnosti, a ujedno su i preventivni faktor za gojaznost (Yuksel et al., 2020). Kroz
edukativne programe unapređenja zdravlja, škole treba da obezbede učenicima
mogućnost i motivaciju da budu fizički aktivni, ali i osvešćeni u pogledu očuvanja
zdravlja kroz pravilnu ishranu i adekvatnu fizičku aktivnost. Stoga je neophodno
angažovanje čitavog školskog sistema (učenici, nastavnici, roditelji, stručni saradnici,
rukovodstvo, nastavni program) u postizanju zajedničkog cilja u očuvanja zdravlja,
jer se jedino udruženim snagama može uspešno propagirati zdrav način života, i tako
učiniti veliki iskorak ka boljem i zdravijem životu populacije učenika.
379
Literatura
Akar Sahingoz, S. & Dogan, L. (2019). The implementation and evaluation of a nutrition
education programme about Mediterranean diet for adolescents. Progress in Nutrition, 21(2),
316-326. doi:10.23751/pn.v21i2.7529.
Dinarević, S., Branković, S. i Hasanbegović, S. (2011). Ishrana i fizička aktivnost učenika
osnovnih škola u odnosu na gojaznost. Journal of Health Sciences, 1(1), 44-49.
Đorđević-Pešić, J., Pešić, V. & Damnjanović, G. (2018). Dieting habits as a crucial factor for
maintaining health in a student population. PONS Medical Journal, 15(2), 59-65.
doi:10.5937/pomc15-16212.
Đorđić, V. (2006). Roditelji i fizička aktivnost dece predškolskog i mlađeg školskog uzrasta.
U G. Bala (Ur.), Zbornik radova interdisciplinarne naučne konferencije sa međunarodnim
učešćem: Antropološki status i fizička aktivnost dece i omladine (str. 127-134). Novi Sad:
Fakultet sporta i fizičkog vaspitanja. UDK: 796:572.087(082).
Ekelund, U., Tarp, J., Steene-Johannessen, J., Hansen, B.H., Jefferis, B., Fagerland, M.W. et
al. (2019). Dose-response associations between accelerometry measured physical activity and
sedentary time and all cause mortality: systematic review and harmonised meta-analysis.
British Medical Journal, 366. doi:10.1136/bmj.l4570.
Findak, B. (1986). Telesna i zdravstvena kultura u osnovnoj školi, priručnik za nastavnike.
Zagreb: Školska knjiga.
Krstić, D. (2021). Značaj bavljenja fizičkim aktivnostima iz perspektive budućih vaspitača. U
Z. Milić (Ur.), Tematski zbornik radova sa međunarodne interdisciplinarne stručno-naučne
konferencije: „Horizonti“ (str. 385-392). Subotica: Visoka škola strukovnih studija za
obrazovanje vaspitača i trenera.
Kushi, L.H., Doyle, C., McCullough, M., Rock, C.L., Demark-Wahnefried, W., Bandera, E.V.
et al. (2012). American cancer society guidelines on nutrition and physical activity for cancer
prevention. CA Cancer Journal for Clinicians, 62, 30-67.
Luzzi, A.F. & James, W.P.T. (2001). European diet and public health: the continuing
challenge. Public Health Nutrition, 4, 275–292.
Lytle, L.A. & Kubik, M.Y. (2003). Nutritional issues for adolescents. Best Practise &
Research. Clinical Endocrinology & Metabolism, 17, 177–189.
Paponetti, M.K., Zwolski, C., Porter, R., Paterno, M.V. (2023). Leveraging the construct of
physical literacy to promote physical activity for youth with obesity – A qualitative analysis
of physical therapists’ perceptions. Obesity Pillars, 5, 100054. ISSN 2667-3681.
doi:10.1016/j.obpill.2022.100054.
Petrović, V. (2017). Zdravstveno stanje stanovništva grada Novog Sada 2016. godine. Novi
Sad: Institut za javno zdravlje Vojvodine.
Marković, B. i Petrovski, V. (2022). Uhranjenost dece u Nišu pri upisu u osnovnu školu 2020.
godine. Preventivna Pedijatrija, 8(1-2), 87-89.
380
Mitić, D. (2011). Značaj fizičke aktivnosti u prevenciji i terapiji gojaznosti u detinjstvu i

adolescenciji. Medicinski glasnik Specijalne bolnice za bolesti štitaste žlezde i bolesti
metabolizma 'Zlatibor', 16(39), 107-112.
Muratović, M. (2022). Promovisanje zdrave ishrane na času odjeljenske zajednice. Novi
Muallim, 23(91), 33-39.
Neville, R.D., Lakes, K.D., Hopkins, W.G. et al. (2022). Global Changes in Child and
Adolescent Physical Activity During the COVID-19 Pandemic: A Systematic Review and
Meta-analysis. JAMA Pediatrics, 176(9), 886–894. doi:10.1001/jamapediatrics.2022.2313.
Pravilnik o planu nastave i učenja za prvi ciklus osnovnog obrazovanja i vaspitanja i
programu nastave i učenja za prvi razred osnovnog obrazovanja i vaspitanja („Sl. glasnik -
Prosvetni glasnik“, br. 10/2017).
Šumonja, S. i Jevtić, M. (2016). Fizička aktivnost i sedentarno ponašanje dece uzrasta 7 do 10
godina. U D. Rajić (Ur.), Zbornik radova „9. Horizonti“ (str. 367-372). Subotica: Visoka škola
strukovnih studija za obrazovanje vaspitača i trenera.
Tremblay, M.S, Warburton, D.E.R., Janssen, I., Paterson, D.H., Latimer, A.E., Rhodes, R.E.
et al. (2011). New Canadian Physical Activity Guidelines. Applied Physiology Nutrition &
Metabolism, 36, 36-46.
Van Cauwenberghe, E., Maes, L., Spittaels, H., Van Lenthe, F.J., Brug, J., Oppert, J.M. et al.
(2010). Effectiveness of school-based interventions in Europe to promote healthy nutrition in
children and adolescents: systematic review of published and ‘grey’ literature. The British
Journal of Nutrition, 103, 781-797.doi:10.1017/S0007114509993370.
Viner, R., Russell, S., Saulle, R. et al. (2022). School Closures During Social Lockdown and
Mental Health, Health Behaviors, and Well-being Among Children and Adolescents During
the First COVID-19 Wave: A Systematic Review. JAMA Pediatrics, 176(4), 400–409.
doi:10.1001/jamapediatrics.2021.5840.
Živković-Vuković, A. J. (2011). Prevencija lošeg držanja i telesnih deformiteta igrom. Norma,
16(2), 167-173. UDK: 371.3:796-053.4-057.874.
World Health Organization (1998). Healthy nutrition: an essential element of a health-
promoting school. Series on School Health document, No.4. Geneva: WHO.
World Health Organization (2003). Diet, Nutrition and The Prevention of Chronic Diseases.
Report of a Joint WHO/FAO Expert Consultation. WHO Technical Report Series no. 916.
Geneva: WHO.
World Health Organization. (2007). Promoting physical activity in schools: an important
element of a health-promoting school. Series on School Health document, No. 12. Geneva:
WHO.
World Health Organization (2009). Interventions on diet and physical activity: what works.
Summary report. Geneva: WHO.
381
World Health Organization (2010). Global recommendations on physical activity for health.
Geneva: WHO.
World Health Organization (2020). WHO Guidelines on physical activity and sedentary
behaviour. Geneva: WHO.
Yuksel, H.S., Şahin, F.N., Maksimovic, N., Drid, P. & Bianco, A. (2020). School-Based
Intervention Programs for Preventing Obesity and Promoting Physical Activity and Fitness: A
Systematic Review. International Journal of Environmental Research and Public Health,
17(1), 347. doi:10.3390/ijerph17010347.
PROPER NUTRITION AND PHYSICAL ACTIVITY IN CHILDREN

OF YOUNGER SCHOOL AGE - THE FIRST STEPS TOWARDS
HEALTH CARE
Abstract:
Proper nutrition and physical activity are extremely important for the proper physical,
psychosocial and cognitive growth and development of children, and, also, in the prevention
of diseases. The prevalence of obesity and other diseases among school children is constantly
increasing and will continue to grow, unless preventive measures are taken. The physical
activity of children of younger school age is not at an adequate level. A sedentary lifestyle is
increasingly present even among the youngest, which is associated with the early onset of
obesity and other risk factors for the development of cardiovascular diseases, diabetes and
diseases of the skeletal system. In addition to the family, the entire school should play a
fundamental role in the prevention of inadequate and unhealthy lifestyle habits, by raising
awareness of the importance of proper nutrition and physical activity through education,
promotion and implementation of healthy lifestyle programs.
Keywords:
nutrition, physical activity, prevention, primary school
382
MEŠANO BILJNO ULJE SA POVOLJNIM ODNOSOM Ω-3

I Ω-6 MASNIH KISELINA POBOLJŠANE
FUNKCIONALNOSTI I NUTRITIVNOG KVALITETA
Ranko Romanić 1, Tanja Lužaić 1, Snežana Kravić 1,

Zorica Stojanović 1, Nada Grahovac 2, Ana Đurović 1
ORCID 0000-0002-5329-4511, 0000-0003-0424-5972, 0000-0003-4056-2000,

0000-0001-8892-3157, 0000-0002-6635-3568, 0000-0002-3091-1898
1
Tehnološki fakultet Novi Sad, Univerzitet u Novom Sadu, Novi Sad, Srbija
2
Institut za ratarstvo i povrtarstvo, Institut od nacionalnog značaja, Novi Sad, Srbija
Sažetak/Apstrakt:
FAO/WHO preporučuju prevenciju kardiovaskularnih bolesti i gojaznosti fokusiranu na
ishranu sa pravilno izbalansiranim sadržajem i odgovarajućim odnosom masnih kiselina. Pri
tome se teži povećanom konzumiranju „zdravih masti” sa više (poli)nezasićenih, ω-3 i ω-6, i
manje zasićenih masnih kiselina. Nedostatak biljnih ulja u ishrani sa odgovarajućim odnosom
masnih kiselina prihvatljivih senzorskih karakteristika predstavlja veliki izazov za istraživače.
Formulisanjem jestivog biljnog ulja sa poboljšanom funkcionalnosti i nutritivnim kvalitetom,
koje se dobija mešanjem rafinisanog ulja suncokreta (ulje A) i hladno presovanog ulja lana
(ulje B) bi moglo doprineti rešavanju ovog problema. U ovom radu ispitana su mešana ulja sa
različitim odnosom navedenih ulja. Mešano ulje sa 80 mas. % ulja A i 20 mas. % ulja B
predstavlja novi funkcionalni proizvod unapređenog nutritivnog kvaliteta sa izbalansiranim
odnosom zasićenih i (poli)nezasićenih ω-6 i ω-3 masnih kiselina, sadržajem tokoferola,
karotenoida i fenolnih jedinjenja i jedno je od mešanih ulja sa najbolje ocenjenim senzorskim
karakteristikama.
Ključne reči:
jestiva biljna ulja, ω-3 i ω-6 masne kiseline, mešanje, FAO/WHO preporuke.
383
Uvod
Trendovi „modernog načina života” i „loših navika u ishrani” doveli su do
povećanja pojave gojaznosti i stope smrtnosti stanovništva, u svetskim razmerama. S
tim u vezi preporuke nadležnih organizacija u najvećoj meri usmerene su ka
smanjenju odnosa ω-6 i ω-3 masnih kiselina u ishrani sa sadašnjih 20 (ili više) : 1 na
opseg vrednosti 5 do 10 : 1, što je preporučeno od strane FAO i WHO (FAO/WHO,
1994), a sličan raspon 4 do 10 : 1 usklađen je i sa nutritivnim potrebama našeg
stanovništva (Lepšanović i Lepšanović, 2000). Iako se na mnoge aktivnosti
stanovništva ne može uticati, po uzoru na mediteranski tip ishrane, jedan od načina
rešavanja ovog problema na globalnom nivou jeste dostupnost funkcionalnog jestivog
ulja unapređenog nutritivnog kvaliteta, čijom redovnom konzumacijom bi se
obezbedili brojni zdravstveni benefiti. Formulisanjem ovakvog funkcionalnog
proizvoda razvoj tehnologije ulja usmerava se ka proširenju asortimana, uz dobijanje
visokoprofitabilnih proizvoda konkurentnih kako na domaćem, tako i na svetskom
tržištu.
Trenutno se nijedno biljno ulje ne može okarakterisati idealnim funkcionalnim,
nutritivnim i senzorskim karakteristikama, uz odgovarajuću oksidativnu stabilnost
(Hashempour-Baltork i sar., 2016). Nutritivni kvalitet i stabilnost biljnih ulja mogu se
poboljšati postupcima hidrogenacije, interesterifikacije, frakcionisanja i mešanja.
Primena većine od ovih procesa podrazumeva i određena ograničenja. Naime, oni
podrazumevaju primenu skupe opreme, što iziskuje i velika materijalna ulaganja, a
nedostatak procesa hidrogenacije ogleda se i u formiranju štetnih trans izomera.
Nasuprot tome, mešanje predstavlja efikasnu metodu dobijanja funkcionalnog
proizvoda - mešanog ulja izbalansiranog sadržaja masnih kiselina uz pozitivno
zdravstveno delovanje (Hashempour-Baltork i sar., 2016). Mešanje biljnih ulja
različitih svojstava jedna je od veoma jednostavnih mogućnosti za stvaranje novih
specifičnih proizvoda sa željenim senzorskim, fizičko-hemijskim i oksidativnim
svojstvima. Novija literatura koja se odnosi na mešana ulja izbalansiranog
masnokiselinskog sastava pretežno je ograničena na azijske zemlje, gde među
mešanim uljima dominiraju ulja bazirana na ulju uljane repice, palminom ulju,
lanenom ulju, kao i ulju suncokreta i ulju pirinčanih mekinja (Umesha i Naidu, 2012;
Choudhary i sar., 2013; Reddy i sar., 2013; Sharma i Lokesh, 2013; Adeyemi i sar.,
2016; Nehdi i sar., 2019), odnosno na uljima od sirovina karakterističnih za konkretno
geografsko područje.
Od celokupnog asortimana ulja i masti dostupnih na našem tržištu kod domaćih
potrošača najzastupljeniji izvori masti u ishrani su rafinisano suncokretovo ulje i
svinjska mast, dok je konzumiranje maslinovog i lanenog ulja mnogo manje
zastupljeno usled visoke cene maslinovog ulja, odnosno specifičnih senzorskih
svojstava lanenog ulja, pre svega specifičnog ukusa. Svinjska mast se usled visokog
384
sadržaja zasićenih, odnosno niskog sadržaja polinezasićenih masnih kiselina svrstava

u kategoriju tzv. „nezdravih masti”. S druge strane, suncokretovo ulje odlikuje se
visokim sadržajem linolne (ω-6) i oleinske masne kiseline, ekonomski je pristupačno
i prijatnih je senzorskih svojstava (ukusa), ali je za njega karakteristično odsustvo ili
veoma nizak sadržaj ω-3 masnih kiselina, odnosno izuzetno visok odnos ω-6 i ω-3
masnih kiselina. Hladno presovano ulje semena lana, iako je na tržištu zastupljeno u
manjoj meri, predstavlja ekonomski pristupačno ulje veoma bogato esencijalnim ω-3
masnim kiselinama (Pravilnik, 2018). Proces proizvodnje hladno presovanih ulja je
„prirodan”, bez izlaganja visokim temperaturama i hemijskim agensima, što doprinosi
očuvanju visokog sadržaja bioaktivnih komponenti lanenog ulja. U cilju poboljšanja
kvaliteta suncokretovog ulja, sa nutritivnog aspekta u pogledu odnosa ω-6 i ω-3
masnih kiselina, naše tržište trenutno je ograničeno na dostupnost samo jednog
proizvoda, ulja pod komercijalnim nazivom „Omegol”, koje se dobija mešanjem
rafinisanih ulja uljane repice, suncokreta i kukuruznih klica u nepoznatom odnosu. U
skladu sa pomenutim, cilj ovog istraživanja bio je da se dobije izbalansiran odnos
esencijalnih ω-6 i ω-3 masnih kiselina mešanjem rafinisanog suncokretovog ulja i
hladno presovanog lanenog ulja u različitim masenim odnosima, u odnosu na
komercijalno dostupan „Omegol”.
Materijal i metode
Materijal
U okviru eksperimentalnog rada korišćeni su uzorci komercijalno dostupnih ulja
i to rafinisano ulje semena suncokreta - S (100S:0L), hladno presovano ulje semena
lana - L (0S:100L), kao i uzorci dobijeni mešanjem ovih biljnih ulja u različitim
odnosima: 90S:10L, 80S:20L, 70S:30L, 60S:40L, 50S:50L, 40S:60L, 30S:70L,
20S:80L, 10S:90L. Mešana ulja pripremljena su u laboratorijskim uslovima
dodavanjem potrebne mase ulja zastupljenog u većem udelu u prethodno odmerenu
masu ulja zastupljenog u manjem udelu u mešavini, uz mešanje tokom dodavanja u
ukupnom trajanju 2 minuta. Nakon toga, pripremljena mešana ulja odmah su
prebačena u PET boce zapremine 0,5 l ne ostavljajući prazan prostor iznad ulja, boce
su zatvorene originalnim plastičnim zatvaračima, i ulja su do izvođenja analiza čuvana
u frižideru na temperaturi 0-4°C. Kao uzorak za poređenje korišćeno je mešano
rafinisano jestivo biljno ulje „Omegol” (O), kao jedino komercijalno dostupno biljno
ulje na našem tržištu sa povoljnim odnosom ω-6 i ω-3 masnih kiselina.
Metode
Sastav masnih kiselina uzoraka analiziranih ulja određen je gasnom
hromatografijom-masenom spektrometrijom (GC-MS) u skladu sa standardnom
metodom (SRPS EN ISO 12966-4, 2016; SRPS EN ISO 12966-2, 2017).
385
Nutritivni kvalitet ulja i masti, u najvećoj meri zavisi od njihovog sastava,
odnosno od sastava masnih kiselina prisutnih u njima. Pored primarne gradivne,
odnosno energetske uloge ulja i masti u organizmu, posebno treba izdvojiti
polinezasićene masne kiseline, odnosno ω-6 i ω-3 masne kiseline, koje su usled
kompleksne uloge i zdravstvenih efekata, već decenijama u fokusu naučnog
interesovanja širom sveta. Osnovna uloga ω-3 masnih kiselina odnosi se na regulaciju
metabolizma masti (Patel i sar., 2022). Pored toga, one smanjuju rizik od pojave
kardiovaskularnih bolesti i neuroloških poremećaja, a karakteriše ih i antiinflamatorno
dejstvo (Patel i sar., 2022). Alfa-linolenska kiselina smatra se prekursorom za sintezu
ω-3 masnih kiselina, a s obzirom da se ne može sintetisati u organizmu, mora se
unositi ishranom što je čini esencijalnom masnom kiselinom. Najzastupljenija
polinezasićena masna kiselina u ljudskoj ishrani je linolna, a ona je ujedno i prekursor
za sintezu ω-6 masnih kiselina u organizmu, i pored α-linolenske kiseline smatra se
esencijalnom. Linolna kiselina ima važnu ulogu u rastu fetusa i odojčadi, neophodna
je za normalan nervni razvoj i pravilan rast, a usled snižavanja nivoa holesterola i
blagotvornog uticaja na metabolizam glukoze, unosom ove masne kiseline smanjuje
se rizik nastanka kardiovaskularnih bolesti (Marangoni i sar., 2020).
Sadržaj pojedinih grupa masnih kiselina: zasićenih (ZMK), mononezasićenih
(MNMK) i polinezasićenih (PNMK), ω-6 i ω-3 masnih kiselina, odnos ω-6 i ω-3
masnih kiselina u pripremljenim i analiziranim mešanim biljnim uljima, prikazan je u
tabeli 1.
Tabela 1. Sadržaj zasićenih (ZMK), mononezasićenih (MNMK), polinezasićenih
(PNMK), ω-3 i ω-6 masnih kiselina i odnos ω-6 i ω-3 analiziranih biljnih ulja
Masne
ZMK PNMK
kiselin MNM PNM ω-6 :
ZMK / / ω-3 ω-6
e (mas. K K ω-3
NMK ZMK
%)
100S:0 9,78 30,44 59,78 0,07 59,71 853:01
0,11 6,11
L ±0,05e ±0,07b ±0,02j ±0,00k ±0,02a :00
90S:10 9,73 28,75 61,52 4,33 57,18 13,21 :
0,11 6,32
L ±0,00ef ±0,05c ±0,05i ±0,03j ±0,07b 1
80S:20 9,97 27,54 62,50 9,51 52,99 5,57 :
0,11 6,27
L ±0,01c ±0,01d ±0,03h ±0,02i ±0,05c 1
70S:30 10,32 26,86 62,82 14,48 48,34 3,34 :
0,12 6,09
L ±0,04b ±0,06e ±0,02gh ±0,03h ±0,01d 1
60S:40 10,42 26,32 63,27 21,11 42,16 2,00 :
0,12 6,07
L ±0,02a ±0,05f ±0,03g ±0,00g ±0,03e 1
50S:50 9,88 23,97 66,15 26,02 40,13 1,54 :
0,11 6,7
L ±0,00d ±0,02g ±0,01f ±0,00f ±0,00f 1
386
40S:60 9,68 22,52 67,80 31,69 36,10 1,14 :

0,11 7
L ±0,01fg ±0,03h ±0,02e ±0,01e ±0,02g 1
30S:70 9,63 21,31 69,06 36,93 32,13 0,87 :
0,11 7,17
L ±0,00g ±0,05i ±0,05d ±0,07d ±0,02h 1
20S:80 9,74 19,53 70,73 44,09 26,65 0,60 :
0,11 7,26
L ±0,08ef ±0,83j ±0,91c ±1,10c ±0,19i 1
10S:90 9,74 18,70 71,57 47,88 23,68 0,49 :
0,11 7,35
L ±0,04ef ±0,04k ±0,08b ±0,06b ±0,02j 1
0S:100 9,70 17,15 73,15 54,84 18,31 0,33 :
0,11 7,54
L ±0,07ef ±0,02l ±0,09a ±0,12a ±0,03k 1
6,41 65,10 28,48 4,78 23,70 4,96 :
O 0,07 4,44
±0,04h ±0,02a ±0,02k ±0,00j ±0,02j 1
Vrednosti prikazane u tabeli predstavljaju srednju vrednost tri nezavisne probe ± standardna
devijacija. Različita mala slova ukazuju na statistički značajno različite vrednosti (p<0,05).
Mešanje navedenih biljnih ulja je doprinelo poboljšanju sastava masnih kiselina,

odnosno njime je postignuto povećanje sadržaja ω-3, i smanjenje sadržaja MNMK i
ω-6 masnih kiselina u odnosu na čisto rafinisano suncokretovo ulje, dok je u odnosu
na „Omegol” u većini uzoraka mešanih ulja dobijen veći sadržaj ω-3, i ω-6 masnih
kiselina, a sadržaj MNMK je bio manji. Pored toga, sastav masnih kiselina u mešanim
uljima ostao je unutar opsega koji se očekuje za visokokvalitetna biljna ulja.
Optimalni odnos ω-6 i ω-3 masnih kiselina, koji je usklađen sa nutritivnim potrebama
našeg stanovništva, treba da bude u rasponu od 4 do 10 : 1 (Lepšanović i Lepšanović,
2000). Iz rezultata prikazanih u tabeli 1 se vidi da izuzetno visoku i krajnje nepovoljnu
vrednost ovog odnosa (853 : 1) ima čisto rafinisano suncokretovo ulje, međutim
mešanjem sa lanenim uljem dolazi do drastičnog smanjenja ovog odnosa, odnosno do
poboljšanja odnosa ω-6 i ω-3 masnih kiselina. S obzirom na veliki uticaj pomenutog
odnosa na nutritivni kvalitet ulja, dobijene vrednosti ω-6 : ω-3 za pripremljene i
analizirane uzorke mešanih biljnih ulja predstavljene su na slici 1.
Slika 1. Odnos ω-6 i ω-3 masnih kiselina analiziranih mešanih biljnih ulja
387
Evidentno je da pored uzorka za poređenje „Omegol”, jedino uzorak mešanog

ulja sa 20% lanenog ulja ima ω-6 : ω-3 od 4 do 10 : 1. Na osnovu dobijenih podataka
i matematičkog modela zavisnosti udela pojedinačnih ulja i odnosa ω-6 i ω-3 masnih
kiselina potvrđeno je da mešana ulja od 75S:25L do 85S:15L imaju propisani
optimalni odnos ω-6 i ω-3 masnih kiselina.
Jedan od značajnih parametara za nutritivni kvalitet jestivih ulja jeste i odnos
ZMK i nezasićenih masnih kiselina (NMK). U pogledu oksidativne stabilnosti,
poželjan je veći sadržaj ZMK, odnosno MNMK dok su sa nutritivnog aspekta poželjna
ulja sa većim sadržajem NMK (Rubba i Iannuzzi, 2001). U svim uzorcima mešanih
ulja dobijene vrednosti za odnos ZMK/NMK bile su znatno niže od maksimalne
preporučene vrednosti od 1 (Oštrić-Matijašević i sar., 1980). U sastavu ispitanih
mešanih biljnih ulja dominirale su PNMK, dok su ZMK prisutne u manjim količinama
(9,63-10,42%), a odnos PNMK/ZMK bio je u rasponu od 6,07-7,35. Uzorak mešanog
ulja, koji je pokazao najoptimalniji odnos ω-6 i ω-3 masnih kiselina (80S:20L) imao
je odnos PNMK/ZMK 6,27, što je blisko vrednosti od 6,11 koja je uočena kod
rafinisanog suncokretovog ulja, i ukazuje na sličnu oksidativnu stabilnost, a time i
slične mogućnosti primene. Kako je upotreba suncokretovog ulja u najvećoj meri
usmerena na pripremu hrane, rezultati su pokazali da se mešano ulje 80S:20L, pored
standardne upotrebe kao salatnog preliva, može koristiti i za pripremu hrane. Niža
vrednost ovog odnosa (4,44) uočena je kod uzorka za poređenje „Omegol”,
isključujući mogućnost njegove primene za pripremanje hrane.
Zaključak
Potrebe za mastima u ishrani zadovoljavaju se iz izvora biljnog i animalnog
porekla. Najzastupljeniji izvori masti u ishrani i u najvećoj meri dostupni na tržištu,
na našim prostorima su rafinisano suncokretovo ulje i svinjska mast. Pored relativno
povoljne cene i prihvatljivih senzorskih svojstava na koja su potrošači navikli, ovi
izvori masti ipak ne sadrže masne kiseline, kao najzastupljenije komponente u
triacilglicerolima, u najpovoljnijem, optimalnom, izbalansiranom odnosu. U skladu
sa preporukama WHO i FAO koje, u cilju prevencije gojaznosti i kardiovaskularnih
bolesti, između ostalog preporučuju i pravilno izbalansiran odnos masnih kiselina u
ishrani, neophodno je potrošačima ponuditi nove funkcionalne proizvode, odnosno u
ovom slučaju jestiva ulja sa izbalansiranim odnosom masnih kiselina, uz pristupačnu
cenu, odgovarajući kvalitet i prihvatljiva senzorska svojstva. S tim ciljem, a u okviru
ovog tehničkog rešenja, ispitana je mogućnost proizvodnje jestivog biljnog ulja
mešanjem rafinisanog suncokretovog ulja i hladno presovanog lanenog ulja u
različitim masenim odnosima (udelima). Dobijeni rezultati pokazali su da se
mešanjem navedenih ulja u odnosu 80:20 (mas. %) može dobiti novi funkcionalni
388
proizvod unapređenog nutritivnog kvaliteta koji se prevashodno odlikuje

izbalansiranim sastavom masnih kiselina (ZMK, NMK, PNMK), kao i odnosom ω-6
i ω-3 masnih kiselina.
Zahvalnica
Istraživanje sporevedeno u okviru ovog rada je finansirano od strane Ministarstva nauke,
tehnološkog razvoja i inovacija Republike Srbije, u okviru Programa naučnoistraživačkog
rada NIO za 2023. godinu (broj programa: 451-03-47/2023-01/200134).
Literatura
1. Adeyemi, K. D., Sazili, A. Q., Ebrahimi, M., Samsudin, A. A., Alimon, A. R., Karim, R.,
Karsani, S. A., & Sabow, A. B. (2016). Effects of blend of canola oil and palm oil on
nutrient intake and digestibility, growth performance, rumen fermentation and fatty acids
in goats. Animal Science Journal, 87(9), 1137–1147. https://doi.org/10.1111/asj.12549
2. Choudhary, M., Grover, K., & Kaur, G. (2013). Fatty acid composition, oxidative stability,
and radical scavenging activity of rice bran oil blends. International Journal of Food and
Nutritional Sciences, 2(1), 33-43.
3. FAO/WHO. (1994). Fats and oils in human nutrition. Report of a joint expert consultation.
Food and Agriculture Organization of the United Nations and the World Health
Organization. FAO Food Nutr Pap 57(i-xix), 1-147.
4. Hashempour-Baltork, F., Torbati, M., Azadmard-Damirchi, S., & Savage, G. P. (2016).
Vegetable oil blending: A review of physicochemical, nutritional and health effects. Trends
in Food Science and Technology, 57, 52-58. https://doi.org/10.1016/j.tifs.2016.09.007
5. Lepšanović, L., & Lepšanović, Lj. (2000). Klinička lipidologija. Beograd, Srbija:
Savremena administracija.
6. Marangoni, F., Agostoni, C., Borghi, C., Catapano, A. L., Cena, H., Ghiselli, A., La
Vecchia, C., Lercker, G., Manzato, E., Pirillo, A., Riccardi, G., Risé, P., Visioli, F., & Poli,
A. (2020). Dietary linoleic acid and human health: Focus on cardiovascular and
cardiometabolic effects. Atherosclerosis, 292, 90–98. https://doi.org/10.1016/j.athero
sclerosis.2019.11.018
7. Nehdi, I. A., Hadj-Kali, M. K., Sbihi, H. M., Tan, C. P., & Al-Resayes, S. I. (2019).
Characterization of ternary blends of vegetable oils with optimal ω-6/ω-3 fatty acid ratios.
Journal of Oleo Science, 68(11), 1041-1049. https://doi.org/10.5650/jos.ess19111
8. Oštrić-Matijašević, B., Turkulov, J., & Karlović, D. (1980). Quality of sunflower oil
bleached during deodorization. Journal of the American Oil Chemists’ Society, 57, 323-
325. https://doi.org/10.1007/BF02662050
9. Patel, A., Desai, S. S., Mane, V. K., Enman, J., Rova, U., Christakopoulos, P., & Matsakas,
L. (2022). Futuristic food fortification with a balanced ratio of dietary ω-3/ω-6 omega fatty
acids for the prevention of lifestyle diseases. Trends in Food Science & Technology, 120,
140-153. https://doi.org/10.1016/j.tifs.2022.01.006
10. Pravilnik o prehrambenim i zdravstvenim izjavama koje se navode na deklaraciji hrane,
Službeni glasnik Republike Srbije br. 51/2018 i 103/2018.
389
11. Reddy, K. J., Jayathilakan, K., Pandey, M. C., & Radhakrishna, K. (2013). Evaluation of
the physico-chemical stability of rice bran oil and its blends for the development of
functional meat products. International Journal of Food and Nutritional Sciences, 2(2),
46-53.
12. Rubba, P., & Iannuzzi, A. (2001). N-3 to n-6 fatty acids for managing hyperlipidemia,
diabetes, hypertension and atherosclerosis: Is there evidence? European Journal of Lipid
Science and Technology, 103(6), 407-418. https://doi.org/10.1002/1438-9312(200106)
103:6<407::AID-EJLT407>3.0.CO;2-7
13. Sharma, M., & Lokesh, B. R. (2013). Modification of serum and tissue lipids in rats fed
with blended and interesterified oils containing groundnut oil with linseed oil. Journal of
Food Biochemistry, 37, 220-230. https://doi.org/10.1111/j.1745-4514.2011.00627.x
14. SRPS EN ISO 12966-2 (2017). Srpski standard. Ulja i masti biljnog i životinjskog porekla
- Gasna hromatografija metilestara masnih kiselina - Deo 2: Priprema metilestara masnih
kiselina (ISO 12966-2:2017). Institut za standardizaciju Srbije, Beograd.
15. SRPS EN ISO 12966-4 (2016). Srpski standard. Ulja i masti biljnog i životinjskog porekla
- Gasna hromatografija metilestara masnih kiselina - Deo 4: Određivanje kapilarnom
gasnom hromatografijom (ISO 12966-4:2015). Institut za standardizaciju Srbije, Beograd.
16. Umesha, S. S., & Naidu, K. A. (2012). Vegetable oil blends with α-linolenic acid rich
Garden cress oil modulate lipid metabolism in experimental rats. Food Chemistry, 135,
2845–2851. http://dx.doi.org/10.1016/j.foodchem.2012.05.118
BLENDED VEGETABLE OIL WITH A RECOMMENDATION

RATIO OF Ω-3 AND Ω-6 FATTY ACIDS WITH IMPROVED
FUNCTIONALITY AND NUTRITIONAL QUALITY
Summary:
FAO/WHO recommend the prevention of cardiovascular diseases and obesity focused on a
diet with a properly balanced content and an appropriate ratio of fatty acids. The aim is to
increase the consumption of "healthy fats" with more (poly)unsaturated, ω-3 and ω-6, and less
saturated fatty acids. The lack of vegetable oils in the diet with the appropriate ratio of fatty
acids with acceptable sensory characteristics is a great challenge for researchers. Formulating
an edible vegetable oil with improved functionality and nutritional quality, which is obtained
by blending refined sunflower oil (oil A) and cold-pressed flaxseed oil (oil B), could contribute
to solving this problem. In this paper, blendeded oils with different ratios of the mentioned oils
were examined. Oil blend with 80% m/m of oil A and 20% m/m of oil B is a new functional
nutritionally improved product with a balanced ratio of saturated and (poly)unsaturated ω-6
and ω-3 fatty acids, content of tocopherols, carotenoids and phenolic compounds and is one of
the blended oils with the best rated sensory characteristics.
Keywords:
functional food, sunflower oil, fortification, vitamin D.
390
UTICAJ AEROZAGAĐENJA NA ZDRAVLJE

RESPIRATORNOG SISTEMA
Jovan Javorac 1,2 , Dejan Živanović 3,4 ,

Svetlana Stojkov 5,6 , Mirjana Smuđa 7
ORCID 0000-0002-8567-8974; 0000-0001-8232-9368; 0000-0002-4351-332X;

0000-0001-7374-1035
1
Univerzitet u Novom Sadu, Medicinski fakultet, Novi Sad, Srbija, 2 Institut za plućne
bolesti Vojvodine, Sremska Kamenica, Srbija, 3 Visoka škola strukovnih studija
„Sirmijum“, Sremska Mitrovica, Srbija, 4 Visoka škola socijalnog rada, Beograd,
Srbija, 5 Visoka škola strukovnih studija za obrazovanje vaspitača i trenera, Subotica,
Srbija, 6 Univerzitet „Privredna akademija“, Farmaceutski fakultet, Novi Sad, Srbija,
7
Akademija strukovnih studija Beograd, Odsek Visoka zdravstvena škola, Beograd,
Srbija
Sažetak/Apstrakt:
Zagađenje vazduha je najznačajniji spoljašnji faktor rizika za narušavanje zdravlja čoveka,
doprinoseći povećanju morbiditeta i mortaliteta. Cilj ovog preglednog rada je bio da se stekne
kritički uvid u uticaj aerozagađenja na zdravlje respiratornog sistema. Posledice aerozagađenja
mogu se manifestovati na više različitih organskih sistema, ali je od naročitog značaja sistem
organa za disanje, s kojim zagađujuće materije vazduha životne sredine prvo i ostvaruju
kontakt u ljudskom organizmu. U većini sprovedenih studija dokumentovana je povezanost
aerozagađenja sa morbiditetom i mortalitetom usled hronične opstruktivne bolesti pluća i
astme, mada postoje i studije u kojima ta povezanost nije dokazana, što govori u prilog potrebe
za dodatnim istraživanjima u ovoj oblasti. Danas je sve više dokaza i o efektu aerozagađenja
na druga respiratorna oboljenja, poput interstijumskih bolesti pluća, karcinoma bronha,
pneumonija, kao i drugih infekcija respiratornog trakta. Postoji urgentna potreba za
smanjenjem nivoa zagađenja vazduha i povećanjem globalne svesti o ovoj zdravstvenoj
pretnji.
Ključne reči:
aerozagađenje, respiratorne bolesti, morbiditet, mortalitet.
391
Uvod
Zagađenje vazduha danas je na globalnom nivou najznačajniji spoljašnji faktor
rizika za oštećenje zdravlja čoveka, doprinoseći povećanom sveukupnom morbiditetu
i mortalitetu. Podaci Svetske zdravstvene organizacije (SZO) za 2019. godinu
pokazali su da više od 90% svestke populacije živi u sredini koji sadrži koncentracije
zagađujućih materija iznad preporučenih limita, pri čemu su globalno kombinovani
efekti zagađenja ambijentalnog i vazduha u domaćinstvima povezani sa preko 7
miliona prevremenih smrtnih ishoda godišnje, a taj broj se konstantno povećava
(WHO, 2022b). Prema podacima SZO za 2016. godine, u Republici Srbiji je stopa
smrtnosti povezana za zagađenjem ambijentalnog i vazduha u domaćinstvima bila
121,5 na 100.000 stanovnika (WHO, 2022c).
Posledice aerozagađenja mogu se manifestovati na više različitih organskih
sistema (respiratorni, kardiovaskularni, endokrinološki, neurološki, imunološki,
bubrežni, reporoduktivni sistem), a od naročitog značaja je respiratorni sistem, s kojim
se zagađujuće materije vazduha životne sredine prvo susreću kada dospeju u ljudski
organizam. Do sada je najviše ispitivana i pouzdano dokumentovana povezanost
aerozagađenja sa morbiditetom i mortalitetom usled hronične opstruktivne bolesti
pluća (HOBP) i astme, mada se danas sve više istražuje i efekat aerozagađenja na
druga oboljenja respiratornog sistema, poput hroničnih intersticijumskih bolesti pluća,
karcinoma bronha, upale pluća i drugih infekcija respiratornog trakta (WHO, 2022a,
GBD Chronic Respiratory Disease Collaborators, 2020). Cilj ovog preglednog rada
bio je da se stekne kritički uvid u uticaj aerozagađenja na nastanak i pogoršanja bolesti
respiratornog sistema.
Metodologija
Korišćenjem sledećih ključnih reči: „aerozagađenje“, „hronična opstruktivna
bolest pluća“, „astma“, „karcinom pluća“, „intersticijumske bolesti pluća“, „upale
pluća“, „suspendovane čestice“, „sumpor dioksid“, „azot dioksid“ i „ozon“,
pretražene su bibiliografske baze PubMed i Google Scholar. Rezultati su diskutovani
na osnovu njihovog javnozdravstvenog i kliničkog značaja.
Rezultati
Zagađujuće materije vazduha životne sredine, izvori emisije i mehanizmi delovanja
na respiratorni trakt
Različite materije zagađuju vazduh životne sredine, a u zavisnosti od njihovog
nastanka mogu se podeliti na primarne aeropolutante, koji se emituju direktno od
392
izvora zagađenja u atmosferu i sekundarne aeropolutante koji se formiraju hemijskim

reakcijama primarnih polutantata sa prirodnim sastojcima atmosfere poput vode i
kiseonika (Bălă, 2020). Izvori emisije mogu biti prirodni ili antropogeni. Mehanizmi
delovanja aeropolutanata na respiratorni trakt uključuju proces inflamacije,
oksidacije, hiperreaktibilnosti disajnih puteva, kao i genotoksičnost, citotoksičnost i
karcinogenezu. Od svih aeropolutanata, najveći uticaj na ljudsko zdravlje imaju
suspendovane čestice, ozon, azot-dioksid i sumpor-dioksid.
Suspendovane čestice (PM) se sastoje od kompleksne mešavine čvrstih i tečnih
čestica organskog i neorganskog porekla koje su suspendovane u vazduhu i čine tzv.
aerosol. One mogu sadržavati sulfate, nitrate, soli amonijaka, natrijum-hlorid, crni
ugljenik, mineralnu (zemljišnu) prašinu, organske materije ili vodu (Philip, 2014). Na
osnovu aerodinamskog dijametra, suspendovane čestice se mogu podeliti na PM 10
(čestice čiji je dijametar manji ili jednak 10 μm), grubu frakciju (od 2,5 μm do 9 μm),
kao i finu frakciju u koju se ubrajaju PM2,5 (veličine od 0,1 μm do 2,5 μm) i ultrafine
čestice (ispod 0,1 μm) (Mukherjee, 2018). Suspendovane čestice mogu nastati kao
sekundarni polutanti u atmosferi, iz svojih gasovitih prethodnika (azotnih oksida, SO2,
isparljivih organskih jedinjenja (VOCs), amonijaka), nakon čega se dalje procesima
kondezacije i koagulacije uvećavaju u prečniku ili se mogu emitovati direktno iz
izvora aerozagađenja (Bălă, 2020). U odnosu na njihovo poreklo, oko dve trećine PM
čestica su antropogenog porekla, nastale sagorevanjem fosilnih goriva, biomase ili
emitovanjem amonijaka (iz drumskog, vazdušnog i rečnog saobraćaja, industrijske
aktivnosti, domaćinstava), dok jedna trećina potiče iz prirodnih izvora (zemljana
prašina, morska so, biološke materije, čestice nastale sagorevanjem biomase u
šumskim požarima i vulkanskim erupcijama) (Nishida, 2022). Najveći deo čestica
koje dospeju u respiratorne puteve će procesima kašlja, kijanja ili gutanja, kao i
aktivnošću alveolarnih makrofaga, biti elimisani iz organizma, dok deo koji se
deponuje u disajnim putevima ili se apsorbuje iz alveola u krvotok, može ispoljiti
negativne respiratorne i sistemske zdravstvene efekte (Lee, 2021). Mehanizimi
delovanja PM čestica na ljudski organizam prouzrokuju više različitih efekata:
izazivanje oksidativnog stresa i inflamacije na nivou respiratornog sistema koja se
može proširiti i izvan pluća dovodeći do sistemske inflamacije, hiperreaktibilnosti
disajnih puteva, smanjenje efekta zaštitinih mehanizama, genotoksičnosti,
citotoksičnosti, karcinogeneze, trombogenog delovanja na nivou krvnih sudova,
aktivacije autonomnog nervnog sistema itd. (Kaur, 2022; Barnes, 2022).
Ozon (O3) je gas bez boje i mirisa koji kada se nađe u stratosferi ima protektivni
efekat upijanja sunčevog zračenja. Prizemni (troposferski) ozon je sekundarni
zagađivač vazduha koji nastaje kada se ugljen-monoksid, metan ili druga VOCs
oksidišu u prisustvu azotnih oksida i sunčeve svetlosti. Tako formiran prizemni ozon
glavni je konstituent fotohemijskog smoga, a njegove najveće koncentracije se
393
registruju tokom letnjeg perioda (WHO, 2021). Osnovni mehanizam negativnog

delovanja na respiratorni sistem je oksidacija odgovarajućih komponenti sekreta nad
respiratornim epitelom, pri čemu nastaju slobodni radikali koji doprinose pojačanju
inflamatornog procesa i oštećenju epitelnih ćelija (Lee, 2021).
Azot dioksid (NO2) je azotni oksid sa najštetnijim delovanjem na ljudsko
zdravlje, a može nastati nakon što se drugi azotni oksidi iz stratosfere spuste u niže
atmosferske slojeve te se putem odgovarajućih hemijskih reakcija konvertuju u NO2
ili je prisutan kao primarni polutant iz prirodnih i antropogenih izvora. Antropogeni
izvori su češće zastupljeni, poput sagorevanja uglja iz stacionarnih ili mobilnih izvora
aerozagađenja, sagorevanja benzina ili dizela u motornim vozilima, sagorevanja
duvana ili biomase u domaćinstvima, tokom procesa zavarivanja ili tokom
proizvodnje amonijaka (WHO, 2021). Kao slobodni radikal, NO2 može da ošteti
antioksidantne mehanizme odbrane humanog domaćina, dovodeći do oštećenja ćelija
i inflamacije zahvaćenih tkiva. Pored toga, može da apsorbuje vidljivi deo sunčeve
svetlosti čime smanjuje vidljivost i doprinosi nastanku globalnih klimatskih promena
i formiranju ozona (Bălă, 2020).
Sumpor dioksid (SO2) može da se nađe u vazduhu emisijom iz prirodnih (npr.
vulkanske erupcije) i/ili antropogenih izvora (sagorevanjem dizela i drugih vrsta
goriva u motornim vozilima, brodovima i drugim transportnim sredstvima,
sagorevanjem sulfidnih ruda u termoelektranama, industriji, domaćinstvima gde se
koriste za grejanje, oslobađanjem tokom topljenja metala itd.) (Duan, 2020).
Neželjena dejstva ostvaruje preko bisulfata koji kao redukciono sredstvo mogu da
smanje količinu glutationa, kao oksidacionog sredstva u tkivima. Pored toga, u
bronhijalnoj sluznici može dovesti i do nastanka strukturalnih promena u smislu
povećanja broja mukoznih ćelija i žlezda, smanjenja mukocilijarnog klirensa i
bronhospazma (WHO, 2021).
Uticaj zagađenja vazduha životne sredine na nastanak i pogoršanje HOBP

HOBP se nalazi na trećem mestu svih uzroka smrti koje se mogu pripisati
zagađenju vazduha (Burney, 2015), sa procenama SZO da je u osnovi 43% smrtnih
ishoda zbog HOBP zagađenje ambijentalnog vazduha (WHO, 2022a). Dugotrajna
izloženost aerozagađenju (mesecima ili godinama) može uticati na neadekvatan
razvoj plućne funkcije sa posledičnom povećanom incidencom HOBP (Nazar, 2020,
Yang, 2022). U studiji Schikowskog i saradnika (2005), porast koncentracije PM10 za
7 μg/m3 je bio povezan sa smanjenjem vrednosti forsiranog ekspirijumskog volumena
u prvoj sekundi (FEV1) za 5,1% tokom petogodišnjeg praćenja, dok je porast
koncentracije NO2 za 16 μg/m3 bio povezan sa povećanom prevalencom HOBP (1,43
OR, CI: 1,23-1,66). Porast koncetracije PM2,5 od 5 μg/m3 u jednoj britanskoj studiji
394
(Doiron, 2019) bio je takođe povezan sa povećanom prevalencom HOBP (OR 1.52,
95% CI 1.42–1.62).
Kratkotrajno povećanje koncetracije zagađujućih materija vazduha životne
sredine u velikom broju dosadašnjih studija je bilo povezano sa pogoršanjem
dispnoičnih tegoba i ostalih respiratornih simptoma kod bolesnika sa HOBP, sa
posledično većim brojem intervencija službi hitne medicinke pomoći, ambulantnih
poseta lekaru i broja hospitalizacija, kao i porastom mortaliteta od HOBP (Javorac,
2021). U meta-analizi iz 2017. godine, povećanje koncentracije PM2,5 i NO2 od 10
μg/m3 je bilo u vezi sa povećanjem učestalosti ambulantnih pregleda i hospitalizacija
zbog HOBP za 2,5%, odnosno 4,2% (DeVries, 2017). Pored povećanja morbiditeta,
rezultati pojedinih studija govore i u prilog povećanog mortaliteta pacijenata sa HOBP
odmah nakon izlaganja većim koncentracijama PM (Zhu, 2020), a ovaj efekat je uočen
i za druge aeropolutante, poput SO2 i NO2 (Sint, 2008). Međutim, postoje i studije u
kojima nije dokazana povezanost kratkoročnog izlaganja zagađenju vazduha sa
negativnim događajima u toku HOBP (Hoffmann, 2022), što sve govori o potrebi za
dodatnim istraživanjima u ovoj oblasti.
Uticaj zagađenja vazduha životne sredine na nastanak i pogoršanje astme

Aktuelne studije ukazuju da je dugotrajna izloženost zagađenju vazduha takođe
povezana i sa povećanom incidencijom astme, posebno kod dece i adolescenata
(Nazar, 2020), sa manje sigurnim dokazima kod odraslih (Young, 2014). Jedna od
prvih prospektivnih studija iz ove oblasti ukazala je na povezanost između hronične
izloženosti ozonu dece i povećane incidencije astme (McDonnell, 1999). Studija
sprovedena na odraslim osobama u Australiji pokazala je da su pojedinci izloženi
povećanim koncetracijama NO2 tokom najmanje pet godina i oni koji žive manje od
200 m od glavnih saobraćajnica, pod povećanim rizikom od nastanka astme i izrazitog
pogoršanja plućne funkcije (Bowatte, 2017).
Kratkotrajna izloženost aeropolutantima kao što su PM, NO2, O3 i SO2 povezuje se sa
povećanim brojem egzacerbacija, hospitalizacija i smrtnih ishoda pacijenata sa
astmom (Guarnieri, 2014). Prethodno pomenuta pionirska studija iz 1999. godine
(McDonnell) procenjivala je i akutne efekte zagađenja vazduha, te je uočeno da su
deca sa astmom koja su bila izložena aerozagađenju imala veću prevalenciju
respiratornih simptoma i veću potrebu za primenom inhalatornih lekova nego deca
bez astme. Tokom jednogodišnje retrospektivne studije u Šangaju (Chang-Hong,
2009), pokazano je da povećane koncentracije NO2, O3 i PM10 značajno utiču na
pogoršanje astme, pri čemu je uticaj SO2 naročito bio izražen kod osoba starijih od 65
godina. Ozon se vrlo često navodi kao zagađujuća materija koja ima najveći uticaj na
pogoršanje simptoma astme. U studiji Stieba i saradnika (2009) utvrđeno je da porast
395
koncentracije O3 za 18,4 μg/m3 dovodi do povećanja ukupnog broja pregleda

pacijenata usled pogoršanja astme za 3,2%.
Uticaj zagađenja vazduha životne sredine na nastanak tumora pluća

Iako je pušenje vodeći faktor rizika za nastanak karcinoma pluća, i aerozagađenje
je povezano sa povećanim rizikom za nastanak ovog karcinoma, pri čemu se oko 14%
smrtnih slučajeva od karcinoma pluća može pripisati aerozagađenju (GBD Chronic
Respiratory Disease Collaborators, 2020). Zagađenje vazduha može izazvati
genotoksične efekte na nivou DNK, genske mutacije, hromozomska oštećenja
somatskih ćelija, gametske mutacije i onkogenu transformaciju ćelija, a opisuje se i
indirektan uticaj na razvoj tumora preko izazivanja oksidativnog stresa i perzistirajuće
inflamacije (Santos, 2021). Prosečan rizik za razvoj raka pluća u studijama se kreće
od 20% do 30% za povećanje koncentracije PM10 za 10 mg/m3, a PM2,5 za 5 mg/m3
(Hamra, 2014). Slično kao i kod pušenja cigareta, najčešći histopatološki tipovi
karcinoma povezani sa izloženošću aerozagađenju su skvamocelularni i
mikrocelularni karcinom pluća, dok je u jednoj studiji nađen porast učestalosti
adenokarcinoma kod nepušača za 31% sa svakim povećanjem PM2,5 za 10 mg/m3
(Puett, 2014). I dok se dugotrajna izloženost aerozagađenju povezuje sa povećanim
rizikom od nastanka karcinoma pluća, još uvek nije poznat efekat kratkotrajnog
izlaganja aerozagađenju na mortalitet usled ovog malignoma (Bălă, 2020).
Uticaj zagađenja vazduha životne sredine na nastanak infekcija respiratornog

trakta
Izloženost zagađenju vazduha povećava rizik od infekcije gornjih i donjih
disajnih puteva, s obzirom da usled iritacije respiratornog epitela dolazi do povećane
sekrecije mukusa u lumen disajnih puteva, što predstavlja povoljnu podlogu za
razmnožavanje bakterija. Ovakav efekat je naročito izražen kod osoba izloženim
povećanim koncentracijama zagađujućih materija unutar prostorija u kojima borave
(Bălă, 2020). Izloženost PM je bila odgovorna za više od 430.000 smrtnih ishoda usled
respiratornih infekcija širom sveta u 2019. godini, posebno kod dece i osoba starije
životne dobi (GBD Chronic Respiratory Disease Collaborators, 2020). U jednom
sistematskom pregledu utvrđeno je povećanje rizika od upale pluća kod dece od 12%
za svako godišnje prosečno povećanje koncentracije PM2,5 od 10 mg/m3 (Mehta,
2013), dok je u nedavnoj kineskoj studiji utvrđena povezanost između povećane
koncetracije PM i broja hospitalizacija zbog infekcija gornjih respiratornih puteva i
upale pluća (Zhang, 2019). Povećane koncentracije PM2,5 su u nekoliko studija
dovođene u vezu sa povećanom incidencom tuberkuloze, mada je moguće da se
396
ovakva korelacija zasniva pre svega na oštećenju funckije imunog sistema od strane
zagađujućih materija vazduha životne sredine, a manje na direktnoj povezanosti
(Bălă, 2020). Nedavne studije ukazuju na mogući doprinos uticaja zagađenja vazduha
na širenje i mortalitet usled bolesti COVID-19, a u jednoj od njih je procenjeno da je
izloženost PM doprinela sa čak 15% (95% CI: 7-33%) globalnom COVID-19
mortalitetu (Pozzer, 2020).
Uticaj zagađenja vazduha životne sredine na nastanak drugih plućnih bolesti

Pored navedenih, aerozagađenje se povezuje i sa nastankom drugih respiratornih
bolesti. Tako se osim astme, izloženost PM česticama povezuje sa povećanom
prevalencijom i drugih alergijskih bolesti, poput alergijskog rinitisa i ekcema
(Guarnieri, 2014). Studije koje su sprovedene poslednjih godina su pokazale
povezanost izloženosti zagađenju vazduha sa sleep apnea sindromom, povećanim
rizikom od bronhiolitis obliterans-a, povećanim rizikom od smrti kod primaoca
transplantiranih pluća i povećanim rizikom od progresije intersticijumskih oboljenja
pluća (Santos, 2021). Tako je u jednoj studiji iz 2014. godine (Johannson) dokazano
da su egzacerbacije idiopatske plućne fibroze bile značajno povezane sa porastom
prosečnih dnevnih koncetracija O3 i NO2, njihovih maksimalnih koncetracija, kao i sa
porastom broja dana kada je njihova koncetracija premašila normativne vrednosti.
Zaključak
S obzirom na nedvosmisleno prisutne negativne efekte aerozagađenja na zdravlje
respiratornog sistema, kao i na zdravlje uopšte, jasno je da u fokusu većine
javnozdravstvenih programa treba da budu intervencije sa ciljem smanjenja emisije
aerozagađenja. Promocija upotrebe javnog prevoza, upotrebe čistijih goriva u
vozilima, industriji i domaćinstvima, kao i promena standarda u građevinskoj
industriji, izvodljive su i neophodne mere za smanjenje emisije aerozagađenja i
direktnih efekata kontaminacije vazduha na zdravlje ljudi. Osim toga, neophodno je i
da informisanje stanovništva o koncentraciji aeropolutanata bude objektivno i
redovno, kako bi osobe koje su u povećanom riziku za oštećenje zdravlja mogle da
organizuju i usmere svoje aktivnosti u cilju smanjenja izloženosti aerozagađenju.
Uloga zdravstvenih profesionalaca u edukaciji pacijenata o negativnim efektima
aerozagađenja je i u ovom slučaju od neprocenjivog značaja.
397
Reference
Bălă, G. P., Râjnoveanu, R. M., Tudorache, E., Motișan, R., & Oancea, C. (2021). Air pollution
exposure—the (in) visible risk factor for respiratory diseases. Environmental Science and
Pollution Research, 28, 19615-19628.
Barnes, P. J. (2022). Oxidative stress in chronic obstructive pulmonary disease. Antioxidants,
11(5), 965.
Bowatte, G., Erbas, B., Lodge, C. J., Knibbs, L. D., Gurrin, L. C., Marks, G. B., Thomas, P.S.,
Johns, D.P., Giles, G.G., Hui, J., Dennekamp, M., Perret, J.L., Abramson, M.J., Walters, E.H.,
Matheson, M.C., & Dharmage, S. C. (2017). Traffic-related air pollution exposure over a 5-
year period is associated with increased risk of asthma and poor lung function in middle age.
European Respiratory Journal, 50(4).
Burney, P. G., Patel, J., Newson, R., Minelli, C., & Naghavi, M. (2015). Global and regional
trends in COPD mortality, 1990–2010. European Respiratory Journal, 45(5), 1239-1247.
DeVries, R., Kriebel, D., & Sama, S. (2017). Outdoor air pollution and COPD-related
emergency department visits, hospital admissions, and mortality: a meta-analysis. COPD:
Journal of Chronic Obstructive Pulmonary Disease, 14(1), 113-121.
Doiron, D., de Hoogh, K., Probst-Hensch, N., Fortier, I., Cai, Y., De Matteis, S., & Hansell,
A. L. (2019). Air pollution, lung function and COPD: results from the population-based UK
Biobank study. European Respiratory Journal, 54(1).
Duan, R. R., Hao, K., & Yang, T. (2020). Air pollution and chronic obstructive pulmonary
disease. Chronic diseases and translational medicine, 6(4), 260–269.
GBD Chronic Respiratory Disease Collaborators. (2020). Prevalence and attributable health
burden of chronic respiratory diseases, 1990–2017: a systematic analysis for the Global
Burden of Disease Study 2017. The Lancet Respiratory Medicine, 8(6), 585-596.
Guarnieri, M., & Balmes, J. R. (2014). Outdoor air pollution and asthma. The Lancet,
383(9928), 1581-1592.
Hamra, G. B., Guha, N., Cohen, A., Laden, F., Raaschou-Nielsen, O., Samet, J. M., Vineis, P.,
Forastiere, F., Saldiva, P., Yorifuji, T., & Loomis, D. (2014). Outdoor particulate matter
exposure and lung cancer: a systematic review and meta-analysis. Environmental health
perspectives.
Hoffmann, C., Maglakelidze, M., von Schneidemesser, E., Witt, C., Hoffmann, P., & Butler,
T. (2022). Asthma and COPD exacerbation in relation to outdoor air pollution in the
metropolitan area of Berlin, Germany. Respiratory research, 23(1), 64.
Javorac, J., Jevtić, M., Živanović, D., & Ilić, M. (2021). The effect of air pollution on chronic
obstructive pulmonary disease exacerbations. Zdravstvena zaštita, 50(1), 67-78.
Johannson, K. A., Vittinghoff, E., Lee, K., Balmes, J. R., Ji, W., Kaplan, G. G., Kim, D.S., &
Collard, H. R. (2014). Acute exacerbation of idiopathic pulmonary fibrosis associated with air
pollution exposure. European Respiratory Journal, 43(4), 1124-1131.
Kaur, M., Chandel, J., Malik, J., & Naura, A. S. (2022). Particulate matter in COPD
pathogenesis: An overview. Inflammation Research, 71(7-8), 797-815.
398
Lee, Y. G., Lee, P. H., Choi, S. M., An, M. H., & Jang, A. S. (2021). Effects of air pollutants
on airway diseases. International journal of environmental research and public health, 18(18),
9905.
McDonnell, W. F., Abbey, D. E., Nishino, N., & Lebowitz, M. D. (1999). Long-term ambient
ozone concentration and the incidence of asthma in nonsmoking adults: the AHSMOG Study.
Environmental Research, 80(2), 110-121.
Mehta, S., Shin, H., Burnett, R., North, T., & Cohen, A. J. (2013). Ambient particulate air
pollution and acute lower respiratory infections: a systematic review and implications for
estimating the global burden of disease. Air Quality, Atmosphere & Health, 6, 69-83.
Mukherjee, A., & Agrawal, M. (2018). A global perspective of fine particulate matter pollution
and its health effects. Reviews of Environmental Contamination and Toxicology Volume 244,
5-51.
Nazar, W., & Niedoszytko, M. (2022). Air pollution in Poland: A 2022 narrative review with
focus on respiratory diseases. International Journal of Environmental Research and Public
Health, 19(2), 895.
Nishida, C., & Yatera, K. (2022). The impact of ambient environmental and occupational
pollution on respiratory diseases. International Journal of Environmental Research and Public
Health, 19(5), 2788.
Philip, S., Martin, R. V., van Donkelaar, A., Lo, J. W. H., Wang, Y., Chen, D., Zhang, L.,
Kasibhatla, P.S., Wang, S., Zhang, Q., Lu, Z., Streets, D.G., Bittman, S., & Macdonald, D. J.
(2014). Global chemical composition of ambient fine particulate matter for exposure
assessment. Environmental science & technology, 48(22), 13060-13068.
Pozzer, A., Dominici, F., Haines, A., Witt, C., Münzel, T., & Lelieveld, J. (2020). Regional
and global contributions of air pollution to risk of death from COVID-19. Cardiovascular
research, 116(14), 2247-2253.
Puett, R. C., Hart, J. E., Yanosky, J. D., Spiegelman, D., Wang, M., Fisher, J. A., Hong, B., &
Laden, F. (2014). Particulate matter air pollution exposure, distance to road, and incident lung
cancer in the nurses’ health study cohort. Environmental health perspectives, 122(9), 926-932.
Santos, U. D. P., Arbex, M. A., Braga, A. L. F., Mizutani, R. F., Cançado, J. E. D., Terra-
Filho, M., & Chatkin, J. M. (2021). Environmental air pollution: respiratory effects. Jornal
Brasileiro de Pneumologia, 47.
Schikowski, T., Sugiri, D., Ranft, U., Gehring, U., Heinrich, J., Wichmann, H., & Krämer, U.
(2005). Long-term air pollution exposure and living close to busy roads are associated with
COPD in women. Respiratory research, 6(1), 1-10.
Sint, T., Donohue, J. F., & Ghio, A. J. (2008). Ambient air pollution particles and the acute
exacerbation of chronic obstructive pulmonary disease. Inhalation toxicology, 20(1), 25-29.
World Health Organization. (2021). Ambient (outdoor) air pollution (homepage on the
Internet). Genève: WHO (cited 17.09.2022.). Available at: https://www.who.int/news-
room/fact-sheets/detail/ambient-(outdoor)-air-quality-and-health
World Health Organization. (2022a). Air quality and health (homepage on the Internet).
Genève: WHO (cited 17.09.2022.). Available at: https://www.who.int/teams/environment-
climate-change-and-health/air-quality-and-health/health-impacts/exposure-air-pollution
399
World Health Organization. (2022b). Air pollution (homepage on the Internet). Genève: WHO
(cited 17.09.2022.). Available at: https://www.who.int/health-topics/air-pollution#tab=tab_1
World Health Organization. (2022c). The global health observatory. Ambient and household
air pollution attributable death rate (per 100 000 population) (homepage on the Internet).
Genève: WHO (cited 17.09.2022.). Available at: https://www.who.int/data/gho/data/indica
tors/indicator-details/GHO/ambient-and-household-air-pollution-attributable-death-rate-(per-
100-000-population)
Yang, I. A., Jenkins, C. R., & Salvi, S. S. (2022). Chronic obstructive pulmonary disease in
never-smokers: risk factors, pathogenesis, and implications for prevention and treatment. The
Lancet Respiratory Medicine.
Young, M. T., Sandler, D. P., DeRoo, L. A., Vedal, S., Kaufman, J. D., & London, S. J. (2014).
Ambient air pollution exposure and incident adult asthma in a nationwide cohort of US
women. American journal of respiratory and critical care medicine, 190(8), 914-921.
Zhang, C. Y., & Zhang, A. (2019). Climate and air pollution alter incidence of tuberculosis in
Beijing, China. Annals of epidemiology, 37, 71-76.
Zhu, R. X., Nie, X. H., Chen, Y. H., Chen, J., Wu, S. W., & Zhao, L. H. (2020). Relationship
between particulate matter (PM2. 5) and hospitalizations and mortality of chronic obstructive
pulmonary disease patients: a meta-analysis. The American journal of the medical sciences,
359(6), 354-364.
THE EFFECTS OF AIR POLLUTION ON

RESPIRATORY SYSTEM HEALTH
Abstract:
Air pollution is the greatest external risk factor for detrimental health effects, contributing to
increased morbidity and mortality. The goal of this narrative review was to obtain a better
understanding of the relationship between air pollution and respiratory system health. Air
pollution can damage the functioning of several different organ systems, but the respiratory
system is of particular importance since it interacts with environmental air pollutants when
they first enter the human body. In most conducted studies, the association of air pollution
with morbidity and mortality due to chronic obstructive pulmonary disease and asthma has
been documented, although there are studies in which this association has not been proven,
necessitating additional research in this area. There is growing evidence about the effect of air
pollution on other respiratory diseases, such as interstitial lung diseases, lung cancer,
pneumonia, and other infections of the respiratory tract. There is an urgent need to reduce the
level of air pollution and increase public awareness of this threat.
Keywords:
air pollution, respiratory diseases, morbidity, mortality.
400
JAVNOZDRAVSTVENI ASPEKTI GOJAZNOSTI
Svetlana Stojkov 1,2, Nataša Čamprag Sabo 1,

Veljko Ćućuz 1,3, Jovan Javorac 4,5, Siniša Trajković 6
ORCID 0000-0002-4351-332X, 0000-0002-0821-8691, 0000-0003-4583-1273,

