Wzajemne położenie prostej i okręgu na

płaszczyźnie kartezjańskiej

Wprowadzenie
Przeczytaj
Aplet
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Wzajemne położenie prostej i okręgu na płaszczyźnie
kartezjańskiej

Źródło: Thomas Suisse, dostępny w internecie: pixabay.com, domena publiczna.

W wyznaczaniu wzajemnego położenia prostej i okręgu na płaszczyźnie kartezjańskiej

wykorzystamy m.in. pojęcie siecznej, czyli prostej przecinającej daną krzywą w co najmniej
dwóch punktach. Sprawdzimy, czy jest możliwe, aby prosta i okrąg przecinały się w więcej
niż dwóch punktach. Użyjemy w tym celu równań prostych oraz okręgów w różnych
postaciach. Bazując na części teoretycznej i omówionych przykładach, rozwiążemy
ćwiczenia interaktywne.

Twoje cele

Dowiesz się, jak określić wzajemne położenie prostej i okręgu na płaszczyźnie

kartezjańskiej.
Poznasz i wykorzystasz wzory na równanie okręgu i prostej w różnych postaciach.
Nauczysz się wyznaczać wartości parametrów, dla których prosta i okrąg mają
określoną liczbę punktów wspólnych.
Obliczysz współrzędne punktów wspólnych prostej i okręgu, korzystając z układu
równań.
Przeczytaj

Okrąg na płaszczyźnie kartezjańskiej opisujemy za pomocą równania. Wyróżniamy dwie

postacie tego równania:

równanie okręgu w postaci ogólnej x 2

+ y
ax − 2by + c = 0, gdzie promień
2
−2
okręgu obliczamy ze wzoru r = √a + b − c, zaś punkt S = (a, b) jest środkiem
2 2

okręgu,
2
równanie okręgu w postaci kanonicznej ( − ) + ( − ) =
2
x a y b r , gdzie r nazywamy
2

S ab
promieniem okręgu, zaś punkt  = ( , ) środkiem okręgu.

Prostą na płaszczyźnie opisujemy za pomocą równania. Wyróżniamy dwie postacie tego

równania:

postać ogólną prostej Ax + By + C = 0, gdzie A, B, C ∈ R oraz A i B nie są

jednocześnie równe 0,
postać kierunkową prostej y = ax + b, gdzie a, b ∈ R.
Do badania wzajemnego położenia prostej i okręgu wykorzystamy wzór na odległość d
punktu S = (a, b) od prostej k danej wzorem Ax + By + C = 0.
Wzór ten przedstawia się następująco:
Aa Bb C
d(S, k) = | ⋅ + ⋅ + |
√A +B
2
.
2

Liczba punktów wspólnych prostej i okręgu na płaszczyźnie kartezjańskiej zależy od

odległości prostej od środka okręgu.

Prosta i okrąg na płaszczyźnie kartezjańskiej:

przecinają się w dwóch punktach A i B, gdy zachodzi warunek: d(S, k) < r,
Zauważmy, że d(S , k) = |SP |.

Prostą k nazywamy sieczną.

przecinają się w jednym punkcie P , gdy zachodzi warunek: d(S , k) = r,

Zauważmy, że r = |SP |.

Mówimy, że okrąg i prosta są styczne, a prosta k jest styczną do okręgu.

nie przecinają się, gdy zachodzi warunek: d(S , k) > r.

 Ważne!

Okrąg i prosta przecinają się co najwyżej w dwóch punktach.

Przykład 1

Zbadamy wzajemne położenie prostej o równaniu 2x − 3y + 5 = 0 i okręgu o równaniu

(x − 1) + y2 = 9.
2

Rozwiązanie:

Z równania okręgu możemy odczytać, że S = (1, 0) oraz r = 3.

Obliczymy odległość punktu S od podanej prostej.

Zatem:

d= |2⋅1−3⋅0+5|
= 7
=
7√13
.
√ 2
22 +(−3)
√13 13

Zauważmy, że d = < 3 = r, zatem prosta i okrąg przecinają się w dwóch punktach.

7√13
13

Jeżeli równanie prostej zapisane jest w postaci kierunkowej, to przekształcamy je najpierw

do postaci ogólnej, a następnie wyznaczamy odległość środka okręgu od tej prostej.

