«23 ‫ ـ‬36» 1387 ‫ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن‬،58 ‫ ﺷﻤﺎره‬:‫ﭘﮋوﻫﺸـﻨﺎﻣﻪ ﻋﻠﻮم اﻧﺴـﺎﻧﯽ‬

Human Sciences: No. 58‚ Summer 2008 « 173 - 186 »

‫ﻣﺎﻧﯽ در آﯾﯿﻨﻪ ﻫﻨﺮ و ادﺑﯿﺎت اﯾﺮاﻧﯽ‬

‫** ﻣﻨﯿﮋه ﮐﻨﮕﺮاﻧﯽ‬ ‫* ﺟﻌﻔﺮ ﭼﻨﮕﯿﺰ ﻣﯿﺮزا ﺣﺴﺎﺑﯽ‬
‫داﻧﺸﮕﺎه اﻟﺰﻫﺮا‬ ‫داﻧﺸﮕﺎه آزاد اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﭼﮑﯿﺪه‬
‫ وي ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‬.‫ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان او را ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻧﻘﺎش ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﯾﺮاﻧﯽ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‬.‫ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﻘﺎﺷﯽ اﯾﺮان ﺑﺎ ﻧﺎم ﻣﺎﻧﯽ درآﻣﯿﺨﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫ روم‬،‫ ﻣﺼﺮ‬،‫ ﻫﻨﺪ‬،‫ﻣﺒﺪع دﯾﻨﯽ ﺟﺪﯾﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﮔﺴﺘﺮة ﺗﻌﻠﯿﻤﺎت آن در زﻣﺎن ﺣﯿﺎت او و ﭘﺲ از آن ﺑﺎ ﮔﺬر از ﻣﺮزﻫﺎي اﯾﺮان ﺗﺎ ﭼﯿﻦ‬
‫ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ‬،‫ رواﯾﺎت ﻣﺘﻌﺪد ﺣﺎﮐﯽ از آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﯽ آﻣﻮزهﻫﺎي ﺧﻮد را ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﺑﺎ ﻧﻘﺎﺷﯽ ﻗﺎﺑﻞ ﻓﻬﻢ ﻣﯽﮐﺮد‬.‫ ﮔﺴﺘﺮش ﯾﺎﻓﺖ‬...‫و‬
‫ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﯽ آﺛﺎر ﻫﻨﺮي ﺑﻪ ﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪه از‬،‫اﯾﻦﮐﻪ آﺛﺎر ﻣﺼﻮر ﯾﺎﻓﺖ ﺷﺪه و ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ وي ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﯾﮏ ﯾﺎ دو ﻧﻤﻮﻧﻪ اﺳﺖ‬
‫ اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﺮ آن اﺳﺖ از ﻣﻨﺎﺑﻊ دﯾﮕﺮي ﭼﻮن‬.‫ﭘﯿﺮوان او و رواﯾﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺎ ﻗﯿﺎس ﺑﻪ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻫﻨﺮ ﻣﺎﻧﯽ ﭘﯽ ﺑﺮد‬
:‫دواوﯾﻦ ﺷﻌﺮا و ﻣﺘﻮن ادﺑﯽ و ﯾﺎ آﺛﺎر ﻣﺼﻮر ﺑﺮاي ﻣﻌﺮﻓﯽ اﯾﻦ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺑﻬﺮه ﮔﯿﺮد و ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎﯾﯽ در اﯾﻦ ﺧﺼﻮص ﭘﺎﺳﺦ دﻫﺪ‬
‫آﯾﺎ ﻣﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﻫﻨﺮﻣﻨﺪ اﯾﺮاﻧﯽ در ادﺑﯿﺎت ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ؟ ﺑﻪ ﭼﻪ ﺟﻨﺒﻪ ﯾﺎ ﺟﻨﺒﻪﻫﺎﯾﯽ از وﺟﻮه ﻣﺨﺘﻠﻒ اﯾﻦ‬
‫ ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس ﭘﺲ‬...‫ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ؟ آﯾﺎ ﺗﺼﻮﯾﺮي از اﯾﻦ ﻫﻨﺮﻣﻨﺪ در ﻧﮕﺎرﮔﺮي اﯾﺮاﻧﯽ ﻧﻘﺶ ﺷﺪه اﺳﺖ؟ و‬
‫ ﻧﻘﺶ و ﺗﺼﻮﯾﺮي ﮐﻪ از اﯾﻦ ﻫﻨﺮﻣﻨﺪ در ﻻﺑﻪﻻي ﻣﺘﻮن ادﺑﯽ و ﻫﻨﺮي‬،‫از ﺷﺮح ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ راﺟﻊ ﺑﻪ ﻣﺎﻧﯽ و وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻫﻨﺮ وي‬
.‫ ﻣﻮرد ﻣﺪاﻗﻪ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‬،‫اراﺋﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫ ﺗﺼﻮﯾﺮ‬،‫ ادﺑﯿﺎت‬،‫ ﺷﻌﺮ‬،‫ ﻫﻨﺮ‬،‫ ﻣﺎﻧﯽ‬:‫ﮐﻠﯿﺪواژهﻫﺎ‬

Mani in the Image of Iranian Art and Literature

Jafar Jahangir Mirza Hesabi
Assistant Professor, Department of French Language and Literature
Faculty of Foreign Languages, Islamic Azad University (Tehran Central Branch)
Manijeh Kangarani
M.A, Department of Research of Art, Alzahra University

Abstract
The history of Iranian painting is associated with Mani. Scholars call him the first known
Iranian painter. He was also the innovator of a new religion whose instructions passed Iran’s
borders and permeated through countries such as China, India, Egypt, and Rome in his life
and posthumously. It has been narrated that Mani made his instructions understandable to
people through paintings. Since the discovered paintings ascribed to him are limited to one
or two, it is only possible to trace Moni’s art specialties through comparison referring to his
followers' paintings and the narrations available. This article attempts to employ the poetry
collections, literary texts or the illustrated works to better introduce Moni, and to answer the
following questions as well: has Moni been significantly recognized as an Iranian artist in
Persian literature? What aspects of him and his art have been mostly taken into
consideration? Is there a portrait of him available in the Iranian painting? On this basis and
after going through a brief explanation of Mani himself and his art characteristics, we will
study and contemplate upon some of his images available in some literary and artistic texts.
Keywords: Mani, Art, Poetry, Literature, Image

‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
.‫ اﺳﺘﺎدﯾﺎر ﮔﺮوه زﺑﺎن و ادﺑﯿﺎت ﻓﺮاﻧﺴﻪ در داﻧﺸﮑﺪه زﺑﺎنﻫﺎي ﺧﺎرﺟﯽ‬.‫* دﮐﺘﺮاي زﺑﺎن و ادﺑﯿﺎت ﻓﺮاﻧﺴﻪ از داﻧﺸﮕﺎه ﺳﻮرﺑﻦ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‬
.‫** ﮐﺎرﺷﻨﺎس ارﺷﺪ ﭘﮋوﻫﺶ ﻫﻨﺮ‬
‫ﭘﮋوﻫﺸﻨﺎﻣﮥ ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ ‪24‬‬ ‫‪Moni in the Image of Iranian Art and Literature‬‬ ‫‪185‬‬

‫زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﺎﻧﯽ در ﺳﺎل ‪ 216‬ـ ‪ 217‬ﻣﯿﻼدي در ﺷﻤﺎل ﺑﺎﺑﻞ در ﺧﺎﻧﻮادهاي از ﺗﺒﺎر ﺷﻬﺮﯾﺎران اﺷﮑﺎﻧﯽ ﻣﺘﻮﻟﺪ‬
‫ﺷﺪ‪ .‬از ﮐﻮدﮐﯽ ﺑﺎ دﯾﻦ و آﺋﯿﻦ ﭘﺪر ﺧﻮﯾﺶ )ﻣﻐﺘﺴﻠﻪ( ﭘﺮورش ﯾﺎﻓﺖ‪» .‬در ﺳﺎل ‪ 228‬ـ ‪229‬‬
‫اﻟﻬﺎﻣﺎت اﻟﻬﯽ ﯾﺎﻓﺖ و در ﺳﺎل ‪ 240‬ـ ‪ 241‬ﻣﺬﻫﺐ ﺟﺪﯾﺪ ﺧﻮد را اﻋﻼم ﮐﺮد )ﻫﺎﻣﺒﯽ ‪.(4 :1376‬‬
‫وي ﺧﻮد را آﺧﺮﯾﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ آﺳﻤﺎﻧﯽ و آﮔﺎه ﺑﻪ اﺳﺮار اﻟﻬﯽ ﻧﺎﻣﯿﺪ‪ .‬ﺗﻌﺎﻟﯿﻢ او ﺗﻠﻔﯿﻘﯽ از ﻫﻤﻪ ادﯾﺎن‬
‫ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﺮزﻫﺎي اﯾﺮان و ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﺎﻧﺶ ﺑﻮد‪ ،‬از ﻋﺮﻓﺎن زرﺗﺸﺘﯽ و ﺗﺜﻠﯿﺚ ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ ﺗﺎ ﺗﻨﺎﺳﺦ‬
‫ﺑﻮداﯾﯽ و زﻫﺪ و دﻧﯿﺎﮔﺮﯾﺰي ﻣﺎﻧﺪاﺋﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺳﻌﺎدت ﺑﺸﺮ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬و در ﻧﻈﺮ داﺷﺖ ﺑﺎ ﺳﻔﺮ و‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﺳﻔﯿﺮان ﺑﻪ اﻗﺼﯽ ﻧﻘﺎط دﻧﯿﺎ دﯾﻦ ﺧﻮد را ﮔﺴﺘﺮش دﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺑﻪ ﻗﺪرت رﺳﯿﺪن ﺑﻬﺮام اول داﻣﻨﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ او ﻣﺤﺪود ﺷﺪ و ﻋﺎﻗﺒﺖ در ﺳﺎل ‪ 276‬ﻣﯿﻼدي‪،‬‬
‫ﻣﺘﻬﻢ ﺑﻪ ﺑﺪﻋﺖ ﺷﺪه و زﻧﺪاﻧﯽ ﮔﺮدﯾﺪ و ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪاي ﭘﺲ از ﭼﻨﺪ روز در ﻫﻤﺎن زﻧﺪان ﺑﻪ ﻗﺘﻞ‬
‫رﺳﯿﺪ« )رﺿﺎﯾﯽ ‪.(106 :1373‬‬