0000-0002-8567-8974;
1
2
Farmaceutski fakultet, Novi Sad, Srbija. 3 Apoteka „Benu“ Subotica, Srbija
4
Medicinski fakultet Univerzitet u Novom Sadu, Srbija
5
Institut za plućne bolesti Vojvodine, Sremska Kamenica, Srbija
5
Visoka škola socijalnog rada, Beograd, Srbija 6 Crveni krst, Subotica, Srbija
Sažetak/Apstrakt:
Gojaznost je hronično metaboličko oboljenje koje se odlikuje povećanim nakupljanjem masti
u meri u kojoj dovodi do oštećenja zdravlja. SZO je gojaznost proglasila za najveći
neprepoznati javnozdavstveni problem. Tokom poslednje dve decenije prevalencija gojaznosti
u svetu je udvostručena, dok je u Evropi povećana tri puta i poprima odlike epidemije. Ovo je
posebno zabrinjavajuće zbog trenda rasta gojaznosti kod dece i mladih (20-30%).
Povećanje broja gojaznih osoba ima svoje socijalne, zdravstvene i ekonomske implikacije.
Stalni pozitivan energetski bilans smatra se glavnim uzrokom gojaznosti, ali se ne mogu
isključiti ostali faktori: genetski, biološki i faktori sredine. Složenost faktora rizika za razvoj
gojaznosti dovodi do poteškoća u lečenju gojaznosti.
Rešenje za kontrolu globalne epidemije gojaznosti jeste prevencija i rano prepoznavanje
bolesti. Javnozdravstvenim akcijama potrebno je obezbediti pristup i razumevanje informacija
o delovanju i sprečavanju promenljivih faktora rizika gojaznosti i pružiti podršku u prihvatanju
navika i ponašanja koja doprinose pravilnoj ishrani i zdravim stilovima života.
Ključne reči:
gojaznost, prevencija, javno zdravlje
401
Uvod
Gojaznost, klasifikovana kao bolest (obesitas E66) prema MKB 10
(međunarodna klasifikacija bolesti), već nekoliko decenija privlači pažnju velikog
dela stručne i opšte javnosti zbog brojnih razloga – dugogodišnjih trendova rasta broja
obolelih od gojaznosti i prekomerno uhranjenih osoba, posebno dece i mladih, brojnih
komorbiditeta, dugotrajnog i skupog lečenja, neizvesnog ishoda lečenja i drugo. U
ovom radu ukratko će biti prikazani najvažniji javnozdravstveni aspekti gojaznosti,
uzroci i posledice koje ova bolest ima na zdravstveni, ekonomski i društveni segment
globalnog zdravlja.
Etiologija gojaznosti
Gojaznost spada u grupu hroničnih metaboličkih oboljenja karakterističnih po
povećanom nakupljanju masti u meri koja dovodi do oštećenja funkcija organa i
zdravlja u celini. Gojaznost je hronična, multifaktorijalna i složena bolest koja
proizlazi iz dugotrajne pozitivne energetske ravnoteže, u koju su neretko uključeni
genetski i epigenetski, biološki i faktori sredine.
Genetski faktori razvoja gojaznosti dele se u monogenetske (mutacije YY
peptida i MC4 receptora mogu izazvati poremećaj kontrole apetita i težine),
sindromske (povezana sa neurorazvojnim abnormalnostima i malformacijama drugih
organa ili sistema koje proizilaze iz promena u jednom genu ili hromosomskoj regiji
koja uključuje nekoliko gena; Bardet-Biedel sindrom i Prader Willi sindrom) i
poligenetske faktore (uticaj gena koji favorizuju gojenje dovodeći do smanjene
kontrole nad prejedanjem i sitošću, povećanog kalorijskog unosa i sklonosti tela da
skladišti masno tkivo) (Mahmoud et al., 2022).
Epigenetski faktori utiču na regulaciju genetske ekspresije bez promena u
nukleotidnom nizu. Ovi faktori uključuju metilaciju DNA (dezoksiribonukleinska
kiselina), modifikaciju histona i regulaciju posredovanu mikroRNA
(mikroribonukleinska kiselina) (miRNA); miRNA igra važnu ulogu u proliferaciji i
diferencijaciji adipocita, a dokazana je i povezanost sa inzulinskom rezistencijom i
upalom niskog stepena. Epigenetski faktori gojaznosti osetljivi su na spoljne faktore
(ishrana i fizička aktivnost) i unutrašnje faktore (hormonski status, genetika, crevna
mikrobiota). Ovaj mehanizam je reverzibilan. Istraživanja su pokazala da metabolički
status majke i oca utiču na metilaciju DNA leptinskog profila i inzulinu sličnom
faktoru rasta (IGF-2), kao i na metaboličko preoblikovanje i razvoj gojaznosti (Wu
&Yin, 2022).
Biološki faktori razvoja gojaznosti povezani su sa specifičnim karakteristikama
pojedinca – uključujući zdravstveni potencijal, zdravstveni status, socioekonomske
402
karakteristike, životni stil i drugo. Poznato je da određene bolesti (Cushingov

sindrom, hipotireoza) mogu biti faktori rizika gojaznosti, kao i primena lekova iz
grupe antidepresiva, anksiolitika, antipsihotika, hormonske kontracepcije,
kortikosteroidi. Konzumacija alkohola pored ostalih zdravstvenih rizika
(alkoholizam, traume, ciroza jetre), dovodi i do povećanja kalorijskog unosa i masne
jetre.
Faktori sredine često predstavljaju okidač u razvoju gojaznosti. Termin
obezogena sredina, opisuje kako moderno okruženje pokreće epidemiju gojaznosti u
kontekstu nezdravog sociokulturnog, fizičkog, ekonomskog i političkog okruženja
koje utiče na ključne pokretače – nedovoljnu fizičku aktivnost i nepravilnu ishranu.
Način života i tempo koji je nametnut razvojem privrede doveli su do zanemarivanja
za život i zdravlje bitnih komponenti – socijalne faktore, način ishrane, fizičku
aktivnost. Stres, radno okruženje, dugo radno vreme, nedostatak rekreacijskih
sadržaja ili vremena za rekreaciju, zanemarivanje tradicionalnih porodičnih
okupljanja tokom obedovanja i pripreme obroka, značajno su uticali na razvoj brojnih
bolesti, uključujući i gojaznost. Pored toga, nedostatak hrane visokog nutritivnog
kvaliteta dodatni je izazov u prevenciji gojaznosti.
Dijagnoza gojaznosti
Za dijagnostikovanje gojaznosti potrebna je potpuna i temeljna anamneza koja
uključuje informacije o navikama u ishrani, nivou fizičkih aktivnosti, pridruženim
faktorima rizika i komorbiditetima gojaznosti.
Kao standardne metode u postavljanju dijagnoze gojaznosti, najčešće se
primenjuju antropometrijska merenja visine, težine, obima struka. Antropometrijska
procena može poslužiti za određivanje nakupljanja visceralnog masnog tkiva i
procenu zdravstvenih rizika povezanih s visceralnom gojaznošću. Opseg struka veći
od 102 cm kod muškaraca i 88 cm kod žena faktor je rizika za kardiovaskularne i
druge bolesti. Posebno važan antropometrijski parametar koji se poslednjih godina
sve više primenjuje je sagitalni abdominalni promer (Li et al., 2021). Ovaj
antropometrijski indikator za merenje viscelarnog masnog tkiva može se odrediti
primenom jednostavne metode koju je razvio Kahn (abdominalni kaliper).
Široko prihvaćena mera za procenu gojaznosti jeste indeks telesne mase, BMI
(Body Mass Index), koji se preračunava prema formuli:
BMI = telesna masa (kg)/[telesna visina (m)]2
Indeks telesne mase (BMI) iznad 25 smatra se prekomernom uhranjenošću, a od
30 i nadalje gojaznošću. Međutim, ovaj parametar ne daje uvid u raspodelu masti u
organizmu, koje su snažan prediktor metaboličkih poremećaja kao što su dijabetes,
403
hipertenzija, dislipidemija. Najnovije studije uključuju WHtR (Waist-to-height ratio)

kao univerzalni indeks centralne gojaznosti. WHtR je mera distribucije telesne masti
koja se preračunava prema formuli: WhTR= obim struka(cm)/telesna visina (cm)
Poželjna vrednost WHtR ≤ 0,5 može se koristiti u različitim populacionim
grupama (pol, etnička pripadnost, deca ≥6 godina ) i generalno je prihvaćena kao
univerzalna granična vrednost za centralnu gojaznost. Koristi se kao prediktor
kardiovaskularnih bolesti povezanih s gojaznošću (Yoo, 2016).
Preciznije metode za procenu gojaznosti omogućene su primenom instrumenata
baziranih na analizi tetrapolarne bioelektrične impendance, radioizotopskim
tehnikama, infracrvenoj spektroskopiji, ultrazvučnim merenjem potkožnog i
viscelarnog masnog tkiva. U najpreciznije metode spada magnetna rezonanca i
tomografsko skeniranje, ali su retko dostupne u rutinskim pregledima.
Epidemiologija
Gojaznost predstavlja najčešći poremećaj ishrane u industrijalizovanim
zemljama. Ovaj zdravstveni problem je u drugoj polovini XX veka poprimio razmere
epidemije, sa više od 5 miliona ljudi koji svake godine umiru zbog prekomerne
uhranjenosti ili gojaznosti. Od 1975. do 2016. prevalencija prekomerne uhranjenosti
ili gojazne dece i adolescenata uzrasta od 5 do 19 godina porasla je više od četiri puta
sa 4% na 18% na globalnom nivou. Štaviše, 39 miliona dece mlađe od 5 godina bilo
je prekomerno uhranjeno ili gojazno u 2020. godini (Welford Varney, 2022). U 2016.
objavljeno je da je više od 650 miliona svetske populacije uzrasta od 18 godina i više
gojazno. Oko 13% svetske odrasle populacije, od čega 11% muškaraca i 15% žena
ima prekomernu težinu. Prevalencija gojaznosti generalno je veća kod žena nego kod
muškaraca svih starosnih doba. Stope gojaznosti rastu s godinama, dosežući vrhunac
od 50-65 godina, a nakon toga polako opadaju (WHO, 2021).
Iako su se prekomerna telesna masa i gojaznost ranije smatrali problemom
zemalja sa visokim dohotkom, ovi poremećaji sada su u dramatičnom porastu u
zemljama sa niskim i srednjim dohotkom, posebno u urbanim sredinama, dok je stopa
porasta prekomerno uhranjene i gojazne dece u porastu više od 30% u odnosu na
razvijene zemlje. U SAD-u je 17% dece prekomerno uhranjeno i gojazno. U
podacima EUROSTAT-a iz 2019 godine navodi se da je više od polovine (53%)
građana Evropske Unije prekomerno uhranjeno. Sa izuzetkom starijih od 75 i više
godina, što je starosna grupa starija, to je veći udeo osoba s prekomernom telesnom
masom: najmanji udeo zabeležen je među osobama od 18 do 24 godine (25%), dok je
najveći udeo u starosnoj grupi od 65 do 74 godine. Najveći procenat populacije sa
prekomernom uhranjenošću zabeležen je u Hrvatskoj i na Malti (65%), dok je
404
najmanji udeo u Italiji (46%), Francuskoj (47%) i Luksemburgu (48%) (EUROSTAT,

2021).
Prema procenama Instituta za javno zdravlje Srbije (2019), više od polovine
stanovništva Srbije (57,1%) je prekomerno uhranjeno, odnosno predgojazno (36,3%)
i gojazno (20,8%) (IJZ, 2019).
Posledice gojaznosti
Gojaznost je prepoznata kao globalna epidemija sa dalekosežnim zdravstvenim i
društveno-ekonomskim posledicama. Pored velikog opterećenja zdravstvenih
sistema, trendove rasta prevalence gojaznosti prate povećani troškovi društva u celini.
Najuočljiviji direktni troškovi gojaznosti povezani su sa komorbiditetima. Više od dve
stotine trideset bolesti je povezano sa gojaznošću, uključujući dijabetes tipa 2,
hipertenziju i depresiju.
Nedavne studije iz SAD-a pokazuju da zdravstveni troškovi povezani sa
gojaznošću i pratećim bolestima (moždani udar, bolest koronarnih arterija, dijabetes,
hipertenzija i povišeni holesterol) iznose gotovo 150 milijardi dolara godišnje.
Troškovi zdravstvene zaštite gojaznih pacijenata su dvostruko veći od negojaznih
pacijenata (Welford Varney, 2021). U izveštaju Nacionalne akademije nauka SAD-a
navodi se da gojaznost najviše doprinosi stopi hroničnih bolesti (Chooi et al., 2018),
a prema izveštaju Svetske zdravstvene organizacije (WHO, 2013) kardiovaskularne
bolesti, uključujući bolesti srca i krvnih sudova i aterosklerozu, najkritičnija su
globalna zdravstvena pretnja, doprinoseći više od jednoj trećini globalnog
morbiditeta.
Pored direktnih troškova proizašlih iz zdravstvene zaštite, šira društveno
ekonomska istraživanja daju podatke koji ukazuju na značajne indirektne troškove
povezane sa gojaznošću: odsustvovanje sa posla, zahtevi za odštetu, troškovi premija
osiguranja i drugo (Welford Varney, 2021). U preglednoj studiji iz 2017 godine,
Tremmel zaključuje da postoji povezanost između povećanja BMI i troškova koji se
mogu pripisati gojaznosti (Tremmel et al., 2017).
Prevencija i kontrola gojaznosti

Rast prevalence gojaznosti predstavlja važan javnozdravstveni problem.
Gojaznost predstavlja pretnju nacionalnom i globalnom javnom zdravlju. Ukoliko se
trendovi incidence nastave ovim tempom, može se očekivati da gotovo polovina
svetske odrasle populacije do 2030. godine bude prekomerno uhranjena ili gojazna
(Dobs et. al., 2014).
405
Multifaktorijalnost razvoja gojaznosti predstavlja jedan od ključnih izazova u

prevenciji i lečenju. Javnozdravstvene aktivnosti zasnovane su prevashodno na
promeni ponašanja i usvajanja zdravih stilova života uz obezbeđivanje podržavajućeg
okruženja i javnih politika. Podatak EUROSTAT-a (EUROSTAT, 2021) da udeo
osoba sa prekomernom uhranjenošću i gojaznošću pada sa povećanjem nivoa
obrazovanja ( od 20% gojaznih odraslih s niskim, 17% sa srednjim i 11% sa visokim
nivoom obrazovanja), govori u prilog zdravstveno-vaspitnim i obrazovnim
intervencijama u populaciji.
Većina javnozdravstvenih intervencija vezana je za edukaciju i podizanje svesti
građana, ali i zdravstvenih radnika, čime se značajno utiče na promenu stavova i
verovanja, kao dobre osnove za promenu ponašanja i usvajanja novih navika koje
doprinose pravilnoj ishrani i rekreativnim aktivnostima. Edukacija treba da uključi
znanja o zdravstvenim rizicima sa kojima se suočavaju gojazne osobe i potrebi
dugoročnog praćenja i kontrole.
Modifikacija načina života preporučuje se kod svih gojaznih pacijenata. Početni
cilj je izgubiti 5-10% telesne mase u prvih 6 meseci. Preporučeno vreme za fizičku
aktivnost za većinu odraslih osoba se kreće oko 150 minuta nedeljno, za decu od 5-17
godina oko 60 min/na dan (WHO, 2010).
Iskustva o pozitivnom uticaju javnozdravstvenih politika kao što su porez na
zaslađene bezalkoholne napitke, označavanje nutritivne vrednosti na deklaraciji
namirnica, zabrana oglašavanja nezdrave hrane, edukativne intervenciju školama itd.,
govore u prilog daljem razvoju i implementaciji na nacionalnom i globalnom nivou.
U okviru javnih politika, Svetska zdravstvena organizacija identifikovala je
neophodnu infrastrukturu i elemente za podršku, kao što su liderstvo, obaveštajni i
nadzorni sistemi, evaluacija politike, finansijska podrška, umrežavanje i partnerstva,
i razvoj radne snage (WHO, 2009).
Za upravljanje i prevenciju gojaznosti potreban je međuprofesionalni tim koji će
biti uključen u upravljanje i kontrolu gojaznosti, kao što su lekari, medicinske sestre,
nutricionisti, dijetetičari, farmaceuti, psiholozi, fizioterapeuti, treneri (Khana et al.,
2022).
Holistički pristup u prevenciji i lečenju gojaznosti primenio je institut NICE,
generisanjem dokumenta sa smernicama za upravljanje gojaznošću, koje se odnose na
ključne nosioce aktivnosti zdravstvene zaštite i javnog zdravlja: zdravstvene radnike
i druge pružaoce usluga u zdravstvenom sistemu, menadžere u zdravstvu, društvenu
zajednicu i lokalnu samoupravu. Usluge namenjene osobama sa prekomernom
telesnom masom obuhvataju aktivnosti kontrole telesne mase uključujući edukativne
programe sa ciljem pružanja pomoći ljudima da postanu fizički aktivniji i da izgube
višak telesne mase kako bi se smanjio rizik od bolesti povezanih s gojaznošću.
406
Smernice uključuju preporuke o usvajanju integrisanog pristupa prevenciji i

upravljanje gojaznošću, podizanje svesti među pacijentima/građanima, zdravstvenim
i socijalnim radnicima i javnošću, podršku za implementaciju programa i evaluaciju
(NICE, 2017).
Zaključak
Gojaznost je hronično metaboličko oboljenje koje se odlikuje povećanim
nakupljanjem masti u meri u kojoj dovodi do oštećenja zdravlja. Svetska zdravstvena
organizacija je gojaznost proglasila za najveći neprepoznati javnozdavstveni problem.
Povećanje broja gojaznih osoba ima svoje socijalne, zdravstvene i ekonomske
implikacije.
Studije troškova bolesti pomažu kreatorima politike da procene ekonomski
teret određene bolesti i kreiraju prioritete u javnim politikama i zdravstvenim
startegijama, odnosno raspodeli resursa zdravstvene zaštite.
Rešenje za kontrolu globalne epidemije gojaznosti jeste prevencija i rano
prepoznavanje bolesti. Javnozdravstvenim aktivnostima potrebno je obezbediti
pristup i razumevanje informacija o delovanju i sprečavanju promenljivih faktora
rizika gojaznosti i pružiti podršku u prihvatanju navika i ponašanja koja doprinose
pravilnoj ishrani i zdravim stilovima života.
Reference
1. Chooi, Y., Ding, C., Magkos F. (2018) The epidemiology of obesity. Metabolism.
2018:1-15.
2. de Savigny, D., Adam, T. (2009) Systems thinking for health systems strengthening.
Alliance for Health Policy and Systems Research. Geneva: World Health Organization;
Preuzeto 01. februara 2023 sa: https://apps.who.int/iris/handle/10665/44204.
3. Dobbs, R., Sawers, C., Thompson, F., Manyika, J., Woetze,l J.R., Child, P., McKenna
S., Spatharou A.(2014) Overcoming Obesity: An Initial Economic Analysis. McKinsey
Global Institute; Jakarta, Indonesia.
4. EUROSTAT (2021): Over half of adults in the EU are overweight. Preuzeto 01.februara
sa: https://ec.europa.eu/eurostat/web/products-eurostat-news/-/ddn-20210721-2
5. https://www.who.int/publications/i/item/9789241599979
6. Institut za javno zdravlje „dr Milan Jovanović Batut“ (2019) Incidenca i mortalitet od
dijabetesa u Srbiji. Preuzeto 01. februara 2023. sa: https://www.batut.org.rs/download/
publikacije/2016Izvestaj%20dijabetes.pdf
7. Khanna, D., Welch, B.S., Rehman, A. Pathophysiology of Obesity. StatPearls. Treasure
Island (FL): StatPearls Publishing. Preuzeto 01.februara sa: https://www.ncbi.nlm.nih.
gov/books/NBK572076/
8. Li, C., Harris, M., Tsilimingras, D. et al. (2021) Sagittal abdominal diameter and its
socioeconomic correlates: perspective of sex differences. BMC Public Health 21, 486.
407
9. Mahmoud, R., Kimonis, V., Butler, M. G. (2022). Genetics of Obesity in Humans: A

Clinical Review. International journal of molecular sciences, 23(19), 11005.
10. National institute for Health and Clinical excellence (2017) Obesity: the prevention,
identification, assessment and management of overweight and obesity in adults and
children. Preuzeto 01. februara 2003 sa: https://www.nice.org.uk/guidance/cg43
11. Tremmel, M., Gerdtham, U. G., Nilsson, P. M., & Saha, S. (2017). Economic Burden of
Obesity: A Systematic Literature Review. International journal of environmental
research and public health, 14(4), 435.
12. Welford Varney, C. (2022). Medical Economist: The economic costs of obesity. Preuzeto
01.februara 2023. sa: https://www.medicaleconomics.com/view/the-economic-costs-of-
obesity
13. WHO (2010). Global recommendations on physical activity for health. Preuzeto
01.februara 2023. sa:
14. WHO (2013): Global Action Plan for the Prevention and Control of Noncommunicable
Diseases 2013–2020. Geneva: World Health Organization. Preuzeto 01.februara 2023 sa:
https://apps.who.int/iris/handle/10665/94384
15. WHO (2021): Obesity and overweight. Preuzeto 01.februara 2023. sa:
https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/obesity-and-overweight
16. Wu, FY., Yin, RX. (2022) Recent progress in epigenetics of obesity. Diabetol Metab
Syndr 14, p.171.
17. Yoo E. G. (2016). Waist-to-height ratio as a screening tool for obesity and
cardiometabolic risk. Korean journal of pediatrics, 59(11), 425–431.
PUBLIC HEALTH ASPECT OF OBESITY
Abstract:
Obesity is a chronic metabolic disease characterized by increased accumulation of fat to the
extent that it leads to damage to health. WHO declared obesity to be the biggest unrecognized
public accounting problem. During the last two decades, the prevalence of obesity in the world
has doubled, while in Europe it has increased three times and is taking on the characteristics
of an epidemic. This is particularly worrying due to the growing trend of obesity in children
and young people (20–30%).
The increase in the number of obese people has social, health, and economic implications. A
constant positive energy balance is considered the main cause of obesity, but other factors
cannot be excluded: genetic, biological, and environmental factors. The complexity of risk
factors for the development of obesity leads to difficulties in the treatment of obesity.
The solutions to controlling the global obesity epidemic are prevention and early recognition
of the disease. Public health actions should provide access to and understanding of information
on action and prevention, as well as variable obesity risk factors, as well as support in accepting
habits and behaviors that contribute to proper nutrition and healthy lifestyles.
Keywords:
obesity, prevention, public health
408
TENDINOPATIJA ROTATORNE MANŽETNE: UZROCI,

DIJAGNOSTIKA I TERAPIJA
Danilo Jovičić
ORCID 0000-0002-6237-3860
Sažetak/Apstrakt:
Tendinopatije rotatorne manžetne (RM) predstavljaju najčešći uzrok tegoba ramenog zgloba
sa kliničkom slikom koja se ogleda u bolu, slabosti i smanjenoj funkciji povezanim sa
pokretima elevacije i spoljašnje rotacije ramena. Iako je patoetiologija tendinopatija RM
multifaktorijalna i na nju utiču brojni unutrašnji i spoljašnji faktori, neadekvatno mehaničko
opterećenje koje deluje na miotetivnu jedinicu predstavlja centralni deo patološkog procesa.
Terapijski proces se ogleda u modifikaciji opterećenja tetive, gde se u početnoj fazi limitira
opterećenje radi smanjenja senzitizacije, a zatim se ono postepeno progresivno dodaje. Cilj
ovog stručnog rada bio je da se kroz opis anatomskih struktura i mehanizama koji učestvuju u
nastanku tendinopatije objasne uzroci tegoba pacijenata sa poremećajima ramena, kao i da se
predloži adekvatna terapija koja je u skladu sa savremenim istraživanjima iz date oblasti.
Ključne reči:
rotatorna manžetna, tendinopatija, kontinuum patologije tetive
409
Uvod
Poremećaji ramena su izrazito čest uzrok muskuloskeletnih disfunkcija sa
prevalencom koja se kreće od 30% ljudi koji dožive bol u ramenu u nekom trenutku
svog života pa sve do 50% populacije koja doživljava bar jednu epizodu bola na
godišnjem nivou. Osim visoke incidence, disfunkcije ramena predstavljaju problem
sa dugim trajanjem i visokom rekurentnosti, gde 54% ljudi sa ovim problemom
prijavljuje prisustvo simptoma i tri godine nakon njegovog početka (Lewis, 2009).
Poremećaji rotatorne manžetne (RM) i njenih okolnih struktura se smatraju najčešćim
uzrokom problema u ramenom zglobu, što jasno pokazuje i široka lepeza dijagnoza
kojima se ovi poremećaji opisuju: tendinitis RM, tendinoza RM, tendinopatija RM,
tendinitis supraspinatusa, tendinoza supraspinatusa, tendinopatija supraspinatusa,
subakromijalni impidžment sindrom, subakromijalni burzitis, burzalna reakcija,
parcijalno zadebljane, potpuno zadebljane i masivne rupture RM (Lewis, 2009;
Hamid i sar., 2021). Dijagnoze koje se daju se prvenstveno odnose na kliničku
hipotezu kojom se pokušava objasniti uzrok odakle simptomi potiču, a kako je rameni
kompleks sačinjen od mnogih koštano-zglobnih i mekotkivnih strukutra, ne čudi
njihova heterogenost i kvantitet. Veliku zabunu u dijagnostikovanju prave i dosta
slični termini: „tendinitis“, „tendinoza“ i „tendinopatija“, koji iako opisuju da postoje
problemi sa tetivama, ukazuju na njihov drugačiji histopatološki uzrok. Tendinitis
rotatorne manžetne se često koristi kao dijagnoza i za akutni i hronični bol koji je
povezan sa inflamatornom reakcijom u okolnim strukturama. Međutim, histološke
studije pacijenata sa poremećajima RM su pokazale da u tetivama RM postoji
minimalan broj inflamatornih ćelija ili ih nema uopšte (Åström, 1995; Hashimoto,
2003). Dokazi zasnovani na životinjskim modelima takođe ne podržavaju hipotezu
inflamatornog procesa, osim u najakutnijim protokolima preopterećenja tetive (6 sati
ekstremne mišićnih mišićnih kontrakcija na anesteziranim životinjama (Sosolowsky,
2000). Dijagnoza tendinoze RM se odnosi na patologiju tetive sa degenerativnim
promenama sa ili bez inflamatorne reakcije. Dok sa druge strane, tendinopatija RM se
koristi kao opisna dijagnoza (bez jasnog znanja koja specifična patologija je uzrok
problema) prisustva kombinacije bola i izmenjene funkcije prilikom pokreta
spoljašnje rotacije i elevacije povezane sa tetivama RM (Lewis i sar., 2015;
Dominguez-Romero i sar., 2021). U današnje vreme, zagovara se primena termina
„tendinopatija“, dok bi se histološki opisi „tendinoza“ i „tendinitis“ trebali koristiti
samo ukoliko postoji histopatološka potvrda (Rees, 2009). Histološke studije osim što
pokazuju odsustvo (ili minimalno prisustvo) inflamacije, takođe pokazuju
hipercelularnost, gubitak tesno struktuiranog kolagena, povećano prisustvo
proteoglikanskog sadržaja (Khan i sar., 1999) i često neovaskularizaciju (Gisslen,
2005). Ovakav histološki prikaz je nazvan „neuspelim odgovorom zarastanja“ i
smatra se da nastaje kao posledica prekomernog ili neadekvatnog opterećivanja
mišićnotetivne jedinice.
410
Cilj ovog stručnog rada bio je da se kroz opis anatomskih struktura i mehanizama
koji učestvuju u nastanku tendinopatije objasne uzroci tegoba pacijenata sa
poremećajima ramena, kao i da se predloži adekvatna terapija koja je u skladu sa
savremenim istraživanjima iz date oblasti.
Odakle potiče bol kod tendinopatija?

Stavljanje bola u bilo koji koncept ili model je uvek teško, obzirom na nedostatak
korelacije između bola i strukturalnog oštećenja. Sa jedne strane, strukturalno
normalne tetive viđene na ultrazvuku mogu biti bolne (Malliaras, 2006), dok sa druge
strane dve trećine degenerativno izmenjenih tetiva kod kojih je došlo do rupture nisu
bile bolne pre rupture (Kannus i sar., 1991). Aktuelne teorije sugerišu da bol kod
tendinopatija potiče od biohemijskih iritanata (Fredberg i sar.,, 2008), peritendinoznih
tkiva (Van Sterkenburg i sar., 2011) ili neurovaskularnih priraslica (Lian et al, 2006),
ali ni kod jednog od ovih faktora nije dokazana korelacija između intenziteta
subjektivnog bola i stepena dejstva tog faktora (McCrees i sar., 2013). Klinički tetivni
bol se može podeliti u dve kategorije modela kontinuuma: (1) reaktivna tetiva sa
prvom pojavom tetivnog bola koji prati akutno preopterećenje ili (2) reaktivna na
degenerativnu tetivu, što ukazuje da je reaktivna patologija tetive, odnosno mehaničko
opterećenje zapravo nocioceptivni pokretač bola. Postoje određeni dokazi koji
ukazuju i na prisustvo periferne i centralne senzitizacije kod tetivnih bolova, ali i dalje
se ne zna tačno da li su ove neuralne reakcije patološke ili fiziološke.
Tendinopatija rotatorne manžetne

Mada je dokazano da je aktivnost i mehanoreaktivnost tenocita ista u svim
tetivama, zbog specifičnih biomehaničkih i anatomskih karakteristika svake
pojedinačne tetive, nije dovoljno aplikovati u potpunosti iste principe dijagnostike i
lečenja na sve tetive, već je neophodno uvažiti njihove specifične karakteristike. Kada
se govori o tendinopatiji rotatorne manžetne, prvenstveno se misli na promene koje
se dešavaju na tetivi supraspinatusa i subakromijalnoj burzi koja se nalazi ispod nje.
Tendinopatija duge glave m. biceps brachii-a se posmatra kao zaseban entitet.
Tetiva supraspinatusa. Tetiva supraspinatusa se sastoji od šest do devet
strukturalno nezavisnih fascikulusa (Fallon i sar., 2002). Fascikulusi su odvojeni
endotenonom koji sadrže proteoglikane (najverovatnije hijaluronsku kiselinu) koji
služe kao lubrikanti radi facilitacije nezavisnog klizanja individualnih fascikulusa, što
je vrlo bitno obzirom da se tetive rotatorne manžetne kreću kroz obim pokreta koji je
veći od obima pokreta bilo koje druge tetive u telu. Tako da, tokom pokreta deo tetive
može biti istegnut, dok je u isto vreme suprotni deo tetive pod “kompresijom”, što
411
može uticati na povećanje tenzionog stresa unutar same tetive (Lewis, 2009).
Fibrohrskavica na mestu pripoja tetive za kost je široka između 0.5 do 0.7 mm, ali je
neuobičajeno duga (20mm) (Benjamin i sar., 1986; Cooper i sar., 1970) i ona
odgovara mestu “kritične zone” koja predstavlja čestu lokaciju strukturalne
degeneracije i ruptura (Codman, 1934). Vaskularizacija tetive supraspinatusa
predstavlja i dalje temu istraživanja mnogih naučnika, a još uvek postoje nesuglasice
da li su promene u vaskularizaciji primarno posledica starenja ili su povezane sa
patologijama rotatorne manžetne (Lewis, 2009).
Subakromijalna burza. Subakromijalna burza (SAB) predstavlja najveću burzu
u telu i ona ima ulogu u smanjenju frikcije tokom pokreta u zglobu ramena. Inervisana
je od strane supraskapularnog nerva posteriorno i lateralnog pektoralnog nerva
anteriorno (C5, C6) (Aszmann i sar., 1996), što omogućava burzi proprioceptivnu i
nocioceptivnu ulogu. SAB takođe ima nespecifični doprinos u kinestetskom osećaju i
mehanorecepciji ramena (Lewis, 2009). Kliničke studije ukazuju na značaj SAB u
bolu u ramenu. Posthirurški rezultati su bili slični kada je rađena burzektomija sa ili
bez akromioplastike, što preispituje značaj odstranjivanja akromiona u ublažavanju
bola, a naglašava ulogu burze (Budoff i sar., 2005). Slično, samo injekcije koje dosežu
burzu smanjuju bol, za razliku od drugih injekcija (koje su davane u druge strukture)
koje su ili povećavale bol ili ga nisu menjale (Mathews i sar., 2005). Pored kliničkih
studija i histološke studije takođe potvrđuju ulogu burze u bolu ramenu, ukazujući na
pozitivnu korelaciju između intenziteta bola u ramenu i proinflamatornih i bolnih
hemikalija koje se nalaze unutar nje (Voloshin i sar., 2005).
Mehanizmi nastanka tendinopatije rotatorne manžetne

Mehanizmi nastanka tendinopatije RM uključuju unutrašnje, spoljašnje i
kombinovane (Lewis, 2009; Seitz, 2011). Spoljašnji mehanizmi se odnose na kontakt
tetiva RM sa strukturama koje se nalaze oko nje (glava humerusa ispod i
korakoakromijalni luk iznad). Kontakt između tetive i okolnih struktura nastaje
najverovatnije zbog izmenjene funkcije mišića odgovornih za pozicioniranje glave
humerusa, usled slabosti, zamora i inhibicije mišića nastale zbog bola.
Elektromiografske studije su pokazale da pacijenti sa tendinopatijom RM imaju
smanjenu aktivaciju mišića RM, kao i zakasnelu aktivaciju mišića koji kontrolišu
pozicioniranje i kretanje lopatice (Chester i sar., 2010). Studije koje su proučavale
efekat zamora mišića RM ukazuju da je veličina subakromijalnog prostora smanjena
kod pacijenata sa tendinopatijom RM (McGreesh i sar., 2014). Uloga akromiona kao
glavnog uzroka spoljašnje iritacije tetiva RM (kako je Nir predlagao), sve se više
dovodi u pitanje (Lewis, 2011) i pripisuju mu se samo sekundarne karakteristike
(Chambler i sar., 2003).
412
Unutrašnji mehanizmi se odnose na strukturalno stanje tetive, neurovaskularne

promene i izmenjeno opterećenje koje tetiva prima. Longo i saradnici (Longo i sar.,
2011) su pokazali da manje rupture imaju veću proliferaciju ćelija u odnosu na veće
rupture, gde dominiraju degenerativne promene kolagena i postoji prisustvo malog
broja tenocita. Marfi i saradnici su otkrili značajnu redukciju u vaskularizaciji i
proliferaciji ćelija kod tetiva koje se nalaze u degenerativnoj fazi kontinuuma
(Murphy i sar., 2012). Nivo mehaničkog opterećenja tetiva i kod tendinopatija RM
ostaje kao glavni uzrok nastanka patoloških promena, što potvrđuju i činjenice da se
promene predominantno dešavaju na tetivama dominante ruke i u sportovima i
poslovima sa visokim stepenom opterećenja gornjih ekstremiteta (Yammamoto i sar.,
2010; Sein i sar., 2010).
Kombinovani mehanizam zapravo je onaj koji se najviše viđa u praksi, obzirom
da se promene unutar tetiva retko dešavaju izolovano od spoljašnjih promena i
obrnuto. Reaktivna tetiva sa povećanom koncentracijom vode i povećanim poprečnim
presekom zauzima veći subakromijalni prostor što dovodi do smanjenja
akromiohumeralne distance, a samim tim i povećane šanse za nastanak kompresije i
razvoja sekundarnih osteofita, odnosno kliničke slike subakromijalnog impidžmenta.
Terapija kod tendinopatija RM

Kako je mehaničko opterećenje glavni stimulus koji pomera tetivu napred i nazad
duž kontinuuma, njegov menadžment (smanjenje i povećanje opterećenja) kroz
aktivno vežbanje predstavlja glavnu terapijsku proceduru u tretiranju tendinopatija.
Edukacija pacijenata i smanjenje bola predstavljaju dodatne procedure u terapiji.
Obzirom na veliku nocioceptivnu ulogu subakromijalne burze, ne treba ni nju
isključiti kao potencijalni izvor bola. Tretman (1) reaktivne tendinopatije se zasniva
na smanjenju opterećenja na rame, kao i na smanjenju intenziteta bola koji pacijent
oseća. Pacijenti sa reaktivnom tendinopatijom se savetuju da izbegavaju sve
aktivnosti koje provociraju simptome (relativni odmor), što utiče na desenzitizaciju
iritabilnog tkiva i sprečavanje progresije patoloških promena u tetivi. Pored smanjenja
opterećenja na rame vrše se različite aktivnosti koje mogu da utiču na intenzitet bola.
Postoje dokazi da izometričke kontrakcije vršene u pravcu bola i slabosti mogu da
utiču na kontrolu bola (Lemely i sar., 2014). Takođe se savetuju i vežbe rotacija bez
opterećenja na ruku sa podrškom na laktu. Iako nema dovoljno dokaza o njenom
pozitivnom učinku, primena krioterapije nekoliko puta dnevno u intervalima od
nekoliko minuta može takođe da utiče na redukciju bola. Ukoliko ni jedna od gore
navedenih intervencija ne uspe da utiče na redukciju bola, savetuje se primena
injekcije u tkivo SAB-e pod ultrazvučnim vođstvom (Lewis, 2010). U fazi (2)
neiritabilne zapuštene tetive savetuje se primena statičkih, ekscentričnih i
413
koncentričnih programa vežbi za fleksiju i spoljašnju rotaciju. Vežbe polako

napreduju od nižeg intenziteta bez opterećenja ka vežbama visokog intenziteta sa
spoljašnjim opterećenjem u vidu elastičnih traka i tegova. Progresija se vrši na osnovu
praćenja odgovora tetive na opterećenje gde reakcija tkiva ne bi smela da dovede do
povećanja u intenzitetu bola ili smanjenja funkcije u periodu u naredna 24 časa.
Kontrola bola i vraćanje normalnog obima pokreta i funkcionalnosti predstavljaju
glavne ciljeve u terapiji (3) degenerativne tetive. Klinička istraživanja sugerišu da čak
i u prisustvu znatne strukturalne patologije, obim pokreta i snaga mogu da se
poboljšaju ukoliko se smanji intenzitet bola (Lewis, 2010). Poboljšanje se objašnjava
ne samim promenama na degenerativnom delu tetive (obzirom da su te promene
većinski ireverzibilne), već poboljšanjem kapaciteta nošenja opterećenja zdravog dela
tetive. Ovakav vid terapije se može objasniti metaforom tretiranja krofne (zone sa
usklađenom fibrilarnom strukturom) a ne rupe (zone disorganizacije) (Cook i sar.,
2016). Ipak, ukoliko nema pozitivnog ishoda sa konzervativnom terapijom, savetuje
se hirurško lečenje. Kriterijumi za hiruršku reparaciju rupture jesu (1) individualni
pacijentovi funkcionalni zahtevi, (2) veličina rupture i (3) količina masnog infiltrata
unutar mišića, obzirom da je njeno prisustvo povezano sa negativnim hirurškim
ishodima (Liem i sar., 2007).
Zaključak
Tendinopatija rotatorne manžetne predstavlja najčešći uzrok tegoba u ramenom
zglobu sa kliničkom slikom u kojoj dominiraju bol i smanjena funkcija. Smatra se da
je neadekvatno mehaničko opterećenje glavni deo patološkog procesa, a samim tim
njegov menadžment (smanjenje i povećanje opterećenja) kroz aktivno vežbanje
predstavlja glavnu terapijsku proceduru, čak i u slučajevima gde su prisutne rupture
tetiva rotatorne manžetne.
Literatura
- Åström, M., & Rausing, A. (1995). Chronic Achilles tendinopathy: a survey of surgical
and histopathologic findings mats. Clinical Orthopaedics and Related Research®, (316),
151-164.
- Aszmann, O. C., Dellon, A. L., Birely, B. T., & McFarland, E. G. (1996). Innervation of
the human shoulder joint and its implications for surgery. Clinical Orthopaedics and
Related Research®, 330, 202-207.
- Benjamin, M., Evans, E. J., & Copp, L. (1986). The histology of tendon attachments to
bone in man. Journal of anatomy, 149, 89.
414
- Budoff, J. E., Rodin, D., Ochiai, D., & Nirschl, R. P. (2005). Arthroscopic rotator cuff
debridement without decompression for the treatment of tendinosis. Arthroscopy: The
Journal of Arthroscopic & Related Surgery, 21(9), 1081-1089.
- Chambler, A. F. W., Pitsillides, A. A., & Emery, R. J. H. (2003). Acromial spur formation
in patients with rotator cuff tears. Journal of shoulder and elbow surgery, 12(4), 314-321.
- Chester, R., Smith, T. O., Hooper, L., & Dixon, J. (2010). The impact of subacromial
impingement syndrome on muscle activity patterns of the shoulder complex: a systematic
review of electromyographic studies. BMC musculoskeletal disorders, 11(1), 1-12.
- Codman, E. A. (1934). Rupture of the supraspinatus tendon and other lesions in and about
the subacromial bursa. The shoulder.
- Cook, J. L., Rio, E., Purdam, C. R., & Docking, S. I. (2016). Revisiting the continuum
model of tendon pathology: what is its merit in clinical practice and research?. British
journal of sports medicine, 50(19), 1187-1191.
- Cooper, R. R., Misol, S., & Stimmel, P. (1970). Tendon and ligament insertion: a light and
electron microscopic study. JBJS, 52(1), 1-170.
- Dominguez-Romero, J. G., Jiménez-Rejano, J. J., Ridao-Fernández, C., & Chamorro-
Moriana, G. (2021). Exercise-based muscle development programmes and their
effectiveness in the functional recovery of rotator cuff tendinopathy: a systematic review.
Diagnostics, 11(3), 529.
- Fallon, J., Blevins, F. T., Vogel, K., & Trotter, J. (2002). Functional morphology of the
supraspinatus tendon. Journal of orthopaedic research, 20(5), 920-926.
- Fredberg, U., & Stengaard‐Pedersen, K. (2008). Chronic tendinopathy tissue pathology,
pain mechanisms, and etiology with a special focus on inflammation. Scandinavian journal
of medicine & science in sports, 18(1), 3-15.
- Gisslén, K., & Alfredson, H. (2005). Neovascularisation and pain in jumper’s knee: a
prospective clinical and sonographic study in elite junior volleyball players. British Journal
of Sports Medicine, 39(7), 423-428.
- Hamid, M. S., & Sazlina, S. G. (2021). Platelet-rich plasma for rotator cuff tendinopathy:
A systematic review and meta-analysis. Plos one, 16(5), e0251111.
- Hashimoto, T., Nobuhara, K., & Hamada, T. (2003). Pathologic evidence of degeneration
as a primary cause of rotator cuff tear. Clinical Orthopaedics and Related Research®, 415,
111-120.
- Kannus, P. E. K. K. A., & Jozsa, L. (1991). Histopathological changes preceding
spontaneous rupture of a tendon. A controlled study of 891 patients. JBJS, 73(10), 1507-
1525.
- Khan, K. M., Cook, J. L., Bonar, F., Harcourt, P., & Åstrom, M. (1999). Histopathology
of common tendinopathies: update and implications for clinical management. Sports
medicine, 27, 393-408.
- Lemley, K. J., Drewek, B., Hunter, S. K., & MK, H. B. (2014). Pain relief after isometric
exercise is not task-dependent in older men and women. Medicine and science in sports
and exercise, 46(1), 185-191.
- Lewis, J. S. (2009). Rotator cuff tendinopathy/subacromial impingement syndrome: is it
time for a new method of assessment?. British journal of sports medicine, 43(4), 259-264.
415
- Lewis, J. S. (2011). Subacromial impingement syndrome: a musculoskeletal condition or

a clinical illusion?. Physical Therapy Reviews, 16(5), 388-398.
- Lewis, J. S. (2009). Rotator cuff tendinopathy. British journal of sports medicine, 43(4),
236-241.
- Lewis, J. S. (2010). Rotator cuff tendinopathy: a model for the continuum of pathology and
related management. British journal of sports medicine, 44(13), 918-923.
- Lewis, J., McCreesh, K., Roy, J. S., & Ginn, K. (2015). Rotator cuff tendinopathy:
navigating the diagnosis-management conundrum. Journal of orthopaedic & sports
physical therapy, 45(11), 923-937.
- Lian, Ø., Dahl, J., Ackermann, P. W., Frihagen, F., Engebretsen, L., & Bahr, R. (2006).
Pronociceptive and antinociceptive neuromediators in patellar tendinopathy. The
American journal of sports medicine, 34(11), 1801-1808.
- Liem, D., Lichtenberg, S., Magosch, P., & Habermeyer, P. (2007). Magnetic resonance
imaging of arthroscopic supraspinatus tendon repair. JBJS, 89(8), 1770-1776.
- Longo, U. G., Berton, A., Khan, W. S., Maffulli, N., & Denaro, V. (2011). Histopathology
of rotator cuff tears. Sports Medicine and Arthroscopy Review, 19(3), 227-236.
- Malliaras, P., & Cook, J. (2006). Patellar tendons with normal imaging and pain: change
in imaging and pain status over a volleyball season. Clinical journal of sport medicine,
16(5), 388-391.
- Mathews, P. V., & Glousman, R. E. (2005). Accuracy of subacromial injection:
anterolateral versus posterior approach. Journal of shoulder and elbow surgery, 14(2), 145-
148.
- McCreesh, K., Donnelly, A., & Lewis, J. (2014). 65 immediate response of the
supraspinatus tendon to loading in roator cuff tendinopathy.
- Murphy, R. J., Kliskey, K., Wheway, K., Watkins, E. B., Beard, D. J., & Carr, A. J. (2013).
Short term tissue response to current treatments for rotator cuff tendinopathy. British
Journal of Sports Medicine, 47(9), e2-e2.
- Rees, J. D., Maffulli, N., & Cook, J. (2009). Management of tendinopathy. The American
journal of sports medicine, 37(9), 1855-1867.
- Sein, M. L., Walton, J., Linklater, J., Appleyard, R., Kirkbride, B., Kuah, D., & Murrell,
G. A. (2010). Shoulder pain in elite swimmers: primarily due to swim-volume-induced
supraspinatus tendinopathy. British journal of sports medicine, 44(2), 105-113.
- Seitz, A. L., McClure, P. W., Finucane, S., Boardman III, N. D., & Michener, L. A. (2011).
Mechanisms of rotator cuff tendinopathy: intrinsic, extrinsic, or both?. Clinical
biomechanics, 26(1), 1-12.
- Soslowsky, L. J., Thomopoulos, S., Tun, S., Flanagan, C. L., Keefer, C. C., Mastaw, J., &
Carpenter, J. N. (2000). Neer Award 1999: Overuse activity injures the supraspinatus
tendon in an animal model: A histologic and biomechanical study. Journal of Shoulder and
Elbow Surgery, 9(2), 79-84.
- van Sterkenburg, M. N., & van Dijk, C. N. (2011). Mid-portion Achilles tendinopathy: why
painful? An evidence-based philosophy. Knee Surgery, Sports Traumatology,
Arthroscopy, 19, 1367-1375.
- Voloshin, I., Gelinas, J., Maloney, M. D., O’Keefe, R. J., Bigliani, L. U., & Blaine, T. A.
(2005). Proinflammatory cytokines and metalloproteases are expressed in the subacromial
416
bursa in patients with rotator cuff disease. Arthroscopy: The Journal of Arthroscopic &
Related Surgery, 21(9), 1076-e1.
- Yamamoto, A., Takagishi, K., Osawa, T., Yanagawa, T., Nakajima, D., Shitara, H., &
Kobayashi, T. (2010). Prevalence and risk factors of a rotator cuff tear in the general
population. Journal of shoulder and elbow surgery, 19(1), 116-120.
ROTATOR CUFF TENDINOPATHY: CAUSES,

DIAGNOSIS AND THERAPY
Abstract:
Rotator cuff tendinopathies (RM) are the most common cause of shoulder joint complaints,
with a clinical picture of pain, weakness, and reduced function associated with shoulder
elevation and external rotation movements. Although the pathoetiology of RM tendinopathy
is multifactorial and is influenced by numerous internal and external factors, inadequate
mechanical load acting on the myotensive unit is a central part of the pathological process. The
therapeutic process is reflected in the modification of the load on the tendon, where in the
initial phase the load is limited in order to reduce sensitization, and then it is gradually and
progressively added. The goal of this professional work was to explain the causes of
complaints of patients with shoulder disorders through the description of anatomical structures
and mechanisms involved in the development of tendinopathy, as well as to propose an
adequate therapy that is in accordance with modern research in the given field.
Key words:
rotator cuff, tendinopathy, tendon pathology continuum
417
NUTRITIVNE NAVIKE STUDENTKINJA VISOKE ŠKOLE

STRUKOVNIH STUDIJA ZA OBRAZOVANJE
VASPITAČA I TRENERA SUBOTICA
Sanja Šumonja 1, Sandra Vujkov 1, Milenko Janković 2 , Zoran Milić 1
ORCID 0000-0002-3273-2949, 0000-0002-9062-8808, 0000-0002-0084-6693,

0000-0003-2185-9829
1
College of Vocational Studies for the Education of Preschool Teachers and Sports
Trainers, Subotica, Serbia,
2
Preschool Teachers Training College, Novi Sad, Serbia
Sažetak/Apstrakt:
SVRHA: Svrha rada je analiza navika u ishrani studentkinja.
METOD: Istraživanje je sprovedeno kao deskriptivna studija na uzorku od 42 studentkinje iz
Subotice. Podaci o navikama u ishrani su prikupljeni upotrebom modifikovanog KomPAN®
upitnika.
REZULTATI: Većina ispitanica (45,2%) ima tri obroka dnevno. Velika većina (59,5%)
dodaje šećer u piće i 69% dodaje so u hranu. Trećina ispitanica (33,3%) nikad ne konzumiran
proizode od celog zrna, 31% jede voće i 23.8% jede povrće jednom dnevno. Primećena je
pozitivna korelacija između godine studija i konzumiranja obranog mleka (r=0.367; p=0.017),
proizvoda od celog zrna (r=0.315; p=0.042), kao i negativna korelacija konzumiranja belog
hleba (r= -.380; p=0.013), suhomesnatih proizvoda (r=-.408; p=0.007) i konzervisanog mesa
(r=-.358; p=0.020).
ZAKLJUČAK: Istraživanje je pokazalo da se mora uticati na konzumiranje zdrave hrane kod
studentkinja.
Ključne reči:
studentkinje, navike, ishrana
418
Uvod
Pravilna ishrana tokom perioda studiranja je važna kako za nesmetan psihofizički
razvoj studenta tako i za održavanje zdravlja odnosno prevenciju bolesti. Pravilna
ishrana studenata treba da obezbedi očuvanje zdravlja, prevenciju bolesti kao i
postizanje optimalne telesne mase (World Health Organization - WHO, 2020).
Ishrana studenata, kao i odraslih, treba da se zasniva na dovoljnom unosu voća, povrća
i integralnih žitarica. Potrebno je ograničiti unos dodatih šećera na najviše 10%
dnevnih energetskih potreba, a unos masti na maksimalno 30% dnevnih energetskih
potreba. Posebnu pažnju treba obratiti na ograničavanje unosa zasićenih i trans masti.
Unos soli, koji predstavlja faktor rizika za hipertenziju, treba da iznosi najviše 5g
dnevno (USDA, 2020; WHO, 2020).
Vreme studiranja predstavlja rizičan period u kome može doći do razvoja i
učvršćivanja nepoželjnih nutritivnih navika (Stojanović, 2017; Beaudry i sar., 2019).
Nutritivne navike studenata se značajno menjaju prilikom odlaska na studije.
Celodnevni boravak na fakultetima, praktične vežbe u raznim nastavnima bazama
predstavljaju značajne promene režima dnevnog života u odnosu na period srednje
škole. Režim sna i odmora se takođe drastično menja kako zbog intenzivnog noćnog
života tako i zbog učenja tokom noći. Posebne promene dešavaju se u životima
studenata koji su promenili mesto stanovanja zbog studiranja u drugom gradu.
Studenti tada moraju samostalno da organizuju svoje obroke što kod mnogih dovodi
do učestalijeg konzumiranja brze hrane i neredovnih obroka. Istraživanje sprovedeno
među studentima italijanskih univerziteta pokazalo je da studenti koji studiraju van
mesta stanovanja češće konzumiraju brzu, industrijsku hranu i gazirane napitke u
odnosu na studente koji žive kod kuće tokom studija (Lupi i sar.,2015). Studenti
naovde da su najznačajnije prepreke pravilnoj ishrani nedostatak vremena, stres,
pristupačnost „nezdrave“ hrane i visoke cene „zdrave“ hrane (Sogari i sar., 2018).
Istraživanja sprovedena među studentima u Srbjiji pokazuju da su studenti skloni
mnogim nepoželjnim nutritivnim navikama (Stojanović, 2017; Zeković i sar., 2015;
Đorđević & Trajković Pavlović, 2012). Veliki broj studenata konzumira slane
grickalice, slatkiše i hrani se u objektima brze hrane. Učestalost konzumiranja slanih
i slatkih grickalica se značajno povećava tokom perioda ispitnih rokova zbog
intenzivnijeg učenja i stresa koji doživljavaju iščekujući ispite (Zeković i sar., 2015).
Ishrana značajnog broja studenata nije u skladu sa savremenim nutritivnim
preporukama (Đorđević & Trajković Pavlović, 2012; Obradović i sar., 2021).
Nutritivne navike razlikuju se među studentima različitih studijskih programa i godina
studija. Nutritivne navike koje doprinose zdravlju su zastupljenije među
studentkinjama, studentima starijih godina kao i studentima koji su fizički aktivni
(Obradović i sar. 2021). Pojedina istraživanja pokazuju da je pandemija COVID-a19
419
doprinela pogoršanju nutritivnih navika studenata, povećanju unosa alkohola i

sedentarnih aktivnosti (Bertrand i sar.,2021).
Clj rada je analiza nutritivnih navika studentkinja kao i razlika u zastupljenosti
pojedinih nutritivnih navika u odnosu na studijski program i godinu studija.
Metode
Istraživanje je dizajnirano kao deskriptivna studija i sprovedeno u periodu od
oktobra do decembra 2021. godine. U istraživanje su uključene studentkinje Visoke
škole strukovnih studija za obrazovanje vaspitača i trenera u Subotici različitih godina
studija i studijskih programa (strukovna medicinska sestra, strukovni nutricionista-
dijetetičar, strukovni vaspitač dece predškolskog uzrasta). Podaci o nutritivnim
navikama prikupljani su pomoću modifikovanog upitnika za procenu nutritivnih
navika osoba od 15 do 65 godina KomPAN® (Committe of Human Nutrition, 2017).
Upitnik procenjuje poželjne i nepoželjne nutritivne navike u prethodnih godinu dana
uključujući broj i redovnost obroka, kao i učestalost konzumiranja pojedinih
namirnica.
Istraživanje je odobreno od strane Etičke komisije Visoke škole strukovnih
studija za obrazovanje vaspitača i trenera Subotica. Sve ispitanice su dale pismenu
saglasnost za učešće u istraživanju. Podaci su obrađeni pomoću paketa Windows
SPSS20. Nutritivne navike su prikazane metodama deskriptivne statistike. Razlike u
zastupljenosti pojedinih nutritivnih navika u odnosu na studijski program analizirane
su primenom hi kvadrat testa, a povezanost nutritivnih navika i godine studija
analizirana je primenom Spirmanovog koeficijenta korelacije. Statistički značajnim
smatrane su vrednosti p<0,05.
Rezultati
Uzorak su činile 42 ispitanice uzrasta 19 do 29 godina. Najviše ispitanica (69%)
bilo je sa druge studijske godine, 23,8% sa prve i 7,1% sa treće godine studija. Najveći
deo uzorka (38,1%) činile su studentkinje studijskog programa strukovni vaspitač
dece predškolskog uzrasta, 35,7% studentkinje studijskog programa strukovni
nutricionista-dijetetičar i 26,2% studentkinje studijskog programa strukovna
medicinska sestra.
Većina ispitanica (52,4%) navela je da ima obroke obično u isto vreme. Najviše
ispitanica (45,2%) navelo je da ima tri obroka dnevno, dok je svega 7,1% ispitanica
izjavilo da ima pet obroka dnevno.
420
Tabela 1 Učestalost konzumiranja odabranih namirnica

Nekoliko Nekoliko
1-3x 1x 1x
Nikada puta puta
Namirnica mesečno nedeljno dnevno
nedeljno dnevno
%
Hleb ili peciva od
23,8 9,5 14,3 31 19 2,4
integralnog brašna
Drugi proizvodi od
integralnog brašna, 33,3 21,4 7,1 23,8 11,9 2,4
integralni pirinač
Mleko 19 14,3 16,7 23,8 16,7 9,5
Fermentisani
7,1 23,8 16,7 31 16,7 4,8
mlečni napici
Proizvodi od svežeg
31 26,2 14,3 21,4 7,1 -
sira i surutke
Belo meso (piletina,
4,8 11,9 16,7 66,7 - -
ćuretina, zečetina)
Riba 7,1 50 40,5 2,4 - -
Voće 2,4 4,8 26,2 35,7 14,3 16,7
Povrće 2,4 - 16,7 57,1 7,1 16,7
Beli hleb 9,5 19 14,3 23,8 11,9 21,4
Drugi proizvodi od
9,5 31 40,5 19 - -
belog brašna
Brza hrana 7,1 52,4 35,7 4,8 - -
Pržena hrana 2,4 45,2 33,3 16,7 2,4 -
Puter 52,4 21,4 14,3 11,9 - -
Svinjska mast 40,5 26,2 9,5 23,8 - -
Sir (topljeni, plavi) 21,4 23,8 21,4 33,3
Suhomesnati
23,8 42,9 9,5 19 2,4 2,4
proizvodi
Crveno meso
(svinjetina, teletina, 19 31 11,9 35,7 2,4 -
govedina)
Slatkiši (keksi,
čokolade, kolači, 7,1 23,8 16,7 35,7 7,1 9,5
torte)
Konzervisano meso 69 19 7,1 2,4 - 2,4
Zaslađeni gazirani i
19 38,1 19 19 - 4,8
negazirani napici
Energetska pića 76,2 14,3 7,1 2,4 - -
Alkoholna pića 50 40,5 7,1 2,4 - -
Najviše ispitanica priprema meso pečenjem (52,4%), dok je 7,1% navelo da

uopšte ne jede meso. Većina ispitanica (54,8%) konzumira obrano mleko. Blizu
polovine (42,7%) ispitanica je navelo da koristi biljna ulja, 31% da kombinuje razne
421
vrste masnoća, dok je 16,7% ispitanica navelo da koristi isključivo svinjsku mast za
pripremanje mesa.
Više od polovine ispitanica 59,5% navelo je da dodaje jednu ili više kašičica
šećera u kafu ili čaj, dok 40,5% ispitanica uopšte ne dodaje šećer. Oko trećine
ispitanica (31%) ne dosoljava hranu nakon pripreme, 40,4% to čini ponekad, a 28,6%
ispitanica uvek dosoljava hranu nakon pripreme.
Utvrđena je pozitivna korelacija između godina studija i konzumiranja obranog
mleka (r=0,367; p=0,017), proizvoda od celog zrna žitarica (r=0,315; p=0,042), kao i
negativna korelacija između godina studija i konzumiranja belog hleba (r=-,380;
p=0,013), svinjske masti (r=-,326; p=0,035), suhomesnatih proizvoda (r=-,408;
p=0,007) i konzervisanog mesa (r=-,358; p=0,020).
Diskusija
Rezultati istraživanja pokazuju zastupljenost pojedinih nutritivnih navika
studentkinja Visoke škole strukovnih studija za obrazovanje vaspitača i trenera u
Subotici.
Kada je reč o obrocima, većina ispitanica ima redovno tri do pet obroka dnevno.
Navedeni rezultat je pozitivan i ukazuje da se studentkinje hrane redovno odnosno da
ne preskaču obroke. Druga istraživanja su takođe pokazala da studenti imaju tri
obroka dnevno (Breitenbach i sar.,2016: Đorđević & Trajković Pavlović, 2012).
Oko trećine ispitanica retko ili nikada ne konzumira integralni hleb, a više od
polovine ne konzumira druge proizvode od integralnog brašna. Na osnovu prikazanih
rezultatа, može se zaključiti da su studentkinje sklonije unosu belog hleba i proizvoda
od belog brašna. Prema nutritivnim vodičima Svetske zdravstvene organizacije
(SZO), preporučuje se konzumiranje proizvoda od integralnog brašna jer predstavljaju
značajne izvore dijetnih vlakana, a mogu doprineti i smanjenom unosu masti (World
Heatlh Organization, 2012). Istraživanje sprovedeno na uzorku studenata u Mađarskoj
je pokazalo da svega trećina studenata svakodnevno konzumira proizvode od
integralnog brašna (Breitenbach i sar.,2016).
Svega četvrtina ispitanica svakodnevno konzumira mleko i fermentisane mlečne
napitke. Značajan broj studentkinja ne unosi svakodnevno mleko i mlečne proizvode,
iako nutritivni vodiči preporučuju svakodnevni unos mleka i mlečnih proizvoda za
postizanje optimalnog unosa makro i mikronutrijenata (World Heatlh Organization,
2012; WHO, 2020). Većina ispitanica konzumira obrano mleko što je u skladu sa
nutritivnim preporukama. Studentkinje češće koriste tvrde sireve koji predstavljaju
značajan izvor zasićenih masti (World Heatlh Organization, 2012; WHO, 2020 ).
422
Iako većina studentkinja konzumira belo meso i nema naviku čestog

konzumiranja crvenog mesa, suhomesnatih proizvoda, konzervisanog mesa i brze
hrane, veoma malo studentkinja konzumira ribu najmanje dva puta nedeljno. Prženje
i pečenje su često zastupljeni načini pripremanja hrane. Pečenje i prženje mogu da
budu značaj izvor prekomernog unosa zasićenih masti, te se preporučuje češća
upotreba kuvanja i dinstanja kao metode pripremanja mesa (World Heatlh
Organization, 2012; WHO, 2020 ). Kada je reč o upotrebi razlčitih vrsta masnoća za
pripremanje hrane, većina ispitanica je navela da pretežno koristi bilja ulja što je u
skladu sa nutritvnim preporukama (World Heatlh Organization, 2012; WHO, 2020 ).
Voće i povrće treba unositi svakodnevno više puta (najmanje 400g) jer
predstavljaju značajan izvor dijetnih vlakana i doprinose sprečavanju masovnih
nezaraznih bolesti (World Heatlh Organization, 2012;). Ipak, naviku svakodnevnog
unosa voća ima manje od trećine ispitanica, a oko četvrtine ispitanica konzumira
povrće jednom ili više puta dnevno. Nedovoljan unos voća i povrća među studentima
potvrđen je i u drugim istraživanjima (Breitenbach i sar.,2016; Đorđević & Trajković
Pavlović, 2012; Obradović i sar., 2021).
Više od polovine ispitanica konzumira slatkiše nekoliko puta nedeljno, jednom
ili više puta dnevno, dok većina ispitanica retko ili nikada ne konzumira zaslađene
gazirane i negazirane napitke. Većina ispitanica je navela da retko ili nikada ne
konzumiraju energetske napitke. Većina ispitanica ima naviku dodavanja šećera u
kafu ili čaj, kao i dodavanja soli nakon pripreme obroka. Navedene navike nisu
poželjne jer mogu da dovedu prekomernog unosa dodatih šećera ili soli (World Heatlh
Organization, 2012; WHO, 2020).
Većina ispitanica nikada ili retko konzumira alkoholna pića, što je povoljno jer
prekomeran unos alkohola predstavlja faktor rizika za razvoj masovnih nezaraznih
oboljenja (WHO, 2020).
Poželjne nutritivne navike poput konzumiranja obranog mleka i proizvoda od
integralnog brašna su zastupljenije među ispitanicama starijih studijskih godina.
Navedeni rezultat ukazuje da usvajanje znanja o pravilnoj ishrani koje studenti stiču
tokom procesa obrazovanja kao i sazrevanje doprinose usvajanju poželjnih nutritivnih
navika. Takođe, nepoželjne nutritivne navike kao što je unos belog hleba,
suhomesnatih proizvoda i konzervisanog mesa, su manje zastupljene među
ispitanicama starijih godina studija. Istraživanje sprovedeno na velikom uzorku
studenata Univerziteta u Beogradu je pokazalo da studentkinje i studenti starijih
godina studija više vode računa o ishrani u odnosu na studente mlađih godina
(Obradović i sar., 2021). Znanje o pravilnoj ishrani je moglo da utiče na iskorenjivanje
negativnih nutritivnih navika, ali je moglo da dovede i do sklonosti ispitanica da daju
poželjne odgovore.
423
Iako je istraživanje pokazalo zastupljenosti određenih nutritivnih navika na

uzorku studentkinja, prilikom tumačenja rezultata treba uzeti u obzir ograničenja ove
studije. Istraživanje je sprovedeno na malom uzorku studentkinja jedne visoke škole,
što znači da se rezultati ne mogu generalizovati na celokupnu populaciju studentkinja
u Srbiji. U uzorak su uključene samo studentkinje, a nutritivne navike studenata mogu
biti značajno drugačije (Beaudry, et.al 2019; Obradović i sar., 2021). Prikupljanje
podataka zasnivalo se na iskazima i procenama samih ispitanica, što znači da je
procena učestalosti konzumiranja pojedinih namirnica zasnovana na samo-proceni
ispitanica koje su mogle biti podložne davanju socijalno poželjnih odgovora. Buduća
istraživanja treba da se usmere na ispitivanje nutritivnih navika na reprezentativnom
uzorku studenata oba pola. Kako bi se dobili precizniji i pouzdaniji podaci o
nutritivnim navikama studentske populacije, preporučuje se korišćenje pouzdanijih
metoda procene nutritivnih navika poput 24-časovne ankete ishrane ili dnevnika
ishrane. Preporuka je da buduća istraživanja ispitaju razlike u nutritivnim navikama
studenata u odnosu na mesto stanovanja i fizičku aktivnost. Navedeni podaci poslužili
bi za izradu programa edukcije studenata o pravilnoj ishrani.
Zaključak
Istraživanje je pokazalo da pojedine nutritivne navike studentkinja odstupaju od
savremenih nutritivnih preporuka. Proizvodi od integralnog brašna, voće i povrće, riba
nisu značajno zastupljeni u ishrani studentkinja. Iako većina studentkinja nema naviku
čestog konzumiranja suhomesnatih proizvoda, konzervisanog mesa i brze hrane,
većina ima naviku dodavanja šećera ili soli prilikom pripremanja obroka. Nutritivne
navike koje doprinose zdravlju su zastupljenije kod studentkinja starijih godina
studija. Istraživanje je ukazalo na kritične tačke navika u ishrani studentkinja na koje
je potrebno uticati u cilju unapređenja zdravlja i sprečavanja bolesti povezanih sa
nepravilnom ishranom.
Potvrda finansiranja:
Ovo istraživanje je deo naučno-istraživačkog projekta pod nazivom: „Efekti
šestonedeljnog programiranog tretmana na promene fizičke forme studenata“,
finansiranog od strane Pokrajinskog sekretarijata za visoko obrazovanje i naučno-
istraživačku delatnost Vojvodine, a sproveden od strane Visoke škole strukovnih
studija za obrazovanje vaspitača i sportskih trenera u Subotici i Visoke škole za
obrazovanje vaspitača u Novom Sadu (br: 142-451-2111/2021-02/2, nosilac
projekta: dr Sandra Vujkov).
424
Literatura
1. Beaudry, K.M., Ludwa, I.A., Thomas, A.M., Ward, W.E., Falk, B., Josse, A.R. (2019).
First-year university is associated with greater body weight, body composition and adverse
dietary changes in males than females. PLoS ONE, 14, 7, e0218554
2. Bertrand, L., Shaw, K.A., Ko, J., Deprez, D., Chilibeck, P.D., Zello, G.A. (2021). The
impact of the coronavirus disease 2019 (COVID-19) pandemic on university students’
dietary intake, physical activity, and sedentary behaviour. Appl. Physiol. Nutr. Metab, 46,
265–272.
3. Breitenbach, Z., et al. (2016). Examination of Hungarian college students’ eating habits,
physical activity and body composition. European Journal of Integrative Medicine, 615,
1-5.
4. Đorđević, M., Trajković Pavlović, Lj. (2012). Značaj stanja uhranjenosti, kvaliteta ishrane
i nivoa fizičke aktivnosti studentkinja u proceni rizika za razvoj osteoporoze. Hrana i
ishrana, 53, 2, 83-88.
5. Gawecki, J. (ed.) (2020). KomPAN® Dietary Habits and Nutrition Beliefs Questionnaire
and the manual for developing of nutritional data. Olsztyn, Poland: The Committee of
Human Nutrition, Polish Academy of Sciences.
6. Lupi, S., Bagordo, F., Stefanati, A., Grassi, T., Piccinni, L., Bergamini, M., De Donno, A.
(2015). Assessment of lifestyle and eating habits among undergraduate students in northern
Italy. Ann Ist Super Sanità, 51, 2, 154-161.
7. Obradović, M. et. al. (2021). Physical activity and eating habits of students of the
University of Belgrade: An epidemiological study. Vojnosanit Pregl, 78, 12, 1273–1279.
8. Sogari, G., Velez-Argumedo, C., Gómez, M.I., Morra, C. (2018). College Students and
Eating Habits: A Study Using An Ecological Model for Healthy Behavior. Nutrients, 10,
1823.
9. Stojanović, S. (2017). Navike u ishrani i uhranjenost studenata visokoškolskih ustanova
medicinskog obrazovnog polja u Republici Srbiji. Sestrinska reč, 21, 75, 16-9.
10. U.S. Department of Agriculture and U.S. Department of Health and Human Services.
(2020). Dietary Guidelines for Americans, 2020-2025. 9th Edition. Washington: U.S.
Department of Agriculture.
11. WHO Healthy diet. (2020). Preuzeto 01.februara 2023, sa https://www.who.int/news-
room/fact-sheets/detail/healthy-diet
12. World Health Organization. (2012). Promoting a healthy diet for the WHO Eastern
Mediterranean Region: user-friendly guide.Cairo: Regional Office for the Eastern
Mediterranean.
13. Zeković, M., Stojković, T., Milosević Georgiev, A., Krajnović, D. (2015). Ispitivanje
zastupljenosti odabranih faktora rizika za razvoj hipertenzije u populaciji studenata
Medicinskih fakulteta. Praxis medica, 44, 2, 13-19.
425
NUTRITIONAL HABITS OF FEMALE STUDENTS OF THE

