HANDBOUND

AT THE

UMVERSITY OF
TORONTO PRESS
 /Q /

M. MAN^ILII ASTEONOMICON^
LIBER QVAKTVS
 M. MANILII
ASTRONOMICON
LIBER QVARTVS

RECENSVIT ET ENARRAVIT

A. E. HOVSMAN

LONDINII
APVD GRANT RICHARDS
MDOCCCXX
114^':<^37
 Although this Fourth book preaents more difficultiea of detail than
any other of the five, and has exacted from me the writing of a very
long commentary, it has not the essential difficulty, astrological or
astronomical, of books ii and iii and the only parts of it which
;

need to be explained or illustrated in a preface are the verses

294-386, 408-501, and 744-817.

oni ooz? In II 693-737 we were apprised that each of the 12

Zyi-6oo .

signs
.,..,,.
is divided mto
,» . ,,,11
12 portions called dodecatemories,
and that the 12 dodecatemories in each sign are allotted to the
12 signs in order. But this device is not confusing enough to
mantle the frauds of astrology; and the 12 signs, thus parcelled
and mixed by twelfths, are now to be parcelled and mixed anew by
thirds. Manilius calls this department of his art decanica.
Every sign is divided into three parts consisting of 10 degrees
each, 30 that the zodiac, with its 360 degrees, contains 36 of them.
These 36 parts, beginning with the P' of Aries, are allotted to the
dominion of the 12 signs, beginning with Aries himself, in regular
succession and triple recurrence, so that each sign dominates three
of them, and those three fall at the three angles of an equilateral
triangle inscribed in the circle.
VI M. MANILII

The'signs are divided and distributed thus

Aries Aries
Aries Taurus Leo Taurus
Gemini Gemini
Cancer 1 Cancer
Taurus Leo Virgo 2 Leo
l3 Virgo Virgo
'1 Libra 1 Libra
Gemini 2 Scorpius Libra 2 Scorpius
.3 Sagittarius .3 Sagittarius
1 Capricorn 1 Capricorn
Cancer 2 Aquarius Scorpius 2 Aquarius
3 Pisces .3 Pisces

Sagittarius

Capricorn

Aquarius Scorpius
.3 Sagittarius
'1 Capricorn
Pisces 2 Aquarius
3 Pisces.

Through confusion and negligence Manilius has disturbed the

arrangement by allotting the T* and 2°'* parts of Pisces to Aries and
Taurus instead of Capricorn and Aquarius.
This division of the 12 signs into 36 parts measuring 10 degrees
each isfound in other astrologers, and by some of them the thirds
are called SiKavol. But more commonly they use the term ScKavucr
to signify, not 10 degrees of the zodiac, but a power presiding over
them. This power is nowhere except in Manilius a zodiacal sign.
It is natural to connect the triple division of a sign by decads with
the similar though less accurate division of the month which is

eflfectedby the Egyptian week of ten days. A special name

is

assigned to each SeKavocr by Hephaestio l 1, and these names are

easily recognised as Egyptian and as identical in many cases with
the names assigned in Egyptian lists (Brugsch Geogr. Inschr.
Altaegypt. Denkm. pp. 131-84, Daressy Annales du Serv. des
 ASTRONOMICON IV vii

Antiqu. de 1'^gypte i pp. 79-90) to certain celestial beings, which

however are not called by any Egyptian term akin to BtKavol,

are not attached to zodiacal but rather to extra-zodiacal constella-

tions, and are sometimes more or fewer than 36. Of their emblems
figured by Lepsius Chronol. d. Aegypt. i pp. 66 sq. none presents or
resembles a complete human form, but each consists of an assemblage
of signs, among which a bird or a human head or limb is often to be
recognised. The names of StKavoi in the Hermes of Pitra's analect.
sacr. et class. v ii pp. 285-90 (codd. Mosqu. 415 et Vind. med. Gr.

23) are further removed than Hephaestio's from the Egyptian those ;

in Firmicus math. iv 22 8-19 further still those in C.C. A.G. vi pp. ;

73-8 (codd. Vind. phil. Gr. 108 et Par. Gr. 2419) have no resemblance
to them, and are said in the Paris MS to be given Kara XaXSatwv
<f)(j}vda: To each name is attached in C.C.A.G. VI an emblem
for inscription on an amulet of some special stone these emblems :

are mostly arrangements of lines, with hooks at the ends, within

circles. Pitra's Hermes gives a description of each StKavoa; and the
forms described are for the most part human, often with the heads of
lower animals. In C.C.A.G. ii pp. 153-7 (codd. Ven. Marc. 334 et
Par. Gr. 2420) there is a chapter from the astrologer Achmes (saec.
x) with a different set of descriptions derived from a tradition which
has left its mark elsewhere. Of the P' Sexavoo- of Aries we read
here «v t>/ X^V' avToi d^tvrj, i)v Kal OkXu and again in
diropplxpai,

Westermann's paradoxogr. pp. 147-8 (Psellus, quoting Teucer Baby-

lonius) «iVi yap ev iKadTi^ Ttjv ^wStwv Tpeicr KaT£i,X.(yixivoL 8eKavol
TTOLKLXop.Opf^Ot, 6 /ifV KaTC;i(COV TrkXiKVV, O S' €l<r dWo T6 l(T)(rjlXaTL(T-

ixkvoa- dK6vLa-/j.a. This figure with the axe appears as the 1'* ScKavocr

of Aries in Bianchini's so-called planisphere, perhaps of the 2'"' cen-

tury after Christ (S. Reinach R6pertoire de la statuaire i p. 118, Boll
sphaer. tafel v).
Manilius, as I have said, is the only author who subjects these
divisions of 10° to the dominion of signs of the zodiac. Astrologers
for the most part allot them to the seven planets : Firm. ii 4 2 sq.,

Paul. Alex. fol. C 2-3, Porph. isag. pp. 199 sq., C.C.A.G. ii pp.
153-7, VI pp. 73-8, cod. Par. Gr. 2420 fol. 108 (Boll sphaer. p. 11).
The planets succeed and recur in the usual descending sequence,
Saturn Jupiter Mars Sun Venus Mercury Moon (though in
C.C.A.G. VI pp. 75-8 the scribe has made some blunders) ; but the
series begins with Mars in the P* decan of Aries, and consequently
(since 36 ismore than 7x5) it also ends with Mars in the
1 S"^**

decan of Pisces, so that Mars holds two consecutive decans, and one
 viii M. MANILII

decan more tlian any other planet. In this connexion we encounter

the term Trpoo-WTrov : Paul. Alex. C 2 irepl Siv cTrt^^ovo-i KttTa SeKavoK
TT p o(r (aTT <av ev TOior i(i' ^u^Sioicr ot ^' dcrTepecr and to. Kara ^wSiov ck
TTJ(T S€KavtKrj(r Stayuo/x^wacwo- Ttov eVTa dcTTe/JWV Trp6(ruyrra, iv oT(r

\aLpov(rLV wrirep kir\ twv ISidiV oiKrjTTjpMV, Porph. isag. pp. 199 Sq.
exovcTL 5e (ot ScKavoi) Kai TrpdcrwTra twv dcrTep^ov, aTiva crvixirdOeLav e^^ovcri

TTpocr Tovcr €iriK€ip.€VOV(r avToicr d^rrepacr. olov VTTodov tov ijAiov elvai

T p-oipif t', SeKavo) a', Trpoo-wwo) ^, C.C.A.G. II p. 153 4 sq. (KacrTov

^(^Siov Tpia TrpocruiTra lyeL ^toi Tpelcr SeKovovo", Kal cKao-TOV irpocruiTTOv

TTpocr eva tu)v cTTTa dcrTepcjv (rvyyeveLav «x^'» V i p. 157 Tre/at twv
TrapavaTeAAdvTWv €Vt eKao-TO) SeKavw, a (i.e. ScKavot) AeyovTai Kat
Trpocrcojra do-Te/xDv. A Tr/jdo-wTrov is virtually a decan considered as
the domain of a planet. In Bianchini's marble each figure of a decan
has above it a medallion containing the head of one of the gods who
give their names to the seven planets ; and their order is the same as
in Firmicus and Paulus and the rest : Mars Sun Venus over the three
decans of Aries, Mercury Moon Saturn over those of Taurus, Moon
Saturn Jupiter over those of Libra : the remainder are lost.

Paul. Alex. fol. Al ^x" ^^ '''^ ^qidtov deKavova fxh rpeia, ixoipacr S^ \'.

C.C.A.G. I p. 150 5 sq. (from TeuKpoa- 6 Ba^vXuviod) lirriov 6ti. iv 'iKacrTov fySto»'

SeKavovtr ^x^' rpeta' e/cacrrocr 5^ beKavb(r KeKXripuTaL fJLolpacr d^Ka. Leont. niech.
Maass. comni. in Arat. pp. 569 sq. SiypTjixevov Se toO ^uiSiaKOv ctV t/3' ^ipSia ^rt
Staipe^Tai ^KajTov tuv i^(f)Siuv etV noipaa X', etV SeKavovcr y'. SeKavbcr Si ecm
S6vafj.i(r tlct SiKa /Moipacr irepiexovcra
(^qiSiu}. In anon. irepl aetcrfj.Cji>
ev ti^
Wachsm. Lyd. ostent. ed. SeKav6<T and SeKanoipia are used
2 pp. 173 sq.
alternatively for ^ of a sign. Heph. Theb. i 1 (Engelbr. p. 48 7 sq.)
eKdcTTOv ^(^iSiov Tpelcr a<f>d)pLcrav SeKavoi/cr Kara SeKaixoLpLalov Sid<TTr)iJLa: he gives
their names for each sign, and the destiny awaiting those men who have each
decan for their horoacope, /cara rb 6\o<Txepecr ovk dvTLTrpaTToi<rr]cr eripacr alTiacr :

the signs, apart from their decans, he does not represent as affecting destinies.
Firm. math. ii 4 1-3 singula siyna in trea partes diuiduntur, singulae autem
partes habent singulos decanos, ut sint in singulis signis terni decani, qiLoriLm
singiLli ex triginta partibus denas possident partes et dominium suiLm ac
potestatem in x j)artes exerunt. srLiit autem injinitae potestatis et infinitae licentiae
et qui fata hominum suae potestatis auctoritate designent. sed et ipsi decani
singulis stellis deputantur, et si cum ipso decano stella fuerit, licet sit in alieno
domicilio, sic est habenda quasi in siio sit domicilio constituta ; suo enim (^cumy
decano constituta haec eadem perficit quae in signo suo constituta decernit. in
Ariete primus decanus Martis et secundus Solis, tertiiLS Veneris ; Tatiri primus
decanus Mercurii et secundua LtLnae, tertius Saturni and so the planets recur ;

in descending order till in Piscibus tertius Martis. iv 22 3 A'A'A' vi itaque

. . .

decani omnem zodiacum possident circulum, et iier xii signorum mLmerum iste
deoriLm numerus, id est decanorum, dixiiditur. Porph. iaag. pp. 199 sq. tov
j^LjiSLaKOv kukXov elcr SdiSeKaTrjiibpLa TeTiJ.riij.ivov, TOVricrTLv elcr t/3' fcjSSia, ^repa
Tit.riij.aTa Xs" vvidevTO oi iraXatot, ov^rrLvao' eKdXeaav SeKavovcr. /cat rovTova iixiptaav
KaTo, ^l^Slov oeKa iJ.oipa<r Apxeiv, 5:6 Kal SeKavb<T /caXetrat. vrr^KeivTai Si rovTOL<T rola
 ASTRONOMICON IV ix

SeKavotff oi elprj/j.^voi iv rf l^qidiaKi^ kvkXo) TrapavaT^Wovrecr. ^x^^'^'- ^^ i^^'- irp6<T(i}ira

Tuiv f dffT^piov, aTiva (TV/nrddeiav l^x^i"''' Tpocr Toiicr ^TriKeifjiivovcr avroicr daTipacr.
olov vir6dov Tov ifKiov elvai. 'Y^ fxoipq. i', deKavip TTpiliTui, Trpoixuirifj $. iirel oOv
eipT^Ka/j.ev t6v yjXiov ffrjfxaiveiv rd ^vxiKa, evprjcreiff ttjv ^pvxw tov TOiOVTOV IwavSpov,
OvfUKrjv, iroXefMoxapT], (piXoirXov, Kal tA Sfxoia. virbOov Sk ir6.\iv elvai Tbv ijXiov <V>
fioipq.K', SeKavi^ SevTipip, irpo(ruTrtf}'H\iov. (T-qfnaivei Tbv TOiOVTov XafMTrpbv etvai Tr\v

^vxv'^ Kal (pi^-OTifiov Kal <f>i\6So^ov Kal ovKiri TrdXefLOxapff. xjrrbdov Sk TrdXii' tSv
^\iov eXvai. 'V f.oip(i \', SeKavQ Tpirt^, irpo^rdnrti) $. crrjfxaivei Si tov TOiovTov etvai
6r]\vK6^vxov, drf\vfi.op<pov, ^rraitrxpov, \ayvbv, Kal to. bfxoia . . . ^KKeivTai Si Kal twv
SeKavwv Kal tQiv rrapavaTeWdvTuiv avTo1<T Kal tQv Trpocrdoirwv to. drroTe\i<Tfi.aTa rrapd
TeijKpov ToO Ba^v^uviov.
The SfKavoi are ignored by Manetho, Ptolemy, and Vettiu3 Valens, and
are left in peace by Sextua empiricus.

From the words of Firmicus, iv 22 2 Nechepso, iusiissimus Aegypti

imperatw et astrologiis ualde hmus, decanos omnia uitia
i^er ipsos

ualitiidinesq^te collegit ostendens quam ualitudinem qui decanus efficeret,

and from Porphyry's mention of ol iraXaLoi in isag. p. 199, it would
seem that the term Sexavoa- occurred in the work bearing the names
of Nechepso and Petosiris, which belonged perhaps to the 2"'' century
before Christ. The first extant example of its astrological use is in
papyr. Brit. mus. cxxx pp. 133-9), a geniture not earlier than
(catal. i

A.D. 81 : 11. 66-8 SeKavw 8evTe/3w (comprising Aries 14° 6') KaXovfxkvi:^
(TiVTa\op, 89-91 SeKavw SeuTe/Jw (of Taurus) KaXovfxevaj apdid, 171 SC[.

Se/cavbv ^ov/xw^ (comprising Scorpius 18°). In another geniture,

pap. Brit. mua. xcviii (catal. i pp. 128 sq.), perhaps of A.D. 154, it

occurs thrice, but its sense and grammatical construction are alike
obscure. Teucer Babylonius, whom Porphyry isag. p. 200 and others
name as an authority on SeKavot, perhaps wrote in the P' century
after Christ, as also did Chaeremon, to whom Porphyry ap. Euseb.
praep. euang. iii 4 (p. 92) attributes a mention of Tao- etV toio-
SeKavouo" TO/xao".
Outside astrology found as early as the 2°*^ century
SeKat-oo- is

before Christ, papyr. Tebtun. 27 31 rwv KaTo. Kw/xyyv ScKavwv twv

«^vAaKtTwv, where it is the title of an officer of police ; it recurs in
pap. Tebt. 251, of the V^ century before Christ, where its sense is not
apparent; in pap. Oxyr. ii 387, of the V^ century after Christ,
SeKavoi appear in company with a-TadfjLovxocr, eK</)d6too" (ec^oStKoo-?),

and Trpo(firiTr]cr ; in Cagnafs inscr. G-r. Rom. i 1046 SeKavwv twv «v

o-ToXo) TT/aatTcuptw (a.d. 166) the word signifies some sort of naval
officer; in Vegetius its military meaning is defined, r. mil. ii 8
decani, denis militibus praepositi. SeKavtKocr is found earlier : pap.
Hibeh i 96 21 (259 b.c.) SeKavtKov ( = decurionis), and elsewhere
in the abbreviation Ae, e.g. 81 16 (238 B.C.) with AoxayoV;
X M. MANILII

90 6 (222 B.C.) SiKaviKoa-, 91 15 (244 or 219 B.c.) SeKaviKoa- with

iStwTvjcr (miles gregarms). SeKavta is employed and explained by
Arrian tact. 6 1 toi/ Se X6xov Kal cttix^^ ^^V TLvea- ovofMd^ova-Lv, 01 8e

SeKavlav, tvxow oUt ck SeKa 6 X6\oa- '^]v (he has said in 5 5 that
the Aoxocr may consist of 8 or 10 or 12 or 16 men).
Although these words are not correctly or analogically formed
from SeKa, it seems clear from their use both within and without
astrology that they contain the signification of the number 10.
Perhaps they were coined in the camp and are soldier's Greek
though and SeKaSapxoa- ought to have been sufficient.
SeKapxija-

Salmasius however conteuds, de an. clim. p. 559, that 8e/cavo'o- is

'
Chaldaean nam J<ipV*l iHis est imago
',
'
pro facie uel Trpoa-wTro) . . .

ea uox sumitur'. My colleague Professor A. A. Bevan informs me

that this word is Aramaic and according to Jewish tradition is

pronounced deydhid.

408-fim
"^^® ^^ degrees of each sign are now to be examined, not
as combined in decads, but singly and separately. Certain
of their number will be found to sufFer from immoderate heat or cold,
drought or moisture, and by consequence to exert untoward
influences. The doctrine of Manilius is tabulated on the next page.
But between verses 489 and 490 there is an evident gap in the text,
which has swallowed at least one pars damnanda of Aquarius, perhaps
more, and perhaps one or more of Capricorn. The number oii^artes
damnandae, after this loss, is 101* out of 360. There is only one
place where so many as three of them occur consecutively, 29, 30, —
TT]^ 1 two are found together in four places, 'V 6, 7
: tt 30, n 1 ; j

^30, TlJ 1 1T|^ 28, 29; perhaps in a fifth, T 10, 11. The widest
;

interval between any two (apart from the gap in the MSS after 489)
is of eleven degrees, <v 28- b 8 ; there are two intervals of seven,

n 8-14, K 18-24, and six of six. If Capricorn and Aquarius are

omitted as subject to doubt, the number of partes damnandae in a
sign ranges from eleven in Cancer to seven in Pisces. In all the
signs the 23''^ degree is immune, and so is the 2°*^, unless Aquarius

* Scaliger and between them niade 13 mistakes in enunieration,

his printers
all of which are exactly reprodueed by Mr Bouch^-Leclercq astr. Gr. p. 236.
In that vitiated table the partts damnandae are 98, but Mr Bouche-Leclercq
adds them up wrong and announces the sum as 70 ; and this cipher is religi-
ously copied out by Breiter vol. ii p. 124, though in his own text of Manilius
the partes damnandae amount to 106. And it ie complained that I am not
always civil to my predecessors.
ASTRONOMICON IV XI

PARTES DAMNANDAE
xii M. MANILII
was an exception; the 16*'' and perhaps the l^"" are immune in all
but Sagittarius. The 25"" is a jmts damnanda in eight of the twelve,

the 27"' in six ; and if the verse or verses now missing after 489
were present the P' or 7'" or 29"* or 30"» might be brought to a
levelwith the 27*.
have found no counterpart to this scheme anywhere
I else, and I
have discovered no plan or principle at the bottom of it.

Hepbaestio i 1 givss the \a/xirpal ixoipai of the 12 signs. These have no

relation to anything visible in the heavens nor to any fact of astrononiy.
There are 64 XafjLirpal fioipai out of 360 (Mr Bouch^-Leclercq's table p. 236 omits
2 of them), and their frequency ranges from 7 in the sign of Leo to 4 in Gemini
and Libra. The scheme has nothing to do witli that of Manilius, for a good
many /jLolpaL vi^hich are Xafnrpai in the one are damnandm in the other : the 27"' of
Aries, the l?"' and 28"' and 30''' of Taurus, and so on.
Paulus D —
1-2 has a table of novoixoiplai, that is degrees of the zodiac
fol.

—
separately considered, but this too stands in no relation to Manilius. It
attributes all the degrees of a sign in regular and recurring order to the
dominion of the seven planets, and it is not represented as signifying any
distinctions of good and evil. His table t^ct KaTo. rpiyuvov /xovo/Moipia^r in
Q 3-4 equally foreign to our purpose.
is

Firmicus viii 19-30 enumerates one by one all the degrees of all the 12 signs
and describes their special influence as horoscopes. These chapters too have no
relevancy here for example, in Manilius the 6*'' degree of Aries is non saluhris,
:

but Firmicus says in Arietis imrte vi quiczimqne habuerit horoscopum, erit

omiCMS regum et potentium iudicum maximorum, illustribus ornatus dignitatis
insignibus et omnia in se gloriae ornamenta circumferens. The title of another
chapter, iv 22, de uacantihns locis et plenis, looks promising at first, but the
scheme wliich it expounds is not even a scheme of /j.ovo/j.oLpiai. According
to Firmicus, and, if we take his word for it, to Nechepso, the three decani
to whom each sign is attributed do not occupy its whole extent a certain :

number of successive degrees they occupy, and these are pleni ; a certain
number, also successive, they do not, and these are tiacui. Thus in Aries the
three decani occupy only the degrees 4-8, 18-21, 27-30 the degrees 1-3, 9-17, ;

22-26 are unoccupied and therefore inferior, 7iam qui nec horam nec aliquam
atellam in plenis hahuerint jMrtibus erunt miseri destituti semper et pauperes.
It is manifeat that this has nothing in common witli Manilius.

744-817 -^^^®^ ^ ^°^g geographical preamble Manilius unfolds the

plan upon which the lands and regions of the earth are
allotted to the dominion of the several signs of the zodiac. It is
one of six or more competing systems, and it differs from all the rest
much more than it agrees with any. Three of these are registered
by Hephaestio i 1 (pp. 47-66 Engelbr.) and in cod. Laur. xxviii 34 ;

fol. 153"- sqq. printed by A. Ludwich on pp. 112-9 of his Maximus

there is a coUection of five, two or more of which are blended in

C.C.A.G. IV pp. 180-2 and vii pp. 194-212.

 ASTRONOMICON IV xiii

The simplest and evidently the oldest is that givenby Paulus

Alexandrinus fol. A 2-4 and B 2, recurring in Ludw. Maxim. pp.
112-9, and, with Egyptian constellations named instead of Greek, in
cod. Vat. Gr. 1056 fol. 28" printed by F. Boll on p. 296 of his sphaera,
and again, with only one important difference, in an Armenian MS
from which it has been extracted at C.C.A.G. iv p. 126.

Aries Uepa-ia-

Taurus Ba^vAwv
Gemini : KaTnraSoKLa
Cancer 'ApfKvia
Leo Acrta
Virgo : 'EAAao' or 'Iwvia or 'EAAao- Kal 'Iwvia
Libra : Ai/5v>; or AifSvrj Kal Kvp-jvrj
Scorpius : 'IraAta (Cretenses cod. Armen.)
Sagittarius : KprjTrj (Itali cod. Armen.)
Capricornus ^vpia
Aquarius AiyvTrToo-
Pisces : 'lv8ia or 'EpvOpa BdXacra-a Kai 'IvSik^ X^P^'

Itwas devised when the world was small and nothing mattered much
beyond the eastern Mediterranean and the west of Asia. The west
and north of Europe are unknown to it there is no Scythia nor even ;

any Ethiopia or Arabia the only far distant land which enters its
;

circle is India. It shows aflSnity with Manilius only in four or at most

five signs : Aries, Virgo, Sagittarius, Pisces, and perhaps Aquarius.

Next, as it seems, in antiquity, and nearer than the others to
Manilius, is the scheme of Dorotheus Sidonius, reported by Hephaestio
pp. 47-66 and recorded after him in Ludw. Maxim. pp. 112-9 the :

verses which Hephaestio cites from Dorotheus' poem are collected

in Koechly's Manetho pp. 113 sq. and C.C.A.G. vi pp. 93 sq. The
lands of earth have now become too many for the signs of the zodiac,
and some constellations are charged with the care of three or more
countries apiece.

Aries : Babylon and 'Appafiirj ydrwv xdovha- AiyvTTToto

(probably the country between the Red Sea
and the by many geographers
Nile, assigned
not to Africa and Egypt but to Asia and
Arabia)
Taurus Media and Arabia and Egypt (apparently
Arabia east of the Red Sea and Egypt west
of the Nile)
XIV M. MANILII

Gemini Cappadocia, Perrhaebia (presumably Thessaly),

and Phoenicia
Cancer Thrace and Ethiopia
Leo : Greece, Phrygia, and o-rd/Aa Uovrov
Virgo Rhodes, Cyclades, Arcadia, Ocean, Achaea,
Laconia
Libra : Cyrene and Italy
Scorpius : Carthage, Hammonia, and Sicily
Sagittarius : Gaul and Crete
Capricornus : Cimmeria
Aquarius : (KXi/Ma ttJo- AiyvirTov koX rj Mea-t] tQv Trora/xwv)*
Pisces : {)) 'Epvdpa OdXacra-a ewcr twv 'QKeavov poCJv).*

Dorotheus has thus given the 12 signs dominion over some 30

countries Manilius has nearer 50 to dispose of, and he diflPers from
:

Dorotheus and Paulus in making some effort to show that his

disposition is not aimless or arbitrary and that reasons exist at least
in certain cases for the association of land and sign. Only ten
regions, Arabia, Ethiopia, Phrygia, Rhodes, Arcadia, Italy, Carthage,
Hammonia, Crete, and the eastern ocean, are clearly allotted to the
same signs by Dorotheus and by Manilius, whose scheme is the
foUowing.

Aries Hellespont, Propontis, Syria, Persia, Nile and

Egypt
Taurus : Scythia, Asia, Arabia
Gemini Euxine, (Thrace ?), Ganges and India
Cancer Ethiopia
Leo Phrygia, Cappadocia, Armenia, Bithynia,
Macedonia
Virgo : Rhodes, loniae urbes, Dorica rura, Arcadia,
Caria
Libra Italy
Scorpius : Carthage, Libya, Hammonia, Cyrene, Sardinia
and other islands
Sagittarius : Crete, Sicily,Magna Graecia
Capricornus : the West and North-West, Spain, Gaul,
Germany
* Under Aquarius and Pisces flephaestio neither names Dorotheus nor__

cites verses from his poem, but pretty clear that Dorotheus is his
it is

authority for these particulars, as Ptolemy, also unnamed, is his authority for
the particulars which immediately foUow these. AtyvtrToa; which has already
been assigned to Taurus, is here perhaps the Delta.
 ASTRONOMICON IV xv

Aquarius : (Egypt 1), Tyre, Cilicia, (Lycia ?)

Pisces : Euphrates, Tigris, the eastern ocean, Parthia,

Bactra, Babylon, Susa.

A
very different scheme, more methodical in appearance, is pro-
pounded by Ptolemy tetr. pp. 15"-19 ed. Camerar. 1535 and sum-
marised in Heph. Theb. pp. 47-66, Ludw. Maxim. pp. 112-9, Lyd. de
ostent. Wachsm. pp. 158-60. He divides the inhabited earth into four
quadrants, after Eratosthenes, by two lines drawn from west to east
and from north to south and roughly corresponding to the parallel
and meridian of Ehodes. The north-west quadrant he assigns to the
P* zodiacal trigon collectively, Aries Leo Sagittarius the south-east ;

to the 2"'', Taurus Virgo Capricorn the north-east to the 3"*, Gemini
;

Libra Aquarius ; and the south-west to the 4"", Cancer Scorpius

Pisces. But certain lands in the quadrant have special affinity with
certain signs in the trigon thus, to take the l'* trigon and the
:

north-west quadrant, Aries is most closely related to Britain, Gaul,

Germany, and Bastarnia. Moreover lands situate at the inner angle
of a quadrant have affinity with the trigon ruling the quadrant
diametrically opposite ; so that the north-westerly countries of the
south-east quadrant, ruled by Taurus Virgo and Capricorn, are
related also to the signs of the P* trigon, and Aries in particular is

thus brought into connexion with Coelesyria, Palestine, Idumaea,

and ludaea, countries external to his own quadrant.
There are further two systems of distribution KaTo. fiepoa-, by
which the lands of earth are allotted not to signs but to portions of
signs. One of these is set forth by Valens i 2 pp. 6-14 and thence
copied into Ludw. Maxim. pp. 112 sqq. The other, copied in the
same place, is given by Hephaestio pp. 47-66 and is ascribed by him

to* ciAAoi or Tiv€(r or AiytVTtot or 'fiSa^i^oo-. For Aries Taurus

Gemini Cancer and Leo this system differs more or less considerably
from that of Valens for Virgo Libra Scorpius and Sagittarius there
;

is in the extant text of Valens no provision of domains for Capri- ;

corn and Pisces the two systems agree, and for Aquarius they do not
differ much. Little method or care is observable in either, and the
same country is often subjected to two or more dominations in both :

Syria for instance finds no fewer than eight morsels of the zodiac
incumbent over it. It will be enough to cite Aries and his subject
lands as a specimen of both systems.
* At 47 20 under Ariea he says uir "iTnrapxoj Kal ol TraXaLol tQv Myvirriwv
p.
Kark 5i,upicrav, but at p. 60 30 sqq. under Sagittarius he ascribea to
ixipo(x

Hipparchua a distribution differing from that of Odapsus.

xvi M. MANILII

Valens
eWt B( KpuZ vTToriTaynkva KXifiara rdSf
ffnrpocrOLa, Ba/SvXwvia
Kf<f)aXrj, 'EXvfiaia
2«^ia, Hfpcricr

apKTTfpa, ^vpia KoiXrj Ka\ ot (TVVfy^tld roTTOi

Kara rrjv fTri(TTpo(f>rjv tou Trpo<rw7rov Ba/SvXwvia (again)

Kara to crrrjdocr 'Apfxfvia

VTTO rovcr wp.ov(r OpaKr]

Kara rr^v KOiXiav K.aTnra8oKLa Kal 2ovo"ia Kal 'EpvOpa 6dXa(r(ra

Ktti rj 'FvTTapd (whatever that may be)
oTTicrOia, A.tyvTrro(T Ka\ 6 llfpcnKoa- ti/ceuvoo".