Przykład 2

Zbadamy wzajemne położenie prostej o równaniu y = 1

2
x − 3 i okręgu o równaniu
x2 + (y − 2) 2
= 16.
 Rozwiązanie:

Z równania okręgu możemy odczytać, że S = (0, 2) oraz r = 4.

Zapiszemy równanie prostej y = 1

2
x − 3 w postaci ogólnej.
Po przekształceniu mamy: x − 2y − 6 = 0.

Obliczymy odległość punktu S od podanej prostej.

Zatem:

d= |1⋅0−2⋅2−6|
=
10
= 2√ 5 .
√ 2
12 +(−2)
√5

Zauważmy, że d = 2√5 > 4 = r, zatem prosta i okrąg nie mają punktów wspólnych.

Czasami równanie okręgu jest zapisane w postaci ogólnej. Nie odczytamy wówczas
bezpośrednio współrzędnych środka i długości promienia, ale obliczamy je ze wzorów.

Przykład 3

Określimy wzajemne położenie prostej o równaniu 2x − y − 1 = 0 i okręgu o równaniu

x2 + 4x + y2 = 0.
Rozwiązanie:

Korzystając ze wzoru na równanie okręgu w postaci ogólnej x2 + y2 − 2ax − 2by + c = 0

, obliczamy wartości współczynników a,b oraz c.

Zatem: −2a = 4, −2b = 0 oraz c = 0.

Czyli a = −2, b = 0,  c = 0.

Środek okręgu S = (−2, 0).

Obliczamy długość promienia okręgu r = √ 2

(−2) + 02 − 0 = 2.

Wyznaczamy odległość środka S okręgu od podanej prostej.

d= |2⋅(−2)−1⋅0−1|
= √ 5.
√ 22 +(−1)
2

Ponieważ d = √5 > 2 = r, zatem prosta i okrąg nie mają punktów wspólnych.

W łatwy sposób można określić wzajemne położenie okręgu i prostej, która jest równoległa
lub prostopadła do osi układu współrzędnych.

Przykład 4
 Zbadamy wzajemne położenie prostej o równaniu y = m, gdzie m ∈ R i okręgu
o równaniu (x − 1) + y2 = 4.
2

Rozwiązanie:

Z równania okręgu możemy odczytać, że S = (1, 0) oraz r = 2.

Przedstawmy na rysunku wzajemne położenie tego okręgu z prostą o równaniu y = 2.

Możemy zauważyć, że dla różnych wartości parametru m, gdzie m ∈ R, prosta i okrąg

mają:

0 punktów wspólnych, gdy m ∈ (−∞, −2) ∪ (2, ∞),

1 punkt wspólny, gdy m ∈ {−2, 2},
2 punkty wspólne, gdy m ∈ (−2, 2).

W celu wyznaczenia punktów wspólnych prostej i okręgu możemy rozwiązać układ

równań, w którym jedno równanie jest liniowe, a drugie kwadratowe. Na podstawie
rozwiązania możemy stwierdzić, jakie jest ich wzajemne położenie.

Przykład 5

Wyznaczymy punkty wspólne prostej o równaniu y = −x + 4 i okręgu o równaniu

(x − 1) + y2 = 4.
2

Rozwiązanie:

W celu wyznaczenia punktów wspólnych rozwiążemy układ równań:

 y = −x + 4
{(x − 1) + y 2 2
=4

Jeżeli zastosujemy metodę podstawiania, to otrzymujemy równanie z niewiadomą : x

(x − 1) 2
+ (−x + 4) 2
= 4.

Równanie przekształcamy do postaci 2 x 2

− 10 x + 13 = 0.
Ponieważ wyróżnik tego równania jest mniejszy od 0, więc równanie nie ma rozwiązań,
zatem układ równań nie ma rozwiązania.

Prosta i okrąg nie mają punktów wspólnych.

Słownik
równanie okręgu

postać ogólna: x 2
+ y
2
−2 ax − 2by + c = 0, promień okręgu r = √a 2
+ b
2
c
− , 
S = (a, b) - środek okręgu
postać kanoniczna: (x − a) y b r ,  r - promień okręgu, S = (a, b) - środek
2 2 2
+( − ) =
okręgu

równanie prostej

postać ogólna:Ax + By + C = 0, gdzie A, B, C oraz A i B nie są jednocześnie równe 0

postać kierunkowa: y = ax + b, gdzie a, b∈ R
Aplet

Polecenie 1

Zapoznaj się z poniższym apletem dotyczącym określania wzajemnego położenia prostej

i okręgu, gdy prosta i okrąg są zapisane za pomocą równań.

Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DafCcBCjj

Polecenie 2

Zbadaj wzajemne położenie prostej o równaniu √2x − 2y + √2 = 0 i okręgu o równaniu

(x − 2) + y2 = 3.
2
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Na poniższym rysunku przedstawiono okrąg i prostą.

Wskaż wszystkie poprawne odpowiedzi.

 Odległość środka okręgu od prostej jest większa niż długość promienia okręgu.

 Prosta i okrąg mają dwa punkty wspólne o współrzędnych (2, −2) oraz (−1, 1).

 Prosta przedstawiona na rysunku jest styczną.

 Prosta przedstawiona na rysunku jest sieczną.

Zaznacz zdania, które są prawdziwe.

  Odległość środka okręgu od prostej jest większa niż długość promienia okręgu.

 Prosta i okrąg mają dwa punkty wspólne o współrzędnych (2, −2) oraz (−1, 1).

 Prosta przedstawiona na rysunku jest styczną.

 Prosta przedstawiona na rysunku jest sieczną.

Ćwiczenie 2 輸

Okrąg o równaniu (x + 3) + y2 = 4 i prosta o równaniu y = x − 2:

2

 mają dokładnie jeden punkt wspólny.

 nie mają punktów wspólnych.

 przecinają się w dwóch punktach.

Ćwiczenie 3 醙

2 2
Dany jest okrąg o równaniu (x + 4) + (y + 1) = 9 oraz prosta o równaniu x = a, gdzie
R
a ∈ . Połącz równanie prostej z liczbą punktów wspólnych tej prostej z danym okręgiem.

x = −8 1 punkt wspólny

x = −1 2 punkty wspólne

x = −5 0 punktów wspólnych

Ćwiczenie 4 醙

Pogrupuj elementy, zgodnie z podanym opisem.

Równanie prostej oraz równanie okręgu, które nie mają

punktów wspólnych:
y = 2x + 4 oraz
x2 + (y + 1)2 = 4

y = −x − 2 oraz
(x − 1) + (y + 1)
2 2
=1

Równanie prostej oraz równanie okręgu, które mają

y = 3x − 1 oraz
dwa punkty wspólne:
x2 + (y + 1)2 = 4

y = x + 3 oraz
(x + 1) + (y − 2)
2 2
=4

y = x + 3 oraz
(x − 1) + (y + 2)
2 2
=4

y = −x oraz x2 + (y − 1)2 =9
Ćwiczenie 5 醙

Ile punktów wspólnych mają okrąg i wykres funkcji o zadanych parametrach? Uzupełnij luki
odpowiednimi liczbami.

1. Okrąg ma równanie (x + 3) + y2 = 1.
2

Prosta określona jest równaniem y = x + 3.

Liczba punktów wspólnych: .

2. Okrąg ma równanie x2 + y2 = 4.
Prosta określona jest wzorem y = x + 4.
Liczba punktów wspólnych: .

3. Okrąg ma równanie (x − 1) + y2 = 9.
2

Prosta określona jest równaniem y = −3.

Liczba punktów wspólnych: .

3 2 0 1
Ćwiczenie 6 醙

Rozwiąż krzyżówkę.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

1. Ma dwie współrzędne: odciętą i rzędną.

2. Odcinek łączący środek okręgu z dowolnym punktem na okręgu.
3. Zbiór punktów równo odległych od ustalonego punktu.
4. Prosta, która ma z okręgiem dwa punkty wspólne.
5. Prosta, która ma z okręgiem dokładnie jeden punkt wspólny.
6. Za jego pomocą obliczamy punkty wspólne prostej i okręgu.

Ćwiczenie 7 難

Uzupełnij tekst odpowiednimi liczbami.

Dana jest prosta o równaniu y = x oraz okrąg o równaniu (x + 2)2 + (y − 2)2 = 1.

Promień okręgu ma długość .
Środek okręgu ma współrzędne S = ( , ).