COLLEGE OF VOCATIONAL STUDIES FOR THE EDUCATION OF
PRESCHOOL TEACHERS AND SPORTS TRAINERS IN SUBOTICA
Abstract:
PURPOSE: The aim of the work is to analyze the nutritional habits of female college students.
METHODS: The research was conducted as a descriptive study on a sample of 42 female
students from Subotica. Data on nutritional habits were collected using a modified KomPAN®
questionnaire.
RESULTS: Most respondents (45,2%) have three meals a day. The majority (59,5%) add sugar
to drinks, and 69% add salt to food. A third of the respondents (33,3%) never consume whole
grain products, 31% eat fruit, and 23.8% eat vegetables once a day. A positive correlation was
found between the years of study and the consumption of skim milk (r=0.367; p=0.017), whole
grain products (r=0.315; p=0.042), and negative correlation with the consumption of white
bread (r= -.380; p=0.013), dried meat products (r=-.408; p=0.007) and canned meat (r=-.358;
p=0.020).
CONCLUSION: The research indicated critical points in the eating habits of female students
that need to be influenced.
Keywords:
college students, habits, nutrition
426
Pregledni rad/Review Article
KLINIČKA ISPITIVANJA DELOTVORNOSTI

RESVERATROLA KOD PACIJENATA
SA DIJABETESOM TIP 2
Veljko Ćućuz, Svetlana Stojkov, Ana Tomas, Dejan Živanović
ORCID 1 0000-0003-4583-1273 , 2 0000-0002-4351-332X ,

3
0000-0003-2361-872X, 4 0000-0001-8232-9368
1 Visoka škola strukovnih studija za obrazovanje vaspitača i trenera,

2 Univerzitet u Novom Sadu, Medicinski fakultet, Katedra za farmakologiju i
toksikologiju; Novi Sad, Srbija
4 Visoka škola socijalnog rada; Beograd, Srbija
Sažetak/Apstrakt:
Trans-resveratrol je fitoaleksin klase stilbena, polifenolnih jedinjenja iz grupe neflavonoida.
In vitro ispitivanja, kao i ispitivanja na životinjama pokazala su da trans-resveratrol ispoljava
antidijabetsko delovanje. Međutim, da bi se resveratrol koristio kod pacijenata sa dijabetesom
tipa 2, neophodno je sprovesti studije na ljudima kako bi se ispitala njegova delotvornost. Cilj
rada je pregled dostupnih podataka najznačajnijih kliničkih ispitivanja antidijabetskog dejstva
resveratrola. Rezultati pomenutih ispitivanja ukazuju na to da resveratrol može ispoljiti
antidijabetsko delovanje kod pacijenata sa dijabetesom tip 2. S druge strane, neke studije
pokazale su izostanak ovog efekta resveratrola. Pitanja, kao što su formulacija, doza i dužina
tretmana koji bi maksimalno iskoristili potencijal resveratrola, ostaju, i dalje, nerešena.
Očekuje se da naredna, bolje dizajnirana i opsežnija klinička ispitivanja daju više odgovora na
ova pitanja.
Ključne reči
resveratrol, klinička ispitivanja, dijabetes tip 2
427
Uvod
Dijabetes tip 2 je metabolički poremećaj koji karakteriše pogoršanje u sekreciji i
delovanju insulina. Hiperglikemija se razvija postepeno te bolest može ostati
neprimećena godinama. Visoko-kalorična hrana i slaba fizička aktivnost povećavaju
rizik za nastanak ove bolesti (Sattar, 2014; Palermo, 2014). Učestalost dijabetesa tipa
2 veća je među gojaznim osobama u poređenju sa mršavim i kod starijih osoba.
Značajan podatak je da se kontrolom ishrane i povećanjem fizičke aktivnosti može
odložiti početak bolesti uprkos genetskoj predispoziciji (Pedersen, 2013; Han, 2013).
Mnogi faktori dovode do pogoršanja delovanja insulina i progresivnog propadanja β-
ćelija pankreasa kod dijabetesa tipa 2, a među njima su inflamacija i oksidativni stres
(Weir, 2013). Trans-resveratrol (3,5,4'-trihidroksi-trans-stilben) je fitoaleksin klase
stilbena, polifenolnih jedinjenja iz grupe neflavonoida. Mnogobrojna in vitro i in vivo
ispitivanja pokazala su da resveratrol ispoljava blagotvorno delovanje na oba
spomenuta faktora nastanka tip 2 dijabetesa. (Hu et al., 2018; Rašković et al., 2019).
Međutim, da bi se resveratrol koristio kod pacijenata sa dijabetesom tipa 2, neophodno
je sprovesti studije na ljudima kako bi se ispitala njegova delotvornost. Cilj rada je
pregled dostupnih podataka najznačajnijih kliničkih ispitivanja antidijabetskog
dejstva resveratrola.
Metode
Studije o resveratrolu dobijene su pretragom PubMed baze podataka koristeći
“resveratrol”, “clinical trial” i “type 2 diabetes” kao ključne reči. Neregistrovana
klinička ispitivanja, ispitivanja bez jasnih i specifičnih krajnjih ishoda i klinička
ispitivanja koja su se fokusirala isključivo na opštu farmakokinetiku resveratrola su
isključena.
Rezultati
Brasnyo i saradnici pokazali su da je davanje resveratrola u trajanju od četiri
nedelje gojaznim pacijentima sa dijabetesom tipa 2 smanjilo insulinsku rezistenciju
(Brasnyó et al., 2011). I druge studije u trajanju od četiri nedelje, odnosno 45 dana,
potvrdile su ovu efikasnost (Timmers et al., 2011; Movahed et al., 2013). Takođe,
davanje resveratrola pacijentima sa dijabetesom tipa 2 u trajanju od tri meseca dovelo
je do smanjenja natašte nivoe glukoze i hemoglobina A1c u krvi i pokazalo dugoročno
poboljšanje glikemije (Bhatt, 2012). Davanje resveratrola u trajanju od četiri nedelje
pacijentima kod kojih je sa godinama došlo do pogoršanja u toleranciji glukoze,
dovelo je do smanjenja postprandijalnih nivoa glukoze i insulina u krvi i neznatnog
poboljšanja insulinske osetljivosti (Crandall, 2012). Zanimljivu studiju iz 2019.
428
godine sproveli su Walker i saradnici na 28 gojaznih muškaraca sa metaboličkim

sindromom. Ispitanici (11 pripadnika bele rase i 17 koji to nisu) su tokom 30 dana
dobijali oralno 2 g resveratrola (kroz dve dnevne doze) ili placebo uz kontrolu telesne
mase. Rezultati su pokazali da je suplementacija resveratrolom dovela do značajnog
poboljšanja insulinske rezistencije i homeostaze glukoze, ali samo kod pripadnika
bele rase. Smatra se da je do ovih razlika između pripadnika različitih rasa došlo usled
razlika u njihovoj crevnoj mikroflori, gde je resveratrol kod pripadnika bele rase
smanjio njenu raznolikost i povećao broj mikroba Akkermansia muciniphila za koje
su ispitivanja na eksperimentalnim životinjama pokazala da imaju blagotvorno
delovanje na gojaznost i dijabetes (Walker et al., 2019).
S druge strane, neke studije pokazale su izostanak antidijabetskog efekta
resveratrola. Dve nedelje davanja resveratrola gojaznim ispitanicima nije značajno
poboljšalo insulinsku rezistenciju (Dash, 2013). Resveratrol je davan i u periodu od
četiri nedelje i nije uspeo da utiče na nivoe glukoze i insulina u krvi, kao ni na
insulinsku rezistenciju. Slična ispitivanja u trajanju od 60 dana, odnosno osam
nedelja, dala su negativne rezultate u pogledu insulinske rezistencije (Poulsen et al.,
2013; Bashmakov et al., 2014; Chachay et al., 2014). Resveratrol se pokazao kao
neefikasan kod zdravih ispitanika i nije doveo do nikakvih značajnih promena u
pogledu insulinske osetljivosti i inflamatornog statusa (Olesen, 2014; Yoshino et al.,
2012).
Diskusija
Protivrečnosti među kliničkim ispitivanjima resveratrola mogu se objasniti
različitim eksperimentalnim uslovima, kao što su primenjena doza resveratrola i
period administracije, godine i telesna masa pacijenata, trajanje i ozbiljnost dijabetesa,
komplikacije uzrokovane dijabetesom i ishrana. Kako su se u ispitivanjima sa
pozitivnim rezultatima koristile različite efektivne doze, moguće je da su različiti
mehanizmi delovanja resveratrola dozno-zavisni (Goh, 2014). Jedan od najvećih
izazova u proceni efikasnosti resveratrola u kliničkim istraživanjima je što usled
njegove veoma male bioraspoloživosti postoji širok dijapazon korišćenih formulacija
čije doze se kreću od 5 mg do 5 g (Militaru, 2013). Međutim, usled pojave dozno-
zavisnih, blagih do umerenih neželjenih delovanja, kao i sposobnosti resveratrola da
menja aktivnost enzima metabolizma ljudi, Choi i saradnici su 2010. godine ograničili
njegovu dozu za buduća ispitivanja na 1 g/dan (Choi et al., 2010).
429
Zaključak
Rezultati kliničkih ispitivanja ukazuju na to da resveratrol može ispoljiti
antidijabetsko delovanje kod ljudi. Ipak, bitna pitanja koja su i dalje nerešena je doza
ili dužina tretmana koji bi u potpunosti iskoristili potencijal resveratrola, a kao
zasebno pitanje nameće se razvijanje posebnih formulacija resveratrola kojim bi se
poboljšala njegova veoma mala bioraspoloživost. Planiranjem i sprovođenjem
opsežnijih kliničkih ispitivanja boljeg dizajna, realno je očekivati odgovore na ova
pitanja.
Literatura
Bashmakov, Y. K., Assaad-Khalil, S. H., Abou Seif, M., Udumyan, R., Megallaa, M.,
Rohoma, K. H., ... & Petyaev, I. M. (2014). Resveratrol promotes foot ulcer size reduction in
type 2 diabetes patients. International Scholarly Research Notices, 20, 816307.
Bhatt, J. K., Thomas, S., & Nanjan, M. J. (2012). Resveratrol supplementation improves
glycemic control in type 2 diabetes mellitus. Nutrition research, 32(7), 537-541.
Brasnyó, P., Molnár, G. A., Mohás, M., Markó, L., Laczy, B., Cseh, J., ... & Wittmann, I.
(2011). Resveratrol improves insulin sensitivity, reduces oxidative stress and activates the Akt
pathway in type 2 diabetic patients. British journal of nutrition, 106(3), 383-389.
Chachay, V. S., Macdonald, G. A., Martin, J. H., Whitehead, J. P., O'Moore–Sullivan, T. M.,
Lee, P., ... & Hickman, I. J. (2014). Resveratrol does not benefit patients with nonalcoholic
fatty liver disease. Clinical Gastroenterology and Hepatology, 12(12), 2092-2103.
Chow, H. S., Garland, L. L., Hsu, C. H., Vining, D. R., Chew, W. M., Miller, J. A., ... &
Alberts, D. S. (2010). Resveratrol modulates drug-and carcinogen-metabolizing enzymes in a
healthy volunteer study. Cancer Prevention Research, 3(9), 1168-1175.
Crandall, J. P., Oram, V., Trandafirescu, G., Reid, M., Kishore, P., Hawkins, M., ... & Barzilai,
N. (2012). Pilot study of resveratrol in older adults with impaired glucose tolerance. Journals
of Gerontology Series A: Biomedical Sciences and Medical Sciences, 67(12), 1307-1312.
Dash, S., Xiao, C., Morgantini, C., Szeto, L., & Lewis, G. F. (2013). High-dose resveratrol
treatment for 2 weeks inhibits intestinal and hepatic lipoprotein production in
overweight/obese men. Arteriosclerosis, thrombosis, and vascular biology, 33(12), 2895-
2901.
Goh, K. P., Lee, H. Y., Lau, D. P., Supaat, W., Chan, Y. H., & Koh, A. F. Y. (2014). Effects
of resveratrol in patients with type 2 diabetes mellitus on skeletal muscle SIRT1 expression
and energy expenditure. International journal of sport nutrition and exercise
metabolism, 24(1), 2-13.
Han, T. S., Wu, F. C. W., & Lean, M. E. J. (2013). Obesity and weight management in the
elderly: a focus on men. Best practice & research Clinical endocrinology &
metabolism, 27(4), 509-525.
Militaru, C., Donoiu, I., Craciun, A., Scorei, I. D., Bulearca, A. M., & Scorei, R. I. (2013).
Oral resveratrol and calcium fructoborate supplementation in subjects with stable angina
430
pectoris: effects on lipid profiles, inflammation markers, and quality of life. Nutrition, 29(1),
178-183.
Movahed, A., Nabipour, I., Lieben Louis, X., Thandapilly, S. J., Yu, L., Kalantarhormozi, M.,
... & Netticadan, T. (2013). Antihyperglycemic effects of short term resveratrol
supplementation in type 2 diabetic patients. Evidence-Based complementary and alternative
medicine, 2013, 851267.
Olesen, J., Gliemann, L., Biensø, R., Schmidt, J., Hellsten, Y., & Pilegaard, H. (2014).
Exercise training, but not resveratrol, improves metabolic and inflammatory status in skeletal
muscle of aged men. The Journal of physiology, 592(8), 1873-1886.
Palermo, A., Maggi, D., Maurizi, A. R., Pozzilli, P., & Buzzetti, R. (2014). Prevention of type
2 diabetes mellitus: is it feasible?. Diabetes/metabolism research and reviews, 30(S1), 4-12.
Pedersen, S. D. (2013). Metabolic complications of obesity. Best practice & research Clinical
endocrinology & metabolism, 27(2), 179-193.
Poulsen, M. M., Vestergaard, P. F., Clasen, B. F., Radko, Y., Christensen, L. P., Stødkilde-
Jørgensen, H., ... & Jørgensen, J. O. L. (2013). High-dose resveratrol supplementation in obese
men: an investigator-initiated, randomized, placebo-controlled clinical trial of substrate
metabolism, insulin sensitivity, and body composition. Diabetes, 62(4), 1186-1195.
Rašković, A., Ćućuz, V., Torović, L., Tomas, A., Gojković-Bukarica, L., Ćebović, T., ... &
Hogervorst, J. C. (2019). Resveratrol supplementation improves metabolic control in rats with
induced hyperlipidemia and type 2 diabetes. Saudi Pharmaceutical Journal, 27(7), 1036-
1043.
Sattar, N., & Gill, J. M. (2014). Type 2 diabetes as a disease of ectopic fat?. BMC
medicine, 12(1), 1-6.
Timmers, S., Konings, E., Bilet, L., Houtkooper, R. H., van de Weijer, T., Goossens, G. H., ...
& Schrauwen, P. (2011). Calorie restriction-like effects of 30 days of resveratrol
supplementation on energy metabolism and metabolic profile in obese humans. Cell
metabolism, 14(5), 612-622.
Walker, J. M., Eckardt, P., Aleman, J. O., da Rosa, J. C., Liang, Y., Iizumi, T., ... & Holt, P.
R. (2019). The effects of trans-resveratrol on insulin resistance, inflammation, and microbiota
in men with the metabolic syndrome: A pilot randomized, placebo-controlled clinical
trial. Journal of clinical and translational research, 4(2), 122.
Weir, G. C., & Bonner‐Weir, S. (2013). Islet β cell mass in diabetes and how it relates to
function, birth, and death. Annals of the New York Academy of Sciences, 1281(1), 92-105.
Xu, K., Liu, X. F., Ke, Z. Q., Yao, Q., Guo, S., & Liu, C. (2018). Resveratrol modulates
apoptosis and autophagy induced by high glucose and palmitate in cardiac cells. Cellular
Physiology and Biochemistry, 46(5), 2031-2040.
Yoshino, J., Conte, C., Fontana, L., Mittendorfer, B., Imai, S. I., Schechtman, K. B., ... &
Klein, S. (2012). Resveratrol supplementation does not improve metabolic function in
nonobese women with normal glucose tolerance. Cell metabolism, 16(5), 658-664.
431
CLINICAL TRIALS OF RESVERATROL EFFICACY

IN PATIENTS WITH TYPE 2 DIABETES
Summary:
Trans-resveratrol is a phytoalexin of the stilbene class, polyphenolic compound from the non-
flavonoid group. In vitro studies, as well as animal studies, have shown that trans-resveratrol
exhibits antidiabetic activity. However, in order to be used in patients with type 2 diabetes, it
is necessary to conduct clinical studies to examine resveratrol effectiveness. The aim of the
paper is to review the available data of the most significant clinical trials of the antidiabetic
effect of resveratrol. The results of the aforementioned studies indicate that resveratrol may
exhibit antidiabetic activity in patients with type 2 diabetes. On the other hand, some studies
have shown the absence of this effect of resveratrol. Questions such as the formulation, dose
and length of treatment that would maximize the potential of resveratrol remain unresolved.
Future, better designed and more extensive clinical trials are expected to provide more answers
to these questions.
Keywords:
resveratrol, clinical trials, type 2 diabetes
432
Pregledni rad/Review Article
INSTRUMENTI ZA PROCENU ZDRAVSTVENE

PISMENOSTI
Valentin Puškaš
ORCID 0000-0003-1485-4202
Visoka škola strukovnih studija za obrazovanje vaspitača i trenera
Sažetak/Apstrakt:
Zdravstvena pismenost se definiše kao nivo sposobnosti individue da dobije, obradi i razume
osnovne zdravstvene informacije i usluge koje su potrebne za donošenje prikladnih
zdravstvenih odluka. Zdravstvena pismenost uključuje razumevanje i procenu dostupnosti
zdravstvenih informacija, kao što su pravilna upotreba lekova, znanje o korišćenju
zdravstvenih usluga, razumevanje i potpisivanje obrazaca informisanog pristanka, donošenje
odluka o samozbrinjavanju i upravljanju bolešću i preuzimanje odgovornosti negovatelja.
Procena nivoa zdravstvene pismenosti se razvijala zajedno sa konceptom zdravstvene
pismenosti. Postoji nekoliko instrumenata koja su dizajnirani da procene nivo zdravstvene
pismenosti. Cilj rada je da prikaže različite instrumente koje služe za određivanje i
procenjivanje nivoa zdravstvene pismenosti stanovništva. Nivo zdravstvene pismenosti utiče
na zdravlje, zdravstvene ishode i zadovoljstvo korisnika zdravstvenim sistemom. Koristeći
instrumente za procenu nivoa zdravstvene pismenosti možemo odrediti domene u kojima je
populaciji potrebna dodatna zdravstvena edukacija i unaprediti nivo zdravlja populaciji.
Ključne reči:
zdravlje, instrumenti, zdravstvena pismenost
433
Uvod
Zdravstvena pismenost se definiše kao nivo sposobnosti individue da dobije,
obradi i razume osnovne zdravstvene informacije i usluge koje su potrebne za
donošenje prikladnih zdravstvenih odluka (Caldwell, 2020). Zdravstvena pismenost
uključuje razumevanje i procenu dostupnosti zdravstvenih informacija, kao što su
pravilna upotreba lekova, znanje korišćenju zdravstvenih usluga, razumevanje i
potpisivanje obrazaca informisanog pristanka, donošenje odluka o samozbrinjavanju
i upravljanju bolešću i preuzimanje odgovornosti negovatelja (Ozen et al., 2019).
Termin zdravstvena pismenost je prvi put korišćen 1974. godine, kao termin za
opis uticaja zdravstvenih informacija na sistem obrazovanja (Parnell 2014; Liu et al.,
2020; Buchbinder et al. 2011). Koncept zdravstvene pismenosti se pominje u literaturi
zdravstvene zaštite od 1990-ih godina i stavlja fokus na veštine zdravstvene
pismenosti pojedinca. Zdravstvena pismenost kao koncept je napredovala od
opisivanja i definisanja veština pismenosti odrasle populacije do razumevanja da su
adekvatne, ako ne i napredne, veštine pismenosti neophodne za pristup, navigaciju i
razumevanje današnjeg zdravstvenog sistema (Parnell, 2014).
Tri ključna aspekta zdravstvene pismenosti su:
• poznavanje zdravstva, zdravstvene zaštite i zdravstvenih sistema;
• obrada i korišćenje informacija u različitim formatima u vezi sa
zdravljem i zdravstvenom zaštitom;
• i sposobnost održavanja zdravlja kroz samoupravljanje i saradnju sa
zdravstvenim radnicima. (Liu et al., 2020)
Aspekt znanja odnosi se na razumevanje činjenica i informacija vezanih za

zdravlje. Zdravlje se može dalje podeliti na četiri aspekta koje uključuju poznavanje
medicine, znanje o zdravlju, poznavanje zdravstvenih sistema i poznavanje prirodnih
nauka (Liu et al., 2020; Buchbinder et al., 2011; Soellner, Lenartz & Rudinger, 2017).
Poznavanje medicine se odnosi na razumevanje informacija u medicinskom
kontekstu, kao što su lekovi, vrste lečenje i vrsta oboljenja, dok je znanje o zdravlju
usmereno na razumevanje informacija u vezi sa zdravljem u svakodnevnim
situacijama, na primer, zdravo ponašanje, zdrav način života, zdravstveni uslovi i
javno zdravlje. Poznavanje sistema zdravstvene zaštite odnosi se na razumevanje
informacija o osnovnoj strukturi i dostupnim uslugama zdravstvenog sistema, što
pomaže ljudima da koriste sistem na efektivniji i efikasniji način. Konačno,
poznavanje nauke se odnosi na razumevanje osnovnih naučnih koncepata i naučnih
argumenata.
Aspekt razumevanja je povezan sa sposobnostima pojedinca da efikasno
obrađuje i koristi informacije u vezi sa zdravljem i zdravstvenom zaštitom. Može se
434
dalje podeliti na četiri podteme: sposobnost obrade i korišćenja informacija za vođenje

zdravstvenih procesa, samoefikasnost u obradi i korišćenju zdravstvenih informacija,
pružanje zdravstvenih informacija, aktivno učestvovanje u širenju konzistentnih
informacija na jeziku koji je prikladan korsnicima i pristup izvorima i podršci za
obradu dobijenih informacija (Liu et al., 2020).
Aspekt samoupravljanja i saradnje odnosi se na sposobnost korišćenja
sopstvenog znanja i veština za efikasno upravljanje zdravstvenim stanjem i
oboljenjima (Liu et al., 2020; Buchbinder et al., 2011; Soellner, Lenartz & Rudinger,
2017). Ovo često uključuje i samoupravljanje i rad u partnerstvu sa zdravstvenim
radnicima, što zahteva sposobnost samoregulacije, postizanje ciljeva i posedovanje
veština u međuljudskim odnосima. Samoregulacija obuhvata samopercepciju (svest o
sopstvenoj situaciji i preferencama), samorefleksiju (kritičku analizu sebe) i
samokontrolu (sposobnost da se kontroliše). Samoregulacija je ključna da bi se
omogućilo dobijanje informacija prilagođenih pojedincu i da se te informacije
primenjuju na način koji je prikladan za osobu. Sposobnost postizanja ciljeva odnosi
se na niz veština, na osnovu kojih ljudi mogu postaviti značajne zdravstvene ciljeve,
prilagoditi strategije i na kraju postići postvaljene ciljeve (Liu et al., 2020).
Prema dosadašnjim istraživanjima, 10% populacije Evropske Unije nema
adekvatan nivo zdravstvene pismenosti (Apolinario et al., 2014). U Brazilu 37,1%
populacije ima nizak nivo zdravstvene pismenosti dok u Turskoj 64,4% odrasle
populacije ima nizak ili problematičan nivo zdravstvene pismenosti (Apolinario et al.,
2014; Uysal, Ceylan & Koç, 2020).
Neadekvatna zdravstvena pismenost povezana je sa poteškoćama u razumevanju
zdravstvenih informacija, ograničenim znanjem o bolestima i slabijim pridržavanjem
pravila upotrebe lekova što doprinosi lošem zdravlju, visokom riziku od smrtnosti,
nedovoljnom i neefikasnom korišćenju zdravstvene zaštite, povećanim troškovima i
zdravstvenim disparitetima (Uysal, Ceylan & Koç, 2020). Cilj rada je da prikaže
različite instrumente koje služe za određivanje i procenjivanje nivoa zdravstvene
pismenosti stanovništva.
Instrumenti za procenu zdravstvene pismenosti

Procena nivoa zdravstvene pismenosti se razvijala zajedno sa konceptom
zdravstvene pismenosti. Postoji nekoliko instrumenata koja su dizajnirani da procene
nivo zdravstvene pismnosti.
REALM (Rapid Estimate of Adult Literacy in Medicine)
REALM je instrument koji se koristi za brzu procenu zdravstvene pismenosti.
Sastoji se iz 66 reči različite dužine i težine značenja. Test se zasniva na
435
prepoznavanju datih reči koji se koriste u komunikaciji sa zdravstvenim radnicima.

Ispitavanje mogu sprovoditi medicinski radnici koji su obučeni za izvođenje
testiranja. Ako se ispitanik duže zadrži od 5 sekundi na jednom pojmu prelazi se na
slеdeću reč. REALM-SF je kratka forma testa i sastoji se iz 11 reči. Skor koji je manji
od 6 ukazuje na neadekvatnu zdravstvenu pismenost.
TOFHLA (Test of Functional Health Literacy in Adults)
TOFHLA je instrument za ispitivanje funkcionalne zdravstvene pismenosti kod
odraslog stanovništva. Sastoji se iz dva dela. U prvom delu testa ispitanici dobijaju
medicinske informacije u formi uputstva za korišćenje lekova ili informacije o
dijagnostičkoj proceduri. Posle ispitanici odgovaraju na pitanja koje služe za proveru
njihovog razumevanja dobijenih informacija.
U drugom delu ispitivanja koristi se test od 17 pitanja. Ispitanici dobijaju upitnik
koji sadrži medicinske pojmove. Pojedini delovi pojmova su izbrisani i zamenjeni
praznim mestima. Ispitanici treba da popune prazna polja rečima koje najbolje
odgovaraju kontekstu teksta. Rezultat TOFHLA se boduje od 0 do 100. Skor niži od
60 ukazuje na neadekvatnu zdravstvenu pismenost, rezultat 60-74 predstavlja
graničnu zdravstvenu pismenost, a rezultat preko 75 ukazuje na adekvatnu
zdravstvenu pismenost (Ubavić, Krajnović & Marinković 2015).
HELMS (Health Literacy Management Scale)
HELMS procenjuje sposobnosti pojedinaca u širem društvenom i ekološkom
kontekstu, kako bi se odredio ukupni kapacitet za traženje, razumevanje i korišćenje
zdravstvenih informacija u okviru zdravstvene zaštite (Jordan et al. 2013). HELMS
se sastoji od 8 skala sa 4–5 stavki. Ima za cilj da proceni zdravstvenu pismenost
korišćenjem sveobuhvatnog pristupa. Obuhvata više domena kao što su stavovi
pacijenata prema zdravlju, njihov pristup zdravstevnim informacijama, razumevanje
i korišćenje zdravstvenih informacija i pristup komunikaciji sa zdravstvenim
radnicima (Altin et al. 2014).
MHLS (Health Literacy Scale)
MHLS ispituje zdravstvenu pismenost kao koncept sa više domena koji obuhvata
primanje, razumevanje i obradu zdravstvenih informacija u vezi sa promocijom
zdravlja, simptomima bolesti, dijagnozom i lečenjem i korišćenje dobijenih
informacija za donošenje odluka (Altin et al., 2014). MHLS se sastoji iz 63 stavki
koje su ravnomerno raspoređene u četiri sekcije: materijal sa zdravstvenim
informacijama (15 stavki), razgovor sa zdravstvenim radnicima u ambulantama(16
stavki), etikete na receptima (17 artikala) i pisani dokumenti u vezi sa zdravljem (15
stavki). Od 63 stavki, 19 procenjuje matematičke veštine, a 44 procenjuje sposobnosti
razumevanja (Tsai et al., 2010).
436
NVS - Najnoviji vitalni znak (Newest Vital Sign)

NVS je instrument za procenu funkcionalne zdravstvene pismenosti kod
pacijenata koristeći etikete za namirnice (sladoled). Test je razvila kompanija Pfizer.
Verifikovane verzije NVS upitnika postoje na engleskom, španskom i japanskom
jeziku.
Testiranje se izvodi čitanjem etiketa namirnica od strane pacijenta. Posle pacijent
odgovara na šest postavljenih pitanja vezanih za pročitane informacije u roku od tri
minuta. Prva četiri pitanja na testu zahtevaju numeričke veštine koje uključuju
izračunavanje u procentima. Test procenjuje: matematičke sposobnosti ispitanika,
funkcionalnu zdravstvenu pismenost i delimično procenjuje kritičnu zdravstvenu
pismenost (Ubavić, Krajnović & Marinković, 2015).
CHLCC (24-item Chinese Health Literacy Scale for Chronic Care)
CHLCC je razvijen u Kini na osnovu TOFHLA i sastoji se od 24 stavke. Sastoji
se od četiri podskale: prisećanje, razumevanje, primena i analiza. Četri podskale
predstavljaju domene u kojima treba obezbediti obuku za unapređenje zdravstvene
pismenosti (Tomić & Krajnović, 2016).
Zaključak
Nivo zdravstvene pismenosti utiče na zdravlje, zdravstvene ishode i zadovoljstvo
korisnika zdravstvenim sistemom. Koristeći instrimente za procenu nivoa zdravstvene
pismenosti možemo odrediti domene u kojima je populaciji potrebna dodatna
zdravstvena edukacija i unaprediti nivo zdravlja populacije.
Literatura
1. Altin, S. V., Finke, I., Kautz-Freimuth, S., & Stock, S. (2014). The evolution of health
literacy assessment tools: a systematic review. BMC public health, 14, 1-13.
https://doi.org/10.1186/1471-2458-14-1207
2. Apolinario, D., Mansur, L. L., Carthery-Goulart, M. T., Brucki, S. M. D., & Nitrini, R.
(2014). Detecting limited health literacy in Brazil: development of a multidimensional
screening tool. Health promotion international, 29(1), 5-14. https://doi.org/10.1093/heapro/dat074
3. Buchbinder, R., Batterham, R., Ciciriello, S., Newman, S., Horgan, B., Ueffing, E., ... &
Osborne, R. H. (2011). Health literacy: what is it and why is it important to measure?. The
Journal of rheumatology, 38(8), 1791-1797. https://doi.org/10.3899/jrheum.110406
4. Caldwell, E. P., & Melton, K. (2020). Health literacy of adolescents. Journal of Pediatric
Nursing, 55, 116-119. https://doi.org/10.1016/j.pedn.2020.08.020
5. Jordan, J. E., Buchbinder, R., Briggs, A. M., Elsworth, G. R., Busija, L., Batterham, R., &
Osborne, R. H. (2013). The health literacy management scale (HeLMS): a measure of an
individual's capacity to seek, understand and use health information within the healthcare
setting. Patient education and counseling, 91(2), 228-235. https://doi.org/10.1016/j.pec.2013.01.013
437
6. Liu, C., Wang, D., Liu, C., Jiang, J., Wang, X., Chen, H., ... & Zhang, X. (2020). What is
the meaning of health literacy? A systematic review and qualitative synthesis. Family
medicine and community health, 8(2). DOI: 10.1136/fmch-2020-000351
7. Ozen, N., Bal Ozkaptan, B., Coskun, S., & Terzioglu, F. (2019, July). Health literacy of
nursing students and its effective factors. In Nursing forum (Vol. 54, No. 3, pp. 396-402).
https://doi.org/10.1111/nuf.12346
8. Parnell TA. (2014) Health literacy: History, definitions, and Models dostupno sa
https://connect.springerpub.com/content/book/978-0-8261-6173-
4/part/part01/chapter/ch01
9. Soellner, R., Lenartz, N., & Rudinger, G. (2017). Concept mapping as an approach for
expert-guided model building: the example of health literacy. Evaluation and program
planning, 60, 245-253. https://doi.org/10.1016/j.evalprogplan.2016.10.007
10. Tomić, T., & Krajnović, D. (2016). Analysis of methods for the assessment of patients'
health literacy and skin cancer. Timočki medicinski glasnik, 41(4), 309-318. DOI:
10.5937/tmg1604309T
11. Tsai, T. I., Lee, S. Y. D., Tsai, Y. W., & Kuo, K. N. (2010). Methodology and validation
of health literacy scale development in Taiwan. Journal of health communication, 16(1),
50-61. https://doi.org/10.1080/10810730.2010.529488
12. Ubavić, S., Krajnović, D., & Marinković, V. (2015). Analiza instrumenata za procenu
zdravstvene pismenosti koji se mogu primeniti na primarnom nivou zdravstvene
zaštite. Arhiv za farmaciju, 65(1), 72-87. DOI: 10.5937/arhfarm1501072U
INSTRUMENTS USED FOR THE ASSESSMENT

OF HEALTH LITERACY
Abstract:
Health literacy is defined as an individual's ability level to obtain, process, and understand
basic health information and services needed to make appropriate health decisions. Health
literacy includes understanding and assessing available health information, such as the proper
use of medications, knowing how to use health services, understanding and signing informed
consent forms, making decisions about self-care and disease management, and assuming
caregiver responsibilities.
Assessing the level of health literacy developed alongside the concept of health literacy. There
are several instruments designed to assess health literacy levels. The aim of this paper is to
present various instruments used to determine and assess the health literacy level of the
population.
The level of health literacy affects health, health outcomes and user satisfaction with the
healthcare system. Using instruments to assess health literacy, we can determine the domains
in which the population needs additional education to improve their health.
Keywords:
health, instruments, health literacy
438
Struči rad/Expert Article
PRINCIPI ISHRANE U LEČENJU TIPA 2 DIJABETESA
Dijana Stantić Romić
ORCID 0000-0002-2146-2058
Zavod za javno zdravlje Subotica, Srbija
Sažetak/Apstrakt:
Pravilna ishrana je nezaobilazna u lečenju obolelih, ali i u prevenciji novih slučajeva tipa 2
dijabetesa. Preporuke za pravilnu ishranu u smislu prevencije dijabetesa odgovaraju osnovnim
dijetetskim principima koji su dati kroz piramidu ishrane i usmereni ka prevenciji svih
hroničnih nezaraznih bolesti. Polovina obolelih od tipa 2 dijabetesa leči se samo
odgovarajućom dijetalnom ishranom koja je osnovni preduslov dobre regulacije glukoze u
krvi. Zbog važnosti održavanja stalnog nivoa glukoze u krvi, važno je voditi računa o
energetskoj vrednosti dnevno unete hrane, redovnosti obroka i sastavu hrane. U lečenju
dijabetesa, promena načina ishrane i pridržavanje dijetoterapije ima presudan značaj.
Neophodan je individualni pristup, ako se želi postići motivacija bolesnika, da ustraju u načinu
ishrane koji je drugačiji od njihovih prethodnih navika, rutina i uverenja. Cilj je da se
edukacijom oboleli osposobe da dijetoterapijom postignu optimalnu regulaciju bolesti kako bi
se odložio razvoj hroničnih komplikacija.
Ključne reči:
tip 2 dijabetesa, ishrana, principi, dijetoterapija, edukacija
439
Principi ishrane u lečenju tip 2 dijabetesa

Pravilna ishrana je nezaobilazna u lečenju obolelih, ali i u prevenciji novih
slučajeva tip 2 dijabetesa. Preporuke za pravilnu ishranu u smislu prevencije
dijabetesa odgovaraju osnovnim dijetetskim principima koji su dati kroz piramidu
ishrane i usmereni ka prevenciji svih hroničnih nezaraznih bolesti (Stojanović, 2008).
Cilj je da se edukacijom oboleli osposobe da dijetoterapijom postignu optimalnu
regulaciju bolesti kako bi se odložio razvoj hroničnih komplikacija. Medicinska
nutritivna terapija obolelih od dijabetesa zasniva se na svakodnevnoj, jednostavnoj,
uravnoteženoj ishrani koja ispunjava sve zahteve metabolizma. Sastavni je i
esencijalni deo uspešnog lečenja obolelih od dijabetesa (Tabela 1) (Stojanović, 2008;
Čerkez-Habek, 2020; Mandić, 2014).
Tabela 1. Preporuke za ishranu obolelih od dijabetesa (Stojanović D, 2008)
Sastojci Preporuke
Ugljenihidrati 55-60 % dnevnog energetskog unosa
Umeren unos rafinisani hugljenih hidrata može biti prihvatljiv
Proteini 10-20 % dnevnog energetskog unosa, odrasli 0,8 g/kg telesne
mase
Masti < 30 % dnevnog energetskog unosa
Holesterol < 300 mg/dan
Dijetnavlakna >25 g/1000 kcal, maksimalno 50 g/dan
Četvrtini obolelih od dijabetesa tipa 2 potreban je insulin, isto kao i lekovi koji
se unose peroralnim putem., Polovina obolelih leči se odgovarajućom dijetoterapijom
koja je osnovni preduslov dobre regulacije glukoze u krvi obolelih od dijabetesa, što
je i glavni cilj lečenja ove bolesti.
Kod dijetoterapije važan je niz činilaca koji utiču na ponašanje obolelog i
njegovo prihvatanje novog načina ishrane. To su prvenstveno motivacija i želja za
poboljšanjem kvaliteta života, u čemu učestvuju kulturološki, socijalni i emocionalni
faktori (Mandić, 2014). Osnovni ciljevi su očuvanje optimalnog zdravlja koje će
omogućiti kvalitetan život, sprečavanje akutnih, kao i odlaganje i minimiziranje
hroničnih komplikacija (Stojanović, 2008). Kod dijabetesa tipa 2 prioritet
dijetoterapije je redukcija telesne mase, s obzirom na to da je preko 80 % bolesnika
gojazno (Mandić, 2014; Savoca, 2004).
Dijetoterapija koja se preporučuje obolelima od dijabetesa mora biti individualno
prilagođena načinu života, navikama u ishrani i drugim specifičnim zahtevima, a
posebno stanju kardiovaskularnog sistema. Periodične kontrole obolelih od dijabetesa
u Savetovalištu za obolele od dijabetesa omogućuju korigovanje dijete u skladu sa
tokom i razvojem bolesti. Pri tome je neophodno odrediti energetske potrebe, ciljnu
telesnu masu, vrstu terapije, ekonomska, kulturološka, verska ograničenja
440
dijetoterapije, intoleranciju na namirnice (Mandić, 2014; Savoca, 2004). Zbog

važnosti održavanja stalnog nivoa glukoze u krvi, važno je poštovanje određenih
pravila vezanih za kontrolu energetske vrednosti dnevno unete hrane, redovnost
obroka i sastav hrane.
Redovnost obroka
Broj obroka u toku dana, vreme u kom se uzimaju, kao i količina hrane po obroku
treba da budu isti svakog dana. Jedan od osnovnih principa dijetoterapije dijabetesa je
raspoređujivanje hrane na više manjih obroka, jer uzimanje veće količine hrane
odjednom, posebno hrane bogate ugljenim hidratima dovodi do naglog porasta
koncentracije glukoze u krvi. Raspored obroka pravi se u skladu sa životnim i radnim
navikama obolelog. Uz tri glavna obroka (doručak, ručak, večera) bolesnik dobija još
2-3 manja obroka (oko 10 sati, 16 sati i eventualno pre spavanja oko 21 sat). Razvojem
novih vrsta insulina, u poslednje vreme prelazi se na tri glavna obroka bez
međuobroka (kod bazal-bolus terapije i predmešanih insulinskih analoga u dve ili tri
dnevne doze) (Mandić, 2014).
Sastav hrane i planiranje ishrane

Kod sastavljanja jelovnika za obolele od dijabetesa treba voditi računa o svim
mogućim pratećim problemima ovih bolesnika, a to su povećan ukupni holesterol,
poteškoće u radu bubrega, te razne probavne smetnje.
Kod planiranja ishrane mogu se slediti sledeći principi:
• isključiti koncentrovane ugljene hidrate,
• stimulisati unos složenih ugljenih hidrata (dijetnih vlakna),
• ograničiti unos holesterola,
• ograničiti unos alkoholnih pića,
• pripaziti na unos belančevina (naročito kod bubrežne insuficijencije).
Kada se telesna masa obolelih kreće oko normalne telesne mase, sastav hrane,
odnosno sastav pojedinih obroka mora zadovoljiti opšta pravila dijetoterapije
dijeabetesa koja su prethodno navedena. Unos hrane sa visokim sadržajem ugljenih
hidrata, kao što su povrće, voće, žitarice od celog zrna, ne treba smanjivati jer ta hrana
sadrži i ostale nutrijente (minerale, vitamine, dijetna vlakna), a koji su važni za
pravilnu funkciju organizma i zdravlje. Tokom XX veka verovalo se da proste šećere
treba izbegavati i zameniti skrobom, pošto se brže apsorbuju i time dovode do
hiperglikemije (Stojanović, 2008; Mandić, 2014).
441
Glikemijski indeks hrane

U odabiru namirnica bogatih ugljenim hidratima u planiranju ishrane važan je
glikemijski indeks (GI) namirnica. Namirnice koje imaju nizak GI ne uzrokuju nagle
i dugotrajne skokove glukoze u krvi, poboljšavaju kontrolu gilemije, pa su poželjne
za obolele od dijabetesa (Alibabić, 2016). Namirnice sa niskim GI snižavaju nivo
holesterola u krvi, telesnu masu, rizik od kardiovaskularnih bolesti kao i rizika od
dijabete melitusa tipa 2 (Mandić, 2014). Žitarice od celog zrna i dijetna vlakna . imaju
GI ispod 55, (Mandić, 2014; Alibabić, 2016). GI ne pokazuje koliko namirnica
povećava nivo glukoze u krvi, već u kojoj meri i koliko brzo i dugo, ugljeni hidrati iz
hrane visokog, srednjeg ili niskog glikemijskog indeksa podižu nivo šećera u krvi
(Caneiro, 2020).
Namirnice sa većim učešćem amilaze imaju niži glikemijski indeks. Primer je
razlika u količini skroba u dvema namirnicama. Skrob u krompiru sadrži amilopektin,
vrlo je osetljiv i vrlo lako se pretvara u glukozu, dok skrob u sočivu većinom sadrži
amilazu, otporan je i u manjoj meri se razlaže do glukoze (Atkinson, 2008).
Na glikemijski indeks namirnica bogatih ugljenim hidratima utiče sadržaj
šećera u njima, zrelost ploda, sadržaj dijetnih vlakana, kiselost namirnice, način
pripreme. Hidratacija i toplota povećavaju glikemijski indeks namirnica. Testenina
koja nije industrijski rezana ima mnogo viši
GI. Kuvanje “al dente” (5-6 minuta) omogućuje špagetama da se sačuva najniži
GI. Tvrda pšenica bogatija glutenom ima niži glikemijski indeks od mekanog brašna
od kojeg se mesi hleb.Voće koje sadrži skrob ima viši GI što je zrelije. Zelena banana
ima niži GI. Kiselost deluje tako što smanjuje GI namirnice bogate gljenim hidratima.
Na primer, uz pržene krompire, poželjno je pojesti veliku porciju dobro zakiseljene
salate (Mandić, 2014, Atkinson, 2008).
Ugljeni hidrati preporučuju se u količini od 50- 55% od ukupnog dnevnog unosa
energije.
Uzimanje hrane bogate ugljenim hidratima i dijetnim vlaknima u dužem periodu,
utiče na porast broja insulinskih receptora na ciljanom tkivu i porast enzimske
aktivnosti u metabolizmu glukoze. Takođe, snižava se nivo masti (u energetskom
smislu) i poboljšava metabolizam glukoze (radi sniženja slobodnih masnih kiselina u
krvi). Visok nivo slobodnih masnih kiselina u serumu, slabi efikasnost insulina, a
nizak nivo ima suprotan efekat tj. povećava insulinsku efikasnost. Osim toga inhibira
sintezu holesterola u jetri, proizvodnju glukoze u organizmu i njenu apsorpciju u
perifernom tkivu (Mandić, 2014). Hrana sa visokim udelom ugljenih hidrata, a niskim
udelom dijetnih vlakana ne pokazuje poboljšanje u kontroli glikemije. Kompleksni
ugljeni hidrati koji su lakše svarljivi (usitnjena rafinirana hrana, pirei) uzrokuju veći
442
porast šećera u krvi za razliku od celih delova hrane. Kompleksni ugljeni hidrati koji
se najčešće nalaze u zrnu žitarica, repi, povrću, a naročito leguminozama, sporo se
hidrolizuju u crevima, te se glukoza polako oslobađa i resorbuje, što je potencirano
prisustvom dijetnih vlakana. Ako u hrani nema dovoljno vlakana, skrob se brže
hidrolizuje u crevima. Zato uzimanje hrane kao što su beli hleb, testo, kuvani krompir,
izaziva relativno brz porast glukoze u krvi. Na smanjenje nivoa glukoze u krvi najviše
utiču: pirinač, leguminoze, pšenične mekinje, guar-gume, testenina. Srednji efekat
imaju kukuruzni i crni hleb, a najslabiji efekat ima krompir (simulira najviši nivo
glukoze u krvi) (Mandić, 2014).
Oboleli od dijabetesa, mogu uzimati proteine u uobičajenoj količini, 10 do 20%
ukupnog dnevnog energetskog unosa. Važno je da u ishrnai budu zastupljeni proteini
i biljnog i životinjskog porekla u jednakom odnosu ukoliko je glikemija dobro
kontrolisana. Treba voditi ra;una o unosu ovih makronutrijenata, jer se neesencijalne
aminokiseline konvertuju u glukozu. Proteinski izvori su meso (živina, svinjetina,
junetina), jaja, mlečni proizvodi, žitarice i proizvodi, leguminoze (pasulj, grašak, soja)
i gljive. Studije sprovedene kod obolelih od dijabetesa koji imaju nefropatiju pokazale
su da je smanjeni unos proteina rezultirao poboljšanjem glikemije samo kod 3%
bolesnika sa tip 2 dijabetesom, dok kod obolelih od dijabetesa tipa 1, uticaj nije uočen.
Za te bolesnike preporučeni dnevni unos proteina (RDA, engl. Recommended Dietary
Allovances) je do 10 % ukupnog dnevnog energetskog unosa (0,8 g/kg telesne mase),
jer bi kod veće restrikcije moglo doći do mišićne slabosti (Mandić, 2014).
Kako postoji povezanost dijabetesa sa kardiovaskularnim bolestima, u planiranju
ishrane mora se voditi briga i o količini i kvalitetu masti koja se unosi. Preporučena
količina dnevno unete masti u ishrani obolelih od dijabetesa čini 30% ukupnog
dnevnog energetskog unosa. Prekomerno konzumiranje masti, može biti povezano sa
pogoršanjem insulinske rezistencije kod obolelih. Zasićene masne kiseline bi trebalo
da čine manje od 10%, a polinezasićene takođe manje od 10% ukupnog dnevnog
unosa enrgije, dok je poželjno da više od 10% ukupnog dnevnog unosa energije čine
monozasićene masne kiseline. Odnos ugljenih hidrata i masti u obroku treba da bude
2:1, kako bi se izbeglo smanjenje alkalne rezerve organizma (3,8). Ipak, raspored
pojedinih masnoća varira u odnosu na sadržaj lipida u serumu bolesnika. Osobe sa
normalnim nivoom lipida u serumu i telesnom masom mogu slediti preporuke koje je
dao Nacionalni edukativni program o holesterolu (NCEP, engl. National Cholesterol
Education Program), a to su: unos ukupnih masti treba biti manji od 30%; zasićenih
i polinezasićenih masti manji od 10%, a monozasićenih u rasponu od 10-15% dnevnog
energetskog unoda. Ukoliko bolesnik ima povišeni LDL holesterol, unos zasićenih
masnih kiselina treba smanjiti na 7%, a holesterola do 200 mg/dan. To je obično slučaj
kod obolelih od dijabetesa koji su gojazni, pa se u tom slučaju i mononezasićene
443
masne kiseline moraju smanjiti na vrednost manju od 10% dnevnog energetskog

unosa (Mandić, 2014).
Vrste dijeta za lečenje dijabetesa

Dijetoterapija kod dijabetesa podrazumeva ograničavanje unosa pojedinih
namirnica pri čemu je važno da ishrana bude raznovrsna Ii uravnotežena (Medić-
Kobal, 2002). Preporuka Američkog udruženja za lečenje dijabetesa (ADA, engl.
American Diabetes Association) je primena ADA dijete, koja je u zemljama Evrope
prihvaćena kao standard (Čerkez-Habek, 2020, Atkinson, 2008). ADA dijeta
naglašava važnost individualnog planiranja dijetoterapije u skladu sa principom „kao
što isti insulin nije dobar za svakog obolelog, tako ni svaka dijeta nije preporučljiva
za svakog“. Dijetoterapija traži individualni pristup i edukaciju pacijenta (Čerkez-
Habek, 2020; Mandić, 2014; Alibabić, 2016).
Prema ADA tablicama sve namirnice podeljene su u šest grupa: 1. hleb i zamene
za hleb; 2. meso i zamene za meso; 3. mleko i zamene za mleko; 4. povrće; 5. voće i
6. masti i zamene za masti (Čerkez, 2020, Mandić, 2014). Unutar jedne grupe nalaze
se namirnice koje su međusobno slične po energetskoj i nutritivnoj vrednosti. Da bi
to bilo jednostavnije razumeti i sastaviti jelovnik, hrana je složena u jedinice koje su
iste energetske vrednosti, ali različite količine imase. Namirnice nisu kategorisane
prema kalorijskoj vrednosti, već je osnovna mera ugljenohidratna jedinica (Čerkez-
Habek, 2020).
- 1 ugljenohidratna jedinica ima oko 12 g ugljenih hidrata (48 kcal) prema
Nemačkom dijabetološkom društvu, a 15 g prema Američkom
dijabetološkom društvu.
- 1 jedinica insulina je potrebna za 15 g ugljenih hidrata (Čerkez-Habek, 2020,
Mandić, 2014).
Najvažnije je na početku naučiti bolesnike koja količina neke namirnice čini

jednu ugljenohidratnu jedinicu. Za to postoje slike ili tačna uputstva u tablici koju
bolesnik dobija. Na početku svake dijete bolesnici važu svaku namirnicu, ali količine
se vrlo brzo nauče i vaganje više nije potrebno. Na primer, tanko parče belog hleba je
25g, kukuruznog hleba je 35g, serviranje kestena je 40 g (Čerkez-Habek, 2020).
Prosečno, osobe koje su normalne telesne mase, dnevno unose ukupno 14,
gojazne oko 10, a pothranjene oko 18 ugljenohidratnih jedinica dnevno. Dnevna
količina namirnica u jedinicama najčešće se kreće u sledećim okvirima: hleb i zamene
3-9 jedinica; povrće 3-5 jedinica; voće 3-5 jedinica; mleko 1-2 jedinice; meso 4-10
jedinica; masti 3-5 jedinica (Čerkez-Habek, 2020, Mandić, 2014). Preporučeni
raspored jedinica po obroku izgleda otprilike, ovako: doručak: 3 ugljenohidratne
444
Jedinice;užina 1: 2, ručak: 3,5;užina 2: 2, večera: 3 i noćni obrok 2 ugljenohidratne

jedinice.
U svakodnevnoj praksi podela namirnica u grupe i ugljenohidratne jedinice
omogućava individualno kreiranje jelovnika po željama bolesnika, daje mu
mogućnost dnevnog i sezonskog odabira namirnica, ishrana je raznovrsna i ako se
oboleli pridržava preporuka, izbegavaju semoguće greške prekomernog unosa
energije i neadekvatnog odnosa makronutrijenata. U dnevnom jelovniku, definisana
je ukupna dnevna energetska vrednost hrane, kao i pojedinačnih obroka, njihov
raspored i broj, broj jedinica namirnica, odnosno serviranja za pojedine obroke, prema
kojima se biraju konkretne namirnice sa liste. Namirnice se mogu birati i zameniti
samo unutar grupe. (Čerkez-Habek, 2020; Mandić, 2014).
Izuzetno je važan način pripreme namirnica. Prednost se daje kuvanoj i dinstanoj
hrani, a ne prženoj. Preporučuje se upotreba niskokaloričnih veštačkih zaslađivača,
osim u trudnoći. Preporučuju se dve ili više porcije ribe nedeljno, što doprinosi
dovoljnom unosu omega-3 masnih kiselina. Dosadašnja stručna litertura upućuje na
to da i mediteranska ishrana obogaćena orašastim plodovima i maslinovim uljem
snižava kardiovaskularni rizik osoba sa dijabetesom (Čerkez-Habek, 2020; Mandić,
2014; Đorđević, 2014). Hleb treba da bude od integralnog brašna ili da se u kućnim
uslovima mesi hleb sa dodatim mekinjama. Deo hleba se po želji može zameniti u
istoj masi sa leguminozama (pasulj, grašak, boranija) zato što imaju slično
glikemijsko opterećenje. Meso treba da bude od starih životinja (tzv.krtina), bolje
nego od mladih, jer ćelijske membrane mladih mišićnih ćelija imaju više holesterola
nego kod starijih životinja (Đorđević, 2014). Mleko se može menjati jogurtom ili
kefirom. Poželjno je konzumirati maslinovo hladno ceđeno, ali nikako termički
obrađeno, kao preliv za salate ili hleb. Voće se jede isključivo sa korom, da bi se
unela celuloza i tako smanjila apsorpcija prostih ugljenih hidrata iz voća. Najbolje
voće je ono koje daje alkalnu reakciju krvi i mokraće, jer organizam obolelih od
dijabetesa stalno teži acidozi. Svo sveže voće se može konzumirati, a najbolje je
citrusno voće – limun, pomorandža, grejpfrut (Đorđević, 2014). Povrće se raspoređuje
u više manjih obroka, a prednost se daje neskrobnom povrću, jer ima manje ugljenih
hidrata od voća. Povrće se takođe ne ljušti, ali se može peći bez masnoće ili kuvati u
vodi ili na pari. Koristi se inaktivisani pivski kvasac i dodaje se uz obrok jer je izvor
B vitamina koji pomažu u razgradnji ugljenih hidrata u ćeliji. Treba izbegavati
grickalice, gazirane i druge industrijske sokove, kao i pekarske proizvode (dozvoljeni
su samo hleb i kifla), (Đorđević, 2014).
Dopuštene su minimalne količine alkohola, budući da se ralzaže na šećer u
ogranizmu. Prihvatljiva količina alkohola za žene je jedno, a za muškarce dva pića
dnevno. Pod jednim pićem podrazumeva se pivo od 3 dl, čaša vina od 1,5 dl ili 0,5 dl
žestokog alkohola (American Diabetes Association, 2022). Bolesnici koji uzimaju
445
insulin ili oralne hipoglikemike trebalo bi da izbegavaju unos alkohola, jer metaboliti
alkohola blokiraju glukoneogenezu čime se povećava rizik hipoglikemije. Alkohol
treba da se konzumira uz hranu i treba ga izbegavati uveče zbog veće mogućnosti
noćnih hipoglikemija (Čerkez-Habek, 2020).
Preporučen je unos rastvorljivih dijetnih vlakana u količini od 25-35 g dnevno.
Što se tiče unosa soli, ako uz dijabetes postoji i arterijska hipertenzija, preporučen
dnevni unos je ispod 6 g na dan. Kod bolesnika sa razvijenom dijabetesnom
nefropatijom potrebno je dodatno ograničenje unosa soli.
Zaključak
U lečenju dijabetesa, promena načina ishrane i pridržavanje dijetoterapije ima
presudan značaj. Edukaciju za samokontrolu i samodisciplinu u ishrani obolelih od
dijabetesa vrši tim visokoobrazovanih medicinskih sestara i lekara, koji imaju
izuzetno značajno mesto u prevenciji i lečenju ovog oboljenja. Veoma je važna
edukacija bolesnika o izboru i količini namirnica. Neophodan je individualni pristup,
ako se želi postići motivacija bolesnika da ustraju u načinu ishrane koji je drugačiji
od njihovih prethodnih navika, rutina i uverenja. Medicinska sestra u savetovalištima
podučava bolesnika za samostalno sprovođenje dijetoterapije uz neophodnu potporu
članova porodice. Cilj je da se edukacijom, oboleli osposobe da dijetoterapijom
postignu optimalnu kontrolu bolesti kako bi se odložio razvoj hroničnih komplikacija.
Literatura
1. Alibabić V, Mujić I. (2016). Pravilna prehrana i zdravlje. Rijeka: Veleučilište u Rijeci.
2. American Diabetes Association (ADA). (2022). Standards of Medical Care in
Diabetes. Abridged for Primary Care Providers. Clin Diabetes. 40(1):10–38.
https://doi.org/10.2337/cd22-as01.
3. Atkinson FS, Foster-Powell K, Brand-Miller JC. (2008). International tables of glycemic
index and glycemic load values: 2008. Diabetes Care. 31(12):2281-3. doi: 10.2337/dc08-
1239.
4. Carneiro L, Leloup C. (2020). Mens sana in corpore sano: Does the Glycemic Index Have
a Role to Play? Nutrients. 12(10):2989. https://doi.org/10.3390/nu12102989.
5. Čerkez-Habek J. (2020). Dijetetika. Zagreb: Medicinska Naklada.
6. Đorđević J. (2014). Dijetetika 1 i 2. Beograd: Visoka zdravstvena škola strukovnih
studija u Beogradu
7. Mandić M. (2014). Dijetoterapija. Osijek: Prehrambeno tehnološki fakultet u Osijeku.
8. Medić-Kobil A, Medić S. (2002). Dijetetska ishrana dijabetičara. Sarajevo: Bosnalijek
d.d.
9. Republička stručna komisija za izradu i implementaciju vodiča dobre kliničke prakse.
Nacionalni vodič dobre kliničke prakse – Dijabetes Melitus. Beograd. (2013).
Ministarstvo zdravlja Republike Srbije.
446
10. Savoca MR, Miller CK, Ludwig DA. (2004). Food habits are related to glycemic control
among people with type 2 diabetes mellitus. J Am Diet Asoss. 104 (4), 560-566.
11. Stojanović D. (2008). Ishrana i dijabetes. U: Nikolić M. Dijetetika. Niš: Medicinski
fakultet Univerziteta u Nišu.
PRINCIPLES OF NUTRITION IN THE TREATMENT OF TYPE 2

DIABETES
Abstract:
Proper nutrition is indispensable in the treatment of patients, but also in the prevention of new
cases of type 2 diabetes. Recommendations for proper nutrition in terms of diabetes prevention
correspond to the basic dietary principles that are given through the food pyramid and are
aimed at the prevention of all chronic non-communicable diseases. A half of the patients with
type 2 diabetes are treated only with appropriate dietary nutrition. Due to the importance of
maintaining a constant level of glucose in the blood, there are specific rules for taking meals.
These are: energy value of daily food intake, regularity of meals and composition of food. In
the treatment of diabetes, changing the way of eating and adhering to diet therapy is of crucial
importance. The goal is to train patients according to the principles of dietotherapy to achieve
optimal regulation of the disease through diet therapy in order to delay the development of
chronic complications.
Keywords:
type 2 diabetes, nutrition, principles, diet therapy, education
447
ZNAČAJ OPTIMIZACIJE ANTIBIOTSKE TERAPIJE KOD

ONKOLOŠKIH PACIJENATA
Ana Tomas, Tihomir Dugandžija, Veljko Ćućuz, Nataša Tomić,

Zdenko Tomić, Ana Sabo, Nebojša Stilinović
ORCID 1 0000-0003-2361-872X, 2,3 0000-0001-6279-0413,