AlyvTrrioi
Kara filv rov dpicrrfpuv Siixov Ba/SvXcovia
Kard 8f ruv Sf^tov OpaKr)
Kard 8f To (rrrjOocr 'Apfifvia

Kard Sf TrXfvpdcr 'Apa/3ia r) Trpha AtyvTrrov

Kard TTjV pdxi^v ««' KoiXiav Ilfp(rl(r Kal KaTnraBoKia, Mfcro-
Trorafiia, 2vpia, 'l^pvOpd OdXaa-a-a,

Thereno need to speak of later variations, accommodated to the

is

progress of history, such as are cited from Arabian sources in

C.C.A.G. IV p. 126, vii pp. 137-9, v iii pp. 131 sq. In some of
these the planets accompany (as indeed they do in Ptolemy)
or even supersede the zodiacal signs ; and fragments of systems
allotting regious of the earth to planetary control are found in the

Bernese scholia of Lucan, Usener p. 288, and in the late dTroTeAeo--

fxariKrj Trpayfiarfia falsely attributed to Stephanus of Alexandria,
pp. 22 sq. ed. Usen., ind. schol. Bonn. 1879-80.
Signs of the zodiac are figured on certain coins of certain towns
(Eckhel. doctr. num. uet. iii pp. 283-5, Barclay Head num. 1911
hist.

pp. 775 sq., 779, 815 sq.), and in some cases the association of town
and sign accords with one or other of the foregoing systems Aries :

on coins of Antiochia ad Oronten and Cyrrhus (Syria Manil.); of

Nisibis (Babylon Doroth.) Leo on coins of Miletus (Asia Paul.
;

Alex.) ; Scorpius on coins of Commagene (Ptol.) ; Capricorn on coins

of Commagene and Zeugma (Syria Paul. Alex.). But Libra on coins
of Palmyra has no countenance from our astrologers, and Sagittarius
on coins of Rhesaena and Singara no better parallel than the KaTa
T^v ovpdv MfcroTrorafiia of Odapsus.
In my commentary I have noted under each sign of the zodiac
 ASTRONOMICON IV xvii

the agreement, complete or partial, of Paulus, Dorotheus, Ptolemy,

Valens, and '
the Egyptians ' with Manilius. Their contradictions
of Manilius, in allotting to one sign regions which he allots to
another, are too numerous to mention ; but I will here note their
varieties of opinion regarding the regions which Manilius makes
subject to Aries.

Hellespont : T Manilius
Sc Kara t^v Kc^aA^i/ and also KaTo. ra. i(r\aTa
ktrl Tov (TTOfxaToa- Valens, Tot dpia-Tepd and
also €v Se^totcr Odapsus
Propontis : T' Manilius
^ Dorotheus (o-To/xa IIovtov), dpca-Tepd Valens,
KaTo. Ti~jv K€(f>aXi'jV 'alii'

Syria : T Manilius, Ptolemy (KoiXr] 'Svp[a, IlaAaio-Tm/,

'ISovfJLaia, 'lovSaia), dpiaTepd Valens, KaTci
TTjv pd\iv Kal KoiXiav Hipparchus et
Aegyptii*
y^ Paulus, KaTo, Tr)v KoiAiav Valens, 'alii'
n /xeo-a Valens
5X €v Toto- fifa-oLcr Valens
f KaTa To orTrjOocr OdapSUS
w ifnrpoa-Oia Valens, KaTo. ti]v dpia-Tepav X^^P"-
Kal To aTrjdoa- 'alii'
K Ko-rd To. [xkaa Valens, Odapsus
Persia : T Manilius, Pauhis, Se^ta Valens, kotoi tJjv pdxiv
Ka\ KoiXiav Hipparchus et Aegyptii
b Ptolemy, Dorotheus (KXip.a M>ySiKo'v), KaTa
Touo- wp,ova Valens
TIJ KaTa Tov o-Ta;(vv '
alii

K /^eo-a Valens, Odapsus

Egypt T Manilius, oTrio-^ia Valens
b Dorotheus
;IX' Paulus, Dorotheus (KAt/xa Trja AlyvTTTov)
n Ptolemy (>) kcctw x^P^ '''W AiyiVTov), fjLeaa

Valens
=^ fiea-a Odapsus
f cTTt Toio- Ifiirpoadioia irocrlv Odapsus
l^ KaTtt TVfv KoiXiav Valens (fi-karf AtyvTTToo"),
'alii.'

* livpla may here be an error for Souo-^a.

G Gemblacensis, Bruxellensis 10012, saec. xi

L Lipsiensis 1465, saec. xi

L^ eiusdem corrector non multo minus antiquus

M Matritensis M 31, scriptus circa an. 1417

* editoris coniecturae, magnam partem anno 1903 prolatae in

libri I editione pp. 95-99
 M. MANILII
ASTRONOMICON
LIBER QVARTVS

QviD tam sollicitis uitam consumimus annis

torquemurque metu caecaque cupidine rerum
aeternisque senes curis, dum quaerimus, aeuum
perdimus et nuUo uotorum fine beati

5 uicturos agimus semper nec uiuimus umquam,

pauperiorque bonis quisque est, quia plura requirit

1-118 prooemium 1-22 frustra homines spe metu curis uotis se cruciare,
cum omnia fato regantur 1 quid. non causam quaerit, quae in hominum
natura posita est, sed rationem, quam nullam esse significat 3 senes curis,
Hor. epist. i 7 85 amore senescit habendi, ii 2 82 sq. insenuitque libris et curis |

dum quaerimue, quaerendo, ii 7 sq. patriam ., dum dabat,

. . eripuit, Plaut.
Pseud. 685 certa mittimus, dum incerta petimus. Sen. dial. x 9 1 operosius
occupati sunt, ut melius possint uiuere ; inpendio uitae uitam instruunt
4 nullum nobis uotorum finem proponentes, quo cum peruenerimus, beati
eimua. Hor. epist. i 2 56 semper auarus eget; certumuotopetefinem, Lucr.v 1430-3
trgo hominum genus incassum Jrustraque laborat semper et in curis consumit
]

inanibus aeuom, nimirum quia non cognouit quae sit habendi finis et omnino
\
\

guoad crescat uera uoluptas 5 agimus ut Hor. serm. ii 6 111 agit laetum con-
uiuam. Sen. ep. 1316 inter cetera mala hoc quoque habet sttiUitia : semper incipit
uiuere, quam Epicuri uocem dicit, 23 9 male uiuunt qui semper uiuere incipiunt,
Mart. 1 15 11 sq. non est, crede mihi, sapientis dicere uiuam '. seranimis uita est
'
|

crastina : uiue hodie, v 58 cras te uicturum, cras dicis, Postume, semper cras . . .

uiues ? hodie iam uiuere, Postume, serum est : ille sapit, quisquis, Postume,
\

uixit heri. Stoeberus, nisi forte Vierschrotus fuit, adfert Tarentinorum dictum
Athen. 166 F rovcr fiiv aXXoucr dvdpunrovcr oia rb ipCKoTroveicrdaL koI irepl T&a-
ipyaaia(T dtaTpi^eiv irapaaKeva^eadaL f^v, avTova bk 5ta Tacr avvovaiaa Kal
Taa rjSdvaa ov fj.iWeiv &XX' ijdr] ^iQvai 6 bonis GL^, honus LM quia*,
qui GLM, quo cod. Flor. et usque a ScaUgero editores, qui pauperior bonis
interpretantur pauperior bonorum. at non potest quaeri quid, qui plura requirit,
pauperior sit, neque magis quid quisque eo pauperior sit quo requirit plura ;
A
2 M. MANILII

nec quod habet numerat, tantum quod non habet optat^

cumque sibi paruos usus natura reposcat
materiam struimus magnae per uota ruinae
10 luxuriamque lucris emimus luxuque rapinas,

utrumque enim rationem habet apertam et ita natura comparatum est, quae
sententia undique decantatur, uelut Publ. Syr. 286 is minimum eget mortalia

qui minimum cupit, Sen. ep. 2 6 non qui parum habet, sed qui plus cupit, pauper
est, 90 38 auaritia paupertatem intulit et multa concupiscendo omnia amisit,
Appul. apol. 20 is plurimum habebit qui minimum desiderabit, Cens. de die nat.
I 4 quoniam quisque non quanto plura possidet, sed quanto pauciora optat, tant»

est locupletior, Claud. in Ruf. i 200 semper inops quicumque cupit, Auson. 309 3

(Peip. p. 406) quis diues ? qui nil cupiet. quis pauper ? auarus. itaque recen-
tiores lacobo duce abrupta interrogationum serie, quam ad u. 11 usque continuari
apparet, par uersuum 6 sq. cum eisque, quod consectarium est, 8-11 pro praedica-
tionibus accipi iubent. quod cum fieri non pateretur oratio, Barthius adu.
p. 914 uersus 6 et 7 deleuit, Bentleius noua nec leni mutatione adhibita scripsit
quo plura pararit. ipse unam Utteram adieci. bonis ablatiuus causali
significatione ponitur, ut huius pauperior bonis similia sint Hor. carm. ui 5
39 Carthago probrosis altior Italiae ruinis, Sil. iii 585 nobilior sit Roma
sq. \

malis, Man.
i 779 sq. Scaeuola trunco (an parti trunca) nobilior quibus addo \ ;

V 404 sq. censibus aequantur conchae, lapidumque nitore {rapidumque notori libri,
lapidum Scaligero praeeunte Salmasius sed idem sine sensu nitori ; f uerat opinor
nitoro) uix quisquam est locuples, id est lapides nitidi, immenso pretio parati
|

(uide Plin. n.h. xii 84, Tac. ann. iii 53 quisquam locuplea
fin.), efficiunt ut uix
sit. bona sua quemque quod quam.
pauperiorem ac non ditiorem reddunt ;

quam ratione caret, habet tamcn causam et ipsam peruersitatis plenam quia
plura requirit nec quod habet numerat sed id tantum optat quod non habet. Sen.
ep. 119 6 qui multum habet, plus cupit, 9 neminem pecunia diuitem facit, immo
contra nulli non maiorem sui cupidinem incussit, de ben. ii 27 3 maiora cupimus
quo maiora uenerunt, luu. xrv 139 sq. crescit amor nummi quantum ipsa pecunia
creuit et minus hanc optat qui non habet, Gell. ix 8 1 multis egere qui multa
\

habeat, magnamque indigentiam nasci non ex inopia magna sed ex magna copia,
3 minus habendum esse ut minus desit, Hor. carm. iii 16 17 sq. crescentem sequitur
cura pecuniam maiorumque fames, Prud. hamart. 256 auri namque fames parto
\

fit maior ab auro 8 sibi Bentleius, sui libri ut ii 123, quod quam alienum sit
intellegetur ex Sen. ep. 94 18 natura enim uidemus, cui usum sui reddit qui
remouet obstantia. hoc loco rerum usus dicuntur, quos desideret natura humana,
ut in 123-5 in sexta diues numeratur copia sede atque adiuncta salus rerum^ \

quarum altera quanti contingant usus monet, altera quam diuturni, iv 165
|

tenax animi nullosque effusus in usus, Hor. epist. i 12 4 pauper enim non est,
cui rerum suppetit usus. non multum habet similitudinis Horatianum carm.
II 11 4 sq. nec trepides in usum poscentis aeui pauca, cum is, quem Horatius
\

dicit, usus *^on reposcatur uerum reposcat, uelut Lucr. vi 9 ad uictum

quae fiagitat usus, Liu. xxvi 43 7 quae belli usus poscunt suppeditentur.
Bentlei emendationi subscribit Lucretius 17 sq. nil aliud sibi naturam
ii

latrare, nisi utqui corpore seixmctus dolor absit etc.

|
9 fortunas in altum
extruimus quae ex alto ruant. per uota, 127 crescendo cadet et uotis in damna

ferelur, Sen. dial. xi 4 2 alius diuitias, quas optauerat, metuit et uoto laborat suo
10-313 in GL extant ante III 400, ubi uide adnotata 10 luxu rapinas^
 ASTRONOMICON IV 3

et summum census pretium est effundere censum ?

soluite, mortales, animos curasque leuate

totque superuacuis uitam deplete querellis,
fata regunt orbem, certa stant omnia lege

15 longaque per certos signantur tempora casus.

nascentes morimur, finisque ab origine pendet.
liinc et opes et regna fluunt et, saepius orta,
paupertas, artesque datae moresque creatis
et uitia et laudes, damna et compendia rerum.
20 nemo carere dato poterit nec habere negatum
fortunamue suis inuitam prendere uotis
aut fugere instantem : sors est sua cuique ferenda.

emimus, luxiiria consequimur ut nostras opes diripiant alii 11 Petr. 120 86

luxuriam spoliorum et censum in damna furentem 13 deplete Scaliger, deflere
libri, cuius uerbi nec formam oratio nec notionem sententia recipit ; neque enim

cum fletu fiunt hae quae toUi iubentur querellae. Scaliger attulit Stat. Ach.
I 8 sq. si ueterem digno depleuimus {defleuimus cod. Brux.) haustu, da fontes \

mihi, Phoebe, nouos, ubi non eiusdem generis ablatiuus est ; eiusdem Luc. v
333 exhausta . sanguine turba
. . 14 Diog. Laert. vn 149 /ca^' eifiapfjievrjv
d^ (pa<n TO, wdvTa ylvecrdaL 'KpiKntnrocr Kal YloaeiSixivioa
. . . /cai Ti-qvdiv . . .

15 casus GM, cursus L. i 53 sq. singula nam proprio signarunt tempora

casu longa per assiduas complexi saecula curas matbematici ueteres
I

16 C.I.L. II 4426, carm. epigr. Buech. 1489, aspice quam subito marcet quod
floruit ante, \
aspice quam subito quod stetit ante cadit. nascentes morimur \

finisque ab origine pendet. eundem uersum subscriptum habet etiam alter

titulus C.I.L. XI 3273 iustas ob causas Orellio Mommseno Buechelero ficticius
uisus. Sen. dial. i 5 7 fata nos ducunt et quantum cuique temporis restat prima
nascentium hora disposuit, vi 10 5 si mortumn tibi filium doles, eius temporis quo
natus est crimen est ; mors eniin illi denuntiata nascenti est, remed. fortuit. 2 2
nascenti mihi protinus natura posuit hunc terminum, H.f. 874 prima quae uitam
dedit hora carpit, Oed. 987 sq. omnia secto tramite uadunt primusque dies dedit\

extremum, Sil. iii 135 extremumque diem primus tulit, Hom. II. xx 127 sq., xxiii
78 sq., XXIV 209 sq. 17 hinc cod. Flor. et Huetius, tunc GLM 18 creatis
LM, creati GL^. illud reduxit Bentleius collatis iv 533 sq. geminamque creatis \

mortem fata dabunt, v 199 sq. arma creatis uenandi tribuil \

adde Prop. n 22 :

17 unicuique dedit uitium natura creato 19 laudes lacobus, clades libri.

cladibus felicitas contraria ponenda erat nunc uitiis apte respondent laudes,
:

ut Cic. n.d. n 72 ita factum est in superstitioso et religioso alterum uitii nomen,
alterum laudis, pro Sex. Rosc. 48 te intelleges inopia criminum summam laudem
Sex. Roscio uitio et culpae dedisse, Plin. ep. ra 6 2 aut uitia celat aut laudes . . .

parum ostentat 20 carere dato Bentleius, caret damno libri antecessit :

damna. hoc, neminem damno carere, ne tum quidem, si Stoicorum opinione

uerum esset, sententiae conueniret illam oppositionem, carere dato, habere
:

negatum, confirmant sequentia, fortunam inuitam prendere, instantem fugere

21 prendere M, pendere GL uotis G, uobis LM cod. Venetus 22 sua
 4 M. MANILII

an, nisi fata darent leges uitaeque necisque,

fugissent ignes Aenean, Troia sub uno
25 non euersa uiro fatis uicisset in ipsis ?

aut lupa proiectos nutrisset Martia fratres,

Roma casis enata foret, pecudumque magistri

in Capitolinos duxissent fulmina montis,

includiue sua potuisset luppiter arce,

30 captus et a captis orbis foret ? igne sepulto
uulneribus uictor repetisset Mucius urbem,
solus et oppositis clausisset Horatius armis

pontem urbemque simul, rupisset foedera uirgo,

tresque sub unius fratres uirtute iacerent ?

cuique cod. Flor., uacuique GLM cod. Venetus 23-105 fato omnia regi inde
colligitur quod multa inexpectata usu ueniunt quaeque nemo sibi promittere
audeat. luu. vii 194-201 distat enim quae sidera te excipiant modo primos
\

incipientem | adhuc a matre ruhentem. si Fortuna uolet, fies de

edere uagitus et \

rhetore consul ; si uolet haec eadem, fiet de consule rhetor.

|
Ventidius quid enim ? \

quid Tullius ? anne aliud quam sidus et occulti miranda potentia faii ? seruis
\ \

regna dabunt, captiuis fata triumphum. idem multis exempUs comprobat

Firmicus math. i 7 23 an Barthius adu. p. 915, aut G, at L^, ad LM, id cod.
Venetus, fortasse quid ? 24 fugissent M, fulsissent GL Germ. phaen. 644 ;

fulserit libri pro fugerit. Verg. Aen. ii 632 sq. ducente deo flammam inter et
hostis expedior ; dant tela locum fiammaeque recedunt, Ouid. met. xv 440 sq.
I

non tota cadet te sospite Troia ; flamma tibi ferrumque dabunt iter, fast. iv 799
|

sq., ex Pont. i 1 33 sq., Stat. silu. iii 3 188 sq. sub uno non euersa uiro, Aenea
sospite sospes uide ii 3 uictamque sub Hectore Troiam ibique adnotata, iv 766
:

25 fatis in ipsis, tum ipsum cum interiret 26 proiectos GL', proiectus

LM 27 enata LM, et nata G. TibuU. ii 5 26 stabant humiles in louis arce
casae, Ouid. fast. v 93 sq. hic, ubi nunc Roma est, casa rara fuit . . .

28 duxissent F. lunius, auxissent GLM, ausissent cod. Venetus fulmina

codd. Flor. et Bodl., flumina GLM, lumina cod. Venetus fulmina, Capitolinum
Tonantem ; perperam enim Bentleius louem EUcium inteUegit, cuius in Auentino
ara fuit simpUcem et insequenti uersu firmatam lunii coniecturam proba-
runt Huetius Bentleius lacobus Bechertus, prae qua ceterae adeo sordent ut
omittendae uideantur. quod ad montis pluratiuum attinet, dixerat Propertius
IV 9 3 eductos, pecorosa Palatia, montes 29 Cic. ii Verr. rv 129 in Capitolio,
hoc est in terrestri domicilio louis 30 a addidit ScaUger captis G, capitis
LM. captis, quonim urbs Troia capta sit, ut Verg. Aen. rs 599 bis capti Phryges
31 mutius GL, iuuenis M urbem GL-, orbem LM recte lacobus
*
Mucius uuhieribus ignem sepeUuit coUato Sen. ep. 24 5 spectator destillantis
'

in hostili foculo dexterae stetit nec ante remouit nudis ossibus fluentem manum,
quam ignis illi ab hoste subductus est adice Val. Max. .iil 3 ext. 5 (Hieronymus)
:

rupit . uerbera, fidiculas laxauit, soluit cculeum, lamminas extinxit prius

. .

quam efficere potuit ut (Theodotus) tyrannicidii conscios indicaret 33 pontem

GM, montem L rupisset, rescidisset et irrita fecisset 35 i 779 Horatia
 ASTRONOMICON IV
35 nulla acies tantum uicit : pendebat ab uno
Roma uiro regnumque orbis sortita iacebat.

quid referam Cannas admotaque moenibus arma

Varronemque fuga magnum, qua uincere posset,
postque tuos, Trasimenne, lacus Fabiumque morantem
40 accepisse iugum uictae Carthaginis arces,

proles uel tofa acies partus uel sola acies appellatur 36 iaeebat GL, iacebit M.
quamuis fato regnum orbis tamen deiecta erat et animum despondebat
sortita,
37 Sen. dial. iv 2 5 Hannibale post Cannas moenia circumsidente, nempe
quattuor post annis. quod autem haec ante Trasimennum Fabiumque com-
memorata sunt, id multa habet exempla, iv 566 Trebiam Cannasque lacumque,
Sil. XI 171 sq. Cannas et Trasimenna uada, Claud. Stil. iii 145 post Cannas
\

maior Trebiamque, ApoU. Sid. carm. 9 246 sq. postponat Trebiam grauesque
Cannas stragem nec Trasimennicam loquatur
\
38 fuga Bentleius, pugum
libri sequente scilicet iugum u. 40 qua *, quam GLM cod. Venetus, quod
codd. Flor. et Bodl., quoni loco aliter conformato R. C. lebbius in uita Bentlei
p. 145 uincere G, uiuere LM posset codd. Flor. et Bodl., possit GLM
fuga magnus Varro dicitur utpote fugiendo uincendi aliquando facultatem
adeptus. Flor. i 22 17 ducum fugit alter, alter occisus est, dubium uter maiore
animo : Paulmn puduit, Varro non desperauit 39 fabium GL^, fauium M,
fauum L haec post tuos, Trasimenne, lacus accepisse iugum Carthaginis arces
et per se bona sunt et eis similia quae uu. 50 sq. habentur periturum (Pompeium)
post uictas Mithridatis opes. sed tam commodam sententiam perturbat inter-
iectum Fahiximque morantem, quasi uero, ut clades Trasimennica, ita uictrices
quas dicit Propertius morae Fabii Romanis impedimento fuerint ad Carthaginem
subigendam ut excusationem habeat quod R. Garnettus in Athenaeo Lon-
;

diniensi an. 1882 p.582 lusit Trebiainque cruentam. hanc repugnantiam lacobus
uersus 38 39 inter se transponendo non sustulit ; Bentleius dedit Varronemque
fuga magnum (quod uiuere possit postque tuos, Thrasimene, lacus) Fabiumque
\

morando, sed quid Varroni cum Trasimenno ? nec multo melius lebbius
Varronemque fuga magnuni Fabiumque morantem, postque tuos, Thrasimene, \

lacus quom uincere posset, accepisse etc. ; neque enim tam post Trasimennum
\

quam post Cannas uincere potuisse Carthago, neque tam potuisse uincere quam
uictoriam sperasse atque adeo uisa esse uictrix dicenda erat. equidem mihi
uidebar et probabilem sententiam et argutias hoc poeta haud indignas muta-
tionibus si non paucis at satis lenibus sic efficere quidue tuos, Trasimenne,
:

lacus, Fabiumque morantem (hoc est morando, ut Cic. de sen. 54 Laerten

lenientem desiderium, quod capiebat e filio, colentem agrum) Varronemque |

fuga nanctum qua uincere posset ? uide, praeter i 790 et Prop. iii 3 9 et notis-
simos Ennii Vergiliique uersus, Liu. xxviii 40 14 uincere ego (Fabius) prohibui
Hannibalem, ut a uobis etiam uinci posset, Val. Max. vii 3 7 Fabius
. . . , . .

cuius non dimicare uincere fuit, Flor. i 22 27 Fabius nouam de Hannibale

. . .

uictoriam commentus est, non pugnare, Eutr. iii 9 3 (Fabius Hannibalem) dif-
ferendo pugnam ab impetu fregit, mox inuenta occasione uicit 40-42 deleuit
Bentleius, primum quidem iniuria, reliquos ob menda manifesta 40 Val.
Max. VI 9 2 deuictae Karthaginis ceruicibus inposito iugo. quod Bentleius arces
iugum accipere negat, lacobus confert non minus audacter de Massiliensibus
6 M. MANILII

speratum Hannibalem nostris cecidisse catenis

exiliumque rei furtiua morte luisse ?

adde etiam Latias acies Romamque suismet

pugnantem membris, adice et ciuilia bella
45 et Cimbrum in Mario Mariumque in carcere uictum.

dictum Luc. iii 340 post translatas exustae Phocidos arces 41 Hannibalem,
quem nostris catenis (in nostram potestatem) cecidisse speraueramus. hoc solo
modo uerba enarrari posse intellexit Scaliger : contra lacobus cum Huetio
'
Hannibalem, quem nostris catenis speraueramus
cecidisse ergo, si Romania ' :

traditus esset, non cecidisset ? speratum cecidisse, ut Liu. xxix 32 9 perisse

creditus, Latine dici probat Tac. hist. ii 74 legiones secuturae sperabantur, quam-
quam Manilianae consuetudini non uidetur conuenire, sed potius seque ratum.
uerba lunonis ad louem de Hannibale Sil. xvii 367 neue sinas captum Ausonias
perferre catenas attulit Bentleius 42 rei G cod. Venetus, quod sententiae
nihil confert, regi L, rogi M. regi pro rei in codicibus scriptum memini Liu.
XXII 25 6, regis pro reis Hor. carm. ii 1 13, Gell. vi 3 13 contra rei pro regi ;

Plaut. mil. 77, Cic. pro Deiot. 6 que orationem dissoluere ex eis quae ad
superiorem uersum disputaui patet nec praeteriit Scaligerum, hoc sententiae '

tenor non patitur, quia priorem uersum disiungit a posteriore, cum prior per se
constare non possit illud nec Scaliger nec ceteri editores intellexerunt, exilium
' :

morte non lui, supplicium supplicio. potuit Hannibal uiolatum foedus, uasta-
tionem Italiae, tot clades Romanas uel exilio luisse dici uel morte, cuiusmodi
est illud luuenalis x 165 sq. Cannarum uindex et tanti sanguinis ultor \
anulus.
uix satis ponderis habet quod Barthius adu. p. 927 conici posse ait auxilium regis
neque poetam scripsisse confido quod mihi in mentem uenit exitium patriae
(prie) collatis Sil. Il 311, ubi Hannon Hannibalem increpitans patriae exitio
inquit tibi nomina Hamilcaris odium
quaeris, et Val. Max. ix 3 ext. 2
filios . . .

