Sanat Tarihi Yıllığı

Journal of Art History

Sanat Tarihi Yıllığı - Journal of Art History 31 (2022), 489-513

DOI: 10.26650/sty.2022.1060957 Araştırma Makalesi / Research Article

Bekâretin Korunması Adına Erkek Benzeri Olmak ve

Tanrı’nın Kadına Lütfu ‘Sakal’: Azize Wilgefortis
(Virgo Fortis) Kültü ve İkonografik Zemini
Impersonating a Male with a “Beard” in the Protection of Virginity
as God's Grace to Women: The Cult of Saint Wilgefortis
(Virgo Fortis) and its Iconographic Background

Işık Eflan Tınaz1

ÖZ
Bu makale, bekâretin koruması hususunda, Tanrı tarafından kendisine erkek
benzeri yüz kılları verilmiş, çarmıha gerilmiş ve bu yolla adanmışlığın sembolü
haline gelmiş Azize Wilgefortis’in ikonografik gelişim sürecini ele almaktadır.
Azizenin hayat hikâyesinin en eski kayıtlarının 12. yüzyıla tarihlendiği ve kültünün
ise 13. yüzyıl içinde gelişim gösterdiği bilinmektedir. Fransa, Almanya, Hollanda
ve İspanya topraklarında adı ve hayat hikâyesi detayları değişkenlik gösterse de
kültü yaklaşık üç yüz yıl sürmüştür. Buna karşılık 16. yüzyılda yapılan eleştiriler ile
bu ikonografik düzenlemenin ve dahi Azize’nin gerçek şahsiyetinin meşruluğu
sorgulanmaya başlanmıştır. Volto Santo Haçı temsilleri ile olan kuşkusuz
benzerlikleri nedeniyle 1969 yılında Katolik Kilisesi tarafından azizler takviminden
çıkartılmıştır. Bu makale, yorumlar arasında bir seçim yapmaksızın, her bir tezi
inceleyerek, kültün yükseldiği 13.-15. yüzyıl arası Güney Avrupa coğrafyasındaki
temsillerin kökenine inmeyi amaçlamaktadır. Çarmıhtaki sakallı bakire Azize
Wilgefortis, ister gerçek ister gerçek dışı olsun, belirli kültürlerde adanmışlık
1
(Doktora Öğrencisi), İstanbul Üniversitesi, Sanat sembolüne dönüşen bir hagiografik varlık içermesi, temsillerin üretiminin ve
Tarihi Bölümü, İstanbul, Türkiye ikonografik düzenlemesinin ilerleme gösteriyor olması açısından metodolojik
ORCID: I.E.T. 0000-0002-9755-3140 olarak ele alınması gereken bir tasarımdır.
Sorumlu yazar/Corresponding author: Anahtar kelimeler: Azize Wilgefortis, Azize Kümmernis, Volto Santo, Ortaçağ
Işık Eflan Tınaz,
İstanbul Üniversitesi, Sanat Tarihi Bölümü,
Sanatı, İkonografi
İstanbul, Türkiye
E-posta: [email protected]
ABSTRACT
Başvuru/Submitted: 20.01.2022
Revizyon Talebi/Revision Requested: 25.04.2022
This study investigates the iconographic process of Saint Wilgefortis (the
Son Revizyon/Last Revision Received: 25.04.2022 bearded virgin on the cross) who was given male-like facial hair by God, for
Kabul/Accepted: 13.05.2022
Online Yayın/Published Online: 23.05.2022 the protection of virginity, was crucified and became a symbol of devotion. The
oldest known record of this Saint, detes back to the 12th century after which her
Atıf/Citation: Tinaz, Isik Eflan, “Bekâretin Korunması
Adına Erkek Benzeri Olmak ve Tanrı’nın Kadına cult emerged in the 13th century. Although her name details of her life include
Lütfu ‘Sakal’: Azize Wilgefortis (Virgo Fortis) Kültü ve certain differences in France, Germany, Netherlands, and Spain, her cult lasted
İkonografik Zemini”. Sanat Tarihi Yıllığı - Journal of Art
History 31 (2022), 489-513. for approximately three hundred years. On the other hand, due to the criticism
https://doi.org/10.26650/sty.2022.1060957

This work is licensed under Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License
Bekâretin Korunması Adına Erkek Benzeri Olmak ve Tanrı’nın Kadına Lütfu ‘Sakal’

and emerged in the 16th century, the legitimacy of this iconographic arrangement and the actual personality of
the Saint herself began to be questioned. Moreover, due to its undoubted similarities with the represantations of
Volto Santo Cross, she was removed from the canonist calendar by the Catholic Church in 1969. Thus, this study
also examines each argument, without choosing between the interpretations, and focusing on the origins of the
representations in Southern Europe where the cult emerged, between the 13th and 15th centuries. Overall, Saint
Wilgefortis, regardless of whether she was fictitius or real, shoul be methodologically considered, especially in terms
of the representations showing the iconographic progress, and in terms of containing a hagiographic entity which
has become a symbol of devotion in certain cultures.
Keywords: Saint Wilgefortis, Saint Kummernis, Volto Santo, Medieval Art, Iconography

EXTENDED ABSTRACT

In 12th century Europe, the representation of the virgin on the cross with a beard given by
God (for the protection of virginity) was generally accepted by the European people. This was
due to the philosophical and theological culture of the Middle Ages which did not give much
weight to women. However, this was the same period in which the understanding of the Brides
of Christ (which shows the contrast between pleasure and regret and lust and chastity), and the
recurring theme of disguise in the 4th-century theologian Pelagius legend were discussed. At
that time, the idea of a bearded virgin seemed to have opened the door to Sainthood, since it
highlighted both the representation of devotion and the fact that such obedience is sealed with
a symbol of masculinity. Meanwhile, various religious and mythological texts include many
names of women who aimed to be accepted, to prove their power, or to disguise themselves
as men in order to avoid being persecuted.
Information about Ishtar (20th century BC) with a beard in Babylonian and Assyrian sources,
the bearded Aphrodite (Aphrodite) in the Cyprus Aphrodite cult, and Hatshepsut (15th century
BC) with her portable beard to legitimize the pharaohs, are the main examples of women
impernating men during pre-Christian times. Interestingly, while Ishtar and Aphrodite were
expressing the dualism of the universe as an androgyne, Hatshepsut chose masculinity, which
represented the necessity of power.
In Christian hagiography, along with Saint Thecla (1st century), Saint Margaret- Pelagius
(4 century), Saint Eugene (7th century), and Saint Galla (6th century) of Rome all of whom
th

disguised themselves as men and lived monastic lives, Saint Wilgefortis, constitutes a different
state of transformation, one shaped by the grace of God. In other words, the beard given to
her was a blessing. However, also what caused her to be crucified, since she was accused of
witchcraft. Previous studies of Wilgefortis representations on a cross, with women's clothes
and beards, have revealed three different perspectives. First, she was a fictional character
who was realized as an actual person in the representation of Lucca Volto Santo. The second
interpretation does not consider her actual existence, but sees her as a symbol of the duality
of Christ. As for the third interpretation she was a real person who became a martyr.
Although there are different opinions regarding the dates of the Saint' s life, the most specific
source indicates that she was crucified in 1139 at Lusitania, Castralevca (the region in the

490 Sanat Tarihi Yıllığı - Journal of Art History

 Işık Eflan Tınaz

southwestern part of the Iberian Peninsula). However the fact that this legend is not included
in the Golden Legend index, indicates that the cult emerged after the 13th century. Next, there
is the 16th-century Martyrologium Romanum index which is the oldest text containing a more
detailed life story of the Saint. Accordingly, Saint Wilgefortis was Portuguese, in her quest for
faith and chastity, she triumphed on the cross. Interstingly, there is no mention of a beard. Then,
there is the Acta Sanctorum, in which her entire life narrative and legend appear. According to
legend, Wilgefortis, the daughter of the King of Portugal, was asked to be married to the King
of Sicilia. Yet, the Princess wanted to continue her vow of chastity and refused this arranged
marriage. She begged God after which she received a long beard. Due to her appearance, the
marriage did not occur and she was punished by being crucified (because she was accused of
witchcraft, according to some sources). Finally, the Church of Siguenza blessed her with the
name Liberata and proclaimed her the patron Saint of the city. The first explanation of how
she was iconographically represented can also be found in the Acta Sanctorum. Here the Saint
is depicted on a cross, with a long tunic, a beard, and a crown with a veil. One of her shoes
has fallen off as a pitiful violinist prays toward her.
After the 16th century, criticism and questioning of the legends of Wilgefortis increased.
For example in 1628, the Spaniard Ramirez de Prado questioned the origin of this mysterious
cult, legend, and iconographic representation. Over time, such criticism progressed until the
Saint's removal from the calendar of Saints in 1969. Accordingly, her iconography, which
owes its origin to a mere accident, was found to be nothing but myth about a bearded virgin,
inspired by the best-known example of a Byzantine production of the Volto Santo design.
Charles Cahier, French theologian and author, stated that the reason why it is confused with
the Luca cross is not a translation error, but the fact that the eastern robe was seen as women'
s clothing. He also argued that this version of the Volto Santo, that is, the idea of being like
a woman, could have created a scandalous counter God. In order to prevent this, an image
of a faithful martyr woman was introduced. Conversely, Louis Réau, French historan and art
historian, argued that Wilgefortis, a popular interpretation of the Volto Santo, (originating from
a Byzantine cross design), is actually the feminine double of the Lucca Messiah.
In this regard, Hippolyte Delehaye, Belgian academician, stated that "the homage to
Wilgefortis was made directly to Jesus, because she was revered as the Cross of Luca before
her interpretation of being a woman," and this was the reason the cult maintained longevity
in Southern Europe, even though it was known as a fictional story.
In sum, although her name has been removed from the Saints list and from the newly
arranged martyrdom list, the story of Saint Wilgefortis has become a part of common culture.
Her image has also come to symbolize devotion, obedience, and martyrism. Therefore, the
image of Saint Wilgefortis, and its various iconographic interpretations, is worth considering
more comprehensively in the field of art history.