4
0000-0003-4583-1273, 5 0000-0001-9511-8543, 1 0000-0002-1838-7376,
6
0000-0002-2858-6723, 1 0000-0003-0118-9418
1
Univerzitet u Novom Sadu, Medicinski fakultet, Novi Sad, Srbija
2
Univerzitet u Novom Sadu, Medicinski fakultet, Novi Sad, Srbija
3
Institut za onkologiju Vojvodine, Sremska Kamenica, Srbija
4
5
Klinički centar Vojvodine, Novi Sad, Srbija
6
Visoka škola zdravstva i socijalnog rada Sv. Elizabete, Bratislava, Slovačka
Sažetak/Apstrakt:
Kod pacijenata koji se bore sa malignim bolestima, mnogi aspekti antimikrobnog lečenja
postaju složeniji, a standardni antimikrobni režimi mogu biti neadekvatni. Usled promena u
imunološkom odgovoru, primene drugih lekova, otpornost na infekcije može biti smanjenja, a
produžene i učestale hospitalizacije povećavaju rizik od infekcija sa mikroorganizmima koji
su otporni na dostupne antibitoike. Usled infekcija sa mikroorganizmima koji pokazuju
smanjenu osetljivost na antibitoike, ishod terapije može biti neizvestan. Ovaj rad je posvećen
opisu strategija za optimizacije doziranja antibiotika kod onkoloških pacijenata primenom
FK/FD parametara.
Ključne reči:
antibiotici, antimikrobna rezistencija, klinička farmakologija
448
Uvod
U Evropi na godišnjem nivou, oko 33000 smrtnih ishoda posledica je infekcija
rezistentnim bakterijama (Bassetti, 2022). Neracionalna upotreba antibiotika,
neadekvatna kontrola bolničkih infekcija, i nedostatak resursa za sprovođenje
programa upravljanja antibitoicima neki su od faktora koji doprinose ovom problemu
(Tomas, 2021). Antibiotici su lekovi koji su u nekom momentu lečenja, neophodni
kod velikog broja pacijenata obolelih od malignih bolesti, a za pojedine malignitete,
uspešna terapija je potpuno nezamisliva bez primene antibiotika. Kod pacijenata koji
se bore sa malignim bolestima, mnogi aspekti antimikrobnog lečenja postaju složeniji,
a standardni antimikrobni režimi mogu biti neadekvatni. Usled promena u
imunološkom odgovoru, primene drugih lekova, otpronost na infekcije može biti
smanjenja, a produžene i učestale hospitalizacije povećavaju rizik od infekcija sa
mikroorganizmima koji su otporni na dostupne antibitoike. Takođe, patofiziološke
promene mogu značajno uticati na farmakokinetiku (PK) antimikrobnih lekova kod
ove grupe pacijenata. Upravo zbog toga, neophodno je optimizovati antimikrobnu
terapiju u cilju postizanja adekvatnih farmakokinetskih/farmakodinamskih (FK/FD)
vrednosti, čime se osigurava postizanje kliničkog ishoda kod ove populacije
pacijenata (Tomić, 2017; Tomas, 2017; Tomas, 2021). FK/FD indeksi koji
kvantifikuju aktivnost antibiotika i koreliraju sa terapijskom efikasnošću su
Cmax/MIK (maksimalna koncentracije leka u plazmi/MIK), T >MIK (procenat
doznog intervala u kome koncetracija antibiotika prevazilazi MIK) i AUC/MIK
(odnos između površine ispod krive vreme/koncentracija i MIK bakterije) (Jacobs,
2001; Drusano, 2004). FK/FD analize obuhvataju i integrišu sve dostupne informacije
i na taj način omogućavaju izbor optimalnog antibiotika i režima doziranja. Ovaj rad
je posvećen opisu strategija za optimizacije doziranja antibiotika kod onkoloških
pacijenata primenom FK/FD parametara.
Materijal i metode
Pretraga objavljene literature na engleskom jeziku za sprovedena je pomoću
Google scholar-a pretragom ključnih reči: „PK/PD index, oncology, cancer, infection,
antibiotic“, u periodu do 20.11.2022. Rezultati su pregledani po naslovu i sažetku, i u
analizu su uključeni radovi koji su sadržavali podatke o odraslim pacijentima sa
malignom bolešću, jasno dali izveštaj o antibiotiku, primenjenoj dozi, FK/FD indeksu
i verovatnoći za postizanje ciljne vrednosti FK/FD indeksa sa testiranim doznim
režimom. Pretražena je literatura i identifikovane su metode za određivanje FK i FD
parametara neophodnih za izračunavanje vrednosti indeksa povezanih sa efikasnošću.
449
U tabeli 1 prikazani su radovi koji su uključeni u istraživanje koji opisuju
vrednosti različitih FK/FD indeksa kod pacijenata sa malignim bolestima, ciljane
vrednosti FK/FD indeksa i verovatnoću postizanja ciljanih vrednosti u određenom
doznom režimu. Imipenem je jedan od lekova izbora kod pacijenata hospitalizovanih
zbog febrilne neutropenije izazvane hemoterapijom, gde se optimalna bakteriološka
aktivnost dobija tek u koncentracijama koje premašuju MIK tokom celog doznog
intervala. Preporuke za doziranje imipenema (2 g/dan) zasnivaju se na studijama kod
zdravih volontera, a farmakokinetske analize sugerišu da je preporučena doza
imipenema nedovoljna za odgovarajuću pokrivenost najčešćih bakterijskih patogena
kod pacijenata sa febrilnom neutropenijom. Promene u doznom režimu koje se odnose
na upotrebu većih doza (ili 500 mg na svakih 4 h ili 750 mg u infuzijama od 2-h na
svakih 6 h) mogu da optimizuju izloženost leku u ovom životno ugroženom stanju
(Lamoth, 2009). U istraživanju Lafaurie i saradnika, analizirane su izmene u
farmakokinetici imipenema kod pacijenata sa febrilnom neutropenijom i nakon
oporavka neutrofila i uticaj uočenih izmena na verovatnoću postizanja FK/FD ciljanih
vrednosti za imipenem i pokazano je da je manje verovatno dostići cilj od 100% za
dozni interval tokom neutropenije kao i nakon oporavka za oba odabrana dozna
režima, pri čemu je pokazana sličnost u farmakodinamskom profilu oba dozna režima
(Lafaurie, 2022).
U istraživanju Cojutti i saradnika, gde je određena populaciona farmakokinetika
daptomcina i primenom Monte Karlo simulacije verovatnoća postizanja ciljanih
vrednosti AUC/MIC >1081 za daptomicin, utvrđeni su problemi sa standardnim
doznim režimom (6mg/kg/dan). Simulacija je predvidela da je postizanje ciljanih
vrednosti sa datim dozama moguće samo ukoliko je MIK patogena do 0,5mg/l i
ukoliko je u pitanju pacijent sa očuvanom renalnom funkcijom, normalnom
albuminemijom ili blagom hipoalbuminemijom i dijagnozom hematološke bolesti
drugačijom od akutne mijeloidne leukemije. Nasuprot tome, u svim drugim testiranim
slučajevima bile su potrebne doze do 12mg/kg/dnevno da bi se postigao cilj. Za
daptomcin, klirens i volumen distribucije su pokazali velike interindividualne razlike.
Faktori povezani sa klirensom daptomcina u populacionom farmakokinetskom
modelu bile su klirens kreatinina, dijagnoza akutne mijeloidne leukemije i nivo
albumina. I drugi autori su pokazali da je klirens kreatinina povezan sa klirensom
daptomicina, te kao zaključak možemo izvesti da je funkcija bubrega najznačajniji
faktor koji doprinosi interindividualnim varijabilnostima u izboru doze pri čemu je
prilagođavanje doze preporučeno za vrednosti klirensa kreatinina ispod <30 mL/min
(Dvorchik, 2004). Kod pacijenata sa hematološkim malignitetima, pokazano je da su
vrednosti klirensa kreatinina često iznad 100ml/min, posebno kod pacijenata sa
akutnom mijeloidnom leukemijom.
450
Tabela 1. Vrednosti FK/FD indeksa i potreba za izmenom standardnog doznog režima

kod pacijenata sa malignitetima
Ref. Uključeni pacijenti, antibiotik, Zaključak
dozni režim
Pacijenti sa febrilnom neutropenijom, Intravenski: produžena infuzija,
Lamoth,
hematološki maligniteti, Imipenem, kontinuirana infuzija; oralno: češće
2009
500 mg na svaka 4 sata dnevno doziranje
Različite sistemske infekcije, Visoke doze daptomicina
Cojutti,
hematološki maligniteti, Daptomicin, ≥8 mg/kg/dan u nekoliko kliničkih
2017
6, 8, 10 i 12 mg/kg/dan ispitivanja onkoloških pacijenata
Izloženost imipenema plazmi
Solidni tumori, hematološki
Lafauri, smanjena je tokom neutropenije, pri
maligniteti, Imipenem, 500mg/6h u
2022 administraciji od 1000 mg na svakih
poređenju sa 1000mg/8h
8 sati
Potrebno je povećanje dnevne doze
Parra Hematološki maligniteti, u iznosu od 25% u poređenju sa
González, Vankomicin, 1g svakih 12 sati u konvencionalnom dnevnom dozom
2022 infuziji trajanja 2-4 sata od 1g na svakih 12 sati za ovu
populaciju pacijenata
Superiornost off-label upotrebe
Onkološki pacijenti sa potencijalnom
ceftazidima u visokim dozama za
Zavrelova, ili potvrđenom infekcijom otpornom
postizanje ciljanih vrednosti FK/FD
2022 na lekove, Ceftazidim, 3g na svakih 6
parametara sa slabom pojavom
sati
neželjenih efekata
Mnogobrojni komorbiditeti Preporuka je da se koristi dozni
uključujući i kancer (49%), režim:
Falcon
Ceftazidim/ avibaktam 2g/0,5g sam 1 g/0,25 g na svakih 6 h kada se
2021
ili u kombinaciji sa aztreonamom 2g kombinuje sa aztreonamom, kada je
na 8 sati GFR<90 mL/min
Za pacijente sa očuvanom renalnom
funkcijom ovakve doze cefepima
Sime FB Febrilna neutropenija, hematološki obezbeđuju adekvatnu izloženost
2015 malignitet, Cefepim, 2g i.v. na 8h leku ako je MIK organizma ≤4mg/l,
ali je moguć neuspeh terapije ako su
u pitanju manje podložni organizmi
Intermitentni režim doziranja β-
laktama se čini neadekvatnim za
Navas D, Različiti maligniteti, ceftazidim,
upotrebu zbog njihovih određenih
2006 cefepim ili imipenem
farmakokinetskih i
farmakodinamskih svojstava
Značajna većina pacijenata sa
Hematološki maligniteti, febrilna
Weber febrilnom neutropenijom nije
neutropenija, Piperacilin /tazobaktam,
2019 uspela da dostigne ciljne parametre
4g/0.5g na 6 sati
sa ovakvim doziranjem piperacilina
Za antibiotike visoko vezane za proteine plazme, kao što su daptomicin i
teikoplanin, teška hipoalbuminaemija rezultuje povećanjem količine slobodne
frakcije leka, što dovodi do promena u terapijskom odgovoru. Teška
hipoalbuminaemija je česta pojava među hematoonkološkim pacijentima.
451
U studiji gde je ispitana farmakokinetika vankomicina kod pacijenata sa

neutropenijom povezanom sa hemoterapijom, utvrđeno je da je kinetika slična kao
kod zdravih pacijenata ali da može biti potrebno povećanje dnevne doze od 25% u
odnosu na standardnu dozu (1g na 12 sati) za onkološku populaciju pacijenata u cilju
dostizanja FK/FD cilja AUC24h/MIC≥400 u ravnotežnom stanju, uzimajući u obzir
bubrežnu funkciju (Parra González, 2022). Ispitivanje primene visokih doza
ceftazidima (3g na 6 sati) u populaciji onkoloških pacijenata sa suspektivnom ili
dokazanom infekcijom rezistentnim sojevima Pseudomonas aeruginosa u cilju
poređenja dostignutih ciljanih vrednosti farmakokinetskih i farmakodinamskih
parametara pri upotrebi redovnih doza i off-label visokih doza ovog leka, pokazalo je
da je upotreba u visokoj dozi povezana sa boljom efikasnošću uz prihvatljiv profil
neželjenih dejstava (Zavrelova, 2022). Aztreonam je aktivan protiv ozbiljnih infekcija
rezistentnim Gram-negativnim bakterijama, sam ili u kombinaciji sa
ceftazidim/avibaktamom u cilju poboljšanja delovanja (Emeraud, 2019) . Falcone i
saradnici su izveli perspektivnu opservacionu studiju i dokazali nižu stopu smrtnosti
ove kombinacije u poređenju sa postojećim antimikrobnim kombinacijama (Falcone,
2021). Verovatnoća optimalnog doziranja povezana je sa bubrežnom funckijom, i
zahteva pažljivu procenu kod populacija pacijenata sa više komorbiditeta. Uvođenje
cefepima u kliničku praksu bilo je široko prihvaćeno zbog njegove aktivnosti širokog
spektra. Cefepim je aktivan protiv organizama kao što su Acinetobacter baumannii,
Pseudomonas aeruginosa i Enterobacteriaceae, i prihvaćen je kao dobar izbor za
empirijsko lečenje. U više studija (Sime, 2015; Navas, 2006) ispitivana je adekvatnost
postojećih doznih režima cefepima kod pacijenata sa febrilnom neutropenijom i
hematološkim malignitetima i pokazana su ograničenja standardnih doznih režima (2g
i.v. na 12 h). Koncetracije lekova u plazmi su veoma promenljive među pacijentima,
što sugeriše da bi, u nedostatku dobro definisanog terapeutskog opsega i zabrinutosti
zbog toksičnosti/ishoda lečenja, praćenje koncentracije cefepima u plazmi bi bilo
korisno za podršku racionalnim kliničkim odlukama.
Studija Vebera i saradnika (Weber, 2019) opisuje fT>MIK sa šestočasovnim
režimom doziranja piperacilin-tazobaktama kod hematoloških pacijenata sa febrilnom
neutropenijom izazvanom hemoterapijom. Povećan klirens kreatitina u velikoj meri
povezan sa suboptimalnim dostizanjem farmakodinamskih ciljeva. Piperacilin je lek
rastvorljiv u vodi, u maloj meri se vezuje za proteine plazme i 80% se izlučuje putem
bubrega, tako da je koncentracija piperacilina u plazmi uslovljena veličinom
isporučene doze i stopom eliminacije putem bubrega. Smatra se da do povećanog
klirensa dovodi i sama hemoterapija, kao i upalni procesi uzrokovani osnovnom
bolešću. Skraćivanje doznog intervala i/ili upotreba produžene infuzije može biti
strategija u optimizaciji terapije. Pokrivenost antibiotikom tokom celog doznog
intervala se može postići primenom kontinuirane infuzije piperacilina, uprkos visokim
interindividualnim razlikama.
452
Zaključak
Konvencionalne doze antimikrobnih lekova neadekvatne su kod onkoloških
pacijenata. Imajući u vidu veliku verovatnoću suboptimalnog PTA (probability target
attainment) u ovim kliničkim scenarijima, terapeutsko praćenje lekova (TDM) bi
trebalo uzeti u obzir pri upotrebi lekova, jer je dosadašnje oskudno iskustvo pokazalo
potencijalnu korist ovakvog pristupa u rutinskoj kliničkoj praksi. Značaj razumevanja
FK/FD parametara neosporan je za adekvatnu primenu antibiotika kod ove posebno
osetljive populacije pacijenata
Zahvalnica:
Ovaj rad je podržan od strane Pokrajinskog sekretarijata za visokoobrazovanje i
naučnoistraživačku delatnost, projekat br. No. 142-451-2621/2021-01.
Literatura
1. Bassetti, S., Tschudin-Sutter, S., Egli, A., & Osthoff, M. (2022). Optimizing antibiotic
therapies to reduce the risk of bacterial resistance. European Journal of Internal Medicine.
2. Drusano, G. L., Preston, S. L., Fowler, C., Corrado, M., Weisinger, B., & Kahn, J. (2004).
Relationship between fluoroquinolone area under the curve: minimum inhibitory
concentration ratio and the probability of eradication of the infecting pathogen, in patients
with nosocomial pneumonia. The Journal of infectious diseases, 189(9), 1590-1597.
3. Dvorchik, B., Arbeit, R. D., Chung, J., Liu, S., Knebel, W., & Kastrissios, H. (2004).
Population pharmacokinetics of daptomycin. Antimicrobial agents and
chemotherapy, 48(8), 2799-2807
4. Emeraud, C., Escaut, L., Boucly, A., Fortineau, N., Bonnin, R. A., Naas, T., & Dortet, L.
(2019). Aztreonam plus clavulanate, tazobactam, or avibactam for treatment of infections
caused by metallo-β-lactamase-producing Gram-negative bacteria. Antimicrobial agents
and chemotherapy, 63(5), e00010-19.
5. Falcone, M., Menichetti, F., Cattaneo, D., Tiseo, G., Baldelli, S., Galfo, V., ... & Pai, M.
P. (2021). Pragmatic options for dose optimization of ceftazidime/avibactam with
aztreonam in complex patients. Journal of Antimicrobial Chemotherapy, 76(4), 1025-
1031.
6. Jacobs, M. R. (2001). Optimisation of antimicrobial therapy using pharmacokinetic and
pharmacodynamic parameters. Clinical microbiology and Infection, 7(11), 589-596.
7. Lafaurie, M., Burdet, C., Hammas, K., Goldwirt, L., Berçot, B., Sauvageon, H., ... &
Molina, J. M. (2023). Population pharmacokinetics and pharmacodynamics of imipenem
in neutropenic adult patients. Infectious Diseases Now, 53(1), 104625.
8. Lamoth, F., Buclin, T., Csajka, C., Pascual, A., Calandra, T., & Marchetti, O. (2009).
Reassessment of recommended imipenem doses in febrile neutropenic patients with
hematological malignancies. Antimicrobial agents and chemotherapy, 53(2), 785-787.
9. Navas, D., Caillon, J., Batard, E., Le Conte, P., Kergueris, M. F., Moreau, P., & Potel, G.
(2006). Trough serum concentrations of β-lactam antibiotics in cancer patients:
inappropriateness of conventional schedules to pharmacokinetic/pharmacodynamic
properties of β-lactams. International journal of antimicrobial agents, 27(2), 102-107.
453
10. Parra González, D., Pérez Mesa, J. A., Cuervo Maldonado, S. I., Díaz Rojas, J. A., Cortés,
J. A., Silva Gómez, E., ... & Gómez, J. (2022). Pharmacokinetics of Vancomycin among
Patients with Chemotherapy-Associated Febrile Neutropenia: Which Would Be the Best
Dosing to Obtain Appropriate Exposure?. Antibiotics, 11(11), 1523.
11. Sime, F. B., Roberts, M. S., Tiong, I. S., Gardner, J. H., Lehman, S., Peake, S. L., ... &
Roberts, J. A. (2015). Adequacy of high-dose cefepime regimen in febrile neutropenic
patients with hematological malignancies. Antimicrobial Agents and
Chemotherapy, 59(9), 5463-5469.
12. Tomas, A., Pavlović, N., Stilinović, N., Horvat, O., Paut-Kusturica, M., Dugandžija, T., ...
& Sabo, A. (2021). Increase and change in the pattern of antibiotic use in Serbia (2010–
2019). Antibiotics, 10(4), 397.
13. Tomas, A., Stilinović, N., Sabo, A., & Tomić, Z. (2019). Use of microdialysis for the
assessment of fluoroquinolone pharmacokinetics in the clinical practice. European Journal
of Pharmaceutical Sciences, 131, 230-242.
14. Tomas, P. A. (2021). Određivanje tkivne farmakokinetike levofloksacina i daidzeina
primenom mikrodijalizne metode (Doctoral dissertation, University of Novi Sad (Serbia)).
15. Tomić, Z., Tomas, A., Vukmirović, S., Mikov, M., Horvat, O., Tomić, N., & Sabo, A.
(2016). Do we bury antibacterials when launching? Cefaclor example. Journal of
pharmaceutical sciences, 105(3), 1295-1300.
16. Weber, N., Jackson, K., McWhinney, B., Ungerer, J., Kennedy, G., Lipman, J., & Roberts,
J. A. (2019). Evaluation of pharmacokinetic/pharmacodynamic and clinical outcomes with
6-hourly empiric piperacillin-tazobactam dosing in hematological malignancy patients
with febrile neutropenia. Journal of Infection and Chemotherapy, 25(7), 503-508.
17. Zavrelova, A., Sima, M., Malakova, J., Rozsivalova, P., Paterova, P., Zak, P., ... &
Radocha, J. (2022). Superiority of ceftazidime off‐label high‐dose regimen in PK/PD target
attainment during treatment of extensively drug resistant Pseudomonas aeruginosa
infections in cancer patients. British Journal of Clinical Pharmacology.
THE IMPORTANCE OF OPTIMIZING ANTIBIOTIC THERAPY IN

ONCOLOGICAL PATIENTS
Abstract:
In patients with malignancies, many aspects of antimicrobial therapy become more complex,
and standard antimicrobial regimens may be inadequate. Due to changes in the immune
response, administration of other drugs, resistance to infections may decrease, and prolonged
and frequent hospitalizations increase the risk of infections with microorganisms that are
resistant to available antibiotics. Due to infections with microorganisms that show reduced
sensitivity to antibiotics, the outcome of therapy can be uncertain. This paper is dedicated to
the description of strategies for optimizing antibiotic dosing in oncology patients using PK/FD
parameters.
Keywords:
antibiotics, antimicrobial resistance, clinical pharmacology
454
METABOLIZAM ZASLAĐIVAČA NA BAZI

ASPARTAMA I STEVIJE
Nataša Čamprag Sabo 1, Svetlana Stojkov 1,

Hajnalka Požar 1, Nataša Sekulić 1
ORCID 0000-0002-0821-8691; 0000-0002-4351-332X; 0000-0001-8758-3111;

0000-0002-6100-4860
1
Visoka škola strukovnih studija za obrazovanje vaspitača i trenera Subotica
Sažetak/Apstrakt:
Zaslađivači su aditivi koji imaju manju kalorijsku vrednost u odnosu na prirodne šećere, a
mogu biti i po nekoliko stotina puta slađi od šećera. Za njihovu razgradnju u organizmu nije
potreban insulin, metabolišu se veoma brzo ne povećavajući apetit, a pogodni su i za primenu
kod osoba koje ne žele ili iz zdravstvenih razloga ne koriste šećer. U ovom radu, akcenat je
stavljen na metabolizam dva najkontroverznija zaslađivača, koji su i među najviše
zastupljenim na tržištu – aspartama i steviol glikozida.
Ključne reči:
zaslađivači, aspartam, stevija
455
Uvod
Zaslađivači su aditivi koji obuhvataju zamene za šećer, a koji moraju ispunjavati
uslove koje im postavlja Komisija kodeks alimentrijusa (Codex Alimentarius
Commission; CAC), Evropska agencija za bezbednost hrane (European Food Safety
Agency; EFSA) i Pravilnik o prehrambenim aditivima (Sl. glasnik RS, br. 63/2013).
Zaslađivač koji je prošao istraživanja zdravstvene bezbednosti, dobija E-broj u
deklaraciji prehrambenog proizvoda, što je jasan znak da je navedeni aditiv
zdravstveno bezbedan.
Nisko kalorijski zaslađivači, bilo da su prirodni ili sintetički, imaju manju
kalorijsku vrednost u odnosu na prirodne šećere, ali mogu biti i po nekoliko stotina
puta slađi od šećera. Najčešće korišćeni su: acesulfam-K (E950), aspartam (E951),
ciklamat (E952), saharin (E954), sukraloza (E955), taumatin (E957), steviol glikozidi
(E960) itd. Navedeni zaslađivači se najčešće koriste u bezalkoholnim napicima,
slatkišima i drugim proizvodima konditorske industrije, zatim u farmaceutskoj
industriji (u lekovima, sirupima), a udela imaju i kada zamene deo šećera u voćnim
jogurtima ili mlečnim desertima (sa oznakom „sa smanjenom količinom šećera“ ili
„sa malo kalorija“). Često se različiti zaslađivači koriste istovremeno u određenoj
namirnici da bi se dobio što bolji sladak ukus. Tokom dužeg perioda konzumacije,
nisko kalorijski zaslađivači mogu da budu koristan dijeto terapijski instrument u
kontroli gojaznosti, insulinske rezistencije, dijabetesa, raznih poremećaja masnih
materija u krvi i u drugih bolesti preobilne ishrane.
Ključna razlika u metabolizmu zaslađivača i šećera je izomerija. Drugim rečima,
u hemijskom pogledu zaslađivači su L-izomeri, a šećeri D-izomeri.
Opšta svojstva i metabolizam aspartama

Aspartam je veštački, nenutritivni, niskokalorijski zaslađivač, koji se koristi i kao
pojačivač, najčešće voćnih ukusa jer je oko 200 puta je slađi od saharoze. Prihvatljivi
dnevni unos aspartama iznosi 40 mg/kg telesne mase po EFSA (European Food Safety
Authority). Kombinacija u aditivu oznake E962 (so aspartam acesulfam-kalijum)
spada u najčešće korišćene zaslađivače u svetu.
Aspartam se razgrađuje tokom produžene termičke obrade, zbog čega gubi i deo
slatkoće pa nije prikladan za pripremanje jela koja se duže termički obrađuju
(Magnuson, 2010). Najstabilniji je na pH 4,3 te se koristi za zaslađivanje gaziranih
napitaka čija je pH vrednost od 3 do 5, dok se za potrebe zaslađivanja drugih
proizvoda, meša sa zaslađivačima poput saharina (NCBI, 2022).
Po hemijskom sastavu, aspartam je metil-estar dipeptida čiju peptidnu
komponentu čine dve aminokiseline: L-asparaginska kiselina i L-fenilalanin, dok
456
alkoholnu komponentu čini metanol. Dodavanjem metilne grupe dolazi do

modifikovanja fenilalanina, koje aspartamu daje slađi ukus. Aspartam se metaboliše
u zidu tankog creva na soli asparaginske kiseline, fenilalanin i metanol. Naime,
pankreasni enzim alfa-himotripsin u potpunosti metaboliše aspartam do metanola i
L-aspartil-L-fenilalanina kojeg amidaza prevodi u fenilalanin, koji aktivnim
transportom polazi kroz zid creva do portnog krvotoka (slika 1). U jetri se fenilalanin
konvertuje u tirozin, koji se koristi za sintezu proteina i metaboliše do vode i ugljenik
(IV)-oksida. Dokazano je da metil grupa iz modifikovanog fenilalanina u tankom
crevu formira malu količinu metanola koji se metaboliše u jetri. Daljna istraživanja
potvrđuju da se aspartam nakon potpune hidrolize u tankom crevu, u roku 24 h
izlučuje preko bubrega (Ceunen, Geuns, 2013). Treba napomenuti da su metabolički
proizvodi aspartama supstance koje su prirodno prisutne u voću (jabuke, citrusi…),
povrću, mleku. Tako, na primer, u nemasnom mleku ima oko 6 puta više fenilalanina
i 13 puta više asparaginske kiseline u poređenju sa ekvivalentnom količinom pića
zaslađenog aspartamom (EFSA, 2013).
Aspartam jedino ne mogu da metabolišu osobe koje boluju od fenilketonurije,
retkog genetskog oboljenja kod kog organizam nije u stanju da hidrolizuje fenilalanin,
usled nedostatka fenilalanin-hidroksilaze te se fenilalanin nagomilava u organima, pri
čemu je mozak najosetljiviji na višak ove aminokiseline.
Opšta svojstva i metabolizam steviol glikozida

Stevija je novija vrsta prirodnog nepoliolnog zaslađivača. Vrsta Stevia
rabundiana je poznata i kao slatki, šećerni ili medni list. Iz lista biljke se izdvaja
aktivni oblik kristalne supstance koji se vekovima koristi kao zaslađivač kod
domorodaca Južne Amerike (Ceunen, Geuns, 2013). Slatkoća stevijnih listova je
intenzivnija i dugotrajnija (i do 300 puta veća) od saharoze. U Japanu se koristi već
decenijama, u SAD je dozvoljena kao dodatak ishrani, u EU je dozvoljena od 2010.
godine (Ferrazzano, 2016). Glavne supstance lista stevije, odgovorne za njenu
slatkoću su diterpenski glikozidi: steviozid (5-10%), rebaudiozid A (2-4%),
rebaudiozid C (1-2%) i dulkozid A (do 1%), a u manjoj meri su prisutni i rebaudiozidi
B, D i E (Pang, 2021). Steviozidi ili steviol glikozidi su sastavljeni od aglikonskog
diterpena steviola i tri molekula šećera, uglavnom glukoze. Steviol glikozoidi su
rastvorljivi u vodi, prilično su stabilni i ne podležu fermentaciji. Iako izazivaju
izraženu slatkoću ne dovode do glikemijskog odgovora, zbog čega su pogodni za
konzumaciju osobama sa glikemijskim poremećajima. Preporučena dnevna doza
unosa po EFSA se kreće oko 4 mg/kg telesne mase (Younes, 2022).
Osim gorkog ukusa aglikonske komponente, mana zaslađivača na bazi stevije
leži u činjenici da steviozid i drugi glikozidi nemaju teksturu; zato se u sokove sa
457
manjim udelom voća (manjom količinom suvog ostatka) dodaje i dekstroza, saharoza
i limunska kiselina. Osim toga, gorčina koja se ponekad javlja pri upotrebi stevije kao
zaslađivača može da bude posledica steviozida, komponenti prisutnih u listovima
stevije (tanini, etarska ulja), zatim neadekvatnog sušenja listova, viška aglikonske
komponente, ali i osetljivosti receptora konzumenta.
Dokazano je da steviol glikozidi ne mogu biti hidrolizovani digestivnim
enzimima i kiselinama prisutnim u gornjem delu gastrointestinalnog trakta (Hutapea
et al. 1997). Ipak, mikrobioti u debelom crevu, prvenstveno roda Bacteroides, mogu
razgraditi steviol glikozide do steviola (Gardana et al. 2003). Većina steviola se brzo
apsorbuje iz creva i transportuje do jetre gde se konjuguje sa glukuronskom kiselinom
kako bi se formirao steviol glukuronid (slika 1), koji se kod čoveka izlučuje urinom.
aspartam
asparaginska kis.
fenilalanin
metanol
steviol glukozid
glikozid
steviol
glukuronid
metabolizam metanola
glukoronidacija
u sintezi
proteina izlučivanje urinom
Slika 1. Metabolizam aspartama i steviol glikozida

(preuzeto i modifikovano sa https://www.frontiersin.org/articles/10.3389/fnut.2020.598340/full)
Iako je dokazano da se derivati steviol glikozida ne akumuliraju u telu, postoje

odstupanja u njegovom metabolizmu. Naime, do nešto nižih koncentracija steviol
glukuronida (59%) dolazi prilikom konzumacije rebaudiozida A, nego nakon
konzumiranja steviozida (62%) (Gu et al. 2019). Formirana glukoza će se ili koristiti
458
od strane bakterija debelog creva ili apsorbovati, metabolisati i izlučiti kao ugljenik
(IV)-oksid i voda (Kinghornet al. 2012).
Zaslađivači na bazi stevije pokazuju potencijal kao zaslađivači u Cola napitcima
da mogu da preveniraju razvoj demineralizacije gleđi i potpomažu njen opravak
(Mirjanić, 2017).
Zaključak
Nisko kalorijski zaslađivači imaju nisku energetsku vrednost, relativno se brzo
metabolišu, ne povećavaju apetit, niti vrednost šećera i insulina u krvi i ne izazivaju
karijes. Nakon višegodišnjih naučnih studija (preispitivanja od strane EFSA od 2006.
do 2013.), može se utvrditi da je aspartam siguran prehrambeni aditiv koji je bezbedan
i za trudnice, dojilje i decu, bez izazivanja naglih skokova koncentracije glukoze u
krvi, ali i nepoželjno povećanje energetske vrednosti hrani. Što se tiče zaslađivača na
bazi steviola, sa sadašnje tačke gledišta, neophodno je sprovođenje i razmatranje
studija koje bi uključile uzimanje steviozida (kao i njegovog metabolita, steviola)
tokom dužeg vremenskog perioda, obzirom da za upotrebu još uvek nije dozvoljena
biljka stevije u celosti.
Literatura
1. Ceunen, S., Geuns, J. M. (2013). Steviol glycosides: chemical diversity, metabolism, and
function. Journal of Natural Products. 76 (6): 1201–28.
2. European Food Safety Authority. Aspartame. (from https://www.efsa.europa.eu/en/topics/topic/aspartame).
3. European Food Safety Authority. EFSA explains the Safety of Aspartame. (2013) (from
https://www.efsa.europa.eu/sites/default/files/corporate_publications/files/factsheetaspart
ame.pdf).
4. Ferrazzano, G. F. et al. (2016). Is Stevia rebaudiana Bertoni a Non Cariogenic Sweetener?
A Review, Molecules 21. 38.
5. Gardana, C., Simonetti, P., Canzi, E., Zanchi, R., Pietta, P. (2003). Metabolims of
stevioside and rebaudioside A from Stevia rebaudiana extracts by human microflora. J
Agric Food Chem. 51:6618–22.
6. Gu, W., Rebsdorfm, A., Anker, C., Gregersen, S., Hermansen, K., Geuns, JMC., Jeppesen,
PB. (2019). Steviol glucuronide, a metabolite of steviol glycosides, potently stimulates
insulin secretion from isolated mouse islets: Studies in vitro. Endocrinol Diabetes Metab.
2 (4): e00093.
7. Hutapea, A., Toskulkao, C., Buddhasukh, D., Wilairat, P., Glinsukon, T. (1997). Digestion
of stevioside, a natural sweetener, by various digestive enzymes. J Clin Biochem
Nutr. 23:177–86.
8. Kinghorn, A., Wu, C., Soejarto, D. (2012). Stevioside. In: O'Brien NL, editor. Alternative
Sweeteners. 4th ed. Boca Raton, FL: CRC Press.
459
9. Magnuson, B. (2010). Aspartame-facts and fiction. NZ Med J, 123: 53-7.

10. Mirjanić, Đ. (2017). Efikasnost prirodnih zaslađivača u zaštiti zubne gleđi od gaziranih
napitaka, doktorska disertacija, Medicinski fakultet, Univerzitet u Banja Luci.
11. National Center for Biotechnology Information (2022). PubChem Compound Summary for CID 134601,
Aspartame. Retrieved December 16, 2022 (from https://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/compound/Aspar)
12. Pang, M. D., Goossens, G. H., Blaak, E. E. (2021). The impact of artificial sweeteners on
body weight control and glucose homeostasis. Frontiers in nutrition, 7, 598340. (from
https://www.frontiersin.org/articles/10.3389/fnut.2020.598340/full).
13. Younes, M. et al. (2022). Safety evaluation of glucosylated steviol glycosides as a food
additive in different food categories, EFSA Journal 10. 2903.
METABOLISM OF SWEETENERS BASED

ON ASPARTAME AND STEVIA
Abstract:
Sweeteners are additives with a lower caloric value than natural sugars and can be several
hundred times sweeter than sugar. Insulin is not required for their breakdown in the body, and
they are metabolized very quickly without affecting appetite, they are also suitable for use by
people who do not want or for health reasons do not need to use sugar. This article emphasizes
the metabolism of the two most controversial sweeteners, which are among the most
represented on the market - aspartame and steviol glycosides.
Keywords:
sweeteners, aspartame, steviol glycosides.
460
SEKCIJA
INFORMATIKA I
DRUŠTVO
💻📊
SECTION OF
INFORMATICS AND
SOCIETY
461
INOVACIJA U NASTAVI MATEMATIKE KROZ PRINCIP

POLIFORMNOSTI I METODU POLIFORMNE
HEURISTIKE
Sanja Nikolić 1, Slavolјub Hilčenko 1, Boris Ličina 1
1
ORCID ORCID 0000-0001-9632-2458, 2 0000-0002-9596-7833,
3
0000-0002-5090-1590
1
Sažetak/Apstrakt:
Tradicionalna didaktika kao i tradicionalna pedagogija, koje se bave opštim cilјevima,
metodologijama i klasifikacijama, više nisu u stanju odgovoriti potrebama savremene nastave
u smislu razrešavanja aktuelnih pitanja − kako postupati u svim njihovim pojedinačnim
vaspitno-obrazovnim slučajevima. Upravo takvo današnje stanje pedagogije i didaktike
indukuje potrebu da se na nov način posmatra i metodika nastave matematike, koja u
savremenoj konstelaciji vaspitno-obrazovnog procesa i relacija, dobija nov smisao i značenje
- princip poliformnosti. Prosto zbog toga što je u mogućnosti da odgovori na to značajno
pitanje kako neka metodička pitanja realizovati, ali ne uopšteno kao u tradicionalnoj
pedagogiji i njenim disciplinama, već potpuno konkretno, usklađeno s cilјevima i sadržajima
svakog pojedinačnog zadatka, pri realizovanju nastave, a sve kroz metodu poliformne
heuristike.
Klјučne reči:
metodika nastave matematika, metoda samospoznaje poliformne heuristike, princip
poliformnosti
462
Uvod
Matematika je „živa nauka“ koja se burno razvija. Dostigla je takve razmere koje
se ranije nisu mogle ni zamisliti. Primena matematike u prirodnim naukama i u tehnici
je ogromna. Razvitak dostignuća u ovim oblastima ljudske delatnosti ne mogu se ni
zamisliti bez matematike. Primena novih matematičkih disciplina u elektronici,
kosmonautici i atomistici već uveliko menjaju svet. Osnovni zadatak savremene
tehnike je da zameni čoveka u obavljanju raznih fizičkih i intelektualnih delatnosti,
da poboljša životne uslove i da oslobodi ljudsku energiju za nova, kreativna stvaranja.
Matematika je specijalna nauka, koju su kao deduktivni aksiomatski sistem utemeljili
Grci, počinje veoma rano da se izučava i prati čoveka kroz celo školovanje.
Poznavanje sposobnosti, bez obzira na profesionalno opredeljenje čoveka, predstavlja
sposobnost koja je neophodna, ne samo u poslovnom, već i u svakodnevnom
privatnom životu. Matematika ima veliki značaj i ulogu, ne samo kao nastavni
predmet koji obrazuje lјude, pružajući im korisna znanja za život ili nastavljanje
obrazovanja, nego i kao predmet koji vaspitava lјude, doprinoseći izgrađivanju
intelektualno snažnih i naprednih ličnosti (Nikolić, 2016). U našoj nastavi još uvek
dominiraju pasivne metode rada koje ne podstiču učenike na aktivno učešće u
nastavnom procesu. Kritike današnje škole opravdane su i najčešće se odnose na
preobimnost nastavnih sadržaja, koje učenici teško usvajaju u određenom
vremenskom periodu, usmerenost prema prosečnom učeniku, i neuvažavanje
individualnih sposobnosti, metoda, neprimenjivanje postupaka za razvijanje umnih
sposobnosti. Problem je i u tome što nastavnik uglavnom poučava nejednake, i svima
prenosi gradivo usmenim izlaganjem (verbalno-tekstualna metoda), a kako i koliko
ko od njih razume i shvati - najbolјe znaju učenici?! (Nikolić, 2016). Metodika
nastave matematike je pedagoška disciplina koja proučava zakonitosti vaspitanja i
obrazovanja jednog nastavnog predmeta ili vaspitno – obrazovna područja. Metodiku
možemo raščlaniti s obzirom na nastavne predmete i s obzirom na stepen školovanja.
Termin metodika nastave matematike označava naučnu disciplinu koja se bavi
proučavanjem vaspitanja i obrazovanja u nastavi matematike i drugim vaspitno –
obrazovnim procesima gde se vaspitno – obrazovni proces ostvaruje na temelјu i uz
pomoć matematičkih sadržaja. Područje metodičkog proučavanja proširuje se i na
vannastavne i vanškolske vaspitno – obrazovne aktivnosti (Banđur,1990). Moderno
učenje matematike metodom samospoznajne poliformne heuristike - bazirano je na
didaktičkim principima permanencije i raznovrsnosti kojima su pridodati geometrijski
poliformizmi, tj. temelјi se na didaktičkom principu poliformnosti. Suština ovoga
značajnog didaktičkog principa ogleda se u permanentnom insistiranju na integralnom
sagledavanju raznovrsnih pristupa razumevanja i poimanja proučavanih nastavnih
fenomena. Nјegovo eksploatisanje u praksi iziskuje od nastavnika odlično poznavanje
i veštinu primenjivanja najraznovrsnijih stručno-didaktičko-metodičkih mogućnosti,
a indukuje intenzivnu misaonu aktivnost učenika izraženu kvalitetnim
463
samopregalačkim radom i većom motivacijom. Efikasnost principa poliformnosti

zasniva se na evidentnoj psihološkoj činjenici da promene i raznovrsnost u radu
osvežavaju nastavu, a monotonija uglavnom indukuje slablјenje interesovanja i
pojavu pasivnosti i dosade (Marković, 2010). Zato u nastavi matematike princip
poliformnosti treba da ima univerzalnu ulogu, koja bi bila prezentovana
oplemenjivanjem nastave raznovrsnim sadržajima, sredstvima, postupcima i
metodama. Kada je reč o sadržajima misli se na izbor takvih zadataka koji
omogućavaju veći broj raznolikih pristupa pri njihovom rešavanju i korišćenju
očiglednih sredstava. Međutim, organizovanje takvih časova zahteva, adekvatnu
primenu poliformnosti metodskih oblika i metodskih pojedinosti nastave, tj. njihovih
varijacija na istom nastavnom času. Metodski oblici i metodske pojedinosti koje
nastavnik planira i primenjuje tokom nastave baziraju se na pravovremenom
pulsiranju didaktičkih principa, što se ispoljava u njihovom istovremenom poliformno
- kohezionom dejstvu, tj. integralnom dijalektičkom jedinstvu (Marković, 2010).
Osnova načela poliformnosti, za razliku od principa permanencije, sastoji se u
dvostrukoj ili višestrukoj primeni zakona negacije negacije na istim fenomenima, tj.
polaznim problemima ili poznatim teorijama. Međutim, poliformnost nije samo
naučni i filozofski princip, već i nastavni princip. Suština ovoga značajnog nastavnog
principa ogleda se takođe u permanentnom insistiranju na integralnom sagledavanju
raznovrsnih pristupa razumevanja i poimanja proučavanih u ovom slučaju nastavnih
fenomena (uz napomenu da, kada je god to moguće, treba vršiti geometrijska
interpretiranja, tj. tzv. šematizovanja tih fenomena) (Nikolić, 2021). Efikasnost
principa poliformnosti zasniva se na činjenici da promene i raznovrsnost u radu
osvežavaju nastavu, a monotonija uglavnom indukuje slablјenje interesovanja i
pojavu pasivnosti i dosade. Zbog navedenih osobenosti, princip poliformnosti
predstavlja naučni, didaktičko-metodički, pa samim tim i filozofski princip, čija je
gnoseološka podloga identična kao i kod principa permanencije, zakon negacija
negacije, čime načelo poliformnosti poprima obeležje dijalektičkog zakona. Kako su
principom poliformnosti obuhvaćeni svi postojeći didaktički principi, to ovaj princip
izdiže na pijedestal univerzalnosti (Marković, 2012). Cilj rada je da se
eksperimentalno utvrdi u kojoj meri primena modernog učenja matematike metodama
samospoznajne poliformne heuristike uz pomoć kompjutera (na primeru realizacije
nastavne teme Pitagorina teorema u 7. razredu osnovne škole i korišćenja Desmos
Graphing Calcula (on line program) utiče na povećanje obrazovnih efekata nastavnog
procesa, doprinosi trajnosti znanja i utiče na povećanje motivacije učenika u
nastavnom procesu. Prema ovom određenju, postignuća učenika meriće se preko
trajnosti znanja i preko motivacije za učenje.
464
Materijal i metode
Populaciju istraživanja predstavljaju učenici 7. razreda Osnovne škole na
području Srema u školskoj 2022/23. godina. Naš uzorak pripada kategoriji namernih
uzoraka (dva odeljenja 7. razreda u eksperimentalnoj i dva odeljenja 7. razreda u
kontrolnoj grupi) 120 učenika od toga 60 učenika kontrolne grupe i 60 učenika
eksperimentalne grupe. Ujednačavanje grupa izvršeno je po principu parova, a s
obzirom na sledeće kriterijume: opšti uspeh učenika u prethodnom polugodištu, uspeh
u predmetu Matematika, uspeh na inicijalnom testiranju i biološki pol. Za statističku
obradu podataka dobijenih na testovima znanja (inicijalnom testu, finalnom testu) i
anketama korišćen je programski paket SPSS 14.0. U istraživanju se analizirani
statistički parametri: aritmetička sredina (AS), standardna devijacija (SD) i standardna
greška (SE). Za proveru postojanja razlike između aritmetičkih sredina rezultata
upoređivanja grupa je t – test (t) uz prag značajnosti od 0.05 kao i koeficijent
korelacije (r). Veličina (intenzitet) efekta nezavisne varijable na zavisnu dobijena je
izračunavanjem eta korelacije (h).
Metode:
Ovo su korišćene metode
- metoda teorijske analize,
- deskriptivna metoda,
- eksperimentalna metoda – didaktički eksperiment sa paralelnim grupama i
- metode pedagoške statistike
U toku primene pojedinih istraživačkih metoda neophodno je bilo koristiti

određene istraživačke tehnike kako bi se što uspešnije realizovali cilј i zadaci
istraživanja, i što efikasnije i racionalnije primenili istraživački instrumenti.
Instrumenti koji će biti konstruisani i primenjeni u istraživanju su:
- Inicijalni test – test utvrđivanja prethodnog znanja i umenja učenika E i K
grupe iz matematike, pre uvođenja eksperimentalnog faktora.
- Finalni test – test ispitivanja znanja i umenja učenika E i K grupe iz
matematike nakon uvođenja eksperimentalnog faktora.
Zadaci:
1. Dužina kateta pravouglog trougla je 3cm i 4cm. Kolika je dužina hipotenuze?
2. Kolika je dužina katete ako je dužina hipotenuze 20cm i jedne katete 16cm?
3. Kolika je dužina katete ako je dužina hipotenuze 5cm i jedne katete 4cm?
465
4. Izračunati obim pravougaonika ako je dijagonala 10cm, a jedna stranica 8cm.

5. Kolika je dužina dijagonale kvadrata ako mu je površina 100 m2?
6. Izračunati obim i površinu △ABC ako je ∢ACB prav, AC = 6cm, a BC = 8cm?
7. Ako je obim jednakostraničnog trougla 9 cm, izračunaj njegovu površinu.
8. Kvadrat MNPQ upisan je u kvadrat ABCD tako da se temena upisanog kvadrata
poklapaju sa polovinama stranica kvadrata ABCD. Tačka M se nalazi na
polovini AB, N na polovini BC, P na polovini CD i Q na polovini AD. Izračuna
obim i površinu upisanog kvadrata ako je AM = 8 cm, a PD 15 cm.
9. Izračunaj dužinu težišne duži koja odgovara kateti jednakokrakog pravouglog
trougla čija je hipotenuza 4√3.
10. Duža stranica pravougaonika je 140% veća od njegove kraće stranice. Za koliko
procenata je dijagonala tog pravougaonika veća od stranice?
Učenici su dobili test znanja iz matematike. Test je primenjen kao merni
instrument za utvrđivanje početnog stanja pre uvođenja eksperimentalnog faktora.
Inicijalno merenje je ostvareno 2022. godine. Inicijalni test je obuhvatio 10
zadataka za proveru znanja iz opšteg matematičkog znanja, opšte školsko gradivo.
Zadaci objektivnog tipa za ispitivanje znanja učenika iz matematike smo
pripremila radi utvrđivanja dostignutog stepena usvojenosti matematičkog znanja u
šestom razredu i sa početka nastavne godine u sedmom razredu.
Grafikon 1. Grafički prikaz gornje tabele inicijalnog testa – histogram
466
Da bismo dokazali da su grupe nezavisne tj. da učenici imaju, sa velikom

verovatnoćom, ista matematička predznanja, radimo t – test nad te dve grupe rezultata
i pokazujemo da je dobijena t – vrednost značajno manja od tablične, te nulta hipoteza
važi. Samo sprovođenje testa se odvija u nekoliko faza:
1. postavlјanje hipoteze i izlistavanje brojčanih rezultata testiranja;
2. uočavanje broja rezultata za svaku od grupa (dakle, po 60 za svaku grupu);
3. računanje aritmetičke sredine svake grupe;
4. računanje zbira kvadrata svakog rezultata, za svaku od dve grupe;
5. računanje kvadrata aritmetičkih sredina za obe grupe;
6. računanje varijanse razlika dve sredine;
7. računanje standardne devijacije;
8. računanje t – vrednosti i upoređivanje sa tabličnim vrednostima, u odnosu na
zadati prag značajnosti. U ovom slučaju, postavljamo npr. sledeću nultu
hipotezu: „prosečni rezultati u obe grupe inicijalnog testiranja se ne
razlikuju“.
Tabela 1. Upoređivanje sa tabličnom vrednošću

INICIJALNI TEST kontrolna grupa eksperim. grupa
zbir svih rezultata, Sx 179,9 184,3
broj učesnika, n 60 60
aritmetička sredina, 2,998 3,071
zbir kvadrata, 930,18 1018,26
kvadrat zbira, 32364,01 33966,49
539,400 566,108
390,599 452,152
6,620 7,663
0,23805
0,487
0,15
467
Na osnovu dobijene t – vrednosti, njenim upoređivanjem sa tabličnom vrednošću

uz prag značajnosti r = 0.05 i sa 120 – 2 = 118 stepeni slobode (2n - 2), koja u tablici
iznosi 1,98, zaklјučujemo da sa 95% sigurnosti možemo prihvatiti našu hipotezu i ,
stoga, biti uvereni da su nam kontrolna i eksperimentalna grupa zaista nezavisne i da
pokazuju pravu sliku stanja u populaciji učenika prema kriterijumu opšteg
matematičkog znanja.
Sada možemo postaviti početnu ili tzv. nultu hipotezu na „prosečni rezultati
testova u kontrolnoj i eksperimentalnoj grupi učenika se ne razlikuju.“
T – test ima za cilј da nam pokaže, preko brojčane vrednosti, da li je ili ne, sa
verovatnoćom od 95% (jer je zadati prag značajnosti r = 0.05) naša nulta hipoteza
tačna, odnosno da li se rezultati u kontrolnoj i eksperimentalnoj grupi zaista razlikuju.
Tabela 2. Sprovođenje t – testa nad rezultatima
FINALNI TEST kontrolna grupa eksperim. grupa
zbir svih rezultata, Sx 343 407
broj učesnika, n 60 60
aritmetička sredina, 5,716 6,783
zbir kvadrata, 2472 3232,5
kvadrat zbira, 117649 165649
1960,816 2760,816
511,184 471,684
8,664 7,995
0,2776
0,5268
2.025
Kako je kritična t - vrednost pri značajnosti r = 0.05 i sa 120 – 2 = 118 stepeni

slobode (2n - 2) jednaka 1,98, to zaklјučujemo da sa 95% sigurnosti možemo reći da
je druga (eksperimentalna) grupa učenika bolјe uradila finalni test od kontrolne grupe.
468
Dodatna obeležja koja možemo odrediti su varijanse i, stoga, standardne

devijacije i standardne greške za obe grupe (koristimo Beselovu korekciju varijanse).
Dalјe, određujemo Fišerov eta koeficijent uticaja inicijalnog testa na rezultate finalnog
testa (tj. uticaj nezavisne varijable na zavisnu):
Tabela 3. Fišerov eta koeficijent uticaja inicijalnog testa na rezultate finalnog
testa (uticaj nezavisne varijable na zavisnu)
kontrolna grupa eksperim. grupa

matematičko očekivanje, E(H) 5,716 6,783
varijansa uzorka, V =
8,6718 7,9992
standardna devijacija, SD 2,9447 2,8282

standardna greška, SE 0,3801 0,3651
Diskusija i zaklјučak o rezultatima istraživanja

Nakon sprovedenog istraživanja smatramo da nastavu treba unaprediti,
pozabaviti se novim univerzalnim samospoznajnim metodama poliformnosti. Dati toj
nastavi slobodu kreiranja časa, što više kreativnosti i samostalnosti u otkrivanju.
Nakon eksperimentalnih provera u samoj nastavi, postalo nam je jasno da efekti takve
metodologije indukuju dinamički pristup sveobuhvatnog sagledavanja problema što
implikuje rađanje trajnih znanja. Zaklјučujemo da modernizovana heuristička metoda
Georga Polye inovirana V. Penavinovim i sličnim idejama, tj. metodskim oblikom
rešavanja zadataka u svetlu poliformnih geometrijskih i negeometrijskih tumačenja
daje izvanredne rezultate u procesu usvajanja matematičkih sadržaja, posebno onda
ako su joj dodati inovacioni elementi. Kako smo računar primenili u nastavi i novu
metodu samospoznajne poliformnosti, zaklјučili smo da je, računar nastavni medij
čija je funkcija učenje traženja informacija, a ne učenje informacija napamet, učenja
kako se uči, kako se rešavaju problemi, a on omogućava i realizaciju metode
istraživanja i otkrivanja. Učenici primenom računara u nastavi matematike usvajaju
ne samo matematička znanja, već uče i da koriste računar. Omogućava im se da budu
aktivni učesnici u nastavnom procesu, što nastavu čini zanimlјivijom, čime se postiže
viši nivo usvajanja znanja, razvija se logično i matematičko mišlјenje, sistematičnost,
tačnost i preciznost u radu, a takođe se formiraju osnove za intelektualni i stvaralački
razvoj. Kroz istraživanje zaklјučili smo da, savremeni nastavni proces teži metodama
i nastavnim oblicima koji će podstaći učenika da aktivno učestvuju u nastavnom
469
procesu. Eksperimentalna grupa je pokazala da je uspešnija nad kontrolnom,

primenom metode poliformne heuristike, izradom zadataka na tri nivoa, pružajući
učenicima kreativnost, slobodu u izradi zadataka a da rešenja budu tačna, kao i
inovativnost u samom radu. Nastavne metode moraju biti interaktivne i omogućavati
dvostranu komunikaciju koja će imati za cilј da kod učenika razvija intuitivno
mišlјenje i da ga podstiče na samostalno rešavanje problemskih situacija i dolaženja
do saznanja. Kompletna metodika matematike sagledana u svetlu principa
poliformnosti zasnovana je na činjenici, koja se može uzeti i kao didaktička aksioma,
da slikovite interpretacije nastavnika, date u vidu višestrukih očiglednosti, daju drugu
dimenziju nastavi matematike. Samim tim i didaktički princip očiglednosti, kao i
ostali nastavni principi javlјaju se kao poliformizam trivijalnih prikazivanja istih
fenomena. Značaj primene principa poliformnosti u nastavi matematike i ne samo
matematike je upravo u njegovoj moćnoj funkciji sveobuhvatnog ostvarivanja
dijalektičkog jedinstva svih varijacija sličnosti ili suprotnosti, pa i paradoksalnih
nestandardnosti, bilo da se radi o aktivnostima učenika, nastavnika, školskog sistema
ili društva uopšte. Ukazujemo da je moderna konfučijansko-sokratovska metoda, tj.
Poliformna samospoznajna heuristička metoda, upravo ona metoda koja je neophodna
savremenoj nastavi matematike, a koju već afirmiše i koju će svakim danom sve više
afirmisati škola 21. veka.
Literatura
Banđur, V., Potkonjak, N. (1990). Metodologija pedagogije, Savez pedagoških društava,
str.115, Beograd.
Marković, Đ. (2010). Metodika nastave matematike. Unireks, Podgorica, ISBN 978-86-427-
0852-2
Nikolić, S. (2016). Metoda samospoznajne poliformne heuristike u nastavi matematike,
doktorska disertacija, Novi Pazar
Nikolić, S. (2021). Inovacija u nastavi matematike kao osnova poliformne samospoznajne
heuristike, Vaspitanje i obrazovanje časopis za pedagošku teoriju i praksu, Zavod za udžbenike
i nastavna sredstva, Podgorica.
Polya, G.(1966). Kako ću riješiti matematički zadatak, Školska knjiga, Zagreb.
Penavin, V. (1971). Struktura i klasifikacija metoda u nastavi aritmetike i algebre, str. 206.
Zavod za udžbenike, Beograd
470
INNOVATION IN MATHEMATICS TEACHING THROUGH THE

PRINCIPLE OF POLYFORMITY AND
THE METHOD OF POLYFORM HEURISTICS
Summary:
Traditional didactics and traditional pedagogy, which deal with general goals, methodologies,
and classifications, are no longer able to respond to the needs of modern teaching in terms of
solving current issues - how to act in all individual educational cases. It is precisely this current
state of pedagogy and didactics that induces the need to look at the mathematics teaching
methodology in a new way, which in the modern constellation of the educational process and
relations, acquires a new sense and meaning - the principle of polyformity. The principle of
polyformity is able to answer the important question of how to implement some
methodological issues, but not in general as in traditional pedagogy and its disciplines, but
completely specifically, coordinated with the goals and content of each individual task, when
teaching and all through the method of polyform heuristics.
Keywords:
mathematics teaching methodology, polyform heuristic self-knowledge method, principle of
polyformity.
471
IMPLEMENTATION OF TRENDS IN THE DIGITAL

TRANSFORMATION OF SOCIETY IN THE MASTER'S
PROGRAM "DESIGN OF THE DIGITAL ENVIRONMENT
OF AN EDUCATIONAL ORGANIZATION"
Evgeniy E. Kovalev1
ORCID 0000-0002-3015-5084
1
Moscow State Pedagogical University (MPGU), Vice-Director of Institute of
Mathematics and Informatics, Moscow, Russia [email protected]
Abstract:
The article discusses the features of the structure and content of training in the master's
program "Designing the Digital Environment of an Educational Organization". The author
presents the mechanisms for implementing the directions of digital transformation in the
training of undergraduates in this area. The author systematizes the means of digitalization that
must be used in teaching students. The article considers the content of training and the
possibility of using digitalization technologies in the implementation of the master's program.
Keywords:
digital transformation, master’s program, training.
472
Introduction
In the modern digital way of society, a necessary condition for the dynamic
progressive development of all industries is the implementation of end-to-end
technologies.
The digital transformation of all sectors of the economy, end-to-end technologies
and changes in the way of life of society dictate an urgent need to train specialists who
are able to effectively substantiate and implement digitalization tools both at
enterprises and in educational organizations.
Big data and data analytics, being an end-to-end technology of the digital
economy, fundamentally change the way of existing information systems and
resources. At the same time, the exponential growth of data in digital format, both in
personalized form and related to various business entities, inevitably leads to the need
to improve existing systems and methods for processing, storing and analyzing big
data (IDC, 2020). The National Technology Initiative is a strategic program aimed at
implementing digital transformation in society (Government of Russian Federation,
2019). Along with the industry level, she considers the development of a digital
infrastructure for data management in education.
Big data processing technologies are the basis for the analysis and forecasting of
government programs and strategies. Their application allows assessing the degree of
openness of data on education to the state, society, objects of economic relations. At
the same time, big data analytics becomes the basis for the individualization of
education, making managerial decisions in case of methodological and organizational
changes, as well as building a system for assessing the quality of education (NTI,
2021).
Materials and methods

The analytical report of the international company The Boston Consulting Group
(BCG) "From personnel to talents" presents the "Target model of competencies 2025",
competencies that are significant for the effective development of the social structure
and economy of the Russian Federation (BCG, 2020). This model includes three
groups of competencies: social behavioral, cognitive and digital skills. Digital skills
in this model include building systems and managing information.
The digital transformation of the educational process requires changes, starting
from the stage of designing educational and work programs, and ending with the final
certification and evaluation of educational results. (Table 1). We based the creation of
a comparative characteristic of concepts and changes in the activities of a teacher on
the UNESCO recommendations on the structure of teachers' ICT competence (
473
UNESCO, 2023) and the basic model of digital economy competences (Government
of Russian Federation, 2019).
Comparative characteristics of concepts and changes in the activities of a modern
teacher (Table 1).
Comparison
ICT Competence Digital Literacy Digital Competence
Characteristics
Mastery
methodical the
basics of training
visual and
didactic materials
means office
technologies;
usage Internet and
digital educational
resources in
Knowledge, skills,
pedagogical
motivation and
Presence of activities;
responsibility for
representations formation positive
four directions
about the motivation to use
DEFINITIONS (information and
functioning PC and of ICT a set of
media competence,
didactic the knowledge and
communication,
possibilities of ICT; skills, which are
technosphere and
necessary for safe
consumption)
and effective use
digital technology
and Internet
resources.
Includes:
digital
consumption
digital
competencies
digital security
Computers with Gadgets, mobile Gadgets, mobile
standard software, devices, tablets, devices, tablets,
simulators for skill virtual glasses virtual reality
development, reality, systems glasses, stereoscopic
training programs 3D visualizations, 3D equipment,
digital educational technologies devices to create
DIGITAL resources virtual (VR) and voluminous material
TECHNOLOGIES (including hosted augmented (AR) objects world based
on web pages), realities, on digital copy
local problem technology and (prototype), virtual
solving network creation devices (VR) and
educational material objects augmented (AR)
management based on digital reality, technology
process copy (prototype), distributed ledger
474
technologies (blockchain),
distributed neurotechnology,
registry technologies
(blockchain), artificial intelligence
technologies (AI), quantum
artificial intellect, technologies,
robotics and robotics and
sensory, virtual sensorics
personal network
Demonstration
digital surround
object copies
Interactive digital
Usage collections cultural heritage
systems to study
of electronic and scientific
real (biological,
TRAINING educational world with
chemical, physical
PROGRAM AND resources and systems 3D
and technical)
ASSESSMENT computer tests for visualizations,
systems
evaluation and Internet
andenvironmental
diagnostics simulators
processes peace
platforms e-
learning
application
Variability in the
choice learning
Process
paths and
Individualization personalization AI
extension
PEDAGOGICAL learning process on based learning,
accessibility
PRACTICES AND e-learning, remote automatic creation
education through
PROFESSIONAL educational portfolio based
open educational
DEVELOPMENT technologies, technologies
spaces (mass open
LMS/LCMS distributed ledger
online courses
(blockchain)
distance courses
of universities)
Ecosystem creation,
realizing the
principles data
ORGANIZATION Accounting Analysis of big protection and
AND CONTROL automation for data (results secure access to
EDUCATIONAL database, training) at e- educational
PROCESS automated jobs learning platforms programs and
Internet resources,
AI systems for
analysis of big data
These changes should be reflected in the training of highly qualified pedagogical
and scientific-pedagogical personnel in the field of informatics and information
technology, capable of research and teaching activities in educational organizations,
implementing educational programs at all levels of education, and also capable of
conducting scientific research in these areas.
475
Results of the research

In 2021th, the Institute of Mathematics and Informatics of the Moscow State
Pedagogical University launched the training of undergraduates in the direction of
"Pedagogical Education" under the program "Designing the Digital Environment of
an Educational Organization". This program tried to incorporate all the competencies
necessary to train a modern teacher who not only must be able to use digital resources
when conducting training sessions, but also be ready to carry out a comprehensive
analysis and digitalization of an educational institution. Some of its promising
activities include:
• development of projects for automation and digitalization of applied
processes and creation of information systems in educational institutions;
• execution of works on creation, modification, implementation and
maintenance of information systems and management of these projects;
• design and implementation of management decisions, taking into account data
analysis in the management of the organization and its educational process;
• analysis and solution of problems in the field of refinement or development
of a new digital solution for an educational organization and selection of
digital solutions for an educational organization;
• application of modern methods and approaches, as well as the use of artificial
intelligence to organize the educational process in the project of digital
transformation of an educational institution.
A feature of the training under the program is the need to integrate digital
technologies, the ability to implement them and evaluate the effectiveness of their use
in the conduct of educational activities.
It is worth noting that STEAM education (S - science, T - technology, E -
engineering, A - art, M - mathematics) is becoming the main pedagogical system in
world education in the implementation of scientific and technical training programs.
STEAM education includes science, technology, engineering, creativity,
mathematics. Teaching students is based on the use of meta-subject and inter-subject
approaches.
The digital transformation of educational systems based on the use of new
(information, electronic, smart technologies and resources) is called SMART (“self-
monitoring, analysis and reporting technology”).
Education is based on the combination of human and digital educational
resources. One of the basic ideas of SMART education is the leading role of the
student in determining the content and in managing the learning process, supported
by advanced electronic resources and digital technologies. SMART education
476
integrates various innovations in the field of e-learning (EL) - virtual learning

environments, cloud services, mobile systems, MOOCs, etc. any time, any place"
Discussion of the research results

The structure of the educational program is built in such a way that
undergraduates consider the entire life cycle process of creating a digital infrastructure
during their studies (Kovalev, 2020).
The content of the educational program includes disciplines that reflect the
essence of digital transformation and allow the formation of competencies for its
implementation in an educational institution:
• Technologies and means of the digital educational environment;
• Methods of pedagogical interaction and knowledge transfer in the digital
educational environment;
• Development of electronic services for the education system;
• Data analysis and educational analytics (analysis of digital footprints and
building educational forecasts);
• Educational data engineering
• Simulators in virtual reality for training;
• Methods and means of interaction with industry 4.0
Conclusion
To improve the effectiveness of training, there is constant interaction with IT
companies that have accumulated experience in implementing and developing
digitalization tools in various fields. At the same time, the key competencies that are
formed during the internship in these companies and when working on educational
projects are:
• organization and implementation of system analysis and reengineering of
applied and information processes;
• modeling of applied and information processes, development of requirements
for the creation and development of information systems and its components;
• organization and performance of work on the feasibility study of design
solutions;
• managing digitalization projects of organizations, making decisions on the
effectiveness of the implementation of these projects;
• training and consulting on the digitalization of solving applied problems and
the introduction of digitalization tools;
477
• refinement or development of a new digital solution for an educational

organization;
• selection of digital solutions for an educational organization and application
of modern methods and approaches to the organization of the educational
process in the project of digital transformation of an educational institution;
• transition to domestic software and methods of companies' migration to
import substitution software.
Bibliography
IDC's Worldwide Big Data and Analytics Spending Guide Taxonomy, 1H19 Retrieved from:
https://www.idc.com/getdoc.jsp?containerId=IDC_P33195.
Uniform requirements for government data management Retrieved from: https://sn.ac.gov.ru
:5001/sharing/VtkjX8Ibk.
National Technology Initiative Retrieved from: https://nti2035.ru .
Kovalev E.E. (2020) System model and tools for the modernization of federal and regional
digital services of statistics and data analytics in education. In the collection: Big data in
education: data analysis as a basis for making managerial decisions. Collection of scientific
articles of the I International Conference. - 2020. P. 339-358.
The Boston Consulting Group (BCG) "From personnel to talents". Retrieved from:
https://roscongress.org/en/materials/bcg-review/
ICT Competency Framework for Teachers. Retrieved from: https://www.unesco.org/en/
digital-education/ict-framework-teachers/
IMPLEMENTACIJA TRENDOVA U DIGITALNOJ