. . . digna nutrimenta, quae in

in perniciem imperii nostri alere se praedicabat.
exitium patriae suae, ut euenit, conuerterentur. ceterum uide Sil. 890-2 xm
perstantibus inde Aeneadis reddique sibi poscentibus hostem pocula furtiuo
| \

rapiet properata ueneno 43 latias *, italas GLM cod. Venetus, italicas L^

acies M, om. L cod. Venetus, uires L^ et ante italas G, quod nomen et duplex
in libris sedes suspectum facit nec recipit sententia, cum uires Italae, ut ait
Bentleius, aeque in externo atque in domestico bello ostendantur, desit autem
huic locutioni quod adest in i 912 imperiumque suis conflixit uiribus ipsum
quod bellum alii sociale, alii Marsicum, Velleius uero ii 15 1, 16 4, 17 1, 3
Italicum appellauit, id Manilius Latium appellare potuit, quemadmodum
Lucanus Latium pro Italia posuit ii 196 _^os Hesperiae, Latii iam sola Inuentus
(Samnites Sullae iussu trucidati), 430-2 (Appenninus) Vmbris Marsisque ferax
doniitusque Sabello uomere, piniferis amplexus rupibus omnis indigenas Latii
\ |

populos, 447 sq. urbes Lafii dubiae uarioque fauore ancipites. quid quod |

Florus II 6 5 praeter reliquam Italiam bello sociali omne Laiium contra matrem
Euam ac parentem urbem consurrexisse tradit ? certe Picentes ipsique Marsi,
tametsi Latini non fuerunt, Latina lingua utebantur. itidem quattuor trans-
positis Utteris Italas pro Latias cum metri ruina scriptum est u. 661
44 adice et L nisi f aUor et cod. Cusanus, adice GM, et adice L^. adice 1 666
45 Cimbri multo ante bellum ciuile uicti sunt, neque in Mario uicti sed a
Mario in aliquo uinci quid sit docere potest v 571 sq. uictorque Medusae
:
\
 ASTRONOMICON IV 7

quod, consul totiens, exul, quod de exule consul

adiacuit Libycis compar iactura ruinis

uictus (ab Amore) in Andromeda est. qui Cimber diceretur perspexit Bechertus
in Fleck. amial. uol. 119 p. 800. Val. Max. ii 10 6 C. etiam Marius inprofundum
ultimarum miseriarum abiectus ex ipso uitae discrimine beneficio maiestatis emersit
missus enim ad eum occidendum in priuata domo Minturnis clausum seruus
publicus natione Cimber et senem et inermem ct squalore obsitum strictum gladium
tenens adgredi non sustinuit et claritate uiri obcaecatus abiecto ferro attonitus inde
ttc tremens fugit. Cimbrica nimirum calamitas oculos hominis praestrinxit,
deuictaeque gentis suae interitus animum comminuit, etiam dis immortalibus
indignum ratis ab uno eius nationis interfici Marium, quam lotam deleuerat, Sen.
contr. VII 2 6 Minturnensis palus exulem Marium non hausit ; Cimber etiam in
carcere uidit imperantem, Vell. ii 19 3 ad quem interficiendum missus cum gladio
seruus publicus natione Germanus, qui forte ab imperatore eo bello Cimbrico captus
erat, ut agnouit Marium, magno eiulatu expromens indignitatem casus tanti uiri
abiecto gladio profugit e carcerc, schol. Luc. ii 76 Cimbrum lictoiem . . . cui data
estpotestas ut Marium in carcere interimeret, Plut. uit. Mar. 39 2 itnreva- oe YaXdTr^a
To y€vo<r ^ dfMpOTipuKr yap laTopecTat, 'KajSihv ^[(pocr iir€i.(Tri\dev auTip.
K/ytt/Spocr,

eodem spectant Lucani narratione ii 76 sq. frustraque hosti concessa

in
potestas sanguinis inuisi, 84 sq. si libet ulcisci deletae funera gentis, hunc, \
I

Cimbri, seruate senem. is igitur Cimber in Mario, hoc est cum ei cum Mario
res esset, uictus est, maiestate tanti uiri perterritus. quod autem poeta Marium
in carcere uictum dicit, communi cum Lucano errore implicatus esse.
uidetur
qui II 72 sq. haec habet a uero remotissima, mox uincula ferri exedere senem |

longusque in carcere paedor 46-48 ante Bentleium ad superiora trahebant,

quod etiam postea fecerunt non nulli 46 consul totiens exul, exul factus cum
sexiens consul esset, non sane sexto consulatu, quae P. Asprenatis nugae sunt
Sen. contr. i 1 5. Luc. ii 69 sq. cum post Teutonicos uictor Libycosque trium-
phos \exul limosa Marius caput abdidit ulua, luu. vm 148 mulio consul, Claud.
in Ruf. I 249 post trabeas exul. in Ouid. ex Pont. iv 3 46 gwo uictrix totiens
consule Roma fuit illud totiens ad consule non pertinet de addidit Gronouius
obs. IV c. 20, om. LM semel scriptis quae bis scribi debuerunt d et e litteris,
que G metri causa interpolatus itemque et (ac praeterea quot) L^, quod consul
et exul cod. Venetus. contrario errore Cic. de fin. iv 22 pro quod eius multi
libri quod de eius. luu. vii 197 sq. si fortuna uolet, fies de rhetore consul ; \

si uolet haec eadem,fiet de consule rhetor, Plin. ep. iv 11 l ut exul de senatore, rhetor

de oratore fieret, Val. Max. vi 9 11 (Scipio Asina) ex consule captiuus et ex captiuo

tonsul est factus, 14 Marius cui post exilium consulem creari .
. . . . . contigit

raro extra scaenicos de praepositio eliditur,sed Vergilius Aen. vi 38 de intacto,

Lucretius iii 853 de illis, Lucilius lib. xv Non. p. 397 de isto, nam luuenale

posteriores omitto. duriuscula etiam haec longi monosyUabi cum uocis dacty-
licae initio synaloepha est quamque non aequiperent n 749 quam omnia, 770
cum omnia, 924 quae humana sed quod Manilius semel admisisse uidetur, id
;

semel admisit Lucanus et in eodem quidem hexametri pede, i 334 te improbe,

sicut Vergilius quae Asia, me aequora, me impia, te adloquor, me omnia, te optima,
si aspera, Catullus in cultissimo epyllio se inpia, praeterea post medium penta-

metrum Propertius si altera 47 Luc. ii 91-3 solacia fati Carthago Marius- \

gue tulit, pariterque iacentes ignouere deis, anth. Lat. Ries. 415 36-8 (Baehr.
\

P.L.M. rv p. 66) o superi, quis fuit ille dies, quo Marium uidit supra \
 8 M. MANILII
eque crepidinibus cepit Carthaginis urbem,
hoc, nisi fata darent, numquam fortuna tulisset.
50 quis te Niliaco periturum litore, Magne,
post uictas Mithridatis opes pelagusque receptum
et tris emenso meritos ex orbe triumphos,
cum iam etiam possent alium componere Magnum

Carthago iacentem ! |
tertia par illis nulla ruina fuit, Plut. uit. Mar. 40 7
direKpivaTo /j.iya crrfi/df air ' ayyeWe toivvv 6ti Vdiov M.dpiov kv to1(j Ka/Jxr/SAvotr
ipenrlot.cr (pvydda Kaffet^^d/xevov eloea' oii KaKQxr &fj.a ttjv re ttjct TroXeua dKetvrja Tvxtv
Kal TTjv eavTov fi€Ta(3oX7]v ev Barthius adu. p.
TrapadeiyfiaTocr \6yui 0i/j.evocr

927 '
notandum
est iacturam a iacendo hoc loco aequipollentem esse ruinae '

uide Ouid. trist. iii 10 13 sq. nix iacet et, iactam ne sol pluuiaeque resoluant, |

indurat Boreas. in anth. Lat. Ries. 404 (Baehr. P.L.M. iv p. 59), ubi tollendum
eat, praeterea nihil mutandum, Pompeius dicitur viaxima ciuilis belli iact%ira

sub ipso, hoc est ruina magnitudine proxima ipsi bello ciuili omnes ruinas com-
plexo 48 eque Scaliger, seque libri crepidinibus, aedificiorum suggestibue
saxo structis, qui etiam in diruta urbe supersunt Firm. i 7 37 uidea ut ad cre- :

pidinem dirutae Karthaginis fugitiuus accedat ?, Luc. viii 269 sq. Libycae Marium
potuere ruitiae erigere in fasces et plenis reddere fastis.
|
sed quia crepidines
in urbium nota mendicorum statio fuit, non nuUi qui Marium in Carthagiois
uiis
crepidinibus iacuisse acceperant mendicantem eum interpretabantur Sen. contr. :

I 1 3 quis crederet iacentem supra crepidinem Marium aut fuisse consulem aut

futurum ?. 5 quid referam Marium sexto consulatu Carthagini mendicantem,

septimo Romae imperantem ?, vii 2 6 qui in crepidine uiderat Marium in sella
figurauit, luu. x 276 sq. exilium et carcer M
inturnarumque paludes et mendicatus \

uicta Carthagine panis, Plut. uit. Flam. 21 7 '^lapiov TTTuxevovToa- iv Ki^v-q . . .

urbem Scaliger, orbem M, arces GL cod. Venetus ex u. 40. urbem Romam,

nam orbem cepisse Marius nimia cum supralatione diceretur, quem dimidium
obtinebat SuUa. Breiterus attulit Luc. ii 99 sq. ille dies, Marius quo moenia
uictor corripuit
I
49 numctuam GL, umquam M, quod interrogatiue accipi
posse uidit F. lunius 50-62 Cic. de diu. ii 22 sq. 50 ordo est ita periturum
ut corpua sepeliret naufragus ignis 51 uictas GL, metas M receptum ex
piratarum potestate Cass. Dion. 42 5 ev T-fj rinepa ev y iroTe Ta re toO
MidpLdaTov Kal to, tQv KaTanovTLCTTuJv iiriviKLa ijyayev icxcpdyr], uicrre /J.7)5kv
firide iv TovTcp o/xoXoyndijvaL 52 Vell. II 40 4 huius uiri fastigium tantis
auctibus fortuna extulit, ut primum ex Africa, iterum ex Europa, tertio ex Asia
triumpharet et, quot partes terrarum orbis sunt, totidem faceret monumenta uic-
toriae suae, Plut. uit. Pomp. 45 5 rbv jj.ev TrpCiTov (9pia/j.pov) e/c Ai^vrja, tov
8e Seirepov e^ EvpiSiTrr/cr, tovtov 8^ reXevTalov dirb TrjcT 'AcLacr eicayayCbv Tpbrvov
TLvh. TTjv oiKov/j.ivr]v eSoKeL Tolcr emenso
TpLcrlv virTJxOai OpLd/ipoLcr . . .

orbe, anth. Lat. Ries. 402 1 (Baehr. P.L.M. iv p. 59) Pompeius totum uictor
lustraxierat orbem 53 possent forte temere Barthius adu. p. 929, posset LM,
possesGL^ uelmetricausauelquiapraecesseruntie i(frt|7we,atqueitaeditores. . . .

'
cum tantae potentiae esses ut etiam alium, cuicumque fauere uelles, posses
magnum efficere Bentleius, quam sententiam satis obscure elatam ineptam
'

facitadditum et a Bentleio neglectum iam inepte enim Pompeius mense ;

Septembri anni 48 iam eo magnitudinis processisse dicitur ut id efficere posset

 ASTRONOMICON IV
53 A regia Pellaeum seruantia busta tyrannum,
crederet, ut corpus sepeliret naufragus ignis
65 eiectaeque rogum facerent fragmenta carinae ?

quis tantum mutare potest sine numine fati ?

ille etiam caelo genitus caeloque receptus,

cum bene compositis uictor ciuilibus armis
iura togae regeret, totiens praedicta cauere

quod, si umquam potuit, potuit Caeaare anno 60 conaulatum petente. mihi,

cum de Pompeio in Aegypto mortuo sermo sit, illa etiam alium Magnum ducere
uidentur ad Alexandrum Alexandriae sepultum, expectoque talem sententiam,
'
cum iam etiam alter Magnus in Alexandri sepulcro componi poaset', ut unua
uersiculus excidisse putandua sit. quoniam autem Manilius, ut ad i 10 dixi,
breuea finales non uidetur produxisse nisi in duobus primi libri uersibus (nam
rv 280 ui7icit et oratione etiam susi^ectum est), scribendum erit possent et plurale
nomen hunc in modum sufficiendum, cum iam etiam possent alium oomponere
Magnum (regia Pellaeum seruantia busta tyrannum) nam ne posset sJc seruare
\ ;

temptemus ut medio uerau 53 periisse statuamua quae desiderantur, eo pro

hibemur quod etiam et alium pluribua uerbis interpoaitis disiungi non licet
Strab. XVII p. 794 /xepoa 5i twv ^aaCKelijiv iffrl r6 KoKovfievov 'Zri/xa, 5 wepi^oXocr
9]v ev al twv §affCKiwv Tacpal Kai t^ 'AXe^dvdpov, Luc. Vin 694-8 cum tib
(Ji

sacrato Macedon seruetur in antro, . . . litora Pompeium feriunt, ubi schol

sedes regia in qua regum Alexandriae corpora sunt et Alexandri Magni Macedonis.
Man. I 770 Magno mazima Pella, Plin. n.h. vii 95 Pompei Magni titulos omnis

triumphosque aequato non modo Alexandri Magni rerum fulgore sed etiam
. . .

Herculis prope ac Liberi patris. de eisdem duobus Magnis interpretor anth.

Lat. Ries. 438 (Baehr. P.L.M. iv p. 76) iunxit magnorum casus fortuna uirorum
(al. duorum) hic (Alexander) paruo, nullo conditus ille (Pompeius) loco est.
: \
\

ite, nouas toto terras conquirite mundo : nempe manet magnos paruula terra \

duces. componere pro sepelire et alii dixerunt, uelut Ouidiua fast. v 426 com-
Pompeio eiusque filiia poeta anth. Lat.
positique nepos busta piabat aui, et in
455 1 (P.L.M. rv p. 82) patria, diuerso terrarum litore Magnos
eq. spectas \

compositoa heu sine nominibus, de Alexandri sepulcro achoiiastes Luc. x 19

postea omnes reges ibi compositi sunt paulo aliter Lucanus ix 58 membraque
;

dispersi pelago componere Magni. sepulcrum autem hominem componere dicitur

Petr. 114 11 nos imprudens harena componet
. . 54 naufragus ignis ex-
.

plicatur uersu proximo 55 eiectae Scaliger, electae libri. Luc. viii 755
collecta procul lacerae fragmenta carinae, Val. Max. i 8 9 concisae scaphae lignis
conburebatur, Plut. uit. Pomp. 80 2 fiiKpa^r AXidSoo- Xel^pava, TraXata /xh
dpKovvTa d^ veKpt^ yv/j-vip Kal ov8^ S\u) irvpKaiav avayKalav jrapaffx^^" 56
mutare, mutari 58 uictor ciuilibus G et (c alterum in maiore rasura) L,
uictorum uilibus M 59 iura GL^M, iuro L, iure cod. Venetus regeret
GL^, regerit LM 59-62 Vell. ii 57 1-3 incautus ab ingratis occupafus est,
cum quidem plurima ei praesagia atque indicia di immortales futuri obtulissent
periculi. nam . . . libelli coniurationem nuntiantes dati neque protinus ab eo
lecti erant. sed profecto ineluctabilis fatorum uis, cuiuscumque fortunam mutare
constituit, consilia corrumpit, Flor. ii 13 94 quanta uis fati ! manauerat latt
coniuratio, libellus etiam Caesari datus eodem die, Plut. uit. Caea. 63 I ^oLKev ovx
10 M. MANILII

60 uulnera non potuit : toto spectante senatu,

indicium dextra retinens nomenque, cruore
deleuit proprio, possent ut uincere fata.

quid numerem euersas urbes regumque ruinas,

inque rogo Croesum Priamique in litore truncum,

65 cui nec Troia rogus ? quid Xerxen, maius et ipso
naufragium pelago ? quid capto sanguine regem
Romanis positum, raptosque ex ignibus ignes
cedentemque uiro flammam quae templa ferebat ?

ovTW(T aTrpoaooKriTov Coa a.(pvKaKTOv elvaL t6 TreirpiOfiivov, tTrel Kal arjnela BaviUKXTO.

Kal (paatxaTa ipavrjvat. App. \iyov<7i, bell. ciu. II 116 fin. XPV" "y^P ^ ^XPV"
Kattrapt yeviadai, Cass. Dion. 44 17 1 iKelvi^ 5k TrpoiXeyov fxev Kal ixdvTei(T ttjv

eTTi^ovXriv, Trpo^\eye o^ Kai 6velpaTa ... 18 3 dXX', ^Sei yap avTov t6t€ fieTaWd^ai,
oiidiv oiJTe TOVTOV e<pp6vTL(Tev ovre TLvha ttjv iTn^ovXriv oi /jltjvvovto^t fjKOvcre, Kai
^i^Klov Ti irafi avTov XajBuiv, iv (^ irdvTa tcl npb<T rrjv iirldeaLV iTape(TKevaaft.iva

aKpL^Qa iveyiypaiTTO, ovk dviyvoj vofi,Lcra(T dWo avrb tCiv ovk irreLybvTOJv ^x^""
tl

60 61 interpunxit Bentleius 61 inditium GL, iudicium Suet. lul. M

81 4 quinta Jere hora progressus est libellumque insidiarum indicem ab obuio
quodam porrectum libellis ceteris, quos sinistra manu tenebat quasi mox
lecturus commiscuit, App. bell. ciu. ii 116 vir6 5' dWov Kai ^l^XIov irepi Trja iin-

§ov\rj(T iTTLdoOev avrip wpodvofjLivip tou ^ov^evTripLov Kal evdva i(n6vTL fieTO. xe^pacr evpiBr)
TedveCJToa-, Plut. uit. Caes. 63 urbes GL, orbes 65 i 904 rerumque homi- M
numque ruinas 64 in rogo Croesum vcp' 'iv omisso participio, ut i 224 sq. in
undis Cancer, 229 dumosis Scorpius aruis, Petr. 63 2 asinus in tegulis, luu. vni
I

142 sq. quo mihi te in templis 1

. . priami*, priamum GL
. propter Croesum,
primum M. Priamum recepto fieri non potest quin truncum adiectiuum etiam
ad Croesum trahatur substantiuum posuerat Vergilius Aen. ii 557 iacet ingens
:

litore truncus, quem uersum

et Manilius et Seneca Tro. 140 sq. magnoque
loui uictima caesus Sigea premis litora truncus imitati suut
\
65 cui nec
Troia rogus, Sen. Tro. 55 sq. caret sepulcro Priamus et flamma indiget ardente |

Troia contra Ag. 742 sq. te sequor, tota pater Troia sepulte
; xerxe L*, |

xerxe G, erxe LM, Xerxae Scaliger, pro quo Manilius, qui Mithridatis scripsit
u. 51, Xerxis positurus fuit, ut Propertius ii 1 22. quod uulgatur Xerxem
poetas Latinos non admisisse docui in Journal of Philology uol. xxxi pp. 236-47 ;
Manilii autem editores recentissimi ne Tydidem quidem repudiant, repudiant
a Matritensi oblatum Tydiden 66 quid M, qLUod GL capto, captiuo, sicut
serua capita Liu. xxrx 29 3 eadem sunt quae seruilia capita xxvii 16 7. Liu. rv
3 12 Ser. Tullium captiua Corniculana natum
. . . regnum tenuisse, luu. . . .

VII 199 sq. quid Tullius ? anne aliud quam sidus et occulti miranda potentia |

fati ? 67 68 Liu. perioch. xrx cum teniplum Vestae arderet, Caecilius Metellus
pontifex maximus ex incendio sacra rapuit, Ouid. fast. vi 439 sq. flagrabant
sancti sceleratis ignibus ignes mixtaque erat flammae flamma profana piae,
\

Oros. rv 11 9 aedem Vestae corripuit et ne sibi quidem dis subuenientibus ignem

ilhtm, qui aeternus putabatur, temporarius ignis oppressit 68 quae Barthius
adu. p. 929 et teste Stoebero cod. Par., qui GLM et Bentleio Pingraeoque exceptis
editores, cum ceteri auctores Metellum non Atlanteis umeris templa eaque
 ASTRONOMICON IV 11

quot subitae ueniunt ualidorum in corpora mortes

70 seque ipsae rursus fugiimt errantque per ignes !

ex ipsis quidam elati rediere sepulcris,

atque his uita duplex, illis uix contigit una.

ecce leuis perimit morbus grauiorque remittit,

succumbunt artes, rationis uincitur usus,

75 cura nocet, cessare iuuat, medicina malorum

ardentia sed ex templo sacra, pignora fatalia, palladium, deam, arsuros deos
rapuisse tradant ferebat, auferebat, ut Verg. Aen. ii 598-600 quos . ., ni .

mea cura resistat, iam flammae tuhrint |

69 Plin. n.h. vil 180-5 quod
GL*M, quo L cod. Venetus in GL', om. LM 70 71 frustra Barthius adu.
p. 929 errantqae .? per ignee \
ex etc, quae orationis post quintum trochaeum
incisio Manilii arti non congruit mors saepe numero mortem, hoc est cadauer,
ut Prop. II 13 22 nec sit in Attalico mors mea nixa toro, rursus fugit, ut qui pro
mortuo elatus sit reuiuiscat quod occupauit, eiecta circa
; illa autem domicilio,
pyras inops ac nuda uagari fingitur Plat. rep. 614 B, Val. Max. i 8 12, Appul.

florid. 19, Plin. n.h. vii 173 Auiola consularis in rogo reuixit et, quoniam subueniri

non potuerat praeualente flamma, uiuus crematus est. similis causa in L. Lamia
praetorio uiro traditur. nam C. Aelium Tuheronem praetura functum a rogo
relatum Messala Rufus et plerique tradunt, 176 Varro quoque auctor est xxuiro
se agros diuidente Capuae quendam qui cfferretur foro domum remeasse pedibus.
hoc idem Aquini accidisse. Romae quoque Corfidium materterae suae maritum
junere locato reuixisse et locatorem funeris ab eo elatum, Cels. ii 6 13 quosdam . . .

in ipsis funeribus reuixisse, Quint. decl. mai. 8 10 uidimus igitur frequenier ad

uitam post conclamata suprema redeuntes 75 cura nocet, Ouid. ex Pont. iii
7 25 sq. curando fieri quaedam maiora uidcmus uulnera, quae melius non tetigisse \

fuit cessare iuuat, Quint. decl. mai. 8 10 plerique conualuerunt neglegentiae

bono medicina *, mora sepe libri, quod tum demum locum haberet si cetera
sic scripta essent, cura iuuat, cessare nocet, parcuntque cibi laeduntque uenena,
siquidem moram malorum causas dare totiens usu comprobatum est ut in
prouerbium abierit Ouid. rem. 81-3 opprime, dnm noua sunt, subiti mala
:

semina morbi, nam mora dat uires, 91 sq. principiis obsta : sero medicina
. . .

paratur cum mala per longas conualuere moras, 101 sq. uidi ego, quod fuerat
\

primo sanabile, uulnus dilatum longae damna tulisse morae. nunc, cum
\

omnia fato regi inde colligatur quod multa praeter expectationem eueniunt,
contrarium potius dicendum erat, aliquando tamen moram salutarem esse,
cuiusmodi est Euripideum (Stob. flor. 102 2, Nauck. frag. 1072 ed. 2) fMeWuv
iaTpba rfi vb<jw OLdom xP^''^'' 1
^o-o^ar' ijor] fji.S.Wov fj Te/j.tljv xp^°-t Sen. Ag. 130
quod ratio non quit, saepe sanauit mora. sed id quod restitui sententiae tam
unice conuenit uix ut omitti potuisse uideatur, ipsa remedia interdum per-
niciosa esse Cels. ii 6 17 quae
: medendi causa reperta suiit, non numquam in
. . .

peius aliquid conuertunt, iii 12 1 fieri potest ut summa in eo pernicles sit, . . .

quod auxilii causa sit inuentum, Cic. ad Att. i 18 2 w republica . . . uolnus

{uoluntas codd.) etiam atque etiam ipsa medicina efficit, Ouid. trist. ii 269 eripit
interdum, modo dat, medicina salutem, Sen. Oed. 70 cadunt medentes, morbus
auxilium trahit, anth. Lat. Ries. 487*' (carm. epigr. Buech. 902) 5 sq. irrita
letiferos auxit medicina labores \
creuit et humana morbus ab arte meus. ina
12 M. MANILII
dat causas, laeduntque cibi parcuntque uenena.
degenerant nati patribus uincuntque parentes
ingeniumque suum retinent ; transitque per illum,
ex illo fortuna uenit. furit alter amore
80 et pontum transnare potest et uertere Troiam,
alterius frons est scribendis legibus apta.

ecce patrem nati perimunt natosque parentes

mutuaque armati coeunt in uulnera fratres.

non nostrum hoc bellum est ; coguntur tanta moueri

85 inque suas ferri poenas lacerandaque membra.
quod Decios non omne tulit, non omne Camillos
tempus et inuicta deuictum mente Catonem,

litteris propter ma omissis restabat medic deinde numeris et orationi, noa ;

item sententiae, consultum est: uide 570, 574, lib. i praef. pp. lix-lxix, Luc. iii
159 quod tibi, Roma, fiiga Gallus trepidayite reliquit, ubi cum scriptum esset
fugallus, fecerunt Pyrrhus, qui sequenti uersu indicatur 76 dat GL^,
dant LM 77 degenerant GL, deuenerant M. patribus utium datiuus sit
an ablatiuus dubium faciunt Stat. Theb. i 464 Marti non degenerare paterno
et IV 147-9 nonfortibus illa infecundu uiris famaque inmanis alumni degenerat.
\ |

eadem dubitatio de Sil. rv 515 degener haud Gracchis consul 78 suum, non
paternum transit, Trap^pxerai, ut Tac. hist. iii 49 fortuna imperii transit.
uerbi causa Lagidarum fortuna ex Ptolemaeo Sotere uenit, transiit per Cleo-
patram 79 ex illo GL, exilio M 80 pontum transnare, ut Leander, uertere
Troiam, ut Paris. utrumque ad Leandrum Scaliger, ad Paridem Fayus rettulit;
quod supererat, Breiterus fecit, ut Menelaum intellegeret 81 frons GL cod.
Venetus, syons M. frontis, de qua uoce ad
115 dixi, ad scribendas leges usus
iii

nullus est, neque his uerbis significari posse puto alter uultu talis est ut legibus '

scribendis aptus esse uideatur', cum praesertim non de extema specie agatur
uerum de ingenio. simpliciter sane Stoeberus alter dixerit ingenium\ quem '

qui secuti sunt lacobus quique lacobum sequi solent tacere tutius duxerunt.
sed ne sors quidem, quod in ed. Bonon. an. 1474 repositum ScaHger et Bentleius
tenuerunt, plane accommodatum uidetur, etsi in ii 668 parem referunt numeris
aut tempore sortem et iv 891 terrenae corpora sortis ita ponitur ut non multum
differat a natura. mens qui sic mutari potuerit non apparet 84 nostrum,
hominum, quod ipsum substituit Bentleius ob illud coguntur coguntur nati
parentes fratres moueri G, mouentur LM cod. Venetus. tanta, tantos
motus : Lucr. iii 568-70 priniordia . . . conclusa mouentur \ sensiferos motus,
Luc. IX 580 luppiter quodcumque uides, quodcumque moueris
est 86 omne
prius GL^, mone L, moue M 87 mente Bentleius, morte libri, quod retinent
Bechertus et Breiterus, alter etia interpretatur, inuicta = libera morte
'.
'
' ;

inuictum deuicta morte codd. Flor. et Bodl. et multi editores, quod in Catonem
non cadit sed in Herculem et si quis eius similis fuit, Sen. H.O. 1552 sq. uadi^
ad manes miserandus, unde morte deuicta tuleras triumphum nec satis proprie
\ ;

inuita deuietum morte Marklandus ad Stat. silu. ii 6 76. Bentleius comparauit

Hor. carm. ii 1 23 sq. cuncta terrarum subacta |
praeter atrocem animum Catonis :
 ASTRONOMICON IV 13

materies in rem superat sed lege repugnat.

et neque paupertas breuioris excipit annos
90 nec sunt inmensis opibus uenalia fata,
sed rapit ex tecto funus Fortuna superbo
indicitque rogum summis statuitque sepulcrum.
quantum est hoc regnum, quod regibus imperat ipsis !

quin etiam infelix uirtus et noxia felix,

95 et male consultis pretium est, prudentia fallit

nec Fortuna probat causas sequiturque merentis

sed uaga per cunctos nullo discrimine fertur.
scilicet est aliud, quod nos cogatque regatque,
maius, et in proprias ducat mortalia leges
100 attribuatque suos ex se nascentibus annos

uerba Manilii Lucanus imitatus uidetur ix 18 inuicti posuit se mente Catonis.

mentem et mortem confusa memini in Ouid. met. vi 629 et ex Pont. iv 11 19 ;
illud annol890 (Class. Rev. iv p. 342) restitui in trist. v 7 17 trux uuUus, uerissima
mentis (mortis codd., Martis edd., quod quam non aptum sit ostendit Claud.
26 468) imago : sic Cic. de or. iii 221 et orat. 60 imago animi uiiltus, Pacat.
paneg. 37 2 ut in speculo frojitium imago exstet animorum, ipse Ouidius art. ii
378 in uultu pignora mentis habet, ex Pont. iii 4 27 regum uultus, cerlissima
pignora mentis 88 in rem GL, uirem M sed GL^M, sed in L materies
ad Decios Camillos Catones faciendos abunde sufficit, sed eadem, ne omni
tempore fiant, secundum fatorum legem repugnat 90 fata, uitae spatium,
ut Ouid. trist. IV 10 77 ia^n complerat genitor sua fata, Luc. ii 65 tiiuacia fata
senectae 91 ex tecto Bentleius, exceptos libri funus GL, fumis M
superbo codd. Flor. et Bodl., superbos GLM locis a Bentleio adscriptis,
Yerg. Aen.Yli 12 tectis . . superbis,Sen. dia\. xi \Q A quam nihil sacrum intactum-
.

que sit Fortunae, quae ex eis penatibus ausa est funera ducere, ex quibus erat
deos petitura, addi possunt Sen. dial. v 25 1 aequiore animo Jilium in angulo
fieuit, qui uidit acerbafunera etiam ex regia duci, rem. fort. 13 2 nemo exfra ictum
uulneris positus est : ducuntur ex plebeia domo immatura funera, ducuntur et
ex regia, Man. v 548 uirginis et uiuae rapitur sine funere funus rapi etiam :

Atheniensium funera dicuntur Lucr. vi 1225. itaque nihil ultra quaerendum

puto neque ex Matritensis scriptura efficiendum ablatiuum rei indicem qua
Fortuna superbos excipiat 94-99 Firm. i 7 13 etiam nunc derogas fato et
stellarum uim obstinata animositate contemnis, cum uideas bonorum malos exitus,
malorum prosperos actus .?42 uides ut semper ubique fortuna dominetur ?
. . . . . .

fortis ab ignauo superatur, bonum prostrauit inferior, iusto iustitia non profuit,
cautos prouidentia saepe decepit, pudicis ac sobriis inpudicus ac dissolutus in
honoris petitione praelatus est, iacent strenui, laudantur inprobi, et, quidquid huic
profuit, illum incauta imitatione decepit. haec nobis omnia stellarum cursibus
conferuntur 96 causas GL^, causa LM prauam distinctionem sustulit
Bechertus, ordo est enim causas merentes probat sequiturque, de quo uide ad i
269 adnotata 100 se nascentibus GL^, enascentibus LM. qui, donnant la '

naissance aux hommes, determine des-lors la dur^e de leur vie, les vicissitudes
14 M. MANILII

fortunaeque uices. permiscet saepe ferarum

corpora cum membris hominum non seminis ille :

partus erit quid enim nobis commune ferisque,

;

quisue in portenti noxam peccarit adulter"?