Sanat Tarihi Yıllığı - Journal of Art History 491

Bekâretin Korunması Adına Erkek Benzeri Olmak ve Tanrı’nın Kadına Lütfu ‘Sakal’

Giriş
“Bir kadın gebe kalmak ve doğurmak için var olduğu sürece, erkekten bedende olduğu
kadar ruhta da farklıdır. Fakat Mesih’e herkesten çok hizmet ederse işte
o zaman kadın olmayı bırakacak ve erkek olarak adlandırılacaktır.”1
Aziz Jerome,2 Efesliler İçin Mektup Üzerine Yorum, III:5

12. yüzyıl Avrupa coğrafyasında, bekâretin korunması adına Tanrı tarafından verilmiş
bir sakala sahip, çarmıhta gösterilen bakire temsili ile karşılaşmak çok da şaşırtıcı değildir.
Ortaçağ’ın felsefi ve teolojik kültürü, kadınlara çok fazla yer vermez.3 Fakat buna karşılık aynı
dönem Mesih’in Gelinleri kavrayışının aktif olduğu,4 4.yüzyıl teoloğu Pelagius5 efsanelerinin
içindeki zevk ve pişmanlık, şehvet ve iffet arasındaki zıtlığa yoğunlaşılan ve sürekli tekrar
eden kılık değiştirme temasının ele alındığı bir dönemdir.6 Bu noktada sakallı bir bakire fikri
hem adanmışlığın temsilini içermesi hem de bu itaatin bir erkeklik sembolü ile mühürlenmiş
olması özelliği ile Azizeliğin kapısını açan önemli bir faktör gibi görünmektedir. Bir kadının
kabul görmesi, iktidarını ispat edebilmesi yahut sadece saldırılardan kurtulmak için erkek
kılığına girmesi ile ilgili olarak dini ve mitolojik metinler birçok isimden bahseder. Babil
ve Asur kaynaklarındaki sakalları olan İştar (MÖ. 2. binyıl.)7, Kıbrıs Afrodit kültü içindeki
sakallı Afrodit (Afrodios)8, firavunluğunu meşrulaştırmak adına takma sakal takan Hatşepsut
(MÖ. 15.yüzyıl)9 bilgileri, Hristiyanlık öncesinden itibaren erkek gibi olmak üzerine iki farklı
yorumu içermektedir. İştar ve Afrodit birer androgyne olarak evrenin düalizmini ifade ederken,
Hatşepsut, iktidarın gerekliliği olan erkekliği seçmiş ve bunu bir sakal ile ifade etmiştir.
Hristiyan Hagiografisi içindeki, Azize Thekla (1.yüzyıl), Azize Margaret-Palagius (4.yüzyıl)
Azize Eugene (7.yüzyıl) ve Romalı Azize Galla (6.yüzyıl)10 gibi, erkek kılığına girerek manastır

1 Karen Amstrong, “The Acts Of Paul And Thecla”, Feminist Theology: A Reader, ed. Ann Loades, (Westminster
John Knox Press,1990), 87.
2 Aziz Jerome (Aziz Hieronymus), 347-420. Kilise Babası, Teolog, Tarihçi ve Kilise Doktoru (1298 yılında Papa
8. Bonifacius tarafından Kilise Doktoru ilan edilmiştir.)
3 Claudio Fiocchi, “Aydın Kadınlar”, Ortaçağ; Katedraller, Şövalyeler, Şehirler, ed. Umberto Eco, çev. Leyla
Tonguç Basmacı, (İstanbul: Alfa Yayınları, 2012), 312.
4 Ilse E. Friesen, The Female Crucifix: Images Of Saint Wilgefortis Since The Middle Ages, (Waterloo: Wilfrid
Laurier Univ. Press, 2001), 20.
5 Ayrıntılı bilgi için bkz: Myres, J. N. L. “Pelagius and the End of Roman Rule in Britain.” JRS-Journal of Roman
Studies, 50,1-2 (1960): 21–36. doi:10.2307/298284.
6 Père Hippolyte Delehaye, The Legends of the Saints: An Introduction to Hagiography, S.J., Bollandist, çev. V.
M. Crawford, (1961), 205.
7 Morris Jastrow, “The Bearded Venus.” Revue Archéologique, 17, (1911), 271. Erişim 20.01.2022. http://www.
jstor.org/stable/41021741. Burada İştar kültünün merkezlerinden biri olan Ninaveh tapınağındaki adına yazılmış
bir ilahide; “Tanrı Ashur benzeri sakalları vardı” denmektedir.
8 Jastrow, “The Bearded Venus”, 282. Buna göre, 4.yüzyıla ait Macrobius metninde şöyle yazar; “ Bu Kıbrıs’ta
bulunan sakallı Venüs heykeli, bedenen kadındır ancak bir erkek karakteristiğindedir. Buradakiler O’nun hem
kadın hem erkek olduğuna inanırlar ve Aristoteles ona Afrodisius der.”
9 Anneke Bart,”Ancient Egypt-Hatshepsut (Maatkare), Saint Louis University Digital Archive, (2007). Erişim
20.01.2022. https://mathstat.slu.edu/~bart/egyptianhtml/kings%20and%20Queens/Hatshepsut.html
10 Acta Sanctorum, Kasım, 3, 147-163.

492 Sanat Tarihi Yıllığı - Journal of Art History

 Işık Eflan Tınaz

hayatında var olan bakire martirlerin yanında, Azize Wilgefortis, oldukça farklı bir yer teşkil
eder. Diğerlerinin kendi seçimleri ile şekillenen ve kişinin kontrolünde olan bu biçim değiştirme
hadisesi, Wilgefortis’e Tanrı’dan gelen bir lütuf sayesinde gerçekleşmiştir. Ona verilen sakal
bir lütuftur ve çarmıha gerilmesine de bu neden olur, zira büyücülükle suçlanmıştır. Bir
çarmıhta, kadın kıyafetleri ve sakalı ile gösterilen Wilgefortis temsilleri ile ilgili çalışmalar,
üç farklı bakış açısını ortaya koyar. Bunlardan ilki, Lucca Volto Santo temsildeki belirli bir
tuhaflığın yeniden yorumlanması ile ortaya atılan, gerçek bir varoluşun atfedildiği hayali bir
şahsiyet oluşu yorumu, ikincisi şahsiyeti gerçek bir varoluş içinde ele almayan fakat Mesih’in
dualitesinin sembolü olduğu yorumu ve son olarak da şahsiyetin gerçek bir kimliği olduğu ve
yaşanmış bir martirlik hikâyesi olduğu yorumudur.

Seçilmiş Cinsiyet
“Kadınlar erkek giysisi, erkekler de kadın giysisi giymesin.
Tanrınız Rab, bu gibi şeyleri yapanlardan tiksinir.”
Tesniye, 22:5

1275 yılı Genoa Başpiskoposu Jacobus de Voraigne (1230-1298) tarafından yazılan Altın
Efsane metni, bekâret yeminleri ve adanmışlıkları adına cinsiyetlerini gizleyerek, erkek kılığına
giren ve manastırda bir rahip olarak senelerce hizmet veren Azizelerden bahsetmektedir.
Azize Marguerite, (4.yüzyıl) ailesi tarafından evlendirilmek istenir fakat evliliğin sonrasında
yaşanacak olan acılardan korkarak bekâret yemini eder, saçlarını keser ve erkek gibi giyinip
düğün günü kaçarak bir manastıra sığınır. Adını Pelagius olarak değiştirdikten sonra burada bir
keşiş hayatı sürmeye başlar. Kadınları daha doğru anlayabileceğini düşündüğü için rahibelerin
başındaki rahip olarak görev alması, onun bu rahibelerden birini hamile bıraktığına dair
suçlamaya uğramasına neden olur, zira bu yolla metinde, rahibelerden bir kaçının manastır
kurallarına uymadığı da vurgulanmıştır. Hapse atılır ve yazdığı son mektubunda durumunu
itiraf etmesine rağmen idamdan kurtulamaz. Öldüğünde durumu anlaşılır ve büyük bir coşkuyla
onun itaati ve suçsuzluğu kutlanır.11 Bir diğer anlatı ise Azize Egéne (Marin) ile ilişkilidir.
İskenderiye Dükü’nün kızı olan genç kız, iki hizmetçisi ile birlikte düğün öncesi evinden
kaçar ve erkek kılığında bir manastıra girer. Benzer bir suçlama ile zina yaptığı gerekçesi
ile idam edilir ve kadın olduğu öldükten sonra anlaşılır, azize ilan edilir.12 Fakat belki de, bir
cinsiyetin, bir diğeri yararına tersine çevrilmesine dair, erkek benzeri olmanın onurlandırıldığı
en çarpıcı örnek Azize Thekla örneğidir. Bekâret adına kılık değiştirerek13, Hristiyanlığın ilk

11 Jacobus de Voragine, The Golden Legend, çev. William Caxton, 5, (Cambridge: Cambridge University Press,
1914), 113.
12 Jacobus de Voragine, The Golden Legend, 2, 68.
13 Gina Lea Christ, “The Thecla Narr The Thecla Narrative: Gender, Eschat, Eschatology, and Divine Patronage
in Second Century Social-Sexual Identity”, (Yüksek Lisans Tezi, Saint Catherine University, Teoloji Anabilim
Dalı, Minnesota,2013), 40, erişim 20.01.2022.
https://sophia.stkate.edu/ma_theology/3/?utm_source=sophia.stkate.edu%2Fma_theology%2F3&utm_