‫ﻫﻨﺮ ﻣﺎﻧﻮي‬
‫ﻣﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻫﻨﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﺧﺎﺻﯽ داﺷﺖ و آن را ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ اﺑﺰاري در ﺧﺪﻣﺖ ﻣﺬﻫﺐ ﺑﻪﮐﺎر ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬وي‬
‫ﺷﯿﻮه ﺧﺎﺻﯽ ﺑﻪ ﺧﺼﻮص در ﻧﻘﺎﺷﯽ و ﺧﻮﺷﻨﻮﯾﺴﯽ داﺷﺖ ﮐﻪ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﻗﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻦ ﻟﻮﮐﻮك در ﺷﺮﺣﯽ ﺑﺮ ﺧﻮشﻧﻮﯾﺴﯽ ﺻﻔﺤﻪاي از ﻣﺘﻮن ﻣﺎﻧﻮﯾﻬﺎ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫ﻣﺘﻦ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﻣﺮﺗﺐ ﮔﺮدﯾﺪه ﮐﻪ ﯾﺎ ﻓﻀﺎي ﮐﺎﻣﻞ ﺻﻔﺤﻪ را ﺑﺎ ﺳﻄﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﭘﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﯾﺎ‬
‫آن را ﺑﻪ دو ﺳﺘﻮن ﻣﻮازي ﯾﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﻏﻠﺐ ﺑﻪ ﺳﻄﺮﻫﺎي ﻗﺮﻣﺰ ﭘﺮرﻧﮓ ﻣﺎﯾﻞ ﺑﻪ‬
‫زرد ﻣﺤﺼﻮر ﻣﯽﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻄﻮﻃﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﻨﻈﯿﻢ ﺳﻄﺮﻫﺎ ﮐﺸﯿﺪه ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﮔﺎه ﺑﻪ رﻧﮓ‬
‫ﺧﺎﮐﺴﺘﺮي روﺷﻦ و از ﻣﺮﮐﺐ ﻫﻨﺪي رﻗﯿﻘﯽ ﺑﻮده‪ ...‬ﻋﻨﻮان‪ ،‬ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً در ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﺷﺎﻣﻞ ﯾﮏ ﺟﻤﻠﻪ‬
‫ﻃﻮﯾﻞ ﺑﻪ رﻧﮓ روﺷﻦ در ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺻﻔﺤﻪ ﭘﯽ در ﭘﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ...‬ﮔﻞﻫﺎ ﯾﺎ ﭼﯿﻦ و ﺷﮑﻦﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ‬
‫اﻏﻠﺐ ﮔﺮد ﻋﻨﻮان ﻣﯽآﻣﺪ‪ ،‬ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺑﻪ ﯾﮏ رﻧﮓ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﮔﻪﮔﺎه ﺑﺎ ﻧﻘﻄﻪﻫﺎ و ﺧﻄﻮط‬
‫ﺳﻄﺮﻫﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻣﺮﮐﺐ ﻣﺸﮑﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪهاﻧﺪ‪] ،‬ﻣﺎﻧﻮﯾﺎن[ ﺑﺴﯿﺎر راﻏﺐ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ آوردن ﭼﻨﺪ‬
‫ﺳﻄﺮ رﻧﮕﯽ‪ ،‬ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ رﻧﮓ ﺳﺮخ ارﻏﻮاﻧﯽ‪ ،‬آن را دلاﻧﮕﯿﺰﺗﺮ ﮐﻨﻨﺪ )ﯾﻮاﺧﯿﻢ ﮐﻠﯿﻢ ﮐﺎﯾﺖ ‪:1373‬‬
‫‪.(6‬‬
‫ﺗﺬﻫﯿﺐ ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﻣﺎﻧﻮﯾﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ اداﻣﻪ روش ﻫﻨﺮي و‬
‫زﯾﺒﺎﯾﯽﺷﻨﺎﺳﯽ ﻣﺎﻧﯽ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﺪ زﯾﺮا ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ‪:‬‬
‫ﻣﺎﻧﯽ در آﯾﯿﻨﻪ ﻫﻨﺮ و ادﺑﯿﺎت اﯾﺮاﻧﯽ ‪25‬‬ ‫‪Human Sciences‬‬ ‫‪184‬‬

‫وﻇﯿﻔﻪ ﻫﻨﺮ آن ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮﺟﻪ را ﺑﻪ ﻋﻮاﻟﻢ ﺑﺎﻻﺗﺮ ﺟﻠﺐ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﻋﺸﻖ و ﺳﺘﺎﯾﺶ را ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮي ﻓﺮزﻧﺪان ﻧﻮر ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺳﺎزد و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زادهﻫﺎي ﺗﺎرﯾﮑﯽ اﯾﺠﺎد ﻧﻔﺮت ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺗﺬﻫﯿﺐ‬
‫ﮐﺎرﻫﺎي ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﯽ ﮐﻪ ﻧﺰد ﻣﺎﻧﻮﯾﺎن رواج داﺷﺘﻪ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺻﺤﻨﻪاي از ﻧﻤﺎﯾﺶ آزاد‬
‫ﮐﺮدن ﻧﻮر و روﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ راه ﻣﺎﻧﻮﯾﺎن ﺑﺮاي ﻧﻤﺎﯾﺶ روﺷﻨﺎﯾﯽ در آﺛﺎر‬
‫ﺧﻮد از ﻓﻠﺰات ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎ ﺑﻬﺮهﺟﻮﯾﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ )ﺗﺠﻮﯾﺪي ‪ 31 :1375‬ـ ‪.(32‬‬
‫اﻣﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺎﻧﻮﯾﺎن ﺑﻪ ﻫﻨﺮ ﻧﻘﺎﺷﯽ ﺑﯿﺶ از ﺳﺎﯾﺮ ﻫﻨﺮﻫﺎ ﺑﻮد ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﮐﺘﺎب ﻣﺼﻮر ﻣﺎﻧﯽ‪،‬‬
‫ارژﻧﮓ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻌﺠﺰه دﯾﻨﺶ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرﻓﺖ دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ در دﯾﺒﺎﭼﮥ ﻣﺮﻗﻊ ﺑﻬﺮام ﻣﯿﺮزا در‬
‫اﯾﻦ راﺑﻄﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ »ﭘﺲ از آنﮐﻪ ﻣﺮدم از ﻣﺎﻧﯽ ﻃﻠﺐ ﻣﻌﺠﺰه ﮐﺮدﻧﺪ او در ﻏﺎري ﺑﻪ ﻧﻘﺎﺷﯽ‬
‫ﻣﺸﻐﻮل ﺷﺪ ﭘﺲ از ﯾﮏ ﺳﺎل آن را ﻇﺎﻫﺮ ﺳﺎﺧﺖ‪ :‬ﮐﻪ در آﻧﺠﺎ ﺻﻮرت اﻧﺴﺎن و ﺣﯿﻮاﻧﺎت و اﺷﺠﺎر‬
‫و ﻃﯿﻮر و اﻧﻮاع اﺷﮑﺎل ﮐﻪ ﺟﺰ در آﯾﯿﻨﻪ ﻋﻘﻞ ﺑﺪﯾﺪه ﺧﯿﺎل ﺻﻮرت ﻧﺘﻮان ﺑﺴﺖ و ﺟﺰ در ﺻﻮر وﻫﻢ‬
‫و ﮔﻤﺎن در ﻋﺎﻟﻢ ﻋﯿﺎن ﺑﺮ ﺻﻔﺤﻪ اﻣﮑﺎن ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﻧﺸﺴﺖ‪ ،‬ﻣﻨﻘﺶ و ﻣﺼﻮر ﮐﺮد‪ ...‬ﮐﻮﺗﻪﻧﻈﺮان‪...‬‬
‫ﺣﺮﯾﺮ ﻣﺼﻮرش را ﮐﻪ ﺑﻪ ﻟﻮح ارﺗﻨﮕﯽ ﻣﻮﺳﻮم اﺳﺖ ﺳﺮﻣﺸﻖ ﮐﻔﺮ و ﻋﻨﺎد ﻧﻤﻮدﻧﺪ و آن را از ﮐﻤﺎل‬
‫ﻏﺮاﯾﺐ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﮕﺎرﺧﺎﻧﻪ ﭼﯿﻦ ﮐﻪ ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻊ ﺟﻤﯿﻊ ﺻﻮر ﻣﻮﺟﻮدات اﺳﺖ ﻣﺜﻞ‬
‫ﻣﯽﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ« )ﻣﺎﯾﻞ ﻫﺮوي ‪ (268 :1372‬اﮔﺮﭼﻪ اﮐﻨﻮن ﻫﯿﭻ اﺛﺮي از اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﺎﻧﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫روﯾﯿﻦ ﭘﺎﮐﺒﺎز درﺑﺎرة وﯾﮋﮔﯽ ﻧﻘﺎﺷﯽ ﻣﺎﻧﻮﯾﺎن ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫ﻧﻘﺎﺷﺎن ﻣﺎﻧﻮي ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻧﻤﺎدﯾﻦ را ﺑﻪ ﻣﺪد ﻧﻘﺶﻣﺎﯾﻪﻫﺎي ﻗﺮاردادي ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﮕﺎرهﻫﺎ را ﺑﻪ ﻃﺮزي ﺧﻼﺻﻪ ﺑﺎ ﺧﻄﻮط ﻣﻮزون و رﻧﮓﻫﺎي درﺧﺸﺎن ﻣﯽﺳﺎﺧﺘﻨﺪ و ﺑﺎ ﻧﻘﻮش‬
‫اﻧﺘﺰاﻋﯽ ﻣﯽآراﺳﺘﻨﺪ‪ .‬ﮔﺰﯾﻨﻪ رﻧﮕﯽ آنﻫﺎ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﻮد ﺑﺮ ﻻﺟﻮردي‪ ،‬آﺑﯽ روﺷﻨﻔﺎم‪ ،‬ﻧﺎرﻧﺠﯽ‪ ،‬ﺳﺮخ و‬
‫ﺳﺒﺰ‪ .‬ﻫﻤﯿﺸﻪ رﻧﮕﯽ ﯾﮑﺪﺳﺖ )آﺑﯽ ﯾﺎ ﺳﺒﺰ ﯾﺎ ﺳﺮخ( را در ﭘﺲ زﻣﯿﻨﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺑﻪﮐﺎر ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮاي‬
‫اﺟﺮاي ﻫﺮ ﻃﺮح ﻧﺨﺴﺖ ﺧﻄﻮط اﺻﻠﯽ را ﺑﺎ رﻧﮓ ﻗﺮﻣﺰ ﯾﺎ ﺳﯿﺎه ﺑﺮ روي ﺻﻔﺤﻪ ﺻﺎف و ﺻﯿﻘﻠﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﺸﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ درون ﺷﮑﻞﻫﺎ را ﺑﺎ رﻧﮓ ﻣﺎده ﯾﺎ ﺑﺮگ زر ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﯿﺪﻧﺪ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺮﺧﯽ‬
‫ﻗﺴﻤﺖﻫﺎ را ﻗﻠﻤﮕﯿﺮي ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ...‬ﮐﺎرﺑﺴﺖ ﺧﻄﻮط ﻣﻨﺤﻨﯽ اﻫﻤﯿﺖ اﺳﺎﺳﯽ در ﭘﯿﮑﺮ ﻧﮕﺎري و‬
‫ﺟﺎﻣﻪﭘﺮدازي ﻣﺎﻧﻮي دارد‪ ،‬و ﻫﻤﯿﻦ ﻧﻮع ﺧﻄﻮط ﻧﺮم در ﻃﺮاﺣﯽ ﺟﺎﻧﻮران‪ ،‬ﮔﻞﻫﺎ و ﮔﯿﺎﻫﺎن ﻧﯿﺰ‬
‫ﺑﻪﮐﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ )ﭘﺎﮐﺒﺎز ‪.(46 :1383‬‬
‫آﺛﺎر ﻧﻘﺎﺷﯽ ﻣﺎﻧﻮﯾﺎن ﺟﺰ ﺑﺮ روي ﮐﺎﻏﺬ و اﺑﺮﯾﺸﻢ ﺑﺮ دﯾﻮارهﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﻧﻘﺶ ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﻟﯿﮑﻦ‬
‫ﮐﻠﯿﺖ آنﻫﺎ ﺗﻔﺎوت ﭼﻨﺪاﻧﯽ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻧﺪارد‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪ ﺑﻪ رﻏﻢ ﮔﻔﺘﮕﻮ راﺟﻊ ﺑﻪ‬
‫ﭘﮋوﻫﺸﻨﺎﻣﮥ ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ ‪26‬‬ ‫‪Moni in the Image of Iranian Art and Literature‬‬ ‫‪183‬‬

‫اﺷﺎﻋﻪ ﯾﮏ ﺳﻨﺖ ﻫﻨﺮي از ﺳﻮي ﻣﺎﻧﯽ اﺛﺮ ﻣﺼﻮري ـ ﺑﻪ ﺟﺰ ﯾﮏ ﯾﺎ دو ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ او ـ از‬
‫وي ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻧﺸﺪه اﺳﺖ و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪه آﺛﺎر ﺑﺠﺎﻣﺎﻧﺪه از ﻫﻨﺮ ﻣﺎﻧﻮﯾﺎن ﮐﻪ اﺣﺘﻤﺎﻻً ﺑﻪ ﺷﯿﻮه‬
‫ﻣﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺗﺮﺳﯿﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪) ،‬آﺛﺎري ﮐﻪ در ﺗﻮرﻓﺎن‪ ،‬ﻣﺼﺮ و‪ ...‬ﮐﺸﻒ ﺷﺪه( ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻗﯿﺎس ﺑﻪ‬
‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻧﻘﺎﺷﯽ ﻣﺎﻧﯽ ﭘﯽ ﺑﺮد و داﻣﻨﻪ اﯾﻦ ﺗﺄﺛﯿﺮات را در ﻫﻨﺮ اﯾﺮان اﺳﻼﻣﯽ و ﺳﺎﯾﺮ ﮐﺸﻮرﻫﺎ‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫ﻣﺎﻧﯽ در ادﺑﯿﺎت اﯾﺮان‬