TRANSFORMACIJI DRUŠTVA U MASTER PROGRAMU „DIZAJN
DIGITALNOG OKRUŽENJA OBRAZOVNE ORGANIZACIJE”
Apstrakt:
U članku se razmatraju karakteristike strukture i sadržaja obuke na master programu
"Projektovanje digitalnog okruženja obrazovne organizacije". Autor predstavlja mehanizme
za implementaciju pravaca digitalne transformacije u obuci dodiplomaca iz ove oblasti. Autor
sistematizuje sredstva digitalizacije koja se moraju koristiti u nastavi učenika. U članku se
razmatra sadržaj obuke i mogućnost korišćenja tehnologija digitalizacije u realizaciji master
programa.
Ključne reči:
digitalna transformacija, master program, trening.
478
PRIMENA UPRAVLJAČKIH ALGORITAMA U

PROCESIMA EKSTRAKCIJE I EVAPORACIJE
Boris Ličina 1, Sanja Nikolić 1
ORCID 0000-0002-5090-1590, 0000-0001-9632-2458
1
Visoka škola strukovnih studija za obrazovanje vaspitača i trenera Subotica,
Banijska 67, 24000 Subotica, Republika Srbija
Sažetak/Apstrakt:
U radu je opisan principijelni način upravljanja procesima ekstrakcije i evaporacije. Za oba
procesa prikazan je upravljački algoritam. On je uspešno implementiran krajem 2021. godine
u preduzeću "Melisa farm" iz Svilojeva, kao plod domaćeg znanja i entuzijazma.
Implementacija je urađena sa Siemens PLC upravljačkim sistemom serije S7-300, a
vizuelizacija i upravljanje procesom je realizovano korišćenjem 7” HMI proizvođača Weintek.
U procesu ekstrakcije vrši se regulacija temperature rastvarača (u pripremnom sudu) i
temperature u ekstraktoru gde se odvija najvažniji deo procesa ekstrakcije. Proces evaporacije
se vrši pod sniženim pritiskom, gde se, uz upotrebu vakuum pumpe, postiže ispod 100 mbar
apsolutnog pritiska. U zavisnosti od materije koja se uparava (termodinamička zavisnost) tačka
ključanja se može izračunati korišćenjem Klauzijus-Klaperonove jednačine. Kao grejni
medijum (izvor toplote) u oba procesa koristi se para.
Ključne reči:
ekstrakcija, evaporacija, upravljački algoritam, PLC, HMI
479
Uvod:
Postupci ekstrakcije i uparavanja uglavnom se koriste u kombinaciji. Proces
ekstrakcije predstavlja izdvajanje određenih sastojaka iz biljnih i životinjskih tkiva
korišćenjem selektivnih rastvarača i primenom neke od standardnih procedura:
maceracija, dvostruka maceracija, digestija, protivstrujna i cirkulatorna ekstrakcija…
(Savić, 2014). U zavisnosti od konzistencije ekstrakti se klasifikuju kao: 1. tečni
ekstrakti - tečni ekstrakti i tinkture (extracta fluida, tincturae); 2. polučvrsti ekstrakti
- meki (žitki) ekstrakti (extracta spissa); 3. čvrsti ekstrakti - suvi ekstrakti (extracta
sicca). [1]
Biljni ekstrakti se dobijaju tako što se usitnjeni delovi (uglavnom suve) biljke,
dovode u direktan kontakt sa rastvaračem, u za to predviđenom uređaju - ekstraktoru.
U sledećoj fazi procesa nastaje međuproizvod (miscella), koji se odvaja od čvrstog
ostataka biljne droge. Ako se u procesu ekstrakcije koriste tečni ekstragensi (etanol ili
smeša etanola i vode, i sl.), nakon filtracije se dobija tečni ekstrakt. Kao rezultat
procesa uparavanja (od faze miscelle) u vakuumskom uparivaču nastaje polučvrsti
ekstrakt. Daljim procesom sušenja na odgovarajući način dobija se suvi ekstrakt. [1]
U postrojenju “Melisa farm” već su postojali sofisticirani uređaji italijanske
proizvodnje u kojima se vrši proces ekstrakcije i uparavanja. Međutim, oni su
relativno skromnog kapaciteta, a zbog povećane potražnje pojavila se potreba za
proširenjem proizvodnih kapaciteta. Novi uređaji koji su konstruisani i napravljeni
poseduju 2-3 puta veći kapacitet od inicijalnih.
Ekstrakcija:
Na Slici 1. prikazan je kompletan process ekstrakcije, koji se sastoji od suda
rastvarača, ekstraktora, prihvatnog suda i suda poluproizvoda, kao i pomoćnog suda
za prihvat kondenzata ekstrakcije koji se koristi u sledećem proizvodnom ciklusu.
Proces ekstrakcije je u potpunosti automatizovan i odvija se po upravljačkom
algoritmu kojim upravlja PLC proizvođača Siemens serije S7-300. [2] Za komforno
upravljanje i postavljanje parametara regulacije koristi se 7” upravljački panel (HMI)
proizvođača Weintek. [3] Svaka pojedinačna komponenta (npr. u slučaju otkaza)
može da se postavi u simulacioni režim. U tom slučaju komponente dobijaju plavu
nijansu koja označava da je dotična komponenta u simulaciji, kako je to prikazano na
slikama procesa: Slika 2, Slika 3. i Slika 4.
480
Sl.1. Kompletan process ekstrakcije
Sl.2. Simulacija rastvarača sa pripadajućim sudovima kondenzata
Sl.3. Simulacija rastvarača, ekstraktora i njegovih komponenti
481
Prilikom projektovanja vodilo se računa da boje dočaraju “osnovno” stanje svake

pojedinačne komponente: zeleno – radi, sivo – ne radi, crveno – greška, naravno ako
je kompomponenta u simulaciji, kako je već rečeno, ona uz ova “osnovna” stanja
dobija i plavu nijansu. Pored navedenog, uobičajno je da se prikažu alarmi (kako
aktivni, tako i njihova istorija) i dijagrami bitnih analognih, kako merenih, tako i
upravljačkih vrednosti.
Sl.4. Simulacija ekstraktora, prihvatnog suda i suda poluproizvoda
Uparavanje:
Na Slici 5. prikazan je process uparavanja. Ulazna komponenta (sirovina) za
process uparavanja je izlazna komponenta koja se nalazi u sudu poluproizvoda kod
procesa ekstrakcije. Na isti način kao u procesu ekstrakcije komponente u simulacionom
režimu dobijaju plavu nijansu, kako je to prikazano na slikama procesa: Slika 6. i Slika 7.
Sl.5. Kompletan process uparavanja
482
Sl.6. Simulacija suda materijala i uparivača
Tačka ključanja je temperatura na kojoj se napon pare tečnosti izjednačava sa

spoljašnjim pritiskom. Tačka ključanja je karakteristična za svaku supstancu, a zavisi
od spoljašnjeg pritiska (što je spoljašnji pritisak niži, niža je i tačka ključanja date
supstance). Toplota ključanja na normalnom pritisku (100kPa) za neke supstance
iznosi: voda 100 °C, etanol 78,37 °C, metanol 64,7 °C, kiseonik -182,96 °C, azot -
195,8 °C, butan -0,5 °C, živa 356,73 °C, što je prikazano na Slici 8. dok toplota
isparavanja ovih supstanci iznosi: voda 40,65 kJ/mol, etanol 38,6 kJ/mol, metanol
25,3 kJ/mol, kiseonik 3,41 kJ/mol, azot 2,79 kJ/mol, butan 21 kJ/mol, živa
59,23 kJ/mol.
Sl.7. Simulacija uparivača i njegovih komponenti
483
Sl.8. Pritisak pare kao funkcija temperature za nekoliko različitih tečnosti

Ako su poznata toplota isparavanja i pritisak pare tečnosti na određenoj
temperaturi, tačka ključanja se može izračunati korišćenjem Klazijus-Klaperonove
−1
jednačine, [4] prema kojoj je: 𝑇𝐵 = (1⁄𝑇0 − 𝑅 ∙ ln(𝑃⁄𝑃0 )⁄∆𝐻𝑣𝑎𝑝 ) gde su:
TB tačka ključanja na datom pritisku; T0 temperatura ključanja; R =
8,314472 𝐽⁄(mol ∙ K) univerzalna gasna konstanta; P napon pare tečnosti na datom
pritisku; P0 pritisak pri kome je korespondirajuća temperatura T0 poznata (obično su
podaci poznati za 100 kPa); ∆Hvap toplota isparavanja tečnosti; ln prirodni logaritam.
Suština regulacije temperature procesa uparavanja leži u činjenici da je pritisak na
kome se vrši uparavanje brže promenljiva fizička veličina nego što je to temperatura.
Zbog toga se meri pritisak, a računa se setpoint temperature i po njemu vrši regulacija.
Interesantan članak na temu [5] objavljen je u Japanu 2005. godine koji prikazuje
zavisnost temperature isparavanja od molnog udela etilen glikola u smeši.
Zaključak:
Preduslov za kvalitetno upravljanje procesima svakako je dobro definisan
projektni zadatak i korektno urađen mašinsko-tehnološki projekat. Prilikom odabira
procesne opreme (pumpi, ventila, merila temperature, pritiska, protoka…) treba imati
u vidu karakteristike procesa i korektno izabrati merne opsege. Kada biramo
upravljački hardver (PLC, HMI…), treba voditi računa o karakteristikama procesa i
rukovoditi se zahtevima koji se postavljaju pred projektantom. Mnogo je izazova koje
tom prilikom treba savladati, ali je zadovoljstvo korisnika i potpuna funkcionalnost
postrojenja cilj koji pruža satisfakciju za uloženi trud.
484
Literatura:
Ljiljana Savić: Metode ekstrakcije biljnih materijala: uporedna analiza cirkulatorne ekstrakcije
i ekstrakcije primenom superkritičnog ugljen-dioksida; Lekovite sirovine 2014, vol. 34, br. 34,
str. 93-103; UDC: 661.12.061; 615.322.014:582; DOI:10.5937/leksir1434093S
https://new.siemens.com/global/en/products/automation/systems/industrial/plc/simatic-s7-
300.html
https://www.weintek.com/globalw/
https://chem.libretexts.org/Bookshelves/Physical_and_Theoretical_Chemistry_Textbook_Ma
ps/Supplemental_Modules_(Physical_and_Theoretical_Chemistry)/Physical_Properties_of_
Matter/States_of_Matter/Phase_Transitions/Clausius-Clapeyron_Equation
Muhammad Rusdi, Yoshikiyo Moroi, Hiromichi Nakahara, Osamu Shibata: Evaporation from
Water−Ethylene Glycol Liquid Mixture, https://doi.org/10.1021/la040134g
APPLICATION OF MANAGEMENT ALGORITHMS IN

EXTRACTION AND EVAPORATION PROCESSES
Abstract:
The paper describes the principle way of managing extraction and evaporation processes. A
control algorithm is presented for both processes. It was successfully implemented at the end
of 2021 in the company "Melisa farm" from Svilojevo, as the result of domestic knowledge
and enthusiasm. The implementation was done with the Siemens PLC control system of the
S7-300 series, and the visualization and management of the process was realized using the 7”
HMI manufacturer Weintek. In the extraction process, the temperature of the solvent (in the
preparation vessel) and the temperature in the extractor, where the most important part of the
extraction process takes place, are regulated. The evaporation process is carried out under
reduced pressure, where, with the use of a vacuum pump, pressures below 100 mbar absolute
pressure are achieved. Depending on the substance being vaporized (thermodynamic
dependence), the boiling point can be calculated using the Clausius-Clapeyron equation. Steam
is used as a heating medium (heat source) in both processes.
Keywords:
extraction, evaporation, control algorithm, PLC, HMI
485
CIRKULARNA EKONOMIJA: SAVREMENI KONCEPT

ODRŽIVOG RAZVOJA
dr Jelena Vemić Đurković
ORCID 0000-0002-3379-6530
Sažetak/Apstrakt:
Svetska ekonomija se s jedne strane suočava sa brojnim intezivnim promenama poput rasta
globalizacije, razvoja tehnologije, izmenjenih zahteva potrošača, sve teže borbe za uvećanje
konkurentnosti, a sa druge strane sa brojnim krizama poput finansijske, energetske, ekološke,
klimatske, zdrastvene, bezbednosne, socijalne, kao i krize vrednosti. U većini privreda u
kojima je vladao kapitalistički ekonomski sistem važilo je pravilo da rešavanje problema u
vezi sa pomenutim vrstama krize, mora da sačeka dok se ne dostigne određeni novo
ekonomskog razvoja što je posledično dovelo do kašnjenja u implementaciji mnogobrojnih
rešenja, trajnog uništavanja neobnovljivih resursa, a sve u cilju maksimizacije profita.
Najrazvijenije ekonomije troše mnogo brže resurse nego što priroda može da ih obnovi. To se
sve odvija kao posledica linearnog modela ekonomije koji funkcioniše po principu eksploatiši-
napravi-koristi-baci. Mogućnosti izlaza iz ovakve situacije, sve više ekonomskih istraživača i
teoretičara vide u modelu cirkularne ekonomije, koji svojim principima funkcionisanja
pokušava da zameni model linearne ekonomije i da spreči dalje eksploatisanje neobnovljivih
resursa i ugrožavanje prirode. Osnovna svrha ovog rada jeste da doprinese teorijskoj i naučnoj
valorizaciji koncepta cirkularne ekonomije, kroz sagledavanje glavnih ciljeva, principa i
načina i mogućnosti njene primene u našoj zemlji.
Ključne reči:
cirkularna ekonomija, linearna ekonomija, održiv razvoj, kriza, resursi
486
Uvod
Razvoj linearne ekonomije, od njenog samog nastanka bazirana je na korišćenju
prirodnih resursa kao jednog od glvnih faktora industrijske proizvodnje.
Iskorišćavanje ovih resursa u sve većim količinama i sve većem intenzitetu nameću
pitanja do kada ovaj proces može trajati obzirom da se radi o neobnovljivim prirodnim
resursima (Brnjas, Drašković, Grbić, 2016.). Sve manja raspoloživost ovog faktora
proizvodnje koji će u budućnosti još znatnije uticati na zaoštravanje inače oštre tržišne
utakmice i konkurencije, takođe će uticati i na sve oštriju borbu u cilju raspolaganja
rezervama ovih resursa (Vukadinović, 2018). Posledice klimatskih promena se
ubrzavaju, efekat staklene bašte se duplirao usled sve većih emisija ugljen dioksida,
svetska populacija udvostručila se od 1970. godine, globalna ekonomija je porasla
četiri puta, dok je međunarodna trgovina porasla deset puta. Usled ograničenosti i
neobnovljivosti prirodnih resursa, postojeća linearna ekonomija sa postojećim
obrascima proizvodnje, potrošnje i trgovine postao je neodrživ (Đureta, Mutić,
Mitrović, 2016.). Prethodno navedeno predstavlja snažan argument u prilog afirmaciji
koncepta cirkularne ekonomije čija se osnovna premisa zasniva na tome da se spreči
dalje eksploatisanje neobnovljivih resursa i ugrožavanje životne sredine, tako što će
se koliko god da je tehnološki to moguće otpadni materijali bilo iz procesa
proizvodnje, bilo iz otpada gotovih proizvoda dalje prerađivati, reciklirati odnosno u
novom obliku ući ponovo u proces proizvodnje i upotrebe.
Koncept cirkularne ekonomije sve više privlači pažnju kompanija, akademske
zajednice i kreatora politike kao praktični pristup rešavanju trenutnih izazova
održivosti, transformišući linearni model proizvodnje i potrošnje, koji se odvija po
principu eksploatiši-napravi-koristi-baci, u kružni oblik upravljanja resursima
(Vukadinović, 2022). Ovaj multidimenzionalni koncept novijeg je datuma, teorijski
je još na početku razvoja, a u praksi nije dominirajući u odnosu na linearnu ekonomiju
(Vićentijević, Petrović, 2018). S toga, osnovni cilj ovog rada jeste u afirmaciji daljeg
teorijskog razvoja koncepta cirkularne ekonomije kroz sagledavanje glavnih ciljeva,
principa i načina i mogućnosti njene primene u našoj zemlji. Važnost teme proizilazi
iz činenice da se dalji rast privrede i društva, pored proizvodnje i profita, mora
zasnivati na održivom razvoju i očuvanju životne sredine.
Cirkularna vs. linearna ekonomija i održivi razvoj

Iako se model cirkularne ekonomije u naučnoj i stručnoj javnosti posmatra kao
novi model koji parira linearnom načinu proizvodnje i potrošnje, odnosno koji se
javlja kao optimalno rešenje neodrživosti linearnom pristupu usled neobnovljivosti
resursa i ugroženosti prirodne i društvene sredine, istorijski gledano, ovaj model je
ipak stariji od linearnog. Sama ideja optimizovanja resursa i ponovnog korišćenja
487
proizvoda ne predstavlja novinu, odnosno i u prethodnim periodima proizvodnje

predmeti su se pravili za više generacija, a njihovi delovi su se iskorišćavali za
upotrebu drugih stvari. Ono što je novina kada je cirkularna ekonomija u pitanju, u
smislu razvoja i savremenog načina privređivanja, jesu inovativna tehnološka rešenja
za obnovljivost životnog ciklusa proizvoda. Suština linearnog modela jeste u
jednosmernom procesu, bazira se na korišćenju neobnovljivih resursa, kako bi se
proizveo proizvod, koji se zatim prodaje, kupuje i koristi sve dok ne odsluži svrsi,
nakon čega se tretira kao otpad i odbacuje, a pri tom vrednost se stvara
maksimizacijom količine proizvedenih i prodatih proizvoda, a to znači da se od
kupaca očekuje da će se vremenom rešiti tih proizvoda i kupovati nove, sve više
(Tripković, Arsić, Dobričanin, 2021). Prvi znaci da je linearni pristup neodrživ javili
su se 70-tih godina prošlog veka sa naštnom krizom, odnosno kada su se cene nafte
na tržištu utrostručile. Pored ekonomskih razloga (rast troškova iskorišćavanja
resursa), sve veća potreba da se kreira alternativa linearnom modelu, proistekla je i iz
ekoloških razloga, odnosno sve veće ugroženosti prirode i njenih resursa (vazduha,
vode, zemlje) usled prizvodnje i potrošnje proizvoda i stvaranja otpada. Neophodnost
pronalaženja alternative linearnom pristupu doprineli su i procesi globalizacije koji su
s jedne strane, uzrokovali povećanje životnog standarda i kupovne moći, a sa druge
strane produbili jaz između siromašnih i bogatih. Na kraju, energetske krize, krize
ekonomije koje su nastupile kao posledica svetske ekonomske krize, prirodne
katastrofe, poput zemljotresa i velikih poplava, ratne krize i tenzije u svetu, kao i kriza
izazvana pandemijom korona virusa, svakako su još više dali na značaju konceptu
cirkularne ekonomije koji predstavlja efikasnu alternativu linearnom pristupu
privređivanja.
Cirkularna ili kružna ekonomija predstvlja inovativan model i pristup upotrebi
resursa, proizvodnje i potrošnje proizvoda (Radovanović, Đurić, 2021). Njena suština
je u smanjivanju eksploatacije neobnovljivih resursa recikliranjem, odnosno upotreba
potrošenih proizvoda, otpada, postaje glavni izvor novih resursa i materijala za
proizvodnju. Ovaj model zahteva potpuno rekonstruisanje načina proizvodnje jer uz
pomoć inovativnih tehnologija proizvodi proizvode na takav način da se oni mogu
dopunjavati, preraditi i reciklirati (Kolarić, 2017).
Zbog prethodno navedenog, mnogi smatraju da se model cirkularne ekonomije
kao nov ekonomski model održivosti potencira samo radi zaštite životne sredine, da
predstavlja samo drugo ime za reciklažu i da ne pogoduje ni ekonomskom rastu ni
poslovanju. Cirkularna ekonomija je suprotnost linearnoj ekonomiji i predstavlja
najnoviji pokušaj stvaranja koncepta integracije ekonomskih aktivnosti i životne
sredine na održiv način. Zbog toga se sve više afirmiše cirkularni model ekonomije
koji pomera granice ekološke održivosti i naglašava princip transformacije proizvoda
na načina da se uspostavlja veza iumeđu ekoloških sistema i ekonomskog rasta. Ova
488
veza se uspostavlja tako što se stvaraju samoodrživi proizvodni sistemi u kojima se

materijali koriste iznova nakon iskorišćenosti gotovog proizvoda (Vukadinović,
2018.). Cirkularna ekonomija nudi novi model „proizvod – otpad - proizvod“.
Osnovni izvor ekonomskog rasta jeste što veća ponovna upotreba materijala iz
proizvoda koji su završili svoj „životni ciklus” i što manje korišćenje novih resursa
(Mitrović, Manić, 2020.). Poruka koju ovaj model promoviše je: ne razmišljajte o
otpadu, nego o proizvodu – odnosno o tome kako je dizajniran, koliko je reciklabilan,
kako je proizveden i koliko je prijatelјski po okolinu. Proizvodi su tako dizajnirani da
mogu lako da se ponovo upotrebe, rastave, poprave ili recikliraju. Pri tome se u
proizvodnji koriste obnovlјivi izvori energije (Mitrović, Radosavljević, Veselinov,
2020.).
Koristi od primene koncepta cirkularne ekonomije

Cirkularna ekonomija promoviše konkurentnost, inovacije, otvara efikasnije i
inovativnije načine proizvodnje, održiv rast, štiti životnu sredinu, ali istovremeno
doprinosi ekonomskom razvoju i otvaranju novih radnih mesta. Autori Mitrović i
Jandrić naglašavaju da se ekonomske koristi od uvođenja cirkularne ekonomije
ostvaruju na tri nivoa: privrede, preduzeća i potrošača (Mitrović, Jandrić, 2019.):
Za privredu se značajne materijalne uštede ogledaju u smanjivanju rizika
cenovne nestabilnosti i smanjene ponude, povećanju stope zaposlenosti i
produktivnosti (multiplikativni efekat) i dugoročnih opštih koristi (smanjenje
eksternih efekata). Cirkularna ekonomija omogućava privredama održiv rast,
smanjenje zavisnosti od promena na tržištima resursa i smanjenje izloženosti naglim
promenama cena kao i negativnim eksternalijama (smanjuju se eksterni troškovi koji
nisu pali na teret preduzeća).
Kada su u pitanju koristi koje preduzeća imaju od cirkularne ekonomije onda se
može istaći sledeće: preduzeća ostvaruju smanjenje troškova nabavke materijala,
dolazi do poboljšane interakcije sa kupcima i povećanja njihove lojalnosti. smanjuje
se kompleksnost finalnih proizvoda čime se lakše upravlja njegovim životnim
ciklusom.
Potrošači i korisnici proizvoda takođe ostvaruju koristi u cirkularnoj u odnosu na
linearnu ekonomiju, pri čemu se one ne ogledaju samo u promeni cene finalnih
proizvoda. Prvo, potrošači imaju koristi od manjih troškova koji nastaju zbog prerane
zastarelosti proizvoda usled ubrzanog tehničkog progresa. Te koristi proizilaze iz
mogućnosti višestruke upotrebe jednog proizvoda i spremnosti proizvođača da taj
proizvod preuzme kada kupcu više nije potreban, odnosno ne zadovoljava potrebu na
način na koji to kupcu odgovara. Proizvođač preuzima proizvod čije komponente
489
može ponovo da upotrebi, a saradnja između kupca, odnosno korisnika je definisana

ugovorom. Na taj način se smanjuju troškovi vlasništva nad nekim proizvodom.
Takođe, potrošači imaju koristi od povećane mogućnosti izbora i prilagođavanja
proizvoda kupcima. Proizvođač može da kreira proizvod u skladu sa željama kupaca
po pitanju trajnosti, tipa upotrebe, broja i vrstu komponenti i dodataka, što se sve
reguliše kroz različite ugovorne opcije i razlikuje se od sadašnje standardne prakse
kupovine dobara. Potrošači u okviru cirkularne ekonomije imaju i tzv. sekundarne
koristi kada proizvodi imaju više funkcija od svoje osnovne i na taj način
zadovoljavaju potrebe za koje prvobitno nisu namenjeni.
Studija „Unutrašnji rast: Vizija cirkularne ekonomije za konkurentnu Evropu“
pruža nove dokaze koji idu u prilog predviđanju da će kroz primenu principa
cirkularne ekonomije i tehnološku revoluciju, Evropa povećavati svoju resursnu
produktivnost i do tri procenta godišnje, što bi ekonomiji Evropske unije stvorilo
dodatnu korist, u pogledu ekonomike primarnih resursa, od čak 0,6 biliona evra
godišnje, do 2030. godine. Pored toga, od eksternih i aktivnosti koje nisu u direktnoj
vezi sa primarnim resursima, bili bi ostvareni dodatni ekonomski benefiti od 1,2
biliona evra, čime bi ukupna godišnja korist bila na nivou od oko 1,8 biliona evra u
poređenju sa trenutnom. Izveštaj „Uticaj politika cirkularne ekonomije na tržište rada“
iz 2018. godine, predviđa da će primenom cirkularne ekonomije bruto društveni
proizvod (BDP) u Evropskoj uniji rasti na godišnjem nivou za skoro 0,5% više, u
odnosu na status quo scenario, do 2030. godine. U scenariju cirkularne ekonomije
očekuje se neto porast broja radnih mesta od oko 700.000 u poređenju sa bazičnim.
Prema projekcijama Međunarodne organizacije rada (ILO) iznetim u publikaciji
Greening with Jobs, po scenariju cirkularne ekonomije zaposlenost u svetu bi rasla po
stopi od 0,1% na godišnjem nivou do 2030. godine, u poređenju sa uobičajenim
scenarijem. Prema nalazima u istoj publikaciji, na svetskom nivou, zaposlenost u
uslužnom sektoru bi porasla za otprilike 50 miliona radnih mesta, a u sektoru
upravljanja otpadom za oko 45 miliona. Osim toga, cirkularni scenario bi mogao da
ima značajne pozitivne efekte u pogledu kreiranja potrebe za novim poslovima u
sektoru „zajedničke ekonomije“, kao i kod delatnosti orijentisanih na popravku i
rehabilitaciju proizvoda široke potrošnje (Glušćević, Kaluđerović, 2019.str.11).
Mogućnosti primene cirkularne ekonomije u Srbiji

Evropska komisija je krajem 2015. godine usvojila novi zakonski okvir koji kroz
investicije podstiče tranziciju privrede u cirkularnu ekonomiju kako bi se
modernizovala i osnažila privreda Evrope, povećala njena kompetitivnost i obezbedio
održiv ekonomski rast u budućnosti. Ovaj paket evropskih propisa ima za cilj da
doprinese smanjenju nastanka i kvalitetnijem zbrinjavanju otpada, uštedi energije i
490
smanjenju potrošnje resursa do 2030. godine. Srbija se nalazi u tranzicionom periodu

liberalizacije tržišta, te je od strane Evropske komisije prepoznata kao zemlja sa
tranzicionom ekonomijom. Privatni kapital postaje primamljiv za strane i domaće
ulagače, koji time stiču veću mogućnost da izađu na domaće i strano tržište, poštujući
tržišna pravila. Srpski proizvođači će u predstojećem periodu biti obavezni da poštuju
pravila i standarde Evropske unije, kako bi svoj proizvodni kapacitet plasirali na
evropsko tržište.Trenutno, Srbija prati linearni model proizvodnje i evidentan je
veoma slabo organizovan sistem tretiranja otpada koji se procenjuje na 5-7%, udeo
korišćenja primarne energije iz obnovljivih izvora (oko 21%), kao i veoma nizak nivo
svesti o održivom razvoju i cirkularnoj ekonomiji, koji karakteriše i nepostojanje
obrazovnog tela koje bi se bavilo cirkularnom ekonomijom i zakonodavstvom. Ova
struktura ne podržava razvoj novih sistema koji bi podstakli tranziciju ka cirkularnoj
ekonomiji (Mitrović, Radosavljević, Veselinov, 2020.).
U toku izrade Programa razvoja cirkularne ekonomije u Srbiji, za peridod od
2022. do 2024. godine u cilju što boljeg sagledavanja trenutne situacije kao i
perspektive modela cirkularne ekonomije u našoj zemlji, rađena je SWOT analiza.
Najznačajniji zaključci u vezi snaga povodom primene cirkularne ekonomije u našoj
zemlji su: privreda iskazuje interesovanje za cirkularnu ekonomiju, sve više se uvode
zakonski propisi koji idu u prilog razvoju cirkularne ekonomije (npr. naplaćivanje
plastičnih kesa), postoji veliki broj obuka i projekata iz oblasti cirkularne ekonomije,
svest građana o zaštiti životne sredine i benefitima cirkularne ekonomije raste. Kao
najznačajnije slabosti povodom primene cirkularne ekonomije u našoj zemlji
istaknute su: upravljanje otpadom je slaba tačka Srbije, izostanak sankcija u vezi
neadekvatnog upravljanja otpadom, niska iskorišćenost ostataka iz procesa
proizvodnje i slaba razmena informacija o njihovom mogućem iskorišćenju među
privrednim subjektima, nerazvijen cirkularni model upravlјanja proizvodima od
plastike za jednokratnu upotrebu i korišćenje održivijih materijala. zastarela
tehnologija. nedovoljna obrazovanost za upravljanje procesima cirkularne ekonomije,
nedovoljno razvijena svest i informisanost privrede, preduzeća i potrošača o
benefitima cirkularne ekonomije, nepostojanje strateškog dokumenta o cirkularnoj
ekonomiji, zavisnost privrede od uvoza sirovina, nedovoljno ulaganje i stimulisanje
modela cirkularne ekonomije, skromna ponuda kredita za cirkularnu ekonomiju.
Tranzicija ka cirkularnoj ekonomiji zahteva suštinske promene u načinu na koji
se planiraju i sprovode proizvodne aktivnosti, odnosno načinu na koji se proizvodi
dizajniraju, proizvode i koriste. Takođe, zahteva i promenu načina na koji se društvo
odnosi prema potrebama i stavlјa akcenat na nove vrednosti proizvoda i usluga, kao
što su očuvanje resursa i zaštita životne sredine. Za ostvarivanje cirkularnosti u
privredi neophodan je razvoj adekvatnih poslovnih modela, zasnovanih na
inovacijama, koji će dati odgovor na buduće zahteve potrošača i korisnika usluga na
491
domaćem i međunarodnom tržištu, kao što su primena cirkularnog dizajna proizvoda,

produženi životni vek proizvoda, ponovna upotreba i popravka proizvoda, mogućnost
reciklaže materijala i dr. Takođe, takvi modeli pre svega moraju da omoguće
privredim subjektima da ostvare svoj primarni cilј - stvaranje profita i povećanje
konkuretnosti. S druge strane, i dalјi razvoj infrastrukture i funkcionisanje lokalnih
zajednica treba uskladiti sa principima cirkularne ekonomije, kako bi se smanjio
negativan uticaj na zdravlјe lјudi i životnu sredinu. Tako nešto zahteva
multidisciplinaran pristup i saradnju donosioca odluka, privrednih subjekata, naučno-
istraživačkih organizacija i organizacija civilnog društva na novom, višem, nivou, kao
i razmenu pouzdanih informacija, da bi se što bolјe identifikovali potencijali i izazovi
na tom putu i pronašla adekvatna rešenja (Programa razvoja cirkularne ekonomije u
Srbiji, za peridod od 2022. do 2024. godine).
Zaključak
Eksploatacija prirodnih neobnovljivih resursa i negativni uticaj na životnu
sredinu postaju osnovne tačke oslonca za razvoj novog modela koji bi trebao da
zameni tradicionalni linearni model ekonomije. Dosadašnja primena modela
cirkularne ekonomije nedvosmisleno dokazuje da je moguće smanjiti ekspolataciju
prirodnih resursa i smanjiti negativne uticaje na životnu sredinu. Održivi razvoj je
neposredno povezan sa novim konceptom ekonomije jer se bazira na korišćenju već
korišćenih materija iz prethodnog procesa proizvodnje. Ovakvim konceptom se dolazi
do velikih ušteda na troškovima kao i velikih socioekonomskih efekata. Činjenica da
je jedan broj velikih svetskih kompanija naklonjen ovom konceptu već govori da su
perspektive za dalju afirmaciju otvorene (Vukadinović, 2018).
Cirkularna ekonomija predstavlja mogućnost za ubrzani razvoj Srbije, veću
konkurentnost privrede i otvaranje novih radnih mesta (Arsić, Premović 2021). Ona
zahteva primenu novih tehnologija i modernizaciju društva, veće angažovanje svih
aktera, promenu svesti, dosadašnjih obrazaca ponašanja i biznis modela. Uvođenje
cirkularne ekonomije takođe će doprineti manjem zagađenju životne sredine i
očuvanju prirodnih resursa, što će omogućiti građanima bolji kvalitet života i sigurniju
budućnost (Mitrović, Radosavljević, Veselinov, 2020.).
Ekonomski rast i razvoj se ne može posmatrati odvojeno od potrošnje prirodnih
resursa, od prirodne sredine. Cirkularna ekonomija predstavlja rešenje za postizanje
održivog rasta i razvoja, odnosno daje odgovor na pitanje kako proizvoditi dobra i
usluge ne samo radi održavanja, već i obezbeđivanja daljeg rasta životnog standarda
sve rastućeg broja ljudi, a bez istovremenog rasta potrošnje prirodnih resursa i sirovina
i uvećavanja otpada u prirodu. Dakle, cirkularna ekonomija pospešuje harmonizaciju
ekonomskih, ekoloških i društvenih ciljeva kroz očuvanje vrednosti već proizvedenog
492
što je duže moguće, za razliku od linearnog modela gde je prosek trajanja oko devet
godina.
Literatura:
Arsić, L., Premović, J. (2021) Institucionalni okvir za razvoj modela cirkularne ekonomije u
Srbiji. Zbornik radova: Ekonomska politika u Srbiji i svetu u 2021: u susret globalnim
šokovima i rastućoj neizvesnosti, 155-167.
Brnjas, Z., Drašković, B., Grbić, V. (2016) Cirkularna ekonomija: Savremeni koncept efikasne
i održive ekonomije. Ecologica: nauka, privreda, iskustva, 23(84), 685-689.
Đureta, V., Mutić, M., Mitrović, S., Bogdanović, M. (2016) Osnove cirkularne ekonomije,
Deutsche Gesellschat fur, Beograd.
Glušćević, M., Kaluđerović, Lj. (2019) Analiza kapaciteta jedinica lokalne samouprave u
pogledu stvaranja uslova za prelazak na cirkularnu ekonomiju, Publikacija u okviru projekta
„Upravljanje otpadom u kontekstu klimatskih promena (DKTI)“, Deutsche Gesellschat fur,
Beograd. ISBN – 978-86-80390-36-3
Kolarić, N. (2017) Cirkularna ekonomija-novi način upravljanja resursima, Doctoral
dissertation, University of Rijeka. Faculty of Tourism and Hospitality Management.
Mitrović, S., Radosavljević, I., Veselinov, M. (2020). Cirkularna ekonomija kao šansa za
razvoj Srbije, OEBS, Srbija.
Mitrović, Đ., Jandrić, M. (2019) Tranzicija ka cirkularnoj ekonomiji i promene na tržištu
rada,https://www.researchgate.net/profile/DjordjeMitrovic/publication/347494798_Tranzicij
a_ka_cirkularnoj_ekonomiji_i_promene_na_trzistu_rada_Transition_to_Circular_Economy_
and_Labour_Market_Changes/links/5fde28b092851c13fea363fb/Tranzicija-ka cirkularnoj-
ekonomiji-i-promene-na-trzistu-rada-Transition-to-Circular-Economy-and-Labour-Market-
Changes.pdf
Mitrović, Đ., Manić, E. (2020) Tranzicija ka cirkularnoj ekonomiji u zemljama Evropske
unije–konvergencija ili divergencija. Ekonomske ideje i praksa, 38, 27-49.
Program Razvoja cirkularne ekonomije u Republici Srbiji, za period 2022-2024. godine,
https://srda.rs/wp-content/uploads/2021/12/Program-razvoja-cirkularne-ekonomije-u-RS-za-
period-2022-2024.-godine.pdf
Radovanović, M., Đurić, M. (2021) Razvoj standarda u oblasti cirkularne ekonomije. Zbornik
Međunarodnog kongresa o procesnoj industriji–Procesing, 34(1), 193-204.
Tišma, S., Boromisa, A-M., Fundak, M., Čermak, H. (2017.): Okolišne politike i razvojne
teme, Alinea, Zagreb.
Tripković, A., Arsić, L., Dobričanin, S. (2021) Izazov funkcionisanja i razvoja malih i srednjih
preduzeća u cirkularnoj ekonomiji The challenge of functioning and development of small and
medium enterprises in the circular economy. Ecologica, 28(101), 50-56.
493
Vićentijević, K., Petrović, Z. (2018) Računovodstvo u funkciji cirkularne

ekonomije. Ecologica, (91), 608-613.
Vukadinović, P. (2018) Ekologija između linearne i cirkularne ekonomije. Ecologica, Vol.24,
No 90,pp.231-236.
Vukadinović, S. (2022) Cirkularna ekonomija i zapošljavanje u Evropskoj uniji, Monografija,
Univerzitet Edukons, Sremska Kamenica.
CIRCULAR ECONOMY: MODERN CONCEPT OF

SUSTAINABLE DEVELOPMENT
Abstract:
On the one hand, the world economy is facing with numerous intensive changes such as the
growth of globalization, the development of technology, changed consumer demands, the
increasingly difficult struggle to increase competitiveness, and on the other hand, numerous
crises such as financial, energy, environmental, climate, health, security, social , as well as
value crises. In most economies, in which the capitalist economic system ruled, the rule was
that solving problems related to the aforementioned types of crisis, must wait until a certain
new level of economic development is reached, which consequently led to a delay in the
implementation of numerous solutions, permanent destruction of non-renewable resources,
and all in order to maximize profits. The most developed economies consume resources much
faster than nature can renew them. It all happens as a consequence of the linear model of the
economy, which operates according to the principle of exploit-make-use-throw. More and
more economic researchers and theorists see the possibility of a way out of this situation in the
circular economy model, which with its principles of functioning tries to replace the linear
economy model and to prevent further exploitation of non-renewable resources and
endangering nature. The main purpose of this paper is to contribute to the theoretical and
scientific valorization of the concept of circular economy, through an overview of the main
goals, principles and ways and possibilities of its application in our country.
Key words:
circular economy, linear economy, sustainable development, crisis, resources
494
MEDIJI, DRUŠTVENE MREŽE I APLIKACIJE ZA

INFORMISANJA MLADIH
Varvara Lazarević 1 , Darko Lazarević 2
ORCID 0009-0007-2868-5987
1
Visoka tehnička škola strukovnih studija u Novom Sadu, Novi Sad, Republika Srbija,
[email protected].
2
Potpredsednik međunarodne mreže medija za mlade, Omladina JAZASA Novi Sad,
Novi Sad, [email protected]
Sažetak/Apstrakt:
U radu su prikazani rezultati istraživanja o medijskom izveštavanju za mlade, kao i
karkteristike ponašanja mladih u odnosu na medije, društvene mreže i aplikacije u Republici
Srbiji. U radu se takođe prikazuje na koji način nove medijske tehnologije i sve veći broj
društvenih mreža utiču na svakodnevni proces informisanja. Specifičan način odnosa prema
medijima i novim tehnologijama, uslovio je razvoj informisanja mladih od 15 do 30 godina u
skladu sa digitalizacijom, promenama medijskih formata i sve većim udelom informacionih
tehnologija u ovom procesu. U radu su dati primeri specifičnih oblika informisanja za mlade,
kao i omladinskih medija na republičkom i regionalnom nivou, tako i tendencije razvoja ove
oblasti medijskog izveštavanja u skladu sa razvojem novih tehnologija. Zaključak je da se u
okviru obrazovanja ili kurikuluma pojedinih predmeta trebaju uvesti elementi medijske
pismenosti, kao i teme o pozitivnom i negativnom uticaju društvenih mreža na psihološki
razvoj mladih u Srbiji. Takođe je potrebno prilagoditi medijske sadržaje mladima kako bi se
uticalo na bolje informisanje.
Ključne reči:
informisanje, mladi, društvene mreže, omladinski mediji.
495
Uvod
Cilj rada je prikaz podataka o problemima i praksi izveštavanja o mladima u
sredstvima javnog informisanja, kao i tendencija osnivanja medija koji tematski i
sadržajno obrađuju teme koje se isključivo tiču mladih (u daljem tekstu mediji za
mlade).
U radu su prikazani podaci i rezultati istraživanja koji govore o položaju mladih,
ali i o njihovim navikama, stavovima i problemima sa kojima se suočavaju, kroz
različite metode ispitivanja. Rezultati istraživanja dobijeni su iz programa „Glas
mladih u demokratskim procesima“ na osnovu postavljenih indikatora. Ovo
istraživanje se sprovodi svake godine, a rezultati se u okviru Alternativnog izveštaja
o položaju i potrebama mladih (Koms, 2022) za svaku godinu javno objavljuju u
sredstvima javnog informisanja.
Metodologija istraživanja
Istraživanje je sprovedeno u periodu od maja do jula 2022. godine. Prema
metodološkom pristupu i načinu prikupljanja podataka, istraživanje je kvalitativno i
kvantitativno, odnosno korišćene su obe metode istraživanja i prikupljanja podataka.
Istraživanje je obuhvatilo nekoliko tehnika prikupljanja podataka:
1. Analiza dokumenta (desk analiza) pomoću koje je analiziran institucionalni
i normativni okvir i sve tematske oblasti koje određuju položaj mladih, a da je moguće
podatke prikupiti kroz desk istraživanje.
2. Intervjui sa relevantnim akterima korišćeni su za kvalitativno istraživanje
pojedinih tema, sa odabranim učesnicima na osnovu kriterijuma relevantnosti za datu
temu. Teme za intervjue birane su na osnovu procene gde je potrebno doći do dodatnih
saznanja, a gde nam desk analiza nije dala sve potrebne podatke.
3. Onlajn upitnik za mlade uzrasta od 15 do 30 godina na teritoriji Republike
Srbije. Tip uzorka je namerni/ciljani na populaciju mladih kao dela opšte populacije
u odnosu na godine (od 15 do 30 godina), a u okviru tog (osnovnog) skupa, uzorak je
slučajni, stratifikovan na osnovu godina, pola i mesta stanovanja.
Upitnik se sastojao iz osam grupa pitanja: 1. Osnovni podaci; 2. Politička
participacija; 3. Vrednosti mladih; 4. Mediji, društvene mreže i aplikacije; 5.
Obrazovanje, zapošljavanje i mobilnost; 6. Društveni aktivizam i učešće mladih; 7.
Bezbednost i zdravlje mladih; 8. Volonterski rad. Kombinovana su otvorena i
496
zatvorena pitanja (ponuđeni odgovori, višestruki odgovori i skale), a upitnik se

sastojao od ukupno 99 pitanja. Nijedno pitanje nije bilo obavezno za ispitanike/ce.
Upitnik je popunilo ukupno 1.117 mladih ispitanika sa teritorije Republike Srbije.
Najveći broj odgovora dali su ispitanici od 15 do 19, odnosno od 20 do 24 godine
(oko 70%), dok su ispitanici od 25 do 30 godina bili nešto manje zastupljeni u
prikupljenim odgovorima (oko 30%). Upitnik je popunio gotovo jednak broj
muškaraca i žena, s malom prednošću zastupljenosti žena (52%) u odnosu na
muškarce (48%).
Tabela 1. Prikaz uzorka istraživanja u odnosu na godine starosti i polnu strukturu
Ispitivanje je urađeno na teritoriji Republike Srbije, a odgovore na upitnike dali

su mladi iz većih i manjih gradskih sredina i opština.
Tabela 2 prikazuje raspodelu pristiglih odgovora prema tipu naselja, te se može
zaključiti da su stavovi mladih o važnim temama za njihov život dali gotovo u
jednakoj meri stanovnici opština sa manjim brojem stanovnika (oko 55%) i izrazito
gradskih sredina (oko 45%).
Tabela 2. Prikaz uzorka u odnosu na tip naselja ispitanika
Ispitivanje je obuhvatilo sve geografske celine naše zemlje: Beogradski region,

region Vojvodine, Zapadne i Centralne Srbije, kao i Istočne i Južne Srbije. Tabela 3
prikazuje da su procenti ispitanika jednako zastupljen u sve četiri navedene oblasti, te
se u skladu sa prethodnim podatkom može zaključiti da podaci realno prikazuju
mišljenja, stavove i navike mlade populacije na naznačene teme.
497
Tabela 3. Prikaz uzorka u odnosu na region u kome žive ispitanici
Mediji, društvene mreže i aplikacije koje koriste mladi

Rezultati Alternativnog izveštaja o položaju i potrebama mladih (Koms 2022)
sadrže deo o ispitivanju medijskih navika mladih od 15 do 30 godina, kao i o
korišćenju društvenih mreža i aplikacije.
Deo korpusa pitanja čini pitanje: Da li koristite instalirane njuz aplikacije
(aplikacije različitih portala, medija koje obaveštavaju o aktuelnostima, vestima) na
telefonu? Pozitivan odgovor dalo je nešto više od trećine mladih uz podatak da ih
često koristi, što se može videti u grafikonu prikazanom na slici 1.
Slika 1. Grafikon korišćenja njuz aplikacija na mobilnom telefonu prikazano u

procentima
Poredeći rezultate pozitivnih odgovora u pet poslednjih godina, možemo
zaključiti da se na mobilnim uređajima svakako nalaze njuz aplikacije, ali one nisu
jedini izvor informisanja mladih. Procenti od 2018. do 2022. godine variraju od 22 do
38%, što nam govori da je broj korisnika njuz aplikacija u porastu, što je veoma dobro
vidljivo i na grafikonu prikazanom u slici 1. Nivo medijske pismenosti, ali i poverenja
u medije može se detaljnije izučavati vođeni ovim podacima.
Izveštaj o položaju i potrebama mladih sadrže deo o ispitivanju o tome koliko
često mladi posećuju informativne sajtove i aplikacije. Odgovori koje je ovo
498
ispitivanje donelo jesu da se više od polovine ispitanika tek nekoliko puta nedeljno ili
još ređe (od jednom nedeljno) informiše kroz informativne sajtove i aplikacije što je
prikazano u grafikonu na slici 2. Procenat onih koji se informišu više puta dnevno
preko informativnih sajtova i aplikacija iznosi svega 17,5%, što je slično kao i
prethodnih godina.
Slika 2. Grafikon korišćenja njuz
aplikacija na mobilnom telefonu prema
broju poseta u određenom vremenskom
periodu, izraženo u procentima
Zaključak može biti da je tendencija
informisanja putem njuz aplikacija u
padu, te se više treba usmeriti ka
nalozima pojedinih medija na društvenim
mrežama. Tendencija informisanja
putem društvenih mreža zabeležena je u
više godina unazad (u grafikonu su
prikazani podaci od poslednjih pet godina, slika 2) i tom temom se bave istraživanja
iz oblasti tehničkih, medijskih/komunikoloških, ali i marketinških studija i posebno je
analizirana u brojnoj literaturi. Ono što je specifičnost ovog dela istraživanja jeste
frekvencija poseta društvenim mrežama (Koms, 2022).
Na pitanje koliko često koriste
društvene mreže ukoliko imaju profile
na njima došlo se do rezultata da je
društvena mreža koja trenutno dominira
u odnosu na druge - Instagram.
Instagram svakodnevno koristi 9 od 10
ispitanika, mreža koja se nalazi na
drugom mestu je Tik-Tok (7 od 10
ispitanika), dok se nekoliko mesta iza
njih nalaze LinkedIn, Facebook i
Twitter (koje svakodnevno koristi tek 1
od 4 ispitanika). Tačni podaci o
pomenutim društvenim mrežama
prikazani su u grafikonu datom u slici 3.
Slika 3. Grafikon korišćenja društvenih

mreža na mobilnom telefonu prikazano
u procentima
499
Uticaj društvenih mreža na različite aspekte života sve je češći predmet

proučavanja. Posebno je zanimljiva činjenica da se približavamo periodu u kojem
najmlađi ispitanici (od 15 godina i mlađi koji dolaze) neće poznavati svet bez
društvenih mreža. U tom kontekstu, posebno treba istaći prednosti društvenih mreža
za brzinu dostupnosti informacija, novih metoda učenja i saznanja, ali i primetiti da
postoji značajan broj mladih (oko 45%) koji negativno ocenjuje uticaj društvenih
mreža na svoje slobodno vreme (Koms, 2022.).
Informisanje mladih na klasičnim medijima

Kako bi se povećao broj gledalaca i slušalaca trebalo bi prilagoditi medijske
sadržaje i mlađoj populaciji te tako uticati na bolje informisanje mladih. Iako većina
javnih servisa ima medijske sadržaje za sve starosne kategorije stanovništva,
zabeležen je izuzetno mali procenat njihovih gledalaca/slušalaca. (Lazarević, 2022).
Tako imamo primere da se u medijskom diskursu mogu najčešće pronaći mladi u
negativnom kontekstu, odnosno emisije koje su posvećene mladima nisu emitovane u
odgovarajućim vizuelnim formatima, te ne zaokupljuju pažnju mladih recipijenata
(Radok, 2015).
Elektronski mediji i mladi
Iako se smatra da veliki deo informacija mladi dobijaju putem društvenih mreža,
ipak deo televizijskog programa ima redovne pratioce među mladima. U tekstu “Press
is not dead generacija Z diže iz mrtvih periodičnu štampu” portal Cenzolovka iznosi
podatke da mladi najčešće prate dokumentarne i filmske sadržaje (Cenzolovka, 2023, a).
Osim javnih servisa i svi mediji s nacionalnom frekvencijom dužni su da imaju
medijske sadržaje posvećene mladoj populaciji, što veliki deo medija ne poštuje i time
krši etički kodeks medija. Takođe u negativnom navođenju (dato u tekstu “Šta mladi
žele da gledaju na televizijama s nacionalnom frenkvencijom” portal Cenzolovka),
treba navesti i činjenicu da veliki broj medija u svom govoru mržnje i medijskim
sadržajima često imenuje mlade što svakako ne doprinosi medijskoj slici mladih i
njihom interesu za konzumiranje takvih medija (Cenzolovka, 2023, b).
Pažnja mladih godinama postala je vizuelna. Tvrdnju iznosi Stefan Janjić u tekstu
“Informacija po meri mladih, kratko sažeto i samo pozitiva” objavljenom na portal
Cenzolovka (Cenzolovka, 2023, c). Pažnju mladih zaokupljaju kratke forme video
sadržaja (putem storija, mimova, tvitova, TikTok videa). Klasični mediji ne mogu da
konkurišu ovakvim medijskim sadržajima i nije lako da svoje sadržaje prilagode
mladima, ali kako bi povećali praćenje svojih sadržaja i od strane mladih generacija
trebalo bi da medijske sadržaje vizuelno i sadržajno prilagode njihovim očekivanjima
kao važnim činiocima koji učestvuju u građanskom životu (Lazarević, 2022).
500
Štampani mediji i mladi

Iako se iz prethodnog može zaključiti da je pažnja mladih gotovo u celosti
usmerena ka digitalnim i elektronskim medijima, ipak postoje izuzeci. U tekstu “Press
is not dead generacija Z diže iz mrtvih periodičnu štampu” prikazan je stav mladih,
rođenih između 1995. i 2012. (takozvana generacija Z) o savremenim medijima. Tako
savremene medijske tendencije govore da je generacija Z sve više pažnju posvećuje
štampi (Cenzolovka, 2023).
Mnoga istraživanja i poslovni rezultati stotine različitih magazina sveta to
potvrđuju, tako da to nije tek prolazni trend, već jasna odlika mladih ljudi koji se ne
sećaju sveta bez kompjutera i društvenih mreža. Za njih štampa predstavlja sve ono
što ekrani nisu i od čega žele da se ponekad odmaknu (Sax, 2016).
Iako je poslednjih godina zabeležen sve veći procenat otpuštenih članova
redakcija prestižnih novinskih kompanija, čak i ugašenih novinskih kuća, veće posete
na nalozima društvenim mrežama nego kod lokalnih kolportera, stoga je ova
informacija o ponovnoj zainteresovanosti mladih za štampu važna. Minijaturne
redakcije širom razvijenog sveta proizvode magazine za društvene grupe koje mediji
jednostavno ne pokrivaju i uspevaju da se strastveno bave novinarstvom najbolje što
umeju i da svoja izdanja izdržavaju od toga.
Treba napomenuti da štampa nije zamena za zainteresovanost digitalnim
sadržajima. Velike svetske kompanije štampaju njuzletere za svoje kupce, zaposlene,
i oni polako prerastaju u male časopise sa dosta zanimljivih informacija.
Preplavljenost informacijama, onlajn reklama, možda je razlog za zainteresovanost
magazinskom štampom i drugim štampanim sadržajima. Digitalni sadržaji jesu ono
što ih “realno” okružuje i u tome ne vide nešto posebno, dok analogni formati (novine,
magazine, knjige…), za njih predstavlja nešto vredno i posebno. Generacija Z, stoga
štampi pridaje i kredibilitet, veći nego digitalnim sadržajima (Sax, 2016).
Svuda po svetu niču primeri omladinskih magazina koji koriste popularnu
kulturu da mladima objasne političku situaciju u svetu, ili društvene vrednosti i
antivrednosti, kao ekstremni nacionalizam i rasizam, antivakserstvo ili teorije zavere.
Omaladinske novine u štampi, na portalu i društvenim mrežama

Trend osnivanja omladinskih medija primetan je u celom svetu, pa tako i u našem
regionu. Na teritoriji bivše Jugoslavije postoji nekoliko omladinskih medija koji se s
pravom mogu spomenuti i predstaviti kao važan činilac u informisanju mladih. Među
njima posebno treba pomenuti: Puls mladih (RTV Vojvodina, Srbija), Karike.ba
(BiH), Funk (Nemačka), OP BHRT (Omladinski program, BHRT, BiH), Omladinske
novine – Click, click, boom (Novi Sad, Srbija), Srednja.hr (Zagreb, Hrvatska), N-Joy
501
(Nemačka), O Radio (RTV Vojvodina, Srbija), Študent (Ljubljana, Slovenija) (Koms,

2022).
Zajednička tema i cilj pomenitih medija (i ostalih sličnih) jeste informisanje
mladih, kao i davanja glasa mladima kako bi iskazali svoje potrebe, ciljeve, kao i
društvene probleme sa kojima se suočavaju. Edukacija mladih za rad u omladinskim
medijima, web novinarstvu i načini funkcionisanja medija neke su od tema koje je
Dojče vele akademija (Deutsche Welle Akademie) prepoznala i objedinila u
jedinstvenom projektu pod nazivom “Mreža mladih medija”. Cilj pomenute mreže
jeste obuka saradnika i zaposlenih, ali i razmena medijskih sadržaja u sledećem
razvojnom stepenu projekta. Činioci ove mreže su iz nekoliko zemalja regiona (RTV
Vojvodina, BHRT, RTCG, Vreme, Fakulteti, Youth Vibes, Megafon, Karike, IST
Media i Omladinske novine).
Afirmativno izveštavanje Omladinskih novina

Omladinske novine (omladinskenovine.rs) osnovane su 2013. godine u Novom
Sadu sa ciljem da budu prve afirmativne novine namenjene mladima, u nameri da
svoje okruženje sagledaju kroz pozitivne primere koji će im dati motivaciju. Saradnici
i uredništvo Omladinskih novina čine mladi (studenti Novosadskog univerziteta) koji
objavljuju informacije o mladima, a koje mogu biti interesantne i korisne. Među
njihovim sadržajima mogu se naći informacije važne za studentski život, konkursi,
događaji u našem gradu i zemlji, ali i tekstovi i foto reportaže sa raznih svetskih
putovanja. Poseban deo sajta (slika 4.) koji zavređuje pažnju jeste deo u odeljku
“Uspešni mladi” koji na afirmativan način predstavlja uspešne mlade naučnike,
sportiste, umetnike, ali i mlade vlasnike samostalnih poslova i firmi. Ovaj, sada deo
portala, bio je osnova i sama srž ovih novina koje se i danas vode idejom da kroz
pozitivne primere predstave uspešne pojedince i tako motivišu mlade da razviju svoje
ideje i potencijale.
Slika 4. Portal Omladinskih novina
502
Omladinske novine su se u početku besplatno delile u Novom Sadu, Beogradu,

Kragujevcu i Nišu (univerzitetski centri RS), da bi zadnjih godina postale isključivo
digitalne. Sadržaji Omladinskih novina mogu se pratiti na istoimenom portalu,
društvenim mrežama Instagram i Facebook, a od nedavno i na platformi samostalne
aplikacije.
Prethodni podaci o posećenosti društvenih mreža na uštrb portala, i ovde se
pokazala kao tačna. Tako grafikon prikazan u slici 5. pokazuje veću posetu Instagrama
u odnosu na Facebook (slika 6). Vizuelni efekat jeste onaj koji motiviše na posetu i
dalje čitanje.
Slika 5. Grafikon posete Omladinskih novina na društvenoj mreži Instagram
Slika 6. Grafikon posete Omladinskih novina na društvenoj mreži Facebook

Važno je napomenuti da se Omladinske novine posebno bave ovim aspektom, te
poseduju sopstvenog fotografa/fotoreportera, gde osim ilustrovanja teksta, često i
fotografija nosi dominaciju izveštavanja.
Omladinske novine deo su projekta DW Akademije (akademie.dw.com) gde sa
10 omladinskih medija iz zemalja regiona čine deo mreže “Mreža mladih medija”. U
503
novembru 2022. godine formirana je mreža omladinskih medija zapadnog Balkana

koja će za jedan od ciljeva imati i razmenu medijskih sadržaja. Ovaj vid umrežavanja
opravdava podatak da je veoma malo informacija o mladima zastupljeno u diskursu
zvaničnih medija, javnih servisa i komercijalnih medija, ne samo u našoj zemlji, već
u celokupnom regionu.
Zaključak
Značaj istraživanja o položaju i potrebama mladih jeste u novim saznanjima koja
donose uvid u stavove mladih, pogotovo što se tiče medija, društvenih mreža i
aplikacija. Važnost novih tehnologija očigledna je i već godinama unazad ima
izuzetan uticaj na medije, formiranje distribucije medijskih sadržaja, ali u formata
radio i tv programa. Društvene mreže i njuz aplikacije naša su svakodnevica, ali
mnoštvo medijskih sadržaja, preopterećenost naše pažnje i sve veće poznavanje novih
tehnologija utiče na razvoj informisanja preko pomenutih platformi. Istraživanje o
stavovima i navikama mladih pokazalo je da je uvođenje medijske pismenosti i
predmeta iz oblasti komunikologije u obrazovni sistem doprinelo da tri četvrtine
mladih prepoznaju da se često susreću sa lažnim vestima, a veliki deo njih izjasnio se
da umeju da ih prepoznaju (četiri petine ispitanika). Zaključak se može nositi
preporukama da u okviru obrazovanja ili kurikuluma pojedinih predmeta treba uvesti
elemente medijske pismenosti, te o pozitivnom i negativnom uticaju društvenih mreža
na psihološki razvoj mladih u Srbiji.
Kako bi se povećao broj gledalaca i slušalaca trebalo bi prilagoditi medijske
sadržaje i mlađoj populaciji te tako uticati na bolje informisanje mladih. Iako većina
javnih servisa ima medijske sadržaje za sve starosne kategorije stanovništva,
zabeležen je izuzetno mali procenat mladih kao njihovih gledalaca/slušalaca.
Umrežavanje usko specifičnih medija sa javnim servisima možda će biti odgovor na
potrebu ovog velikog dela stanovništva da se potrebe i pravo na informisanje ponovo
vrate u zvanične medije i tako uz puno poverenje podrže specifične potrebe i
zanimanja mlade populacije od 15 do 30 godina.
Literatura
Cenzolovka, (2023, a), Informacija po meri mladih, kratko sažeto i samo pozitiva,
https://www.cenzolovka.rs/mediologija/informacija-po-meri-mladih-kratko-sazeto-i-samo-
pozitiva/), februar 2023.
Cenzolovka, (2023, b), Press is not dead generacija Z diže iz mrtvih periodičnu štampu,
https://www.cenzolovka.rs/mediologija/press-is-not-dead-generacija-z-dize-iz-mrtvih-
periodicnu-stampu/), februar 2023.
504
Cenzolovka, (2023, c), Šta mladi žele da gledaju na televizijama sa nacionalnom frekvencijom,
https://www.cenzolovka.rs/drzava-i-mediji/sta-mladi-zele-da-gledaju-na-televizijama-sa-
nacionalnom-frekvencijom/), februar 2023.
Koms, (2022), Alternativni izveštaj o položaju i potrebama mladih za 2022. godinu,
https://koms.rs/alternativni-izvestaj-o-polozaju-i-potrebama-mladih-za-2022-godinu-2/,
pristupljeno februara 2023.
Lazarević, V., (2022) Informisanje mladih putem društvenih mreža, 21. Međunarodni
naučnostručni simpozijum INFOTEH-JAHORINA, Jahorina: Elektrotehnički fakultet Istočno
Sarajevo, 16-18. mart 2022.
Newman N., (2022) Journalism, media, and technology trends and predictions 2022, Rojters
institute, 10 1. 2022 (https://reutersinstitute.politics.ox.ac.uk/journalism-media-and-
technology-trends-and-predictions-2022), januar 2023.
Pionir Communication (2022), Stanje društvenih medija, Social Serbia 2022,
(https://pioniri.com/sr/socialserbia2022/), februar 2023.
Radok E., (2015) Mladi i mediji, Beograd, Clio
Sax D., (2016) The Revenge of Analog: Real Things and Why They Matter, New York, NY:
Perseus
MEDIA, SOCIAL NETWORKS AND APPLICATIONS

FOR INFORMING YOUNG PEOPLE
Abstract:
The paper entitled "Media, social networks and applications for informing young people"
presents the results of research on media reporting for young people, as well as the
characteristics of young people's behavior in relation to media, social networks and
applications in the Republic of Serbia. The paper also shows how new media technologies and
the increasing number of social networks influence the daily information process. A specific
way of relating to the media and new technologies has conditioned the development of
information among young people aged 15 to 30 in accordance with digitization, changes in
media formats and the increasing share of information technologies in this process. The paper
gives examples of specific forms of information for young people, as well as youth media at
the national and regional level, as well as the development tendencies of this area of media
reporting in accordance with the development of new technologies.
Keywords:
information, youth, social networks, youth media.
505
LANGUAGE LEARNING MODELS: CHALLENGE AND

BENEFITS FOR EDUCATION
Christine Hilcenko 1,2,3, Tara Taubman-Bassirian 4
0000-0002-9596-7833
1
Cambridge Institute for Medical Research, Cambridge, CB2 0XY, UK.
2
Department of Haematology, University of Cambridge, Cambridge, CB2 0XY, UK.
3
Wellcome Trust-Medical Research Council Stem Cell Institute, University of
Cambridge, Cambridge, UK.
4
https://datarainbow.eu/
Abstract:
This paper examines the potential benefits and challenges posed by large language models
such as ChatGPT in the field of education. The rise of Artificial Intelligence and Natural
Language Processing has led to the development of generative language learning models that
are claimed to have the potential to revolutionise the educational sector by making it more
accessible and personalised. However, these models also pose challenges such as increased
dependency on technology, potential biases in the algorithms and the training data, ethics, and
potential manipulation of popular knowledge. The paper critically evaluates the potential
benefits and improvements of the technology to open access to knowledge as well as the
challenges such as privacy concerns, plagiarism and truthfulness. The paper concludes that
while language learning models could offer opportunities for improvement, it is important for
educators to critically assess their use and ensure that they are integrated in a way that
maximises their benefits while minimising their limitations.
Keywords:
artificial intelligence, large language model, data protection.
506
I – The emergence of generative AI and ChatGPT

Initially released in 2018 using the Transformer architecture, OpenAI's ChatGPT,
or Generative Pre-Trained Transformers, is a category of natural language processing
("NLP") that works in particular by using "prompts" (instructions) that combine with
reinforcement machine learning, Generative refers to the system’s ability to not copy-
paste content it was trained with. GPT-2 was released in 2019. The model was trained
on a much larger and more diverse dataset, combining Common Crawl and WebText.
GPT-3, is over 100 times larger than GPT-1 with a dataset comprising nearly a trillion
words. In March 2023, a paid version is launched and GPT- 4 becomes available via
Microsoft Bing Chat and Skype.
A – The fast development and exceptional popularity of ChatGPT

By reaching 1 million users in just 5 days and 100 million users in 2 months, to
date, ChatGPT-3, accessible to the general public, has been the fastest-growing
consumer application. To generate its responses, ChatGPT’s texts are based on token
predictions of patterns it has been trained from fathomless dataset of online available
data. Using these probabilistic pattern matching, ChatGPT can produce a well-written
prose with correct syntaxes (Internet 1).
As Mira Murati, chief technology officer at OpenAI explained: ‘ChatGPT is
essentially a large conversational model—a big neural net that’s been trained to
predict the next word—and the challenges with it are similar challenges we see with
the base large language models: it may make up facts. Answers aren’t the result of
logical reasoning. Instead, of being based on an algorithm of simulation of deductive
it is based on technics of probabilities, similarities and proximity.’
Strong reactions were generated shortly after the launch of ChatGPT-3.
Very shortly after its launch in November 2022, ChatGPT attracted excessive
curiosity in the public. While some schools and higher education institutions such as
the iconic Science Po Paris or the New York schools, have decided to ban its use
(Internet 2), Microsoft announced a $10 billion investment in the company. Google,
on the other hand, issued a “code red” as the technology could disrupt its search
business.
In an open letter published on 28th of March 2023, few thousand experts from
Elon Musk, the CEO of Tesla and Twitter, to the philosopher Yuval Noah Harari,
called for six months suspension on AI research because of the dangers it represents
for humanity. The well motive of few could hide others hidden motives (Internet 3).
Actually, Elon Musk has since announced launching its own version of LLM.
507
Following a data breach affecting financial data of subscription users, the Italian
Data Protection Authority, took the lead to contest ChatGPT’s compliance with the
European Regulation on Data Protection (GDPR) :
- Considering the absence of legal base in the collection and storage of massive
database for training,
- Inaccuracy of the information provided and data processed,
- Absence of age filtering,
20 days were granted to OpenAI EU representative to take appropriate measures.