Sanat Tarihi Yıllığı - Journal of Art History 493

Bekâretin Korunması Adına Erkek Benzeri Olmak ve Tanrı’nın Kadına Lütfu ‘Sakal’

yüzyıllarında çileciliğin değerini yücelten ve kadın çileciliğinin tanımını sunan Azize Thekla,
kadının manastırdaki yaşamını sunan ilk örnek olmuştur. Kadın olmasının ona acıdan başka
bir şey getirmediğini, çeşitli saldırılar ve aşağılanmalarla öğrendikten sonra erkek kılığına
girerek Havari Aziz Paulus’un öğrencisi olur.14
Bahsedilen azizelerin, görünüşlerini değiştirirken ne tür bir yol izlediklerini bilemiyoruz,
giysilerin değiştirilmesinin dışında bir uygulama yapıp yapmadıklarına dair bir açıklama mevcut
değil. Ancak öyle görünüyor ki, erkek benzeri görünmenin belki de en belirgin ifadesi, sakal
ya da beden kılına sahip olmaktır. Bir kadının bekâretinin beden ya da yüz kılı ile korunmaya
alınması durumu, doğrudan kadınlığın reddinin temsilidir.
Benzer bir noktada, 1596–1665 tarihleri arasında Heribert Rosweyde ve Jean Bolland
gibi Bollandistsler tarafından kaleme alınan ve tüm azizlerin hayat hikâyelerini içeren
Acta Sanctorum metninde, Avilalı Azize Paula (3.yüzyıl) hayat hikâyesinde, sakal teması
doğrudan bekâret ile ilişkilidir.15 Buna göre, Papa Gregorius Magnus (540-604) tarafından
bir vaaz sırasında anlatıldığı ifade edilen hikâyede, kadın, yeniden evlenmeyi kabul etmezse,
sakallarının çıkması korkusu ile tehdit edilir. Tanrı tarafından kendisine bir sakal yahut
herhangi bir vücut kılı lütfedilmez ancak inancına olan itaatinin sonucunda idam edilir.
Erkek benzeri olmanın, bir kadın için korku ve tehdit öğesi şeklinde sunulması açısından
çarpıcı bir örnektir nitekim bu erkek benzeri olma durumu hali hazırda meşru olmamakla
birlikte olumlanmış bir durum gibi de görünmektedir. Öyle ki, 4. yüzyıl teoloğu ve Latin
Kilise Babası Aziz Ambrose, bir kadının kadınlığından vazgeçerek erkek benzeri olması
durumunu olumlayan bir söyleme sahiptir;

“Kadın olduğuna ve cinsiyeti ile kimliklendirilmesi gerektiğine inanmayan, buna karşılık

erkekliğin kusursuz devamlılığına ve İsa’nın yetişkinlik ölçütlerine inanan kadın, cinsiyetinden,
gençliğin kışkırtıcılığından ve yaşlılığın boşboğazlığından kurtulmuş olur.” 16

Seçilmeyen Kadınlık
İncil yazarları ve sonrasında Kilise Babaları döneminden itibaren kadınların toplum
içindeki yeri kısıtlamalar, engellemeler ve yasaklar çerçevesinde tasarlanmıştır. Aziz Paulus
’un söylemleri dâhilinde ilerleyen bu bakış açısı, kadınlara erkekler ile eşit eğitim fırsatını
kesinlikle vermediği gibi, birçok açıdan da onları eleştirmektedir. Nitekim kadınlar, Âdem’den

medium=PDF&utm_campaign=PDFCoverPages Ayrıca bkz: Anne Jensen, Thecla-die Apostolin: Ein Apokrypher

Text Neu Entdeckt (Freiburg:Herder, 1995) 100-116. Ayrıca bkz: “The Acts of Paul and Thecla”, çev. Jeremiah
Jones, erişim. 20.01.2022: https://www.ccel.org/ccel/schaff/anf08.vii.xxvi.html Azize’nin erkek kıyafetleri giymiş
olduğu ve saçlarını kesmiş olduğu bilgisi mevcuttur. Jensen, erkek kıyafeti giyilmesi hadisesinin, asetik kültür
içinde herkesin aynı kıyafeti giyesi noktasında uygulana gelmiş bir durum olduğunu işaret eder.
14 Frédérique Villemur, “Saintes Et Travesties Du Moyen Âge”, Clio; Histoire‚ Femmes Et Sociétés, (1999), 3.
15 Great Gregory, Dialogues 4,13, erişim 20.01.2022:
https://www.tertullian.org/fathers/gregory_04_dialogues_book4.htm#C13 Ayrıca bkz: Acta Sanctorum, Şubat,
3,174.
16 Amstrong, “The Acts Of Paul And Thecla”, 87.

494 Sanat Tarihi Yıllığı - Journal of Art History

 Işık Eflan Tınaz

itibaren var olan günah anlamını taşıyan asli günah17 içindeki Havva’nın rolü nedeniyle
erdemsizdirler, sahip oldukları akıl erkeklerin aklından aşağı düzeydedir, zayıf ve dönektirler.18
Bu aşamada Aziz Paulus , 1. Korintoslular 14: 34-35 ‘de
“Kadınlar cemaat toplantılarında ulu orta konuşmasınlar; herkes gibi sakin olsunlar.
Tevrat’ın da dediği gibi, cemaatin nizamına uysunlar. Öğrenmek istedikleri bir şey varsa,
evde kocalarına sorsunlar. Çünkü yüksek sesle konuşup toplantının düzenini bozmak ayıptır”
diyerek, kadınların düzeni bozan bir tutum içinde olduklarını ve özellikle de eğitimlerinin
kocaları tarafından yapılması gerektiğini vurgulamıştır. Kadının toplum içindeki konumuna
dair diğer söylemleri ise birbirinden farklı eleştiriler içermektedir.
“Kadın başını açarsa, saçını kestirsin. Ama kadının saçını kestirmesi ya da tamamen
kazıması ayıpsa, başını örtsün. Erkek başını örtmemeli; o, Tanrı’nın benzeri ve yüceliğidir.
Kadın da erkeğin yüceliğidir. Çünkü erkek kadından değil, kadın erkekten yaratıldı. Erkek
kadın için değil, kadın erkek için yaratıldı. Bu nedenle ve melekler uğruna kadının başı
üzerinde yetkisi olmalıdır.”
1. Korintoslular, 1: 6-9
“Ey kadınlar, Rab’be bağımlı olduğunuz gibi, kocalarınıza bağımlı olun.”
Efesliler, 5:22

Birçok noktada Aziz Paulus ’un kadına dair olumsuz bir duruşu olduğu sonucuna varılabilir.
Ancak aslında söylemlerinin her biri bedensel gerçeklik ile ilişkilidir. Kadın beden ile ilişkili bir
varlık anlamı içerirken, erkek ruhsal bir noktaya konumlandırılmıştır. Bu noktada, Galatyalılar,
3:28’de “Artık ne Yahudi ne Grek, ne köle ne özgür, ne erkek ne dişi ayrımı var. Hepiniz Mesih
İsa’da birsiniz.” diyerek aslında kadının toplumdaki konumunun bedeni ve aklı ile ilişkili
olduğunu ancak ruhta herkesin eşit olduğunu işaret etmiştir. Kadının bedeni, erkeğin ruhsallığını
tehdit eder ve kadın ancak kadınlığından sıyrılarak saf bir noktaya gelebilir. 4.yüzyılda Kutsal
Kitap’ın Latince çevirisini üstlenmiş ve Vulgata metnini oluşturmuş Aziz Jerome (Aziz
Hieronymus, 347-420) ise Aziz Paulus kadar dengeli bir düşünceye sahip değildir. Öyle
görünüyor ki, zaten görece negatif olan konumlandırılışı, daha da öteye taşımıştır.
Jane Barr, editörlüğünü Janet Martin Soskice’in yaptığı After Eve kitabındaki “The Influence
Of Saint Jerome On Medieval Attitudes” (1990) makalesinde Aziz Jerome’un Vulgata metninde,
İbranice ve Latince arasındaki bazı farklılıkları tespit etmiş ve ele almıştır. Buna göre, Aziz
Jerome, Tekvin 34:3’de İbranice olarak ifade edilen “kızın kalbine konuştu” ifadesini “kızı tatlı
sözlerle rahatlattı” şeklinde çevirerek, kızın kalbine konuşma eyleminin etkisinin azaltmış
olur.19 Barr, aynı metinde daha çarpıcı olarak, Tekvin 38:24’de “işte çocuk taşıyan kadın

17 Günay Tümer, “Asli Günah”, TDV İslam Ansiklopedisi, 3, (İstanbul: Türkiye Diyanet İşleri Yayınları, 1991), 496.
18 Fiocchi, “Aydın Kadınlar”, 312. Ayrıca bkz: Alixe Bovey, “Women İn Medieval Society”, University Of Kent,
The Courtauld Instiute of Art, British Library Articles, 2015
19 Jane Barr, “The Influence Of Saint Jerome On Medieval Attitudes”, After Eve, haz. Janet Martin Soskice,
(Marshall Pickering, 1990), 92. Ayrıca bkz: Jane Barr “The Vulgate Genesis and Jerome’s Attitudes to Women”,

Sanat Tarihi Yıllığı - Journal of Art History 495

Bekâretin Korunması Adına Erkek Benzeri Olmak ve Tanrı’nın Kadına Lütfu ‘Sakal’

geliyor” ifadesinin, “işte zinalı kadın” olarak çevrildiğini tespit etmiş, böylelikle Jerome’un
kadın cinsiyeti karşısında tiksinme duygusu ile hareket ettiği sonucuna varmıştır.20 Nitekim,
Jerome’un Mektupları metni de benzer bir bakış açısını taşımaktadır. Kadın burada, özellikle
1:4’de “zayıf cins” olarak tanımlanmıştır.21 22. Mektup (Eustochium’a mektup) metninin 2.
bölümünde ise, “evliliğin, hamilelik, ağlayan bebekler, rakibinin işkenceleri, kocanın ilgisini
sabit tutma çabası, bütün kutsamaların ölmesi ya da en azından kısa sürmesi gibi sakıncaları”
olduğunu ifade etmiştir.22 Bu ve buna benzer kültürel kodlar içeren bir ortamda, bekâretin
korunması mutlaktır. Havva ile başlayan günahkâr durum Meryem ile temizlenmiş, aksi
durumlarda evlilik dahi ahlaksızlık boyutunda yorumlanmıştır. Nitekim kutsamanın bitişi
olarak gördüğü evlilik içine Jerome’un yerleştirdiği rakipler de dikkat çekicidir.