105 astra nouant formas caelumque interserit ora.

denique, si non est, fati cur traditur ordo,
cunctaque temporibus certis uentura canuntur ?

de leur fortune Pingraeu3 '

101-105 n 709 sq. et saepe in pecvdes errat natura
maremque femina subsequitur : miscentur sidere partus, ubi uerba in pecudes
\

errat, quae quid habeant difficultatis ad illum locum exposui, tamen firmare
uidetur Liu. xxxi 12 Sfoeda omnia et deformia errantisque in alienos fetus naturae
uisa, inter quae porcus cum capite humano nafus cuius simile portentum refert ;

idem Liuius xxvii 115 cmn elephanti capite puerum natum 102-104 Arist.
de gen. an. p. 769'' ov pdSioi' di eiireiv 5td rti'' aiTiav oude avOponroff dXXci
. . . . . . . . .

^(^6v TL fi6vov (paiveTat to yi.yv6/j.€vov, ci Stj Kal Xfyerai TepaTa . . . to de yiyvofievov

KpLov Ke(pa\rjv (pacnv 7) ^ob(r ^x^"'» '''^' ^" '''O'''' &Woicr ofjLoicocr eTipov fi^oi;, fj.6crxov

Trai8bcr KecpaXriv rj ivp6^aTov j3o6cr . . . otl d' ecrTiv dSvvaTov yiyvecrdaL Tipaa tolovtov,
'cTepov iv eripc^ fv<"'> SrfKovcrLv oi xpbvoL rijcT Kvficreojcr ttoXi) dLa^pipovrecr dvdpdtirov Kal

TTpo^drov Kal Kvvbcr Kal jSorfo" dSvvaTov 5' eKacTTov yevecrOaL fXT) KaTo. Tovcr OLKeiov(7
Xpbvova. contra commisto hominum ferarumque semine monstruosos partus fieri
cum uulgo crediderunt Aesopus apud Phaedrum iii 3, Thales apud Plutarchum
sept. sap. conu. 3, Quintilianus qui fertur decl. mai. 15 11mortalium ferariwique
coitus usque in monstruosa fecunditafis onera perlatos. i 589-91 his Lucanus
uerbis, monstra . quae nullo semine discors protulerat natura
. . sterilique \
. . .

nefandos ex utero fetus, mulae partum significare uoluisse creditur

\
103
nobis GL^, nouis LM 104 in portenti codd. Flor. et Bodl. et in G man. rec.,
inportent LM, importans G noxam, poenam quis adulter ita peccarit ut :

portentosa prole puniatur ? rv^ 667 in poenas fecunda suas 105 ora G, hora
LM, horas cod. Venetus sidera quibus condicionibus monstruosos partus
reddant exponit Ptolemaeus in eo libri tetrabibli capite quod est irepl Tepdrojv, m
ed. Camerar. an. 1535 pp. 31"- sq. ; idem titulus est capitis 9 libri n Hephaes-
tionis Thebani, qui liber nondum editus est. adde Vett. Val. p. 341 12-4
idv de TTCJcr to ScoOeKaTrjfxopiov {ttjct 'Z.eXrjvqcr) eicr drjpiwSecr ('(^(^Siov) iKwecrri i)

t6 TovTix} SidfieTpov ?) ol tovtujv KvpLOL, TepacT fj d\oyov '{cpov dwocpaivecrdai,

Firm. vii 7 2 si maliuolae stellae in cardinibus parfiliter fuerint collocatae . . .

aut quadrupes nascetur aut monstrum 106 107 esse fati ordinem ex eo ostendi-
tur quod futura praedicuntur fiuntque quae praedicta sunt, ii 133 euentusque
datur qualis praedicitur ante. Diogenianus ap. Euseb. praep. euang. iv 3 p.
136 (Arnim. Stoic. uet. frag. Chrysipp. 939) cpepeL Se (XpvinTnrocr) Kal
dWr]v dir6SeL^LV iv ry TrpoeLpr)fi.evLj3 ^l^\l(i} {irepi eifiapfievricr) TOLavTr]v TLvd' nri
ydp Siv Taa tuiv fidvTecjjv rrpoppriaeicr d^rjOeicr elvai (pricnv, ei fxri irdvTa virb rrjcr
eifxapfievricr rrepLeixovTO 106 hunc uersum in L etiam ante iii 291 extare
ibi adnotaui cur traditur, qui fit ut tradatur sic i 495, 498, Lucr. : m
670-2 si inmortalis nntura animai constat ., cur super ante actam aetatem \
. .

meminisse nequimus ? fati ordo, eifj.apfj.evri, quam Stoici Plut. plac. phil. i 28
sic definiunt, eipfxbv airLQjv, TovrecrTL rd^LV Kal iTTLcrvvdecrLv drrapd^aTov,
Cic. de diu. i 125 ordinem seriemque causarum. ceterum uide Sen. n.q. ii
 ASTRONOMICON IV '

15

nec tamen haec ratio facinus defendere pergit

uirtutemue suis fraudare in praemia donis.
110 nam neque mortiferas quisquam minus oderit herbas
quod non arbitrio ueniunt sed semine certo,
gratia nec leuior tribuetur dulcibus escis
quod natura dedit fruges, non ulla uoluntas.

sic hominum meritis tanto sit gloria maior

115 quod caelo laudem debent, rursusque nocentis

32 4 cuius rei ordo est, eliam praedictio est 108-118 fato non tollitur aut male
factorum reprehensio aut laus uirtutis, id quod fieri contendebant aliarum
opinionum disciplinarumque auctores. Cic. de fato 40 si omnia fato fiunt . . .

efficitur ut nec laudationes iustae sint nec uituperationes nec Iwnores nec supplicia,
Gell. VII 2 4-6 si Chrysippus, inquiunt, fato putat omnia moueri et regi nec declinari
transcendique posse agmina fati et uolumina, peccata quoque hominum et delicfa
non suscensenda neque inducenda sunt ipsis uoluntatibusque eorum sed necessitati
cuidam et e.v fato, omnium quae sit rerum domina et arbitra,
instantiae, quae oritur
per quam necesse quidquid futurum est ; et propterea nocentium poenas
sit fieri

legibus inique constitufas, si homines ad maleficia non sponte ueniunt sed fato
trahuntur. contra ea Chrysippus tenuiter multa et argute disserit, quae cum longe
a Manilianis diuersa sint omittam 108 pergit GL^, pergi LM 109 in
praemia donis, praemii causa v 152 in usuni tegmina plantis
datis, 110
minus codd. Bodl. et Monac, magis GLM cod. Venetus, cuius erroris ad
II 621 collatis exemplis accedat Ouid. es Pont. iii 9 23. alienum est ac
potius ineptum quod Bentleius praecedente, si scisset, cod. Voss. 18 dedit
magis ederit qui quod neminem brassicam odisse dicit, eam ne magistris quidem
;

mortiferam esse accepimus nisi repetitam. magis oderit probarunt neque

interpretatione egere arbitrati sunt Stoeberus lacobus Breiterus 112 dulcibus
codd. Flor. et Bodl. et in G man. rec, dulcior GLM 113 uUa G, nulla LM,
prorsus absurde Bentleius nostra, cum significetur frugum ipsarum uoluntaa
114 meritis G et nisi fallor L^, mentis L, eritis M, menti codd. Flor. et Bodl.
sit M, fit GL illud commendat oderimus u. 116
: pro gloria Bentleius
gratia, facillima mutatione quaeque paene probanda uideatur, ut illis oderit
110 et gratia 112 respondeant haec gratia 114 et oderimus 116: uide etiam
Mart. XII 62 13 utque sit his pretium meritis et grafia maior. cohibet tamen
assensum Ciceronis locus quem statim subiecturus sum 115 quod LM, quo G
laudem debent *, gaudente uenit libri. ex laudejndeuent factum conicio
laudente uenit (cuius in m et n litteris erroris similes sunt Liu. xxiii 35 16 operanda
re pro operam dare et xxv 9 9 portanfe menitida pro portam Temenitida), deinde
gaudente, quemadmodum Man. rv 447 corrupte LM laudet, corruptius G gaudet.
laudem ut iv 418 laudi noxia iuncla est debent ut ii 224 Neptuno debere genus.
;

Cicero n.d. iii 86 sq. uirtutem autem nemo umquam acceptam deo rettulit. nimi-
rum recte ; propter uirtutem enim iure laudamur et in uirtute recte gloriamur ;
quod non contingeret, si id donum a deo, non a nobis haberemus gaudente iam
Scaligero suspectum fuit, non enim si gaudente sed si cogente deo homines recte
facerent laudem eis et praemia tribuenda negabant Stoicorum aduersarii
quam notionem non exprimit quod Postgatius silu. Man. p. 35 substituit
16 M. MANILII

oderimus magis in culpam poenasque creatos.

nec refert scelus unde cadat, scelus esse fatendum.
lioc quoque fatale est, sic ipsum expendere fatum.
[quod quoniam docui, superest nunc ordine certo
120 caelestis fabricare gradus, qui ducere flexo

tramite pendentem ualeant ad sidera uatem.]

nunc tibi signorum mores summumque colorem

suadente. illo uenit pluralis numeri uerbum requiratur

accedit ut pro neque ;

enim hominum merita maiorem gloriam propterea habere dici possunt quod ea
gloria uel gaudente uel cogente caelo ueniat. hoc uitium, quo Scaligeri editiones
carent (is enim u.l 14 metiti inepta sane sententia a superioribus acceptum tenuit),
Bentleium, cum meritis restitueret, fugere non debuit lacobum quique post
;

eum caelo gaudente uenerunt editores mirarer si non fugisset solus Postgatius :

uerbi numero conuenienter meriti 117 cadat G, cadit LM, de quo mendo satis
dixi ad iii 385 118 fatale GL, facile M sic ut ego nunc facio ipsumfatum

expendere atque examinare ; quam sententiam ob mirum et uix credibilem

Pingraei errorem declarandam duxi. ii 149 hoc quoque fatorum est, legem
perdiscere fati 119-121 iure optimo deleuit Bentleius. quod quoniam docui
inquit : at in toto hoc prooemio nihil sane poeta docuit, quo uerbo quid significare

soleat disci potest ex ii 751, 39, 447, 560

iii tantummodo praedicauit fati
;

potentiam et in ea re argumentatus est. secuntur deinde caelestes gradua

miro coneilio fabricati, quibus uates, non discipulus, flexo tramite, non recto,
ad sidera ducatur. postremo his tribus uersiculis subici non potuit u. 122
nunc, pro quo dicendum fuit uelut ac primum sublatis eisdem ita superiora
:

excipit ut I 255, in 43, 275, 443, 510, iv 310, 585, v 174, 486 120 flexo GL^.
plexo LM cod. Venetus 121 pendentem M, prudentem GL. prudentia uatis
flexo tramite ducendi non uidetur praedicanda pendet qui solido non insistit,
:

uelut Perseus v 593 122-291 quos mores studiaque et artes signa zodiaci
hominibus ex se nascentibus tribuant exponitur. fuisse praeter Manilium

non paucos qui haec ad xn sidera potissimum referrent apparet ex eis quae
Sextus empiricus Trpocr d.arp. 95-102 et Basilius homil. vi in hexaem. p. 55 ed.
Gam., Mign. patr. Gr. xxrs pp. 130 sq., contra illam sententiam disputant,
eodemque spectant Petr. 39 et anth. Pal. xi 318. ei uero quorum scripta
supersunt astrologi multo minus signa in hac re quam planetas pollere uoluerunt.
uelut Paulus Alexandrinus 4-P, ubi quaeritur irepl iroiaa Trpdf eto- Kal TexvcLff
icraL t6 yevvihpievov, primum stellas Martis Veneris Mercurii, deinde cardines
et quinque praeterea dodecatropi templa respicienda esse docet. Ptolemaeus
tetr. p. 46 in capite irepl irpa^ewv iroLOT-qToa paulo plus signis concedit, ro 5e ttwoj' tQv
irpd^euv (SiaKpt^TJffeTat) e/c Trja loLOTpOTria<T tQv rpLwv da-Tepuv $ Kai $ Kal ^ Kal eK ttjit
tCiv i^Lfidiuv ev ol(X av tiix^<^l wapaTropev6fJ.evoL, p. 47 ^at twv ^ijidiuv Se iv oI(t &v Sxrtv oi t6
TrpdaaeLv TrapexovTed {dffTepea) at /car' eldoa loiOTpoTriaL avfi^dWovTal tl wpbcr to ttol-
KiXov tQv jrpd^ewv, ubi quod raT' et5oo- dicit, significat proprietates certis signorum
generibus communes, quae deinde enumerat, dv6puTr6fj.op(pa, TeTpdwoda, TpowLKo.,
iffT]p.epivd, x^P'^'^'-'''^ «ddvypa, et quales quaeque artes tribuant declarat, quibus

similia leguntur in Ludw. Maxim. pp. 110-2 Trepl dTroTe\eff/j.dTU}v ruiv l^' ^udiuiv ;
idem p. 40 in capite wepi Trotorr^Totr ^vxvff ad planetas pleraque, aUquid tamen
ad ea refert signa in quibus uel Luna uel Mercurii stella constituta sit, quae prout
 ASTRONOMICON IV 17

et studia et uarias artes ex ordine reddam.

diues fecundis Aries in uellera lanis
125 exutusque nouis rursum spem semper habebit,
naufragiumg^ue inter subitum censusque beatos
crescendo cadet et uotis in damna feretur,

in uulgumque dabit fructus et mille per artes

tropica sint uel duplicia uel solida, ita uarias hominum mentes efficere dicit.
perpauca cum his Manilianis communia habent Vett. Val. i 2, Heph. Theb. i 1,
C.C.A.G. V pp. 187 sq., vii pp. 194-213, Firm. v 1-4,
i 1&-30. utrum vm
autem orientia atque horoscopantia mores artesque signa nascentibus ingenerent,
sicut certas eorum partes uu. 502-84 et extra zodiacum posita sidera Ubro v
facere uidebimus, an Lunae astro in eis constituto, quod ex locis ad n 726 et
IV 773 et 776 adlatis adferendisque coUigas, poeta nusquam dixit apud Sextum :

quidem 95 et 102 idem est 6 iv liapdevi^ et 6 Hapdevov wpoaKOTrovcrria yevvrjdeicr

122 summum colorem, uniuersam cuiusque proprietatem, ut 586 summa
£st rerum referenda figura, m
56 exceptum a summa ne quid ratione maneret
sequuntur enim uu. 292-584 exceptiones in decanis et singulis partibus. Sen.
ep. 114 3 non potest alius esse ingenio, alius animo color, dial. i 2 1 (uir fortis)
quidquid euenit in suum colorem trahit, Hor. serm. ii 1 60 quisquis erit uitae,
scribam, color. longe aliud est summus color Lucr. iv 95 et 266, a quo hoc non
discreuit Hofmannus thes. ling. Lat. iii p. 1716 59 123 studia et Bentleius,
studii libri. contulit Bentleius iii 148 studia atquc artes, iv 137 haec studia et
similes . . . artes, 52Q dabit studia et doctas producetndartes, 244 artes studiumque.
studii artesquae sint non intellegitur, neque praeterea Manilius hac genetiui forma
usus est Graeco dodecatemorii uocabulo
nisi in 124-139 Aries ut laniger et
Mineruae tutela (ii 439) lanificium, ut tropicum signum (iii 617-82) mutationes
tribuit 124 fecundis in uellera, 161 in tot fecundi commenta, ii 557 . . .

in totidem fecundus hostes, iii 595 bis quadragenos

. . . diues in actus Varro . . .

r.r. II 11 9 quam (lanara) demptam ac conglobatam alii uellera,

alii uellimna
appellant 125 nouis GL^, nobis LM. quid ilhid exutus nouis lanis 1 certe
'

exutus ueteribus ; si enim exuuntur, non sunt nouae Bentleius ; contra '

Stoeberus habet spem nouis lanis, ezutus scil. ueteres ', in qua oratione locum
'

non habere que coniunctionem neque ipse sensit neque post eum Pingraeus aut
Breiterus. nimirum ordo est nouisque rursum lanis diues quotiens ezutiis est.
Basilius hom. vi in hex. p. 55 c ed. Garn., Mign. patr. Gr. xxrs p. 130 c, 6
5eiva oS\o(T, (prjcrl, Trjv rpixa Kal xapoTrio"* KpioO yap ^xet ttjv Hipav (horoscopum )
roiovTov 5i irwa 6<p67)vai to i^pov. dXXa Kai /xeyaXdcppcjv' iirei^ri ijyefiovLKbv 6
Kpioa' Kal TTpoeTiKocr Kal irdXiv iropiffTiKda' irreiSr] to ^Qov toOto Kai diroTideTai
dXvTTujcr t6 ipiov Kal irdXLV Trapa Tfj<r (pvffewo' paSicjcr errafXipLivvvTai
126 que priore loco codd. Flor. et Bodl., om. GLM, inter naufragium
fecit in L manus recentissima naufragium fortunarum simihaque Cicero
•dixit 127 cadet codd. Flor. et Bodl., cadit GLM uotis M, uatis L, uates
L^, natis G. uotis, eis quae uouerit lucris, hoc est optarit et cupide expetierit,
ut Ouid. met. xi 128 effugere optat opes et, quae modo uouerat, odit. uide iii
527 quaeque ibi adnotaui, quibus accedant Sen. Thy. 752, Luc. vii 299. ceterum
quod ipse Aries id pati fingitur quod patiuntur homines ex eo nati, de ea re
dicam ad u. 149 128 uulgum M, iugulum GL, quod qui primus recepit et
B
18 M. MANILII

uellera diuersos ex se parientia quaestus :

130 nunc glomerare rudis nunc rursus soluere lanas,

nunc tenuare leui filo nunc ducere telas,

nunc emere et uarias in quaestum uendere uestes,

quis sine non poterant ullae subsistere gentes

uel sine luxuria. tantum est opus, ipsa suismet

135 adseruit Pallas manibus dignumque putauit,

seque in Arachnaeo magnam putat esse triumpho.

plerisque probauit Scaliger sub fruclus nomine praeter lanam intellegit agno»
ad iugulationem et macello datos ei uero minus huic loco conueniunt quam
;

uersibus 184—6 et laniis sub Leone natis, neque in iugulum dantur uellera.
in uulgum hoc uersu poeta, v 737 sine praepositione alteram accusatiui formam
posuit, sicut Vergilius Aen. ii 99 in uolgum, ter uolgus non accedente in adde ;

quod u. 125 habetur rursum, 130 et passim rursus. bene autem in uulgum dari
dicuntur quis sine non poterant ullae subsistere gentes qui enim fructus;
signifi-

centur explicat adiectum et uellera dabit GL-M, dabis L cod. Venetus 129
parientia GL^, parentia LM 131 telas, stamina unde fiant telae, neque enim,
dum tenuantur ducunturque, telae sunt. Ries. 742 41-4 (Claud>
anth. Lat.
ed. Birt. p. 406) uellera lanae \
semper tractare perita inque
textilibus calathis |

globos teretes coeuntia uoluere pensa compositas tenui suspendis stamine

|

telas. quamquam paene probo quod Bentleius reposuit tela, hoc est per
telam, ut intellegantur radio duota subtemina ; expectatur enim textrini
mentio. Ouid. met. vi 55-8 tela iugo uincta est, stamen secernit harundo, |

medium radiis subtemen acutis, quod digiti expediunt atque

inseritur \
inter
stamina ductum percusso pauiunt insecti pectine dentes
\
132 emere cod.
Venetus, gemere GLM uestes GL, om. M 134 interpungendo tantum est
opus ad insequentia traxi, quae uerba ceteri ad praecedentia aut referunt
aut uidentur referre, Bentleius quidem cum L sic distincta oratione, gentes : \

uel sine luxuria tantum est opus. opus tantum est ut Pallas suis id manibus
adseruerit. similiter locuti sunt Horatius serm. i 1 13 sq. cetera de genere hoc
adeo sunt multa, loquacem delassare ualent Fabium, Seneca Ag. 496 sq. miseris-
\

que lucis tanta dulcedo est malae, hoc lumen optant, Statius Theb. vi 400 sq.
|

stare adeo miserum est, pereunt uestigia mille ante fugam, Martialis iii 67 8-10
\

at uos tam placidas uagi per undas tuta luditis otium carina,
|
non naiitas puto \

uos sed Argonautas, quem locum sic interpunxit Wysius, Valerius Maximus
rv 7 3 adeo blando uteris imperio, supplicium honori praetulit, Cicero de fin. ii
54 tantum abest ut se indicet, perficiet etiam ut dolere alterius improbe facto uideatur
135 dignum suismet manibus 136 araclineo M, archaneo nisi fallor
L, araneo GL", Arachnea cod. Bodl. magnam M, magna L, magnum GL'^
triumpho lacobus, triumphum libri nominis forma paragogica^Apdxj'"»,
etsi analogiae eam non repugnare ostendit Huetius, exemplis caret neque praeter
necessitatem ex coniectura inferri debuit. quod autem Scaliger triumphum
interpretatur triumphatricem, non quae triumphat sed de qua triumphatur
recte triumphus dicitur, uelut Cleopatra Prop. iv 6 65 sq. quantus mulier foret
una triumphus, ductus erat per quas ante lugurtha uias ; neque enim in Liu.
\

xxvm 9 15 et luu. xi 194, quos locos EUisius attulit, aut consul aut praetor
 ASTRONOMICON IV 19

haec studia et similes dicet nascentibus artes,

et dubia in trepido praecordia pectore finget

seque sua semper cupientia uendere laude.

140 Taurus simplicibus dotabit rura colonis
pacatisque labor ueniet ; nec praemia laudis
sed terrae tribuet partus. summittit in astris

colla iugumque suis poscit ceruicibus ipse.

triumphi nomine significatur. melius Huetius magnumque putauit, seque \

in Arachnea dignum putat esse triumphum, ut se ablatiuus esset. Bentleius

hac, quae utrumque praeterierat, eiusdem uerbi mutato tempore repetitione,
putauit putat, non sine causa offensus scripsit in Arachnea magnum portasae
triumphum, quod quam recte dicatur ignoro. leniore mutatione fieret probauit
in uersu superiore, nisi uel maiorem neglegentiam haberet iteratum potius
uu. 213 sq.: uide etiam ad i 224, 271, ni 122 adnotata 137 dicet ut 189 dixit,
Ouid. her, xv 81 ita nascenti legem dixere sorores, trist. 14 9 estfuga dicta mihi, m
non est fuga dicta libellis. similiter dictare ponitur ii 401, rv 177, 569 138
139 Vett. Val. p. 5 28-31 ^aovrai odi> oi yewuifjLevoi ev tovt(^ . d\a^6ve<T, . . . . .

affTaTOi, dvw/j.a\oL, . . . /xeTeciipoi, Ptol. tetr. p. 40 to. ixev rpon-iKo. . . . woiel Tacr

\(/vxo-<T . . . <pi\o86^ovcr . . . Kal evKivr,Tova 138 finget Vossiani Leid. 18 lectio-

nem esse ait Wageningenus negante lacobo, quorum utri minus credam
haereo, edd. nescio quibus uett. tribuit Bechertus, ego ante Scaligemm non
inueni, flgunt L^, figumM, signum OL cod. Venetus, figet codd. Flor. et Bodl.
140-151 Taurus ut bos arator agricolas gignit laboris patientes, ut (XTepebv
i^cidiov (lib. II praef. p. vii) mentes efficit iTriixovovff, ^e^aiacr, virofj.ov7]TLKa.<r,

^iXoTTocouo- (Ptol. tetr. p. 40). Vett. Val. p. 7 11-3 ot oe yevvwixevoL e^rovTat

dyadol, ipya<jTr)pLaKoi, TLve<r 5i yey)w6voL, Basil. hom. VI in hex. p. 55
irovLKoi, . . .

ed. Gam., Mign. 130 c, 6 1avpLavb(r T\riiradri<r, <p7j<ri, /cat Sov^lkoct'

patr. Gr. p.
eTretSjj virb ^vybv 6 Tavpocr, C.C.A.G. VIII ii p. 33 Tavpocr ei<r Kaprepiav
((TvfjL^dWeTaL) 140 dotabit G cod. Venetus, dotauit LM, donauit
cod. Cusanus, donabit Scaliger, dictabit Bentleius nec uerbo nec sententia
apta colonis enim ablatiuum es.se Scaliger intellexit, cum rectius agris agricolas
;

Taurus quam agricolis agros dare dicatur. Ouid. her. xv 145 sq. at non inuenio
dominum siluaeque meumque. uile solum locus est ; dos erat ille loci. de sim-
\

plicibus, quo nomine Manilius tcl aTeped jyoia appellauit n 664, uide 188 et
locos ad 176 adlatos 141 pacatia codd. Flor. et Bodl., pacati GL^ cod. Venetus,
paccati L, pacat M. pacati labor ueniet, quae se capere negat Lachmannus ad
Lucr. V 1203, Bentleius ita interpretatus est ut pacati diceret esse soli uomere
pacati; Breiterus, uix mihi credetis, sed credite, ^pacatique scil. tauri\ Taurus
colonis labor ueniet, hoc est causa laboris erit, quomodo Ouidius locutus est her.
xra 104 tu mihi luce dolor, tu mihi nocte uenis ; ei autem pacafi dicuntur, ut
Prop. III 13 25 agrestum pacata iuuentus, cui uitae generi contraria ponuntur
. . .

praemia laudis nempe bellicae uide Prop. i 6 29 non ego sum laudi, non natus
:

idoneus armis quaeque praeterea contulit Postgatius silu. Man. p. 36 142

sununittit L, summit ut G, summit reliqua uersus parte omissa M astris
Bentleius, antris GL cod. Venetus, su?nmittit aratris codd. Flor. et Bodl. uide
I 264 sq. Taurum summisso uultu Geminos etfronte uocantem, u 258 sq. Taurus
| I
20 M. MANILII

ille suis Phoebi portat cum cornibus orbem

145 militiam indicit terris et segnia rura
in ueteres reuocat cultus, dux ipse laboris,

nec iacet in sulcis soluitque in puluere pectus.

Serranos Curiosque tulit fascesque per arua
tradidit, eque suo dictator uenit aratro.
150 laudis amor tacitae ; mentes et corpora tarda

mole ualent, habitatque puer sub fronte Cupido.

mollius e Geminis studium est et mitior aetas
per uarios cantus modulataque uocibus ora
et gracilis calamos et neruis insita uerba

succidit incuruo claudus pede, locosque ad i 361 adlatos 144-147 Colum.