‫ﻣﺎﻧﯽ در ادﺑﯿﺎت ﻓﺎرﺳﯽ از ﺷﻬﺮت ﺑﺴﺰاﯾﯽ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﻋﺮان و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن از دو ﺟﻨﺒﻪ اﯾﻦ‬
‫ﺷﺨﺼﯿﺖ را ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ و اﻗﺒﺎل ﻗﺮار دادهاﻧﺪ‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ واﺳﻄﮥ ﻣﻬﺎرت در ﻫﻨﺮ و دﯾﮕﺮ‬
‫ﺑﺪﻋﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻫﺮﯾﮏ از اﯾﻦ دو وﺟﻪ در ادﺑﯿﺎت اﯾﺮاﻧﯽ و ﺳﺮودهﻫﺎي ﺷﺎﻋﺮان دوران ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‬
‫ـ در ﺑﯿﺶ از دوﯾﺴﺖ ﺑﯿﺖ ﺷﻌﺮ ـ اﻧﻌﮑﺎس ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻨﺒﻌﯽ ﺑﺮاي‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ و ﻣﻌﺮﻓﯽ اﯾﻦ ﺷﺨﺼﯿﺖ از آنﻫﺎ ﺑﻬﺮه ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﺠﺎل ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از اﯾﻦ‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎ اﺷﺎره ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺷﺎﻋﺮان ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم وﺻﻒ زﯾﺒﺎﯾﯽﻫﺎي ﻣﻨﻈﺮهاي و ﯾﺎ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻧﮕﺎري و ﯾﺎ ﮔﻔﺘﮕﻮ از ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪي‬
‫و ﭼﯿﺮهدﺳﺘﯽ ﻧﮕﺎرﮔﺮي‪ ،‬ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻧﻘﺎﺷﯽﻫﺎي او و ﮐﺘﺎب ﻣﺼﻮرش ارژﻧﮓ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﻧﺎﺻﺮ ﺧﺴﺮو ﻣﯽﺳﺮاﯾﺪ‪:‬‬
‫ﮐﻪ ﭘﺮ ﻧﻘﺶ ﭼﯿﻦ ﺷﺪ ﻣﯿﺎن و ﮐﻨﺎرش‬ ‫ﮔﺮ ارﺗﻨﮓ ﺧﻮاﻫﯽ ﺑﺒﺴﺘﺎن ﻧﮕﻪ ﮐﻦ‬
‫ﻓﺮﺧﯽ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺳﺘﺎﯾﺶ ﮐﺎخ و ﺑﺎغ ﺑﻮﺳﻬﻞ ﺣﻤﺪوي و ﻣﻨﺎﻇﺮ زﯾﺒﺎي آن از ارژﻧﮓ و ﺗﻨﻮع‬
‫ﻧﻘﻮش آن ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﯽآورد‪:‬‬
‫ﭘﺮ ﻧﻘــﺶ و ﻧﮕﺎر ﭼﻮ ارﺗﻨﮓ ﻣﺎﻧــﻮي‬ ‫ﺑﺎﻏﯽ ﻧﻬﺎده ﻫﻤﺒﺮ او ﺑﺎ ﭼﻬﺎر ﺑﺨﺶ‬
‫و ﯾﺎ در ﺟﺎﯾﯽ دﯾﮕﺮ ﻣﯽآورد‪:‬‬
‫ﯾﮑــﯽ ﻫﻤﭽـﻮ ارﺗﻨﮓ ﻣﺎﻧــﯽ ﻣﺼﻮر‬ ‫ﯾﮑﯽ ﻫﻤﭽﻮ دﯾﺒﺎي ﭼﯿﻨـﯽ ﻣﻨﻘـﺶ‬
‫ﻓﺨﺮاﻟﺪﯾﻦ اﺳﻌﺪ ﮔﺮﮔﺎﻧﯽ در ﻣﺜﻨﻮي وﯾﺲ و راﻣﯿﻦ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از آراﺳﺘﻦ وﯾﺲ ﺑﻪ‬
‫وﺻﻒ زﯾﺒﺎﯾﯽ او ﻣﯽﭘﺮدازد از ﻣﺎﻧﯽ ﻣﺜﺎل آورده و زﯾﺒﺎﯾﯽ ﺗﺼﺎوﯾﺮ ارژﻧﮓ را ﺑﺎ وي ﻗﯿﺎس‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎد ﻧـــﻮ ﺑﻬﺎري ﺑﻮﺳــﺘﺎن را‬ ‫ﭼﻨﺎن ﮐﺮد آن ﻧﮕﺎر دﻟﺴـﺘﺎن را‬
‫ﮐﻪ ﻣﺎﻧﯽ ﺻﻮرت ارژﻧﮓ ﭼﯿﻦ را‬ ‫ﭼﻨﺎن آراﺳﺖ آن ﻣﺎه زﻣﯿﻦ را‬
‫ﻣﺎﻧﯽ در آﯾﯿﻨﻪ ﻫﻨﺮ و ادﺑﯿﺎت اﯾﺮاﻧﯽ ‪27‬‬ ‫‪Human Sciences‬‬ ‫‪182‬‬

‫ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي داﻣﻐﺎﻧﯽ ﺷﺎﻋﺮ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ در اﺑﯿﺎت ﻣﺘﻌﺪد ﺑﻪ ﻣﺎﻧﯽ و ﻫﻨﺮ او ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺎه ﺑﻪ‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ارزﺷﮕﺬاري ﺑﺮ زﯾﺒﺎﯾﯽ اﺛﺮ و ﯾﺎ ﻧﻘﺸﯽ از ﻫﻨﺮ ﻣﺎﻧﯽ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻣﯿــﺎن ﭼــﻮن ﺧﺎﻣــﮥ ﻣﺎﻧــﯽ ﻣﺼﻮر‬ ‫ﺗﻨﺶ ﭼﻮن ﺻﻮرت ارژﻧﮓ زﯾﺒﺎﺳﺖ‬
‫ﮔﺎه ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻧﻮروز و ﺑﻬﺎر و زﯾﺒﺎﯾﯽ و ﻃﺮاوت آن از ﻫﻨﺮ ﻣﺎﻧﯽ ﻣﺜﺎل ﻣﯽآورد‪:‬‬
‫ﭼﻮن ﮐﺎرﻧﺎﻣﮥ ﻣﺎﻧﯽ در آﺑﮕﻮن ﻗﺮﻃﺎس‬ ‫ﻧﮕﺎه ﮐﻦ ﺑﻪ ﻧﻮروز ﭼﻮن ﺷﺪه اﺳﺖ ﺟﻬﺎن‬
‫و ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ‪:‬‬
‫دوم ﭼﻮن ﺳﺒﺰ ﻋﻤﺎري‬ ‫ﯾﮑﯽ ﭼـﻮن ﭼﺘﺮ زﻧﮕﺎري‬
‫ﭼﻬــﺎرم ﻧﺎﻣـــﮥ ﻣﺎﻧﯽ‬ ‫ﺳـﯿﻢ ﭼﻮن ﻗﺎﻣﺖ ﺣﻮري‬
‫ﺳﻌﺪي ﺷﯿﺮازي ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﭘﺬﯾﺮش و ﺑﺎور ﻫﻨﺮ ﻣﺎﻧﯽ در ﻣﻘﺎم ﻗﯿﺎس از وي ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻫﺮدم اﻧﮕﺸﺘﯽ ﻧﻬﺪ ﺑﺮ ﻧﻘﺶ ﻣﺎﻧﯽ روي ﺗﻮ‬ ‫ﮔﺮﭼﻪ از اﻧﮕﺸﺖ ﻣﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﻧﯿﺎﯾﺪ ﭼﻮن ﺗﻮ ﻧﻘﺶ‬
‫ﻋﻄﺎر ﻧﯿﺸﺎﺑﻮري ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﺑﺎور ﻫﻨﺮﻣﻨﺪي ﻣﺎﻧﯽ ﻣﯽآورد‪:‬‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ زﯾﻨﺖ و روﻧﻖ ﻧﮕﺎرﺳﺘﺎن ﻣﺎﻧﯽ را‬ ‫ﻧﮕﺎرﯾﻨﯽ ﮐﻪ ﻣـﻦ دارم اﮔﺮ ﺑﺮﻗﻊ ﺑﺮاﻧﺪازد‬
‫ﭘﺮوﯾﻦ اﻋﺘﺼﺎﻣﯽ ﻧﯿﺰ ﻫﻨﺮ ﻣﺎﻧﯽ را ﺑﺎ زﯾﺒﺎﯾﯽ ﻃﺒﯿﻌﺖ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫زﻧﺪ ﻃﻌﻨﻪ ﺑﺮ ﻧﻘﺶ ارژﻧﮓ ﻣﺎﻧﯽ‬ ‫زﻣﯿﻦ از ﺻﻔﺎي رﯾﺎﺣﯿﻦ اﻟﻮان‬
‫ﻧﻈﺎﻣﯽ زﯾﺒﺎﯾﯽ ﻧﻘﺎﺷﯽﻫﺎي ﻣﺎﻧﯽ را ﺗﺎ ﺣﺪ ﺳﺤﺮ و ﺟﺎدو داﻧﺴﺘﻪ اﻏﻮا ﮐﻨﻨﺪه و آن را ﻋﺎﻣﻞ‬
‫ﮔﺮاﯾﺶ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻣﺎﻧﯽ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺑــﺪو ﺑﮕﺮوﯾﺪﻧـﺪ و ارژﻧــﮓ او‬ ‫زﺑﺲ ﺟﺎدوﯾﯽﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮓ او‬
‫اﻣﯿﺮ ﺧﺴﺮو دﻫﻠﻮي ﻫﻢ ﺑﺮ اﯾﻦ اﻣﺮ اذﻋﺎن دارد و ﻣﯽآورد‪:‬‬
‫ﻃﺮاز ﺳﺤﺮ ﻣﯽﺑﺴﺘﻨﺪ ﺑﺮ ﺳﻨﮓ‬ ‫ﺑﻪ ﻗﺼﺪ دوﻟﺘـﻢ ﻣﺎﻧﯽ و ارژﻧﮓ‬
‫ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس ﻣﺎﻧﯽ در ادﺑﯿﺎت ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﺎد و اﺳﻄﻮرهاي از ﻫﻨﺮﻣﻨﺪ ﻧﻘﺎش و ﻋﻨﻮاﻧﯽ ﺑﺮاي‬
‫ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻫﺮ ﻧﻘﺎش ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪ و ﭘﺮآوازه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﮐﺘﺎب ﻣﺼﻮرش ارژﻧﮓ ﻣﺒﻨﺎي‬
‫زﯾﺒﺎﯾﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﻋﺒﺪل ﻗﺎدر ﺑﯿﺪل دﻫﻠﻮي در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ روﻫﺎ ﭼﻪ ﻗﺪر ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‬ ‫از ﺧﺠﻠﺖ ﭘﺮداز ﮔﻠﺖ ﻣﺎﻧــﯽ و ﺑﻬـﺰاد‬
‫ﻗﺎﺿﯽ اﺣﻤﺪ در ﮐﺘﺎب ﮔﻠﺴﺘﺎن ﻫﻨﺮ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺳﺘﺎﯾﺶ از ﻫﻨﺮ ﺑﻬﺰاد ﻧﻘﺎش ﺑﻠﻨﺪآوازه ﻣﮑﺘﺐ‬
‫ﻫﺮات‪ ،‬ﻧﺎم وي را در ﮐﻨﺎر ﻣﺎﻧﯽ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار داده و آﺛﺎر ﺑﻬﺰاد را ﺑﺎ ﻧﻘﺎﺷﯽﻫﺎي ﻣﺎﻧﯽ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫ﭘﮋوﻫﺸﻨﺎﻣﮥ ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ ‪28‬‬ ‫‪Moni in the Image of Iranian Art and Literature‬‬ ‫‪181‬‬