Imitatio Christi
“Wigefortis’e kalbi ve beyniyle bakanlar sadece bir bakireden
ziyade aslında İsa’nın kendisini görürler.”
Usuard Martirologium, Jacques Bouillart, 1718. 23

Hristiyanlık, bedenin ve ruhun farklı iki kavram olarak ele alındığı bir temele dayanmaktadır.
Platoncu bir yaklaşımla beden dünyaya, ruh Tanrı’ya aittir.24 Din içindeki tüm doktrinler, İsa
benzeri bir hayat sürmek üzerine inşa edilmiştir. İsa’nın dünyevilikten uzak, ilahiliğe yakın
olma doktrini, günaha dair yorumların şekillenmesinde önemli rol oynamış, nitekim Augustinus
(354-430), felsefesini ilahi doğrulardan (aversio) uzaklaşıp dünya malına (conversio) yönelmenin
günah kabul edildiği zemini üzerine kurmuştur.25 Böylelikle doğuda hâkim olan asketizim26 ve
çilecilik formundaki ibadet şekli ortaya çıkmış olur. 12. yüzyıl, özellikle çileciliğin, seküler
olandan uzaklaşma eyleminin, dindarlığın, adanmışlığın ve tövbenin, Fransisken tarikatının27

Studia, Patristica, 18, (Oxford-New York: Pergamon Press,1982), OTWSA 20/21 (Pretoria, 1982), 1-20.
20 Barr, “The Influence Of Saint Jerome On Medieval Attitudes, 93.
21 Letters Of Saint Jerome, 1, “to Innocent”, 4, erişim 20.01.2022 https://www.newadvent.org/fathers/3001.htm
22 Letters Of Saint Jerome, 22, “to Eustochium”, 2.
23 David Williams, Deformed Discourse: The Function Of The Monster in Mediaeval Thought And Literature,
Mcgill-Queen’s Press – MQUP, (1999), 320.
24 Mustafa Kaya, “Platon’un Ruh Kuramı” Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 15,1, (Afyon:
2013), 173.
25 Carla Casagrande, “Günah ve Felsefe”, Ortaçağ; Katedraller, Şövalyeler, Şehirler, ed. Umberto Eco, çev. Leyla
Tonguç Basmacı, (İstanbul: Alfa Yayınları, 2012), 317.
26 Asketizm, ruhun manevi kötülüklerden arındırılması amacıyla, meşru şeylerden dahi feragat edip, dünyadan el
etek çekerek günahlardan uzak durma hedefi; mistisizm ise, bu yaşam şeklinde Tanrı’nın sevgisine ulaşmayı
ve ruhun Tanrı ile birleşmesini gaye edinen bir çaba olarak kabul edilmektedir. Detaylı bilgi için bkz: Walter
O. Kaelber, “Asceticism”, Encyclopedia of Religion, 2, 1, (Detroit. Thomson/Gale, 2005), 526.
27 “1221 yılında Assisi’ de düzenlenen tüzük ile Papa III. Honorius’ un yazılı onayını almayı başarmıştır. İnsanlar,
yaşadığı lüks hayatı terk ederek inzivaya çekilen ve “Kutsal İncil’in öngördüğü modeleuygun bir yaşam sürme”
ilhamı alan Francis’in etrafında insanlar toplanmaya başlamış ve kurucusu daha hayattayken tarikatın üç halkası
da oluşmuştur. Erkek tarikat üyeleri (Lesser Brothers veya Friars Minor), kadın tarikat üyeleri ve kadın veya
erkek günah çıkarıp tövbe eden ve toplum içinde yaşamlarını sürdüren üyeler. Tarikat üyeleri, büyük oranda,bir

496 Sanat Tarihi Yıllığı - Journal of Art History

 Işık Eflan Tınaz

kurucusu Assisili Aziz Francesco (1181-1226) ve Dominiken tarikatının28 kurucusu Aziz

Dominigo de Guzman (1170-1221) yoluyla yeniden yorumlandığı bir dönemdir.29 Yoksulluğa
ve tövbekârlığa dayalı ruhani hareketin hâkimiyeti elbette ki beraberinde adanmışlığın
merkeziyetçiliğini de getirecektir. Tanrı’nın görünmez etkinliğinin görünür işaretleri olarak
kabul edilen sacramentum sır, gizem uygulamaları, Tanrı’nın inayetine, sonsuz iyiliğine
sahip olmak, itaat içinde kalabilmek ve günahtan uzak durmayı mümkün kılmak dolayısıyla
inancın temel taşını oluşturmaktadır.30 Vaftiz, Efkarist/Ökharist (İsa’nın kanı olarak Kutsal
Şarap ve İsa’nın bedeni olarak Kutsal Ekmek), Krizmasyon (Kutsal Ruh ile güçlendirme),
Tövbe/Barışma, Ruhbanlık, Evlilik (Kilise ile evli olma), Hasta Gizemi (yağ sürme) olarak
7 sacrament belirlenmiştir. İşte bu sacramentlerde belirlenmiş olan evlilik gizemi, aslında
isminin tam karşılığı olan erkek ile kadın evliliği ile değil, kilise ile evliliği, yani bekâretin
muhafazası kavramlarını içermektedir. 12. yüzyıl başından itibaren, manastırlarda kendisini
Tanrı’ya adamış rahibeler içinde Mesih’in Gelini olma durumu ortaya çıkmış, Kilise buna
sadece izin vermekle kalmamış, Tanrı ile olan ilişkilerinde daha yaratıcı ve zengin olmaları
konusunda destek de vermiştir.31
Bu konuda, Hristiyan bakışını en belirgin noktalarda etkilemiş olan metin hiç kuşkusuz ki,
Thomas Kempis’in 1418-1427 yılları arasında yazdığı Imitatio Christi kitabıdır. Burada İsa
benzeri bir hayat yaşamanın erdemliliği, dünyevi her türlü durumdan uzaklaşarak hem hayat
şartlarının İsa’nın önerdiği gibi olmasının gerekliliği hem de İsa’nın acılarına iştirak edilmesinin
en önemli nokta olduğu vurgulanmaktadır.32 Metinde geçen anlatımlar, Ortaçağ Avrupası için
acının öncelendiği, özellikle haça gerilmenin arzulandığı bu dönemin ilham kaynağı olmuştur.

yandan münzevi bir yaşam sürerken, diğer yandan gezici vaizler olarak toplumsal görevlerini de yerine getirmeye
çalışan laik insanlardan, yani ruhban sınıfı dışındakilerden oluşan bir grup olarak başlamıştır. Bunlar, yaşam
standartlarım en aza indirirler, daimi meskenler edinmezler, bildikleri işleri yaparak veya dilenerek geçimlerini
sağlarlardı.” Ayrıntılı bilgi için bkz: Muhammet Tarakçı, Felsefe Ansiklopedisi, 6, ed. Ahmet Cevizci, (Ankara:
Ebabil Yayıncılık, 2009), 830
28 1215-1221 yıllan arasında Aziz Dominik’in şekillendirdiği bu tarikat, iki temel prensibi uyumlu bir şekilde bir
araya getirmiştir: Düşünceye dayalı manastır hayatı ve havarilerinkine benzer bir din hizmeti. Düşünceye dayalı
manastır hayatı; fakirlik, ahlaklı olma, itaat, günlük duaların okunması, manastır kurallarına uyma ve kutsal
hakikat üzerine sürekli çalışma anlamına gelmektedir. Havarilere benzemek ise, Mesih’ in İncil’ de anlatılan
hayatını taklit etmeyi ve vaazlarla Katolik inancını öğretip savunmayı ifade etmektedir. Dominikenlerin “Düşün
ve düşüncelerinin meyvelerini başkalarına ver” şeklindeki düsturları, onların yaşam tarzı ve prensiplerini
özetlemektedir. Dominikenlerin görev ve misyonları, toplum içinde fakir bir yaşam sürerken, okumuş şehirli
halkın ruhi ihtiyaçlarını karşılamak üzere seyyar din görevlisi olarak çalışmaktı. Avrupa’da yeni kurulmaya
başlayan üniversitelerde Dominiken tarikatına mensup kişilerinde görev alması, üniversite geleneği ile tarikat
arasında olumlu bir ilişkinin kurulmasına ve bu ilişkinin Avrupa düşünce hayatında etkili olmasına yol açmıştır.”
Ayrıntılı bilgi için bkz: Tarakçı, Felsefe Ansiklopedisi, 6, 832.
29 Errico Cuozzo, “Dine Adanma”, Ortaçağ; Katedraller, Şövalyeler, Şehirler, ed. Umberto Eco, çev. Leyla Tonguç
Basmacı, (İstanbul: Alfa Yayınları, 2012), 243.
30 Thomas Michel, Hristiyan Tanrı Bilimine Giriş, (İstanbul: Sak Yayıncılık,2012), 87.
31 Friesen, The Female Crucifix: Images Of Saint Wilgefortis Since The Middle Ages, 20
32 Thomas A Kempis, The Imitation of Christ, çev. William Benham, (Project Gutenberg,1999), 2. 62.

Sanat Tarihi Yıllığı - Journal of Art History 497

Bekâretin Korunması Adına Erkek Benzeri Olmak ve Tanrı’nın Kadına Lütfu ‘Sakal’

“Tanrı için daha kabul edilebilir, bu dünyada sizin için daha sağlıklı hiçbir şey, Mesih için
isteyerek acı çekmekten daha iyi olamaz. Ve eğer sen bunu seçersen, çok sayıda teselli ile
tazelenmektense, Mesih için sıkıntı çekmeyi dilemelisin, çünkü o zaman Mesih›e daha çok
benzeyeceksin ve tüm azizlere daha uygun olacaksın.”33
Böylelikle Ortaçağ dindar kadını için, dünyevilikten uzaklaşarak bir münzevi hayata geçiş,
bekâretin korunması ve dolayısıyla kadınlıktan feragat, bu feragat ile erkekliğe yaklaştıkça
Mesih’in Gelini olmaya da yaklaşmak, İsa’nın acılarına ortak olmayı istemek, hatta bu acıları
hissetmek, yaşamak yani stigmataya34 erişmek, Azize olmanın en kesin yoludur. Femina Virilis/
Virago, yani erkeksi-savaşçı bakireler kavramı en ideal bekâret olarak ifade edilmiştir. Bu
yolla, kadın ruhsal anlamda İsa benzeri olabilir, İsa’ya dönüşebilirdir.35