XI 2 36 Taurum, transitumfacit, sed a tergo, ut medio demum
XV kal. Maias sol in
mense Maio ad comua eius perueniat, cuius rei Manilius non magis rationem
habuisse uidetur quam Vergilius georg. i 217 sq. candidus auratis aperit cum
cornibus annum Taurus 144 portat GL^, potat LM
\
145 militiam ut ii
20 miUtiam soli. segnia GL*, signia L, signa M
. . 147 soluit, languescere
patitur, quemadmodum dicitur soluti ac fluentes Quint. inst. i 2 8 148
fasces G cod. Venetus et ex corr. M, faces LM. Ouid. fast. iii 779-81 cum . . .

caperet fasces a curuo consul aratro arua G, aura LM, auras L^, idem errores
III 634 149 eque in aque Prucknerus mutare non debuit, etsi in hac historia
usitatum est ab aratro, uelut Cic. de fin. ii 12, Sen. dial. x 17 6, Colum. i praef.
13, Flor. I 5 12 dictator ab aratro nam neque huic praepositioni Manilius que ;

particulam adiunxit, et bene Breiterus in Fleck. annal. uol. 139 p. 847 Taurura
ipsum agnouit ex aratro sibi illigato ad dictaturam progressum, confusis scilicet
signi et hominis eo nati imaginibus, quod loquendi genus conspicitur etiam in
126 sq., 380-2 nec tantum Leo uenator ueniet, 660-3 Arquitenens
. . . . . .

nunc statuet, nunc idem moenia uertet dictator in L. Quinctii Cincinnati

uel Atilii Serrani persona, Liu. iii 26 6-10, Cic. de sen. 56, Pers. i 73-5,
Seru. Aen. vi 844, Claud. iv cons. Hon. 415 160 interpunxit Regio-
montanus laudis tacitae, uirtutis et industriae latentis tarda
ablatiuus 151 Cupido, quippe Taurum Cytherea tuetur ii 439. Alcimus
anth. Lat. Ries. 714 o blandos oculos . . . et quadam propria nota loquaces. |
illic

et Venus et leues Amores atque ipsa in medio sedet Voluptas 152-161 Geniini
\

ut Apollinis tutela (ii 440) musicam, ut Mercurii domicilium (cuius doctrinae

quamuis peruagatae Manilius nusquam meminit) astronomiam tribuunt. ut
signum duplex mentes efficiunt woi.KiXaff , ipwTLKaa, TroKvTpbwova, <j)t\ofiovaov<T,

p(}.d\jfj.ov<r (Ptol. tetr. p. 40). Vett. Val. p. 7 27 sq. (pi\6\oyoi, ypaiifiaTa

Kal Traideiav daKOvvTecr, woLriTiKol, <pi\6pLovaoL, <pwvaaKOL 152 moUius codd.
Flor. et Bodl., moUibus GLM, follibus cod. Venetus aetas, ^ioa, uitae
genuB, Sen. de ben. iv 22 3 est . . . aetas . . . securior, quam innocentia,
quam mens persequitur
grata 153 ora G, hora LM. minus usitate ora quam
uoces, sicut lyra quam carmen modulatum dicitur, sed similiter Horatius carm.
I 32 4 sq. barbite Lesbio primum modulate ciui, Lygdamus Tib.
. . . 4 39 m
hanc (lyram) plectro modulatus eburno
. . . 154 155 sonum chordis natura
 ASTRONOMICON IV 21

155 ingenitumque sonum : labor est etiam ipse uoluptas.

arma procul lituosque uolunt tristemque senectam,
otia et aeternam peragunt in amore iuuentam.
inueniunt et in astra uias numerisque modisque
consummant orbem postque ipsos sidera linquunt.
160 natura ingenio minor est perque omnia seruit.

in tot fecundi Gemini commenta feruntur.

Cancer ad ardentem fulgens in cardine metam,
quam Phoebus summis reuocatus cursibus ambit,
articulum mundi retinet lucesque reflectit.

ingenuit, uerba inserunt cantores 155 ipse P. Thomasius lucubr. Man.

p. 6, ipsa libri, cuius erroris ad ii 116 adlatis exemplis accedat Sen. n.q. in
12 4 aer, et ipse {ipsa al. )
quarta pars tmmdi.
hominibus, quales hic describuntur,
non uoluptas labori sed labor suus uoluptati est. Mart. i 107 8 iuuat ipse labor
156 uolunt sub Geminis nati ita 223 capiunt 157 amore Bentleius, morte :

libri. V 1 1 1 uario ducunt in amore iuuentam Haedis orientibus nati ; uide etiam
Ptolemaeum ad 152 laudatum. quod Birtius mus. Rhen. an. 1896 p. 470
coniecit sine Marte post u. 156 superuacaneum est 158 a numeris arith- '

meticos, a modis geometras censet Scaliger. Mart. Cap. vii § 802 hos sat erii '

cursim numeros memorasse modosque, Cic. de diu. i 36 qui e Caucaso caeli

signa seruantes numeris stellarum cursus persecuntur, n 17 qui siderum motus
numeris persecuntur, Stat. Theb. iv 411 numeris sequentibus astra, Luc. . . .

I 641 159 postque Bentleius, postquam libri. postquam linquunt pro ubi
reliquerunt accipi non licet, ut cadat Stoeberi enarratio cum iam sidera uisum '

f ugientia persequi nequeunt ; quamquam multo ea propius a uero distat '

quam Scahgeri, qui orbem intellegens tt^v iyKVK\i.ov -n-aidelav sic uerba
interpretatus est, a siderum studio ad geometriam et arithmeticen se
'

conferunt'. astronomiae periti numeris mensurisque adhibitis formam caeli

horizonte praecisi consummant et plena in notitia ponunt ne eis quidem
exceptis partibus quae oculis subtractae sunt ; quo fit ut siderum meatus,
quorum leges tenent, mente praecurrere possint ortusque eorum praedicere
161 uide ad 124. feruntur, dicuntur, sunt ; uide ad ii 188 162-175
Cancer ut Mercurii tutela (ii 440) mercatores facit et quaestuosos, ut tropicum
signum awepyeT Trpba Tacr /xeTa^oKiKacr Trpd^eicr (Ptol. tetr. p. 47) mentesque
reddit i^TjTrjTiKcia- , evpeTiKCKr, eveiKaffTovcr (ib. p. 40) 162 metam Bentleius,
uictam GLM, uitam cod. Venetus me pro ; contrario errore M i 766, 776, iv 51
uic. Plin. n.h. xvm
264 solstitium peragi in octaua parte Cancri diximus. . . .

magnus hic anni cardo : sol ab ea meta incipitflecti ac degredi ad austrum,

. . . . . .

Germ. phaen. 6 eq. qua sol ardentem Gancrum rapidissimua ambit diuersasque (

secat metaa gelidi Capricorni 163 cursibus*, curribus libri. non summis
magis quam mediis aut imis curribus sol metam ambit, sed summos ac septen-
trioni proximos cursus conficiena. i 568—73 alter (circulus) ad extremi decurrens

aidera Cancri metam . uolantis solis et extremos designat feruidus

. . . . .
\

actus, Germ. phaen. 476-8 Cancrum tetigit cum Titan lunc habel aeterni . . .

cursus fastigia summa 164 luces G, lucis LM cod. Venetus, de quo dixi ad
m 446 reflectit L*M, reflectiet G, reflecte L, reflexae cod. Venetus luces
 22 M. MANILII

165 ille tenax aninii nullosque efiusus in usus

attribuit uarios quaestus artemque lucrorum :

merce peregrina f ortunam f erre per urbes

et grauia annonae speculantem incendia uentis
credere opes orbisque orbi bona uendere posse
170 totque per ignotas commercia iungere terras
atque alio sub sole nouas esquirere praedas
et rerum pretio subitos componere census.
ignaua et, celeris optando sortibus annos,

reflectit, dies ueque ad soistitium auctos minuere incipit, quod ob Pingraei errorem

dicendum est 165 tenaz, irepieKTiKoa, a-KVL<pbcr, 0a5wX6(r glossaria. animi

autem non obiecti genetiuus est, qui adiectiua in -ax exeuntia comitari solet,
uelut Ouid. met. vn 656 sq. parcum genus est patiensque laborum quaesitique j

tenax, sed sic ponitur ut Verg. Aen. ix 685 praeceps animi : recte Huetius '
id
est animo . . . ut integer uitae '. ceterum tenax adiectiuum cancro animali
conuenire manifestum sunt hina bracchia denticulatis forcipibus, ut ait
est, cui
Plinius n.h. rs 97 effusus in usus, iii 669 uersura figuras, Verg. Aen. xii
204 effxmdat in undas 167 pecuniam in mercibus peregrinis collocare easque
per urbes circumferre 168 grauia annonae incendia, rerum caritatem. Quint.
decl. sii 4 etiam, si quid residui erat, ut carius quidam uenderent, ad annonae
incendium suppressum est, Varr. r.r. iii 2 16 collegiorum cenae, quae nunc in-
numerabiles excandefaciunt annonam macelli collegia non epulari, quae
. . .

(cenae) nunc innumerabiles incendunt annonam, VeU. ii 77 1 populi, quem grauis

urebat infesto mari annona eiusdem modi est Suet. Tib. 34 Corinthiorum
:

uasorum pretia in immensum exarsisse. haec igitur incendia speculantur

aiTOfitra^bXoi siue dardanarii, Anglice regraters ', de quibus \^pianus dig.
'

XLvn 11 6 annonam adtemptare et uexare uel maxime dardanarii solent . . .

debebis custodire, ne dardanarii ullius mercis sint, ne aut ab his qui coemptas
merces supprimunt, aut a locupletioribus qui fructus suos aequis pretiis uendere
nollent, dum minus uberes prouentus exspectant, annona oneretur adde Cat. de :

agr. 3 2 caritatem expectare, Cic. de dom. 18 cum ad causam caritatis accederet

iste speculator communium miseriarum 169 opes GL, opus M qui orbique
orbis reposuit atque adeo lacobo probauit Bentleius non debuit intactum re-
linquere i 370 caeli caelum mercede rependit. quod autem et Breiterus et
Wageningenus eam Lipsiensis lectionem esse testantur, hoc eorum fidei specimen
esto ; quorum alter hebeti oculorum acie et ingenii socordia prohibitus est ne
aut hunc aut ullum codicem conferre posset, alter ut hoc ita multis locis falsa
Breiteri testimonia exscribere maluit quam ipsum librum sua causa Groningam
missum inspicere 170 commercia iungere ii 382, iv 296, Prisc. perieg. 849
disiunctas gentes docuerunt iungere mercem 173 ignaua* ( =nau-ig-a), nauigat
libri : uide lib. i praef. pp. Ivii sq. tt octauat in G scriptum pro octaua ni 680.
nauigare Cancro natum lucri causa sane credibile est (uelut Seneea n.q. ii 38 2
hic diues erit, sed si nauigauerit), sed id aut ante aut certe non nunc dicendum
erat, ubi a mercatoribus ad feneratores transitur nam nautici fenoris et ;

traiecticiae pecuniae, quae iactat Scahger, nulla in his uersibus significatio est,
sed tantum in uniuersum usurarum. de illo ignaua ad insequentem uersum
 ASTRONOMICON IV 23

dulcibus usuris aequo loue tempora uendit.

175 ingenium sollers suaque in compendia pugnax.
quis dubitet uasti quae sit natura Leonis
quasque suo dictet signo nascentibus artes ?

dicetur ii 153 redeundo, Verg. Aen. ii

optando, optana, ut 201 cohibendo,
6-8 quis talia fando Hor. carm. rv 11 20-31 ultra
. . . temperet a lacrimis ^, \

quam licet sperare nefas putando disparem uites celeris annos, qui sorti \

siue capiti crebras usuras adiciant, optat creditor, Luc. i 181 usura iiorax
auidumque in temporafenus; debitor contra, Ouid. rem. 561 sq. qui puteal
lanumque timet celeresque kalendas, torqueat hunc aeris mutua summa sui, \

Auson. 362 9 (Peip. p. 87) uelox inopes usura trucidat 174 dulcibus usuris,
Vlp. dig. XLii 8 10 10 nomen eius ucl dulcitudine usurarum uel qua alia ratione
secuti ioue* (=iqve), que LM, quoque G propter metrum, et hoc et aequo
om. cod. Venetus. Verg. georg. iii 35 ioue MR, ique P Ouid. met. i 205 in cod. ;

Amplon. ioui ante qui, Stat. Theb. xi 462 in Putean. iouem post qtie omissum
est ; in Naeu. bell. Pun. ii ap. Macr. Sat. vi 5 8 pro que Delphis Buechelerua
opusc. I p. 324 restituit sanctus loue prognatus Pythius Apollo. nullo iure
Scaliger aequo enarrauit pro rata portione longe aliter sed non ; idem ed. 1

minore licentia altero tanto amplius, 'cent per cent', quod repetierunt Salmasius
de mod. usur. p. 93 et Bentleius. sed esto utrumuis quid aut hoc aut illo pacto :

sibi uelle dicemus aequo, non pecuniam utendam dat, sed tempora uendit ? fene-
rator tempora ipsa uendere dicitur, quae ei lucro sunt, ut anth. Pal. xi 289 2
dvrjp daveLffTT^a- ruv xp^''"'' 7^i'0wy t6kov(t, Sen. de ben. vn 10 4 conputationes
et uenale tempus et sanguinulentae centesimae, 14 5 stat acerbus super caput

creditor, qui nullum dievi grafis occidere patiatur quibus procedentibus cum ;

ipse nihil laboris suscipiat, ea haud absurde ignaua appellantur, ut Ouid. amor.
l 15 1 quid mihi, liuor edax, ignauos obicis annos ?, ex Pont. i 5 44 mors nobis
tempus habetur iners, Verg. georg. i 299 hiemps ignaua colono, luu. xiv 105 sq.
cui septima quaeque fuit lux ignaua Franciscus Baconus Of \
Vsury they :
'

eay .that the usurer is the drone that Virgil speaketh of, ignauum fucoa
. .

pecus', Of Riches 'usury whereby a man doth eat his bread in sudore uultus
. . .

alieni, and besides doth plough upon Sundays '. qui autem domi desidens ipso
temporis cursu locupletatur, ne is dis carus ipsis est et loue propitio quaestum
exercet, quippe cui evSovTi. KvpTocr aipd, quod eTrl rOiv evrvxovvTuv dicitur.
Plaut. Curc. 531 quoi homini di sunt propitii, lucrum ei profecto obiciunt
aequo loue ut Hor. carm. i 28 27-9 multaque merces, unde potest, tibi defluat \

aequo ab loue, epist. ii 1 68 loue iudicat aequo, Sil. n 363 sq. procul a Tyria
\

dominos depellere Byrsa uel loue non aequo fixum est, Verg. Aen. vi 129 sq.
\

pauci, quos aequus amauit luppiter, Stat. Theb. n 181 sq. utinam his manibus
\

permittere gentis, luppiter aeque, uelis.

|
duplicem ablatiuum dulcibus usuris
aequo loue abunde comprobat quadruplex Caes. b.G. vn 24 3 eodeinque tempore
toto muro clamore sublato duabus portis eruptio fiebat 176-188 Leo . . .

animal ferox et rapax uenatores lanios iracundos creat, idem ut aTepebv ^'(^di.ov

simplicis ingenii homines. C.C.A.G. viil ii p. 33 Aeojv elcr to yevvalov Kal

dpitaKTLKbv (<rii,u/3d\Xerat), Ludw. Maxim. p. 111 8 sq. Tbv AiovTa (<ry]iJ.aLveLv)

110 15
OripaTdcT, TO. di aTepea. eppwfxivwv /cat dXrjdLvQv (rpoTroutr), Vett. Val.
p. 9 14—8 Aeojj' e(7Tiv . . . opyiXov . . . oi . . . yevviJop.evoL . . . 070^01, . . .

ZlKaLoi, fj.i(T0irbv7]poL, . . . /coXa/ceiatr iiL<T0vvTe(7 , Ptol. tetr. p. 40 rd 5^ (TTeped

24 M. MANILII

ille nouas semper pugnas, noua bella ferarum

apparat, et spolio uiuit pecorumque rapinis ;

180 hos habet hoc studium, postis ornare superbos

pelUbus et captas domibus praefigere praedas
et pacare metu siluas et uiuere uictor.

sunt quorum similes animos nec moenia frewent,

sed pecudum mandris media grassentur in urbe

SiKaiaa, aKoKaKevTova {iroiei tckt \pvxdcr) 178 ille, leo aniiual 179
apparat et GL^, apparet LM spolio uiuit pecorumque M, pecorum spolio
uiuitque GL : hoc abiturum fuit librario a pe ad que transiliente
illud facilius in
180 hos *, hoc libri ut uersu 696. duplici in uu. 176 sq. propositae interro-
gationi, quae sit natura Leonis quasque signo suo nascentibus artes dictet, dupliciter
respondetur 178 sq. leo feras bello persequitur et pecora praedatur, 180-2
:

Leone nascentes uenationis studio tenentur hahet ut Verg. Aen. xii 282 omnis ;

avior unus habet decernere ferro. ineptam in illis hoc hoc iterationem mendi
indicio esse non solum Bentleius sensit sed etiam qui nec facile talia sentiunt
nec libenter Bentleio adsentiuntur. ex magno coniecturarum numero unam
Fayi commemorabo, hoc habet hic studium, qui ille hic interpretatus est . . .

alius . . . alius postis . . . superbos codd. Flor. et Bodl., positis . . . superbis

GLM cod. Venetus. Vergilius Aen. ii 504 barbarico postes auro spoliisque superbl,
idemque (quos locos Ellisius eo consilio attulit ut superbis pellibus tueretur)
viii ora uirum, 721 dona recognoscit populorum
196 foribusque adfixa superbis |

aptafque superbis adde Hor. carm. iv 15 6-8 s^gna

\
postibus : derepta . . .

Parthorum superbis postibus, aliter enim Lucretius postis superbos dixit iv

|

1178 182 pacare ut Stat. Theb. rv 248-50 (Atalanta) saltus tuncforte remotos \

.. pacabat cornu, ubi scholiastes id est uenationibus pacatoa ferarum reddebat

.

interitu, Cic. Tusc. ii 22 haec dextra Lemam taetra mactata excetra pacauit \

{placauit libri), Sil. ii 483 Nemeae pacator Hercules, Claud. Stil. iii 284 pacet
muneribus (feras spectaculorum causa abigendo) montes qui legibus urbes, Verg.
Aen. VI 802 sq. fixerit aeripedem ceruam licet aut Erymanthi pacartt nemora j

et Lernam tremefecerit arcu, qui locus facit ut metum interpreter feris a uenatore
incussum, sicut dicitur Aen. ix 591 feras solitus terrere fugaces, non cum Huetio
lineam pinnis distinctam ab ipso effectu dictam formidinem, quam metus
nomine significarunt Grattius 85, 88, Nemesianus cyn. 304, 311 uictor ut
per grammaticam seruari liceret Breiterus in u. 180 superbit atque insuper ille
habet nouauit sensum ne uicto quidem, quod a codd. Bodl. Pal. Par. subiectum
:

nec Scaliger nec Bentleiua omnino repudiauit, probabilem efficit neque enim ;

satis apte uenator eas quibua uescitur feras uincere dicitur praeter solum aprum.
aptissima est a plerisque recepta Regiomontani lectio rapto nam uiuere ;

rapto et multi dixerunt et praecedente uenatus mentione Vergilius Aen.

alii

vn 749, rx 613, quibus locis adice Sil. n 501 sq. more ferarum uiuentis rapto \

populos. quod autem hoc propter uiuit rapinis u. 179 positum Bentleio . . .

diaphcet, accederem, ai utrumque eodem referretur nunc, cum illud de leone :

ipso, hoc de hominibua Leonis signo nascentibus dicatur, non offendor 183
frenent cod. Flor., frenis GLM cod. Venetus 184 sed (qui) grassentur : uide
ad I 136 pecudum M, pecorum GL fortasse ex 179 mandris *, menbris
GL, membris M grassentur LM, gxassantur G pecudum membris grassa-
 ASTRONOMICON IV 25

185 et laceros artus suspendant fronte tabernae

luxuriaeque parent caedem mortesque lucrentur.
ingenium ad subitas iras facilisque recessus

aequale et puro sententia pectore simplex.

at quibus Erigone dixit nascentibus aeuum
191 ad studium ducet mores et pectora doctis

bantur Vlixi comites quos humana forma Circa exuerat, quale nihil laniis aut
macellariis usu uenit. Bentleius pecudum in mortes lacobus progr. Lubec. ;

an. 1832 p. 19 in membris, quo haud scio an significari possit lanios pecudibus
membratim caedendis quasi latrocinium quoddam exercere, quod de medicis
Celsua dixit prooem. 42 mortui demum praecordia et uiscus omne in conspecfum
latrocinantis medici dari. mandras per mediam urbem grassatas queruntur
Martialis v 22 7 uizque datur longas mulorum rumpere mandras et luuenalis iii
237 sq. stantis conuicia mandrae eripient somnum. grassandi actio fit per \

mandras sicut per equos insultandi Lucr. iii 1032 contempsit equis insultan»
murmura ponti 185 suspendant GL^, suspendat LM 186 mortes M, mores
GL cod. Venetus. illud Huetius ex pecorum caede lucrum faciunt', hoc '

Bentleius ex moribus publicis lucrum faciunt enarrat, qui uellem locum

'
'

indicassent ubi lucraii aliquid ita usurpatum sit ut Kepdalveiv e/c tlvoo- ac
non K€poaiv€Lv ri. significet. equidem sic interpretor atrocis animi homines :

et caede gaudentes ipsam necem pecudibus quas macelli et luxuriosorum causa

occidunt illatam in lucro ponunt. partem ueri uidit lacobus progr. Lubec.
an. 1832 p. 19, in eo falsus quod gladiatores et bestiarios intellegebat, quem
Scaligeri errorem correxerat Bentleius 187 recessus GL^ recensus LM,
receptus Bentleius 188 aequale, tam ad hos quam ad illas propensum
puro Vrb. 668 et Voss. 18, puero GLM, idem error Hor. serni. i 4 54,
Prop. II 13 12. pectus purum iam dixerant Ennius, Lucilius, Lucretius,
Horatius, culicis poeta 189-202 Virgine nascuntur quales Mercurii domi-
cilio (uide ad 152) nasci consentaneum est, doctarum artium studiosi, rerum
naturae inuestigatores, eloquentes, perspicaces, notarii praeterea uirginali ;

uerecundia et steriles. Firm. v 1 16 si in Virgine horoscopus fuerit inuentus,

erit . multa sciens et omnium disciplinarum secreta perquirens
. . et cui . . . . . .

docti sermonis gratia . . . magna felicitas . . . conferatur, C.C.A.G. viii ii p. 33-

Hapdivoff eiV t6 crvveTbv Kal dyxl^vovv {(ri;/X|8dX\eTat), Vett. Val. p. 10 13—5 dyaOoi^
aioT)^ov€(T, . . . Tro\vfj.4pLfj.voL, . . . ypa/j.iJ.aTelcr dTrb X6yu)v rj \(/ri<p<jjv dvay6n.evoi (uictum
habentes), Sext. emp. Trpba darp. 95 6 5^ iv HapOivu) . . . dTraicr, ai8ri/j.u}v. adde
Ptol. tetr. p. 43 6 5^ roO 'Epfj.ou dcrr-r^p . . . iroLei rovcr yevvuixivovcr crvverovcr,

dyyjivovcr, vor^ixovacr, iroXviaropaa, eiiperiKoiicT, ifxrveipovcr, XoyLcrrLKOvcr, evepyeriKOvcr

€TrL\oyL(7riKOV(T, /xvarrjpLaKova, eTTLrevKTLKOvcr

OewprjTLKOvcr, 189
fj.adr)fiarLKOvcr,

at G, a LM dixit LM
pro uar. scr. G, duxit G cod. Venetus,
et man. 1

uide ad 137 190 ora (opta M, apta Bentleius) magisterio nudosque

{nodoque Scaliger) coercita uirgo post 201 collocaui. nodum, quo ipsi
Virginem coercuerunt, frustra expedire conati partim crinium interpretantur,
partim uestium, partim quo se Erigone suspenderat laqueum, Bentleius articu-
lum anni aequinoctialem, Scaliger ipsum magisterium quorum nodorum ;

nuUus non inepte Virginem magistram, ut u. 382 appellatur, constringere fingitur,

quae coercere debet, non coerceri. transposito uersu effeci ut illud coercita
alio referatur 191 ducet Bentleius, ducit libri mores ad studium duci Bent-
26 M. MANILII

artibus instituet, nec tam conpendia census

quam causas uiresque dabit perquirere rerum.
illa decus linguae faciet regnumque loquendi
195 atque oculos mentis, qui possint cernere cuncta
quamuis occultis naturae condita causis.

hinc et scriptor erit uelox, cui littera uerbum est

quique notis linguam superet cursimque loquentis

excipiat longas noua per compendia uoces.
200 in uitio bona sunt : teneros pudor inpedit annos,

leius negauit; sed uult poeta Virginem ita moratos homines creare ut libenter
studeant 192 conpendia census, 19 damna et compendia rerum, Gell. n 27 5
quaestu atque compendio gloriarum, Quint. decl. 345 ed. Ritteri p. 362 excogitasti
non mediocre patrimonii etiam tui, cum alioqui abundaret, compendium.
. . .

accusatiuum ut a dandi uerbo pendere putem faciunt uersus 18 sq.; accedit ut

compendia non tam perquiramus quam repetamus (Tib. i 3 39), captemus (Suet.
Tib. 48 2), sequamur (Stat. Theb. ii 658) 194 iUa M cod. Venetus, iUe GL
195 mentis qui M, menti qua GL cod. Venetus, menti quis Pingraeus
possint Bentleius, possit libri qtii aduerbium apud Manilium non extat

qua pro quibus oculis accipiendum erit, quod proxime praecedente mentis nomine
non f acile fit. neque post decus linguae et regnum loquendi tam concinne datiuus
ponitur quam genetiuus, qui habetur etiam u. 875 quosque dedit natura oculos
deponere mentis 197-199 Sen. ep. 90 25 quid (loquar) uerborum notas,
quibus quamuis citata excipitur oratio et celeritatem linguae manus
sequitur ?, Suet. Tit. 3 2 epluribus comperi notis quoque excipere uelocissime
solitum, Mart. xiv 208 notarivs currant uerba licet, manus est uelocior
:

illis : nondum lingua suum, dextra peregit opus (idem x 62 4 notarius uelox),
I

Auson. 146 (Peip. pp. 12 sq.) 1 sq. puer, notarum praepetum sollcrs minister, \

aduola, 4r-6 cui muUafandi copia punctis peracta singulis utunauoxabsoluitur,

\
\

18-21 sentire tam uelox mihi uellem dedisset mens mea quam praepetis dextrae
\ |

Juga tu me loquentem praeuenis, 31 sq. nec ulla tam uelox manus celeri-
I
\

pedis compendii, Prud. perist. ix 23 sq. uerbanotis breuibus comprendere cuncta

peritus raptimque punctis dicta praepetibus sequi, carm. epigr. Buech. 219 12-6
|

iam doctus in compendia |

tot litterarum et nominum \
notare currenti stilo, \

quot lingua currens diceret. \ iam nemo superaret legens 198 om. M
linguam GL^, liquam L 199 noua. Isid. orig. i 22 ex Suetonio Ro^nae
primus Tullius Tiro Ciceronis libertus commentus est notas, sed tantum
praepositionum. eum Vipsanius filargius {Philagrius, Philargyrus)
post
et Aquila Maecenatis alius alias addiderunt, Plut. Cat. min. 23 2
libertus
TovTov fj.6pov wv Kdrwi' etTre 5ia<ruij'ecri9at (paai rov \6yov (anno 63 habitum)
KiK^piovocr ToO inrdTOV tov<t 8ia^epovTa<T o^vTrjTi twv ypa<pe<j}v crrjnela Trpodiod^avTocr
(V /xiKpo7<T Kal ^paxe<n. tvttokt iroWixiv ypap.p.dT<i3v ^'xovra ouva/jnv, etT' aWov
dWax6<Te tov ^ovXevTrjpiov <TTropdd7jv e/j.^a\6vTo<T. ovir<i} ydp tjctkovv ovS' eKiKTTjVTo

ToixT arjp.eLoypd<pov<T, dWd T^Te npwTov ela ix^ocT ti KaTaar^vai

Ka\ovixevov<T
\4yov(TLv 200 bona sunt EUisius noct. Man. p. 120, bonas ut LM, bonus
ut GL* in uitio, uitiosa, quemadmodum passim dicitur in pretio.
Cic. de fin. v 31 hoc quide^n est in uitio, dissolutionem naturae tam ualde
 ASTRONOMICON IV 27

magnaque naturae cohibendo munera frenat

190 ora magisterio nodisque coercita Virgo.
202 nec fecundus erit (quid mirum in uirgine ?) partus.

librantes noctem Chelae cum tempore lucis

per noua maturi post annum munera Bacchi

205 mensurae tribuent usus ac pondera rerum
et Palamedeis certantem uiribus ortum,

perhorrescere, Tusc. iii 19 inflatus et turnens animus in uitio est (praecessit

uitiose se Jiabet), de off.i 23 qui autem non defendit nec obsistit, si potest,

iniuriae, tam est in uitio quam si paretites aut amicos aut patriam deserat,
62 ea animi elatio in uitio est, de r.p. i 44 quae genera sunt in eis singula
. . .

uitiis, quae ante dixi, deinde habent perniciosa alia uitia. sententiam horum
uersuum 200 sq. et 190 illustrabit Quint. inst. xu 5 2 inuitus me hercules dico,
quoniam et aliter accipi potesl, ipsam uerecundiam, uitium quidem, sed amabile
et quae uirtutes facillime generet, esse interim aduersam multisque in causa fuisse,

ut bona ingenii studiique in lu/:em non prolata situ qiiodam secreti consumerentur.
sciat autem, si quis haec forte minus adhuc peritus distinguendi uim ctiiusque
uerbi leget, non probitafem a me reprendi, sed uerecundiam, qu/ie est timor quidam
reducens animum ab eis quae facienda sunt : inde confusio et coepti paenitentia
et subitum silentium. quis porro dubitet uitiis adscribere adfectum, propter quem
facere honeste pudet 201 cohibendo, cohibens, uide ad 173
.? post hunc
uersum coUocaui 190. multo rectius ora quam munera frenari dicuntur
isdem tam conuenit quam a Virgine abhoiret coercita. Ouid. met. v 643
frenisque coercuit ora ora GL cod. Venetus, opta M, unde nec coepta
nec orsa eruendum censeo nodis *, nodo iam Scahger, nudos libri magis- '

terio nodoque iv oia Zvolv, magisterii nodo Scaliger, qui comparauit v 399
'

concha ualloque latentis et Claud. nupt. Hon. 78 nullo constricta Licentia nodo :
adde Gell. v 9 2 (filius Croesi mutus et elinguis habitus) impetu spiritus uitium
nodumque linguae rupit planeque et articulate elocutus est, 6 oris uinclo
solutus, lustin. xm
7 6 linguae nodis solutis loqui primum coepit. infans
pudor Horatius serm. i 6 57 202 quid M, quod GL in GL^, om. LM
II 238 sterilis Virgo est 203-216 Libra figurae suae et aequinoctiali poten-
tiae congruenter faciet ponderatores, mensores, calculatores eadem propter ;

iustitiam, de qua uide ad 305, iurisconsultos. m

Vett. Val. p. 10 18-21 Zvyba-
.. . irpoeaTbcr .CTadfxQv, fieTpuv, C.C.A.G. V i p. 187 24 rd oi larifiepiva
. .