‫ﮐﻮ داد ﻫﻨﺮوري ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ داده اﺳﺖ‬ ‫اﺳﺘﺎد زﻣﺎﻧﻪ ﺣﻀﺮت ﺑﻬﺰاد اﺳﺖ‬
‫ﺑﺎﷲ ﮐﻪ ﺑﻬــﺰاد از او ﺑﻬﺰادﺳﺖ‬ ‫ﮐﻢ زاد ﺑﺴﺎن ﻣﺎﻧﯽ از ﻣﺎدر دﻫﺮ‬
‫ﻧﯿﮑــﻮ ﺷــﯿﻢ ﺣﻤﯿـــﺪه اﻃﻮار‬ ‫ﻣﺎﻧــﯽ ﻗﻠــﻢ ﺧﺠﺴــﺘﻪ آﺛـﺎر‬
‫در ﻓــﻦ ﻫﻨــــﺮوري ﻣﺴــﻠﻢ‬ ‫اﺳــﺘﺎد ﻫﻨــﺮ وران ﻋﺎﻟــــﻢ‬
‫ﻣﺎﻧـــﯽ ﺑـﻪ زﻣــﺎن او ﻓﺴــﺎﻧﻪ‬ ‫ﺑﻬـــﺰاد ﯾـــﮕﺎﻧــﻪ زﻣـــﺎن‬
‫ﺑﻪ اﺳــﺖ از ﻗﻠﻢﮔﯿـﺮي ﻣﺎﻧﻮي‬ ‫ﻧﮕﺎر زﻏﺎﻟــﺶ ﺑﻪ ﭼﺎﺑﮏ روي‬
‫ﻣﺎﻧﯽ در ﻧﻈﺮ ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ از ﺷﺎﻋﺮان ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺑﺪﻋﺘﯽ ﮐﻪ ﮔﺴﺘﺮش داد‪ ،‬ﻧﻤﺎدي از ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ‬
‫و ﺻﻮرتﭘﺮﺳﺘﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود‪ .‬ﺗﺼﻮر ﺷﺪه اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻮﯾﺎن ﺻﻮرتﻫﺎي زﯾﺒﺎي ﻣﻨﺪرج در‬
‫ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﺧﻮد را ﻣﯽﭘﺮﺳﺘﻨﺪ‪ .‬ﻓﺮﺧﯽ در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ ﻣﯽﺳﺮاﯾﺪ‪:‬‬
‫اﮔﺮﭼﻪ ﺻﻮرت او ﺻﻮرﺗﯽ ﻧﯿﺴﺖ در ارژﻧﮓ‬ ‫ﺑﻪ ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ ﺑﺮ ﻣﺎﻧﻮي ﻣﻼﻣﺘﯽ ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ﻣﺴﻌﻮد ﺳﻌﺪ ﺳﻠﻤﺎن ﻧﯿﺰ در اﺑﯿﺎﺗﯽ ﻣﯽآورد‪:‬‬
‫آن روي ﻧﮑﻮ ﺻﻮرت ﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﻫﻤﺎﻧﺎ‬ ‫ﮔﻤﺮه ﺷﻮد آنﮐﺲ ﮐﻪ ﻫﻤﯽ روي ﺗﻮ ﺑﯿﻨﺪ‬
‫ﺣﺎﻓﻆ ﻣﺎﻧﯽ را ﺻﻮرﺗﮕﺮي ﭼﯿﻨﯽ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫ﮐﻪ ﻣﺎﻧﯽ ﻧﺴﺨﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ زﻧﻮك ﮐﻠﮏ ﻣﺸﮑﯿﻨﻢ‬ ‫اﮔﺮ ﺑﺎور ﻧﻤﯽداري رو از ﺻﻮرﺗﮕﺮ ﭼﯿﻦ ﭘﺮس‬
‫ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس در ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻣﻮاردي ﮐﻪ ﺑﻪ دﯾﻦ و آﯾﯿﻦ ﻣﺎﻧﯽ اﺷﺎره ﻣﯽﺷﻮد ﻧﺎم وي در ﮐﻨﺎر آزر‬
‫ﺑﺖﮔﺮ ـ ﻋﻤﻮي ﺣﻀﺮت اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﺖﺳﺎزي ﺷﻬﺮت داﺷﺖ ـ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻫﻨﺮ او و‬
‫ﻧﻘﺎﺷﯽﻫﺎي ارژﻧﮕﺶ ﻋﻤﻠﯽ ﻫﻤﭽﻮن ﺳﺎﺧﺖ ﺑﺘﺎن ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺴﻌﻮد ﺳﻌﺪ ﺳﻠﻤﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﺎ اذﻋﺎن ﺑﻪ زﯾﺒﺎﯾﯽ ﻧﻘﻮش و ﻫﻨﺮﻣﺎﻧﯽ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫ﺣﺴﻦ و زﯾﺐ ﻟﻌﺒﺘﺎن ﻣﺎﻧﯽ و آذر ﮔﺮﻓﺖ‬ ‫ﺑﺰم او از ﺣﺴﻦ زﯾﺐ ﻧﻈﻢ و ﻧﺜﺮم ﻫﺮ زﻣﺎن‬
‫داﻣﻐﺎﻧﯽ ﻧﯿﺰ در اﯾﻦ ﺑﺎره اﺷﺎراﺗﯽ دارد‪:‬‬
‫ﻟﻌﺒﺖ ﻧـﻪ ﺑــﻪ ﺗﯿــﻎ و رﻧــﺪه آذر‬ ‫ﺻﻮرت ﻧﻪ ﻧﻮك ﺧﺎﻣﮥ ﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ‬
‫ﺷــﺪه ﻣﻨﺴـــﻮخ از آن ﺗﻤﺜﺎل آذر‬ ‫ﺷـﺪه ﻣﺘﺮوك از آن ﺗﺼﻮﯾﺮ ﻣﺎﻧﯽ‬
‫و ﯾﺎ اﻣﯿﺮ ﻣﻌﺰي ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫ﻧﺎﻣﮥ ﻣﺎﻧﯽ ﮐﺠﺎ ﭼﻮن ﻣﺼﺤﻒ ﻗﺮآن ﺑﻮد‬ ‫ﮐﯽ ﺑﻮد ﭼﻮن ﻓﺘﺢ ﺳﻠﻄﺎن داﺳﺘﺎن ﮐﻮدﮐﺎن‬
‫ﻫﻢ ﻣﺎﻧــﯽ ﺻﻮرتﮔﺮ و ﻫﻢ آزر ﺑﺘﮕﺮ‬ ‫ﺑﻮد ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﮕﺮي و ﺑﺘﮕﺮي اﺳــﺘﺎد‬
‫ﺳﻨﺎﯾﯽ ﻏﺰﻧﻮي ﺑﻪ دﻻﯾﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﺎﻧﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﮔﺎه ﺑﻪ ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻫﻨﺮ ﻣﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﯽﭘﺮدازد‪:‬‬
‫ﻣﺎﻧﯽ در آﯾﯿﻨﻪ ﻫﻨﺮ و ادﺑﯿﺎت اﯾﺮاﻧﯽ ‪29‬‬ ‫‪Human Sciences‬‬ ‫‪180‬‬

‫ﺗﺎ ﺑﻬﻨﺪ اﺳﺖ و و ﺑﭽﯿﻦ ﻣﻌﺪن ﮔﻨﮓ وارﺗﻨﮓ‬ ‫ﺗﺎ ﺳﭙﻬﺮ اﺳﺖ و ﻓﻠﮏ ﭘﺎﯾﻪ ﻣﺎه و ﺧﻮرﺷﯿﺪ‬
‫ﺑﺎد آراﺳـﺘﻪ ﺟﺎي ﺗﻮ ﭼﻮ ارﺗﻨﮓ و ﭼﻮ ﮔﻨﮓ‬ ‫ﺑﺎد اﻓﺮاﺧﺘﻪ راي ﺗﻮ ﭼﻮ ﺧﻮرﺷﯿﺪ و ﭼﻮ ﻣﺎه‬
‫در ﺟﺎﯾﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﭘﻨﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻧﻘﺶ ﻣﺎﻧﯽ ﺑﺎﯾﺪت‪ ،‬روﻣﻌﺘﮑﻒ ﺷﻮ در ﺑﻬﺎر‬ ‫زﯾﺐ ﻣﻌﻨﯽ ﺑﺎﯾﺪت اﯾﻨﮏ ﺷﻨﯿﺪي اي ﭘﺴﺮ‬
‫اﺷﺎرة ﻫﻮﺷﻤﻨﺪاﻧﻪ ﺳﻨﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﺑﺮاي دﯾﺪن ﺗﺼﺎوﯾﺮ ﻣﺎﻧﯽ ﺑﺎﯾﺪ در ﺑﻬﺎر ﻣﻌﺘﮑﻒ ﺷﺪ‬
‫اﮔﺮﭼﻪ در ﻧﻈﺮ اول ﺗﺎﯾﯿﺪي ﺑﺮ زﯾﺒﺎﯾﯽ ﻫﻨﺮ ﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ در ﺧﻮاﻧﺶ ﺑﻌﺪي ﻧﺸﺎن از ﺑﺎور ﺷﺎﻋﺮ ﺑﻪ‬
‫ﮐﻔﺮ ﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﺑﻬﺎر ﻧﺎم ﺑﺘﺨﺎﻧﻪ و ﻣﻌﺒﺪ ﺑﻠﺨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺤﺮابﻫﺎي آن ﺗﻤﺎﺛﯿﻠﯽ از ﺑﻮدا‬
‫ﻗﺮار داﺷﺘﻪ اﺳﺖ )ﯾﺎﺣﻘﯽ ‪.(86 :1386‬‬
‫ﻣﻮﻟﻮي ﻧﯿﺰ در دﯾﻮان ﺷﻤﺲ ﻣﺎﻧﯽ را ﺑﻪ ﺑﺘﮕﺮي ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﺪ‪:‬‬
‫از اﯾﻦ ﺳﭙﺲ ﻣﺘﺮاش اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺖ اي ﻣﺎﻧﯽ‬ ‫ﺑﮕﻮ ﺑﻪ ﻧﻔﺲ ﻣﺼﻮر ﻣﮑﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﺻﻮرت‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﺑﺎور ﺗﺤﺮﯾﻢ و ﯾﺎ ﮐﺮاﻫﺖ ﺑﺎزﻧﻤﺎﯾﯽ ﻓﺮم و ﭘﯿﮑﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﯾﺎ ﺣﯿﻮاﻧﯽ در اﻧﺪﯾﺸﻪ‬
‫اﺳﻼﻣﯽ ﻣﻮﺟﺐ اﯾﻦ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻓﺮدوﺳﯽ در رواﯾﺘﯽ ﻣﻨﻈﻮم در‬
‫ﺳﯽ و ﭼﻬﺎر ﺑﯿﺖ‪ ،‬ﺻﺤﻨﮥ ﻣﻨﺎﻇﺮة ﻣﻮﺑﺪان زرﺗﺸﺘﯽ ﺑﺎ ﻣﺎﻧﯽ را ﺷﺮح ﻣﯽدﻫﺪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺎور و اﻋﺘﻘﺎد‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را از ﮔﻔﺘﮕﻮي ﻣﻮﺑﺪان ﺑﻪ ﻧﻈﺎره ﻧﺸﺴﺖ‪.‬‬
‫زﻫﺮ ﮔﻮﻫـﺮي ﮔﻮﻫـﺮش ﺑﺮﺗﺮﺳـﺖ‬ ‫ﮐﺠﺎ ﻧﻮر و ﻇﻠﻤﺖ ﺑﺪو اﻧﺪرﺳـﺖ‬
‫ﻧﮕﺎرﺧﺎﻧﻪ ﭼﯿﻨﯽ و ﻧﻘﺶ ارﺗﻨﮕﯽ اﺳﺖ‬ ‫ﮔﺮ اﻟﺘﻔﺎت ﺧﺪاوﻧﺪﯾـﺶ ﺑﯿﺎراﯾــﺪ‬
‫ﻓﺮدوﺳﯽ در ﭼﻨﺪ ﺟﺎ ﺑﻪ ﻣﺎﻧﯽ اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬در ﺟﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺷﺮح ﺻﺤﻨﮥ ﻧﺒﺮد رﺳﺘﻢ و‬
‫اﻓﺮاﺳﯿﺎب ﺑﻪ ارژﻧﮓ ﻣﺎﻧﯽ و ﺗﻌﺪد رﻧﮓ و ﻧﻘﻮش آن اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺑﺮ او ﮐﺮده ﺻـﺪ ﮔﻮﻧﻪ رﻧﮓ و ﻧﮕﺎر‬ ‫ﯾﮑﯽ ﻧﺎﻣــﻪ ﺑﻨﻮﺷـﺖ ارﺗﻨﮓ وار‬
‫در ﺟﺎي دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم رواﯾﺖ از ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﺷﺎﭘﻮر‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﺮودن ‪ 34‬ﺑﯿﺖ ﺿﻤﻦ ﺑﯿﺎن داﺳﺘﺎن‬
‫ﻣﻨﺎﻇﺮة ﻣﻮﺑﺪان زرﺗﺸﺘﯽ ﺑﺎ ﻣﺎﻧﯽ و ﺷﺮح ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻘﺎﯾﺪ او از زﺑﺎن ﻣﻮﺑﺪان‪ ،‬ﺑﺎ ﺧﺮﺳﻨﺪي ﺻﺤﻨﮥ‬
‫ﻣﺠﺎزات و ﻣﺮگ وي را ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮدوﺳﯽ در آﻏﺎز اﯾﻦ رواﯾﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﯽ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﺮدي‬
‫ﭼﯿﻨﯽ و ﻫﻨﺮﻣﻨﺪي ﺑﯽﻫﻤﺘﺎ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﻘﺎﺷﯽﻫﺎي وي را دﻻﻟﺘﯽ ﺑﺮ ﻣﺪﻋﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮياش‬
‫ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﺪ‪ .‬ﻣﺎﺟﺮا اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫ﮐﻪ ﭼﻮن او ﻣﺼﻮر ﻧﻪ ﺑﯿﻨﺪ زﻣﯿﻦ‬ ‫ﺑﯿﺎﻣﺪ ﯾﮑﯽ ﻣﺮد ﮔﻮﯾﺎ ز ﭼﯿــﻦ‬
‫ﯾﮑﯽ ﭘﺮﻣﻨـﺶ ﻣﺮد‪ ،‬ﻣﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم‬ ‫ﺑﺪان ﭼﺮﺑﺪﺳﺘﯽ رﺳﯿﺪه ﺑﻪ ﮐﺎم‬
‫ز دﯾــﻦ آوران ﺟﻬــﺎن ﺑﺮﺗــﺮم‬ ‫ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﮕﺮي ﮔﻔــﺖ ﭘﯿﻐﻤﺒﺮم‬
‫ﭘﮋوﻫﺸﻨﺎﻣﮥ ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ ‪30‬‬ ‫‪Moni in the Image of Iranian Art and Literature‬‬ ‫‪179‬‬