Wilgefortis ve Bahşedilen Erkeklik

Kurtarılmış, Kederli, Güçlü Bakire Kültü ve ikonografik Yorumlar
Bekâret ve adanmışlık kavramlarının bir araya gelerek, erkek benzeri olma kavrayışının
bedenin kıllanması ile birlikte bir bütüne ulaşması tasarımı, 13. yüzyıl içinde gelişmeye başlamış
gibi görünmektedir. Öyle ki Golden Legend metni Azize Agnes (3.yüzyıl) anlatısı, Tanrı tarafından
itaat duası sonrası kadına korunma amaçlı verilen vücut kılı, saç, sakal mitinin ilk örneği gibi
görünmektedir Roma valisi tarafından pagan tanrılara kurban vermeyi kabul etmediği için, kendisi
kurban olarak sunulmak üzere götürülürken, çıplak olan bedeni uzayan vücut kılları ile tamamen
kaplanır. 36 Ancak elbette ki sakal ile erkekleşme, itaat ve bekâret bileşenlerinin en belirgin örneği
Azize Wilgefortis efsanesidir. Azize’nin en basit şekli ile efsanesi 12. yüzyıl içinde şekillenmeye
başlar. Zira Azize’nin yaşamının tarihlenmesinde farklı görüşler olsa da en belirli bulgu, 1139’da
Lusitanie, Castralevca’da (İber Yarımadası›nın güneybatısındaki bölge) çarmıha gerilmiş olduğunu
işaret etmektedir.37 Efsanenin Golden Legend dizini içinde yer almıyor olması, kültün 13. yüzyıldan
sonra tamamlandığını göstermektedir. Azize’nin daha ayrıntılı hayat hikâyesinin yer aldığı en eski
metin ise, 16. yüzyıla ait Martyrologium Romanum dizinidir. Buna göre, Azize Portekizlidir ve
inancı ve iffeti adına çabalayarak çarmıhta zafere ulaşmıştır.38 Fakat burada sahip olduğu sakaldan
bahsedilmez. Tüm hayat anlatısı ve efsanesi en ayrıntılı biçimde Acta Sanctorum metninde karşımıza
çıkmaktadır.39 Efsaneye göre, Portekiz kralının kızı olan Wilgefortis, bazı kaynaklarda adının

33 Kempis, The Imitation of Christ, 2, 12:14, 62-63

34 Stigmata, Galatyalılar 6:17 de “Bedenimde İsa’nın sahip olduğu yaraları taşıyorum” ifadesi üzerine kurulu olan
anlayış, isa’nın çarmıhtaki açılarının insan bedeninde kendiliğinden oluşması anlamını taşıyan, işaretlerdir.
Tespit edilebilmiş ilk stigmata olayı Assisili aziz Francis’in stigmasıdır. Tarakçı, Felsefe Ansiklopedisi, 6, 832
35 Friesen, The Female Crucifix: Images Of Saint Wilgefortis Since The Middle Ages, 20
36 Jacobus de Voragine, The Golden Legend, 2, 109
37 Raymond Castex P., Sainte Livrade : Étude Historique et Critique Sur Sa Vie, Son Martyre, Ses Reliques et Son
Culte, (Société De Saint-Augustin, Lille, 1890), 80.
38 Martyrologium Romanum, Temmuz 20, E 7, Venetiis Typis Franciscis, N. Pezzana, University Of Toronto, 136.
Metin Katolik Kilisesi Papaları arasındaki Papalar 13. Gregory (1572-1585),7. Urban(1623-1644), 10. Clement
(1670-1676), 16. Benedict (1740-1758) tarafından oluşturulmuş ve 1784 de tamamlanmıştır.
39 Acta Sanctorum, 32, Temmuz 5, 50-70 “De S. Liberata Alias Wilgeforte; Virgine et Martyre”,erişim 20.01.2022
https://archive.org/details/actasanctorum32unse/page/n87/mode/2up

498 Sanat Tarihi Yıllığı - Journal of Art History

 Işık Eflan Tınaz

Amaste olduğu belirtilen Scilya Kralı ile evlendirilmek istenir.40 Fakat prenses bekâret yeminini
devam ettirmek ister ve bu evliliği reddeder. Zorlamalar karşısında Tanrı’ya yalvarır ve Tanrı ona
uzun bir sakal bahşeder. Bu görünümü nedeniyle evliliğin gerçekleşmediği gibi –bazı kaynaklarda
büyücülükle suçlandığı için-41 babası tarafından çarmıha gerilmekle cezalandırılır. Siguenza Kilisesi
onu Liberata adı ile kutsar ve şehrin koruyucusu Patron Azize olarak ilan eder.42 İkonografik olarak
temsillerinin nasıl olduğuna dair ilk açıklama yine Acta Sanctorum’da verilmiştir. Azize burada,
uzun bir tunik giymiş olarak, başında bir taç ve tacının üzerinden dökülen bir duvak ile sakallı bir
şekilde çarmıhta betimlenmiştir. Azizenin ayaklarındaki ayakkabılarından biri çıkmış ve hemen
önüne düşmüştür. Hemen önünde acınacak bir haldeki kemancı ona doğru dua etmektedir.43 Azizenin
önünde keman çalan dilenci için farklı anlatımlar mevcuttur. Bir efsane bu kemancının, Azizenin
ilk yapılan heykellerinin biri önünde zenginlik ve sağlık için dua ederken heykelin ayağından bir
ayakkabının düşmüş olduğu yönündedir. İkinci bir efsane, bu düşen ayakkabı için dilenci onu
çalmakla suçlanmış ve daha sonra ikinci ayakkabı da düşünce masumluğu ispat edilmiştir. Diğer
bir anlatımda ise dilenci kemancı Azizeye hayrandır ve önünde dua eder.44 Böylece ikonografik
düzeni tamamlanmış olur. Azize, sakallı, taçlı, duvaklı, uzu tunikli olarak, tek ayakkabılı, önünde
bir kemancı ile temsil edilmeye başlanır.
12. yüzyılda efsanesi ve 13. yüzyılda ikonografik gösterim düzeni tamamen ortaya çıkan
Portekizli Bakire Martir Wilgefortis, geleneksel dindarlıktan beslenen hikâyesi 1581 yılı
itibarı ile45 özellikle İspanya, İtalya, Hollanda, Almanya, Belçika ve Kuzey Fransa köylü
halkları arasında artan bir saygıyla karşılanır. Grotesk yapısının izleri hem imajın kendisi hem
de isminin coğrafyalara göre farklılık gösteriyor olmasında bulunabilmektedir. Buna göre;
Azize, İngiltere’de “Uncumber” “Uncomer”, Almanya’da “OntKommer” ya da daha bilindik
olarak “Kummernis”, Fransa’da “Viergeforte”, “Livrade”, “Debarras”, İtalya’da “Liberata”
olarak adlandırılmıştır. İsimlerinin anlamları her coğrafyada farklılık içermektedir. Nitekim
Uncumber ve Livrade köklü olan isimleri Serbestlik, Kurtuluş, Sınırsızlık anlamlarını taşırken,
Viergeforte köklü olanlar dişil olan Viegre(bakire) ile eril olan Forte (güçlü) birleşimini
sunarak iki cinsiyetlilik kavrayışı içinde Güçlü Bakire anlamlarını taşımaktadır. Kummernis
ise Keder anlamını ifade etmektedir.46 Böylece isimlerinin anlam katmanları bağlamında
Azize, Tanrı tarafından kurtarılmış (Liberata, Livrade, Uncomer, Débarras), çarmıhta acı
çeken, kederli (Kummernis) Güçlü Bakire (Virgo Fortis, Wilgefortis) olarak bütün bir anlam
bileşkesi sunmaktadır.47

40 Castex P., Sainte Livrade : Étude Historique et Critique Sur Sa Vie, Son Martyre, Ses Reliques et Son Culte, 77.
41 Gustav Schnürer, Joseph Maria Ritz, “Sankt Kümmernis Und Volto Santo. Studien Und Bilder.” Zeitschrift Für
Volkskunde, ed. Fritz Boehm, 4, 42, Berlin: Walter De Gruyter & Co, (1933), 270.
42 P.Ch. Cahier, Caractéristiques Des Saints Dans L’art Populaire, 1, (Paris: Librairie Pousielque Fréres,1867),121.
43 Louis Réau, Iconographie De L’art Chrétien; Iconographie Des Saints. 3, P-Z, (Paris: Presses Universitaires
de France,1959),1498. Ayrıca bkz: Acta Sanctorum, 32, Temmuz 5, 69.
44 Castex P., Sainte Livrade : Étude Historique et Critique Sur Sa Vie, Son Martyre, Ses Reliques et Son Culte, 77.
45 Castex P., Sainte Livrade : Étude Historique et Critique Sur Sa Vie, Son Martyre, Ses Reliques et Son Culte, 64.
46 Williams, Deformed Discourse: The Function Of The Monster in Mediaeval Thought And Literature, 309.
47 Villemur, “Saintes Et Travesties Du Moyen Âge”, 28.

Sanat Tarihi Yıllığı - Journal of Art History 499

Bekâretin Korunması Adına Erkek Benzeri Olmak ve Tanrı’nın Kadına Lütfu ‘Sakal’

Azize’ye edilen dualar, evlilikleri korumak,48 bebeklikten çocukluğa geçişte bireylerin