Toi(r oia (TTaOfiQv (ipya^ofiivour iTnTijdeia), Firm. V 1 19 si Jwroscopus in

Libra fuerit inuentus, ... erit talis qui in omnibus rectum uelit habere ivdicium
203librantes codd. Flor. et Bodl. et in L man. rec, libantes GLM, contrarius
error n 56 noctem M et aut L aut L^, nocte G cod. Venetus et fortasse L
chelae L^M, cheleum L, celeum G, chelarum (om. cum) cod. Venetus 204
per autumnum, tum cum nouum mustum dant uuae post anni interuallum ad
maturitatem perductae. per non multum differt ab inter, ut 153 sq. per uarios
cantus modulataque uocibus ora et gracilis calamos, i 816 per ingentis \ motus. . . .

tempus anni describitur etiam in Tauro 144-7 et Scorpio 218 sq.: adde ii 658
sq. Bacchum ministrans Libra et iii 658-63. multo magis abundant
. . .
|

quae de Vrsa dicuntur i 620 sq. 205 mensurae G, mensura et LM, mensurae
et L^, mensurae at cod. Venetus pondera 6L, tempora M 206 ortum GLM,
28 M. MANILII

qui primus numeros rebus, qui nomina summis

inposuit certumque modum propriasque figuras.
hic etiam legum tabulas et condita iura

210 nouerit atque notis leuibus pendentia uerba,

et licitum sciet, et uetitum quae poena sequatur,
perpetuus populi priuato in limine praetor.
non alio potius genitus sit Seruius astro,

qui leges potius posuit, cum iura retexit.

orcum cod. Venetus. ortum, partum, natum paullo aliter ea uox posita est ii
:

239, IV 668, V 46. neque usitate signum homines ex se nascentes tribuere

dicitur 207 208 Palamedes irpQTa, ixkv tov Tra.vco(pov dpLdfj.bv TjiJpr;^' i^oxov
|

cro(pia/xa.Tuv frag. trag. incert. Stob. ecl. prooem. coroU. 1% Nauck. adesp.
470, idem etiam quae praeterea Libra dat noscenda ;j.^Tpa Kal aTad/jid et
vofiova- ypa-n-To^a- Gorg. Palam. 7 30 207 numeros GL", numerus LM
nomina, iv bvo Tpia cetera uel /j,ovd8a. dvdda Tpidda, quod primus intellexit
Bentleius 208 certum modum, finitam magnitudinem figuras, ABr
ceteras ; defiguris numerorum Prisciani liber est G.L.K. iii pp. 406-17. quam-
quam Gellius cum diiciifigurae quaedam numerorum, quas Graeci certis nominibus
appellant, uocabula in lingua Latina non habent xviii 14 1 hemiolios et epitritos
significat 209 iura GL, rura M condita, abscondita, ut iii 114, quaeque
retegenda sint, iv 214 210 Isid. orig. i 23 de notis iuridicis. quaedam
autem litterae in libris iuris uerborum suorum notae sunt, quo scriptio celeris
breuiorque fiat. exempla ponit BF bonum factum, SC senatus consuUum, RP
respublica, PR populus Romanus, DT dumtaxat, W mulier, 'P pupillus, 1 pupilla,
K caput, KK calumniae causa, lE iudez esto, DM dolum malum deinde pergit
;

has iuris notas nouicii imperatores (lustinianum significat) a codicibus legum

abolendas sanxerunt, quia multos per haec callidi ingenio ignorantes decipiebant.
notarum laterculos edidit Mommsenus in G.L.K. iv pp. 267-352; plurimae
extant in Gai codice Veronensi 211 sequatur G, sequetur L% sequentur LM
212 limine codd. Flor. et Bodl., lumine GLM iurisconsultus reclusa
domo clienti iura promens id fere populo praestat, et quidem perpetuo, quod
in iure praetor annuum obtinens magistratum. constant enim iura populi
Eomani, ut ex edictis eorum qui ius edicendi habent, ita ex responsis prudentium,
Gai inst. i 2 213 v 298 quod potius dederim Teucro sidusue genusue ? similia
IV 769, v 344, 520 Seruius Sulpicius Q. f. Lemonia Rufus, quem Cicero
Brut. 151-3 longe omnium non eiusdem modo aetatis sed eorum etiam, qui
fuissent, in iure ciuili principem dixit, iuris ciuilis magnum usum apud multoa
fuisse, artem in hoc uno, hunc enim attulisse dialecticam omnium artium
maximam quasi lucem ad ea quae confuse ab aliis aut respondebantur aut
agebantur idem Phil. ix 10 omnes ex omni aetate, qui in hac ciuitate intelle-
:

gentiam iuris habuerunt, si unum in locum conferantur, cum Ser. Sulpicio non
sint comparandi Seruius Sulpiciorum praenomen, sicut Claudiorum Appius,
passim omisso nomine ponitur, uelut de hoc ipso Cic. fam. vm
10 3 nosti Mar-
cellum, quam tardus et parum efficax sit, itemque Seruius quam cunctator, cele-
brabanturque in iure ciuiii Seruii auditores, Vlp. dig. 39 3 1 6 214 cum GLM,
quam pro uar. scr. et L'' et G man. 1. Seruium respondendo ipsum leges posuisse
merito dixeris. Gaius inst. i 7 responsa prudentium sunt sententiae et opiniones
 ASTRONOMICON IV 29

215 denique, in ambiguo fuerit quodcumque locatum

et rectoris egens, diriment examina Librae.
Scorpios armata uiolenta cuspide cauda,
qua, sua cum Phoebi currum per sidera ducit,
rimatur terras et sulcis semina miscet,
220 in bellum ardentis animos et Martia castra

efficit et multo gaudentem sanguine mentem

nec praeda quam caede magis. quin ipsa sub armis
pax agitur : capiunt saltus siluasque peragrant,

eorum quibus pennissum est iura condere; quorum omnium si in unum sententiae
concurrunt, id quod ita sentiunt legis uicem optinet quo fit ut, qui uulgo iuris ;

auctores, idem in cod. lust. 6 37 26 pr. legjitn conditores appellentur. sed potius
utroque uersu a poeta positum esse nemo confidet Bentleius hic proprias :

215 216 Petr. 39 11 in Lihra (nascuntur) quicumque nliquid expediunt 215

in GL, et in M 216 egens GL, tegens M 217-229 Scorpius, pugnacissimum
animal et Martis tutela (ii 443), creat bellicosos, uenatores (quos etiam Leo),
gladiatores uoluntarios, quique belli simulacris in pace delectentur. Vett. Val.
p. 10 29 apTrayea, (povLKoi, Basil. 55 c ed. Garn., Mign. patr. Gr.
hom. VI in hex. p.
XXrx p. 130 C, 6 'SjKopTnavb<T Tr\r]KTr](r Sia rriv Trpbcr rb dTjplov bixoiwaiv 217
scorpius cod. Flor., scorpion GLM cod. Venetus, ut ii 213 scorpion pro scorpios ;

pars codicum Germ. phaen. 548, 644, 660, Orpheon pro Orpheos Ouid. Ib. 600,
Ilion pro Ilios her. 1 48, art. i 363, met. xiv 467, ubi H. Magnus, ut alta cremata
cst Ilion tueatur, adscribit ex Hor. epod. 14 14 opsessam Ilion accusatiuum
armata GL, armati M minima mutatione Itali tam emendatam effece-
runt et orationem et sententiam ut importunae sint neque adferri mereantur
coniecturae a Bentleio Heringa lacobo Breitero Ellisio certatim prolatae. nam
ne iure Bentleius tria uerba eodem modo desinentia uituperasse uideatur cauebo
ad u. 218 219 Scorpius caudae cuspide terram sementis causa pro-
780
scindere fingitur, quem transeunte sole, mense Nouembri post Vergiliarum
occasum, fruges plerumque serebantur uelut Plinius n.h. xviii 200 Zoroastren
;

praecepisse dicit ut sereretur sole Scorpionis xii partes transgresso.

. . . Scaliger
contendit sphaer. Empedocl. 126-31 ^rav o^ UXeiaa- wpiov revxv cnrbpov,
- . . xnrepdev i^Sri yap atToa ela 86fxova x^o''o<''>
"SiKopTrioa t6t' otxeTaf |
aKopiri!^€Tai. |

oTTwa Ti\€ioa Kapirba 220 ordo est animos in bellum et

av^T]6rj ^poToTa
Martia castra ardentis, ut 225 in mortem et funus caput uendunt, 252
in uestes mercemque studium 221 multo GL^, multum LM. hoc probare
sustinuit lacobus, cuius exemplo Hosius Luc. vii 317 quanto satiauit sanguine
ferrum corrupit inlato ex cod. Montepessulano quantum mentem *, ciuem
libri. ciuis nomen absonum est, cui neque inesse potest belli ciuilis significatio
(quippe etiam externo bello merens miles ciuis est) et, si inesset, peruersa esset.
mtem uideri potuit uicem, uices autem in ciues conuertit G iii 544 : quamquam
fortasse scriptum fuerat sanguinentem, deinde ntem uisum iuem. gaudentem
sanguine mentem ut bis Ouidius tenerorum lusor amorum, Lucretius uiolenti
per mare uenti, similia alii 223 capiunt ut 399 pelagus cepisse peragrant
«od. Venetus, sicut coniecerat EUisius Hermath. uol. viii p. 277, perarant LM,
pererrant GL*. comparauit H. Roeschius in dissertatione Kiliensi de Man.
 30 M. MANILII

nunc hominum, nunc bella gerunt uiolenta ferarum,

225 nunc caput in mortem uendunt et funus harenae,

atque hostem sibi quisque parat, cum bella quiescunt.

sunt quibus et simulacra placent et ludus in armis

(tantus amor pugnae), discuntque per otia bellum

et quodcumque pari studium producitur arte.

230 at, quibus in bifero Centauri corpore sors est
nascendi concessa, libet subiungere currus
ardentis et equos ad mollia ducere frena
et totis armenta sequi pascentia campis,

et Lucr. an. 1911 pp. 36 sq. ab altera parte Verg. georg. iv 53 saltus siluasque
peragrant, Aen. iv 72 siluas saltusqtie peragrat, ab altera Nemes. cyn. 86 saltus
placitos siluasque pererraa 224 uiolenta ferarum GL, uolentia ferrum M
225 funus codd. Flor. et Bodl., finis GLM cod. Venetus. harenae genetiuus
potius quam datiuus est, cum sine eo parum significanter ad illa in mortem
adiciantur et funus etsi alterum ordinem, harenae caput uendunt, aliquatenus
;

commendare uidentur Prop. iv 8 23-5 nepotis qui dabit immundae uenalia

. . .

fata saginae, Sen. ep. 37 2 qui manus harenae locant et edunt ac bibunt quae per
sanguinem reddant, Tac. ann. xiv 14 6 (Nero) equites Romanos operas harenae
promittere subegit donis ingentibus. Firmicus viii 12 2 non Scorpio sed Sagitta
nasci dicit tales qui se ob alienae gratiae uoluntatem nundinati sanguinis iactura
ad mortis spectaculum uendant 227 Verg. Aen. v 585 pugnaeque cient
simulacra sub armis, Claud. iv cons. Hon. 539 simulacraque Martia
ludis 228 pugnae G, pugna est LM, pugnae est L*. omissum uerbum
tuetur Bentleius adlatis Verg. georg. ii 301 tantus amor terrae, iii 112 tantus
amor laudum, iv 205 tantus amor florum 229 studium arte productum mihi
non minus obscurum est quam fuit Bentleio nam ne ad artes quidem studia
;

producuntur u. 526, sed homines. illi uersui conueniret quodcumque paris

studium producit (homines) in artes disci studia dicit Quintilianus inst. I
:

prooem. 4 230-242 Sagittarius ex homine et equo mixtus homines gignit

bestiis imperantes, aurigas, armentarios, ferarum domitores idem propter
;

arcum sagittamque neruosos, acutos, agiles. C.C.A.G. vii p. 208 3 sq. dTroreXu
. .raxeio-
. 230 bifero GL et corr. ex biforo M. biferus adiectiuum, quod
bis apud hunc poetam neque praeterea usquam reperitur, rectissime ponitur
v 15 hiferum Cetus, squamis atque ore treytmido, Cetus enim caudam et squamas
piscis habet, os et caput atque adeo priores pedes terrestris animalis Centaurus ;

uero cum non ex duabus feris sed ex equo et homine sit compositus, biferus
non est uerum semiferus siue Ouidiano more loquimur semifer frustra enim ;

lacobus contulit Erat. catast. 28 dfrip dc aKfXr] ^x^'- '^'"""'ov Kal KepKov Kaddirep oi
'EdTvpoL, quasi Satyri ferae sint. sed ut hoc loco Manilius biferum dixit qui
semiferus est, ita Cicero Arat. 59 Capricornum, caprum eundem et piscem, qui
recte biferus dici potuit, semiferum appellauit, corpore semifero Capricornus.
. . .

non ignoro Babylonias Aegyptiasque Sagittarii imagines duplici et capite et

cauda instructas, sed eae ad Manilium nihil pertinent 231 currus, equos
iugales, ut Verg. Aen. vii 163 domitantque in puluere currus, ubi Seruius equos
sub curribus, atque ita Graeci ap^ara TpicpeLw simiUaque. aliter Vergilius buc. v
 ASTRONOMICON IV 31

quadrupedum omne genus positis domitare magistris,

235 exorare tigris rabiemque auferre leoni
cumque elephante loqui tantamque aptare loquendo
artibus humanis uaria ad spectacula molem.
quippe ferae mixtum est hominis per sidera corpus
inpositumque manet, quocirca regnat in illas.

240 quodque intenta gerit curuato spicula cornu,

et neruos tribuit membris et acumina cordi

et celeres motus nec delassabile pectus.
Vesta tuos, Capricorne, fouet penetralibus ignes :

29 curru subiungere tigris 234-237 liis simillima sunt quae de Vrsa traduntur
V 693-709 234 quadrupedum, uelut tigrium leonum elepiiantum, peruerse
enim Scaliger et Fayus solos equos intellegunt positis ut 66 sq. regem |

Romanis positum 235 v 707 tigrim rabie soluet, Sil. xvi 235 sq. ilU mos
patrius fetus nutrire leonum |
et catulis rabiem atque iras expellere alendo
236 Sil. III 288 sq. misceri gregibus Gaetulia sueta ferarum \
indomitisque
loqui et sedare leonibus iras, Plin. n.h. viil 1 intellectus illis (elephantibus)
sermonis patrii, Ael. nat. an. Xl 25 to; IIroXe/xa£y ry devTepui . . . ^pe(po<T i\^(pavTocT
dijjpov ed66ri /cat rfj (pujvrj iveTpa.(pr) rJj 'EWdSi Kai \ciKovvtwv ffvviei' eTreTrtVreiro
de irph rovde tov jyoi; Trj(T 'IvSuiv fx6vricr ^cjvTJcr ewaieiv tovct e\e(pavTaa
237 artibus humanis datiuus, v 703 sq. nec fugiet . . . ursas \
inque artes
hominum peruersaque munera uaria ad spectacula, ut uaria spec-
ducet
tacula edat 239 illas, feras, sicut Plinius loco modo adlato illis ad
elephans rettulit 240 quodque codd. Flor. et Bodl., quoque GLM cod.
Venetus, quod reduxit lacobus attractionem iactans at acumina coidi non '
' :

curuatum cornu
sed spicula. quod arcum sagittamque gerit, ea
tribuit
res eo pertinet, ut tribuat neruos, acumina, celeritatem. Hyginus astr.
II 27 Crotum, qui Sagittarius est, dicit et celerrimum in siluis et acutissi-
mum in musis factum esse, eique in astra relato louem sagittas adiunxisse,
ut ex his et acumen et celeritas eius uideretur 241 acmne.n cordis Firm.
m 2 23, quod quid sit omnibus notum esse putarem nisi Faj^us stimulos ', '

Pingraeus vivacit6 interpretatus esset

'
242 291 et celeres motus, v 63
'

indelassato properantia corda uigore 243-258 Capricornus ut Vestae tutela

artes tribuet quae ignis ope indigeant facietque metallicos, conflatores, fabros
argentarios aurarios ferrarios aerarios, furnariam exercentes idem ut sidus ;

brumale uestiarios mutationi et duplici suae naturae con-

;
praeterea anni
uenienter inconstantes quique iuuenes uitiis indulgeant quae senes omittant.
Vett. Val. p. 11 14r-7 eTepoTpoiroL, evfMeTavo-qToi, Ludw. Maxim. p. 110 13 sq.
. . .

Ta 5^ TpoTnKa. acrTa.To}v, d^eftaiuv, eviJ.eTa^\rjTiov Tpbirovff {(TrjixcxiveLv), C.C.A.G.

V i p. 187 10 6 5e AlydKepiiJcr Kov(poi(T, 5vcTKaTa\riTrT0iCT {apfi6iei), VII p. 209 8 sq.
^<TTi Se Kal dcr€\yea- Kal aiaxpoTroiov, Firm. V I 26 si horoscopus in Capricorno

fuerit inuentus, erit muliebribus libidinibus obligatus et qui has easdem

. , .

mulieres expletis libidinibus uituperare contendat. quod Breiterus adscripsit

C.C.A.G. V i p. 187 23 to, Trvpdio-n rola- 5La wvpocr (eiTLT-qSeLa), nesciebat homo
imperitus to. TTvpuid-ri esse 'V SL ^, Capricornum yeGidecr esse 243 uesta
tuos GL^ cod. Venetus, uastat uos L, reatat uos M. ii 445 angusta
32 M. MANILII

hinc artes studiumque trahis. nam quidquid in usus

245 ignis eget poscitque nouas ad munera flammas
sub te censendum est. scrutari caeca metalla

depositas et opes terrarum exurere uenis

materiamque manu certa duplicare erit a te,

Jouet Capricorni sidera Vesta 244 trahis codd. Flor. et Bodl., traliit GLM
cod. Venetus propter fouet, idque lacobus et Bechertus retinent, ut
Vesta a Capricorno artes studiumque trahere dicatur 245 eget LM cod.
Venetus, agit GL^ munera GL'', numera M, flumina L cod. Venetus, unde
Bentleius munia non sine specie, etsi ea forma apud Manilium non extat.
sed nouas quorsum pertineat mihi non magis liquet quam Hauptio, qui opusc. ii
p. 342 bo7ias scribendum suspicatus est 246 iv 705 bracchia sub Geminis
censentur 247 terrarum Bentleius, terramque GLM, terraeque uenas . . .

codd. Flor. et Bodl. terram uenis exurere recte dici uix probat Luc. rx 424 sq.
(terra Libyca) non aere neque auro excoquitur accedit ut depositas opes
\
:

a reliquis seiunctum auari potius thesauros quam a natura reconditas diuitias

significare uideatur. est opes uenis terrarum depositas exurere
nunc ordo :

uide Sen. n.q. v 15 2 auaritiam uenas terrarum rimatam in tenebris male . . .

abstrusa quaesisse. simillimus locus est Aetn. 259-63 scrutamur rimas et

uertimus omne profundum, quaeritur argenti semen, nunc aurea uena, tor-
\
\

quentur flamma terrae ferroque domantur, dum sese pretio redimant, uerumque \

professae tum demum uilesque iacent inopesque relictae

\
adde Man. v 523 ;

quaerere sub terris aurum, 525 glaebas inter deprendere gazam, 533 sq. coquet
argenti glaebas uenamque latentem eruet et silicem riuo saliente liquabit.
\
ceterum
neque apud Manilium neque in Aetnae uersibus significari puto quod traditur
a Diodoro III 12 4 Trja- 5k tov xP^<^°^ exovffrjff yrja ri^u /J.ev <TK\-qpoTa.T-qv Trvpi
woWu) Kavffavrecr Kal Tro(.riffavT(ff x"-'^'*'''!^ Trpoffdyovffi ttjv 5ia tuv xfpi^'' KaTepyaffiav,
Agatharchide 25 Muell. geogr. Gr. min. i p. 125 tu>v opQv ev oU 6 xp^<^°<^
evplffK€Tai Ta fj-^v dTr6T0/j,a /cat TeXeujff ffKXripdv exovTa (pvffiv eKTrpriffavTeff vXrj

Kal x^^vva Tw Trvpl TTOLrjffavTeff, ovTuiff avTOia wpoffdyovffL ti)v irelpav, Plimo n.h.
XXXIII 71 hos (silices in auri fodinis occursantes) igne et aceto rumpunt, aut
quod uelle [uideri potest Hesiodus theog. 864—6 aidrjpoff, H irep KpaTepuiTaToff

effTLV, \
ovpeoff Iv ^rjffffyffL daiJ.a^6fievoff Trvpl KriX^ip \
T-qKeraL iv x^*"'^ ^'V '"P

"HctiaiffTov n-aXdp.rjffLv, ignem accensum. immo uenae uocabulo

in ipsis fodinis
declaratur metallum nondum a scoria separatum, quae separatio igne
fit adhibito, uelut Phn. n.h. xxxiii 95 excoqui non potest (argentum),
nisi cum plumbo nigro aut cum uena plumbi, galeyiam uocant, quae iuxta
argenti uenas plerumque reperitur, xxxiv 2 uena quo dictum est modo
foditur ignique perficitur, 142 ratio eadem excoquendis uenis, 146 cum
excoquatur uena 248 delebat ScaUger tamquam ab alchymista sermonis
Latini imperito inculcatum duplicare Marklandus ad Stat. silu. ii 3
55, erit a te *, duplicari et arte GLM, a quo non differt duplicareritate nisi

duarum litterarum positione. similis hexametri clausula est i 521 semper

fuit idem, Bimillima Prop. 24 51 potius precor ut me in fine uersus habentur
ii ;

a se III 200, in se 97 duriusculain quinto pede eUsio ii 1Q2 fundata elementis.

;

erit a te ut Prop. iii 9 59 sq. a te est quod ferar in partes ipse fuisse tuas. qui
\

duplicarier dederunt codicum recentium Flor. et Bodl. scriptores tantummodo

numeros curarunt, passiuum uerbi genus pro actiuo usurpatum reliquerunt
 ASTRONOMICON IV 33

quicquid et argento fabricetur, quicquid et auro.

250 quod ferrum calidi soluant atque aera camini
consummentque foci Cererem, tua munera surgent.
addis et in uestes studium mercemque fugantem
frigora, brumalem seruans per saecula sortem,
qua retrahis ductas summa ad fastigia noctis

255 nascentemque facis reuocatis lucibus annum.

hinc et mobilitas rerum, mutataque saepe

prisca insuper nec Maniliana forma imposita, orationem deteriorem reddiderunt

sublata coniunctione, ut restaret manu certa arte. Marklandus certam dupUcare
per artem, Hauptius opusc. ii p. 343 leniore usus remedio duplicare repertam ;
ceteras coniecturas omitto. sed duplicandi uerbum f also F. lunius de brattiariis
interpretatus est, qui nec ignem adhibent nec duplicant materiam, sed super-
ficiem eius multiplicant (uelut Plinius n.h. xxxiii 61 uncias auri in septingenaa
quinquagenas pluresque bratteas quaternum utroque digitorum spargi auctor
est) ; neque ullo iure Salmasius ad hist. Aug. p. 204 pretium duplicatum in-
quod nusquam significatur. mihi materiam duplicare dici uidetur qui
tellegit,
metallum igne mollitum in se replicat, cuiusmodi estGalen. de ther. 18, Kuehn,
med. Gr. XIV p. 288, 6 (xidyjpoo' Tnjpovfj.fvoa fioKdTTfTaL Kal Ka/xTrT6iJ.€voff v(p'

i]IJ.wv e6'xp^<T0(r elvai -wphcr iroWk tCiv iv ti^ ^iq) ^aiveTai. manu certa, Sen. ep. 90 9
serra per designata currente certa manu trabem scindere 249 de subiunctiuo
uide ad ii 250 calidi G, calidis LM
814 adnotata non sine causa Huetius
de uerbi modo dubitauit, nam aliter comparata sunt quae similia uideri possunt
II 19-22 ruris . leges notauit
. .
., quod colles
. Bacchus amaret etc,
. . . .

Caes. b. G. i 19 1 cuin certissimae res accederent, quo.d

. . . traduxisset, . . .

. .quod
. accusaretur, satis esse causae arbitrabatur quare
. . . iuberet . . .