‫ﻣﺎﻧﯽ ﺷﺎﭘﻮر را ﺑﻪ دﯾﻦ ﺧﻮد دﻋﻮت ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺎﭘﻮر ﺑﺎ ﻣﺸﻮرت ﺑﺎ ﻣﻮﺑﺪان ﺻﺤﻨﮥ ﻣﻨﺎﻇﺮهاي را‬
‫ﺑﯿﻦ اﯾﺸﺎن و ﻣﺎﻧﯽ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ در آن ﻓﺮدوﺳﯽ از زﺑﺎن ﻣﻮﺑﺪان ﺑﻪ ﺷﺮح ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻘﺎﯾﺪ‬
‫ﻣﺎﻧﯽ ﻣﯽﭘﺮدازد‪:‬‬
‫ﺑﻪ ﯾﺰدان ﭼﺮا آﺧﺘﯽ ﺧﯿﺮه دﺳﺖ؟‬ ‫ﺑﺪو ﮔﻔﺖ ﮐﺎي ﻣﺮد ﺻﻮرت ﭘﺮﺳﺖ‬
‫زﻫﺮ ﮔﻮﻫﺮي ﮔﻮﻫـﺮش ﺑﺮﺗﺮﺳﺖ‬ ‫ﮐﺠﺎ ﻧﻮر و ﻇﻠﻤﺖ ﺑﺪو اﻧﺪرﺳــﺖ‬
‫ﮐﺰوﯾﺖ ﭘﻨﺎﻫﺴـﺖ و ﻫﻢ زوﮔﺰﻧﺪ‬ ‫ﺷــﺐ و روزﮔﺮدان ﺳﭙﻬﺮ ﺑﻠﻨــﺪ‬
‫ﻫﻤﯽ ﭘﻨﺪ و دﯾـﻦ ﻣﺮا ﻧﺸــﻨﻮي؟‬ ‫ﺑﻪ ﺑﺮﻫـﺎن ﺻﻮرت ﭼـﺮا ﺑﮕﺮوي؟‬
‫ﺟﺰ از ﺑﻨﺪﮔﯽ ﮐﺮدﻧﺖ ﭼﺎره ﻧﯿﺴـﺖ‬ ‫ﮐﻪ ﮔﻮﯾﻨﺪه ﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﯾﺰدان ﯾﮑﯿﺴﺖ‬
‫ﺳـﺰد ﮔﺮ ز ﺟﻨﺒـﺪه ﺑﺮﻫﺎن ﮐﻨﯽ‬ ‫ﮔﺮ اﯾﻦ ﺻﻮرت ﮐﺮده ﺟﻨﺒﺎن ﮐﻨـﯽ‬
‫در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﻣﺎﻧﯽ در اﯾﻦ ﻣﻨﺎﻇﺮه ﺷﮑﺴﺖ ﺧﻮرده و ﻣﻮﺑﺪان ﭘﯿﺮوز ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻣﺠﺎزات وي را‬
‫ﻃﻠﺐ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﻓﺮدوﺳﯽ در اداﻣﮥ ﻣﺎﺟﺮا ﺑﻪ ﺷﺮح ﻣﺠﺎزات ﻣﺎﻧﯽ ﻣﯽﭘﺮدازد ﮐﻪ در ﺿﻤﻦ ﺑﺮرﺳﯽ‬
‫ﻧﮕﺎرة ﻣﺮگ ﻣﺎﻧﯽ ﺑﻪ آن ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺷﺎره ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﻻزم ﺑﻪ ذﮐﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮدوﺳﯽ وﻗﻮع اﯾﻦ‬
‫ﻣﺎﺟﺮا و ﻣﺮگ ﻣﺎﻧﯽ را در زﻣﺎن ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﺷﺎﭘﻮر ﻣﯽداﻧﺪ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﯾﺨﯽ‬
‫واﻗﻌﻪ ﻣﺮگ و ﻣﺠﺎزات ﻣﺎﻧﯽ در زﻣﺎن ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﺑﻬﺮام اول رخ ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﻣﺎﻧﯽ ﻣﺤﺪود ﺑﻪ دوره و زﻣﺎن ﻣﺸﺨﺼﯽ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﺷﺎﻋﺮان ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻧﯿﺰ‬
‫ﻫﻨﺮ ﻣﺎﻧﯽ را ﻣﻮرد ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻗﺮار دادهاﻧﺪ از آن ﻣﯿﺎن ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ اﺧﻮان ﺛﺎﻟﺚ اﺷﺎره ﻧﻤﻮد ﮐﻪ در‬
‫اﺷﺎراﺗﯽ ﺑﻪ ﻣﺎﻧﯽ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮد ﻣﺎﻧﯽ ﮔﺮ ﺗﻮ ﻧﺰدﯾﮑﯽ و ﮔﺮ دورش‬ ‫زدل ﻧﺰدﯾﮑﺘﺮ ﺑﺎ ﺗﻮﺳﺖ و زﺧﻮن در ﺗﻮ ﺟﺎري ﺗﺮ‬
‫ﯾﺎ در ﺟﺎﯾﯽ دﯾﮕﺮ ﻣﯽآورد‪:‬‬
‫ﭼﻮ ﻧﻘﺎش و ﭘﯿﻐﺎﻣﻮر دوﺳﺖ دارم‬ ‫ﺳــﺘﺎﯾﺶ ﮐﻨﺎن ﻣﺎﻧـﯽ ارﺟﻤﻨﺪت‬
‫ﻫﻢ ارژﻧﮓ آن ﻧﻘﺸﮕﺮ دوﺳﺖ دارم‬ ‫ﻫﻢ آن ﻧﻘـﺶ ﭘﺮداز ارواح ﺑﺮﺗــﺮ‬

‫ﺗﺼﻮﯾﺮ ﻣﺎﻧﯽ در ﻧﻘﺎﺷﯽ اﯾﺮاﻧﯽ‬

‫ﭘﺲ ﺷﺮﺣﯽ درﺑﺎره ﺣﻀﻮر ﻣﺎﻧﯽ در ادﺑﯿﺎت اﯾﺮاﻧﯽ‪ ،‬در اﯾﻦ ﻣﺠﺎل ﺳﻌﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﻪ ﺗﺄﺛﯿﺮ اﯾﻦ‬
‫ذﻫﻨﯿﺖ و اﺷﻌﺎر را ﺑﺮ ﺧﻠﻖ آﺛﺎر ﻧﻘﺎﺷﯽ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﯽ ﻧﮕﺎرهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ از ادوار ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺗﻨﻬﺎ دو ﻧﮕﺎره ﯾﺎﻓﺖ و اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫در آنﻫﺎ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﻣﺎﻧﯽ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻧﮕﺎرهاي از ﺧﻤﺴﮥ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ دوره ﻗﺮاﻗﻮﯾﻮﻧﻠﻮ‬
‫ﻣﺎﻧﯽ در آﯾﯿﻨﻪ ﻫﻨﺮ و ادﺑﯿﺎت اﯾﺮاﻧﯽ ‪31‬‬ ‫‪Human Sciences‬‬ ‫‪178‬‬

‫اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ در ﻣﻮزة ﺗﻮﭘﮑﺎﭘﯽ ﻧﮕﻬﺪاري ﻣﯽﺷﻮد و ﻧﮕﺎرة دﯾﮕﺮي از ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﮥ‬
‫ﻓﺮدوﺳﯽ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﮥ اﺑﻮﺳﻌﯿﺪي ﯾﺎ دﻣﻮت ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺳﺪة ‪ 8‬ﻫﺠﺮي از ﺗﺒﺮﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺻﺤﻨﮥ ﻣﺮگ ﻣﺎﻧﯽ را ﻣﺠﺴﻢ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ در ﻣﻮزة رﺿﺎ ﻋﺒﺎﺳﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫اﺟﻤﺎل ﻫﺮﯾﮏ از آنﻫﺎ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺮرﺳﯽ ﻧﮕﺎره ﻣﺮگ ﻣﺎﻧﯽ‬