utangaçlığını gidermek, kadınlara yaşlılığın getirdiği sıkıntıları hafifletmek, tacizci ya da
iktidarsız kocalarından kurtulmaları için yardım etmek bağlamlarında düzenlenmiştir. Nitekim
Fransızca olan ismi Débaras, içinde “débaresse moi de ça” (beni ondan kurtar) cümlesini
içeren dua doğrultusunda seçilmiştir.49 Azizeye adak olarak karakurbağasının seçilmiş olması,
bu hayvanın Ortaçağ’da vajinanın sembolü olması ile açıklanmıştır. Azize’nin bir ayağının
ayakkabısız diğerinin ise çıplak olarak gösterimi ise kimliğinde işaret edilen androgyne
durumunu sembolize etmektedir. 50
Tespit edilebilen en erken örnek Almanya Hankensbütte, Isenhagen Manastır Kilisesi,
Crypt Şapeli, fresko örneğidir. Ortalama 1350 senesine tarihlenen temsil, Azize’yi çarmıha
gerilmiş, sakallı, uzun bir tunik giymiş, tek ayağı çıplak olarak, yanında keman çalan dilenci
ve Şapelin banisi olduğu tahmin edilen bir diğer figür ile birlikte betimlenmiştir. (R.1). 1400
yılına tarihlenen Schlossbibliothek in Aschaffenburg Koleksiyonu’nda yer alan Netherlandish
dua kitabı, sayfa 49, Aziz Ontkommer (Wilgefortis) minyatürü örneği ise Azizeyi, sakalları
ile çarmıhta olarak göstermekte, kemancı ve ayakkabı detayı bulunmamaktadır. Burada bir
Fransisken rahip ile bir kral dua pozisyonunda yer almaktadır. (R.2). Yine en eski örneklerden
biri olan 1420 tarihli, Morgan Infancy Cycle imzalı, British Library, Ms. Add. 50.005 Pl. 14
and Figs. 19-20. cat. no. 15 olarak kaydedilmiş saatler kitabında Azize, geleneksel tipolojisi
dahilinde güçlü sakallarla ifade edilmiştir. Dağlık yahut kayalık bir arazide sadece çarmıha
gerilmiş olarak gösterilen Azizenin, kemancı ve ayakkabı detayları yer almamaktadır. (R.3)
Benzer bir şekilde, Liège, Bibliothèque de l’Université, Ms. Wittert Koleksiyonu’nda bulunan,
1415 tarihli aynı yazara ait 35 Pl. 13 and Figs. 17-18, cat no. 13 kayıtlı minyatürde, Azize, Aziz
Francis, Mecdelli Meryem ve Azize Dorothea ile birlikte gösterilmektedir. Burada ön planda
Aziz Francis gösterilirken, elinde artibüsü olan yağ kabını tutan ve uzun saçlarıyla belirginleşen
Azize Mecdelli Meryem, çelenk ya da gül demetleriyle gösterilen Azize Dorothie51 ve güçlü
sakallarıyla vurgulanarak bir haç taşımakta olan Wilgefortis bir arada gösterilmiştir. (R.4)
Diğer bir örnek Düsseldorf’un eski kentindeki eski Saint Lambertus Kilisesi’nin 1450 tarihli
freskidir. (R.5) 1470 yılına tarihlenen Lieven van Lathem (1430-1493) ve Simon Morimon
(1425-1498) imzalı, Koninklijke Bibliotheek’de muhafaza edilen Trivuzio Book of Hours-KW
SMC1-S 136 örneği ise, sakalları ile çarmıhta gösterilen bir kadın olması dışında bahsedilen
hiçbir atribüsünü içermemektedir. (R.6). 1470 yılına ait bir diğer örnek ise Book of Hours of
Mary of Burgundy, ca., Master of Mary of Burgundy. Codex Vindobonensis 1857, Vienna,
Östereichische Nationalbibliothek kayıtlarındaki minyatürdür. Burada Azize, ormanlık bir
alanda, sakalları ve tacı ile uzun bir tunik giymiş olarak, haçta betimlenmiştir. (R.7)

48 Réau, Iconographie De L›art Chrétien; Iconographie Des Saints, 1344.

49 Williams, Deformed Discourse: The Function Of The Monster in Mediaeval Thought And Literature, 311.
50 Williams, Deformed Discourse: The Function Of The Monster in Mediaeval Thought And Literature, 316.
51 https://azizler.org/content_letter/d/

500 Sanat Tarihi Yıllığı - Journal of Art History

 Işık Eflan Tınaz

15. yüzyıla ait örneklerde çoğunlukla kemancı figürün olmaması, Azizenin kültünün
şekillenmeye başlaması doğrultusunda değerlendirilebilir. Kemancı anlatısı öyle görünüyor
ki 15. yüzyıl ve sonrasında Azizenin ikonografik tasarımına dâhil edilmiştir. (Ancak erken
tarihli Isenhagen örneği bu konudaki görüşü desteklememektedir. Elbette ki yerinde bir çalışma
ile tespitinin yenilenmesi gereksinimi mevcuttur.) 1513 tarihli, Kümmernis ve Eltersdorf
Klisesi’nde efsanesi isimli pano çalışması, aslında Azizenin hayat hikâyesinin dizini içinde
gösterimi açısından en erken örnek gibi görünmektedir.52 Burada, bir bütün olarak hayatına
dair anlatılan her ayrıntı yer almakta ve atribüler tam olarak belirtilmektedir. Sol üst köşede
Azize’nin doğumu, sağ üst köşede Azize’nin babası tarafından evlendirilmek istemesi, sol
alt köşede Azize’ye yapılan işkenceler (burada Azize bazı kaynaklarda bahsedildiği üzere
yaklaşık 10-11 yaş aralığında gösterilmiştir) ve sağ alt köşede ise Azize’nin Tanrı’ya yalvarması
sahneleri yer almaktadır. Merkezde, Azize, sakallı, taçlı, uzun bir tunik giymiş ve çarmıhta
gösterilmiştir. Azize’nin bir ayakkabısının çıkık olması ve önündeki kemancı efsanesi de
bu temsile eklenmiştir. Temsilde, İsa’nın çarmıha gerilişi sahnelerinde olduğu gibi bir kap
yerleştirilmiştir. Kemancının yanında kilise banisi yer almaktadır. (R.8)
Azizeyi ve efsanesini meşrulaştıran ve prestij kazandıran belki de en belirgin eser, Londra
Westminser manastır Kilisesi VII. Henry şapeli heykel grubundaki yeridir. 1502-1512 yılları
arasında tamamlanan şapel, Avrupa’nın, içinde tüm azizlerin yer aldığı en geniş dizine sahip
olan Kilisesi olması ile ünlüdür. Sadece Şapel içinde 95 aziz heykelinin bulunduğu bu dizinde
Wilgefortis Henry’nin lahdinin sağında, prestijli bir noktada konumlandırılmıştır. Dizide,
Azizeler, Martha, Mecdelli Meryem, Dorothie, Barbara ve Wilgefortis bir arada gösterilmiştir.
Burada Wilgefortis, uzun sakalı ile bir haçı taşımakta ve bir kitap okumaktadır. 53 (R.9)

Gerçek Bir Varoluşun Atfedildiği Hayali Bir Şahsiyet

Wilgofortis Kültünün Kökeni Lucca Volto Santo (Lucca’nın Kutsal Yüzü)
16. yüzyıl sonrasında Wilgefortis ile ilgili efsanelerin eleştirilerinde, sorgulamalarında artış
görülmekle birlikte temsilin özellikle güney Avrupa coğrafyasında yaygınlaşması ve sanatsal
üretimlerin artması devam ediyorken, bu yükselişe karşılık 1628’de İspanyol Ramirez de
Prado bu gizemli kültün, efsanenin ve temsilin ikonografik yapısının kökenini işaret etmiş54 ve
böylece ileride Azize’nin 1969 yılında Azizler takviminden çıkartılmasına kadar ilerleyecek
olan soruna dair yorumunu kaleme almıştır. Buna göre, kökenini bir kazaya borçlu olan
Liberata/ Kummernis/Wilgefortis ikonografisi, bir Bizans üretimi olan Volto Santo (Kutsal
Yüz) tasarımının en iyi bilinen örneğinden ilham alınarak yaratılmış sakallı bir bakire kadın
mitinden başka bir şey değildir. 55

52 Schnürer, Ritz, “Sankt Kümmernis Und Volto Santo. Studien Und Bilder”, G1.
53 Friesen, The Female Crucifix: Images Of Saint Wilgefortis Since The Middle Ages, 59.
54 Schnürer, Ritz, “Sankt Kümmernis Und Volto Santo. Studien Und Bilder”, 270.
55 Delehaye, The Legends of the Saints: An Introduction to Hagiography, 109.

Sanat Tarihi Yıllığı - Journal of Art History 501

Bekâretin Korunması Adına Erkek Benzeri Olmak ve Tanrı’nın Kadına Lütfu ‘Sakal’

Bahsedilen yanlış yorumun zeminini açıklayabilmek için önce Volto Santo tasarımının
incelenmesi uygun olacaktır. Lucca imajı olarak bilinen Kutsal Yüz tasarımı, efsaneye göre
Nicodemus56 tarafından, bir uyku sırasında İsa’nın kendisini yönlendirmesi ile uygulanmış,
gerçek boya yakın ölçülerde olan bir ahşap Acheiropoieta 57 (insan eli değmeden üretilmiş,
kutsal imaj) bir heykeldir.58 İsa’nın çarmıhtaki gerçek görüntüsünün bir yansıması olduğuna
inanılan Volto Santo tasarımı öyle görünüyor ki sıklıkla kopya edilmiştir ve belirlenen en
eski kopyası 782 yılına tarihlenen bu gün Lucca Katedralinde bulunan heykeldir.59Doğal
boyutlardan biraz daha büyük olan (247 cm) heykel, Nazareth için uygun fizyonomik özellikler
içermektedir. Figür sakallı, uzun bir tunik giymiş ve çıplak ayaklı olarak tasvir edilmiştir. 60 Bir
Doğu üretimi olan bu tasarımın örneği 11. yüzyılda İtalya Lucca şehrine, Lucca Katedrali’ne
getirilmiş, burada gerçek imaj olarak kabul edilmiş ve özgürlüğün savunucusu olarak saygı
görmeye başlamıştır. 61 (R.10).
12. ve 13. yüzyıllar içinde bu imaj Lucca Santo Volto olarak şehrin koruyucusu ve sembolü
haline gelmiştir nitekim Hristiyan dünyasının kültürel coğrafyasında, tüm şehri nitelemek ve
yüceltmek, ona insanın zihinsel imajında belirli koordinatlar vermek bağlamında önemli bir
örneği teşkil etmektedir.62 İmajın bir imparatorluk imajı gibi görünmeye başladığının izleri ise
1087’de İngiltere Kralı II. William’ın (1056-1100), bu imaj üzerine yemin etmesi ile başlayan
süreçte izlenebilmektedir.63 Buna ek olarak, Kutsal Roma İmparatoru IV. Charles’ın (1316-1378)
1369 yılında Volto Santo’nun da olduğu bir Lucca şehri tasarımı istemiş olması ve 1374 yılında
tamamlanan bu kumaş üzerine şehit betimlemesinin bir bayrak benzeri olarak “üretildi ve şimdi
göğe yükseliyor” cümlesiyle tanımlanması, imajın prestiji açısından oldukça önemli kayıtlardır.64
12. yüzyıl sonunda, Lucca Volto Santo tasarımına bir kemancı eklenmesi söz konusu
olmuştur. Bu efsaneye göre, kemancı heykelin önünde dua etmekte ve müzik çalmaktadır
ve heykelin ayağındaki bir gümüş ayakkabı önüne düşer. Müzisyen ayakkabıyı alırken onu
görenler, ayakkabıyı çalmakla suçlarlar ve fakat ikinci ayakkabı da müzisyenin önüne herkesin
görebileceği şekilde düşünce masumiyeti ispatlanmış olur.65 (R.11) Büyük bir ticaret kenti