Cic. Phil. V 17 an illa non grauissimis ignominiis ad posteritatis memoriam . . .

sunt notanda, quod unus M. Antonius in hac urbe post conditam urbem palam
secum habuerit armatos ?, fam. xv 4 12 mitto quod inuidiam supieris, . . .

a quibus non abest dicendi sentiendiue significatio. sed hoc fere poeta uult,
Jerri aerisque solutio, si fiat, tuum munu^ erit. 251 consumment Huetius,
consument GLM, consumant cod. Bodl. ignis panem perficit, non interficit '

consummat, non consumit Huetius 252 in uestes studium, 274 in pontmn

'

studium fugantem Fayus, fugacem libri, sicut v 289 tenacis pro tonantis.
Lucil. lib. XXVI ap. Non. p. 291 uestimentis frigus afque horrorem exacturum
putet. Scaliger fugacem enarrat quae cito extruditur neque in institorio '

manet ', quasi hoc aut uestis proprium sit aut facile illa uoce declarari potuerit,
quae multo magis cito perituram significat. quod autem idem his uersibus
non uestiarios a Capricorno nasci sed uestis pretium accendi sole in Capricorno
posito dici contendit, refragatur, quem ipse testem producit, Plinius is enim ;

n.h. XVIII 225 Vergiliarum occasu uestis institores uestium pretia augere dicit,
hoc est a.d. iii idus Nouembres, Scorpium tenente sole, qui exeunte demum
Decembri Capricornum ingreditur 253 frigora LM cod. Venetus sicut
coniecerat Fayus, frigore GL- 255 facis creasque annum, qui tum nascitur.
neque enim ueri simile est ut Manilius nascentem facis eo modo dixerit quo
Plautus Epid. 436 suam qui undantem chlamydem quassando facit, Trimalchio
apud Petronium 75 6 suadeo me non facias ringentem 256 hinc Scahger,
. . .

c
34 M. MANILII

257^ mens natat ; et |

Veneri mixto cum crimine seruit 258^
258^ pars prior, at |
melior iuncto sub pisce senecta est. 257'*

ille quoque, inflexa fontem qui proicit urna,

260 cognatas tribuit iuuenalis Aquarius artes :

cernere sub terris undas, inducere terris,

ipsaque conuersis aspergere fluctibus astra
litoribusque nouis per luxum inludere ponto
et uarios fabricare lacus et flumina ficta

265 et peregrinantes domibus suspendere riuos.

hic GLM, sic cod. Venetua M, nobilitas GL mutata codd.

mobilitas
Flor. et Bodl., mutuata GLM
257 258 uersuum particulas melior iuncto
sub pisce senecta est et Veneri mixto cum crimine seruit inter se transposui,
quae quo collocatae erant ordine rerum ordinem peruertebant. similiter in
libris erratum est Ouid. met. viii 701 sq., xv 22 sq., Plaut. mil. 593 sq., Pers. 691
sq., Luc. V 61 sq., Mart. iii 44 12-4, fortasse etiam Man. v 337 sq. ceterum
uide Lucil. xi ap. Non. p. 305 Quintus Opimius
lib. et formosus homo fuit . . .

et famosus utrumque primo adulescens, posterius dare rectius sese, cuius similia
\

exempla collegit Valerius Maximus vi 9 2-6 et ext. 1 sq. 258'^ ueneri GL

cod. Venetus, uentri M, ut 798 uentris GL, ii 926 uentrem G
i 258^ at Scaliger,
et GL*M, om. L et cod. Venetus, qui ^jarsque prior habuit 257'* iuncto

codd. Flor. et Bodl., iuncta GLM cod. Venetus, quales errores uidimus in ii
715 et locis ad m
195 adlatis pisce GLM, luce cod. Venetus, iuncta sub
priste Bentleius scita sed uix uera coniectura, inferiorem enim Capricorni
partem et Manilius ii 659 et alii piscem appellarunt, pristim, quem nouerim,
nemo 259-272 Aquarius artes tribuet quales eum tribuere consentaneum
est, aquas inueniendi ducendique, salientes faciendi, mare exstruendi, lacus
canales castella fabricandi, sphaeras aquae ui mouendi creabit autem mitis ;

ingenii homines, liberales, prodigos, pecuniae modicae. C.C.A.G. v i p. 187

22 sq. TO, 5' vypa, roicr 8i' iiypQv epya'{oiJ.ivoi(T (eTrir^Seta) 260 cognatas sibi
261 quomodo quaerenda sub terra sint aquarum capita Vitruuius tradit
vin 1 1-6, item Plinius n.h. xxxi 43-6 Cic. n.d. ii 152 aquarum inductionibus
terris fecunditatem damus bis positum terris, casu praesertim et percussione
mutata, mihi certe non magis displicet quam v 292 tectique auro iam uescimur
auro ; quamquam Scaligero iudice imperite facio neque audiendus sum
263 luxum G et in L manus recentissima, luxam LM ponto GL^, poudo
LM litoribus nouis, iactis in altum molibus. Sen. ep. 89 21 uobiscum loquor,
quorum . spatiose luxuria
. . . diffunditur : ubicumque in aliquem sinum
. . . . .

litus curuabitur, uos protinus fundamenta iacietis, nec contenti solo nisi quod
manu feceritis mare agetis introrsus, Apoll. Sid. carm. ii 57 sq. itur
in aequor molibus et ueteres tellus noua contrahit undas. hunc uersum
\

prius Horatii quam Manilii editores recte interpretati sunt, Scaliger enim
euripos intellexerat 264 fabricandi uerbum facit ut lacus et flumina non
quae fodiendo fiunt interpreter, sed quales Plinius n.h. xxxvi 121 Agrippam
in aedilitate lacus dcc fecisse refert et canales structiles per quos ductus aquae
fieri tradit Vitruuius viii 6 1 265 suspendere in castellis domuum priua-
tarum. Stoeberus attuUt Rutil. Nam. i 97 aerio pendentes fornice riuos
 ASTRONOMICON IV 35

mille sub hoc habitaat artes, quas temperat unda.

quippe etiam mundi faciem sedesque mouebit
sidereas caelumque nouum uersabit in orbem.
>

quae per aquas ueniunt, operum, fontisque sequontur.

270 mite genus dulcesque fluunt a sidere partus,
pectora nec sordent ; faciles in damna feruntur ;

nec deest nec superest census. sic profluit urna.

266 artes ab hoc sidere tributas aqua, quae earum materia est, naturam
suam commiscendo temperat 267 268 his uersibus, quos Scaliger absurde
ad calendaria et Metonis evveaKaiSeKerripida, F. lunius et Salmasius Plin,
exerc. c. 37 p. 519 ed. an. 1689 ad Ctesibii horologium ex aqua comparatum
rettulerant, significari, quos Pappus Alexandrinus viii 2 (p. 1026 ed. Hultschii)
commemorat, tov<t rdcr (xcpaLpoTrouaa- iTnaratxivovff, v(f>' &v eiKcdv toO ovpavoO
KaTaffKevd^eTai. 5t' 6/xaX^cr Kal iyKVKXiov Kivrjcrewff vdaTocr, intellexit P. Tan-
nerius in Revue de 1893 pp. 213 sq. Archimedis sphaera
Philologie an,
multorum scriptis celebrata est, uelut Cic. Tusc. i 63 Archimedes lunae,
solis, quinque errantium motus in sjphaeram inligauit 268 nouum orbem,
ut in imitato et efficto "ueri caeli simulacro, cuius singulae conuersiones
idem efficiunt in sole et in lu7ia et in quinque stellis errantibus, quod efficitur
in caelo singulis diebus et noctibus, Cic. n.d. ii 88 269 Scaliger uersui 266
subiecit, deleuit Bentleius, ipse interpunxi et ante eum unius uersiculi de-
fectum significaui. etenim, cum neque aquas operum neque operum siue
fontis siue pontis recte coniungantur, apparet ordinem esse operum, quae per
aquas ueniunt fontisque sequontur (qualem habemus etiam uu. 98 sq. e-st aliud,
quod nos cogatque regatque, maius, et in proprias ducat mortalia leges), ut
\

inueniendum sit unde suspendi possit genetiuus, quod nec post 266 nec posfc
260 collocato uersu sine orationis sententiaeue detrimento fiet. excidisse
potest tale aliquid : neque umquam eum satias capiet operum, quae etc.
fontis cod. Venetus sicut coniecerat Salmasius Plin. exerc. p. 519 ed. an. 1689,
pontis LM, pontes G, quod quo iure ScaUger arcus aquaeductuum interpretetur
nescio. idem in Ubris error u. 618 sequuntur cod. corp. Chr, Oxon.,
sequentur GLM LM
270 mite GL^, mitte a sidere Scaliger, ad sidera
libri ut III 288, 478, 649,quod hunc in modum accipi posse rato Ellisio, aqua- '

rum instar, quae siderum in imaginem ex urna profluunt', obsecuti sunt nostrae
aetatis editores, mite genus quique faciles in damna ferantur. ceterum sidera
plurali numero pro signo frequenter poni est ponitur Breiteri mendacium :

pro steliis signum efficientibus, interdum etiam pro duplici Geminorum

Pisciumue signo fluunt partus iv 377 272 urna G et in L manus recentissima,
oma LM 273-291 Pisces artes dabunt maritimas, naues texendi uel arma-
mentis instruendi, gubernandi, remigandi, piscandi, bella naualia gerendi ;

faoient idem fecundos, beneuolos, agiles, mutabiles, Ptol, tetr, p, 47 rd

Kddvypa. (iTVvepyel) irpba rdcr tv iiypoia rj di' vypQiv (7rpd|et<r) Kal TCL<r . . . vavTvriyLKacr,

p. 40 rd 5^ SicrwfjLa (Trotei rdcr ipvxacr) -rroLKiXacr, ev/xeTa^oXovir, ei/xeTadeTovcr, . , .

TTo\vTp6irovcr, C.C.A.G. V i p. 187 14-6 rd 5^ Sicrw/jia (dp/xdfet) Tottr xPVi°^'^<-^ ^

n-p6<Tti}Trov dvTL Trpoirdnrov ij Tdirov avTl t^ttov fj xpovov olvtI xP^vov i) irpdyna dvTl
36 M. MANILII

ultima quos gemini producunt sidera Pisces,

pontum studium, uitamque profundo
his erit in

275 credent et puppes aut puppibus arma parabunt

quicquid et in proprios pelagus desiderat usus.
innumerae ueniunt artes : uix nomina rebus
sufficiunt, tot sunt paruae quoque membra carinae.

adde gubernandi studium. peruenit in astra

280 et pontum caelo uinoit. et nouerit orbem
fluminaque et portus, mundum uentosque, necesse est
iamque liuc atque illuc agilem conuertere clauum
et frenare ratem fluctusque effundere rector,

irpdyfxaToa, Vett. Val. p. 13 1-8 'IxOvfff • • iroXvyovov, . . . iroXvKlvriTov, . . .

€Vfj.eTdpo\ov, . . . oi odv yevviifievot. dffTUTOi, du.(j)ipo\oL, . . . nroXijyovoi

273 ultima zodiaci, Sen. Thy. 866 ultima caeli aidera Pisces. collocatio
uerborum appositorum eadem est Sen. H.f. 14 clara gemini signa Tyndaridae
274 uide 252 275 et LM, in G 278 membra carinae, fj.ipy] veihu,
enumerant PoUux i 85-92 et Isidorus orig. xix 2 279 peruenit in GL-M,
peruenit L, om. cod. Venetue 280 uincit GLM, iunxit cod. Venetus, coniunxit
(omisso tt) cod. Bodl. et editores lacobo priores numeris non magis Manilianis,
vinxit set L. Muellerus de r.m. p. 333 ed. 1, quod sensu ipso requiri dicit mihi :

sensus set nihilo minus quam et respuere uidetur, certe praeteritum uerbi tempus
non requirit quae in libris habentur, scopae, quod aiunt, solutae sunt ;

nam et in u. 279 desideratur uinculum orationis et in 280 adest ineptum (' adde
gubemandi studium et necesse est rector clauum conuertere nouerit'), ut
uterque uersus medius externi aUquid et fortuiti damni contraxisse uideatur,
quod sic resarciendum esse censeo ut alteri pronomen relatiuum accedat,
alteri molesta dematur coniunctio cum eaque breuis syllabae producendae,
qua de re dixi ad i 10 et iv 53, necessitas. itaque hanc fere loci faciem fuisse
conicio adde guberuandi studium, quod uenit in astra et pontum caelo uincit.
: \

bene nouerit orbem etc. raro datiuus uinciendi uerbo adiungitur, sed Cicero
Tusc. 23 religatum asperis uinctumque saxis, Lucretius V 551-3 terra
II \
. . .

caelo reuincta.
. . simihs sententiae causa adscribo Luc. viii 168 sq. quae
sit mensura secandi aequoris in caelo, Val. Fl. i 481-3 Tiphys
\
stellis qui . . .

segnibus usum et dedit aequoreos caelo duce tendere cursus, Firm. math. i 4 4
\

quis in caelo iter maris uidit ?, hoc est (nam aberrarunt Mommsenus et
DresseKus) quia intellexit nauigationem in astronomia constare ?
' orbem '

dicit terrestrem 281 mundum cod. Venetus, quod primus Breiterus M

non neglexit, mundtls nisi fallor L (idemque uentus), mundi GL*. Luc. rs 412
uentos caelumque distinctionem in fine uersus Fayo praeeunte sustulit
Bechertus. ordo est necesse est rector nouerit orbem noueritque conuertere :

ita I 91 sq. linguas didicere uolucrum, consultare fibras etc. 282 illuc G, huc \

M et corr. ex hui (quod hunc futurum fuit) L agilem Susius a Scaligero

commemoratus, aligem G ut v 62, caliginem L, caligine M. i 198 sq. cursus

. . .reflectat huc illuc agiles

\
283 effundere GLM, efiandere L^ et editores
omnes, nouo uerbo cuique significationem haud facile inuenias. effundit
 ASTRONOMICON IV 37

«am remis agere et lentas inflectere tonsas.

285 quin placidum ductis euerrere retibus aequor

litoribusque suis populos exponere captos
aut uncos celare cibis aut carcere fraudem,
naualis etiam pugnas, pendentia bella,
attribuunt pelagique infectos sanguine/luctus.
290 fecundum genus est natis et amica uoluntas
et celeres motus mutataque cuncta per aeuum.

fluctus qui facit ut effundantur et sine offensione alio declinentur, de quo

uerbi usu dixi ad hunc locum explicaui coUato Claud. Stil. i 286-90
i 335, ubi
arbiter alni exiguo claui flexu declinat aquarum
. . . uerbera, nunc \

recta nunc obliquante carina callidus adde Sen. Phaed. 1072-4 turbido rector
|
:

mari ratem retentat, ne det obliquum (hoc est transuersum) latus, et arte
\ \

fluctum fallit rector Scaliger, rectos libri haud absurde, uide Aug. in
psalm. 312 4 dat proram fluctibus, cauet ne lateri infligantur sed requiritur ;

subiectum sententiae, neque enim qualem Pisces producant (ut eum intellegi
liceat) sed quanta res nauigatio sit uersibus 280-4 declaratur 284 iam *,
aut libri. iam particula u. 282 posita sensu caret nisi geminetur, ut sit niodo
. .modo faciliore autem mutatione hoc loco iam pro aut quam illo iamque
. ;

pro atque (adqice M) substituitur remis agere (aggere M) LM, remos agitare
G, quo recepto Scaliger flectere agere ratem recte post hunc uersum
interpunxit Regiomontanus, non recte idem cum plerisque post 287, ubi dis-
tinctionem sustulit lacobus 285 quin*, quid GLM, quod cod. Venetus, et
codd. Flor. et Bodl. ii 223 quin Scaliger, quid M, qiiod GL. transitur a nautis
;

ad piscatores eodem modo quin ponitur etiam u. 222. ordo est attribuunt
:

(Pisces) euerrere aequor populosque exponere aut ^mcos aut fraudem celare, etiam
naualis pugnas infectosque fluctus, iniinitiuis et substantiuis ex aequo positis,
ut paulo ante 280-4, i 91 sq., iii 144 auzilium et miscere, V 624 oscula . . .

et transferre
. . . euerrere M sicut coniecerat Scaliger, euertere GL. Non.
p. 34 euerriculum genus est retis piscatorii, uel quod trahatur uel quod, si quid
fuerit piscium nactujn, euerrat, Appul. apol. 31 a piscatoribus euerriculum . . .

trahi quibus locis adscriptis satis

;
cauetur ne quis Scaligero inductis ob v 193
reponenti accedat, neque opus est ut adiciatur Ouid. met. xiii 922 ducebam
ducentia retia pisces. ceterum piscatores similiter describuntur v 189-94
et 658-63 286 populos, Opp. hal. I 1-3 §dved toi irdvroio i^epeijj . . .

287 uncos GL, iuncos M carcere nassae luu. xii 123. Kvprov 86\ov multis
exsequitur Oppianus hal. iii 341 sqq. 288 pendentia, natantia, ut V 429 sq.
non onerabit aquas summisque accumbet in undis pendebitque super, 398 pen- \

dentem in aequore piscem

. .deest enim stabilis naualibus area bellis, Luc.
. ;

III 513. gruea Pygmaeis pendula moturae bella dicuntur Claud. bell. Gild.
. . .

474 289 fluctus codd. Flor. et Bodl., luctus GLM excidit F post e :

290 natis LM sicut coniecerat Scaliger, nautis GL", nati cod. Venetus
uoluntas LM et pro uar. scr. G man. 1, uoluptas GL* et editores omnes, in
qua scriptura est duplici ui adhibitum, ut post fecundum genus est natis (hoc
est fecundum genus habent) sequatur uoluptas natis amica est (hoc est amant
uoluptatem) ac rursus priore ratione dictum et celeres motus, quamquam fortasse
eis quae ad i 784 et ii 703 attuli defendi potest, tamen non tanto opere nitet
38 M. MANILII

hos tribuimt mores atque has nascentibus artes

bis sex materia propria pollentia signa.

sed nihil in semet totum ualet : omnia uires

295 cum certis sociant signis sub partibus aequis

et uelut bospitio mundi commercia iungunt
conceduntque suas partis retinentibus astris.

quam partem Graiae dixere decanica gentes.

ut optima lectio maiore librorum auctoritate stabilita sordere debeat, quam

insuper confirmant Sen. de ben. i 5 5 ministeria per quae se uoluntas amica . . .

explicat, ii 5 4 argumentum amicae uoluntatis, Gell. xiv 3 3 non sincerae neque

amicae uoluntatis indicium. Manilius, ut iam dixi, in hac parte disciplinae
tam pauca habet cum mathematicis communia ut neque uoluptas a Vett.
aliis

Val. p. 13 8 daeXyeiff neque uoluntas a Firm. v 1 32 fidus

ipuiTiKoi . . .

amicus ac necessarius multum commendationis accipiat 293 materia propria,

sua cuiusque substantia sine uiiium alienarum admixtione, de qua statim
dicetur praecipue huc respicitur uersibus 378-86. materia commemoratur
;

in Sagittarii signo ii 189 sq. mollis artus materiamque hominis ; nec

. . .
|

multum difiEert, quod Bentleius hic substituit, natura, 318 sq. naturaper astrum \

stat tamen et proprias miscet per singula uires 294-386 praecipitur de ea doc-
trinae mathematicae parte quae uulgo decanorum nomine appellatur. duo-
decim signa ter repetita serie denas singulorum signorum partes tricensimas
occupant eisque praesident, ut unumquodque signum trifariam diuisum temis
dominis hospitium praebeat quam rationem in praefatione exposui
;
nouam
paragraphen hic instituit M praemisso titulo decanico, quem correxit Vrb. 668
de decanico 294 semet totum GL, totum semet M sono minus suaui sed
eodem sensu, qui quis esset interpretes non uiderunt. nempe et semet et
totum accusatiuus est. nihil, hoc est nullum astrum, ut ii 688, in semet totum,
in omnes sui partes, rialet et potestatem exserit 295 sub partibus aequis,
316 parte sub ulla 296 ii 382 signa feminea secum iungunt commercia mundi
297 suas pro sui positum est, ut ii 533 suae parti, iv 885 pars sua nisi ;

f orte ad astris refertur retinentihus, quae eas teneant sic retinet 357 :

298 partem disciphnae, nt ii 965 haec tibi sub certa stellarum parte canentur,
ubi non minore neglegentia etatim diuerso sensu subicitur caeli partes quam
hic uersibus 297 et 299 partes et partibus ponuntur uide etiam ii 328, iv :

447 sq., V 504 sq. et ad iv 321 adnotata. Sen. dial. ix 16 1 sequitur pars (causae
disceptandae) quae solet non inmerito contristare et in sollicitudinem adducere
graiae Salmasius de an. cHm. p. 558, deganae LM, decanae G et in L manus
recentissima, decane cod. Venetus, Danaae Postgatius, quasi iam belli Troiani
temporibus Graeci huic arti studuerint. graiae in gariae ganae abire ]5otuit,
tum de a librario ad decanica festinante praecipi. certe a Graecis Romani
hano uocem habuerunt quod autem gentes Graiae artis uocabulo usae esse
;

dicuntur, non multum dissimile est ii 829 (tertius cardo) inter Graias horoscopus
editur urbes. Graiae gentes habentur etiam i 501 pro decanica nullo emolu-
mento cod. Flor. et editores decania. SeKavLKocr adiectiuum alii astrologi habent,
Paul. Alex. C 2 f^ rrjff deKaviKriff schol. C 3 fioipaff deKavtKdff,
SLa/iop(pwffewff,
C.C.A.G. II p. 191 28 sq. tuiu ^Lpdlwv tQv TrapavareWbvTwv to, deKavLKo.
Kal
diroTeXifftiaTa, cod. Par. 2420 fol. 108 (Boll. ephaer. p. 11) rd deKavLKo, diroTeXiff-
 ASTRONOMICON IV 39

a numero nomen positum est, quod partibus astra

300 condita tricenis triplici sub sorte feruntur
et tribuunt denas in se coeuntibus astris

inque uicem ternis habitantur sidera signis.

sic altis natura manet consaepta tenebris

et uerum in caeco est multaque ambagine rerum ;

305 nec breuis est usus nec amat conpendia caelum,

uerum aliis alia opposita est et fallit imago
mentiturque suas uires et munera celat,

quae tibi non oculis, alta sed mente fuganda est

caligo, penitusque deus, non fronte, notandus.

310 nunc quae sint coniuncta quibus quoue ordine reddam,
ne lateant aliae uires aliena per astra.
namque Aries primam partem sibi uindicat ipsi,

altera sors Tauro, Geminis pars tertia cedit.

uaTa upoaKOTrov. formam uocabuli a oiKa ducti analogiae repugnare apparet

productam antepaenultimae uocalem praeter auctorem parum idoneum
Corippum lust. iii 160 confirmant linguae Romanicae 299 a G, an LM
nomen G, numen L, numem M 299-301 eingulorum astrorum, quae xxx
gradibus constent, trientes gradibus x constantes inueniuntur 301 ordo
est tribuunt astris in se (in astra tripertita) coeuntibus 302 sidera. singula
Bentleius, facili, ut ad i 476 ostendi, mutatione sed minime necessaria
optime enim illa astra . . . astris 299-.'j01 uariantiir his sidera signis Jiabi-

iantur signis, v 285 sq. habitatur spica . . . frugibus 303 consaepta codd.
Flor. et Bodl., conspecta GLM cod. Venetus 304 caeco M sicut coniecerat
Scaliger, caeno GL cod. Venetus ambago pro eo quod est ambages positum
neque ante hune Manilii uersum et postea quarto demum saeculo reperitur.
idem ter compagibus, ter compagine dixit, nuequam compage 305 nec breuis
est usus, nec breui experientia eo peruenitur ; nam aliter longe breuis usus
dicitur Ouid. met. iii 367, x 737, Sen. de ben. i 12 2 306 imago, eiSuiXov,
id est fcfjSio;', ut iil 497 forma, 669 et 676 figura aliis opposita, posita ante
alias, ut Ouid. met. xii 386 opposuit dextram fronti . . . ; uelut in Tauri signo
ipsius imago Cancrum Leonem Virginem ibi habitantes oppositu suo tegit
•et oculos nostros decipit 307 munera*, nomina libri, quod non satis de-
fendit u. 364, numina Fayua, munia Bentleius : uide ad iii 71 et iv 245 ad-
notata. munera, mores artesque quas nascentibus tribuit : iii 575, 583, 607,

IV 251, 864 sq. amissasque negant uires, nec munera tanta \

nec similis reddunt
noxas. minus placet nomine caelat GL, caelai M 308 alta codd. Flor.
«t Bodl., alia GLM cod. Venetus ablatiui non, qui Fayi et Pingraei error
est, instrumenta significant sed separationem, ex oculis, ex mente, id quod
satis ostendit alta epitbeton 311 376 genus externum aliena per astra . . .

313 50/5 pro parte ut ii 186 par est primae sors ultima parti. ceterum hic
trientem, uersu 372 tricensimam significat, quali inconstantia etiam pars
usurpatur, uelut 320 sq. inter 313 et 314 habentur in GL uersus iii 400-iV 9,
 40 M. MANILII

sic inter denas diuisum dicitur astrum

315 totque dabit uires dominos quotcumque recepit.
diuersa in Tauro ratio est, nec parte sub ulla
censetur : Cancro primam mediamque Leoni,
extremam Erigonae tribuit. natura per astrum
stat tamen et proprias miscet per singula uires.
320 Libra decem partes Geminorum prima capessit,
Scorpius adiunctas ; Centauri tertia pars est,

nec quicquam numero discernitur, ordine cedit.

qua de tranapositione dictum est ad iii 399 314 denas M, densas GL, trinos
Bentleius, masculinum genus eo quod sequitur dominos tueri conatus. praua
sententia Regiomontanus et Scaliger in ter dmas, neque enim in xxx sed in
in partes sic astrum diuisum est sin autem, quod ab omnibus factum uidetur,
;

ex Vrb. 667 et aliis codd. recc. adsciscatur ducitur, hic sensus erit nec bonus
nec perspicuus : sic astrmn, quod (si rem modo uu. 299 sq. et totiens ante
traditam denuo docendus es) in ter denas (partes) diuisum est, (sorte) ducitur.
equidem fuisse suspieor sidera sic inter, deinde abscisso margine ex sidera
factum esse detia, ut iii 509, uel proxima adhaerescente littera denas, tum
in uaitatum ordinem uerba reuocata diuisiun dicitur, diuisum est, non
ut iniciatur dubitatio sic 483 metuendus dicitur uer, Prop. i 9 7 sq. me dolor
:

et lacrimae merito fecere peritmn ; atque utinam posito dicar amore rudisy
\

Ouid. fast. \i 33 dicor matrona Tonantis, met. ii 563 ut dicar tutela pulsa
Miner^iae, Tib. iv 7 5 sq. mea gaudia narret dicetur si quis non habuisse
\

sua, Hor. carm. iii 16 26 sq. si quidquid arat inpiger Apulus occuUare meis \

dicerer horreis, Calp. buc. iv 153 sq. si quando montibus istis dicar habere \

larem, Lucr. i 580 clueant . temptatu, ii 843-5 secreta teporis sunt

. . et \
. . .

suco ieiuna feruntur, Ouid. her. vi 114 nata Thoante feror, Sen. H.O. 203
cum silua domns nostra feretur, Man. iv 352 sq. coniuncta Leonis regna \

fertmt. . esse praeter ea quae ad ii 188 attuli

. similiterque Graeci, uelufc
;

Soph. Trach. 148 sq. eua- ti<t dvri irapdevov yvfrj K\ri0ri, Phil. 430 avdda-dai
\

veKpbv 316 uUa Fayus, illa libri, quod Stoeberus interpretatur prima,
quasi secunda magis aut tertia sub parte Taurus censeatur 317 censetur
tamquam praedii dominus. 325 temporis articulo, sub quo censetur et ipse
318 erigonae Dulcinius, trigone G, erigonem L, erigoneu M 318 319
interpunxit Bentleius natura Tauri ipsius 321 adiunctas Fayus, ad-
iuncta libri, adiunctam Scaliger. adiunctas decem pars est Scaliger, partes
GLM, parte L', sors est Bentleius, qui duodecim praeterea huius loci uersibus,
295, 312, 313, 316, 328, 332, 335, 336, 343, 344, 370, 378, pro parte scripsit
sortem, ratione mutationis ita reddita ad 328 nimirum pans est tricesima
:
'

pars signi at sors in omnibus locis est tertia pars signi, siue partes ex triginta
;

decem '. at 372 per denas sortes non mutauit, ubi sors tricesima signi pars est
362 sortis pars ultima non potuit mutare, ubi pars teitia signi pars, sors totura
signum est. neque ambiguitatem in duplici partis significatione uersibus
320 et 321, 324 et 328, 344 et 346, 360 efc 362 reformidatuius fuit poeta qui
II 328 triginta duplicat partes, pars tertia deerit dixerafc ea sensus diuersitate

quam in adnotatione declaraui 322 quicquam L sicut ipse anno 1903 con-
ieceram, quisquam GL*M sublata ex toto uersiculo sententia, ut ScaUgera
 ASTRONOMICON IV 41

Cancer in aduersum Capricorni derigit astrum

bis quinas primum partes, dignatua in illo
325 temporis articulo sub quo censetur et ipse,
quod facit aequales luces brumalibus umbris
cognatamque gerit diuerso in cardine legem ;

alterius partis perfundit Aquarius ignes,

quem subeunt Pisces extremo sidere Cancri.
330 at Leo consortis meminit sub lege trigoni
Lanigerumque ducem recipit Taurumque quadrato
coniunctum sibi ; sub Geminis pars tertia fertur :

hos quoque contingit per senos linea flexus.

praecipuum Erigone Cancro concedit honorem
335 cui primam tribuit partem ; uicina reUcta est
uicino, Nemeaee, tibi ;
pars ipsius una est

ordine pro ordini, Huetio cedit pro nec cedit habendum esset. Centauri sors
a duabus reliquis numero partium nihil discernitur, tantum ordine posterior
est dlscernitur LM, decernitur G 323-327 Cancer decem partes in ad-
uersum Capricorni astrum ceteris praelatum derigit, utpote in illo astro ob
similem potentiam dignatus eo temporis articulo sub quo censetur et ipse
Capricornus. scilicet signa tropica Cancer et Capricornus, ut collatis uu.
350-2 apparet, primis denis sui partibus mutuo se hospitio accipiunt. errores
Scaligeri Fayi Breiteri thesauri ling. Lat. ii p. 694 12 et v pp. 1141 66-9 et
1246 39-41 minus reprehendo quam ceterorum uel indiligentiam uel dissimu-
lationem 323 derigit, porrigit destinatque, cuius significationis nulla praeterea
exempla saeculo tertio antiquiora in thes. ling. Lat. collecta sunt, qua aetate
Nouatianus trin. 29 dona quae . . . spiritus ecclesiae . . . distribuit et dirigit,

31 a quo uis diuinitatis . . . etiam in filium tradita et directa 324 pritnum

adiectiuum, ut 320 prima dignatus passiuum, ut i 758
in illo astro,
intra Capricorni fines 325 temporis articulo, solstitio hiberno, quod uel in
prima uel octaua uel decima Capricorni parte fieri didicimua iii 680-2 ; eae
autem omnes partes primo eius decano continentur, qui Cancro datus est
censetur ipse Capricornus titulo tropici ac brumalis signi 326 quod facit,
propterea dignatus quod facit umbris Eegiomontanus, undis libri
328 partis perfundit GL*, partes perfundet LM ignes LM, ignem G
330 ordinem esse consortis suh trigoni lege, eiua quem sub trigoni lege consortem
habet, hoc est Arietis, solus, opinor, Breiterua non inteUexit trigoni, ii
279 sq. 331 ducem, in primo decano locatum quadrato, ii 664-6
333 Gemini eiusdem ac Leo hexagoni sidus est, ii 368-70 hos senos . . .