‫ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻣﺮگ ﻣﺎﻧﯽ رواﯾﺎت ﻣﺘﻌﺪدي ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺑﻮﻣﻨﺼﻮر ﺛﻌﺎﻟﺒﯽ ﺑﺪن او را‬
‫ﭘﻮﺳﺖ ﮐﻨﺪﻧﺪ و ﭘﻮﺳﺘﺶ را از ﮐﺎه ﭘﺮ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از دروازهﻫﺎي ﺷﻬﺮ آوﯾﺨﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺑﻦﻧﺪﯾﻢ ﮐﺎﻟﺒﺪ او را دو ﭘﺎره ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺮ دو دروازه ﺷﻬﺮ ﮔﻨﺪﯾﺸﺎﭘﻮر ﺑﻪ ﺻﻠﯿﺐ ﮐﺸﯿﺪﻧﺪ و ﺑﺮ اﺳﺎس‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺎﻧﻮي ﺳﺮش را از ﺑﺪن ﺟﺪا ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺮ ﻓﺮاز دروازه ﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﻣﯿﺦ آوﯾﺨﺘﻨﺪ و‪) ...‬دﮐﺮه‬
‫‪ (82 :1380‬ﻓﺮدوﺳﯽ ﺑﺎ ﻗﺒﻮل رواﯾﺖ اول ﻃﯽ داﺳﺘﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺷﺮح آن ﮔﺬﺷﺖ ﺑﺎ ﺧﺮﺳﻨﺪي ﺻﺤﻨﻪ‬
‫ﻣﺮگ ﻣﺎﻧﯽ و ﺑﻪ دار آوﯾﺨﺘﻦ او را ﺷﺮح ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﮐﻪ اﯾﻦ ﺻﺤﻨﻪ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮﮔﺮ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ‬
‫ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﺻﺤﻨﻪ در ﻣﯿﺎﻧﻪ ﮐﺎدري ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ در ﺑﺎﻻي ﺗﺼﻮﯾﺮ در ﮐﺘﯿﺒﻪاي ﺑﻪ ﻗﻠﻢ زر‬
‫و ﺧﻂ ﻧﺴﺦ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﺻﻮرت ﻣﺎﻧﯽ ﻧﻘﺎش ﺑﺮ درﺧﺖ آوﯾﺨﺘﻪ اﻃﺮاف آن ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﻧﻘﻮش‬
‫ﺗﺰﺋﯿﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺑﺎﻻ و ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺗﺼﻮﯾﺮ ‪ 31‬ﺑﯿﺖ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ 4 .‬ﺑﯿﺖ اﻧﺘﻬﺎﯾﯽ از ﺑﺨﺶ ﺑﺎﻻﯾﯽ و ﮐﻞ‬
‫اﺑﯿﺎت ﻗﺴﻤﺖ ﭘﺎﯾﯿﻦ داﺳﺘﺎن اﻧﺘﺨﺎب اردﺷﯿﺮ ﺑﻪ وﻟﯿﻌﻬﺪي را ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻣﺎﺟﺮاي‬
‫ﻣﺎﻧﯽ ﻧﺪارد‪ .‬اﺑﯿﺎت ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ داﺳﺘﺎن ﻧﮕﺎره اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ داﻧﺶ و ﺑﺨﺮدي ﺑﻮد ﺟﻔﺖ‬ ‫ﻓﺮاوان ﺳﺨﻦﻫﺎ دﮔﺮ ﻧﯿﺰ ﮔﻔــﺖ‬
‫ﺑﭙﮋﻣــﺮد ﺷـــﺎداب ﺑــــﺎزار او‬ ‫ﻓﺮو ﻣﺎﻧــﺪ ﻣﺎﻧــﯽ از ﮔﻔﺘـــﺎر او‬
‫ﺑﺮ او ﺗﻨــﮓ ﺷﺪ ﮔﺮدش روزﮔﺎر‬ ‫ز ﻣﺎﻧﯽ ﺑﺮ آﺷـــﻔﺖ ﺑﺲ ﺷﻬﺮﯾﺎر‬
‫ﺑــﻪ ﺧــﻮاري ز درﮔﺎه ﺑﮕﺬاﺷﺘﻨﺪ‬ ‫ﺑﻔﺮﻣــﻮد ﺑـﺲ ﺗﺎش ﺑﺮداﺷــﺘﻨﺪ‬
‫ﻧﮕﻨﺠﺪ ﻫﻤﯽ در ﺳـﺮاي ﻧﺸﺴﺖ‬ ‫ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺖ ﮐﯿﻦ ﻣﺮد ﺻﻮرت ﭘﺮﺳﺖ‬
‫ﺑﺒﺎﯾﺪ ﮐﺸـﯿﺪن ﺳــﺮاﭘﺎي ﭘﻮﺳﺖ‬ ‫ﭼﻮ آﺷﻮب و آرام ﮔﯿﺘﯽ از اوﺳﺖ‬
‫ﺑﺪان ﺗـﺎ ﻧﺠﻮﯾﺪ ﮐﺲ اﯾﻦ ﭘﺎﯾﮕﺎه‬ ‫ﻫﻤﺎن ﭘﻮﺳﺘﺶ آﮐﻨﺪه ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﮐﺎه‬
‫وﮔﺮ ﭘﯿــﺶ دﯾــﻮار ﺑﯿﻤﺎرﺳــﺎن‬ ‫ﺑﯿﺎوﯾﺨﺘـــﻦ ﺑـــﺮ در ﺷـﺎرﺳﺎن‬
‫ﺑـﺪان ﺑﯽوﻓﺎ ﻣــﺮد ﮔﻢ ﮐﺮده راه‬ ‫ﺑﻔﺮﻣــﻮد ﭼﻮﻧــﺎك ﻓﺮﻣﻮد ﺷــﺎه‬
‫ﭘﮋوﻫﺸﻨﺎﻣﮥ ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ ‪32‬‬ ‫‪Moni in the Image of Iranian Art and Literature‬‬ ‫‪177‬‬

‫دل دﯾﻨﯿــﺎن از ﻏـﻢ آزاد ﺷـــﺪ‬ ‫ﺟﻬﺎن ﯾﮑﺴﺮ از ﺷﺎه دﻟﺸــﺎد ﺷﺪ‬
‫ﻫﻤﯽ ﺧﺎك ﺑﺮ ﮐﺸــﺘﻪ اﻓﺸﺎﻧﺪﻧﺪ‬ ‫ﺟﻬﺎﻧـﯽ ﺑﺮ او آﻓﺮﯾــﻦ ﺧﻮاﻧﺪﻧــﺪ‬
‫اﻣﺘﺪاد ﮐﺎدر اﺑﯿﺎت ﮐﻞ ﺻﻔﺤﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ را ﺑﻪ ﺳﻪ ﻗﺴﻤﺖ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪) .‬ﮐﻪ ﺑﺎ اﺣﺘﺴﺎب‬
‫ﻣﺼﺮعﻫﺎ ﺑﻪ ﺷﺶ ﺳﺘﻮن ﻓﺮﺿﯽ ﻋﻤﻮدي ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻘﺴﯿﻢﺑﻨﺪي اﺳﺖ( ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺳﺎﯾﺮ اﺟﺰا در ﮐﻞ‬
‫ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺑﻪ ﺻﻮرت زوج اﻧﺘﺨﺎب و ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪهاﻧﺪ‪) .‬درﻫﺎ و ﭘﻨﺠﺮهﻫﺎ‪ 2 ،‬ﻧﯿﻢ ﺗﻨﻪ زن‪ 2 ،‬درﺧﺖ‪،‬‬
‫‪2‬ﭘﯿﮑﺮه ﺳﻮاره و ‪ 2‬ﭘﯿﺎده و ﺣﺘﯽ ﭘﯿﮑﺮ ﻣﺎﻧﯽ ﻫﻢ در دو ﺟﺎ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪(.‬‬
‫اﺻﻞ واﻗﻌﻪ ﮐﻪ ﺻﺤﻨﻪ ﺑﻪ دار ﮐﺸﯿﺪن ﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ دﻗﯿﻘﺎً در ﻣﯿﺎﻧﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در‬
‫ﻣﺮﮐﺰ ﺗﺎﺑﻠﻮ دو درﺧﺖ ﻧﺨﻞ ﻗﺮار دارد ﮐﻪ ﺧﺎص ﻣﻨﺎﻃﻖ ﮔﺮﻣﺴﯿﺮي اﺳﺖ و ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ اﯾﻦ اﻣﺮ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻫﻨﺮﻣﻨﺪ در ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ وﻗﻮع ﺣﺎدﺛﻪ ﻫﻢ اﺷﺎره ﻧﻤﺎﯾﺪ زﯾﺮا‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ﺣﮑﺎﯾﺖ واﻗﻌﻪ در ﺷﻬﺮ ﮔﻨﺪﯾﺸﺎﭘﻮر رخ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﺑﺮ درﺧﺖ ﺟﻠﻮﯾﯽ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﻣﺎﻧﯽ دﯾﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮد در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺷﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﮐﻤﺮ دارد و ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﻃﻨﺎﺑﯽ از ﮔﺮدن ﺑﻪ درﺧﺖ آوﯾﺰان اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﭘﯿﮑﺮه ﺑﻨﺎ ﺑﻪ رواﯾﺖ ﭘﻮﺳﺖ ﭘﺮ از ﮐﺎه ﺷﺪه ﻣﺎﻧﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و آن دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﺑﺮﻫﻨﻪ ﺑﺮ روي زﻣﯿﻦ‬
‫اﻓﺘﺎده ﺟﺴﺪ ﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﻮﺳﺖ آن را ﮐﻨﺪهاﻧﺪ ﻓﻠﺬا ﻫﯿﭻ ﯾﮏ از اﺟﺰاي ﺻﻮرت و ﺑﺪن وي‬
‫ﻣﺸﺨﺺ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎ رﻧﮕﯽ ﺳﺮخﺗﺮ‪ ،‬ﺗﺮﺳﯿﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﻧﮕﺎره ‪ 4‬ﭘﯿﮑﺮه ﻣﺮد ﮐﻪ دو ﻧﻔﺮ اﯾﺸﺎن ﺳﻮار ﺑﺮ اﺳﺐ و دو ﻧﻔﺮ دﯾﮕﺮ اﯾﺴﺘﺎدهاﻧﺪ‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭘﯿﮑﺮه ﺳﻮار ﺑﺮ اﺳﺒﯽ ﮐﻪ ﻟﺒﺎﺳﯽ ﻣﺘﻔﺎوت از ﺳﺎﯾﺮﯾﻦ و ﺑﻪ رﻧﮓ ﺳﺒﺰ ﺑﺮ ﺗﻦ دارد‬
‫و اﺣﺘﻤﺎﻻً ﯾﮏ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺑﻠﻨﺪﻣﺮﺗﺒﻪ و ﯾﺎ ﻣﻮﺑﺪي زرﺗﺸﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﯿﯽ ﺑﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻌﻠﯿﻤﯽ ﺑﻪ‬
‫دﺳﺖ دارد و ﺑﺎ آن ﺑﻪ ﺟﺴﺪ اﺷﺎره و ﺑﻪ ﻧﻮﻋﯽ ﺷﺎﯾﺪ ﻗﺪرتﻧﻤﺎﯾﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﮑﺮه اﯾﺴﺘﺎدهاي ﮐﻪ‬
‫ﻟﺒﺎﺳﯽ ﺑﻪ رﻧﮓ ﻗﺮﻣﺰ ﺑﻪ ﺗﻦ دارد و ﺑﺎ دﺳﺖ ﺑﻪ ﺑﺎﻻي درﺧﺖ اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ اﺣﺘﻤﺎﻻً ﺟﺰو ﺳﺮﺑﺎزان‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و در ﺣﺎل اراﺋﻪ ﮔﺰارش ﺑﻪ اﺳﺐ ﺳﻮار ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﯿﮑﺮه دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ در ﮐﻨﺎر درﺧﺖ‬
‫ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻣﯿﻠﻪاي در دﺳﺖ داﺷﺘﻪ و در ﺣﺎل ﺿﺮﺑﻪ زدن ﺑﻪ ﺟﺴﺪ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ اﻓﺘﺎده ﻣﺎﻧﯽ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻬﺮه زﻧﺎن و ﻣﺮدان در اﯾﻦ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺑﺎ ﭼﺸﻤﺎن ﺑﺎداﻣﯽ‪ ،‬رﯾﺶ‪ ،‬ﻣﻮ‪ ،‬ﻟﺒﺎس و ﮐﻼه ﻧﻤﺎﯾﺎنﮔﺮ‬
‫ﺳﺒﮏ ﻣﻐﻮﻟﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﺗﺼﻮﯾﺮﻧﻤﺎﯾﯽ از ﯾﮏ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن آﺟﺮي ﺑﺎ دو در ﻗﻮﺳﯽ ﺷﮑﻞ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‬
‫اﯾﻦ ﺑﻨﺎ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ داﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﯾﮏ ﺑﯿﻤﺎرﺳﺘﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﺎﻻي آن و از ﻣﯿﺎن ﭘﻨﺠﺮهﻫﺎ‬
‫ﻧﯿﻢ ﺗﻨﻪ دو زن دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﺴﺪ ﺑﺎﻻي درﺧﺖ ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ اﻧﮕﺸﺖ ﺑﻪ‬
‫دﻧﺪان ﻣﯽﮔﺰد‪ .‬در ﺑﺎﻻي ﭘﻨﺠﺮهﻫﺎ ﮐﺘﯿﺒﻪاي ﺗﺰﺋﯿﻨﯽ و اﺣﺘﻤﺎﻻً ﺑﻪ ﺧﻂ ﮐﻮﻓﯽ ﺑﺎ ﮐﺎﺷﯽﻫﺎي‬
‫ﻣﺎﻧﯽ در آﯾﯿﻨﻪ ﻫﻨﺮ و ادﺑﯿﺎت اﯾﺮاﻧﯽ ‪33‬‬ ‫‪Human Sciences‬‬ ‫‪176‬‬