Odległość środka okręgu od prostej wynosi 2√2, zatem okrąg i prosta mają
punktów wspólnych.

Ćwiczenie 8 難

Określ liczbę punktów wspólnych prostej o równaniu y = x + m, gdzie m ∈ R, z okręgiem

o równaniu x + y = 4, w zależności od parametru m.
2 2
Dla nauczyciela

Autor: Tomasz Wójtowicz

Przedmiot: Matematyka

Temat: Wzajemne położenie prostej i okręgu na płaszczyźnie kartezjańskiej

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum, zakres rozszerzony

Podstawa programowa:
Treści nauczania – wymagania szczegółowe:
IX. Geometria analityczna na płaszczyźnie kartezjańskiej. Zakres podstawowy. Uczeń:
6) znajduje punkty wspólne prostej i okręgu oraz prostej i paraboli będącej wykresem funkcji
kwadratowej;

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii;
kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się.

Cele operacyjne:

Uczeń:

określa wzajemne położenie prostej i okręgu na płaszczyźnie kartezjańskiej,

wykorzystuje wzory na równanie okręgu i prostej w różnych postaciach,
wyznacza wartości parametrów, dla których prosta i okrąg mają określoną liczbę
punktów wspólnych,
oblicza współrzędne punktów wspólnych prostej i okręgu, korzystając z układu
równań.

Strategie nauczania:

konstruktywizm;
konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

z użyciem e‐podręcznika;
 metoda krokodyla;
liga zadaniowa;
burza mózgów.

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;

tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda;
e‐podręcznik;
komputery z dostępem do internetu dla uczniów.

Przebieg lekcji

Przed lekcją:

1. Uczniowie zapoznają się z treściami zapisanymi w sekcji „Przeczytaj”.

Faza wstępna:

1. Nauczyciel przedstawia uczniom temat - „Wzajemne położenie prostej i okręgu na

płaszczyźnie kartezjańskiej”, wskazuje cele zajęć oraz ustala z nimi kryteria sukcesu.
2. Uczniowie metodą burzy mózgów przypominają poznane pojęcia związane z tematem
lekcji.

Faza realizacyjna:

1. Uczniowie dzielą się na małe grupy i wymieniają się informacjami pozyskanymi

w domu. Metodą graffiti matematycznego sporządzają schematy zawierające różne
możliwości wzajemnego położenia prostej i okręgu. Każda grupa układa 2 zadania
oparte na uzyskanych w domu wiadomościach. Grupy wymieniają się zadaniami,
wspólnie sprawdzają poprawność ich wykonania.
2. Uczniowie zapoznają się z materiałem z e‐podręcznika.
3. Uczniowie wykonują polecenia z sekcji „Aplet”. W razie trudności proszą o pomoc
nauczyciela.
4. Uczniowie biorą udział w lidze zadaniowej - wykonują w grupach na czas ćwiczenia
1‐5 z sekcji „Sprawdź się”, a następnie omawiają zadania wspólnie z całą klasą.
5. Uczniowie indywidualnie wykonują ćwiczenia nr 6‐8 metodą krokodyla. Krokodylem
jest nauczyciel, który „czeka nieruchomo na brzegu rzeki” i „ożywia się” tylko
w przypadku, gdy uczeń nie może sobie poradzić z zadaniem.
Faza podsumowująca:

1. Wybrany uczeń podsumowuje zajęcia, zwracając uwagę na nabyte umiejętności,

omawia ewentualne problemy podczas rozwiązania ćwiczeń w temacie: „Wzajemne
położenie prostej i okręgu na płaszczyźnie kartezjańskiej”.

Praca domowa:

1. Uczniowie opracowują FAQ (minimum 3 pytania i odpowiedzi prezentujące przykład

i rozwiązanie) do tematu lekcji („Wzajemne położenie prostej i okręgu na płaszczyźnie
kartezjańskiej”).

Materiały pomocnicze:

Wzajemne położenie prostej i okręgu.

Wskazówki metodyczne:

Nauczyciel może wykorzystać medium w sekcji „Aplet” do pracy przed lekcją.

Uczniowie zapoznają się z jego treścią i przygotowują do pracy na zajęciach w ten
sposób, żeby móc samodzielnie rozwiązać zadania i problemy w omawianym temacie.