56 Nicodemus, 1. yüzyıl Yahudi bilgini, teolog, tarihçi. Yuhanna 3:1-21, 7:50-51 ve 19:39-42 bölümlerinde hakkında
bilgiler mevcuttur. İsa’ya destek veren Yahudi bilgin topluluğu içinde yer almaktadır. İsa’nın çarmıhtan indirilişi
sırasında Arimathea’lı Joseph ile birlikte yer almıştır. Nicdemus İncili adı ile birleştirilen 4. yüzyıl apokrif metin
adına ithaf edilmiştir.
57 https://www.oxfordreference.com/view/10.1093/oi/authority.20110803095347462
58 Stefano Martinelli, L’immagine del Volto Santo di Lucca; Il Successo Europeo Di Un’iconografia Medievale,
Edizioni ETS, Pisa,(2016), 10.
59 https://www.catholicpilgrimageph.com/the-holy-face-of-lucca-italian-crucifix-is-the-oldest-wood-sculpture-in-
europe/
60 Martinelli, L’immagine del Volto Santo di Lucca; Il Successo Europeo Di Un’iconografia Medievale, 7.
61 Stefano Martinelli,“The Volto Santo of Lucca: An Iconographical and Devotional Theme in East-Central Europe.”
Art Around 1400: Global and Regional Perspectives ,(2012), 173.
62 Martinelli, L’immagine del Volto Santo di Lucca; Il Successo Europeo Di Un’iconografia Medievale, 10.
63 Martinelli, L’immagine del Volto Santo di Lucca; Il Successo Europeo Di Un’iconografia Medievale, 10.
64 Martinelli, “The Volto Santo of Lucca: An Iconographical and Devotional Theme in East-Central Europe.”, 174.
65 Schnürer, Ritz, “Sankt Kümmernis Und Volto Santo. Studien Und Bilder”, 269-270.

502 Sanat Tarihi Yıllığı - Journal of Art History

 Işık Eflan Tınaz

olan Lucca’nın İtalya, Fransa, Almanya ve Hollanda ile arasında güçlü iletişimler Lucca imajı
ve kültünün bu kültürlere doğru taşınmasını sağlamış, 15. yüzyıl başından itibaren, özellikle
Katolik olan Güney Avrupa coğrafyasında hızla yayılmaya başlamıştır.66
Virgo Forte ya da Wilgefortis imajının, efsanesinin hatta ikonografik programının dahi
Lucca Volto Sano ile neden ötürü bu denli aynılık gösteriyor olmasına dair en geçerli açıklama,
bahsedildiği üzere 1628’de İspanyol Ramirez de Prado tarafından getirilmiştir. Buna göre, 1507
yılına ait Hans Burgkmair imzalı bir gravürde, bir altarda yerleştirilmiş Volto Santo Lucca
imajı bulunmakta ve hemen yanındaki yazıtta “Die Bildnus Zu Luca” (Lucca’nın Resimleri)
yazmaktadır. Önünde bir kemancının bulunduğu ve ayakkabı ayrıntısının da yer aldığı altar
çiziminin yanındaki metinin başlığı ise “Sankt Kümmernus”’tur. Böylece, metin ile seçilen
imaj bir araya gelmiş olur.67 (R.12).
Cahier, Luca haçı ile karıştırılmasının altında bir çevirim hatasının değil, doğuya ait olan
cübbenin batıda kadın giysisi olarak görülmüş olmasında yattığını ifade etmiş bu versiyonun,
yani bir kadın gibi oluşu fikrinin, skandal bir karşı tanrı anlayışını yaratabilir olduğunu ve bunun
engellenmesi için, sadık bir martir kadın imajı yaratıldığını savunur.68 Buna karşılık Réau, bir
Bizans haç tasarımı kaynaklı olan Volto Santo’nun popüler bir yorumu olan Wilgefortis’in,
Lucca Mesihi’nin dişil çifti olduğunu iddia eder.69

Sonuç
Rönesans ve özellikle sonrasında Reform dönemi boyunca, Luca Kutsal Yüzü ile olan
kuşkusuz benzerliği nedeniyle bir kopya olduğu düşüncesi nedeniyle kültü ve efsanesi
eleştirilmiş olan Wilgefortis, 17. yüzyıla gelindiğinde Orta Avrupa coğrafyasında yavaş
yavaş ortadan kaldırılmaya başlanmış, resimleri ve heykelleri depolara kaldırılmış, duvar
resimlerinin üzeri boyanmaya başlanmıştır.70 Delehaye, bu durum için, “Kadın olduğuna dair
olan yorumundan önce Luca Haçı olarak saygı görmesinden dolayı, Wilgefortis’e yapılan
hürmet, doğrudan İsa’ya yapılmış oluyordu”71 diyerek, kültün Güney Avrupa coğrafyasında uzun
süre daha devam edişinin, artık hayal ürünü bir hikâye olduğu bilinmekle birlikte, saygınlığını
kaybetmeyişinin açıklamasını yapar gibi görünmektedir. Nitekim ismi artık Azizler listesinden
ve yeni düzenlenmiş Martirlik kayıtlarından çıkartılmış olsa da72, imaj, zemininde kadın, erkek,
itaat, adanmışlık, Martirlik ve bir coğrafi bölgenin özgün bilişsel tasarımına dair izler taşıması
dolayısıyla, artık ortak kültürün bir parçası haline gelmiştir. (R.13-14) Hem bir kültür tarihi
kavrayışı hem de ikonografik yorumları açısından sunduğu zengin içerik, Azize Wilgefortis
temsilinin sanat tarihi alanında daha kapsamlı olarak ele alınmaya değer olduğu kanısındayım.

66 Schnürer, Ritz, “Sankt Kümmernis Und Volto Santo. Studien Und Bilder”, 271.
67 Schnürer, Ritz, “Sankt Kümmernis Und Volto Santo. Studien Und Bilder”, 270.
68 Williams, Deformed Discourse: The Function Of The Monster in Mediaeval Thought And Literature, 311.
69 Réau, Iconographie De L›art Chrétien; Iconographie Des Saints, 1343 ve 1501
70 Friesen, The Female Crucifix: Images Of Saint Wilgefortis Since The Middle Ages,1.
71 Delehaye, The Legends of the Saints: An Introduction to Hagiography, 209.
72 https://catholicsaints.info/saint-wilgefortis/

Sanat Tarihi Yıllığı - Journal of Art History 503

 Bekâretin Korunması Adına Erkek Benzeri Olmak ve Tanrı’nın Kadına Lütfu ‘Sakal’

Hakem Değerlendirmesi: Dış bağımsız.

Çıkar Çatışması: Yazar çıkar çatışması bildirmemiştir.
Finansal Destek: Yazar bu çalışma için finansal destek almadığını beyan etmiştir.

Peer-review: Externally peer-reviewed.

Conflict of Interest: The author has no conflict of interest to declare.
Grant Support: The author declared that this study has received no financial support.

Kaynakça/References
Acta Sanctorum, 32, Temmuz 5, “De S. Liberata Alias Wilgeforte; Virgine et Martyre”,50-70. Erişim 20.01.2022
https://archive.org/details/actasanctorum32unse/page/n87/mode/2up
Amstrong, Karen. “The Acts Of Paul And Thecla”, Feminist Theology: A Reader. Ed. Ann Loades. Westminster
John Knox Press. (1990): 83-90.
Barr, Jane. “The Influence Of Saint Jerome On Medieval Attitudes”. After Eve. Ed. Janet Martin Soskice.
Marshall Pickering. (1990): 89-103.
Barr, Jane. “The Vulgate Genesis And Jerome’s Attitudes To Women”.Studia, Patristica, 18. Oxford-New
York: Pergamon Press. (1982): 1-20.
Bart, Anneke.”Ancient Egypt-Hatshepsut (Maatkare)”, Saint Louis University Digital Archive, (2007). Erişim
20.01.2022. https://mathstat.slu.edu/~bart/egyptianhtml/kings%20and%20Queens/Hatshepsut.html
https://web.archive.org/web/20080720162329/http://euler.slu.edu/Dept/Faculty/bart/egyptianhtml/kings%20
and%20Queens/Hatshepsut.html
Bovey, Alixe. “Women In Medieval Society”, University Of Kent, The Courtauld Instiute Of Art, British Library
Articles, (2015). Erişim 20.01.2022. https://www.bl.uk/the-middle-ages/articles/women-in-medieval-society#
Casagrande, Carla. “Günah ve Felsefe”, Ortaçağ; Katedraller, Şövalyeler, Şehirler. Ed. Umberto Eco. Çev.
Leyla Tonguç Basmacı. 317-323. İstanbul: Alfa Yayınları, 2012.
Castex, Raymond P. Sainte Livrade: Étude Historique Et Critique Sur Sa Vie, Son Martyre, Ses Reliques Et
Son Culte. Lille: Société De Saint-Augustin, 1890. Erişim 20.01.2022. https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/
bpt6k6567162p/f7.item.r=wilgeforte
Cahier, P.Charles. Caractéristiques Des Saints Dans L’art Populaire.1. Paris: Librairie
Pousielque Fréres,1867. Erişim 20.01.2022. https://bibliotheque-numerique.inha.fr/
viewer/5468/?offset=#page=3&viewer=picture&o=bookmark&n=0&q=
Christ, Gina Lea. “The Thecla Narrative: Gender, Eschatology, And Divine Patronage in Second Century
Social-Sexual Identity”. Yüksek Lisans Tezi. Saint Catherine University, 2013 Erişim 20.01.2022.
https://sophia.stkate.edu/ma_theology/3/?utm_source=sophia.stkate.edu%2Fma_theology%2F3&utm_
medium=PDF&utm_campaign=PDFCoverPages
Cuozzo, Errico. “Dine Adanma”. Ortaçağ; Katedraller, Şövalyeler, Şehirler. Ed. Umberto Eco. Çev. Leyla
Tonguç Basmacı. 239-243. İstanbul: Alfa Yayınları, 2012.
Delehaye, Père Hippolyte. The Legends Of The Saints: An Introduction To Hagiography, S.J., BollandiSaint
Çev. V. M. Crawford, 1961. Erişim 20.01.2022 https://sourcebooks.fordham.edu/basis/delehaye-legends.asp
Fiocchi, Claudio. “Aydın Kadınlar”. Ortaçağ; Katedraller, Şövalyeler, Şehirler. Ed. Umberto Eco. Çev. Leyla
Tonguç Basmacı. 312-317. İstanbul: Alfa Yayınları, 2012.