After some discussions, the Italian Data Protection Authority called for the Mission
impossible: complying with data subjects rights to request data rectification and
erasure, expecting to see "...tools to enable data subjects, including non-users, to
obtain rectification of their personal data as generated incorrectly by the service, or
else to have those data erased..."
Other, more feasible, requirements are:
1. Compliance with the obligation of transparency by posting a new
comprehensive privacy notice,
2. Highlight information for users and non-users explaining the algorithmic
implemented with their data, and recalling the rights they can exercise - in
particular opposition, rectification, access...
3. Age discrimination: OpenAI to prohibit the use of ChatGPT by default to
minors by implementing an age verification technic,
4. A media campaign to raise awareness about training data.
In reaction to the Italian DPA ban, Sam Altman, ChatGPT’s CEO tweeted: “We
of course defer to the Italian government and have ceased offering ChatGPT in Italy
(though we think we are following all privacy laws). Italy is one of my favorite
countries and I look forward to visiting again soon!”. Proceeding immediately by
geo-blocking its ChatGPT service to Italian IP addresses. OpenAI later announced
they were committed to enhancing transparency in their use of personal data and
existing mechanisms to exercise data subject rights and safeguards for children. They
will provide a document setting out requested measures of the Italian SA.
As OpenAI doesn't have a main establishment in the EU, it can't benefit from the
One Stop Shop mechanism, leaving it exposed to all EU Data Protection Authorities
(DPA). Therefore, all DPAs in the EU have the special power granted under the
GDPR, in Art 58(2)(f) "to impose a temporary or definitive limitation including a ban
on processing". It didn’t take long before seeing other EU DPA’s joining the Italian
Garante. Starting by the Spanish DPA who called for action at the European Data
Protection Board (EDPB) level that resulted by the creation of a dedicated Task Force
508
(Internet 4). The German DPAs, followed by the French Commission Nationale
l’Informatique et Libertés (CNIL) are investigating individual complaints. The Suisse
Federal Data Protection and Information Commissioner (FDPIC) issued a statement,
while not prohibiting the use of ChatGPT the FDPIC cautioned organisations using
such tools. More enforcement is expected to come from the US Federal Trade
Commission (FTC) and the Canadian Commissioner.
How ChatGPT works?
We have essentially based our research on ChatGPT-3.5 while ChatGPT-4 has
since been released. With GPT models, OpenAI has produced progressively larger
language models, from GPT-1’s 117 million parameters to GPT-3’s 175 billion
parameters, ChatGPT-4 possibly in staggering trillions (Internet 5).
Essentially, Large Language Models (LLMs) predict the likelihood of a word
occurring in a text, according to the context of the surrounding words. This technique
of “autoregressive” means that the algorithm predicts the next word given a body of
text (Internet 6).
According to ChatGPT, ‘by training on large amounts of data, generative AI can
learn to mimic human creativity and produce output that is often difficult to
distinguish from content created by humans’. Something ChatGPT can achieve using
Reinforcement Learning from Human Feedback (RLHF).
How ChatGPT was fed?
This question has been subject of recent controversies. The dataset is suspected
of containing large amount of personal data along inaccurate information gathered
online. Several investigations have allegedly revealed that the sources of training
material for some of the biggest and the most powerful artificial intelligence models
include fascist, pirated, and malicious material, sparking fresh concerns about the
quality of the datasets used to train these systems (Internet 7). This has raised fears
about the potential negative impacts that such material could have on the accuracy
and ethics of AI systems.
OpenAI’s WhitePaper is not fully transparent: “GPT-4 is a Transformer-style
model pre-trained to predict the next token in a document, using both publicly
available data (such as internet data) and data licensed from third-party providers.
The model was then fine-tuned using Reinforcement Learning from Human Feedback
(RLHF)”.
OpenAI products are ChatGPT chatbot, Codex for coding and Dall-E image
creation. Despite its name, OpenAI doesn’t mean open source. Instead, Microsoft and
Peter Thiel invested heavily in the company. Microsoft bought the GPT3 Language
509
model, which was supposed to be an opensource AI (Internet 8), now proprietary.

Elon Musk is another major investor.
B - The initial issues encountered

The lack of accuracy has worth ChatGPT to be qualified of a “Stochastic
Parrots” (Internet 9). Based on token predictability, LLMs have a wide tendency
to confidently make things up or “hallucinate”. The impressively rapid output
provided will be partly accurate, partly hallucinating facts, all rather well presented,
making the discernment arduous.
ChatGPT-4 WhitePaper itself exposes the risks of overreliance on its technology
(Internet 10). However, the Technical Report claims that ChatGPT scored within the
top 10% results in Law exam, with 0% contamination. A disputed assertion
considering such a large training data. However, ChatGPT can’t do simple math
equation and its reasoning ability is questionable with an unequal or random responses
when prompted in different languages (Internet 11). Basically, ChatGPT parrots back
existing content, creating fake truth (Internet 12).
The spread of misinformation at such a large scale can be damageable as it
becomes difficult to discern the truth from the fake (Internet 13). A first defamation
lawsuit has been filed in Australia where a public figure is allegedly defamed.
OpenAI is well aware of the danger as they state in their white paper: 2.2
Hallucinations: ‘GPT-4 has the tendency to “hallucinate,” i.e. “produce content that
is nonsensical or untruthful in relation to certain sources.” This tendency can be
particularly harmful as models become increasingly convincing and believable,
leading to overreliance on them by users. [See further discussion in Overreliance].
Counterintuitively, hallucinations can become more dangerous as models become
more truthful, as users build trust in the model when it provides truthful information
in areas where they have some familiarity. Additionally, as these models are
integrated into society and used to help automate various systems, this tendency to
hallucinate is one of the factors that can lead to the degradation of overall information
quality and further reduce veracity of and trust in freely available information.’
What type of data is collected from users?
ChatGPT collects users’ name, email and phone numbers. Not all these personal
data are necessary. DPAs or the EU Task Force will have to investigate if the data is
processed in compliance with the GDPR (Internet 14). Same for the personal data
processed in the output that will need to be accurate and comply (Internet 15).
510
To comply with its obligation of accuracy, OpenAI will have to face the ultimate
and crucial Issue of updating the dataset (Internet 16). How exactly can these new
enormously “large language models” (LLMs) be updated? For tech experts, given the
interdependence of the key elements of LLMs, it is unlikely that it will be possible to
remove specific items from the input (Internet 17). Technically, updating such large
dataset could be close to impossible.
Should AI be regulated?
In a Time conversation, the creator of ChatGPT, Mira Murati (Internet 18),
declares AI should be regulated (Internet 19). New EU and Global Governance of AI
are underway (Internet 20). Meanwhile, the speed of technological progress is faster
and more unpredictable than policy-makers around the world have anticipated. The
European Parliament is working on the Artificial Intelligence Act, due to be adopted
in early 2024 (Internet 21). Civil society urges European Parliament to protect
people’s rights in the AI Act (Internet 22).
While US begins study of possible rules to regulate AI like ChatGPT (Internet
23), it is reported that Chinese Regulators have told major tech companies not to offer
ChatGPT services to the public amid growing alarm in Beijing over the AI-powered
chatbot's uncensored replies (Internet 24). China has taken first steps toward
regulating regulate AI (Internet 25).
Like many AI, ChatGPT has the ability to exacerbate existing problems in
society. Some of these problems include bias, inequality, and unfairness that could
lead to serious discrimination harms or legal claims.
Should there be copyright claim?
GAIs are fed with existing work without authors’ attribution. The question of
copyright remains uncertain as each piece produced by ChatGPT or DALL-E for the
generative art, is possibly composed of a very small part of each work in the dataset.
However, there has been already legal suits and a class action initiated in the US. We
are just at the beginning of the controversy (Internet 26). There is also the question of
the copyright ownership on the data outputs.
ChatGPT is not alone in the competition for LLMs.
Whilst major tech companies called for a moratory in generative AI, Google,
Elon Musk and others have rushed to launch their own products (Internet 27).
Recently, Google unveiled its own ChatGPT-like AI tool, called Bard (Internet 28).
Bloom is a European LLM alternative. An open source 176 billion parameters that is
capable to master tasks in 46 languages and 13 programming languages (Internet 29).
511
II - Generative AI, opportunities and limitations

A - ChatGPT In the education sector fear or hope?
Unless a global hypothetical decision of ban was taken to stop the process, due
to the borderless nature of the internet, educators and educational institutions will have
to learn to deal with LLMs.
The evolution of the technologies and the availability of readily accessible
information require an adaptation of the methodology of knowledge transmission.
Learners will have to learn to discern the quality of the information accessed by wisely
using available digital tools. Microsoft integrated version of ChatGPT in its search
engine Bing has slightly improved the situation by providing the source of the
information, although the Guardian UK has claimed fake links to inexistant articles
were produced.
This can be an opportunity for educators to discuss how to assess sources of
information. Traditional teaching and assessment tools must adapt as banning won’t
be efficient (Internet 30). As for the fear of plagiarism (Internet 31), or the discerning
of deepfake, new tools – maybe water marks – are required to detect AI sourced
works.
In an article provocatively titled ‘ChatGPT is a bullshit generator. But it can still
be amazingly useful’ (Internet 32), published in December 2022 – before the public
launch of ChatGPT-3 - Arvind Narayanan and Sayash Kapoor, the authors remain
optimistic. With trust in the fast pace of AI improvement, they see ‘three kinds of tasks
for which ChatGPT and other LLMs can be extremely useful, despite their inability to
discern truth in general:
Tasks where it’s easy for the user to check if the bot’s answer is correct, such as
debugging help.
Tasks where truth is irrelevant, such as writing fiction.
Tasks for which there does in fact exist a subset of the training data that acts as
a source of truth, such as language translation.
B - What can ChatGPT offer to the legal training?
OpenAI claims ChatGPT received 10% top score at the Bar exam, doing even
better in essay writing than multiple choice modules. Generative AI can have the
potential to disrupt the legal sector. ChatGPT and similar tools might help a lawyer
work more efficiently, although not in the form of direct legal representation in court
as it has been claimed (Internet 33). LLMs cannot replace the ability of a trained
lawyer to locate, understand, and reason from relevant sources of law. AI lacks
creativity and adaptation to emerging contexts.
512
There is however a place for assistance in providing first drafts and research.
Again, close attention is required to discern the accurate information from
misinformation. Currently, two major firms, Allen & Overy and
PriceWaterhouseCoopers have publicly announced their use of the GAI, Harvey
(Internet 34). Harvey’s founder and CEO, promise has been that the LLM would have
several systems in place to prevent and detect hallucinations. “Our systems are
finetuned for legal use cases on massive legal datasets which greatly reduces
hallucinations compared to existing systems’. We have no information about Allen &
Overy’s risk management program around the technology. LLMs tendency
to confidently make things up is problematic at a higher level for lawyers. Failure to
be accurate can have serious and costly consequences. JPMorgan has preferred to ban
the use of ChatGPT by their employees (Internet 35). Ensuring confidentiality of the
data inputs with strong anonymisation is paramount.
ChatGPT’s outputs tend to be very much ‘politicly correct’ based on US/ anglo-
saxon culture. Systematically avoiding any controversial subject such as sex
discrimination. Although when playing a bit more creatively with the tool, users have
found ways to make it come out of the rail.
C - The impact of ChatGPT
Cybersecurity - Interpol has issued a warning. ChatGPT can code– including
malwares and phishing emails : Java, Python, C++, ou JavaScript. In the words of
ChatGPT itself, “To ensure that the benefits of generative AI outweigh the risks, there
are several key principles that should guide its development and deployment.”
ChatGPT sustainability and the environment- This is where the assessment
cries. In French: ‘tout ça pour ça’. Yes, ChatGPT could be a useful assistant, even a
super Grammarly, becomes a never tired co-worker that can be faster than any human
being at providing answers. But at what cost? Aside from the issue of inaccuracy, it
raises serious questions of environmental impact. AI is thirsty of data, requires huge
data centres thirsty on natural resources. Energy power and water consumption of AI
are extremely high. Sadly, we have not yet seen many green data centres. They are
options of heating building or providing hot water reusing the heat generated by data
centres. The environmental impact of AI is surely a major preoccupation to consider.
“Training these models takes a huge amount of computational power,” says
Carlos Gómez-Rodríguez, a computer scientist at the University of Coruña in
Spain.“Right now, only the Big Tech companies can train them.”
“While neither OpenAI nor Google, have said what the computing cost of their
products is, third-party analysis by researchers estimates that the training of GPT-3,
which ChatGPT is partly based on, consumed 1,287 MWh, and led to emissions of
513
more than 550 tons of carbon dioxide equivalent—the same amount as a single person
taking 550 roundtrips between New York and San Francisco." (Internet 36).
Many questions remain to assess the sustainability of LLMs. As this article states:
“We do not know the half of it yet – not the CO2 emissions incurred in training its
underlying language model or the carbon footprint of all those delighted interactions
people are having with it. Or, pace Chomsky, that the technology only exists because
of its unauthorised appropriation of the creative work of millions of people that just
happened to be lying around on the web? What’s the business model behind these
tools? And so on. Answer: we don’t know” (Internet 37).
Conclusion
AI is having its second chance. It was in January 1966 that Joseph Weizenbaum,
a computer scientist at MIT, unveiled Eliza, the ancestor of ChatGPT.
Henri Kissinger, the famous American diplomat, Eric Schmidt, former CEO of
Google, and Daniel Huttenlocher, Dean of the Schwarzman College of Computing at
MIT, are optimistic on the new emergence of Artificial Intelligence. In a Wall Street
Journal article, they announced an intellectual revolution, opposing the "age of
Enlightenment" to the "age of AI". This time, according to the authors, the
construction of knowledge is developed with an uncertain philosophical course. They
suggest what they call "homo technicus" to define the goal he wishes to give to society.
It worth to remember that Henri Kissinger was one of the investors in the company
Theranos that ends up being a dangerous scam.
What is exactly AI and is "ChatGPT, a Language model, an AI remains
questionable.
Primarily, ChatGPT is a statistical method for analysing language without the
actual ability or purpose to generate knowledge. First and foremost, it is a statistical
methodology for studying language that lacks the capability or intention to generate
knowledge.
To be a reliable source of information, as Dr Eric Schmidt, former Google CEO,
exposed during the US senate hearing on March 2023: ‘First, platforms must, at
minimum, be able to establish the origin of the content published on their platform.
Second, we need to know who specifically is on the platform representing each user
or organization profile. And third, the site needs to publish and be held accountable
to its published algorithms for promoting and choosing content.”
The usability of AI will have to take account of the intended purpose, the
geographic and temporal scope of the use, categories of individuals and groups
514
affected, specific risks for marginalised groups, and the environmental impact, such
as energy consumption or heath generation. LLMs will not yet replace humans. At
best they can be an assistant but at a high cost.
References:
- Internet 1: "How does GPT-3 go about generating these predictions? It has ingested
effectively all of the text available on the Internet. The output it generates is language that
it calculates to be a statistically plausible response to the input it is given, based on
everything that humans have previously published online"
(https://www.forbes.com/sites/robtoews/2020/07/19/gpt-3-is-amazingand-
overhyped/?sh=3988087b1b1c).
- Internet 2: https://arstechnica.com/information-technology/2023/01/nyc-schools-block-
chatgpt-fearing-negative-impact-on-learning/
- Internet 3: https://edpb.europa.eu/news/news/2023/edpb-resolves-dispute-transfers-meta-
and-creates-task-force-chat-gpt_en
- Internet 4: https://www.linkedin.com/pulse/chatgpt-trouble-tara-taubman-bassirian-llm
https://dhillemann.medium.com/does-ChatGPT-comply-with-eu-gdpr-regulations-
investigating-the-right-to-be-forgotten-fc97bb321d3a
- Internet 5: https://www.pearltrees.com/idigital3/how-it-works/id63815003
- Internet 6: https://www.washingtonpost.com/technology/interactive/2023/ai-chatbot-
learning/
- https://www.theguardian.com/technology/2023/apr/20/fresh-concerns-training-material-
ai-systems-facist-pirated-malicious/
- Internet 7: OpenAI co-founder on company’s past approach to openly sharing research:
‘We were wrong’ https://www.theverge.com/2023/3/15/23640180/openai-gpt-4-launch-
closed-research-ilya-sutskever-interview
- Internet 8: https://dl.acm.org/doi/pdf/10.1145/3442188.3445922
- Internet 9: OpenAI WhitePaper
- Internet 10: The evolution of its inconsistent responses
- https://www.linkedin.com/posts/taubmanbassirian_ChatGPT-gmail-compliance-activity-
7025595775313158144-KkaW?utm_source=share&utm_medium=member_desktop
- https://www.linkedin.com/posts/taubmanbassirian_i-played-to-try-ChatGPT-by-asking-
english-activity-7024768456138870784-
Kq2p?utm_source=share&utm_medium=member_desktop
- Internet 11: https://www.theverge.com/2023/2/16/23591290/supreme-court-section-230-
gonzalez-google-bard-bing-ai-search-algorithms
- Internet 12: https://www.theverge.com/2023/2/16/23591290/supreme-court-section-230-
gonzalez-google-bard-bing-ai-search-algorithms
- Internet 13: https://www.linkedin.com/posts/katalina-hernandez_privacy-gdpr-
compliance-activity-7025513077882142720-
tjpm?utm_source=share&utm_medium=member_desktop
515
- Internet 14: Data minimisation and data accuracy –in https://iapp.org/resources/article/ai-

governance-report-summary/
- Internet 15: https://hai.stanford.edu/news/how-do-we-fix-and-update-large-language-
models?utm_source=Stanford+HAI&utm_campaign=e96af93715-
Mailchimp_HAI_Newsletter_February+2023_2_General&utm_medium=email&utm_ter
m=0_aaf04f4a4b-e96af93715-214030370
- Internet 16: https://www.privateinternetaccess.com/blog/ChatGPT-data-privacy-scrutiny/
- https://hai.stanford.edu/news/how-do-we-fix-and-update-large-language-
models?utm_source=Stanford+HAI&utm_campaign=e96af93715- Given the
interdependence of the key elements of LLMs, it seems unlikely that it will be possible to
remove specific items. https://www.technologyreview.com/2023/04/19/1071789/
openais-hunger-for-data-is-coming-back-to-bite-it/
- Internet 17: Murati is, leading the teams behind DALL-E, which uses AI to create artwork
based on prompts, and ChatGPT, the wildly popular AI chatbot that can answer complex
questions with eerily humanlike skill
- Internet 18: https://time.com/6252404/mira-murati-ChatGPT-openai-interview/
- Internet 19: https://www.pearltrees.com/idigital3/eu-ai-legal-framework/id63339051
- Internet 20: https://www.europarl.europa.eu/thinktank/en/document/EPRS_BRI(2021)689
337
- https://www.euractiv.com/section/artificial-intelligence/news/ai-act-eu-parliaments-
crunch-time-on-high-risk-categorisation-prohibited-practices/
- Internet 21: https://edri.org/our-work/civil-society-urges-european-parliament-to-protect
-peoples-rights-in-the-ai-act/
- Internet 22: https://www.reuters.com/technology/us-begins-study-possible-rules-regula
te-ai-like-chatgpt-2023-04-11/
- Internet 23: https://asia.nikkei.com/Business/China-tech/China-tells-big-tech-companies
-not-to-offer-ChatGPT-services
- Internet 24: https://asia.nikkei.com/Business/China-tech/China-tells-big-tech-companies
-not-to-offer-ChatGPT-services
- Internet 25: https://www.pearltrees.com/idigital3/ai-copyright-claims/id62513396
- Internet 26: https://www.pearltrees.com/idigital3/chatgpt-alternatives/id62359814
- https://wonkhe.com/blogs/chatgpt-assessment-and-cheating-have-we-tried-trusting-
students/
- https://www.futurepedia.io/
- Internet 27: https://www.wsj.com/articles/google-opens-testing-of-chatgpt-rival-as-artifi
cial-intelligence-war-heats-up-11675711198?mod=article_inline
- Internet 28: https://thesequence.substack.com/p/inside-bloom-how-thousands-of-ai
- https://www.pearltrees.com/idigital3/bloom/id61669010
- Internet 29: https://sou.ucs.br/revistas/index.php/RBGI/announcement/view/20
- Internet 30: https://gizmodo.com/ai-chatgpt-ethics-class-essay-cheating-bing-google-
bard-1850129519
- Internet 31: https://aisnakeoil.substack.com/p/ChatGPT-is-a-bullshit-generator-but
- Internet 32: https://www.cbsnews.com/news/robot-lawyer-wont-argue-court-jail-threats-
do-not-pay/
516
- https://www.techdirt.com/2023/01/27/ai-lawyer-has-a-sad-bans-people-from-testing-its-
lawyering-after-being-mocked/
- Internet 33: https://www.wired.com/story/ChatGPT-generative-ai-is-coming-for-the-
lawyers/
- https://techcrunch.com/2022/11/23/harvey-which-uses-ai-to-answer-legal-questions-
lands-cash-from-
openai/?guccounter=1&guce_referrer=aHR0cHM6Ly93d3cuZ29vZ2xlLmNvbS8&guce_
referrer_sig=AQAAAIdFQ2JF3BtQknkdsovA36JYFbZXKt5_S750EsBI8FXPcKEoTJw
zoK0l1Au9YYHcsejWTPW8NF7mscs9YMIZkSvdoKJpBAisRoptlrnXghYYoKlauiTSo
DWRiAz6hVP8hh3Yzhg9yyBxVN_ME6D1xXM20QYVH5OZ-7gdL6UIZW9h
- Internet 34: https://www.wsj.com/articles/jpmorgan-restricts-employees-from-using-
ChatGPT-2da5dc34
- https://www.securityweek.com/cyber-insights-2023-artificial-intelligence/
- Internet 35: The AI That Draws What You Type Is Very Racist, Shocking No One in
https://www.vice.com/en/article/wxdawn/the-ai-that-draws-what-you-type-is-very-racist-
shocking-no-one
- Internet 36: https://www.theguardian.com/commentisfree/2023/feb/04/ChatGPT-isnt-a-
great-leap-forward-its-an-expensive-deal-with-the-devil
MODELI UČENJA JEZIKA: IZAZOVI I PREDNOSTI

ZA OBRAZOVANJE
Sažetak/Apstrakt:
Ovaj rad ispituje potencijalne prednosti i izazove koje donose veliki jezički modeli poput
ChatGPT-a u oblasti obrazovanja. Porast veštačke inteligencije i obrade prirodnog jezika
doveo je do razvoja generativnih jezičkih modela učenja koji se tvrdi da imaju potencijal da
revolucionizuju obrazovni sektor čineći ga pristupačnijim i personalizovanim. Međutim, ovi
modeli takođe donose izazove kao što su povećana zavisnost o tehnologiji, potencijalne
pristrasnosti u algoritmima i obučavnim podacima, etika i potencijalna manipulacija
popularnim znanjem. Rad kritički procenjuje potencijalne benefite i unapređenja tehnologije
za otvaranje pristupa znanju, kao i izazove kao što su brige o privatnosti, plagijarizam i
istinitost. Rad zaključuje da iako modeli učenja jezika mogu pružiti prilike za poboljšanje,
važno je da edukatori kritički procene njihovu upotrebu i osiguraju da se integrišu na način
koji maksimizira njihove prednosti, a istovremeno minimizira njihove ograničenja.
Ključne reči:
veštačka inteligencija, veliki jezički model, zaštita podataka.
517
MENADŽMENT ODRŽIVOG RAZVOJA NA PRIMERU

CIVILNO-VOJNE SARADNJE KROZ SPORT
Dubravko Marić 1, Vladimir Milošev 2, Bojana Marić 3
1
ORCID 0000-0002-3573-5096, 2 0009-0004-2904-7627, 3 0000-0002-7922-882X
1
Visoka sportska i zdravstvena škola, Toše Jovanovića 11, Beograd, Srbija
2
Univerzitet Novi Sad, Tehnički fakultet „Mihajlo Pupin“, Đure Đakovića bb,
Zrenjanin, Srbija
3
Visoka škola strukovnih studija za obrazovanje vaspitača i trenera, Banijska 67,
Subotica, Srbija
Sažetak/Apstrakt:
Uvod. Republika Srbija je kao aktivni član u Međunarodnom savetu za vojne sportove (CISM
- Conseil International du Sport Militaire) bila domaćin u organizaciji brojnih sportskih
manifestacija. Veliki sportski događaji bili su test na kome se pokazalo da zajednička
realizacija u okolnostima ograničenih resursa ima smisla kroz funkciju civilno-vojne saradnje
i principa održivosti. Metode. Istraživanje je sprovedeno pomoću Upitnika na
reprezentativnom uzorku od 202 pripadnika civilnih struktura i oružanih snaga koji su
učestvovali na tri vojne sportske manifestacije. Cilj istraživanja bio je prikaz kako se
primenom principa i činilaca menadžmenta održivog razvoja na primeru sporta u Vojsci Srbije
preko savremenih metoda i modela menadžmenta doprinosi održivom razvoju Republike
Srbije i povećanju efikasnosti civilno-vojne saradnje. Rezultati. Dobijenih osam faktora sa
64% varijabiliteta definišu celokupan sistem varijabli od kojih su se tri faktora izdvojila kao
ključna: menadžment održivog razvoja, menadžment sportske manifestacije i doprinos
civilno-vojne saradnje sportu. Zaključak. Primenom osnovnih principa menadžmenta
održivog razvoja i civilno-vojne saradnje možemo značajno doprineti održivom razvoju
Republike Srbije.
Ključne reči:
menadžment, održivi razvoj, sport, sportski događaji, civilno-vojna saradnja.
518
Uvod
Koncept održivog razvoja i sport karakteriše stalno širenje i usložnjavanje
relevantnih teorijskih i praktično-organizacionih pitanja. Sve izraženija
višedimenzionalnost i interdisciplinarnost održivog razvoja i sporta zahtevaju
značajno veće fondove naučnih i stručnih činjenica i informacija nego ranije, što
nameće potrebu kontinuiranog naučnog praćenja i izučavanja različitih oblasti i
pojava (McCardle i sar., 2019). To se posebno odnosi na ekonomski, društveni,
socijalni, zdravstveni i ekološki aspekt, ali i ostale njihove najkonkretnije izražaje
preko kojih se odražava sama suština održivosti. Takav značaj održivog razvoja i
sporta zahteva složen proces planiranja, pripremanja i „proizvodnje“ u uslovima sve
razvijenijih civilno-vojnih odnosa. Usled globalizacije poslovanja, ekonomskih kriza,
pravljenja raznih saveza i oštre konkurencije na svetskom tržištu događaja, rastu
potrebe za uspešnim upravljanjem održivim razvojem i sportom kroz civilno-vojnu
saradnju, što se postiže putem stvaralačke primene svih funkcija savremenog
menadžmenta i principa održivosti. Vojska kao element sigurnosti i održavanja mira
u mnogome utiče na održivi razvoj. Održivog razvoja nema bez mira, a mira bez
održivog razvoja (Svensson, 2017).
Jedno od važnih područja održivosti civilno-vojne saradnje jeste sport koji
doživljava značajnu ekspanziju po pitanju područja zajedničke organizacije,
korišćenja zajedničkih resursa, zajedničkog menadžmenta, koji prati razvoj i opšte
karakteristike drugih područja, ali i sadrži određene specifičnosti. To se, svakako,
odnosi i na sportske vojne manifestacije, posebno one koje po svojim vojnim,
političkim, društvenim, ekonomskim, kulturnim i drugim obeležjima pripadaju
kategoriji velikih sportskih manifestacija.
Motivi koji su bili podsticaj za istraživanje su svakako nedovoljna istraženost
povezanosti menadžmenta održivog razvoja i sporta u Vojsci u naučno-teorijskom
pogledu, nedostatak pojmovnog i operacionalnog određenja menadžmenta održivog
razvoja kroz sport, nedovoljno prepoznavanje značaja i specifičnosti menadžmenta
održivog razvoja u realizaciji velikih sportskih vojnih manifestacija u odnosu na druge
velike sportske manifestacije. Sve počinje sa svešću o ubrzanju tranzicije u održivom
društvu. Menadžment održivog razvoja poziva organizacije da razmišljaju o svojim
fiksnim pretpostavkama i pomoću njega otkriju kako održivost može dodati vrednosti
njihove organizacije ili zajednice (Baena-Morales i sar., 2021). Jasna vizija o ulozi
menadžmenta održivog razvoja, u budućnosti će stvarati strategije za praktične
inovacije, implementaciju i komunikaciju pomoću koje će se ostvarivati uspešna
budućnost i na taj način otvoriti teren za nove perspektive i nove ideje. Upravo se
menadžment u sportu kao deo društvene delatnosti nadograđuje na menadžment
održivog razvoja kroz izučavanje proverenih i sređenih znanja o tome kako sportska
519
organizacija postiže svoje ciljeve, pribavljajući, raspoređujući i koristeći ograničene

ljudske, materijalne, informacione i novčane izvore.
Materijali i metode
Izvršena je studija praktične eksplikacije na primeru 25. Letnje Univerzijade, 55.
svetskog vojnog prvenstva u krosu i 13. CISM Futsal kupa za mir. Cilj istraživanja
bio je da se utvrdi da li primena savremenih metoda i tehnika menadžmenta održivog
razvoja na primeru vojnog sporta doprinosi održivom razvoju Republike Srbije i
povećanju efikasnosti civilno-vojne saradnje.
Ispitivanje je sprovedeno na reprezentativnom uzorku od 202 pripadnika civilnih
struktura i oružanih snaga od kojih su 154 iz Srbije, a 48 ispitanika iz 13 drugih država.
Ispitanici su bili vojna i civilna lica, aktivni i bivši sportisti, sportski radnici koji su
zajedno sa vojnim strukturama organizovali sportske manifestacije kao i lica koji
obavljaju različite dužnosti na polju vojnog sporta.
U cilju prikupljanja empirijskih podataka pripremljen je Upitnik koji se sastoji
od 31 pitanja zatvorenog tipa u kojima je ispitanicima ponuđena mogućnost izbora
odgovora na skali od 1 (uopšte se ne slažem) do 5 (slažem se u potpunosti). Svako
pitanje - tvrdnja je imalo status jednog ajtema, odnosno elementarne informacije o
jednom od četiri ključna polja istraživane pojave: definisanje i klasifikovanje
menadžmenta održivog razvoja; identifikovanje specifičnosti sporta kroz civilno-
vojnu saradnju, doprinosa članstvu CISM i predlaganje modela menadžmenta
održivog razvoja na primeru sporta u Vojsci. Takav pristup omogućio je numeričko
iskazivanje skorova, olakšao statističku obradu i podatke učinio interpretabilnijim.
Podaci dobijeni istraživanjem obrađeni su faktorskom analizom pomoću SPSS
(verzija 22).
Rezultati
Dobijenih osam faktora sa 64% varijabiliteta definišu celokupan sistem varijabli
(Tabela 1 Priloga). Najveći procenat varijabiliteta odnosi se na BENEFITE VS
ČLANSTVOM PRI CISM sa oko 28%. Sa 17% varijabiliteta sinergetskim
ispoljavanjem kroz četvrti, šesti, sedmi i osmi faktor determinisan je MENADžMENT
ODRŽIVOG RAZVOJA. Civilno-vojnu saradnju opredeljuju treći i peti faktor sa
zajedničkim varijabilitetom oko 11%. Sa 8% varijabiliteta izolovan je faktor
MENADžMENT SPORTSKIH MANIFESTACIJA.
Prvi faktor definišu varijable čija varijansa zavisi isključivo od sposobnosti da se
članstvom VS pri CISM ostvare benefiti održivog razvoja na primeru sporta u VS. Na
520
prvu glavnu komponentu koja objašnjava 28,25% ukupnog varijabiliteta projektovano

je pet varijabli. Najvišu paralelnu i ortogonalnu projekciju ima tvrdnja da Delegacija
RS pri CISM doprinosi radu NOK i nacionalnog sporta u celini sa 0,776 projekcije.
Isto tako, visoku projekciju od 0,776 ima tvrdnja da se realizacijom takmičenja u VS
po standardima CISM doprinosi održivom razvoju sporta. Prvi faktor se može
nominirati kao BENEFITI VS ČLANSTVOM PRI CISM (Slika 1).
Slika 1: Varijabilitet unutar prvog faktora

Drugi faktor određuje održivim razvojem prožetu opštu prepoznatljivost civilno-
vojnih sportskih manifestacija sa 7,66% varijabiliteta i sa četiri kompaktne varijable
koje impliciraju zajedničko planiranje, upotrebu resursa, organizovanje i realizaciju
sportskog događaja. Tvrdnja da menadžment sportskih manifestacija funkcijom
zajedničkog predviđanja vojnih i civilnih struktura značajno smanjuje neizvesnost i
rizik ima visoku projekciju od 0,824, kao i tvrdnja da je potrebno usaglasiti planiranje
sportskih manifestacija Vojske i civilnih struktura na lokalnom i nacionalnom nivou
sa projekcijom od 0,812. Uz ostale dve varijable kojima se definiše koordinacija,
realizacija i organizacija, bolja iskorišćenost resursa i ušteda, ovoj dimenziji dajemo
naziv MENADŽMENT SPORTSKE MANIFESTACIJE (Slika 2).
Slika 2: Varijabilitet unutar drugog faktora
521
Treći faktor definisan je isključivo civilno-vojnom saradnjom po pitanju sporta.

Veoma visoku projekciju od 0,875 na ovaj faktor ima varijabla da prilikom definisanja
lokalnih strategija sporta je potrebno uključiti jedinice VS. Kako je civilno-vojna
saradnja u oblasti sporta prisutna kroz zajedničko korišćenje postojeće sportske
infrastrukture, uključivanjem jedinica VS prilikom donošenja lokalnih strategija
razvoja sporta, ekonomsku održivost i stimulaciju i efikasnu razmenu informacija,
znanja i veština između civilnih i vojnih učesnika, može se interpretirati kao
DOPRINOS CIVILNO-VOJNE SARADNjE SPORTU, sa 6,27% ukupnog
varijabiliteta celokupnog sistema varijabli (Slika 3).
Slika 3: Varijabilitet unutar trećeg faktora
Diskusija
Na osnovu dobijenih rezultata možemo konstatovati da je cilj rada koji
pretpostavlja da primena savremenih metoda i tehnika menadžmenta održivog razvoja
na primeru vojnog sporta doprinosi održivom razvoju Republike Srbije i povećanju
efikasnosti civilno-vojne saradnje u potpunosti opravdan.
Preuzimanje dela obaveza u pripremi, organizaciji i realizaciji 25. letnje
univerzijade (u daljem tekstu Univezijade), angažovanjem ljudskih i materijalnih
resursa, umnogome je doprinelo međunarodnom ugledu Republike Srbije i podizanju
ugleda VS u zemlji i svetu. Značaj civilno-vojne saradnje u VS potpuno je potvrđen,
a bio je srazmeran razumevanju mesta i uloge koju ona treba da ima kako u
svakodnevnim aktivnostima, tako i u ostvarivanju velikih sportskih manifestacija.
Velika sportska dešavanja, neizostavno, traže angažovanje raspoloživih resursa
Vojske zemlje domaćina i predstavljaju profesionalni izazov koji zahteva
ispunjavanje obaveza u domenu civilno-vojne saradnje, i to sa više aspekata, od
organizacionog i bezbednosnog do logističkog i zdravstvenog, što potvrđuje
522
požrtvovano angažovanje pripadnika VMA (Vojnomedicinske akademije) i iskazani

visoki standardi i kvalitet u pružanju zdravstvenih usluga učesnicima Univerzijade.
Civilno-vojni odnosi i saradnja u planiranju i organizovanju nacionalnih i
međunarodnih aktivnosti, posebno velikih sportskih dešavanja koja imaju planetarni
karakter, neizostavno traže angažovanje raspoloživih resursa vojske zemlje domaćina,
i to sa više aspekata, od organizacionog i bezbednosnog do logističkog i zdravstvenog
(Marić, D. i Marić, B., 2016). Najveći broj zemalja je sagledavao civilno-vojnu
saradnju kroz prizmu mirovnih misija (Jenne, 2022). Ona je u poslednjoj dekadi
inkorporirana u sve misije vojske, a posebno one koje se odnose na pružanje pomoći
civilnim organima vlasti u svim mogućim vidovima. Neosporno je da pravilno
oživotvorenje civilno - vojne saradnje donosi višestruke koristi održivom razvoju
Republike Srbije u celini (Todorov, 2014). To u praksi znači postizanje većeg stepena
integracije VS u društveni sistem, uz ekonomično korišćenje vojnih i civilnih
kapaciteta angažovanih na obavljanju zadataka od zajedničkog interesa i, samim tim,
stvaranje elastičnijeg sistema nacionalne bezbednosti.
Zaključak
U jačanju društvene svesti, Vojska može imati veoma aktivnu ulogu formiranjem
jače institucionalne strukture kako bi se omogućila puna integracija sporta, zdravlja i
životne sredine na svim nivoima donošenja odluka. Održivost podrazumeva koncept
socijalne jednakosti i ekonomske opravdanosti uz dodatak integriteta životne sredine
uz prakse širom sveta, a što ima za cilj da bude bolje urađeno i to ne samo kao koncept
već i kao svakodnevna praksa. Sportski događaj je održiv kada zadovoljava potrebe
današnje sportske zajednice i ide u smeru budućih sportskih mogućnosti i sve to kroz
unapređenje integriteta prirodnog i socijalnog okruženja od koga to zavisi.
Popularnost sporta je idealan medij za promovisanje Vojske, civilno-vojne saradnje,
međudržavne i međuvojne saradnje, zdravih navika i načina života, ekološke svesti i
očuvanje životne sredine, posebno kod mladih. Poznati sportisti, kao simboli pobede,
hrabrosti, liderstva i ambasadori dobre volje, su promoteri održivog načina življenja i
održivosti na globalnom nivou. Funkcija cilja je zadovoljena i rezultuje uspehom
samo ako su ispoštovani svi principi održivosti, počev od individualnog nivoa, preko
nacionalnog, međunarodnog, do sveobuhvatnog, planetarnog i globalnog.
Navedeno istraživanje može da bude od koristi kompleksnijim longitudinalnim
istraživanjima, koja bi zahvatila više aspekata, što bi omogućilo realnije sagledavanje
naučnih činjenica, teorije i zakonitosti u oblasti menadžmenta održivog razvoja na
primeru sporta u Vojsci.
523
Literatura
1) Baena-Morales, S., Jerez-Mayorga, D., Delgado-Floody, P., & Martínez-Martínez, J.
(2021). Sustainable development goals and physical education. A proposal for practice-
based models. International Journal of Environmental Research and Public Health, 18(4),
2129.
2) CISM European Strategic plan 2007–2011, (2007). Stockholm, International Military
Sport Council, European Liaison Office.
3) Jenne, N. (2022). Narratives Around Civil–Military Cooperation: How Institutionalized
Discourses Influence Learning in Peace Operations. Armed Forces & Society,
0095327X221108527.
4) Marić, D., Marić, B., (2016). Menadžment održivosti sporta u Vojsci, Beograd, Vojno delo,
234-251 str.
5) McCardle, L., Young, B. W., & Baker, J. (2019). Self-regulated learning and expertise
development in sport: Current status, challenges, and future opportunities. International
Review of Sport and Exercise Psychology, 12(1), 112-138.
6) Svensson, P. G., & Levine, J. (2017). Rethinking sport for development and peace: The
capability approach. Sport in Society, 20(7), 905-923.
7) Todorov, D., (2014). Doprinos vojnih sportskih manifestacija jačanju međunarodne vojne
saradnje na Balkanu“ Doktorska disertacija, Univerzitet Beograd: Vojna Akademija.
MANAGEMENT OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT ON THE

EXAMPLE OF CIVIL-MILITARY COOPERATION THROUGH SPORTS
Abstract:
Introduction. As an active member of the International Council for Military Sports (CISM -
Conseil International du Sport Militaire), the Republic of Serbia hosted numerous sports
events. Major sports events were a test that showed that joint implementation in circumstances
of limited resources makes sense through the function of civil-military cooperation and the
principle of sustainability. Methods. The research was conducted using a Questionnaire on a
representative sample of 202 members of civil structures and armed forces who participated
in three military sports events. The goal of the research was to demonstrate how the application
of the principles and factors of sustainable development management on the example of sports
in the Serbian Army through modern management methods and models contribute to the
sustainable development of the Republic of Serbia and increase the efficiency of civil-military
cooperation. The results. The resulting eight factors with 64% variability define the entire
system of variables, of which three factors stood out as key: management of sustainable
development, management of sports events and contribution of civil-military cooperation to
sports. Conclusion. By applying the basic principles of sustainable development management
and civil-military cooperation, we can significantly contribute to the sustainable development
of the Republic of Serbia.
Keywords:
management, sustainable development, sports, sports events, civil-military cooperation.
524
SEKCIJA
STUDENTSKIH
RADOVA
🧑‍🎓👩‍🎓
SECTION OF
STUDENT
WORKS
525
PRIMENA FUNKCIONALNOG TRENINGA ZA

POBOLJŠANJE UDARACA RUKOM
U BORILAČKIM SPORTOVIMA
Sanela Vajagić 1, Nikola Mandić 2
1
ORCID 0000-0002-1076-6558, 2 0000-0001-8930-8690
1
Studentski rad, mentor: dr Sandra Vujkov
Sažetak/Apstrakt:
Sedentarnim način života ima sve veći uticaj na zdravlje savremenog čoveka. Potreba za
zdravijim načinom života i kretanjem doprinela je pojavi inovativnih, kompleksnih programa
vežbanja. Među njima se izdvojio funkcionalni trening kao program koji primenjuje vežbe
koje su izvedene iz prirodnih oblika kretanja.Pokazalo se da ovaj vid vežbanja ima uticaj na
posturu, povećanje fleksibilnosti i svakodnevno bolje funkcionisanje kod rekreativaca. U
savremenom sportu takođe pronalazi svoje mesto posebno u sportovima sa specifičnim
tehnikama. Utiče na sve sposobnosti koje su od značaja za postizanje vrhunskih sportskih
rezultata. Ima pozitivan transfer na situacione i specifične uslove u borilačkim sportovima kao
što su boks i karate. Primenom funkcionalnog treninga utiče se na stabilnost trupa koja
doprinosi boljoj kontroli pokreta u sportskoj borbi.
Ključne reči:
Funkcionalni trening, karate, boks, mobilnost, stabilnost
526
Uvod
Svakim danom smo sve više svedoci uticaja sedentarnog načina života, generalno
ne aktivnosti savremenog čoveka uslovljeno samim uslovima na radnom mestu, u
školi, kod kuće (Stojadinović & Malićević, 2017). Potreba za zdravijim načinom
života i kretanjem je sve veća pa samim tim se poslednjih godina pojavljuju novi,
inovativniji, kompleksniji programi vežbanja među kojima se pojavio kao jedan od
najpopularnijih sistema treninga – funkcionalni trening. Koncept treninga u kom
učestvuje celo telo (Mikić, Bajrić, Stanković, Ivanek & Petrović, 2017). Ono je
sinhronizovano i ponaša se (funkcioniše) kao celina. Ovaj način vežbanja dovodi do
velikog fizičkog i psihičkog zamora zbog aktivacije velikih mišićnih grupa i zbog
kompleksnosti samih vežbi koje zahtevaju pun fokus na pravilno izvođenje, odnosno
neuro-muskularnu kontrolu. Primena vežbi koje su izvedene iz prirodnih oblika
kretanja imaju za cilj da pripreme čoveka za obavljanje svakodnevnih životnih
aktivnosti kao što su hodanje, skakanje, sedanje – ustajanje, podizanje – spuštanje
tereta (Đuka, 2022). Ovaj vid vežbanja omogućuje svakodnevno bolje funkcionisanje,
poboljšava posturu tela, povećava fleksibilnost i smanjuje rizik od povreda. U
savremenom sportu takođe pronalazi svoje mesto jer ovim načinom vežbanja utiče se
na sve važne faktore za ostvarenje rezultata (Bašić, 2018). U sportovima sa
specifičnim tehnikama kao što su borilački sportovi ima direktan uticaj na razvoj
specifičnih obrazaca kretanja shodno zahtevima sportske grane ili pak pozicije u timu
u timskim sportovima. Ovaj sistem treninga u potpunosti predstavlja funkcionalan i
ekonomičan način rada u samom trenažnom procesu, gde uz minimalan utrošak
energije postižemo pre svega optimalan, a kasnije uz upotrebu rekvizita i pravilnu
manipulaciju opterećenjem i intenzitetom i maksimalan razvoj sposobnosti koje su od
značaja za postizanje vrhunskih sportskih rezultata. Dakle, funkcionalni trening ima
svoju svrhu ukoliko ima pozitivan prenos na situacione i specifične uslove (N.Vujkov,
Idrizović, S.Vujkov & Panoutsakopoulos, 2013). U borilačkim sportovima kao što su
boks i karate, o kojima će se govoriti, najbolje može da se prikaže kroz tehnike
udaraca rukama koje se na prvi pogled čine jednostavne, a u suštini predstavljaju više-
zglobne, kompleksne tehnike u kojima učestvuje celo telo.
Cilj ovog rada je ukazati na značaj primene funkcionalnog treninga na
poboljšanje udaraca rukom u boksu i karateu.
Primena funkcionalnog treninga za poboljšanje udaraca rukom u boksu i

karateu
Ono što povezuje ova dva borilačka sporta, boks i karate, pre svega su jasno
definisane ručne tehnike udaraca, kao i sam princip njihovog izvođenja. Ovaj princip
podrazumeva početnu tačku/poziciju, putanju ruke prilikom izvođenja, položaj tela i
527
krajnju tačku izvođenja, odnosno cilj. Važno je naglasiti da se izvođenje ručnih

udaraca u oba sporta prilikom sportske borbe ili boks meča razlikuje od osnovnog,
školskog oblika izvođenja (Mudrić & Ranković, 2016). Kako bi u takmičarskom
smislu tehnika bila efikasna ona mora da pretrpi određene izmene ali ne sme da
odstupa od osnovnih principa izvođenja. Postoje dva principa koja se oslikavaju u
oba sporta, a to su princip rotacije trupa i princip kontrakcije trupa. Princip rotacije
trupa podrazumeva da se tehnika izvodi sa istovremenom rotacijom trupa. Ceo trup
se ponaša kao jedna ravan sa referentnim tačkama u ramenu i kuku i ne sme se kriviti
ni levo, ni desno, ni napred ni nazad. Kretanje ove ravni je u obimu od 0 stepeni -
pozicija “otvorenog kuka” do 90 stepeni - pozicija “zatvorenog kuka”. Centar koji
pokreće ovu rotaciju je donji stomak. Važnost ovog principa se ogleda u tome da se
razorna moć postiže pravilnim aktiviranjem najvećih mišićnih grupa i uključivanjem
celog tela u udarac. Sa druge strane, princip kontrakcije trupa podrazumeva celokupnu
kontrakciju mišića trupa naročito trbušne i leđne muskulature, a najviše donjeg
stomaka.
Ovaj princip se vezuje za sam kraj izvođenja tehnike i zbog toga je potrebna
veoma brza kontrakcija svih mišića sa istovremenim završetkom. Nadalje, princip
kontrakcije se može raščlaniti na : 1) submaksimalnu kontrakciju trupa – koja je
prisutna u poziciji “otvorenog kuka” i kada se izvodi udarac bez velike snage na
samom kraju izvođenja. Ovaj princip se ogleda kroz bokserski direkt i kizame-tsuki u
karateu; 2) maksimalnu kontrakciju trupa – prisutna kod tehnika koje se izvode u
poziciji “zatvorenog kuka”. U ovom položaju moguće je izvesti kontrakciju čitavog
trupa maksimalnim intenzitetom, a koristi se kod tehnika sa velikom razornom moći
kao što su u slučaju ručnih tehnika u boksu i karateu, kroše i gyako-tsuki. Kako bi što
jednostavnije predstavili značaj funkcionalnog treninga u unapređenju udaraca rukom
u ova dva sporta potrebno je da ukažemo na osnovne karakteristike i zahteve sportske
borbe i bokserskog meča. Oba sporta pripadaju grupi polistrukturalnih acikličnih
sportova u tehničko-taktičkom smislu. Odlikuje ih veliki intenzitet i trajanje,
maksimalna brzina pojedinačnih pokreta, izuzetna eksplozivna i statička snaga i
fleksibilnost. Takmičari u ovim sportovima treba da imaju izuzetnu pokretljivost koja
se oslikava kroz obim pokreta u zglobovima, elastičnost i rastegljivost mišića. U isto
vreme treba da imaju izuzetnu stabilnost koja se kroz oba svoja oblika (statička i
dinamička) može uočiti tokom čitavog meča. Ove dve sposobnosti pružaju borcima
dobru kontrolu pokreta koja u takmičarskom smislu doprinosi brzim i efikasnim
tehnikama koje donose poene. Sa druge strane štedi energiju u trenažnom procesu i
smanjuje rizik od povrede. Potpuna kontrola pokreta kao i pun obim pokreta
predstavljaju početnu tačku za uvežbavanje nekog obrasca pokreta. Ukoliko je tehnika
udarca loša i uz to svaki od zglobova ne vrši svoju ulogu, bilo da je to mobilnost ili
stabilnost (tzv. jointbyjointapproach), telo će vršiti kompenzaciju koja direktno utiče
na pravilnost i kvalitet iste. Kako bi udarac rukom bio u potpunosti efikasan veliku
528
pažnju bi trebalo posvetiti stabilnosti trupa i u statičnim položajima i u dinamičnim

pokretima koji su dominantni u borbi ili boks meču. Ukoliko su mišići ekstremiteta
jaki, a trup slab neće moći da se proizvede dovoljna sila da bi udarac bio ispravan i
eksplozivan. To će biti vidno kroz kompenzatorno kretanje karlice i kičmenog stuba.
Upravo primenom funkcionalnog treninga bokseri i karatisti mogu raditi na
stabilizaciji trupa i razvoju sposobnosti koje su preduslov za uspešno izvođenje
udaraca rukama. Funkcionalan obrazac pokreta, u ovom slučaju udarac rukom u
sportskoj borbi ili boks meču, je pokazatelj efikasnog kinetičkog lanca u koji su
uključeni nervni, zglobni i mišićni sistemi. Izvođenje kompleksnih vežbi koje
istovremeno aktiviraju veliki broj mišića, pogađaju najviše mišiće jezgra i izvode se
kroz sve tri ravni, kao i vežbanje zadatog pravilnog obrasca pokreta koji imitira sam
udarac imaće uticaj na razvoj svih sposobnosti koje su preduslov za uspešnu tehniku,
u ovom slučaju efikasan udarac rukom.
Prikaz primera seta vežbi kroz funkcionalni trening u borilačkim sportovima

Prethodno je napomenuto da su tehnike udaraca rukama u boksu i karateu
kompleksne i zahtevaju potpunu kontrolu. Odlikuju ih velika brzina i snaga, a iza
svega stoji izuzetna stabilnost i snaga mišića jezgra tela. Izbor vežbi je zahtevan kako
bi se obuhvatili svi segmenti koji su važni za unapređenje udaraca rukom. Vežbanju
treba pristupiti postupno, od jednostavnijeg ka složenijem i od lakšeg ka težem.
VEŽBA 1) Ispad napred sa predručenjem
Oprema: guma zakačena za krajeve štapa
Početni položaj: ispad napred, predručenje, (Slika 1.)
Vežba: naizmenično raditi ispade nogama uz ritmičko opružanje ruku u predručenje
iz položaja zgrčenog zaručenja (Slika 2.)
Slika 1. Ispad sa predručenjem
Slika 2. Ispad sa zgrčenim

zaručenjem
Primena: sinhronizacija pokreta, uvežbavanje istovremene kontrakcije celokupne

muskulature, razvoj eksplozivne snage gornjih i donjih ekstremiteta
529
VEŽBA 2) Rotacija trupa
Slika 3. Ispad sa priručenjem zgrčeno Slika 4. Zasuk nalevo Slika 5. Zasuk nadesno
Oprema: šipka, drvena kutija (visina prilagođena vežbaču)
Početni položaj: ispad napred, suprotna noga oslonjena na kutiju, ruke ukrštene na
grudima, šipka postavljena na pregib laktova (Slika 3.)
Vežba: Držeći šipku raditi zasuk trupom na jednu, zatim na drugu stranu (Slika 4. i
Slika 5.)
Primena: uvežbavanje principa rotacije trupa
VEŽBA 3) Zasuk sa girjom
Slika 6. Klek pretkorakom desni
Slika 7. Klek pretkorakom sa

zasukom do uzručenja
Oprema : guma srednje jačine, girja (težina prilagođena vežbaču)

Početni položaj: klek na jednu nogu, oko noge koja je napred zakačena je guma u
visini kolena, hvat girje sa obe ruke na suprotnom kuku od noge koja je napred
(Slika 6.)
Vežba: izvoditi zasuke sa girjom ka gore do uzručenja i povratak u početni položaj,
bez pomeranja nogu (Slika 7.)
Primena: rad na stabilizaciji trupa uz razvoj repetitivne snage ruku.
530
VEŽBA 4) Izbačaj sa rotacijom trupa
Slika 8. Ispad sa priručenjem

zgrčeno-desno
Slika 9. Izbačaj sa visokim
predručenjem
Oprema: vazdušno jastuče, šipka, girja koja je gumom vezana za šipku

Početni položaj: ispad nogom na vazdušno jastuče, hvat rukom za šipku koja je
oslonjena na suprotno rame u odnosu na nogu koja je napred (Slika 8.)
Vežba: uz ispružanje nogu istovremeno izvoditi izbačaj rukom ka gore uz povlačenje
suprotne ruke na bok (Slika 9.)
Primena: stabilizacija trupa, uvežbavanje maksimalne istovremene kontrakcije trupa
i principa rotacije, simulacija udarca
VEŽBA 5) Iskorak sa povlačenjem i izbačajem
Slika 10. Iskorak sa zaručenjem

zgrčenim
Slika 11. Stav raskoračni sa
predručenjem
Oprema: steper, guma (jačina

prilagođena vežbaču), jednoručni
teg (težina prilagođena vežbaču)
Početni položaj: iskorak, jednom rukom hvat za gumu, u suprotnoj ruci jednoručni teg
postavljen na bok (Slika 10.)
Vežba: iz počučnja ustajanje i postavljanje suprotne noge na steper, ruka koja drži
gumu povlači se unazad dok ruka u kojoj je teg radi izbačaj napred u predručenje (
Slika 11.)
Primena: simulacija direktnog udarca uz razvoj repetitivne snage ruku i nogu, rad na
stabilizaciji trupa
531
VEŽBA 6) Jednonožni saskok sa izbačajem
Slika 12. Zaručenje zgrčeno sa tegom Slika 13. Iskorak desnom nogom zasuk nadesno
Slika 14. Iskorak levom nogom sa predručenjem
Oprema: steper, teg (težina prilagođena vežbaču), drvena kutija (visina prilagođena
vežbaču)
Početni položaj: vežbač stoji u uspravnom položaju obema nogama na steperu, stopala
su postavljena u širini ramena i u rukama drži teg oslonjen na stomak (Slika 12.)
Vežba: izvodi se iskorak napred sa istovremenim zasukom trupa na suprotni bok u
odnosu na istoimenu nogu koja je postavljena napred, zatim vrši iskorak suprotnom
nogom na kutiju sa istovremenim opružanjem ruku u predručenje (Slika 13. i Slika
14.)
Primena: razvoj eksplozivne snage nogu i ruku uz primenu principa rotacije i
simulaciju udarca
VEŽBA 7) Izbačaj medicinke
Slika 15. Raskoračni stav, lopta ispred grudi Slika 16. Iskorak bočno poluzasuk
nadesno Slika 17. Izbačaj lopte
532
Oprema: pojas sa gumom, kosa daska, medicinka

Početni položaj: uspravan položaj, oko struka vezan pojas zakačen gumom za ripstol,
u rukama je lopta koja je postavljena ispred grudi (Slika 15.)
Vežba: ispad u suprotnu stranu u odnosu na nogu koja je postavljena na kosu dasku i
istovremeni izbačaj lopte sa rotacijom celog trupa (Slika 16. i Slika 17.)
Primena: simulacija udarca sa razvojem eksplozivne snage ruku i ramenog pojasa.
Postoji veliki broj funkcionalnih vežbi kao i varijacija izvođenja istih, ali je ovde
napravljen sužen odabir kao primeri vežbi koje se mogu primenjivati u radu na
poboljšanju ručnih udaraca.
Zaključak
Značaj funkcionalnog treninga u životu čoveka se ogleda kroz spremnost za
obavljanje svakodnevnih aktivnosti. U sportu ima uticaj na razvoj specifičnih
obrazaca kretanja u skladu sa zahtevima sportske grane. Pravilnim izvođenjem
kompleksnih vežbi koje imitiraju udarce može se uticati na razvoj svih sposobnosti
koje su preduslov za uspešnu tehniku, odnosno efikasan udarac rukom u boksu i
karateu.
Literatura
1. Bašić, T. (2018). Funkcionalni trening stabilnosti i pokretljivosti.Diplomski rad, Split:
Sveučilište u Splitu, Kineziološki fakultet
2. Đuka, L. (2022). Funkcionalni trening u kineziološkoj rekreaciji. Završni rad, Split:
Sveučilište u Splitu, Kineziološki fakultet
3. Mikić, B., Bajrić, O., Stanković, N., Ivanek, V., &Petrović, Z. (2017). Application of
Functional Training in High Sports and Recreation//Primjenafunkcionalnogtreninga u
vrhunskomsportuirekreaciji. SPORTS SCIENCE AND HEALTH, 12(2).
4. Mudrić, R., & Ranković, V. (2016). Analiza karate tehnika koje se izvode rukama. SPORT
- Nauka i Praksa, 6 (1), str. 47-74
5. Stojadinović, N., &Malićević, S. (2017). Zdravstveni fitnes. SPORT – Nauka i praksa, 7(1),
str. 67-76
6. Vujkov, N., Idrizović, K., Vujkov, S., Panoutsakopoulos, V. (2013). Funkcionalnost pokreta
u cilju unapređenja sportskih rezultata i prevencije od povreda. AKTUELNO U PRAKSI, 44.
533
FUNCTIONAL TRAINING APPLICATION FOR IMPROVING

HAND STRIKES IN COMBAT SPORTS
Abstract:
A sedentary lifestyle has an increasing influence on the health of modern man. The need for a
healthier lifestyle and movement has contributed to the emergence of innovative, complex
exercise programs. Among them, functional training stood out as a program that applies
exercises derived from natural forms of movement. It has been shown that this type of exercise
has an impact on posture, increasing flexibility, and better daily functioning in recreational
athletes. It also finds its place in modern sports, especially in sports with specific techniques.
It affects all abilities that are important for achieving top sports results. It has a positive transfer
to situational and specific conditions in combat sports such as boxing and karate. The
application of functional training affects the stability of the body, which contributes to better
movement control in sports combat.
Keywords:
Functional training, karate, boxing, mobility, stability
534
PREVENCIJA KOLOREKTALNOG KARCINOMA
Ekaterina Ilić
ORCID 0000-0002-2627-737X
1
Visoka škola strukovnih studija za brazovanje vaspitača i trenera Subotica
Studentski rad, mentor: dr Sanja Šumonja
Sažetak/Apstrakt:
Cilj rada je sagledavanje aktuelnih preporuka za primarnu i sekundarnu prevenciju
kolorektalnog karcinoma. Rak debelog creva je treći po dijagnozi i drugi najsmrtonosniji
malignitet u svetu. Većina tumora debelog creva se razvija tokom dugog perioda, a simptomi
se javljaju samo u uznapredovalim stadijumima bolesti. Razvoj karcinoma debelog creva i
rektuma povezan je sa faktorima rizika koji se ne mogu sprečiti i sprečiti. Primarna prevencija
kolorektalnog karcinoma podrazumeva poboljšanje ishrane, fizičke aktivnosti, prestanak
pušenja i uzimanja alkohola. Ishrana treba da se zasniva na unosu namirnica koje su izvor
dijetetskih vlakana, uz izbegavanje mesnih proizvoda. Rano otkrivanje bolesti može značajno
uticati na tok i ishod lečenja. Metode skrininga za kolorektalni karcinom su kolonoskopija i
testovi stolice, kao što je FOB test. Sve je više epidemioloških dokaza da nekoliko važnih
faktora rizika za razvoj kolorektalnog karcinoma utiče na ishod života, što ukazuje na mnoge
mogućnosti za tercijarnu prevenciju.
Keywords:
kolorektalni karcinom, faktori rizika, prevencija
535
Uvod
Kolorektalni karcinom, takođe poznat i kao kolorektalni adenokarcinom, razvija
se iz žlezdanih epitelnih ćellija debelog creva. Karcinom nastaje kada u ćelijama
epitela nastane genetska ili epigenetska mutacija, zbog abnormalnog povećavanja
replikacije i preživljavanja. Ove hiperproliferativne ćelije dovode do benignog
adenoma, koji zatim može napredovati u karcinom, a zatim i metastaze (Rawla, 2019).
Simptomi kolorektalnog karcinoma ne pojavljuju se dug niz godina zbog relativno
duge evolucije karcinoma. Na karcinom kolona i rektuma može se posumnjati kada
su prisutni simptomi i znaci donjeg gastrointestinalnog trakta poput pojave rektalnog
krvarenja, palpacije abdominalne mase, bolova u stomaku, promene rada creva,
neobjašnjiv gubitak telesne mase i sideropenijske anemija itd. (Sawicki, 2021).
Kolorektalni karcinom je treće najčešće diagnostikovano i drugi najsmrtnostnije
maligno oboljenje na svetu. (Hossain, 2022). Petogodišnja stopa preživljavanja je
približno 90% kada se rak debelog creva diagnostikuje u ranoj fazi, u poređenju sa
13% kada se dijagnoza postavlja kasnije, zbog dugotrajne tihe prirode bolesti i još
uvek ograničenog broja testova koji se mogu koristiti za blagovremeni i efikasan
skrining ili diagnozu (Mattiuzzi, 2019). Najefikasniji način za smanjenje smrtnosti od
kolorektalnog karcinoma je prevencija (Hossain, 2022).
Cilj rada je prikaz aktuelnih preporuka za primarnu i sekundarnu prevenciju
kolorektalnog karcinoma.
Epidemiologija kolorektalnog karcinoma