‫ﻻﺟﻮردي ﻧﺼﺐ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺗﺨﺮﯾﺐ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‬
‫ردﯾﻔﯽ از ﮐﺎﺷﯽﻫﺎي ﺗﺰﯾﯿﻨﯽ ﺑﻪ رﻧﮓ آﺑﯽ در ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻋﻤﺎرت دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان‬
‫ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت ﻣﻌﻤﺎري اﯾﻦ ﺑﻨﺎ را از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺧﺎص دوره ﻣﻐﻮل اﯾﻠﺨﺎﻧﯽ ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﻨﺪ‪ .‬ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه‬
‫ﮐﺘﺎب ﺳﯿﺮ ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﻘﺎﺷﯽ اﯾﺮاﻧﯽ ﻧﻘﻮش ﺟﺰﺋﯿﺎت ﻣﻌﻤﺎري ﺑﻨﺎ را ﺷﺒﯿﻪ ﺑﻪ ﻧﻘﻮش ﻣﻘﺒﺮه اﻟﺠﺎﺗﯿﻮ‬
‫ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ )ﺑﯿﻨﯿﻮن ‪ .(101 :1376‬ﻧﻮﺷﯿﻦ دﺧﺖ ﻧﻔﯿﺴﯽ در ﻣﻘﺎﻟﻪاي ﺑﻪ ﺣﻀﻮر‬
‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻣﻌﻤﺎري ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ در اﯾﻦ ﻋﻤﺎرت ﺣﮑﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﻧﮕﺎره آﺳﻤﺎن در ﭘﺲ زﻣﯿﻨﻪ ﺑﻪ رﻧﮓ ﻃﻼﯾﯽ رﻧﮓ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي‬
‫ﻧﮕﺎرهﻫﺎي اﯾﻦ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺮﯾﻒزاده راﺟﻊ ﺑﻪ اﻟﻬﺎﻣﺎت ﻏﯿﺮاﯾﺮاﻧﯽ در اﯾﻦ ﻧﮕﺎره ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫زﻣﯿﻨﻪ زﯾﺮﭘﺎي اﻓﺮاد ﺑﻪ ﺷﯿﻮهاي ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ﻧﻘﺎﺷﯽ ﭼﯿﻨﯽ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭼﯿﻦ و ﺷﮑﻦ‬
‫ﻟﺒﺎسﻫﺎ ﺑﻪ ﺷﯿﻮه ﻣﺘﺄﺛﺮ از ﻧﻘﺎﺷﯽ ﻣﮑﺘﺐ ﻋﺒﺎﺳﯽ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻧﻘﺎﺷﯽ ﺑﯿﺰاﻧﺲ ﮐﺎر ﺷﺪه اﻣﺎ ﭘﺮ‬
‫ﮐﺮدن زﻣﯿﻦ ﺑﺎ ﮔﻞ و ﺑﻮﺗﻪ از ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت ﻧﮕﺎرﮔﺮان اﯾﺮاﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ رﻋﺎﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫)ﺷﺮﯾﻒزاده ‪.(275 :1370‬‬

‫ﺧﻤﺴﻪ ﻧﻈﺎﻣﯽ‬
‫دوﻣﯿﻦ ﺗﺼﻮﯾﺮ از ﻣﺎﻧﯽ در ﺧﻤﺴﻪ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ دوره ﻗﺮا ﻗﻮﯾﻮﻧﻠﻮ در ﺷﯿﺮاز ﺗﺮﺳﯿﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﮑﺎﯾﺖ ﺑﺎ ﺧﺮوج ﻣﺎﻧﯽ از ري و ﺣﺮﮐﺖ وي ﺑﻪ ﺳﻮي ﭼﯿﻦ آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭼﯿﻨﯿﺎن ﺑﺮاي آزﻣﻮدن‬
‫ﻣﺎﻧﯽ در ﻣﺴﯿﺮ ﻋﺒﻮر وي ﺣﻮض ﺑﻠﻮرﯾﻨﯽ ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ و ﻧﻘﺎﺷﯽ ﻣﺎﻫﺮ ﻣﻮج آب و ﺳﺒﺰه در ﮐﻨﺎرة‬
‫ﺣﻮض را ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻧﻘﺶ ﻣﯽزﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﯽ ﺑﺎ واﻗﻌﯿﺖ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻦ ﻧﻘﺎﺷﯽ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺑﺮداﺷﺘﻦ‬
‫آب ﮐﻮزة ﺳﻔﺎﻟﯿﻦ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺣﻮض ﻣﯽزﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﺷﮑﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﭘﯽ ﺑﺮدن ﺑﻪ ﺣﯿﻠﮥ ﭼﯿﻨﯿﺎن‪،‬‬
‫ﺗﺪﺑﯿﺮي ﻣﯽاﻧﺪﯾﺸﺪ ﮐﻪ ﻧﻈﺎﻣﯽ آن را اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺷﺮح ﻣﯽدﻫﺪ‪:‬‬
‫رﻗﻢ زد ﺑﺮ آن ﺣﻮض ﻣﺎﻧﯽ ﻓﺮﯾﺐ‬ ‫ﺑﺮآورد ﮐﻠﮑﯽ ﺑﻪ آﺋﯿــﻦ و زﯾـﺐ‬
‫ﺳﮕﯽ ﻣﺮده ﺑﺮ روي آن آب ﮔﯿﺮ‬ ‫ﻧﮕﺎرﯾــﺪ از آن ﮐﻠﮏ ﻓﺮﻣﺎنﭘﺬﯾﺮ‬
‫ﮐﺰ و ﺗﺸـﻨﻪ را در دل آﯾﺪ ﻫﺮاس‬ ‫درو ﮐﺮم ﺟﻮﺷﯿﺪه ﺑﯿﺶ از ﻗﯿﺎس‬
‫ﺳــﮕﯽ ﻣﺮده ﺑﯿﻨﺪ ﻧﯿﺎرد ﺷــﺘﺎب‬ ‫ﺑﺪان ﺗﺎ ﭼﻮ ﺗﺸﻨﻪ در آن ﺣﻮض آب‬
‫ﻧﻈﺎﻣﯽ در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﻫﻨﺮ و ﻧﻘﺎﺷﯽ ﻣﺎﻧﯽ را ﻋﺎﻣﻞ ﮔﺮاﯾﺶ ﭼﯿﻨﯿﺎن ﺑﻪ دﯾﻦ وي ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﺗﺼﻮﯾﺮ ﻣﺎﻧﯽ ﻣﺸﻐﻮل ﻧﻘﺎﺷﯽ ﺑﺮ روي ﺣﻮض آب ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﺑﺮﮔﻪ‬
‫ﺗﺼﻮﯾﺮ در ﻣﯿﺎن دو ﮐﺎدر ﮐﻪ ﺣﺎوي اﺑﯿﺎت ﻣﺘﻌﺪد اﺳﺖ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد ‪ 3‬ﺑﯿﺖ در ﺑﺎﻻ و ‪ 8‬ﺑﯿﺖ در‬
‫ﭘﮋوﻫﺸﻨﺎﻣﮥ ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ ‪34‬‬ ‫‪Moni in the Image of Iranian Art and Literature‬‬ ‫‪175‬‬