504 Sanat Tarihi Yıllığı - Journal of Art History

 Işık Eflan Tınaz

Friesen, Ilse E. The Female Crucifix: Images Of Saint Wilgefortis Since The Middle Ages. Waterloo: Wilfrid
Laurier Univ. Press. 2001.
Great Gregory, Dialogues 4:13, Erişim 20.01.2022. https://www.tertullian.org/fathers/gregory_04_dialogues_
book4.htm#C13
Jensen, Anne. Thecla-die Apostolin: Ein Apokrypher Text Neu Entdeckt. Freiburg: Herder, 1995.
Jastrow, Morris. “The Bearded Venus.” Revue Archéologique. 17. (1911): 271–298. Erişim 20.01.2022. http://
www.jstor.org/stable/41021741.
Kaelber, Walter O. “Asceticism”, Encyclopedia Of Religion, 2. 1. Detroit: Thomson/Gale, 2005.
Kaya, Mustafa. “Platon’un Ruh Kuramı”. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. 15.1. (2013):
171-182. DOI : 10.5578/JSS.6784
Kempis, Thomas A. The Imitation Of ChriSaint Çev. William Benham. Project Gutenberg,1999. Erişim
20.01.2022 http://www.gutenberg.org/ebooks/1653
Letters Of Saint Jerome, Erişim 20.01.2022 https://www.newadvent.org/fathers/3001.htm
Martinelli, Stefano. L’immagine Del Volto Santo Di Lucca; Il Successo Europeo Di Un’iconografia Medievale,
Edizioni ETS, Pisa, 2016.
Martinelli, Stefano. “The Volto Santo Of Lucca: An Iconographical And Devotional Theme In East-Central
Europe.” Art Around 1400: Global And Regional Perspectives. (2012): 173-177
Martyrologium Romanum. Temmuz 20. E 7. Venetiis Typis Franciscis, N. Pezzana. University Of Toronto,
1784. Erişim 20.01.2022 https://archive.org/details/martyrologiumrom00cath/page/136/mode/2up
Michel, Thomas. Hristiyan Tanrı Bilimine Giriş. İstanbul: Sak Yayıncılık,2012.
Myres, J. N. L. “Pelagius And The End Of Roman Rule in Britain.” JRS-Journal Of Roman Studies, 50,1-2
(1960): 21–36. doi:10.2307/298284. Erişim 20.01.2022 www.jstor.org/stable/298284
Réau, Louis. Iconographie De L’art Chrétien; Iconographie Des Saints. 3. Paris: Presses Universitaires De
France, 1959. Erişim 20.01.2022 https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k33646394/f15.item.texteImage
Schnürer, Gustav ve Ritz, Joseph Maria. “Sankt Kümmernis Und Volto Santo; Studien Und Bilder.” Zeitschrift
Für Volkskunde. Ed. Fritz Boehm, 4. 42. Berlin: Walter De Gruyter & Co, (1933): 270-272. Erişim
20.01.2022 https://www.digi-hub.de/viewer/image/DE-11-001929014/290/LOG_0043/
Tarakçı, Muhammet. Felsefe Ansiklopedisi. 6. Ed. Ahmet Cevizci. 830-832. Ankara: Ebabil Yayıncılık, 2009.
Tümer, Günay. “Asli Günah”. TDV İslam Ansiklopedisi. 3. 496-497. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1991.
“The Acts Of Paul And Thecla”. Çev. Jeremiah Jones. Erişim. 20.01.2022: https://www.ccel.org/ccel/schaff/
anf08.vii.xxvi.html
Villemur, Frédérique. “Saintes Et Travesties Du Moyen Âge”. Clio; Histoire‚ Femmes Et Sociétés. (1999)
erişim 20.01.2022 https://journals.openedition.org/clio/253
Voragine, Jacobus D. The Golden Legend. Çev. William Caxton. Cambridge: Cambridge University Press,
1914. Erişim 20.01.2022 http://www.intratext.com/ixt/ENG1293/https://sourcebooks.fordham.edu/basis/
goldenlegend/goldenlegend-volume5.asp
Williams, David. Deformed Discourse: The Function Of The Monster in Mediaeval Thought And Literature.
Mcgill-Queen’s Press – MQUP. 1999.

Sanat Tarihi Yıllığı - Journal of Art History 505

Bekâretin Korunması Adına Erkek Benzeri Olmak ve Tanrı’nın Kadına Lütfu ‘Sakal’

RESİMLER

Resim 1: Azize Kümmernis, Isenhagen Manastırı, Manastır Kilisesi, Mahzen Şapeli, Duvar
resmi Hankensbüttel, Almanya, 1350 (Kaynak:https://www.deutsche-digitale-bibliothek.de/item/

Resim 2: Azize Ontkommer (Wilgefortis) Minyatürü, Netherlandish Dua Kitabı,

Schlossbibliothek Aschaffenburg Koleksiyonu, s.49, 1400 (Kaynak: Ilse E. Friesen, The
Female Crucifix: Images of St Wilgefortis Since the Middle Ages. Waterloo, Ontario: Wilfrid
Laurier University Press, 2001, görsel 86.)

506 Sanat Tarihi Yıllığı - Journal of Art History

 Işık Eflan Tınaz

Resim 3: Azize Ontkommer, Morgan Infancy Cycle Saatler Kitabı, British Library, Ms. Add.
50.005 Pl. 14 and Fig. 19-20. cat. no. 15, 1420 (Kaynak: James H. Marrow, The Golden Age of
Dutch Manuscript Painting, Stuttgart: Belser, 1989, görsel, 22)

Resim 4: Soldan sağa, Azizeler Mecdelli Meryem, Dorothea, Aziz Francis ve Azize Wilgefortis.
Morgan Infancy Cycle Liège, Bibliothèque de l’Université, Ms. W 35, Stundenbuch Froymont-
De Vinck-Wittert Koleksiyonu, sayfa 35, figürler 17-18, Katalog no. 13v, 1415

Sanat Tarihi Yıllığı - Journal of Art History 507

Bekâretin Korunması Adına Erkek Benzeri Olmak ve Tanrı’nın Kadına Lütfu ‘Sakal’

Resim 5: Aziz Kümmernis, Saint Lambertus Kilisesi, Fresk, Düsseldorf, 1450.

(Kaynak: https://www.heiligenlexikon.de/BiographienW/Wilgefortis.html )

Resim 6: Azize Ontkommer, Lieven van Lathem (1430-1493),Simon Morimon (1425-1498),

Trivulzio Saatler Kitabı, Koninklijke Bibliotheek, KW SMC1-S 136, 1470. (Kaynak https://
commons.wikimedia.org/wiki/File:Trivulzio_book_of_hours_-_KW_SMC_1_-_folio_138r.jpg)

508 Sanat Tarihi Yıllığı - Journal of Art History

 Işık Eflan Tınaz

Resim 7: Azize Wilgefortis, Master of Mary of Burgundy, Mary of Burgundy Saatler Kitabı,
Codex Vindobonensis no.1857, Östereichische National bibliothek, Viyana 1470.
(Kaynak: https://sites.google.com/site/saintuncumber/image-gallery/for-religion-396 )

Sanat Tarihi Yıllığı - Journal of Art History 509

Bekâretin Korunması Adına Erkek Benzeri Olmak ve Tanrı’nın Kadına Lütfu ‘Sakal’

Resim 8: Azize Kümmernis, Evanjelik-Lutheran Egidienkirche Kilisesi, Altar Panosu, ,

Eltersdorf, Almanya, 1513 (Kaynak:https://opus.bibliothek.uni-wuerzburg.de/opus4-wuerzburg/
frontdoor/deliver/index/docId/6173/file/Boll_FS_Ehlert_formatiert_End.pdf )

Resim 9: Soldan sağa, Azizeler, Martha, Mecdelli Meryem, Dorothie, Barbara ve Wilgefortis
(No.52), Westminser Manastır Kilisesi VII. Henry Şapeli, Güney triforium heykel grubu,
Londra, 1502-1512 (Kaynak:https://stuckinthemiddleages.com/new-faith-new-face-was-
medieval-christianity-transgender/ )

510 Sanat Tarihi Yıllığı - Journal of Art History

 Işık Eflan Tınaz

Resim 10: Volto Santo Heykeli, Lucca Katedrali, Saint Martin Kilisesi, İtalya,782.
(Kaynak:http://www.archiviovoltosanto.org/sites/www.archiviovoltosanto.org/files/_
limmagine_del_volto_santo_di_lucca_il_libro_si_presenta_alla_ubik.pdf )

Resim 11: Volto Santo, Biblioteca Apostolica Vaticana, MS Palatinus Latinus 1988, fol. 1r. Vatican,
15.yüzyıl (Kaynak: https://books.openbookpublishers.com/10.11647/obp.0132/ch5.xhtml )

Sanat Tarihi Yıllığı - Journal of Art History 511

Bekâretin Korunması Adına Erkek Benzeri Olmak ve Tanrı’nın Kadına Lütfu ‘Sakal’

Resim 12: Azize Kümmernis, Hans Burgkmair (1473–1531),

Gravür, Holzschmitt, Augsburg, 1507.

Resim 13: Azize Wilgefortis, Azize Mısırlı Meryem, Hans Memling,(Jan van Menninghen
1430-1494), Adriaan Reins Triptiği, Hans Memlingmuseum, Brugge, Belçika, 1480.
(Kaynak: https://eclecticlight.co/2016/07/10/hieronymus-bosch-saint-wilgefortis-triptych/ )

512 Sanat Tarihi Yıllığı - Journal of Art History

 Işık Eflan Tınaz

Resim 14: Azize Wilgefortis’in Çarmıha gerilişi, Hieronymus Bosch (Jeroen Anthoniszoon
van Aken. 1450-1516), Altar Panosu, Gallerie dell’Academia, Venedik, 16.yüzyıl.
(Kaynak:http://boschproject.org/view.html?pointer=0.255,0.011&i=23_24_25_MCPVIS-after)

Sanat Tarihi Yıllığı - Journal of Art History 513