Kolonorektalni karcinom je treće najčešće diagnostikovano i drugo
najsmrtnostnije maligno oboljenje na svetu. Broj novodijagnostikovanih slučajeva
raste među starijom popilacijom. Procenjuje se da će se incidenca kolorektalnog
karcinoma udvostručiti do 2035. godine (Hossain, 2022). Kod muškarca kolorektalni
karcinom je treći najučestaliji malignitet, posle raka pluća i prostate, a kod žena drugi
po učestalosti posle raka dojke. Preko jedan milion novooboleih muškarca i 0,82
miliona novoobolelih žena sa kolorektalnim karcinomom se detektuje godišnje
(Mattiuzzi, 2019). Rizik od raka debelog creva i rektuma je najveći u razvijenim
zemljama. Najveće incidence karcinoma kolona detektuju se u južnoj i severnoj
Evropi, Australiji i Novom Zelandu. Karcinom rektuma ima najveće incidence u
istočnoj Evropi, Australiji, Novom Zelandu i istočnoj Aziji. Severna Amerika ima
jednu od najviših stopa incidencije za oba karcinoma. Najveće stope incidencije među
muškarcima je u Mađarskoj, a među ženama Norveška ima najveću stopu incidencije
na 100.000 stanovnika. U Japanu, Južnoj Koreji, Saudijskoj Arabiji, Omanu, Jemenu,
Ujedinjenim Arapskim Emiratima, Bahreinu, Kataru, Kuvajtu i Slovačkoj,
kolorektalni karcinom je najčešće dijagnostikovano maligno oboljenje kod
536
muškaraca. Svi regioni Afrike i Južne Azije imaju najnižu stopu kolorektalnog
karcinoma kod oba pola (Rawla, P 2019). Kolorektalni karcinom predstavlja značajan
zdravstveni problem kako zbog učestalog javljanja tako i zbog relativno visoke stope
smrtnosti (Hossain, 2022).
Kolorektalni karcinom
Debelo crevo je završni deo gastrointestinalonog trakta koje ima ulogu da
reapsorbuje vodu i elektrolite, formira fekalne mase i skladišti ih između dva akta
defekacije (Stojšić Džunja, 2020). Rak sitog creva i rak zadnjeg creva u svim
oblastima istraživanja i kliničke prakse smatraju se jednim tumorskim entitetom koji
se naziva kolorektalni karcinom, pošto se razvijaju u debelom crevu (Paschke, 2018).
Kolon je sačinjen od uzdužno raspoređenih mišićnih vlakna sa slabom razvijenom
submukozom, ali veoma dobro razvijenom mukozom. Submukoza kolona je puna
lifnih čvorova koji joj daju karakterističan izgled. Kolon ima višestruke cevaste
invaginacije tzv. „Lieberkühn-ove kripte” koje su široke, duboke i brojne. U ovim
kriptama se odvija regeneracija epitela. Zbog svoje biološke prirode, debelo crevo ima
visok nivo regeneracije, a zbog fiziološke uloge izloženo je mnogim fizičkim,
hemijskim i biološkim agensima, što povećava mogućnost razvoja različitih
patologija uključujući karcinom (Arvelo, 2015).
Kolorektalni karcinom uzrokovan je aberantnom proliferacijom žlezdanog
epitelnih ćelija u debelom crevu (Hossain, 2022). Kolorektalni karcinom raste sporo i
najćešće ne daje simtrome dok ne postigne značajnu velićinu koja blokira pasažu
fekalnih masa i dovede do pojave siptoma. Većina tumora debelog creva se razvija
tokom dugog niza godina, kroz proces koji uključuje histološke, morfološke i
genetske promene (Simon, 2016).
Postoji tri tipa kolorektalnih karcinoma: sporadični, hereditarni, povezan sa
kolitisom (Hossain, 2022). U većini slučajeva karcinom kolona i/ili rektuma se razvije
iz nemalignih lezija poput adenoma (Petrović, 2016). Prekancerogeni polipi su
lokalizovani rastovi ili agregacija abnormalnih ćelja unutar crevne sluzokože koje vire
u lumen creva. U ćelijama koje se dele u polipima vremenom se javlja genetska
promena, što se odražava citološkom i histološkom displazijom. Promenjene ćelije
tako stiču sposobnost da napadnu zid debelog creva i na kraju budu više izmenjene,
prošire se u limfne čvorove i daju metastaze. Razvijanje polipa u karcinom može da
traje nekoliko godina čak i decenija (Simon, 2016). Latenti period je pogodan za ranu
diagnozu oboljenja. Rano otkrivanje i resekcija prekanceroznih promena sprečavaju
razvoj i širenje kolorektalnog karcinoma (Petrović, 2016; Simon, 2016).
537
Faktori rizika kolorektalnog karcinoma

Razvoj karcinoma kolona i rektuma je povezan sa nepreventabilnim i
preventabilnim faktorima rizika. Nepreventabilni faktori su oni na koje nije moguće
uticati prevencijom, dok su preventabilni faktori oni na koje može da se utiče
prevencijom (Hossain, 2022).
Nepreventabilni faktori rizika

U nepreventaiblne faktore rizika za razvoj kolorektalnog karcinoma ubraju se: godine
starosti, pol, genetska predispozicija, inflamatorna oboljenja creva (Sawicki, 2021).
Godine starosti – Većina kolorektalnih karcinoma se razvija posle 50. godine života,
ali može da se razvije i kod mlađih odraslih osoba. Kod muškaraca se kolorektalni
karcinom dijagnostikuje u proseku sa 68 godina života, dok se kod žena u proseku
diagnostikuje sa 72 godine života (Hossain, 2022).
Pol – Muškarci imaju oko 1,5 puta veću šansu da razviju kolorektalni karcinom od
žena (Rawla, 2019).
Rasa – Tamnoputi muškarci i žene imaju najveću stopu incidence i smrtnosti od
kolorektalnog karcinoma u poređenju sa drugim rasama. Razlike najverovatnije imaju
više veze sa pristupom kvalitetnoj zdravstvenoj zaštiti, preventivnim pregledima,
zdravoj hrani, prihodima i obrazovanju nego sa genetskom komponentom (Rawla,
2019).
Genetska predispozicija – Nasledni kolorektalni karcinomi čine 7-10% svih slučajeva
uključujući nasledni nepolipozni kolorektalni karcinom, sindrom adematozne i
hematomatozne polipoze. Najčešći nasledni sindrom je nasledni nepolipozni
kolorektalni karcinom, poznat kao Linčev sindrom, koji čini 2-4% svih
slučajeva.Osobe sa Linčevim sindromom u 20% slučajeva do 50-te godine života
razvijaju kolorektalni karcinom. U 50% slučajeva osobe sa Linčevim sindromom
obole od kolorektalnog karcinoma do 70-te godine života. Porodična adenomatozna
polipoza je drugi najčešći predisponirajući sindrom, iako čini manje od 1% svih
slučajeva. Kod ovog obolenja pacijenti imaju hijade prekancerogenih kolorektalnih
polipa koji rastu do 10-12 godina starosti. Šansa karcinogeneze raste sa rastom
adenoma, do te mere da postoji skoro 100% rizik od razvoja raka debelog creva do 40
godine. Hamartomatozne polipe prati efekat pejzaža (polyp's landscape) gde promene
ne počinju u epitelu, već u lamini proprii i zatim šire na epitel (Rawla, 2019).
Inflamatorna oboljenja creva – Inflamatorna oboljenja creva karakteriše zapajenje
debelog creva tokom dužeg vremenskog perioda. Zapaljenje dovodi do oslobađanja
velike količine citokina i slobodnih radikala, povećanja protoka krvi i drugih faktora
538
koji predisponiraju razvoju karcinoma. Najćešće Kronova bolest i ulcerozni kolitis

dovode do karcinogeneze (Rawla, 2019).
Preventabilni faktori rizika
U preventabilne faktore rizika za razvoj kolorektalnog karcinoma ubrajaju se:
gojaznost, fizička neaktivnost, nepravilna ishrana, pušenje, konzumiranje
alkohola,upotreba određenih lekova, dijabetes melitus (Rawla, P 2019).
Gojaznosti i fizička neaktivnost – Gojaznost je povezana sa povećanim rizikom od
nastanka karcinoma debelog creva. Mehanizmi koji se odvijaju u organizmu gojaznih
osoba stimulišu proliferaciju ćelija. Gojaznost promoviše insulinsku rezistenciju ili
hiperinsulinemiu, hroničnu upalu, oksidativni stres, oštećenja genetskog materijala i
povišeni nivo faktora rasta sličnog insulinu-1. Fizička neaktivnost obično dovodi do
gojaznosti, koja menja mikrofloru creva, iritira i dovodi do upale debelog creva, što
pogoduje kancerogoenezi. Sa druge strane, fizička aktivnost poveća stopu
preživljavanja kod pacijenata sa kolorektalnim karcinomom (Rawla, 2019).
Nepravilna ishrana – Namirnice imaju različite efekat na mikrofloru i zapaljenje
creva. Konzumiranje crvenog (govedina, svinjetina, jagnjetina) i prerađenog mesa
povećava rizik od kolorektalnog karcinoma za 20-30%.
Istraživanja ukazuju da konzumiranje crvenog mesa pet puta nedeljno povećava rizik
od raka debelog creva za 13%. Navedena povezanost objašnjava se kancerogenim
substancama koje nastaju tokom procesa kuvanja: molekuli hema gvožđa u crevnom
mesu mogu da dovedu do stvaranja kancerogenih materija, kao i da deluju kao
mutageni na DNK. Sa druge strane, konzumiranje namirnica bogatih dijetnim
vlaknima, kao što su povrće, voće, integralne žitarice, povezano je sa niskom
incidencom raka debelog creva (Rawla, 2019).
Pušenje – Jedan od kancerogena koji se nalazi u cigaretama je nikotin. Rizik od
kolorektalnog karcinoma se povećava sa povećanjem broja konzumiranih cigareta.
Žene koje puše imaju veći rizik za rak debelog creva nego muškarci koji puše
(Hossain, 2022).
Alkohol – etanol iz alkoholnih pića može da izazove kancerogene efekte u debelom
crevu i uticati na mikrofloru debelog creva dovodeći do kancerogeneze debelog creva
(Hossain, 2022). Osobe koje konzumiraju 2-3 alkoholna pića na dnevnom nivou imaju
20% povećan rizik od nastanka raka debelog creva, dok se kod onih koji piju više od
tri pića dnevno rizik povećava na 40%. Povezanost je veća kod muškaraca nego kod
žena, verovatno zbog hormonskih varijacija prilikom metabolisanja alkohola.
Muškarci takođe češće piju veće količine alkohola (Rawla, P 2019).
Medikamenti – Redovno uzimanje (najmanje dve doze na dan) aspirina i drugih
nesteroidnih antiinflamatornih lekova, mogu smanjiti rizik od nastanka kolorektalnog
539
karcinoma (Hossain, 2022). Korisnici aspirina sa kolorektalnom karcinomom imaju

manje agresivne tumore i veću stopu preživljavanja. Nesteroidni antiinflamatorni
lekovi smanjuju upalne procese creva i tako štite od kolorektalnog karcinoma, kao i
karcinoma želuca i tankog creva (Rawla, 2019).
Diabetes melitus i insulinska rezistencija – Kod osoba koje boluju od diabetesa
povećava se koncentracija glukoze u krvi, što potencijalno podstiče kancerogene
procese u vidu ubrzavanja metabolizma glukoze. Osobe sa dijabetesom tip 2 imaju
povećani rizik od nastanka kolorektalnog karcinoma čak iako smanje svoju telesnu
masu i povećaju fizičku aktivnost (Rawla, P 2019).
Prevencija kolorektalnog karcinoma

Cilj prevencije kolorektalnog karcinoma je smanjenje morbiditeta i smrtnosti,
poboljšanje kvaliteta života pacijenta i smanjenje troškova lečenja (Uredba, 2014).
Primarna prevencija
Primarna prevencija podrazumeva uklanjanje ili smanjenje izloženosti faktorima
rizika za nastanak kolorektalnog karcinoma (Uredba, 2014). Smatra se da je četvrtinu
karcinoma kolona i rektuma moguće prevenirati odgovarajućom fizičkom aktivnošću,
konzumiranjem više vlakana, belog luka, mleka i više kalcijuma, neskrobnog povrća,
voća, vitamina D, folata, selena i ribe. Potrebno je izbegavati čestu konzumaciju
velikih količina crvenog mesa, mesnih prerađevina, životinjske masti, dodatih šećera
i alkohola. Adekvatnom ishranom i redovnom fizičkom aktovnošću potrebno je
održavati normalnu uhranjenost (Petrović, 2016; Hossain, 2022).
Sekundarna prevencija
Sekundarna prevencija je skrining metoda kojom se otkriva bolest u
presimptomatskom stadijumu, što utiče na tok bolesti i rezultate lečenja. Uključivanje
rizične populacije u skrining programe redukuje mortalitet, poboljšava kvalitet života
i smanjuje troškove lečenja od kolorektalnog karcinoma (Petrović, 2016). Najčešće
skrining metode za kolorektalni karcinom su kolonoskopija i testovi stolice, kao što
je FOB test. FOB test je dizajniran da otkrije hemoglobin, kao marker okultne krvi u
stolici. FOB test je neinvazivna metoda, ne zahteva pripremu creva za uzorkovanje, a
uzorak može se uzeti i u kućnim ualovima. Nedostaci ove metode uključuju lažno
pozitivne rezultate u slučaju sporadičnih krvarenja, a pošto rane lezije ne moraju da
krvare moguće je da se dijagnoza ne postavi u prekanceroznim fazama. Uzimanje
vitamina C može dovesti do lažno negativnih rezultata, jer može inhibirati aktivnost
peroksidaze FOB testa. Konzumiranje crvenog mesa može dovesti do lažno pozitivnih
rezultata prilikom FOB testa. Zato je preporuka za FOB test da se ponovi bar dva do
tri puta. Pored FOB testa, postoje i fekalni imunohemijski testovi (FIT). FIT je
540
specifičniji za identifikovanje ljudske krvi u stolici, jer koristi ljudska antitela

specifična za globin za otkrivanje hemoglobina, dok FOB test detektuje peroksidaznu
aktivnost hema i nije specifičan za ljudsku krv. Za FIT je dovoljno jednom uzeti
uzorak za dijagnozu prisustva okultne krvi u stolici. Mogu se i koristiti endoskopske
kapsule, kompjuterizovana tomografija, drugi testovi stolice, laboratorijske analize
krvi i urina, ali ove metode se retko koriste za skrining pošto su skupe i nisu tako
kvalitetne kao kolonoskopija i pomenuti FOB test (Hossain, 2022). Kolonoskopija je
trenutna referentna metoda za skrining kolorektalnog karcinoma i preporučuje se od
50-te godine života. Sposobnost kolonoskopije da otkrije kancerogene i
prekancerogene lezije zasniva se na direktnoj vizualizaciji. Jedna od najvećih
prednosti kolonoskopije je mogućnost uklanjanja prekancerogenoznih i malignih
lezija u trenutku odkrivanja (Simon, 2016).
Programi skrininga mogu biti oportuni ili organizovani. Oportuni skrining
podrazumeva nesisitematsku primenu testova za skrining, kao deo redovnih pregleda,
što uključuje građane koji sami dolaze na preglede ili se obraćaju lekaru iz drugih
razloga.
Organizovani skrining je organizovano, masovno pozivanje ciljne populacije na
testiranje i intervencije, koji su praćeni kontrolom kvaliteta i izveštavanjem. Najčešći
organizovani skrining za kolorektalni karcinom je test prisustva okultne krvi u stolici
(Uredba, 2014).
Tercijarna prevencija
Sve je više epidemioloških dokaza da nekoliko važnih faktora rizika za razvoj
kolorektalnog karcinoma takođe utiče na ishod preživljavanja, što ukazuje na mnoge
mogućnosti za tercijarnu prevenciju. Pušenje i konzumiranje alkohola je povezano sa
niskom stopom preživljavanja. Samim tim, izbegavanje ovih štetnih navika povećava
šansu za preživljavanje kod obolelih od kolorektalnog karcinoma. Fizička ativnost
povećava pozitivan ishod i pobojšava kvalitet života. Mehanizam kojim se objašnjava
ova veze jeste smanjenje ukupnih telesnih masti, a posebno visceralne masti, što
dovodi do smanjenja hroničnog upalnog procesa koja se javnja kod gojaznih osoba.
Redovna fizička aktivnost smanjuje oksidativni stres i poboljšava imunološke
funkcije. Višestruke opservacione studije su pokazale da uzimanje niskih doza apirina
utiče na povećanje stope preživljavanja nakon dijagnoze raka debelog creva.
Epidemiološka istraživanja ukazuju da nedostatak vitamina D, koji se obično viđa kod
pacijenta sa kolorektalnim karcinomom, značajno utiče na nižu stopu preživljavanja.
Rezultati metaanaliza randomizovanih kontrolisanih studija pokazuju da
suplementacija vitaminom D ima klinički značajni efekat na ishod kolorektalnog
karcinoma (Hossain, 2022).
541
Zaključak
Prevencija kolorektalnog karcinoma je od velikog značaja, budući da ranom
dektekcijom oboljenja dolazi do smanjenja stope mortaliteta, povećanja kvaliteta
života i stope preživljavanja. Primarna prevencija uključuje eliminaciju i smanjenje
izloženosti faktorima rizika, pravilnu ishranu, redovnu fizičku aktivnost, održavanje
odgovarajuće telesne mase i izbegavanje štetnih navika. U okviru sekundarne
prevencije kao što su skrining testovi, omogućena je rana dijagnozu obolenja koja
povećava incidencu preživljavanja i smanjenje troškova lečenja.
Literatura
Arvelo,F., Sojo,F., & Cotte,C.(2015). Biology of colorectal cancer. Ecancermedicalscience, 9.
Hossain, M. S., Karuniawati, H., Jairoun, A. A., Urbi, Z., Ooi, D. J., John, A., & Hadi, M. A.
(2022). Colorectal cancer: a review of carcinogenesis, global epidemiology, current
challenges, risk factors, preventive and treatment strategies. Cancers, 14(7), 1732.
Mattiuzzi, C., Sanchis-Gomar, F., & Lippi, G. (2019). Concise update on colorectal cancer
epidemiology. Annals of translational medicine, 7(21).
Paschke, S., Jafarov, S., Staib, L., Kreuser, E. D., Maulbecker-Armstrong, C., Roitman, M., &
Kornmann, M. (2018). Are colon and rectal cancer two different tumor entities? A proposal to
abandon the term colorectal cancer. International journal of molecular sciences, 19(9), 2577.
Petrović, V. (2016). Uticaj znanja, stavova, ponašanja i modela skrininga na učešće u
skriningu raka debelog creva. Doktorska disertacija. Novi Sad: Univerzitet u Novom Sadu.
Rawla, P., Sunkara, T., & Barsouk, A. (2019). Epidemiology of colorectal cancer: incidence,
mortality, survival, and risk factors. Gastroenterology Review/Przegląd Gastroentero
logiczny, 14(2), 89-103.
Sawicki, T., Ruszkowska, M., Danielewicz, A., Niedźwiedzka, E., Arłukowicz, T., &
Przybyłowicz, K. E. (2021). A review of colorectal cancer in terms of epidemiology, risk
factors, development, symptoms and diagnosis. Cancers, 13(9), 2025.
Simon, K. (2016). Colorectal cancer development and advances in screening. Clinical
interventions in aging, 967-976.
Stojišić Džunja, Lj. (2020) Anatomija. Novi Sad: Medicinski fakultet Novi Sad.
Uredba o Nacionalnom programu ranog otkrivanja kolorektalnog karcinoma. (2014). Preuzeto 02.
februara 2023. sa : https://www.rfzo.rs/download/uredbe/Uredba_kolorektalni_karcinom.pdf
542
PREVENTION OF COLORECTAL CANCER
Abstract:
The aim of the work is to review current recommendations for primary and secondary
prevention of colorectal cancer. Colorectal cancer is the third most diagnosed and second most
fatal malignancy in the world. Most colon tumours develop over a long period of years, and
symptoms occur only in advanced stages of disease. The development of colon and rectum
carcinomas is associated with non-preventable and preventable risk factors. Primary
prevention of colorectal cancer involves improvement of diet, physical activity, cessation of
smoking and alcohol intake. The diet should be based on the intake of foods that are sources
of dietary fiber, while avoiding meat products. Early detection of the disease can significantly
affect the course and outcome of treatment. Screening methods for colorectal cancer are
colonoscopy and stool tests, such as the FOB test. There is increasing epidemiological
evidence that several important risk factors for the development of colorectal cancer influence
survival outcomes, suggesting many opportunities for tertiary prevention.
Keywords:
colorectal cancer, risk factors, prevention
543
DINAMIČKA NEUROMUSKULARNA STABILIZACIJA U

PREVENCIJI POVREDA U SPORTU
Mladen Šajić
Visoka škola strukovnih studija za vaspitače i trenere, Subotica, Srbija

Studentski rad, mentor: dr Zoran Milić
Sažetak/Apstrakt:
Dinamička neuromuskularna stabilizacija (DNS) je manualni i rehabilitacijski pristup za
optimizaciju sitema za pokretanje i bazirana je na naučnim principima razvojne kineziologije,
integraciji principa neurofiziologije i biomehanike. Postizanje vrhunskog sportskog izvođenja
zahteva adekvatnu stabilizaciju trupa, pravilan obrazac pokreta i koordinisanu mišićnu
aktivnost. Pristup dinamičke neuromuskularne stabilizacije pruža alate za procenu motornih
obrazaca pokreta kao i način treniranja dubokih mišića za postizanje optimalnog pokreta.
Optimalan pokret zahteva funkcionalno centrirane zglobove i stabilizaciju trupa koja se postiže
preciznom mišićnom koordinacijom i intra-abdominalnim pritiskom što je pod regulacijom
centralnog nervnog sistema. DNS je prihvaćen u vrhunskom sportu kao način prevencije i
rehabilitacije od muskuloskeletnih povreda.
Ključne reči:
Dinamička neuromuskularna stabilizacija (DNS), rehabilitacija, prevencija.
544
Uvod
Dinamička neuromuskularna stabilizacija (DNS) je ručna i rehabilitacijska
metoda koja setemelji na naučnim principima razvojne kineziologije (DK) koja se
koristi kako bi se optimizovao pokret u celini. Razvio ga je profesor Pavel Kolar, PT,
PhD, češki fizioterapeut koji je bio uticajan od strane "velikana" Praške škole
manualne medicine, uključujući Karel Lewit, Vladimir Janda, Vaclav Vojtu i
Frantisek Vele. DNS brzo dobija pažnju i prihvaćanje u sportskoj rehabilitaciji i
području performansi za oporavak od prekomernih povreda i prevenciju povreda.
(DNS) će demonstrirati njegovu primenu u rehabilitaciji, oporavku od prekomernih
povreda i ulogu u povratku atletske performanse.
Uloga regulacije unutrašnjeg pritiska trbuha (IAP) i integrisanog sistema
stabilizacijekičme (ISSS) u funkcionalnoj stabilnosti kičme:
Stabilnost (ili čvrstoća) kičme je zavisna od dinamičke koordinacije brojnih
sinergista i antagonističkih mišića za precizno kontrolisanje prekomernog pokreta
zgloba dok se omogućava generisanje potrebnih momenta za željene višezglobne
pokrete. Parametar koji utiče na mehaniku i čvrstinu kičme je unutrašnji pritisak
trbuha (IAP). Postoji opšta saglasnost da povećanje IAP stabilizuje kičmu. Sa druge
strane, eksperimentalna istraživanja pokazuju da povećanje IAP-a istovremeno
povećava intradiskalni pritisak tokom Valsalva manevara i da nije bilo smanjenja
aktivnosti paraspinalnih mišića tokom vežbi dizanja. Sistem za stabilizacijukičmenog
stuba (ISSS), kako je opisan od strane Kolar-a, se sastoji od uravnotežene ko-
aktivacije između dubokih mišića vrata i ekstenzora kičmenog stuba u vratnoj i
gornjoj torakalnoj regiji, kao i dijafragme, mišića dna karlice, svih delova trbušnih
mišića i ekstenzora kičmenog stuba u donjoj torakalnoj i lumbalnoj regiji. Dijafragma,
mišići dna karlice i transverzus abdominis regulišu intraabdominalni pritisak (IAP) i
pružaju anteriornu lumbopelvičnu posturalnu stabilnost. (Slika 1) Ovi unutrašnji
mišići za stabilizaciju kičmenog stuba pružaju čvrstinu kičmenog stuba u koordinaciji
s IAP-om, što služi za dinamičku stabilnostkičmenog stuba. Oni čine "duboko jezgro"
i rade pod "feed-forward kontrolnim mehanizmom" koji je automatski i podsvesni, te
prethodi svakom namernom pokretu. Uloga aktivnosti trbušnih mišića u predviđanju
kretanja kod odraslih je široko istraživana i raspravljena u pokušaju opisivanja
determinanata stabilnosti kičmenog stuba za kretanje i funkciju mišićno-koštanog
sistema. Tokom ranog razvoja posturalnog sistema, dijafragma deluje prvenstveno
kao respiratorni mišić. CNS sazreva i razvija se oko 4½ meseca života, sagitalna
stabilizacija kičme, karlice i prsa je potpuno uspostavljena za sledeća kretanja koja se
javljaju u transverzalnoj ravnini (npr. okretanje, kretanje i konačno prelazak na
uspravni položaj). Dijafragma počinje ispunjavati svoju dvostruku funkciju kao
respiratorni i posturalni mišić kada je abdominalno disanje koordinisano sa disanjem
grudi oko šest meseci života. Dvostruka uloga dijafragme je esencijalna za stabilnost
545
kičme i sva kretanja, posebno za složene zadatke koji čine atletske performanse.
Stabilizirajuća posturalna aktivacija dijafragme istražena je u zadacima podizanja
tereta i aktivaciji ekstremiteta.
Nedavno istraživanje Kolara je pokazalo da je abnormalna posturalna aktivacija
dijafragme kada se primjenjuje izometrička otpornost na ekstremitete može poslužiti
kao osnovni mehanizam hroničnog bola u leđima zbog većeg naprezanja ventralnog
dela kičme (Slika 2).
Slika 1. Regulacija dijafragme, kraličnog dna i transversus abdominisa. Slika 2.

Pogoršanje ISSS-a što rezultuje naprezanjem bočnih napona na lumbalnim
segmentima.
Na primer, glavni mišić psoas funkcioniše kaoflektor kuka sa minimalnim
mehaničkim uticajem na kičmu kada je ISSS funkcionalan, međutim, u slučaju
neadekvatnog ISSS, privlačenje glavnog mišića psoasa može rezultirati anteriornim
naprezanjem na lumbalnim segmentima. Ova neuro-mišićna strategija nije statična
već je dinamična prirode kako bi se postigla funkcionalno "neutralna ili centrirana"
zglobna pozicija, što je opisano od strane Kolar-a kao centriranje zgloba. Centriranje
zgloba ili neutralna pozicija zgloba se javlja kada je kongruencija površina zgloba i
mišići koji podržavaju zglob u optimalnoj mehaničkoj prednosti kroz raspon pokreta
itako su u stanju da proizvode različite sile prema potrebama za kretanjem.
Centrirani zglobomogućava optimalno prenošenje opterećenja mišićnih sila
preko zgloba i duž kinetičkog lanca, sa minimalnim mehaničkim naprezanjem na
pasivne strukture kao što su ligamenti, kapsula, hrskavica i površine zgloba.
Neadekvatna proporcionalna aktivacija stabilizirajućih mišića može stvarati
unutrašnja naprezanja u telu i može oštetiti držanje tela. Prema Kolaru, regulacija IAP-
a i ISSS-a može biti poremećena neadekvatnom posturalnom funkcijom dijafragme,
što često rezultuje povećanjem kompresivnih sila na kičmu zbog kompenzacijske
546
aktivnosti superficialnih ekstenzora kičme i abnormalnim položajem grudi ili rebara

zbog neravnoteže između mišića gornjeg i donjeg dela grudi.
Uticaj kinetičkog lanca:

Ako je jedan deo lanca (mišić ili deo mišića) slab, drugi mišić u kinetičkom lancu
može da se angažuje da nadoknadi gubitak stabilnosti ili pokreta. Ako se mišićna
neravnoteža ne tretira temeljnom analizom i rehabilitacijom, ovo može dovesti do
trajnih i fiksnih sub-optimalnih motoričkih programa u CNS-u, hronične bolove i/ili
loših performansi. Stoga, korektivne strategije stabilizacije treba da budu temeljni
princip svakog trening programa. Panjabi je opisao stabilizacioni sistem kičme kao 3-
strane interakciju između nervnog (CNS), aktivnog (mišićnog) i pasivnog (koštanih,
zglobnih) sistema. Mnogi kliničari koji su se pre svega fokusirali na tretman mišića i
zglobova, sve više prepoznaju važnost "treninga mozga" tako što se tretiraju
mehanizmi motoričke kontrole na CNS nivou. Autori smatraju da većina disfunkcija
koje se često vide mogu biti više povezane sa CNS-om ili "disfunkcijom motoričke
kontrole" nego sa lokalnom disfunkcijom zglobova ili mišića.
Slika 3. (A) Tranzicija položaja u kosoj sedećoj pozi prema četvoronožnom položaju.
(B) Treniranje sportiste u kosoj sedećoj pozi sa fokusom na stabilizacionu funkciju
desnog ramena i dinamičku funkciju gornje ruke. (C) Treniranje sportiste koji se
prelazi iz kosog sedećeg položaja u četvoronožni položaj. Akcenat je na
stabilizacionoj funkciji desnog ramena gde glenoidna fosa rotira preko fiksnog /
stabilnog humerusa i dinamičkoj funkciji leve ruke gde humerus rotira preko fiksne /
stabilne glenoidne fose.
DNS pristup:
Ove vežbe treba da aktiviraju optimalne obrasce neophodne za stabilizaciju
(podršku) u zatvorenom lancu kinetike, kao i dinamičke pokrete u otvorenom lancu
kinetike, koji se javljaju tokom bacanja, kretanja napred ili udarca. Svaka vežba mora
547
da sledi neke osnovne principe: 1. Vratiti pravilan obrazac disanja i regulaciju IAP; 2.
Izgraditi dobar kvalitet podrške za bilo koji dinamični pokret ekstremiteta; i 3.
Osigurati da su svi zglobovi dobro centrirani tokom pokreta. Otpor ili opterećenje
treba da bude podešeno prema sposobnosti sportiste da održi pravilan oblik tokom
vežbe. Konačna strategija je "trening mozga" da se održi centralna kontrola, stabilnost
zgloba i idealan kvalitet pokreta, što se postiže putem uputstva od strane stručnjaka.
Na kraju, kroz ponavljanje vežbi, centralna kontrola uspostavlja automatski model
koji postaje osnovni deo svakodnevnog kretanja i veština. Kao što smo ranije
diskutovali, osnovna stabilizacija je neophodna i pruža stabilnu osnovu za kretanje
ekstremiteta. Zato vežbe moraju početi tako što će uticati na stabilizaciju trupa ili
integrisani sistem stabilizacije kičme pre nego na funkciju ekstremiteta. Pre primene
DNS tretmana, potrebno je osloboditi/ mobilizovati bilo koju čvrstu strukturu ili
hipomobilni segment. Fiziološko kretanje dijafragme čini bitan deo bilo kog kretanja
ili vežbe. Tokom udisaja, rebara se pomeraju lateralno, donji otvor grudnog koša se
širi, sternum se pomera ventralno i ne podiže se sa disanjem. Trbušni mišići služe kao
podrška dijafragmi. Važno je da se trbušni zid širi ne samo u inferiornom smeru, već
u svim pravcima, odnosno posteriori i lateralno. Pupak ne sme da se pomera
kranijalno. Sledeće tačke treba imati na umu kako bi se uticao na ispravan uzorak
disanja i stabilizaciju trupa: 1) Regulisanje smanjene pokretljivosti i dinamike zida
grudnog koša; 2) Fokusiranje na ispravljanje kičme; 3) Stabilizacija držanja tela
(Vojtin refleks lokomocije); 4) Vežbanje posturalnog uzorka disanja i stabilizirajuće
funkcije dijafragme (kontrola intra-abdominalnog pritiska); 5)ežbanje posturalne
stabilizacije kičme u pozicijama koje su povezane sa razvojnim sekvencama u
modifikovanim pozicijama i verzijama. Pravilna aktivacija dijafragme koja je
odgovorna za optimalno širenje zida grudnog koša posebno između donjih rebara
postiže se oslobađanjem torakalne fascije, posebno u području donjih interkostalnih
prostora. Ostale zategnute ili hipomobile strukture poput zglobova rebara i kičme,
skalena, sternokleidomastoidnog mišića, mišića grudnog koša i gornjeg trapeza se
oslobađaju/mobilizuju kako bi se postigao neutralan položaj zglobova i struktura.
Vežbanje respiratorne i posturalne funkcije dijafragme:

Cilj je istovremeno postići respiratornu i stabilizacijsku funkciju dijafragme bez
učestvovanja pomoćnih mišića disanja. Da bi se to postiglo, toraks treba biti
postavljen kaudalno, a kičma ravno. Pacijent se verbalno i ručno vodi da udahne u
donje međurebreni prostor i u trbuh tako da se trbušni zid širi u svim smerovima
(prednji, bočni i stražnji). Pritom ne sme biti kranijalnog pokreta pupka (neželjena
mišićna napetost u kranijalnom smeru). Ispravan uzorak disanja treba se vežbati u
ležećem i sedećem položaju. Trening se izvodi u raznim položajima. Tokom ove
vežbe, pacijent uči uključiti dijafragmu, čija funkcija nam je obično nepoznata, tokom
548
stabilizacije. Početni položaj je ležeći na leđima sa kukovima i kolenima savijenim

pod uglom od 90 stepeni (razvojni položaj sa 4 meseca). Za ispravljanje respiratornog
obrasca pacijent se pozicionira u datom položaju. Ispravljanje respiratornog obrasca:
U datom položaju, grudni koš se ručno postavlja u neutralni položaj tokom disanja.
Lateralno kretanje grudnog zida tokom udisanja se olakšava čvrstim ručnim
kontaktom, a pacijent svesno udiše lateralno i kaudo prema karlici bez podizanja
grudnog koša ka glavi. U istom položaju kao i gore navedeno, palpira se trbušni zid
iznad prepona koristeći oba palca, a pacijentu se traži da nakon izdisaja kratko zadrži
dah i gura protiv palca ispitivača. Ovo povećava intra-abdominalni pritisak i održava
se tokom nekoliko ciklusa disanja. Optimalna i simetrična aktivacija trbušnog zida se
ispituje palpacijom zadnje trbušne stene ispod 11. i 12. rebra. Kada pacijent nauči
pravilnu koordinaciju trbušnog zida i dijafragme, kretanje gornjih ili donjih
ekstremiteta uz otpor može biti uključeno kako bi se povećao zahtev za kontrolom
intra-abdominalnog pritiska. Pacijent se pozicionira sa kukovima i kolenima u fleksiji
od 90 stepeni, što odgovara poziciji bebe od 4 meseca. Kičma bi trebalo da bude ravna.
Terapeut traži od pacijenta da udahne protiv njegovih prstiju prema preponama. Ovo
povećava intraabdominalni pritisak i stabilizuje kičmu.
Zaključak:
Dinamička stabilnost trupa za optimalni sportski performans se ne postiže čisto
adekvatnom snagom trbušnih mišića, mišića leđa, gluteusa ili bilo kojih drugih mišića
izolovano, već se postiže preciznom koordinacijom ISSS i regulacijom IAP.
Rehabilitacija sportskih povreda i treniranje performansi ne treba da se fokusira samo
na treniranje mišića u njihovoj dinamičkoj anatomskoj funkciji već takođe treba da se
prilagodi i njihovoj stabilizacionoj funkciji. DNS pristup služi kao važan metod za
procenu i treninranje mišića u svim aspektima njihovenjihove fiziološke funkcije
određenih razvojnom kineziologijom.
Literatura:
1. Bartelink DL. The role of abdominal pressure in relieving the pressure on the lumbar
intervertebral discs. J Bone Joint Surg Br. 1957;9:718–725.
2. Cholewicki J, Juluru K, McGill SM. Intra-abdominal pressure mechanism for stabilizing
the lumbar spine. J. Biomech. 1999a;32(1):13–17.
3. Cholewicki J, Juluru K, Radebold A, Panjabi MM, McGill SM. Lumbar spine stability
can be augmented with an abdominal belt and/or increased intra-abdominal pressure. Eur
Spine J. 1999;8(5): 388-395.
549
4. Cresswell AG, Grundström H, Thorstensson A. Observations on intra-abdominal

pressure and patterns of abdominal intra-muscular activity in man. Acta Physiol. Scand.
1992;144(4):409–18.
5. Gardner-Morse MG, Stokes IAF. The effects of abdominal muscle co-activation on
lumbar spinestability. Spine. 1998;23(1):86–92.
6. Gandevia SC, Butler JE, Hodges PW, et al. Balancing acts: respiratory sensations, motor
control and human posture. Clin Exp Pharmacol Physiol. 2002;29(1-2):118-21.
7. Hodges PW, Eriksson AE, Shirley D, et al. Intraabdominal pressure increases stiffness
of the lumbar spine. J Biomech. 2005;38(9):1873-80.
8. Hodges PW, Gandevia SC. Changes in intraabdominal pressure during postural and
respiratory activation of the human diaphragm. J Appl Physiol 2000;89(3):967–976.
9. Hodges P, Kaigle-Holm A, Holm S, Ekström L, Cresswell A, Hansson T, Thorstensson
A., Intervertebral stiffness of the spine is increased by evoked contraction of transversus
abdominis and the diaphragm: in vivo porcine studies. Spine. 2003;28(23):2594–601.
10. Hodges PW, Heijnen I, Gandevia SC. Postural activity of the diaphragm is reduced in
humans when respiratory demand increases. J Physiol. 2001;537(Pt 3): 999-1008.
11. Hodges PW, Cresswell AG, Daggfeldt K, Thorstensson A. In vivo measurement of the
effect of intraabdominal pressure on the human spine. J Biomech. 2001;34:347–353.
12. Johnston LM, Burns YR, Brauer SG, Richardson CA. Differences in postural control and
movement performance during goal directed reaching in children with developmental
coordination disorder. Human Movement Science. 2002;21:583–601.
13. Janda V. Muscles and motor control in cervicogenic disorders. In: Grant R (ed). Physical
therapy of the cervical and thoracic spine. 1st edition. Churchill Livingstone, Edinburgh.
1994, pp 195-215.
14. Janda V. Muscles, central nervous regulation and back problems. In: Korr IM (ed).
Neurobiological mechanisms in manipulative therapy. Plenum Press, New York, 1978,
pp 27-41.
15. Kolar P: Facilitation of Agonist-Antagonist Coactivation by Refl ex Stimulation Methods
In: Craig Liebenson: Rehabilitation of the Spine – A Practitioner’s Manual. Lippincott
Williams & Wilkins, 2nd edition 2006, 531-565.
16. Kavcic N, Grenier S, McGill SM. Determining the stabilizing role of individual torso
muscles during rehabilitation exercises. Spine. 2004; 29(11):1254–65.
17. Kane K, Barden J. Contributions of trunk muscles to anticipatory postural control in
children with and without developmental coordination disorder. Hum Mov Sci.
2012;31(3):707-720.
18. Kolar P, Sulc J, Kyncl M, et al. Stabilizing function of the diaphragm: dynamic MRI and
synchronized spirometric assessment. J Appl Physiol. 2010;109:1064-1071.
19. Kolar P, Kobesova A, Valouchova P, Bitnar P. Dynamic Neuromuscular Stabilization:
treatment methods. InRecognizing and Treating Breathing Disorders 2014 Jan 1 (pp. 163-
167). Churchill Livingstone.
20. Kolar P. Facilitation of Agonist-Antagonist Coactivation by Reflex Stimulation Methods
In: Craig Liebenson: Rehabilitation of the Spine–A Practitioner’s Manual.
21. Kolar P, Kobesova A. 2. A. 2. Postural– locomotion function in the diagnosis and
treatment of movement disorders. Clinical Chiropractic. 2010;1(13):58-68.
550
22. McGill SM, Norman RW, Sharratt MT. The effect of an abdominal belt on trunk muscle
activity and intraabdominal pressure during squat lifts. Ergonomics. 1990;33:147–60.
23. McGill SM, Grenier S, Kavcic N, Cholewicki J. Coordination of muscle activity to assure
stability of the lumbar spine. J Electromyogr Kinesiol. 2003;13(4):353-359.
24. Nachemson AL, Andersson GBJ, Schultz AB Valsalva maneuver biomechanics Effects
on lumbar trunk loads of elevated intraabdominal pressures. Spine. 1986;11:476–479.
25. Page P, Frank C, Lardner R: Asessement & Treatment of Muscle Imbalances. The Janda
Approach. Human Kinetics. 2010.
26. Panjabi MM. The stabilizing function of the spine. Part I. Function, dysfunction,
adaptation, and enhancement. J Spinal Disord. 1992;5(4):383-9; discussion 397.
27. Panjabi MM. The stabilizing function of the spine. Part II. Neutral zone and instability
hypothesis. J Spinal Disord. 1992;5(4):390-6; discussion 397.
28. Shirley D, Hodges PW, Eriksson Ae, Gandevia SC. Spinal stiffness changes throughout
the respiratory cycle. J Appl Physiol. 2003;95:1467-1475.
29. https://www.researchgate.net/profile/AlenaKobesova/publication/235729540/figure/fig
1/ AS:393525301661703@1470835151913/IAP-Regulation-by-diaphragm-pelvic-fl-
oor- and-transversus-abdominis_Q640.jpg pristupljeno 10. II 2023.
30. https://www.researchgate.net/publication/235729540/figure/fig2/AS:393525301661704
@1470835151981/Impaired-ISSS-resulting-in-anterior-shear-stresses-on-lumbar-
segments.png pristupljeno 10. II 2023.
31. https://www.researchgate.net/publication/235729540/figure/fig5/AS:393525305856008
@1470835152605/A-Oblique-sit-position-transitioning-towards-a-quadruped-position-
B- Training-an.png pristupljeno 10. II 2023.
DYNAMIC NEUROMUSCULAR STABILIZATION IN SPORTS

INJURY PREVENTION
Abstract:
Dynamic Neuromuscular Stabilization (DNS) is a manual and rehabilitation approach aimed
at optimizing the movement system and is based on scientific principles of developmental
kinesiology, integrating principles of neurophysiology and biomechanics. Achieving peak
sports performance requires proper trunk stabilization, correct movement patterns, and
coordinated muscle activity. The DNS approach provides tools for assessing motor movement
patterns and training deep muscles to achieve optimal movement. Optimal movement requires
functionally centered joints and trunk stabilization achieved through precise muscle
coordination and intra-abdominal pressure regulated by the central nervous system. DNS has
been embraced in elite sports as a means of injury prevention and rehabilitation in
musculoskeletal injuries.
Keywords:
Dynamic Neuromuscular Stabilization (DNS), rehabilitation, prevention.
551
ISTORIJA MODERNE NAUKE O ISHRANI
Valentina Fülöp 1, Vesna Jovičić 2
1
ORCID 0000-0002-3689-251X ; 2 0000-0002-9296-9198
Visoka škola strukovnih studija za obrazovanje vaspitača i trenera u Subotici,

1,2
Banijska 67, 24000 Subotica, Republika Srbija

Studentski rad, mentor: dr Svetlana Stojkov
Sažetak/Apstrakt:
Početak razvoja moderene nauke u ishrani korelira sa otkrićem strukture biološki aktivnih
supstanci i njihovog uticaja na zdravlje.
U radu će biti prikazan kratak preged razvoja moderne nauke o ishrani, njeni ciljevi, prioriteti
i pristupi.
Prva polovina 20.veka bila je svedok identifikacije i sinteze mnogih esencijalnih vitamina i
minerala. Njihovim otkrićem napreduju istraživanja o uticaju ishrane na ljudski organizam, te
kao rezultat nastaju smernice za rešavanje neuhranjenosti u svetu. Kasnija istraživanja se
proširuju na masovne nezarazne bolesti, njihove uzroke i posledice, kao i prevenciju putem
adekvatne ishrane. Fokus istraživanja bio je na mastima, zasićenim masnim kiselinama i
šećerima, a ne na kvalitetu hrane. Danas se preporuke sve više oslanjaju na medicinu
zasnovanu na dokazima. Međutim, nagli razvoj agrobiznisa i prehrambenih tehnologija doveo
je u pitanje dugogodišnje prioritete u ishrani.
U budućnosti, politika ishrane bi trebala da obezebedi ravnomeran razvoj privrede uz
dugoročno očuvanje i unapređenje zdravlje populacije.
Metodologija: pregled literature
Ključne reči:
istorija, nauka o ishrani, prevencija bolesti, unapređenje zdravlja
552
Uvod
Savremena nauka o ishrani je iznenađujuće mlada. Prvi vitamin je izolovan i
hemijski definisan pre manje od 100 godina (1926. godine), što je pokrenulo niz
otkrića usredređenih na bolesti nedostatka pojedinih hranljivih materija. U decenijama
koje su usledile, svetski ratovi, ekonomska kriza i nagli razvoj industrije, značajno su
uticali na sve aspekte života i zdravlja, usmerivši nauku u pravcu hroničnih nezaraznih
bolesti i njihovoj vezi sa ishranom: kardiovaskularne bolesti, dijabetes, gojaznost i
različite vrste kancera. Krajem dvadesetog veka i početkom trećeg milenijuma, nauka
o ishrani doživela je snažan zamajac: saznanja o mikro i makronutrijentima i njihovom
uticaju na zdravlje preplavila su stručnu i opštu javnost. Rasprave o tome šta, koliko
i kada je zdravo jesti, a šta nije, sve su većeg obima i nikada nije bilo toliko neslaganja
i različitih mišljenja.
Ovaj rad opisuje ključne istorijske događaje u savremenoj nauci o ishrani koji
čine osnovu trenutnog razumevanja povezanosti ishrane i zdravlja, pomažu
razjašnjavanju trendova i kontraverzi, i definisanju aktuelnih prioriteta
javnozdravstvenoj politici.
Era otkrića vitamina

Prva polovina 20. veka bila je svedok identifikacije i sinteze mnogih poznatih
esencijalnih vitamina i minerala i njihove upotrebe za prevenciju i lečenje bolesti
povezanih sa nedostatkom u ishrani, uključujući pelagru, rahitis, beri-beri, skorbut,
kseroftalmiju i nutritivne anemije.
Početkom dvadesetog veka (1913.), polazeći od zapažanja da neprerađeni pirinač
štiti piliće od bolesti beri-beri, Kazimir Funk je postavio teoriju da su određene
materije, po hemijskoj strukturi amini, od životne (vitalne) važnosti za organizam.
Ove supstance nazvao vital amini (lat. vita – život), a kasnije je prihvaćen naziv
vitamini..
Prvi vitamin izolovan je 1926. godine pod imenom tiamin, a potom sintetizovan
1936. godine kao vitamin B1. Nakon dugogodišnjih istraživanja, kojima su prethodila
zapažanja Jamesa Linda (1753.), razvojem hemije stvorili su se preduslovi za uspešnu
izolaciju vitamina C. Charles Glen King izolovao je vitamin C iz limuna, a Albert
Szent-Györgyi iz nadbubrežne žlezde 1932. godine. Dr Szent-Györgyi, profesor
medicinske hemije i biohemije na Univerzitetima u Budimpešti i Segedinu, izolovao
je vitamin C iz paprike, povrća za koje je dokazano da ovaj vitamin sadrži u najvećim
količinama. Za to svoje otkriće i za otkriće u vezi sa biološkim procesima izgaranja
bio je nagrađen 1937. godine Nobelovom nagradom za medicinu i fiziologiju
(Carpenter, 2012; Grzybowski & Pietrzak, 2013.). Do sredine 20. veka svi glavni
553
vitamini su bili izolovani i sintetizovani, što je dovelo do dijetetskih strategija za borbu

protiv deficita vitamina uzrokovanih neadekvatnom ishranom. Međutim, hemijska
sinteza vitamina brzo je dovela do toga da su strategije zasnovane na hrani zamenjene
tretmanom pojedinačnim i kombinovanim vitaminskim suplementima.
Nova saznanja o bolestima koje nastaju usled nedostatka jednog nutrijenta takođe
su dovela do obogaćivanja odabranih osnovnih namirnica mikronutrijentima, kao što
su jod u soli, niacin (vitamin B3) i gvožđe u pšeničnom brašnu i hlebu (Kralik i sar.,
2015). Ovi pristupi su se pokazali efikasnim u smanjenju prevalencije mnogih bolesti
deficita (nedostatka), uključujući strumu (nedostatak joda), kseroftalmiju (nedostatak
vitamina A), rahitis (nedostatak vitamina D) i anemiju (nedostatak gvožđa). U
zavisnosti od sastava osnovnih namirnica i utvrđenih deficita, pristupilo se
obogaćivanju hrane kalcijumom, fosforom, gvožđem i specifičnim vitaminima (A, B,
C, D).
Svetska ekonomska kriza, kao posledica prvog i drugog svetskog rata, suočila je
stručnu i opštu javnost sa pojavom pothranjenosti i gladi, i zahtevima hitne
intervencije na polju ishrane stanovništva. Godine 1941. na Nacionalnoj konferenciji
o ishrani i odbrani u SAD uvedene su prve preporuka za ishranu (RDA-Recommended
Dietary Allowance) za belančevine, energetski unos i 8 vitamina i minerala (National
Research Council, 1941). Kasnije, sa novim naučnim dostignućima i rezultatima
istraživanja, preporuke su se značajno proširile i modifikovale.
Sredina 20. veka

Tokom narednih 20 do 30 godina, u zemljama sa visokim prihodima zbog
ekonomskog i industrijskog razvoja, došlo je do pada cena osnovnih namirnica, a time
i energetskog deficita u ishrani, pothranjenosti i specifičnih nedostataka
mikronutrijenata. Gotovo istovremeno, ali sa zakasnelom reakcijom stručne javnosti,
dolazi do trenda rasta opterećenja nezaraznim bolestima. Iako sa nedovoljno naučnih
dokaza, u SAD se razvijaju Prehrambene smernice za Amerikance, gde se preporučuje
dijeta sa niskim sadržajem masti i holesterola. Navedene preporuke i danas su
obeležene brojnim kontroverzama, a 1980. godine, Odbor za hranu i ishranu
Nacionalne akademije nauka SAD pregledao je podatke i zaključio da ne postoji
dovoljno dokaza za ograničavanje ukupne masti, zasićenih masti i holesterola u
ishrani u populaciji. Izveštaj o ishrani i zdravlju (National Research Council,1989.),
je jedan od prvih u kojem se razmatra uloga specifičnih hranjivih materija i
komponenti hrane kao faktora rizika od hroničnih nezaraznih bolesti, kao što su
kardiovaskularne bolesti i karcinom
554
Postoji više tumačenja suprotstavljenosti javnosti koje su pratile kontraverze u

nauci i praksi: od tvrdnje da se radi o uticaju industrije (sa smanjenjem unosa masti,
povećao se unos namirnica sa rafinisanim šećerima), do prirodnih neslaganja i
evolucije rane nauke. Uloga industrije se pominje i kod koncepta proteinskog jaza.
Naime, postojala je podeljenost stručne javnosti u vezi sa deficitom proteina: deo
naučne javnosti se nije slagao sa relativnom ulogom ukupnih kalorija i proteina u
bolestima novorođenčadi i dece (marazmus, kvašiorkor), dok su drugi naučnici
podržavali primarnu ulogu kalorijske insuficijencije i verovali da formule i namirnice
obogaćene proteinima ne bi trebalo da zamene majčino mleko. Nastali problem
očuvanja dojenja se počeo javljati 1966.godine, i danas predstavlja jedan od najvećih
izazova Svetske zdravstvene organizacije u promociji dojenja zarad očuvanja zdravlja
majke i deteta. Generalno, pokazalo se da pojednostavljeno posmatranje ishrane kroz
pojedinačne makronutrijente (ugljeni hidrati, masti i belančevine), poznato kao
nutricionistički redukcionizam, ne obuhvata mnogobrojne hranljive materije od
značaja za metabolizam čoveka.
Hronične bolesti povezane sa ishranom i suplementacija

Sredinom druge polovine 20.veka dolazi do naglog ekonomskog razvoja,
modernizacije poljoprivrednih tehnologija i tehnika proizvodnje i formulisanja hrane.
Uvodi se i pojam funkcionalna hrana koja je prvi put predstavljena u Japanu sredinom
80-tih godina prošlog veka. Danas se pod funkcionalnom hranom smatra hrana koja
ima povoljan uticaj na ljudsko zdravlje mimo uobičajenih nutritivnih funkcija.
Nosioci povoljnog dejstva funkcionalne hrane su biološki aktivna jedinjenja -
vitamini, minerali, fitohemikalijei sl. (Miščančuk & Maričić, 2018).
Svetska zdravstvena organizaciju u Smernicama za fortifikaciju
mikronutrijentima 2003. godine(WHO, 2003) navodi da fortifikacija hrane ne može
ispraviti nedostatke mikronutrijenata celokupne populacije, bilo zbog siromaštva ili
zbog geografske udaljenosti/specifičnosti, odnosno da relativno mali deo globalnog
stanovništva ima pristup obogaćenoj hrani. U smernicama SZO se navodi da
siromaštvo, nedostatak pristupa raznovrsnoj hrani, nedostatak poznavanja
odgovarajuće nutritivne prakse, kao i visoka učestalost zaraznih bolesti, predstavljaju
ključne izazove u ishrani. Nedostatak mikronutrijenata u ishrani prepoznat je kao
glavna prepreka društveno-ekonomskom razvoju koja doprinosi začaranom krugu
nerazvijenosti, na štetu vulenrabilnih grupa. Istraživanja malnutricije usmerena su na
gvožđe, vitamin A i jod. Preporuke SZO za široko rasprostranjenu suplementaciju
mikronutrijentima, posebno tokom trudnoće, gvožđem i vitaminom A i za
obogaćivanje soli jodom za sprečavanje strume i razvojnih abnormalnosti kao što su
urođeni hipotiroidizam i gubitak sluha, zasnovana sa na brojnim istraživanjima
555
(WHO, 2000; Kralik i sar., 2015). Na osnovu ovih prioriteta, Ujedinjene Nacije,
nacionalne vlade, i druge međunarodne grupe usvojile su portfelje za prevenciju
nedostataka mikronutrijenata kroz suplementaciju i obogaćivanje.
Istovremeno, razvoj farmaceutske industrije, asortimana proizvoda i marketinga,
doveli su do naglog rasta tržišta i kreiranja povećane tražnje i potrošnje vitamina,
posebno kombinacija multivitamina i drugih dodataka ishrani. Poslednjih decenija,
pod uticajem marketinških alata i snažnom podrškom medija, prisutan je nevidljivi
pritisak prehrambene i farmaceutske industrije koji dovodi do neracionalne primene
proizvoda farmaceutske industrije, uključujući i dodatke ishrani. Naime, iako su
njihovi ciljevi deklarativno različiti, gde prehrambena industrija neskriveno
promoviše upotrebu svojih proizvoda, a farmaceutska pod okriljem očuvanja zdravlja
koristi iste alate za povećanje potrošnje, postoji nedvosmilena podudarnost u uticaju
na promenu stila života koji uključuju način ishrane i trend medikalizacije društva.
Kenedi i saradnici navode i povećanje obima tzv modernih bolesti (Kennedy i sar.,
2020). Značajno je povećana učestalost bolesti gastrointestinalnog trakta, alergija i
intolerancije na hranu, pored ranije utvrđenog naglog skoka incidence gojaznosti,
dijabetesa, kardiovaskularnih bolesti, malignih i autoimunih bolesti (Szent-Györgyi,
2022). Rezultati studija navode brojne tegobe povezane sa stresom i stilom života:
iako nije dokazano postojanje hronične bolesti, kod opšte populacije učestali su
simptomi i postojanje tegoba koje narušavaju kvalitet života - nadutost, težina i bolovi
u trbuhu, neuredna stolica, zavisnost ili prekomerna želja za hranom ili slatkišima,
hronični umor, nesanica, nagle promene raspoloženja, kožne promene i borba sa
smanjenjem telesne težine (Miščančuk & Maričić, 2018).
Krajem dvadesetog veka, na osnovu brojnih studija, dolazi do zaokreta u
paradigmi preporuka za ishranu. I pored raznolikosti pristupa, savremena istraživanja
primenila su naučno zasnovanu metodologiju i pružila mnoštvo novih informacija kao
podršku za unapređenje ishrane.
Istraživanja koja su imala ključan uticaj na stavove o ishrani i njen uticaj na
zdravlje su Framingemska studija i Studija sedam zemalja. Framingemska studija je
dugoročna kohortna studija stanovnika grada Framingema (Framingham,
Massachusetts), započeta 1948. sa oko 5000 odraslih ispitanika iz Framingema, i još
uvek traje (sada je u trećoj generaciji učesnika). Studija je usmerena na istraživanja o
faktorima rizika na razvoj kardiovaskularnih bolesti, uključujući i ishranu (Mahmood
i sar., 2014). Studija sedam zemalja, kao prva svetska epidemiološka studija u više
zemalja (1956.), sistemski je ispitivala odnose između načina života, ishrane,
koronarne bolesti srca i moždanog udara u različitim populacijama. Ova studija je
pokazala da su navike stanovništva u ishrani značajno povezane sa rizikom od srčanih
oboljenja (Menotti i sar., 2006.). Pokazalo se da hrana bogata zdravim mastima
donosi koristi, dok hrana bogata skrobom i šećerom uzrokuje štetu. Ovaj napredak je
556
proširen na prepoznavanje važnosti obrazaca ishrane kao što su tradicionalna

mediteranska ili vegetarijanska ishrana koja je naglašavala minimalno prerađenu
hranu kao što su voće, povrće, orahe, pasulj, cele žitarice i biljna ulja, uz smanjenje
količine visoko prerađene hrane bogate skrobom.
I pored nesumnjivog naučnog napretka, u opšoj populaciji se još uvek ne
primećuje značajno smanjenje oboljenja vezanih za nepravilnu ishranu. U pokušaju
da izbore sa hroničnim bolestima, zemlje sa visokim i nižim prihodima, iz delimično
podudarnih razloga, donose brojne smernice za javne politike, sa fokusom na
smanjenje oterećenja bolestima.
Budućnost nauke o ishrani

Izazovi za poljoprivredu su zadovoljenje potreba za hranom uz rastuću
populaciju, na istoj količini zemljišta, a sa manjom radnom snagom/osnovom.
Uspešne, održive poljoprivredne strategije će morati da povećaju prihode, posebno za
ruralne sredine, da budu glavno sredstvo za stvaranje radnih mesta, da poboljšaju
poljoprivrednu proizvodnju, očuvaju prirodne resurse i doprinesu bezbednosti hrane i
ishrani.
Kennedy i saradnici navode da su izazovi za međunarodne organizacije i vlade
na nacionalnom nivou da promene putanje prehrambenih sistema kako bi se
maksimizirali uticaji na bezbednost hrane i ishranu, uvažavajući količinu
pothranjenosti; pored toga, u radu se navodi da do 2050. godine, prehrambeni sistemi
će morati da hrane 9 milijardi ljudi, dok će potražnja za stokom porasti za 70%, pri
čemu se veći deo povećanja očekuje u zemljama u razvoju. Izazov za održivu ishranu
je balansiranje potreba za hranljivim materijama, troškova i kulturnog prihvatanja u
okviru ekoloških i društvenih normi, tvrde autori (Kennedy i sar, 2020).
Poseban izazov predstavlja deklarisanje namirnica. Naime, označavanje
namirnica, njihova kalorijska vrednost i odnos makronutrijenata ne ukazuju javnosti
na kvalitet te namirnice; takođe prehrambena industrija stvara dodatnu konfuziju sa
naznakama na ambalaži kao što su „organsko“, „lokalno“ ili „prirodno“ iako su
konkretni proizvodi bogati rafinisanim šećerima, solju i industrijskim aditivima.
Nutritivne poruke koje se plasiraju putem medija i društvenih mreža se razlikuju u
zavisnosti od ciljeva, znanja i perspektiva povećavajući zbunjenost korisnika i
otežavajući sposobnost pronalaženja adekvatnih stručnih informacija.
Prevazilaženje ovih izazova, transparentnost naučnih saznanja, informisanost o
javnim politikama i razvoj javnog sistema koji promoviše optimalnu zdravstvenu,
ekološku i ekonomsku održivost uz pozivanje na izbor potrošača zahteva integrisani
okvir.
557
Zaključak
Tokom proteklih 50 godina ostvaren je značajan naučni napredak na polju
istraživanja mikro i makronutrijenata, obrazaca isharne i njihovog uticaja na zdravlje.
Iako većinu istraživanja prate kontraverzni stavovi naučne i opšte javnosti, pozitivan
uticaj na informisanost i obrazovanje opšte populacije je neupitan. Ostvaren je
napredak u poboljšanju sigurnosti hrane, ishrane i prihoda, a dalji napredak će
zahtevati usklađene napore kako bi se omogućilo da bezbednost hrane i ishrana i dalje
budu prioritet u razvojnoj svetskoj agendi. Neophodne su promene u industriji i
proizvodnji hrane uz integrisanu političku podršku praćene investicijama i
kulturološkim strategijama uz obezbeđivanje dostupnosti zdravih namirnica i
programa ishrane na radnim mestima, u školama, zdravstvenim ustanovama.
Razvoj nauke o ishrani uz podršku politike bi u budućnosti trebao da ima
holistički pristup sa ciljem povećanja unosa namirnica koje pogoduju zdravlju. One
treba da uključuju društvo u celini, od obrazovnog i zdravstvenog sistema, do
privrede, uključujući industriju, trgovinu, poljoprivredu i ostale segmente koji mogu
da utiču na ishranu. Samo primenom naučnih saznanja u praksi, od proizvodnje,
obrade, čuvanja do deklarisanja i konzumacije namirnica, podrškom javnih politika i
obrazovanja stanovništva, može se očekivati promena zabrinjavajućih trendova u
obolevanju od bolesti povezanih sa ishranom.
Literatura
Carpenter, K. J. (2012). The discovery of vitamin C. Annals of nutrition and
metabolism, 61(3), 259-264.
Grzybowski, A., Pietrzak K. (2013). Albert Szent-Györgyi (1893-1986): The scientist who
discovered vitamin C. Clinics in Dermatology, 2013. 31(3): p. 327-331
Kennedy E., Raiten D., Finley J., (2020). A view to the future: Opportunities and challenges
for food and nutrition sustainability (str.1-3). Tufts University, Boston, MA, USA, Current
Developments in Nutrition.
Kralik I., Kralik Z., Grčević M. (2015). O čemu ovisi kupovina funkcionalnih prehrambenih
proizvoda?. Krmiva: Časopis o hranidbi životinja, proizvodnji i tehnologiji krme [Internet].
Preuzeto 12.Decembra 2022, sa: https://hrcak.srce.hr/160844
Mahmood, S. S., Levy, D., Vasan, R. S., & Wang, T. J. (2014). The Framingham Heart Study
and the epidemiology of cardiovascular disease: a historical perspective. Lancet (London,
England), 383(9921), 999–1008. https://doi.org/10.1016/S0140-6736(13)61752-3
Menotti A, Lanti M, Nedeljkovic S, Nissinen A, Kafatos A, Kromhout D (2006). The
relationship of age, blood pressure, serum cholesterol and smoking habits with the risk of
558
typical and atypical coronary heart disease death in the European cohorts of the Seven
Countries Study. Int J Cardiol. 106 (2): 157–63.
Miščančuk, A. Maričić, B. (2018). Prehrambena (r) evolucija Food (r) evolution. Sestrinski
glasnik [Internet].Preuzeto 10.decembra 2022, sa:
https://hrcak.srce.hr/pretraga?q=Prehrambena+%28r%29evolucija
Mozaffarian, D. (2018). Role of government policy in nutrition—barriers to and opportunities.
[Internet]. Preuzeto 9.decembra 2022, sa: https://www.bmj.com/content/361/bmj.k2426
National Research Council (1941.) Recommended Dietary Allowances. Washington (DC):
National Research Council.
National Research Council (1989.) Diet and Health Report: Implications for reducing risk of
chronic disease. Washington (DC): The National Academies Press.
World Health Organization & Food and Agricultural Organization of the United Nations
(2003). Guidelines on food fortification with micronutrients.
World Health Organization (2000). World health report. Geneva.
HISTORY OF MODERN NUTRITIONAL SCIENCE
Summary:
Beginning of the development of modern nutritional science correlates with the discovery of
the structure of biologically active substances and their impact on health.
This paper will present a brief overview of the development of modern nutrition science, its
goals, priorities and approaches.
The first half of the 20th century witnessed the identification and synthesis of many essential
vitamins and minerals. Their discovery advanced research on the impact of nutrition on the
human body, and as a result, guidelines for solving malnutrition in the world were created.
Later research expanded to mass non-communicable diseases, their causes and consequences,
as well as prevention through adequate nutrition. The focus of the early research was on fats,
saturated fatty acids and sugars, and not so much on food quality. Today, recommendations
are increasingly based on evidence-based medicine. However, the rapid development of
agribusiness and food technologies has called into question the long-standing priorities in
nutrition.
In the future, the nutrition policy should also ensure the even development of the economy
while preserving and improving the population health in the long term.
Methodology: literature review
Key words:
history, nutrition science, disease prevention, health improvement
559
SOCIJALNI MARKETING U JAVNOZDRAVSTVENIM

AKTIVNOSTIMA
Kornelia Grinfelder 1, Katarina Oprišanović 2
Visoka škola strukovnih studija za obrazovanje vaspitača i trenera u Subotici,