‫ﭘﺎﯾﯿﻦ ﮐﻪ از ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ ﺻﺮﻓﺎً ‪ 3‬ﺑﯿﺖ از اﺑﯿﺎت ﮐﺎدر ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﻣﻮﺿﻮع ﻧﮕﺎره‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻘﯿﮥ اﺑﯿﺎت ﺷﺮح واﻗﻌﻪاي دﯾﮕﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﺑﯿﺎت ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ داﺳﺘﺎن اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺳــﮕﯽ ﻣــﺮده ﺑﯿﻨﺪ ﻧﯿﺎرد ﺷﺘﺎب‬ ‫ﺑﺪان ﺗﺎ ﭼﻮ ﺗﺸﻨﻪ درآن ﺣﻮض آب‬
‫ﮐـﻪ ﻣﺎﻧﯽ در آن آب زد دورﺑﺎش‬ ‫ﺑﺪان ﺧﺎك ﭼﯿﻦ اﯾﻦ ﺧﺒﺮ ﮔﺸﺖ ﻓﺎش‬
‫ﺑـــﺪو ﺑﮕﺮوﯾﺪﻧــﺪ و ارژﻧـﮓ او‬ ‫ز ﺑــﺲ ﺟﺎدوﯾﯽﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮓ او‬
‫ﻧﻘﺎﺷﯽ در ﺗﺮﮐﯿﺒﯽ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً ﻣﺘﻘﺎرن دو ﺑﺨﺶ را ﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻣﯽﮔﺬارد ﺑﺨﺶ آﺳﻤﺎن ﺑﻪ رﻧﮓ‬
‫ﻃﻼﯾﯽ و ﺑﺨﺶ زﻣﯿﻦ ﺑﻪ رﻧﮓ ﺑﻨﻔﺶ ﻣﻼﯾﻢ و ﮐﻤﺮﻧﮓ ﺑﺎ ﭘﻮﺷﺸﯽ از ﮔﯿﺎﻫﺎن و درﺧﺘﺎن ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫ﮐﻪ ﺳﺮ ﺑﻪ آﺳﻤﺎن ﮐﺸﯿﺪهاﻧﺪ ﺑﺎ رﻧﮓﻫﺎ و ﺷﮑﻮﻓﻪﻫﺎي اﻟﻮان ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﻮض آﺑﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ‬
‫ﺷﮑﻞ داﯾﺮه در ﻣﯿﺎن زﻣﯿﻦ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻻﺷﻪ ﺣﯿﻮاﻧﯽ )ﺳﮕﯽ( در ﻣﯿﺎن آن و ﮔﯿﺎﻫﺎﻧﯽ در‬
‫ﻣﺤﯿﻂ ﭘﯿﺮاﻣﻮﻧﯽ ﺗﺮﺳﯿﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﻟﺒﺎﺳﯽ ﺑﻪ رﻧﮓ ﻗﻬﻮهاي روﺷﻦ ﺑﺎ ﻗﻠﻢ ﻣﻮﯾﯽ ﺑﺮ دﺳﺖ‬
‫ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﺮ ﮐﻨﺎر ﺣﻮض ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﺷﻮد و در ﮐﻨﺎر او ﺳﺒﻮي ﺷﮑﺴﺘﻪ )ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ داﺳﺘﺎن( و دﯾﮕﺮ‬
‫اﺑﺰار و وﺳﺎﯾﻞ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺻﻮرت وي ﻫﯿﭻ وﯾﮋﮔﯽ ﺧﺎص و ﯾﺎ ﻓﺮدﯾﺘﯽ را ﻣﻨﻌﮑﺲ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎﯾﺎن ذﮐﺮ اﺳﺖ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ در ﺳﺎل ‪ 1597‬ـ ‪ 1598‬ﻣﯿﻼدي ﺗﻮﺳﻂ ﻧﻘﺎﺷﯽ‬
‫ﻫﻨﺪي ﺑﺮاي ﻧﺴﺨﻪاي از ﺧﻤﺴﻪ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺗﺮﺳﯿﻢ ﺷﺪه ﮐﻪ در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ در ﺑﺮﯾﺘﯿﺶ ﻣﯿﻮزﯾﻢ‬
‫ﻧﮕﻬﺪاري ﻣﯽﺷﻮد )ﺗﺼﻮﯾﺮ ‪ (3‬اﯾﻦ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺑﺪون ﻣﺘﻦ ﻧﻮﺷﺘﺎري ﺑﻮده و در آن ﺗﻤﺎﻣﯽ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي‬
‫ﻧﻘﺎﺷﯽ ﻫﻨﺪي اﻋﻢ از اﺻﻮل ﺣﺠﻢﭘﺮدازي و ﺳﺎﯾﻪ روﺷﻦ‪ ،‬دورﻧﻤﺎﯾﯽ و ﭘﺮﺳﭙﮑﺘﯿﻮ‪ ،‬ﻧﻘﺎﺷﯽ ﮔﯿﺎﻫﺎن‬
‫و‪ ...‬رﻋﺎﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ و درﯾﺎﻓﺖ ﻣﺎﻫﯿﺖ ﻫﻨﺮ اﯾﺮان ﮔﺴﺘﺮهاي ﻓﺮاﺗﺮ از آنﭼﻪ را ﮐﻪ ﺗﺎﮐﻨﻮن ﺛﺒﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ را‬
‫ﻣﯽﻃﻠﺒﺪ ﻟﺬا ﺑﺮاي ﻧﯿﻞ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻘﺼﻮد ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺣﻮزهﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺑﯽﺗﻮﺟﻬﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺛﺒﺖ ﻣﮑﺘﻮب وﻗﺎﯾﻊ ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﺎﻧﺪه و ﯾﺎ ﮐﻤﺘﺮ ﺑﻪ آن ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬در اﯾﻦ‬
‫راﺑﻄﻪ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬ادﺑﯽ و ﻫﻨﺮي اﻋﻢ از ﻣﮑﺘﻮب و ﻏﯿﺮﻣﮑﺘﻮب ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫راﻫﮕﺸﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت اﯾﺮان ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﯾﮑﯽ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻬﻢ در ﺷﻨﺎﺧﺖ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻫﻨﺮي ﺑﻪﺷﻤﺎر آﯾﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺟﺴﺘﺎر ﺳﻌﯽ ﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻫﻨﺮ و ادﺑﯿﺎت اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﯾﮑﯽ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻬﻢ ﺗﺎرﯾﺨﯽ و اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ اﺷﻌﺎر ﺷﺎﻋﺮان ﻣﺘﻌﺪد ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻫﻨﺮﻣﻨﺪي‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻓﻘﺪان ﻣﻨﺎﺑﻊ و ﻣﮑﺘﻮﺑﺎت و ﺗﺼﺎوﯾﺮ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ او‪ ،‬ﮔﺴﺘﺮه ﺗﺒﺤﺮ و‬
‫ﻣﺎﻧﯽ در آﯾﯿﻨﻪ ﻫﻨﺮ و ادﺑﯿﺎت اﯾﺮاﻧﯽ ‪35‬‬ ‫‪Human Sciences‬‬ ‫‪174‬‬

‫ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪي او در ﻫﻨﺮ ﻫﻨﻮز ﻣﻐﻔﻮل ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻃﯽ اﯾﻦ ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﺸﺨﺺ ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ ﺷﺎﻋﺮان‬
‫ﻣﺘﻘﺪم ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﺸﺎن دادهاﻧﺪ و ﭼﮕﻮﻧﻪ اﯾﻦ ﺗﺼﻮرات و ﺧﯿﺎل ﺷﻌﺮاي‬
‫اﯾﺮاﻧﯽ ﺗﻮﺳﻂ ﻫﻨﺮﻣﻨﺪان ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺟﺴﺘﺎر ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﺗﻨﻬﺎ ﮔﻮﺷﻪاي از زواﯾﺎي‬
‫ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻫﻨﺮ و ﺷﺨﺼﯿﺖ ﻣﺎﻧﯽ را در ﺑﺮﮔﯿﺮد و ﺟﺴﺘﺠﻮ در ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻣﻨﺎﺑﻊ ادﺑﯽ و ﻫﻨﺮي ﻓﺮﺻﺖ و‬
‫ﻣﺠﺎل دﯾﮕﺮي را ﻣﯽﻃﻠﺒﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫ﺑﯿﻨﯿﻮن‪ ،‬ﻟﻮرﻧﺲ‪ ،‬وﯾﻠﮑﯿﻨﺴﻮن‪ ،‬ج‪.‬و ﮔﺮي‪ ،‬ﺑﺎزﯾﻞ‪ .1376 .‬ﺳﯿﺮ ﻧﻘﺎﺷﯽ اﯾﺮاﻧﯽ‪ .‬ﻣﺤﻤﺪ اﺑﺮاﻧﻤﻨﺶ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪:‬‬
‫اﻣﯿﺮﮐﺒﯿﺮ‪.‬‬
‫ﭘﺎﮐﺒﺎز‪ ،‬روﯾﯿﻦ‪ .1383 .‬ﻧﻘﺎﺷﯽ اﯾﺮاﻧﯽ از دﯾﺮﺑﺎز ﺗﺎ اﻣﺮوز‪ .‬ﭼﺎپ ﺳﻮم‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺸﺮ زرﯾﻦ و ﺳﯿﻤﯿﻦ‪.‬‬
‫ﺗﺠﻮﯾﺪي‪ ،‬اﮐﺒﺮ‪ .1375 .‬ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﻫﻨﺮ ﻧﻘﺎﺷﯽ اﯾﺮان )از آﻏﺎز ﺗﺎ ﻗﺮن دﻫﻢ ﻫﺠﺮي(‪ .‬ﭼﺎپ دوم‪ .‬ﺗﻬﺮان‪:‬‬
‫اﻧﺘﺸﺎرات ﻓﺮﻫﻨﮓ و ارﺷﺎد اﺳﻼﻣﯽ‪.‬‬
‫دﮐﺮه‪ ،‬ﻓﺮاﻧﺴﻮا‪ .1380 .‬ﻣﺎﻧﯽ و ﺳﻨﺖ ﻣﺎﻧﻮي‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻋﺒﺎس ﺑﺎﻗﺮي‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺸﺮ ﻓﺮزان‪.‬‬
‫رﺿﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻌﻈﯿﻢ‪ .1373 .‬ﺗﺎرﯾﺦ ده ﻫﺰار ﺳﺎﻟﻪ اﯾﺮان‪ .‬ﺟﻠﺪ دوم‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻗﺒﺎل‪.‬‬
‫ﺳﻨﺎﯾﯽ ﻏﺰﻧﻮي‪ .1359 .‬دﯾﻮان‪ .‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﻣﺪرس رﺿﻮي‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺸﺮ ﺳﻨﺎﯾﯽ‪.‬‬
‫ﺷﺮﯾﻒزاده‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻤﺠﯿﺪ‪ .1370 .‬ﻧﺎﻣﻮر ﻧﺎﻣﻪ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﺎزﻣﺎن ﺗﺒﻠﯿﻐﺎت اﺳﻼﻣﯽ‪.‬‬
‫ﺷﺮﯾﻒزاده‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻤﺠﯿﺪ‪ .1375 .‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕﺎرﮔﺮي در اﯾﺮان‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﺎزﻣﺎن ﺗﺒﻠﯿﻐﺎت اﺳﻼﻣﯽ‪.‬‬
‫ﻗﻤﯽ‪ ،‬ﻗﺎﺿﯽ اﺣﻤﺪ‪ .1383 .‬ﮔﻠﺴﺘﺎن ﻫﻨﺮ‪ .‬ﺗﺼﺤﯿﺢ اﺣﻤﺪ ﺳﻬﯿﻠﯽ ﺧﻮاﻧﺴﺎري‪ .‬ﭼﺎپ دوم‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي‪.‬‬
‫ﮔﺮي‪ ،‬ﺑﺎزﯾﻞ‪ .1369 .‬ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﻧﮕﺎرﮔﺮي اﯾﺮاﻧﯽ‪ .‬ﻋﺮﺑﻌﻠﯽ ﺷﺮوه‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻋﺼﺮ ﺟﺪﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎﯾﻞ ﻫﺮوي‪ ،‬ﻧﺠﯿﺐ‪ .1372 .‬ﮐﺘﺎب آراﯾﯽ در ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ‪ .‬ﻣﺸﻬﺪ‪ :‬آﺳﺘﺎن ﻗﺪس رﺿﻮي‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ زﮐﯽ ﺣﺴﻦ‪ .1364 .‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﻘﺎﺷﯽ در اﯾﺮان‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﮥ اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﺳﺤﺎب‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﺤﺎب ﮐﺘﺎب‪.‬‬
‫ﻣﺴﻌﻮد ﺳﻌﺪ ﺳﻠﻤﺎن‪ .1531 .‬دﯾﻮان‪ .‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﻣﻬﺪي ﻧﻮرﯾﺎن‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﮐﻤﺎل‪.‬‬
‫ﻣﻌﻠﻮف‪ ،‬اﻣﯿﻦ‪ .1374 .‬ﺑﺎغﻫﺎي روﺷﻨﺎﯾﯽ‪ .‬ﻣﯿﺘﺮا ﻣﻌﺼﻮﻣﯽ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺸﺮ ﮔﻔﺘﺎر‪.‬‬
‫ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي داﻣﻐﺎﻧﯽ‪ .1374 .‬دﯾﻮان‪ .‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﻣﺤﻤﺪدﺑﯿﺮ ﺳﯿﺎﻗﯽ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻧﺸﺮ زوار‪.‬‬
‫ﭘﮋوﻫﺸﻨﺎﻣﮥ ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ ‪36‬‬ ‫‪Moni in the Image of Iranian Art and Literature‬‬ ‫‪173‬‬

‫وﯾﺪن ﮔﺮن‪ ،‬ﻟﺌﻮ‪ .2535 .‬ﻣﺎﻧﯽ و ﺗﻌﻠﯿﻤﺎت او‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻧﺰﻫﺖ ﺻﻔﺎي دري‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺧﺮﻣﯽ‪.‬‬
‫ﻫﺎﻣﺒﯽ‪ ،‬ﻟﻮﯾﯽ‪ .1376 .‬ﻫﻨﺮ ﻣﺎﻧﻮي و زرﺗﺸﺘﯽ‪ .‬ﯾﻌﻘﻮب آژﻧﺪ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﻮﻟﯽ‪.‬‬
‫ﯾﺎﺣﻘﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺟﻌﻔﺮ‪ .1386 .‬ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﺎﻃﯿﺮ و داﺳﺘﺎن وارهﻫﺎ در ادﺑﯿﺎت ﻓﺎرﺳﯽ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﻌﺎﺻﺮ‪.‬‬
‫ﯾﻮاﺧﯿﻢ ﮐﻠﯿﻢ ﮐﺎﯾﺖ‪ ،‬ﻫﺎﻧﺲ‪ .1373 .‬ﻫﻨﺮ ﻣﺎﻧﻮي‪ .‬اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞﭘﻮر‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻓﮑﺮ روز‪.‬‬