1,2
Republika Srbija
Sažetak/Apstrakt:
Socijalni marketing se opisuje kao koncept u kome se primenjuju načela komercijalnog
marketinga u cilju prepoznavanja i rešavanja društvenih problema, ideja ili ponašanja.
Cilj rada jeste da pokaže promenu ponašanja radnika u Iranu, primenom zdravstveno –
vaspitnih metoda, prezentacijom tehnika socijalnog marketinga kao intervencijske strategije u
javnom zdravstvu.
Metod rada: meta-analiza studija i intervencija zasnovana na SMART modelu kako bi ubedila
radnike dve stanice metroa u izgradnji da koriste ličnu zaštitnu opremu PPE (personal
protective equipment) na radnim mestima u Isfahanu, Iran .
Rezultati: Analiza javnozdravstvenih i aktivnosti socijalnog marketinga ukazuju na pozitivne
pomake u promeni ponašanja ciljne populacije kao što je program smanjenja povreda na radu.
Zaključak: Prevalencija nebezbednog ponašanja među iranskim radnicima bila je relativno
visoka, a najčešće ponašanje je bilo nekorišćenje ili neprikladna upotreba lične zaštitne
opreme. Intervencija je rezultirala pozitivnim promenama.
Ključne reči:
socijalni marketing, javno zdravlje, promocija zdravlja, prevencija bolesti, meta – analiza, Iran
560
Uvod
Socijalni marketing predstavlja pristup u kreiranju programa kojim se utiče na
ljudsko ponašanje, a proizvod socijalnog marketinga je poželjno ponašanje, koje se
ostvaruje korišćenjem korisnih marketinških tehnika. (Bernhardt, J. M. ,2006).
Povrede na radnom mestu su drugi vodeći uzrok smrtonosnih povreda u Iranu
(Shamsi, M., Pariani, A., Shams, M., & Soleymani-Nejad, M., 2016). Implementirani
su mnogi programi za smanjenje povreda na radu. Ove intervencije su obično bile
fokusirane na obrazovanje i sprovođenje zakona. Drugim rečima, za ljude koji se
suočavaju sa izborom sa atraktivnim alternativama, ili barijerama, potreban je treći
pristup: marketing.
Promocijom bezbednosti i zdravlja na radu u obrazovno-vaspitnom sistemu
razvija se kultura rada i prevencija u ovoj oblasti. Podizanje svesti o značaju
bezbednosti i zdravlja na radu u obrazovno-vaspitnom sistemu označava integraciju
oblasti koja se bavi bezbednošću i zdravljem na radu u oblast koja se bavi
obrazovanjem. To označava potrebu za uspostavljanjem saradnje institucija koje se
bave bezbednošću i zdravljem na radu sa institucijama koje se bave obrazovanjem.
Obrazovanje je jedan od ključnih faktora za razvijanje i jačanje kulture
prevencije. Podizanje svesti o značaju bezbednosti i zdravlja na radu u
obrazovnovaspitnom sistemu, između ostalog, ima za cilj da se razvije svest o
važnosti sopstvenog zdravlja i bezbednosti, kao i o rizicima na radnom mestu
(Stanković, 2016)
Metod rada
Nebezbedno ponašanje je uzrok 80% nesreća. Međutim, takođe nije bilo pregleda
i meta-analize rasprostranjenosti nebezbednog ponašanja radnika širom sveta. Stoga
je ova studija imala za cilj da istraži i proceni prevalenciju nebezbednog ponašanja
među iranskim radnicima koristeći sistematski pregled i studiju meta-analize.
U ovoj studiji koja je sprovedena u zdravstvenoj školi, Univerzitetu medicinskih
nauka Yasuj u Iranu , intervencija zasnovana na smart modelu je osmišljena i
sprovedena da ubedi radnike dve stanice metroa u izgradnji da koriste ličnu zaštitnu
opremu PPE (Personal Protective Equipment) na radnim mestima u Isfahanu, Iran.
Smart model predstavlja model definisanja ciljeva. Cilj ovog rada jeste da prikaže
promenu ponašanja radnika u Iranu, primenom zdravstveno-vaspitnih metoda, koje
pozitivno utiču na promenu ponašanja ciljne populacije kao što je program smanjenja
povreda na radu korišćenjem zaštitne opreme.
Ovaj sistematski pregled i meta-analiza sprovedeni su od novembra do decembra
2018. Istraživači su pretraživali Medline/PubMed, Scopus, Embase, Science Direct i
561
Google Scholar za međunarodne članke i četiri iranske baze podataka (Scientific

Information Database, MagIran, IranMedek, i IranDoc) za persijske članke (Snipes,
S. A., Smyth, J. M., Murphy, D., Miranda, P. Y., & Ishino, F. A. M., 2015). Metoda
izveštavanja o ovoj studiji bila je zasnovana na PRISMA (Preferred Reporting Items
for Sistematic Revievs and Meta-analisis) kontrolnoj listi. Rezultati: Ukupno, 235
članaka iz baza podataka je uvezeno u EndNote biblioteku.
Ukupno 44 zaposlenih u dve odvojene stanice metroa u izgradnji u Isfahanu
raspoređeno je u interventne i kontrolne grupe. Navedene su sve stanice metroa koje
se grade, a jedna od njih je nasumično odabrana kao interventna stanica. Uzimajući u
obzir sličnosti u broju i sastavu zaposlenih u svim stanicama, još jedna je uzeta u obzir
kao kontrolna stanica. Interventne i kontrolne stanice bile su u severnom i centralnom
regionu Isfahana.
Formativno istraživanje je uključivalo kvalitativnu studiju i osmišljeno je
kvantitativno istraživanje. U kvalitativnoj studiji, diskusije u fokusnim grupama
(FGD) korišćene su za istraživanje gledišta publike o upotrebi zaštitne opreme.
Učesnici su zamoljeni da govore o važnosti upotrebe, faktorima koji utiču na njihovu
upotrebu i strategijama za povećanje upotrebe zaštitne opreme. U kvantitativnoj
studiji, stavovi i samoprocenjivana ponašanja mereni su upitnikom od 28 stavki.
Radnici u interventnim i kontrolnim stanicama popunili su upitnike, a dva obučena
posmatrača su koristila kontrolnu listu od 10 tačaka da zabeleže uočeno ponašanje u
vezi sa upotrebom zaštitne opreme. Na osnovu početnih nalaza, radnicima u
interventnoj grupi isporučen je besplatan paket koji sadrži dobro dizajniranu laganu
kacigu, masku za prašinu i zaštitne rukavice. Na kacigu je bila pričvršćena nalepnica
sa emotivno skrojenom porukom koja ih podseća na važnost brige o sebi zbog
porodice. Ova poruka je razvijena na osnovu zabrinutosti koju su radnici izrazili
tokom fokus grupa. Rekli su im da su njihove porodice najvažniji razlog za korišćenje
zaštitne opreme jer bi povrede dovele do problema ne samo za njih već i za njihove
porodice. Najefektivnije poruke treba da sugerišu konkretnu akciju. Poruke treba da
odgovaraju potrebama i interesima publike (Stetoskop.info.).
Intervencija je obavljena na radnom mestu, a na svim šlemovima su zakačene
nalepnice sa porukom „Čuvam se zbog porodice“. U paket je takođe stavljen
jednostavan pamflet koji sadrži poruke koje se odnose na prednosti korišćenja zaštitne
opreme i rizike koje oni mogu smanjiti. Za osobe koje nisu bile školovane, održano je
savetovanje licem u lice. Intervencija je sprovedena 4 nedelje u interventnoj stanici.
Inženjeri i predradnici su nadgledali upotrebu zaštitne opreme, podsećali i upozoravali
zaposlene da koriste sadržaj paketa. (Shams, 2018).
Nakon 6 nedelja, upotreba zaštitne opreme u interventnim i kontrolnim stanicama
proverena je kontrolnim listama. Ponašanje u interventnim i kontrolnim stanicama
562
mereno je pomoću opservacione kontrolne liste. Nakon intervencije značajno se

povećao procenat radnika koji su koristili zaštitnu opremu na interventnoj stanici. Pre
intervencije, niko od radnika u interventnoj stanici nije koristio šlemove i zaštitne
maske, a njih 4 i 12% u kontrolnoj stanici koristilo je ovu zaštitu.
Rezultati
Nakon intervencije, 43,5% interventne grupe i 27,3% kontrolne grupe koristilo
je šlemove, a 39,1% interventne grupe i 18,2% kontrolne grupe koristilo je zaštitne
maske i ovi procenti su bili 36,9 i 67,9% u interventnoj i kontrolnoj grupi.
Obezbeđivanje i isporuka besplatnog i odgovarajućeg paketa koji sadrži zaštitnu
opremu na radnom mestu i promocija proizvoda kroz ličnu komunikaciju i primenu
štampanih materijala bili su njegove glavne komponente. Intervencija je rezultirala
statistički značajnim smanjenjem dva ciljna ponašanja u interventnoj grupi u
poređenju sa kontrolnom grupom (Application of social marketing, 2016).
Diskusija
Finalni skrining uključenih studija dao je ukupno 38 studija. Na osnovu modela
nasumičnih efekata, prevalencija ukupnog nebezbednog ponašanja, neupotrebe ili
neodgovarajuće upotrebe lične zaštitne opreme i neodgovarajućeg položaja na poslu
bila je 40,37%. Nije bilo statistički značajne veze između nebezbednog ponašanja i
srednje starosti, srednjeg radnog iskustva i godine studija.
Prevalencija nebezbednog ponašanja među iranskim radnicima bila je relativno
visoka, a najčešće ponašanje je bilo nekorišćenje ili neprikladna upotreba lične
zaštitne opreme; jedan od najvažnijih uzroka ovakvog ponašanja je nedostatak obuke,
neodgovarajući uslovi rada i nedostatak pozitivnog stava prema bezbednosti. Stoga je
potrebno dalje proučavanje kako bi se istražili uzroci ovih nebezbednih ponašanja.
(Snipes i sar. 2015).
I ako je lako shvatiti važnost primene zaštitne opreme u prevenciji povreda na
poslu, stvar je međutim mnogo složenija. Poznato je da i ljudi koji su upoznati sa
rizicima, ipak ulaze u rizik ove vrste. Sama informisanost i pasivno znanje o štetnosti
nisu dovoljne, kako bi se stav o važnosti zaštitne opreme promenio, pokazalo se da se
efikasnije može uticati na nečije ponašanje izgrađivanjem socijalnih veština i
oblikovanjem zdravih stilova življenja. Ukoliko se radnik opremi takvim veštinama,
izgrađujući stavove, urađeno je dosta u nameri da radnik počinje razmišljati o zaštiti
svog života
563
Bez obzira sto se decenijama koristi kao koncept u javnozdravstvenim aktivnostima,

razvoj socijalnog marketinga i dalje traje. Pored uspostavljanja merljivih, specifičnih
i validnih pokazatelja efikasnosti, pred socijalnim marketingom su brojni izazovi.
Zaključak
Obrazovanje, marketing i sprovođenje zakona su tri ključna rešenja za promenu
ponašanja. Cilj se može postići jasnim porukama, programima i kampanjama, ali te
poruke moraju biti jasne, uverljive, konzistentne, ubedljive i kreirane tako da privlače
pažnju.
Na osnovu rezultata istraživanja, korišćenje zaštitne opreme je doprinelo
očuvanju bezbednosti radnika na radnom mestu.
Literatura:
Shamsi, M., Pariani, A., Shams, M., & Soleymani-Nejad, M. (2016). Persuasion to use
personal protective equipment in constructing subway stations: application of social
marketing. Injury prevention, 22(2), 149-152
Stanković, D. (2016). Prilog poboljšanju uslova za bezbedan rad sa dizalicama. IMK-14-
Istraživanje i razvoj, 22(2), 61-68.
Shams, M. (2018). Social marketing for health: Theoretical and conceptual considerations.
Selected issues in global health communications, 43-55
Bernhardt, J. M. (2006). Improving health through health marketing. Preventing Chronic
Disease, 3(3)
Snipes, S. A., Smyth, J. M., Murphy, D., Miranda, P. Y., & Ishino, F. A. M. (2015). Provision
increases reported PPE use for Mexican immigrant farmworkers. Journal of occupational and
environmental medicine, 57(12), 1343-1346.
Socijalni marketing. Stetoskop.info. (n.d.). Retrieved April 11, 2023, from
https://www.stetoskop.info/psihologija-danas/prodavanje-prevencije--socijalni-marketing-kao-
ambalaza?fbclid=IwAR1TKePrN_L60E3Tfg8Al1n_ZvqyzaeI1Bh5W1ILjfY_UjDw10vEk5S5pOk
564
SOCIAL MARKETING IN PUBLIC HEALTH CAMPAIGNS
Summary:
Social marketing is described as a concept in which the principles of commercial marketing
are applied in order to identify and solve social problems, ideas or behavior.
The aim of the paper is to show the change in the behavior of workers in Iran, by applying
health-educational methods, by presenting social marketing techniques as an intervention
strategy in public health.
Methodology: A meta-analysis of studies and an intervention based on the SMART model to
persuade workers of two metro stations under construction to use personal protective
equipment (PPE) at workplaces in Isfahan, Iran.
Results: Analysis of public health and social marketing activities indicate positive
developments in changing the behavior of the target population, such as the program to reduce
injuries at work.
Conclusion: The prevalence of unsafe behaviors among Iranian workers was relatively high,
with the most common behavior being non-use or inappropriate use of personal protective
equipment. The intervention resulted in positive changes.
Keywords:
social marketing, public health, health promotion, disease prevention, meta-analysis, Iran.
565
PREFERENCIJE U ISHRANI DECE
Danijela Rodić 1, Ines Najcer 2, Jovana Dronić 3, Jelena Stanković 4
1
ORCID 0000-0001-9719-0055, 2 0000-0002-5296-1511, 3 0000-0002-0721-7355.
4
0000-0001-9822-7227
1,2,3,4
Sažetak/Apstrakt:
Sposobnost opažanja ukusa i mirisa počinje u materici sa ranim funkcionisanjem sistema ukusa
i mirisa. Ovo rano iskustvo služi kao osnova za kontinuirani razvoj preferencija prema hrani
tokom životnog veka i oblikovano je biološkim i društvenim faktorima životne sredine.
Pregledom dostupne literature, u radu će biti prikazani ključni faktori koji utiču na formiranje
preferencija prema hrani tokom odrastanja.
Ključne reči:
deca, prehrambene preferencije, odgovori na hranu
566
Uvod
Prehrambene preferencije su glavni pokretač odgovora na hranu kod dece, dok
su determinante povezane sa uzrastom, polom, obrazovanjem i prihodom od
sporednog značaja, za razliku od odraslih osoba. Budući da će navike u ishrani u
velikoj meri uticati na zdravstveni potencijal deteta, a kasnije i odrasle osobe,
istraživanje razvoja preferencija, kao i faktora koji utiču na njihovu modifikaciju
predstavlja jednu od važnih oblasti istraživanja na globalnom nivou. Važnost
prehrambenih navika u pogledu zdravlja nedvosmisleno je dokazana, posebno kada
se radi o hroničnim nezaraznim obolenjima, čiji višedecenijski trend rasta zabrinjava
stručnu i opštu javnost. Svetska zdravstvena organizacija (WHO, 2023) navodi da je
više od 80% bolesti i preuranjene smrti uzrokovano kardiovaskularnim bolestima,
kancerom, respiratornim bolestima i dijabetesom, a da konzumacija duvana i
alkohola, fizička neaktivnost i nezdrava ishrana povećavaju rizik od umiranja od
hroničnih nezaraznih bolesti.
Preporuke SZO (WHO, 2003) uključuju da i odrasli i deca ograniče konzumaciju
soli, masti i jednostavnih šećera (atraktivnih zbog senzornih svojstava), te da jedu više
voća i povrća koje ponekad ima gorak, za decu neprivlačan ukus.
Veliki izazov za ove nutritivne/zdravstvene inicijative je to što se ni odrasli ni
deca ne pridržavaju preporuka stručnjaka. Foks i saradnici (Fox et al., 2016) u studiji
o ishrani odojčadi i male dece u SAD otkrili su da 1 od 4 male dece nije konzumiralo
ni jedno povrće u određenom danu, i umesto toga konzumirala su pomfrit, grickalice
slatkog i slanog ukusa i bezalkoholna osvežavajuća pića.
Imajući u vidu da gojazna deca i deca sa prekomernom telesnom masom imaju
tendenciju da tokom odrastanja zadrže veću telesnu masu od normalne (BMI 18-24,9),
čime su izloženi riziku od brojnih bolesti, od primarne je važnosti identifikovati
faktore koji utiču na razvoj preferencija prema hrani, faktora koji na njih utiču, kao i
efikasnih strategija za razvoj pravilnih navika u ishrani.
Prehrambeno ponašanje kod dece

Sklonosti prema hrani počinju da se oblikuju još od ranog detinjstva i nastavljaju
da se menjaju tokom života pod uticajem bioloških, društvenih i faktora sredine. Ove
sklonosti su ključne determinante izbora hrane, a samim tim i kvaliteta ishrane. Rano
detinjstvo predstavlja najkritičniji period za uspostavljanje preferencija u hrani.
Deca se rađaju s biološkom predispozicijom da preferiraju slatko i izbegavaju
gorku hranu. Pretpostavlja se da je ova predispozicija evoluirala kako bi privukla decu
ka energetski bogatoj hrani, a smanjila mogućnost konzumacije toksičnih supstanci.
Deca imaju senzorne sisteme koji detektuju i preferiraju hranu bogatu kalorijama i
567
mineralima slatkastog ili slanog okusa, dok odbijaju potencijalno toksičnu hranu
gorkog okusa (Glendinning, 1994; Beauchamp & Mason 1991). Iako je to moglo
poboljšati preživljavanje u sredinama koje je istorijski pratila nestašica hrane, u
današnjim uslovima života kada su deca okružena obiljem slatke i nezdrave hrane i
pića, javljaju se brojne zdravstvene posledice energetskog disbalansa.
Menela (Mennella, 2014) navodi dva osnovna faktora koji stvaraju predispozicije
kod dece za konzumaciju visokokalorične hrane:
1. urođene, evolucijski determinisane preferencije ukusa,
2. štetne posledice neizlaganja ukusima zdrave hrane u ranom periodu života.
Rano iskustvo ima dalekosežni uticaj na (prehrambeno) ponašanje. Iskustva u
ishrani oblikuju i modifikuju ukus i preferencije prema hrani. Veliki izbor ukusa koji
su nastali preko ishrane majke prenosi se u amnionsku tečnost i/ili mleko, donoseći
prva senzorna iskustva, afinitete i preferencije prema ukusu i mirisu hrane.
Istraživanja su pokazala da rana iskustva sa raznovrsnom ishranom i raznolikošću
ukusa mogu povećati verovatnoću da će deca tokom odrastanja odabrati zdraviju
ishranu jer im se dopadaju ukusi i raznolikost namirnica (Ventura & Worobey, 2013).
Prehrambene navike uspostavljene tokom ranog detinjstva prate adolescenciju i
odrastanje (Northstone & Emmett, 2008), pri čemu je veća verovatnoća da će nova
hrana biti prihvaćena kada su deca uzrasta od 2 do 3 godine u odnosu na stariji uzrast.
Mala deca (od 2-5 godina) pokazuju povećani nivo neofobije od hrane (nespremnost
da se jede nova hrana), koja se smatra adaptivnim ponašanjem, a omogućava da deca
konzumiraju hranu koja je poznata i sigurna. Posle 3-4 godine, obrasci ishrane su
prilično stabilni (Nicklaus et al., 2004). Nadalje, ishrana dece povezana je sa nivoom
obrazovanja njihovih roditelja (Fernandez – Alvira et al., 2013), što predstavlja
značajan faktor uticaja na preferencije ukusa kod dece.
Hipoteza da su preferencije ukusa dece slične kao roditeljske nije dokazana.
Kohortna studija Jilanija i saradnika, koja je uključila preko trinaest hiljada učesnika
iz 7 evropskih zemalja (Jilani et al., 2017) pokazala je da preferencije prema
određenim ukusima hrane jače koreliraju između braće i sestara nego između dece i
roditelja.
Promocija zdrave ishrane kod dece

Ukusi i sklonosti prema hrani razvijaju se tokom detinjstva, sa najvećim uticajem
u prvih nekoliko godina. Stoga je od velike važnosti razumeti kako se te sklonosti
razvijaju i kako se na njih može uticati da bi se podržao izbor zdrave hrane.
Majčino mleko omogućava detetu da se upozna sa širom paletom ukusa hrane,
zbog čega dojena deca imaju raznovrsnije preferencije u hrani nakon uvođenja
komplementarne hrane. Deca koja su dojena jedu više voća i povrća od svojih vršnjaka
koji su hranjeni formulama (Mennella & Beauchamp, 1996). U periodu
568
komplementarne ishrane, kada dete prelazi sa ishrane majčinim mlekom na druge

namirnice, prihvatanje hrane se oblikuje ponovljenim izlaganjem novim
namirnicama. Što je ranije uvođenje novih namirnica, veća je verovatnoća da će dete
prihvatiti novi ukus. Izazov je povećati prihvatanje voća i povrća kod dece nakon
detinjstva, što čini ranu intervenciju najperspektivnijom za poboljšanje ishrane dece.
Ventura i Worobay (2013) navode nekoliko strategija koje mogu da poboljšaju
konzumaciju „ciljne“ hrane kod dece: stvaranje pozitivne emocionalne atmosfere oko
hrane (povećana sklonost dece prema hrani), pažnja i pohvale, korišćenje nagrada koje
nisu u direktnoj vezi sa hranom za podsticanje dece da probaju hranu (na primer
nalepnice/stikeri) pokazalo se da povećavaju degustaciju hrane, kondicioniranje
ukusa, pravilna ishrana roditelja/okruženja. Kod predškoslog uzrasta se pokazao
snažniji uticaj medija: deca izložena reklami za hranu tokom crtanog filma su znatno
češće birala taj prehrambeni proizvod nego neeksponirani predškolci. Ovaj snažan
kratkoročni uticaj u kombinaciji sa stalnom izloženošću reklamama pojačava efekte
na preferencije i izbor hrane. Deca preferiraju hranu označenu popularnim likovima
iz crtanih filmova, posebno za proizvode bogate hranljivim materijama.
Prema Beckermanu i saradnicima (2017) dve ključne oblasti za poboljšanje
kvaliteta ishrane dece su:
1. Promocija i podrška razvoja preferencija prema zdravoj hrani kroz dojenje i
rano izlaganje zdravoj ishrani,
2. Ograničavanje uticaja usled kojih urođene sklonosti prema slatkom i slanom
ukusu dovode do lošeg kvaliteta ishrane.
Isti autori naglašavaju multifaktorijalni osnov za razvoj preferencija u ishrani u
Ekološkom modelu uticaja na prehrambene preferencije dece (Slika 1.)
Ekološki model uticaja na prehrambene preferencije dece (prilagođeno prema:
Beckerman et al., 2017)
U ekološkom modelu segmenti deteta i roditelja opisuju faktore kao što su
ishrana majke, izlaganje hrani različitog ukusa i mirisa i druga, dok zajednica i
makrookruženje uključuju uticaj radnog i životnog okruženja, medije, tržište hrane,
javne politike i druge faktore.
Na osnovu navedenog, date su sledeće preporuke:
1. Sprovođenje politike za plaćeno porodiljsko odsustvo u skladu sa
preporukama Međunarodne organizacija rada Ujedinjenih nacija od 1952.
godine i uspostavljanje politike pogodne za dojenje,
2. Promena maloprodajnog tržišta hrane kako bi se proširio geografski i
finansijski pristup zdravoj hrani uz istovremeno smanjenje sveprisutnosti
nezdrave hrane,
569
3. Ograničavanje marketinga hrane za decu,

4. Modifikacija hrane u ugostiteljstvu i prerađene hrane,
5. Obučavanje i edukacija roditelja, vaspitača i ustanova za brigu o deci o
odgovarajućim praksama ishrane koje mogu promovisati preferencije prema
zdravoj hrani.
Slika 1.
Ventura i Worobay (2013) navode da ponavljano izlaganje novoj hrani ili hrani
koja se detetu ne sviđa, a koja se događa u pozitivnom okruženju može pospešiti
prihvatanje i na kraju sklonost toj hrani. S druge strane, deca koja su pod pritiskom da
jedu određenu hranu mogu kasnije pokazati smanjenu sklonost toj hrani. Sa
odrastanjem, uticaj niza faktora, kao što su vršnjaci, mediji (posebno društvene
mreže), zdravstvena politika, dostupnost hrane, nastavlja da oblikuje preferencije
prema hrani i prehrambene navike.
Zaključak
Nepravilna ishrana udružena sa nedovoljnom fizičkom aktivnošću,
konzumacijom cigareta i alkohola, najčešći je uzrok brojnih hroničnih oboljenja.
Rano detinjstvo je kritičan period za uspostavljanje preferencija prema hrani, što ga
čini idealnim za aktivnosti u razvoju zdravih navika, prihvatanja novih ukusa i
poboljšanja kvaliteta ishrane. Bebe imaju urođene sklonosti prema slatkom i slanom
ukusu, dok odbijaju kisele i gorke ukuse. Preferencije prema određenim ukusima i
hrani u hrani koje su uspostavljene u ranom detinjstvu opstaju i u kasnijem životu.
Evolutivne preferencije mogu se modifikovati iskustvenim učenjem pod uticajem
roditelja, zajednice i društva. Poznavanje i razumevanje determinanti preferencija u
ishrani predstavlja osnovu za modifikaciju i promociju zdrave ishrane kod dece i
odraslih i prevencije bolesti.
570
Literatura
Beauchamp, G.K., Mason J.R. ( 1991). Comparative hedonics of taste. Lawrence Ealbaum
Associates, Inc, Hillsdale, NJ. pp. 159-183 In: Bolles RC, ed.
Beckerman, J.P., Alike, Q., Lovin, E., Tamez, M., & Mattei, J. (2017). The Development and
Public Health Implications of Food Preferences in Children. Frontiers in nutrition.; 4, 66.
Fernandez-Alvira JM, et al. (2013). Parental education and frequency of food consumption in
European children: the IDEFICS study. Public Health Nutr.;16(3):487–98
Fox, M.K., Gearan, E., Cannon, J. et al. (2016). Usual food intakes of 2- and 3-year old U.S.
children are not consistent with dietary guidelines. BMC Nutr 2, 67.
Glendinning JI (1994). Is the bitter rejection response always adaptive? Physiol Behav, 56. pp.
1217-1227
Jilani, H.S., Intemann, T., Bogl, L.H. et al. (2017) Familial aggregation and socio-demographic
correlates of taste preferences in European children. BMC Nutr.;3, 87
Mennella, J., Beauchamp, G. (1996). Developmental Changes in the Acceptance of Protein
Hydrolysate Formula. Journal of Developmental & Behavioral Pediatrics 17(6):p 386-391.
Nicklaus S, Boggio V, Chabanet C, Issanchou S. (2004) A prospective study of food
preferences in childhood. Food Qual Prefer.; 15, pp. 805-818
Northstone K, Emmett PM (2008). Are dietary patterns stable throughout early and mid-
childhood? A birth cohort study Br J Nutr.; 100, pp. 1069-1076
Ventura, A. K., & Worobey, J. (2013). Early influences on the development of food
preferences. Current biology : CB, 23(9), R401–R408.
World Health Organization. (2003). Diet, nutrition and the prevention of chronic diseases:
report of a Joint WHO/FAO Expert Consultation. WHO Technical Report Series, No. 916.
Geneva.
World Health Organization. (2020). Noncommunicable diseases. Healthy Diet. (from:
https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/healthy-diet).
CHILDREN’S DIETARY PREFERENCES
Abstract:
The ability to perceive taste and smell begins in the womb with the early functioning of the
taste and smell system. This early experience serves as the basis for the continued development
of food preferences throughout the lifespan and is shaped by biological and social
environmental factors. By reviewing the available literature, the paper will present the key
factors that influence the formation of food preferences during growing up.
Keywords:
children, food preferences, responses to food
571
KOMUNIKACIJA I OPTIMALNA PRIMENA LEKOVA
Anamarija Skupnjak
ORCID 0000-0002-4224-0200
Farmaceutski fakultet Univerzitet Privredna akademija; Novi Sad, Srbija

Sažetak/Apstrakt:
Farmaceutska se profesija konstantno prilagođava potrebama pacijenata i razvoju nauke. Tako
su danas farmaceuti aktivni članovi zajednice koji promovišu zdrav način života te savetuju
pacijente o optimalnoj primeni lekova. Pored poznavanja stručne terminologije, farmaceut
treba biti kompetentan preneti postojeće znanje na pacijentu razumljiv način. Lošiji medicinski
ishodi često su povezani sa neadekvatnim korišćenjem lekova, tj. niskom adherencom. Stepen
adherence je pokazatelj u kojoj meri je ponašanje pacijenta vezano za primenu lekova u skladu
s preporukama zdravstvenog profesionalca. Problemi vezani za nisku adherencu su često teško
uočljivi zbog nekvalitetne komunikacije. Stavljajući naglasak na kvalitetnu komunikaciju,
farmaceut mora posedovati kompetencije kako razumeti osobe s različitim i čak suprotnim
stavovima te biti empatičan. Bitan aspekt u interakciji farmaceuta i pacijenta jeste razvoj
poverenja i gradnje dobrih odnosa. Dobrovoljna saradnja i pružanje informacija o vlastitom
zdravlju doprinose efikasnom nalaženju rešenja i boljim medicinskim ishodima.
Ključne riječi:
adherenca, uloga farmaceuta, komunikacijske veštine
572
Uvod
Broj novootkrivenih lekova svakim danom je sve značajniji što znači da
farmaceuti moraju svoje znanje svakodnevno obnavljati i dopunjavati. Posedovanje
znanja o indikacijama, simptomima bolesti, nuspojavama, interakcijama te
kontraindikacijama lekova omogućava im da intervenišu te spreče potencijalno štetne
ishode (McDonald et al., 2002). Takođe, jedan od čestih uzroka štetnih medicinskih
ishoda ili pak „neefikasnosti“ terapije jest upravo nizak stepen adherence.
Adherenca se definiše kao stupanj podudaranja u kojoj meri je pacijent
implementirao savete i upute koje je dobio od zdravstvenog profesionalca. Postoje
brojni načini za praćenje stepena adherence te svaki od njih ima prednosti i mane.
Najefikasniji način utvrđivanja uspešnosti pridržavanja terapiji jeste razgovor.
Komunikacija je jedan od alata koji omogućuje razvoj odnosa koji se temelji na
poverenju te je sredstvo kojim se pacijenta edukuje o njegovoj bolesti i prednostima
redovne primene lekova (Jovanović, 2012).
Osim što farmaceut ima kompetencije i znanje o sigurnoj primeni lekova, mora
posedovati i dobre komunikacijske veštine. Medicinski žargon je složen i često teško
razumljiv te ga je potrebno prilagoditi kako bi pacijentima bio razumljiv. Velik broj
pacijenata ima nisku zdravstvenu pismenost što uzrokuje barijere u komunikaciji.
Farmaceut treba znati prepoznati posebne grupe pacijenata kojima treba pružiti
dodatnu pažnju i prilagoditi način komunikacije. Kod nekih pacijenata treba više
pažnje usmeriti na edukaciju o upotrebi leka, dok kod drugih treba posvetiti više
pažnje rešavanju zabluda vezanih za primenu leka. Često pacijenti znaju biti skeptični
vezano za primenu leka, te je u tom slučaju od ključne važnosti neverbalna
komunikacija. Prilagođavanjem tona i korišćenjem asertivog stila komunikacije
osiguravamo da se pacijent osjećao sigurno i samopouzdano u primenu leka kod kuće
(Shendurnikar & Thakkar, 2013).
Vrste i značaj komunikacije

Komunikacija može biti verbalna i neverbalna te omogućava razmenu
informacija između dva i više sagovornika. Neverbalnom komunikacijom (ton glasa,
brzina govora, glasnoća, izrazi lica, stav tela, kontakt očima, udaljenost od
sagovornika) se može dopuniti ili poništiti ono što je rečeno. Neusklađenost verbalne
i neverbalne komunikacije u pacijentu stvara osećaj nesigurnosti i nepoverenja.
Također, proces komunikacije između farmaceuta i pacijenta zna biti jednosmeran što
pacijenta može sprečiti da izrazi svoje mišljenje i nedoumice. Dodatno, efikasnu
komunikaciju mogu ometati faktori kao što su: buka, nestrpljenje, nerazumevanje,
nedostatak empatije, nedostatak vremena, nezainteresovanost pacijenta ili farmaceuta,
573
niska zdravstvena pismenost pacijenta itd. (Lučanin & Despot Lučanin, 2010).
Individualnim i empatičnim pristupom svakom pacijentu stvara se sigurna okolina u
kojoj pacijent bez predrasuda može podeliti svoje zdravstvene probleme i postavljati
pitanja. Pacijenti koji se osećaju shvaćeno, daju više informacija i time pomažu da
farmaceut pronađe odgovarajući preparat za samolečenje ili spreče potencijalnu štetnu
interakciju između lekova.
Optimalna primena lekova

Kako bi se otklonio određeni problem i poboljšao proces medikacije, potrebno je
prvo identifikovati problem, što ga uzrokuje te naći načine kako ga ukloniti. U
velikom broju slučajeva uzrok neadekvatnoj komunikaciji je korišćenje složenog
medicinskog žargona ili niska zdravstvena pismenost pacijenta (Ngoh, 2009).
Također, pacijentova uveranja ponekad znaju biti u suprotnosti s medicinom
zasnovanom na dokazima (Jamous et al., 2014).
Česta zabluda kod korišćenja lekova je da lekovi ne deluju ili pak neki pacijenti
smatraju da nepotrebno koriste veliki broj lekova kada su im pritisak, šećer u krvi i
lipidi normalni, a simptomi astme odsutni. Vođeni tom logikom, pacijenti prestaju
koristiti lekove jer misle da su izlečeni kada simptomi bolesti više nisu prisutni. S
druge strane, pacijenti često neadekvatno koriste lekove čime nenamjerno smanjuju
dozu koja je potrebna za ispoljvanje farmakološkog efekta ili sami lekovi ispoljavaju
ozbiljne neželjene efekte pa ih stoga pacijenti prestaju koristiti (Skupnjak, 2022).
Nepravilno korišćenje lekova još jedan je od razlog niske adherence. Na primer,
u terapiji astme postoji mnogo različitih vrsta pumpica. Za svaku vrstu pumpice je
potrebno provesti edukaciju te pokazati kako se koristi (aktiviranje doze leka, način
udisanja leka, čišćenje pumpica). Astma je hronična bolest i zahteva da pacijent
razume zašto koristi lekove, zašto većina lekova u terapiji astme ne počinje delovati
trenutno, zašto je bitno redovno korišćenje leka te kako pacijent može sam pratiti i
kontrolisati svoju bolest (praćenje učestalosti i težine simptoma, pikflometar)
(Popović-Grle, 2021).
Zbog složenog i individualnog načina korišćenja “penova” u terapiji dijabetesa,
potrebno je pacijenta edukovati o načinu doziranja te načinu i mestima apliciranja
leka. Antidijabetici i inzulinski lekovi imaju po život opasne nuspojave (mikro i
makrovaskularne komplikacije, koma). U edukaciju treba uključiti prepoznavanje
znakova hipoglikemije i hiperglikemije te adekvatne načine kako podići ili spustiti
glukozu u krvi. Pacijenta također treba edukovati kako meriti glukozu pomoću
glukometra i voditi dnevnik za samokontrolu (De Bittner et al., 2017).
574
Pacijenti s visokim vrednostima krvnog pritiska navikli su na svoj krvni pritisak

te zbog odsustva simptoma ne smatraju i ne veruju da su im potrebni lekovi. U terapiji
hipertenzije treba staviti naglasak na edukaciju pacijenta o nefarmakološkim merama
- važnosti fizičke aktivnosti te dnevnom praćenju vrednosti tlaka. Povećani unos soli
(dosoljavanje, slane grickalice) i propratni unos tečnosti dodatno doprinose povećanju
pritiska. Često zbog velikog broja lekova i složenosti režima doziranja, pacijenti
prestaju redovno piti terapiju (Burnier & Egan, 2019). Implementiranje pomoćnih
alata kao što su aplikacije ili posebni spremnici za lekove, mogu pomoći u redovnom
korišćenju terapije (Lee et al., 2006).
Pacijenti posežu za samomedikacijom kako bi uklonili nuspojave lekova koje
uzimaju čime se maskira primarni problem. Neke od čestih nuspojava lekova i razloga
za samomedikaciju su: kašalj kod korišćenja ACE inhibitora, bolovi u mišićima
(rabdomioliza) kod korišćenja statina, dijareja kod korišćenja antibiotika, konstipacija
kod korišćenja opioida, insomnija kod korišćenja simpatomimetika, muka i
povraćanje kod korišćenja triptana itd. Farmaceut mora znati proceniti za koje od
navedenih stanja može preporučiti OTC preparat, a za koje je potreban odlazak lekaru
i promena terapije (WebMD - Better Information. Better Health., 2023).
Učestala stanja kao prehlada, grip, upala sinusa, bol u uvu, povišena temperatura,
kašalj, smanjen apetit, bolovi u mišićima, konstipacija te glavobolja, uglavnom su
razlozi za samomedikaciju (Al-Hussaini et al., 2014). Kompetentan farmaceut izdvaja
vreme kako bi postavio dodatna podpitanja o težini, lokaciji simptoma i dužini trajanja
bolesti. Više dobijenih informacija i stvaranje šire slike o pacijentovim navikama i
tegobama, omogućuje da se nađe adekvatan lek za svakog pacijenta (Galato et al.,
2009). Užurbanost i dugi redovi čekanja znaju stvoriti pritisak i naviku da se žuri sa
izdavanjem leka bez davanja dodatnih uputstava. Potrebna je svest da pacijenti nisu
kupci te da zaslužuju da se izdvoji vreme kako bi dobili sve bitne informacije o leku.
Uvođenjem simulacije slučajeva iz prakse tekom studija, buduće zdravstvene
profesionalce se priprema za rad s pacijentima. Igranjem uloga pacijenta i farmaceuta
se potiče vežbanje i razvijanje profesionalnih i komunikacijskih veština. Kroz
razgovor sa simuliranim pacijentom kroz metodu pokušaja i pogreške (trail and error)
studenti mogu naučiti reagovati na različite tipove pacijenata te kako ostati miran i u
stresnim situacijama (Kaplonyi et al., 2017).
Zaključak
Uloga svakog farmaceuta je da edukuje i osnaži pacijenta da preuzme brigu o
svom zdravlju. Svaki pacijent bi morao znati za šta mu je propisan određeni lek, koliko
često ga mora koristiti te koliko dugo ga može koristiti. Kroz kvalitetnu komunikaciju
sprečava se napredovanje bolesti, smanjuje se rizik od loših medicinskih ishoda,
575
nepotrebnih hospitalizacija ili dodatnih troškova u zdravstvu. Pristup farmaceuta koji

pokazuje interesovanje i empatiju prema pacijetu osigurava kvalitetniju komunikaciju
i dobre međusobne odnose. Pacijent koji se oseća shvaćeno i sigurno, koji raspolaže
svim bitnim informacijama donosi bolje zdravstvene odluke te ima bolje zdravstvene
ishode. Važnost uloge farmaceuta jeste da znanje koje poseduje prilagodi određenom
tipu pacijenta, stepenu njegove zdravstvene pismenosti te da prenese informacije na
razumljiv način i osnaži pacijenta da preuzme brigu o sopstvenom zdravlju.
Zahvala
Zahvaljujem se dragoj profesorici doc.dr. Svetlani Stojkov na ponovno ukazanom
poverenju da sudelujem u ovom divnom projektu koji svake godine okuplja učitelje,
profesore i sve osobe željne znanja i napretka. Hvala što, ne samo podučavate, već i
svakim susretom inspirišete.
Literatura
1. Al-Hussaini, M., Mustafa, S., & Ali, S. A. (2014). Self-medication among
undergraduate medical students in Kuwait with reference to the role of the pharmacist.
Journal of Research in Pharmacy Practice, 3(1), 23. https://doi.org/10.4103/2279-
042x.132706
2. Burnier, M., & Egan, B. M. (2019). Adherence in Hypertension. Circulation Research,
124(7), 1124–1140. https://doi.org/10.1161/circresaha.118.313220
3. De Bittner, M. R., Chirikov, V. V., Breunig, I. M., Zaghab, R. W., & Shaya, F. T.
(2017). Clinical effectiveness and cost savings in diabetes care, supported by
pharmacist counselling. Journal of the American Pharmacists Association, 57(1), 102-
108.e4. https://doi.org/10.1016/j.japh.2016.08.010
4. Galato, D., De Mattos Galafassi, L., Alano, G. M., & Trauthman, S. C. (2009).
Responsible self-medication: review of the process of pharmaceutical attendance.
Brazilian Journal of Pharmaceutical Sciences, 45(4), 625–633.
https://doi.org/10.1590/s1984-82502009000400004
5. Jamous, R. M., Sweileh, W. M., Taha, A. A., & Zyoud, S. H. (2014). Beliefs about
medicines and self-reported adherence among patients with chronic illness: A study in
Palestine. Journal of Family Medicine and Primary Care, 3(3), 224.
https://doi.org/10.4103/2249-4863.141615
6. Jovanović, D. (2012). KOMPLIJANSA, ADHERENCA, KONKORDANCA I
PERZISTENCA U SAVREMENOJ FARMAKOTERAPIJI.
https://www.semanticscholar.org/paper/KOMPLIJANSA%2C-ADHERENCA%2C-
KONKORDANCA-I-PERZISTENCA-U-Jovanovi%C4%87-
Jovanovi%C4%87/49f1ae505a3d21eec8f1b2e99d1dfd7296f4d3c7
7. Kaplonyi, J., Bowles, K., Nestel, D., Kiegaldie, D., Maloney, S., Haines, T., &
Williams, C. (2017). Understanding the impact of simulated patients on health care
576
learners’ communication skills: a systematic review. Medical Education, 51(12), 1209–

1219. https://doi.org/10.1111/medu.13387
8. Lee, J. T., Grace, K. T., & Taylor, A. (2006). Effect of a Pharmacy Care Program on
Medication Adherence and Persistence, Blood Pressure, and Low-Density Lipoprotein
Cholesterol. JAMA, 296(21), 2563. https://doi.org/10.1001/jama.296.21.joc60162
9. McDonald, H., Garg, A. X., & Haynes, R. B. (2002). Interventions to Enhance Patient
Adherence to Medication Prescriptions. JAMA, 288(22), 2868.
https://doi.org/10.1001/jama.288.22.2868
10. Ngoh, L. N. (2009). Health literacy: A barrier to pharmacist–patient communication
and medication adherence. Journal of the American Pharmacists Association, 49(5),
e132–e149. https://doi.org/10.1331/japha.2009.07075
11. Popović-Grle, S. (2021, October 18). Adherencija bolesnika s inhalacijskom terapijom
– ima li napretka? https://hrcak.srce.hr/clanak/383674
12. Shendurnikar, N., & Thakkar, P. A. (2013). Communication Skills to Ensure Patient
Satisfaction. Indian Journal of Pediatrics. https://doi.org/10.1007/s12098-012-0958-7
13. Skupnjak, A., (2022). Uloga farmaceuta u unapređenju adherence
14. WebMD - Better information. Better health. (2023, April 20). WebMD.
https://www.webmd.com/
COMMUNICATION AND OPTIMAL USE OF MEDICATIONS
Abstract:
The pharmaceutical industry is continuously changing to meet patient needs and scientific
advancements. Today's pharmacists are engaged citizens who encourage healthy lifestyles and
give people advice on how to use medications most effectively. In addition to being familiar
with professional jargon, a pharmacist should be able to effectively communicate current
knowledge to patients. Poor medication use, or poor adherence, is frequently linked to serious
medical outcomes. The level of adherence is an indication of how closely a patient's actions
are connected to taking their medications as prescribed by a medical expert. Due to poor
communication, issues with low adherence are frequently challenging to identify. By
emphasizing effective dialogue, the pharmacist needs to have the capacity to comprehend
individuals with various, even opposing, points of view. The development of positive
relationships is a crucial component of the contact between the pharmacist and the patient.
Effective problem-solving and improved medical outcomes depend on voluntary cooperation
and the sharing of knowledge about one's own health.
Keywords:
adherence, pharmacist role, communication skills
577
Stručni rad/Expert Artcle
ULOGA FARMACEUTA U PREVENCIJI NASTANKA

FARMACEUTSKOG OTPADA
Tamara Tomić
Farmaceutski fakultet Univerzitet Privredna akademija; Novi Sad, Srbija

Sažetak/Apstrakt:
Iako je teško uočljiv, farmaceutski otpad predstavlja ozbiljnog zagađivača životne sredine.
Usled nepravilnog odlaganja i nedostatka sistema za razdvajanje i prečišćavanje, ova vrsta
otpada lako pronalazi put do životne sredine i dovodi do kontaminacije koja utiče na čitav
ekosistem. Razvojem farmaceutske industrije primećeno je povećanje zagađenosti životne
sredine što je posledično dovelo do akumulacije farmaceutskih jedinjenja i apsorpcije od strane
živih bića. Još jedan od razloga dospevanja farmaceutskog otpada u životnu sredinu jeste i
nepravilna praksa odlaganja farmaceutskog otpada u domaćinstvima. Farmaceut, kao osoba
uključena u sam proces razvoja i proizvodnje farmaceutskog proizvoda, kroz mnoge korake
može da utiče na smanjenje nastanka farmaceutskog otpada. Takođe, kao najdostupniji
zdravstveni profesionalac, farmaceut ima ulogu da probudi svest o opasnosti koju farmaceutski
otpad predstavlja i informiše građane o pravilnom načinu odlaganja otpada koji se generiše u
domaćinstvu. Intervencije u smislu pružanja podrške adherenci pacijenata i učestvovanje u
procesu samomedikacije zaista su se kroz mnoge studije pokazale kao uspešan alat smanjenja
količine farmaceutskog otpada i podizanja ekološke svesti građana o posledicama
neadekvatnog rukovanja ovom vrstom otpada. Farmaceutski otpad predstavlja jedan od
globalnih problema sa kojim se svet suočava te je farmaceutska profesija prepoznata kao
ključna za edukovanje građana o bezbednom odlaganju i ekološkim posledicama
nagomilavanja farmaceutskog otpada u životnoj sredini.
Ključne reči:
farmaceutski otpad; odlaganje farmaceutskog otpada; kontaminacija farmaceutskim otpadom
578
Uvod
Prema definiji Svetske zdravstvene organizacije (Svetska zdravstvena
organizacija – SZO) farmaceutski otpad predstavlja istekle, neiskorišćene ili
kontaminirane lekove i vakcine (World Health Organization [WHO], 2018). Kroz
mnoge studije dokazano je da je došlo do povećane potrošnje farmaceutskih proizvoda
a samim tim i količine farmaceutskog otpada (Tomić, 2022). Biološki aktivna
jedinjenja farmaceutskih proizvoda usled neadekvatnog uništavanja pronašla su put
do životne sredine i dovela kontaminacije iste. Iako se ova jedinjenja nalaze u
tragovima, usled dugotrajnog izlaganja može doći do ispoljavanja negativnih efekata
koji su i danas predmet istraživanja.
Nedostatak postrojenja za prečišćavanje farmaceutskog otpada doprineo je
količini farmakološki aktivnih jedinjenja koji dospevaju u zemljište i vodu. Trenutno
ne postoji opšti princip kojim bi se smanjila količina nastanka farmaceutskog otpada
ali mnoge kompanije koje se bave proizvodnjom farmaceutskih proizvoda rade na
tome da „ozelene“ proces proizvodnje. Svaka promena u procesu proizvodnje mora
biti ispitana jer bezbednost i kvalitet farmaceutskog proizvoda ne sme biti narušena.
Još jedan od razloga povećanja količine farmaceutskog otpada jeste neadekvano
rukovanje i zbrinjavanje lekova u domaćinstvima. Mnogi lekovi završavaju u
komunalnom otpadu ili kanalizaciji zbog toga što pacijenti smatraju da nemaju efekat
ili su doveli do neke neželjene reakcije. Farmaceut, kao najdostupniji zdravstveni
radnik može da pruži savet o pravilnom korišćenju lekova i pruži podršku adherenci
ali i da uputi korisnike na pravilan način odlaganja lekova koji više nisu upotrebljivi.
Takođe, u svom svakodnevnom radu farmaceut može direktno ili indirektno da utiče
na količinu farmaceutskog otpada koji nastaje u poslovanju apoteke prateći postojeće
zalihe, rokove trajanja i sklapanjem ugovora sa dostavljačima čime se obezbeđuje da
rok trajanja proizvoda koji se dostavljau apoteci ne bude kraći od šest meseci.
Prevencija nastanka farmaceutskog otpada u industriji

Zbog raznolikosti procesa proizvodnje ne postoje opšte smernice koje bi
minimizovale količinu farmaceutskog otpada. Jednostavnim razdvajanjem opasnih i
neškodljivih supstanci, kao i čvrstih od tečnih omogućeno je da se određene supstance
mogu ponovo upotrebljavati. S obzirom da se rastvarači koriste u gotovo svakom
koraku u farmaceutskoj industriji, poželjno je korišćenje rastvarača koji lako može da
se ukloni ili reciklira. Recikliranje ili ponovna upotreba u farmaceutskoj industriji je
pod strogom kontrolom te je potreban visok stepen čistoće da bi se ponovna upotreba
odobrila. Zamena sirovine u procesu farmaceutske proizvodnje je dozvoljena ukoliko
je ta druga sirovina prošla ispitivanja koja su dokazala da ona neće promeniti terapijski
efekat i stabilnost krajnjeg proizvoda. Unapređivanje procesa proizvodnje takođe
579
može da utiče na smanjenje količine otpada. Krajnji proizvod mora imati očuvanu
bezbednost i efikasnost a svi procesi i supstance moraju biti u skaldu sa dobrom
proizvođačkom praksom i smernicama za primenu standarda (Brems, Lapkin &
Baeyens., 2013).
Prevencija nastanka farmaceutskog otpada u domaćinstvima

Svetska zdravstvena organizacija navodi da čak pedest posto pacijenata ne uzima
svoje lekove kako im je propisano što rezultuje da pacijentima na kraju mesečne
terapije ostane nekoliko tabltea viška. Jedna od negativnih posledica nagomilavanja
lekova u domaćinstvima je zamena jednog leka sa drugim što može da ugrozi život
pacijenta. Trend u potrošnji lekova koji je dostigao vrhunac tokom pandemije korona
virusa takođe je jedan od potencijalnih razloga nastanka farmaceutskog otpada u
domaćinstvu (Mudenda et al., 2020). Najviše promena u potrošnji zabeleženo je kod
lekova iz grupe antibiotika, antivirotika kao i antimalarika, bez kliničkih dokaza o
efikasnosti u borbi sa ovim virusom (Galani et al., 2021). Farmaceut je ključan akter
u procesu izdavanja lekova i ima mogućnost da smanji stvaranje nastanka
farmaceutskog otpada, a pre svega da svojim znanjem i kompetencijama pruži savet
pacijentu i spreči neželjeni događaj. Svojim stručnim mišljenjem može da proceni da
li određeni lek predstavlja rizik po zdravlje pacijenta ili neće imati benefit. Takođe,
menjanjem percepcije pacijenata o hroničnim, asimptomatskim bolestima poput
hipertenzije ili dijabetesa, farmaceut može da utiče na smanjenje količine
farrmaceutskog otpada s obzirom da pacijenti lekove za ove bolesti treba da koriste
svakodnevno, verovarno tokom celog života (Vezmar Kovačević & Miljković, 2021).
Edukovanje o važnosti i benefitima terapije, kao i informisanje o rizicima ne
pridržavanju iste, može da pomogne pacijentu da postigne viši stepen adherence a
samim tim bi se smanjila količina lekova koja bi ostajala na mesečnom nivou (Elnaem
et al., 2020). Ukoliko lekar greškom propiše veću količinu, farmaceut može uz
napomenu promeniti i izdati onu koja je potrebna za lečenje. S obzirom da
farmaceutski otpad predstavlja trošak za društvo i ima negativne posledice na životnu
sredinu, veoma je važno shvatiti značaj prevencije njegovog nastanka. Edukacijom
pacijenata prilikom izdavanja lekova, pružanjem saveta o upotrebi lekova kao i
pravilnom načinu odlaganja potencijalno bi moglo da se utiče narazvoj ekološke svesti
i doprinese smanjenju količine neiskorišćenih lekova.
Prevencija nastanka faramceutskog otpada u apoteci

Evidencijom zaliha u apoteci može da se utiče na nastanak farmaceutskog otpada
– osim provere roka trajanja prilikom preuzimanja farmaceutskih proizvoda od
580
dobavljača, većina apoteka ima praksu da se lekovi sa kraćim rokom nalaze napred na
polici kako bi bili prvi izdati. Takođe, apoteke mogu da osiguraju povrat ili zamenu
proizvoda sa lošim rokom trajanja sklapanjem određenih ugovora sa dobavljačima.
Kada apotekarska ustanova ima više ogranaka, saradnja među ograncima može
omogućiti da potencijalni otpad iz jedne apoteke dobro posluži drugoj.
Apotekama je zakonom dozvoljeno da farmaceutski otpad čuvaju najviše do
dvanaest meseci. Takođe, zakon kaže da su apoteke u obavezi da preuzimaju sav
farmaceutski otpad od građana a ne samo neupotrebljive lekove i trebala bi da
obezbedi postere preko kojih obaveštava građane o ovoj mogućnosti. S obzirom da
apoteka snosi troškove sakupljanja, transporta, odlaganja i unišatavanja
farmaceutskog otpada, praksa je da se neiskorišćeni lekovi od građana razdvoje od
otpada nastalog u apoteci. Zbog toga je neophodno da apotekarske ustanove vode
evidenciju o lekovima kojima je istekao rok ili su iz nekog drugog razloga
neupotrebljivi. Prilikom preuzimanja farmaceutskog otpada od građana, farmaceut je
u prilici da pohvali postupak i podrži praksu pacijenta, te da istakne primer društveno
odgovornog ponašanja.
Prepoznavanje problema faramceutskog otpada uključilo je brojne međunarodne
i lokalne organizacije. SZO je istakla da je razlog neuspeha u upravljanu
farmaceutskim otpadom nedostatak svesti o opasnostima koje on predstavlja po
ljudsko zdravlje i životnu sredinu. U saradnji sa UNICEF-om (UNICEF- United
Nations International Children's Emergency Fund), SZO je razvila program za
praćenje bezbednog upravljanja otpadom kako bi se izbegla kontaminacija zbog
nepravilnog odlaganja farmaceutskog otpada. SZO je ovim pokušala da podigne svest
o rizicima za zdravlje i životnu sredinu ove vrste otpada i da razvije strategije za
poboljšanje prakse razdvajanja, odlaganja i uništavanja farmaceutskog otpada.
Prema istraživanju koje je sprovedeno 2010.godine i istraživanju iz 2022.godine
najčešća praksa odlaganja neiskorišćenih lekova bila je bacanje u komunalni otpad, a
odmah za tim prosipanje u kanalizaciju (Kusturica et al., 2012). Upoređivanjem
rezultata ova dva istraživanja, može se zaključiti da problem farmaceutskog otpada
nije dovoljno prepoznat u našoj zemlji. Takođe, ova istraživanja su pokazala da je
zapravo vrlo mali procenat stanovništva upoznat sa pravilnom praksom odlaganja
farmaceutskog otpada što farmaceutskoj profesiji daje mogućnost prihvatanja
društvene odgovornosti, te su farmaceuti u poziciji da zaista doprinesu smanjenju
stvaranja farmaceutskog otpada (Insani et al., 2020).
Zaključak:
Panična kupovina lekova i njihovo nagomilavanje često su u vezi sa nedostatkom
znanja o racionalnoj i pravilnoj primeni lekova kao i njihovom odlaganju.
581
Farmaceutska struka je prepoznata kao moćan alat koji može da pruži

informaciju ali i da motiviše populaciju o mogućnosti pravilnog odlaganja. S obzirom
da je zagađenje ovom vrstom otpada sve veće, naročito usled pandemije, bilo bi od
značaja široj javnosti predstaviti informacije o štetnosti farmaceutskog otpada i
doprineti promeni dosadašnje prakse odlaganja, te uputiti građane na pravilno
odlaganje. Prihvatanjem društvene odgovornosti farmaceut je u poziciji da doprinese
smanjenju količine farmaceutskog otpada koji se generiše. U svakodnevnoj praksi
farmaceut na više nivoa može da utiče na promovisanje aktivnosti i osmisli strategije
koje imaju za cilj smanjenje količine farmaceutskog otpada. Prevencija nastanka
farmaceutskog otpada, osim što je ekonomičnija, verovatno da je i najefikasnija
strategija u borbi sa ovim globalnim problemom.
Zahvalnica:
Zahvaljujem se mentorki, profesorici doc. dr Svetlani Stojkov na pruženoj šansi za
učestvovanje na stručno - naučnoj konferenciji „Horizonti 2023“. Jednom prilikom
ste rekli „Mentor je tu da Vas i motiviše“, a Vi to, zasigurno i nesebično radite. Veliko
mi je zadovoljstvo ponovo sarađivati sa Vama.
Literatura:
Brems, Y., Lapkin, A. A., & Baeyens, J. (2013). Pollution prevention in the pharmaceutical
industry. International Journal of Sustainable Engineering, 6(4), 344–351.
https://doi.org/10.1080/19397038.2012.730070
Elnaem, M. H., Rosley, N. F., Alhifany, A. A., Elrggal, M. E., & Cheema, E. (2020).
<p>Impact of Pharmacist-Led Interventions on Medication Adherence and Clinical Outcomes
in Patients with Hypertension and Hyperlipidemia: A Scoping Review of Published
Literature</p> Journal of Multidisciplinary Healthcare, Volume 13, 635–645.
https://doi.org/10.2147/jmdh.s257273
Galani, A., Alygizakis, N. A., Aalizadeh, R., Dimopoulos, M. A., & Thomaidis, N. S. (2021).
Patterns of pharmaceuticals use during the first wave of COVID-19 pandemic in Athens,
Greece as revealed by wastewater-based epidemiology. Science of the Total Environment,
798, 149014. https://doi.org/10.1016/j.scitotenv.2021.149014
Insani, W. N., Qonita, N. A., Jannah, S. N., Nuraliyah, N. M., Supadmi, W., Gatera, V. A.,
Alfian, S. D., & Abdulah, R. (2020). Improper disposal practice of unused and expired
pharmaceutical products in Indonesian households. Heliyon, 6(7), e04551.
https://doi.org/10.1016/j.heliyon.2020.e04551
Kusturica, M. P., Sabo, A., Tomić, Z., Horvat, O., & Šolak, Z. (2012). Storage and disposal of
unused medications: knowledge, behavior, and attitudes among Serbian people. International
Journal of Clinical Pharmacy, 34(4), 604–610. https://doi.org/10.1007/s11096-012-9652-0
Mudenda, S., Witika, B. A., Sadiq, M. J., Banda, M., Mfune, R. L., Daka, V., Kalui, D., Phiri,
M. N., Kasanga, M., Mudenda, F., & Mufwambi, W. (2020). Self-medication and its
consequences during & after the coronavirus disease 2019 (covid-19) pandemic: A global
582
health problem. European Journal of Environment and Public Health, 5(1).

https://doi.org/10.29333/ejeph/9308
Tomić T. (2022). Socijalni marketing – Mesto i uloga farmaceuta u prevenciji nastanka
farmaceutskog otpada u domaćinstvima.
Vezmar Kovačević, S., & Miljković, B. (2021). Kliniča farmacija u teoriji i praksi. Beograd:
Univerzitet u Beogradu - Farmaceutski fakultet.
World Health Organization (WHO). (2018). Health-Care Waste., sa https://www.who.int/
news-room/fact-sheets/detail/health-care-waste
Skraćenice:
UNICEF - United Nations International Children's Emergency Fund
SZO – Svetska zdravstvena organizacija (WHO – World Health Organization)
THE ROLE OF PHARMACISTS IN PREVENTING

PHARMACEUTICAL WASTE GENERATION
Abstract:
Although it is difficult to see, pharmaceutical waste represents a serious polluter of the
environment. Due to improper disposal and lack of separation and purification systems, this
type of waste easily finds its way into the environment and leads to contamination that affects
the entire ecosystem. With the development of the pharmaceutical industry, an increase in
environmental pollution was observed, which consequently led to the accumulation of
pharmaceutical compounds and their absorption by living beings. Another reason for
pharmaceutical waste reaching the environment is the improper disposal of pharmaceutical
waste in households. A pharmacist, as a person involved in the process of development and
production of a pharmaceutical product, can influence the reduction of pharmaceutical waste
through many steps. Also, as the most accessible health professional, the pharmacist has a role
to raise awareness of the danger posed by pharmaceutical waste and inform citizens about the
proper way to dispose of waste generated in the household. Interventions in terms of providing
support for patient adherence and participation in the process of self-medication have indeed
been shown through many studies to be a successful tool for reducing the amount of
pharmaceutical waste and raising the environmental awareness of citizens about the
consequences of inadequate handling of this type of waste. Pharmaceutical waste represents
one of the global problems the world is facing, and the pharmaceutical profession is recognized
as key to educating citizens about safe disposal and the environmental consequences of the
accumulation of pharmaceutical waste in the environment.
Keywords:
pharmaceutical waste; disposal of pharmaceutical waste; contamination with pharmaceutical
waste
583
CIP - Каталогизација у публикацији

Библиотеке Матице српске, Нови Сад
37.01(082)
796(082)
373.2(082)
МЕЂУНАРОДНА интердисциплинарна стручнонаучна

конференција "Хоризонти" (13 ; 2023 ; Суботица)
Horizonti : zbornik radova / [13. međunarodna interdisciplinarna stručno-
naučna konferencija "Horizonti 2023", Subotica, 12-13. maja] ; [glavni i
odgovorni urednik Sandra Vujkov]. - Subotica : Visoka škola strukovnih
studija za obrazovanje vaspitača i trenera, 2023 (Subotica : Visions). - 584
str. : илустр. ; 24 cm
Gl. stv. nasl. preuzet s korica. - Tiraž 100. - Bibliografija.
ISBN 978-86-87893-63-4
а) Образовање -- Зборници б) Физичко васпитање -- Зборници в) Спорт -

- Зборници г) Предшколско васпитање -- Зборници
COBISS.SR-ID 123634697
584

Zbornik Horizonti2023 EWEB

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Zbornik Horizonti2023 EWEB

Uploaded by

Document Information

Original Description:

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Zbornik Horizonti2023 EWEB

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

HORIZONTI / HORIZONS 2023

TEMATSKI ZBORNIK RADOVA SA

THEMATIC COLLECTED PAPERS FROM

NAUČNI ODBOR/SCIENTIFIC COMMITTEE /

Faculty for medical

Redoviti profesor/Full Faculty of kinesiology, Zagreb,

Redovni profesor/Full Universidad del Pais

Vanredni Faculty of Teacher’s

Poštovane kolege, učesnici i čitaoci,

PREFACE BY THE EDITOR-IN-CHIEF

Dear esteemed colleagues, participants, and readers,

UTICAJ KINEZIOLOŠKOG TRETMANA NA ANTROPOLOŠKI STATUS

RAZVOJ GOVORA I PLANIRANE SITUACIJE UČENJA U OKVIRU

ACADEMIC CULTURE OF STUDENTS - REPORT ON PILOT STUDIES ......195

INDEKS TELESNE MASE I FIZIČKA AKTIVNOST STUDENATA

FORTIFIKACIJA VISOKOOLEINSKOG SUNCOKRETOVOG ULJA

ZNAČAJ OPTIMIZACIJE ANTIBIOTSKE TERAPIJE KOD ONKOLOŠKIH

PREVENCIJA KOLOREKTALNOG KARCINOMA ...........................................535

UTICAJ KINEZIOLOŠKOG TRETMANA NA

THE IMPACT OF KINESIOLOGY TREATMENT ON THE

Prof. dr Dejan Madić

SESTRINSTVO KAO PROFESIJA - MOGUĆNOSTI,

Prof dr Marija Jevtić 1,2,3

implementacija veštačke inteligencije u određene radne procese, neminovno će

Izazovi sestrinstva danas

Sestrinstvo i rizici profesije

uloga medicinske sestre je od značaja i kod pacijenata obolelih od Hepatitisa C, gde

Uloga sestrinstva – veštine i očekivanja

doprinosa u upravljanju hroničnim bolestima (posebno dijabetesa), sprovode

koja više vremena provede sa pacijentom (što se posebno odnosi na ustanove

Mogućnosti sestrinstva u prevenciji gojaznosti

efektivne mogućnosti lečenja gojaznosti, kao i prevencije, kako unutar zdravstvenih

Kao primer ozbiljnog doprinosa sestrinstva u masovnim ne-zaraznim bolestima

nadoknadu i iznalaženje inovativnih načina koji mogu da amortizuju sveprisutnu

NURSING AS A PROFESSION - OPPORTUNITIES,

KAKO VASPITAČI OCENjUJU NOVE OSNOVE

Prvoslav Janković, Bosiljka Perić, Aleksandar Janković

Pedagoški fakultet, Sombor

ispitivanih vaspitača, kao i okolnosti u kojima je tada istraživanje sprovedeno, od

Populacija i uzorak istraživanja

Upoređujući podatke o uzorku istraživanja izvršenog pre dve godine i sada

Gledano u celini, s obzirom na nivo i vrstu obrazovanja, stečenu specijalizaciju,

Uticaj dosadašnjeg iskustva u primeni novih Osnova programa na stavove u

Praktična ostvarivost Osnova programa PV

nedavnog našeg istraživanja, izjasnili su se na način koko je to prikazano sledećom

Kako su vaspitači, za koje smo smatrali da su kompetentni, u najvećem procentu

1. Sasvim sam upućen/a i kompetentan/a.................................16 (18%)

3. Mislim da sam polovično ovladao/la znanjima i veštinama značajnim za rad primenom

Saglasno procenama ispitivanih vaspitača o tome koliko su programske Osnove

Šta otežava rad po Osnovama programa PVO

Tabela br. 5: Otežavajući faktori uspešne primene novih Osnova programa

Koliko se vaspitači mogu osloniti na pomoć roditelja, stručnih saradnika i

društvene sredine. To je moguće, po mišljenju ispitivanih vaspitača, na nivou

Kako je vreme prolazilo u praktičnoj primeni Osnova programa pokazalo se (br.1

Red. br. pojedinog aspekta Rang značaja

Prilikom sačinjavanja instrumenta za ovo istraživanje, u popis pojedinih aspekata

Važnije dečje veštine ili kompetencije pri polasku u školu

višem nivou ostvare kompetencije koje proističu iz zajedničkih aktivnosti dece, a to