LM, his senas G

. . . flexus GM, flexos L per senos flexus, ii 360 de
hexagono linea flectitur, 363 sexque per anfractus curuatur uirgula, 370 flexibus
. .totidem
. pro contingit sine causa coniungit Bonincontrius et insecuti
editores, quod expuUt lacobus. ii 366 sq. Tauri sidera contingens hexagoni \

linea 335 cui M sicut coniecerat Scaliger, cum GL primam tribuit M,

tribuit primam GL 335 336 interpunxit Regiomontanua 336 nemeaee
42 M. MANILII

quae fastidito concessa est iure potiri.

sed Libra exemplo gaudet, pariterque regentem

noctes atque dies diuerso in tempore secum
340 Lanigerum sequitur : ueris iuga temperat ille,

haec autumnalis conponit lucibus umbras :

nulli concedit primam, traditque sequenti

uicinam partem ; Centauri tertia summa est.

Scorpios in prima Capricornum parte locauit,

345 alterius dominum fecit cui nomen ab undis,
extremas uoluit partes sub Piscibus esse.

at qui contento minitatur spicula neruo

Lanigero primas tradit sub iure trigoni

ed. Ald., nemee libri,uide ad ima Vrb. 668 et multi editores,

iii 571 una, aola.
uix recte pro ultima siue summa eam solam partem possidet
337 Virgo ipsa
quae, iure eius ac dominio ab aliis fastidito, concessa est ad potiendum quae ;

enim recte A. Cramerus de infin. apud Man. p. 16 ad pars rettulit. infinitiuum

ei quod est concessa iam Vergilius adiunxerat Aen. iii 700 sq. fatis numquam

concessa moueri ajpparet Camerina jyrocul, sed passiuum

\
concessa potiri ;

ita dicitur ut Hor. carm. i 26 1-3 metus tradam portare uentis, Verg Aen. |
. . .

V 260-2 loricam donat habere uiro et sine datiiio 306 sq. Cnosia hina dabo
. . .

leuato lucida ferro spicula cadatamque argento ferre bipennem, id est ferendam.
\

contra ScaUger quae ad Virginem relato Manilium pro cui fastidito concessum
cst iure potiri et potuisse ponere quae concessa et uoluisse existimauit, . . .

quem in modum Ammianus sane locutus est xiv 2 6 nullas acies explicare
permissi et pluribus locis 338-343 Libra Arietis exemplum secuta alteri
aequinoctio praesidentis primum decanum ipsa retinet, secundum proximo
signo, tertium tertio concedit 338 exemplo codd. Flor. et Bodl., extemplo
GLM 340 ueris Bonincontrius, uerbis libri iuga GL-M, iura L, ius
cod. Venetus. i 611 iuga Chelarum, ubi uide adnotata 341 haec LM, Mc G,
hac L^ lucibus Voss. 18 et Bentlei 5, lucidus GLM, lancibus Regiomontanus,
'
satis stolide '
inquit Scaliger, multo ipse eo conuicio dignior ; nam his atdum-
nalis conponit horas inepte additur lucibus, quasi die magis quam noctu com-
ponantur horae et exaequentur : contra aptissime lances Librae commemo-
rantur, ut 775, nisi alio ducerent quae statim subiecturus sum umbras*,
lioras libri, sicut horas cod. Cusanus iii 450 ubi umhras GLM : in anth. Lat.
Ries. 465 1 scribo iam nunc ardentes autumnus
horas [umbras cod.) fregerat
coUatis Luc. i IQ flagrantibus xxxi 45 horis ardentissimia.
. . . horis et Plin. n.h.
uide Lucr. v 687 sq. ubi anni nodus nocturnas exaequat lucibus umbras, Man.
\

I 673 lucem qui circulus aequat et umbras, iv 326 (Cancer) facit aequales luces

brumalibus umbris (undis hbri), Verg. georg. i 209 (Libra) medium luci atque
umbris iam diuidit orbem Man. i 578 (sol in circulo aequinoctiaU) conponit
;

paribus numeris noctemque diemque, iv 772 (Librae astrum) coeunt quo noxque
diesque 342 tradit GL^, tradidit L, traliit sequenti, Scorpio M
343 344 post 348 collocati sunt in GLM, huc reuocati in cod. Flor. 345 fecit
cui nomen M, cui nomen fecit GL 347 at qui GL^, atque L, atque in M
 ASTRONOMICON IV 43

et medias Tauro partis Geminisque supremas.

350 nec manet ingrati Capricornus crimine turpis
sed munus reddit Cancro recipitque receptus
principiumque sui donat ; coniuncta Leonis
regna ferunt, summas partis et Virginis esse.

fontibus aeternis gaudens urnaque fluenti

355 iura sui Librae permittit prima regenda,.
haerentisque decem partis Nepa uindicat ipsi
summas Centaurus retinet iuuenale per astrum.

iam superant gemini Pisces, qui sidera claudunt.

Lanigero primos tradunt in finibus usus,

360 perque decem medias partes tu, Taure, receptus ;

quod superest, ipsi sumunt, utque orbe feruntur

extremo sic et sortis pars ultima cedit.
haec ratio retegit latitantis robora mundi
in plurisque modos repetitaque nomina caelum
365 diuidit et melius sociat, quo saepius, orbem.

nec tua sub titulis fallantur pectora notis :

dissimulant, non ostendunt mortalibus astra.

350-352 uide 323-7 350 ingrati LM cod. Venetus, ingratus GL^, quod
non temere librarii in illud mutaturi fuerunt turpis lacobus, turpi libri
hoc ingrati nomen in declamationibus frequentatum est, uelut Sen. contr.
II 5 10 non quisquis non reddidit beneficium ingrati tenetur, 13 an inter uiros
et uxores databeneficia ingrati lege teneantur, 17 ingrali agit et ingrati accusatione
352 leonis Scaliger, leoni libri causa aperta, quod solito sibi more retinent
nec defendunt lacobus et Bechertus 353 de et tertia sede posito uide i 619
356 haerentis, proximas, ut iii 466 nepa Regiomontanus, nota Hbri.
Nepam pro Scorpio ii 32, quod iterum coniectura restitutum est v 339
357 iuuenale, luuenis, quo nomine Aquarius appellatur 385, 709, 797 per
OfStrum, in astro, ut 494 sq. tertia (pars) per geminos Pisces
. . metuenda
. . . .

est, 443 per sidera, quibus adde quae ad ii 352 et 922 adlata sunt 359 360
certissimum poetae errorem per neglegentiam admissum Scaliger notauit
nam ex lege bis iam in 323-8 et 344 sq. obseruata primae Piscium partes Capri-
corno, mediae Aquario tradendae erant Arieti Tauroque iam ternae obti-
:

gerunt sortes in Ariete ipso, Leone, Sagittario 361 utque Fayus, atque
GL', quae LM 362 cedit sine datiuo ut Verg. Aen. xii 17 habeat uictos, cedat
Lauinia coniunx, Sen. H.O. 1936 donum pharetrae cessere tuae, ubi duritatem
leniunt adiecta coniunx et donum 363 latitantis M, latrantis GL", latrantes
L 364 II 723 pluribus inque modis uerum natura locauit repetitaque L^,
repetit atque GLM (G etiam ominae), repetit quae cod. Venetue. zodiaco in
XXXVI decanos diuiso nomina xii signorum ter repetuntur 366 notis G
«od. Venetus, nodis LM 367 om. cod. Venetus dissimulant tituli astra.
44 M. MANILII

altius est acies ammi mittenda sagacis

inque alio quaerendum aliud iunctisque sequendum
370 uiribus ; et, cuius signi quis parte creatur,
eius habet mores atque illo nascitur astro.
talis per denas sortes natura feretur.
testis erit uarius sub eodem sidere fetus,

quodque in tam multis animantum milibus, uno

375 quae ueniunt signo, tot sunt, quot corpora, mores,
et genus externum referunt aliena per astra,
confusique fluunt partus hominum atque ferarum.
scilicet in partis iunguntur condita plures

uerbi causa Tauri titulus tria astra Cancrum Leonem Virginem ostendunt
codd. Flor. et Bodl., ostentur GLM, ostentant Bentlei coniecturam nullo nomine
alteri praestantem plerique receperunt, quo uerbo ait EUisiua Manilius
'
'
'

nusquam alias usus est. contra ostendunt saepius apud eum legitur '. hoc
ut uerum est, ita non aliam ob causam Ellisius id sibi cognoscendum duxit
quam quia Bentleius ostentant, ostendunt alii coniecerant ; quod si contra
fuisset, de consuetudine poetae non magis quaesiuisset quam quaesiuit in
mergendi mersandique uerbis ii 949 369 quaerendum EUisius noct. Man.
p. 124 (idem sine sensu aliquid), aliud Cartaultius in Revue Critique an. 1892
fasc. 28 p. 28, quaerendo mali quod L cod. Venetus (quod del. L^), quaerendo
mala quid M, quaerenda mali G tnanet codd. Flor. et Bodl., cui coniecturae
;

alias superstruxerunt, inque alto quaerenda manent ScaUger ac deinde sequentum

Huetius. ex qiiaerendu mali ud factum est quaerendo mali qd siue gd. titulia
astra dissimulantibus aliud astrum in alio astro nobis quaerendum est, uelut
in Tauro Cancer Leo Virgo 306 aliis alia opposita est et fallit imago. similem
:

in caesura elisionem habet 640 Oceani uictricem Ebusum et Balearica rura

iunctisque M, coniunctisque L cod. Venetus, cunctisque L^, cunctis 6. astrum
sub alio delitescens inuestigare debemus interque inuestigandum utriusque
uires iungere et in unum contrahere, quemadmodum rationem undique miscere
iubemur ii 749, cuncta miscere et temperare Firm. ii 18 3. ceterum uide
318 sq. natura per astrum stat tamen et projwias miscet per singula uires, 386
|

mixta sed in pluris sociantur sidera uires, 414 sq. omnia mixtis uiribus et \

uario consurgunt sidera textu, ii 835 admixtis subscribent uiribus astra, iii 587
ueniet mixtura suis cum uiribus omnis 370 cuius signi possessionis genetiuua
est, non partitionis parte decanica ; uelut qui in Tauri principio, quod
Cancro concessum est, creatur, is Cancri ac non Tauri mores habet et Cancro
nasci putandus est. hanc plane Hephaestionis sententiam fuisse ex primo
eius capite, Engelbr. pp. 46-67, apparet, ubi nascentium mores non a signis
sed a singulis eorum decanis repetuntur quamquam ipse Manilius paullo
;

aliter loquitur 318 sq. 373-377 sub eodem signo nascentium diuersitas,
quae hic ad decanos, ii 707-12 ad dodecatemoria refertur 375 corpora M,
corpore GL 376 genus externum est astris, astra autem aliena a genere :

311 aliae uires aliena per astra. ii 707 sq. quamquam signis nascantur eisdem,, |

diuersos referunt mores 377 humano signo non soli homines, ferino non
solae ferae nascuntur 378 partis M et corr. ex partus L, partus G, partes L^.
 ASTRONOMICON IV 45

diuersasque ferunt proprio sub nomine leges.

380 nec tantum lanas Aries nec Taurus aratra
nec Gemini musas nec merces Cancer amabit,
nec Leo uenator ueniet nec Virgo magistra,
mensuris aut Libra potens aut Scorpius armis
Centaurusque feris, igni Capricornus et undis
385 ipse suis luuenis geminique per aequora Pisces ;

mixta sed in pluris sociantur sidera uires.

'
multum '
inquis '
tenuemque iubes me ferre laborem,

rursus et in magna mergis caligine mentem,

cernere cum facili lucem ratione uiderer.'

390 quod quaeris, deus est : conaris scandere caelum

fataque fatali genitus cognoscere lege
et transire tuum pectus mundoque potiri.

pro pretio labor est nec sunt inmunia tanta,

ne mirere uiae flexus rerumque catenas.
395 admitti potuisse sat est : sint cetera nostra.

ordo est condita in plures partes, quemadmodum tellus condita in orbem dicitur
1 204 magis usitate iv 299 sq. partibus astra condita tricenis. astra pluribus
; \

partibus condita deinde per eas partes iunguntur ao sociantur 379 leges
Jerre quid esset nec Fayus nec Pingraeus intellexit, id nimirum quod Firmicus
decernere dicit, dare leges Manilius li 126, quas dant leges nascentibus astra.
eo pertinet sub nomine, lex enim a latore nomen accipiebat 380-385 respi-
ciunt ad ea quae uersibus 124-291 tradita sunt 380 aratra LM, arata G
381 amabit cod. Flor., amauit GLM 382 ueniet, erit, ut 457 384 feris
igm L^, feri signi GL, seri signi M 385 suis codd. Flor. et Bodl., tui GLM cod.
Venetus luucnis, Aquarius, ut 709 et 797 387 multum codd. Flor.
et Bodl., uultum GL^ cod. Venetus, uultu LM tenuem ut 866 tenui ratione
388, post 396 positum in libris, ante 389 traiecit Bentleius, ante 390 iam
Huetius traiecerat 390 uide i 50 ibique adnotata 392 iransire pectus,
finem pectoris, exire extra pectus, ut ii 317 transibit numerus fortnam 393 pro
pretio labor est, quam magnum pretium, tam magnus labor nam Fayus ;

errauit, neque eadem, ut Scaliger uolebat, Aetnae uersuum 222 sq. sententia
est, sed contraria, inmensus labor est sedfertilis idem ; digna laboratis respondent \

praemia curis, hoc est pro labore pretium est 394 ne M, nec GL et editores
praeter lacobum, qui cum ob solum codicis Voss. 390 amorem illud reciperet
non uidit interpunctionem ita ut a me et hic et ii 950 sq. factum est mutandam
esse. ordo est enim nec sunt inmunia tanta, (quod ideo dico) ne forte mirere ;
de qua loquendi forma dixi ad i 557 et ii 201 pro catenas cod. Venetus
labores, neque minus praue Pingraeus obstacles interpretatur, cum signi-
'
'

ficentur nexus rerum longa serie ex se aptarum 395 admitti GL^, admlttit
LM sat est, satis magnum deorum beneficium : cetera nostro ipsi labori
debeamus. Hor. epist. i 18 111 sq. satis est orare louem quae ponit et aufert ; \
46 M. MANILII

at, nisi perfossis, fugiet te, montibus, aurum

obstabitque suis opibus super addita tellus.

ut ueniant gemmae, totus transibitur orbis,

nec lapidum pretio pelagus cepisse pigebit.
400 annua soUiciti consument uota coloni,

et quantae mercedis erunt fallacia rura !

quaeremus lucrum uentis Martemque sequemur

in praedas. pudeat tanto bona uelle caduca.

luxuriae quoque militia est, uigilatque ruinis

det uitam, det opes ; aequum mi animum ipse parabo, Ouid. ex Pont. ii 1 53
di tibi dent annos, a te nam sumes
cetera 396 nisi LM, non G de hyperbato
uide ad i 58 et iii 61 adnotata 398 nescio cur Bentleio KaKou K6iJ.fxaT0(T
uersus uisus sit, nam gemmas a margaritis, quae uersu insequenti commemo-
rantur, diuersas haberi docet Salmasius Plin. exerc. c. 53 pp. 783 sq. ed. an.
1689, a quo adlatis exemplis alia addi possunt, uelut Cic. ii Verr. iv 1 ullam
gemmam aut margaritam, Sen. dial. xii 16 3 non gemmae te, non margaritae
flexerunt, Plin. n.h. xxxvii 12 margaritas gemmasque ueniant ut Prop. iii
13 6 uenit e rubro concha Erycina salo gemmae G, geminae L et ut uidetur
M, certe apographa eius Vrbinatia et Vossianum 399 lapidum, margari-
tarum. Solin. 53 23 margaritas legunt plurimas maximasque. conchae sunt,
in quibus hoc genus lapidum requiritur, Sen. Phaed. 391 sq. nec niueus lapis \

deducat aures, Indici donum maris, H.O. 662 lapis Eoa lectus in unda, Sil. xii
230 sq. miro candoris honore lucet in aure lapis rubris aduectus ab undis, Hor.
|

carm. iii 24 48 gemmas et lapides, Tib. i 8 39, Mart. xi 50 4, quae pleraque a

Broukhusio ad Tibulli uersum collata sunt cepisse ut 223 capiunt saltus
400 consument M, consumant GL, consummant L- et editores tantum non
omnes. illud recte Breiterus recepit, futurum enim requirunt 398 transibitur,
399 pigebit, 402 quaeremus et sequemur consumit autem uota qui omnia uota
;

suscipit, quemadmodum Scylla Ouid. met. viii 106 consumptis precibus uio-
lentam transit in iram. contra consummare uota non colonorum sed dei esse
ostendit locus cum hoc Maniliano in thes. ling. Lat. iv p. 603 male compositus
Scrib. Larg. praef. p. 6 1 ed. Helmreichii priusquam rogareris consummasti
amicissimo adfectu uota mea 401 fallacia GL, soUacia M rura L^M,
ruris GL. Ouid. art. i 401 fallacibus aruis quantae, quantulae 402 uenti8
P. Thomasius lucubr. Man. p. 6, naues GL^M, nauem ut uidetur L, naui edd.
uett. Becherto noti, non mihi, et Scaliger ; inepte Breiterus post lucrum inter-
punxit. scriptum puto uenas, de quo errore dixi ad iii 395, deinde transpositas
ue et na syllabas. iii 151 fortunamue petat pelago uentisque sequatur, v 42 sq.
mutabit pelago terras uentisque sequetur fortunam, Verg. Aen. iv 381 i, sequere
|

Italiam uentis, pete regna per undas siue Italiam, uentis pete regna 403 tanto,
tanti, tanto pretio, sicut Ouid. fast. ii 812 heu quanto regnis nox stetit una tuis,
Cic. pro Sex. Rosc. 130 cur tantulo uenierint tanto uelle pro tanto emere
uelle simili breuitate dicitur atque Cic. ad Att. xii 31 2 si uenales non haberet
(hortos Silius), transirem ad Drusum uel tanti quanti Egnatius illum uelle tibi
dixit, hoc est uendere uelle 404 milicia L^M, malitia G, malicia L. multum
laboris atque contentionis luxuriae causa suscipitur uide ad ii 20
: uigilat
 ASTRONOMICON IV 47

405 uenter, et, ut pereant, suspirant saepe nepotes.

quid caelo dabimus ? quantum est, quo ueneat onine ?

inpendendus homo est, deus esse ut possit in ipso.

hac tibi nascentum mores sunt lege notandi.

nec satis est signis dominantia discere signa

410 per denos numeros et quae sint insita cuique ;

sed proprias partes ipsas spectare memento

uel glacie rigidas uel quas exusserit ignis,
et sterilis sine utroque tamen, quas largior umor

ruinis uenter, inuigilant gulosi apparatui cenarum quae fortunarum ruinas

secum trahant 405 pereant L, pereat GM propter uenter. les debauches '

soupirent souvent apres des plaisirs qui les conduisent au tombeau Pingraeus '

nam ridiculi sunt Fayus et Breiterus. uide 9 et 127 406 quid M, quod GL
quo GM, quod L cod. Venetus ueneat cod. Flor., ueniat GLM
quantum est, quam magnum esse debet ; omne, mundi uniuersi notitia ad
has interrogationes uersu insequenti respondetur, ne aut Scaligero aut Huetio
credas 407 Sen. n.q. vi 3 4 quanto satius est causas inquirere et quidem
toto in hoc intentum animo ; neqice enim illo quicquam inueniri dignius potest
cui se non tantum commodet sed impendat 408 Jiac, quae uersibus 294-386
exposita est 409-501 quae signorum partes frigore calore umore siccitate
corruptae inutiles aut pestiferae sint. de doctrina Manilii propria pauca
dixi in praefatione 409 huius uersus (sicut etiam 418) initium maiore littera
insigniunt LM, sed rectius Scaliger et Bentleius paragraphen ordiuntur a u.
408, qui cum ad 294-386 respiciat, proxime praecedentibus adiungi non debet
410 quae signa sint insita cuique signo, uelut Tauro insita sunt Cancer
Leo Virgo falUtur enim Pingraeus
; 411 proprias, signorum ipsorum, nuUa
decanorum ratione habita. 318 sq. (quamquam Taurus nulla sub parte sui
censetur) natura per astrum stat tamen et proprias miscet per singula uires,
\

379 diuersasque ferunt proprio sub nomine leges 412 quas GL, quae M
exusserit cod. Monac, exusserat GL^, sexus erat LM (L etiam glaties et ignl)
499 superauerat Voss. 18 pro superauerit 413 sterilis 6L, sceleris M sine
(sn) inter s et u litteras addidi quamuis sine
: glacie et igni, tamen steriles,

I 147 sq. facies quacumque tamen sub origine rerum conuenit, u))i uide adno- \

tationem, Plaut. capt. 404 bene ero gessisse morem in tantis aerumnis
. . .

tamen (quamuis in tantis aerumnis), Amph, 542, mil, 1341 absenti

tamen, Prop. ii 34 49 sq. nec tu tam duros per te patieris amores : trux \

tamen a nobis anie domandus eris (quamuis trux, tamen domandus, quod cor-
ruperunt imperiti, Baehrensius animi, Birtius etiam coniciendo), Verg. buc. i
27 libertas, quae sera tamen respexit inertem (quamuis sera), ciris 263 in quo
falsa tamen lateat pietatis imago, Aetn. 543 sq. ipsaque ferri materies prae- \

dura tamen subuertitur igni, Ouid. met. v 67 sq. emicuit neruo penetrabile
telum uitatumque tamen sinuosa ueste pependit, Stat. silu. i 4 32 sq. et diues
I

praedae tamen accipit exuuias Diana tholo, n 2 65 si quid adhuc

omni \

uacua tamen Phidiacae rasere manus, Pers. vi 58 haud prompte

admirabile Pisa \

dicam tamen, Lucr. iv 952 sq. cubanti tamen, Luc. i 378 inuita
. . .tamen, . . .

III 251 non totam tamen, Cic. pro C.

. . , Rab. Poat. 41 in miserrimis rebus . . .
 48 M. MANILII

quasue minor iusto mtiat. namque omnia mixtis

415 uiribus et uario consurgunt sidera textu.
est aequale nihil. terrenos aspice tractus
et maris et partis fugientia flumina ripis :

crimen ubique frequens et laudi noxia iuncta est.

sic sterilis tellus laetis interuenit aruis

tamen, Sall. lug. 55 1 in aduorso loco . . . iamen, Liu. xxviii 43 17 tam infelici
. tamen, Soph. Trach. 1115 K\v6i
. . /jlov voctQv 6fjLU3(r. his exemplis multa
addi possunt iusto plura me congessisse non iudicabit qui nouerit quotiens
:

et quanto opere in hac particula ab interpretibus erratum sit quantumque

cessatum a lexicographis quod libri habent, steriles utroque tamen, proinde
dicitur quasi umor et siccitas partes iam glacie ignique steriles factas nihilo
minus insuper corrumpant, ceteris uero parcant 414 quasue Pingraeus,
quaque GLM, quasque Bonincontrius minor iusto Bentleius, uitiat *, minor
ibi touit M, minoribus L, cui ouit add. 1?, minor sequente spatio vii uel viii
litterarum G, iam sucus obit add. man. rec, omnia ante tiamque om. cod. Venetus.
uide 498 sq. hae partes sterilem ducunt et frigore et igni aera uel sicco uel \

quod superauerit umor. Bentleianum iusto tam egregie et sententiae con-

uerum sit ex reliquis litteris
uenit et librorum indiciis ibito ibuso ut euidenter :

uit id effeci quod simplicissimum et aptissimum uideretur. Bentleius ipse

quis largior umor quisue minor iusto nocuit, cui coniecturae nequaquam
\

praestat Breiteri qua (hoc lacobus) largior umor quaque minor iusto fuerit, \

in qua tempus uerbi tam prauum est quam rectum in exusserit u. 412 et supe-
rauerit u. ceterorum commenta ignorari patiar
499. 415 i 310 mixta
ex diuersis consurgunt uiribus astra zonae temperatae 416 417 terrenos
tractus poeta uersibus 419 sq., maris 421 sq., flumina 423 sq. legentium oculis
proponit. qui cum signa certis sui partibus steriha cum terrae maris fluminum
condicione comparare uellet, locorum ei, non temporum, memorandae fuerunfc
uarietates, eaeque in terra et fluminibus memoratae sunt : in mari a proposito
aberrauit mutationes tempore factas, quales ab Ouidio descriptae sunt met.
XV 262-72, referendo, quarum simile aliquid in quibusdam signorum partibus
usu uenire uersibus demum 502-584 expositurus est 417 partis GLM cod.
Venetus, partes L^, pactis Breiterus, quod uix Latinum uidetur, neque enim,
ei fines et termini. continuo ripae pactae dici possunt raptis Ellisius, quod ;

propterea falsum est quia ripas non rapiunt flumina nisi uiolenta, requiritur
autem quod uniuersis conueniat, uerbi causa carptis. sed accommodatissirae
ad uersus 423 cuiusmodi est Ouid. amor. ii 17 31 sq.
sq. scriberetur uariis,
neque ripa labuntur eadeyn
diuersi frigidus Eurotas populiferque Padus
\

fugiencia M, fulgentia GL cod. Venetus. fugientia, currentia, ut Verg.

georg. IV 19 fugicns per gramina riuus, Hor. carm. ii 3 11 sq. obliquo laborat

I
lympha fugax trepidare riuo, id quod Fayus enarratione, coniecturis suis lacobus
et Bechertus se non capere ostenderunt. alueos excedentia et quae Statius
silu. V 5 62 sq. dicit fugientia ripas flumina commemorare non erat huius loci
419 tellus *, terris GLM, terra cod. Venetus (idemque arui), terra sterilis
lacobus tellus pro terras restitui ii 953.
: sterihs soli tractus fertilibus agri
partibus interuenit. item Vergilius de aruorum ingeniis disserens tellurem
pro solo posuit, georg. i 63-70 terrae pingue solum .
\
fortes inuertant tauri . .

. .at, si non fuerit

. tellus fecunda, tenui sat erit suspendere sulco
. . . . . .
 ASTRONOMICON IV 49

420 ac subito rumpit paruo discrimine foedus ;

et modo portus erat pelagi iam uasta charybdis,

laudatique cadit post paulum gratia ponti

sterilem exiguus ne deserat 238-41 salsa autem tellus et quae

umor harenam, ii

perhibetur amara . tale dabit speclmen,

. . 248 sq. pinguis item quae sit tellus
hoc denique pacto discimus. Columella ii 2 2 soli genera distinguit pinguis
|

uel macri, soluti uel spissi, umidi uel sicci ; quae qualitates inter se mixtae
uicibus et alternatae plurimas efficiunt agrorum uarietates. ceterum uide
Ouid. met. vii 453 sq. nulla est sincera uoluptas sollicitumque aliquid laetis \

interuenit frustra torres Breiterus an. 1854 de emend. Man. p. 15 et post

€um Hauptius opusc. ii p. 344 <p\oy/j.6cr interpretatus, qui Lachmanni ad
Lucr. III 917 error fuerat torres enim ab eo quod est torris non diuersum
;

esse neque aKud declarare docuit C. Hoppius in arch. Lat. lex. viil p. 587,
idque comprobat Goetzii thes. gloss. emend. ii p. 357. neque multo aptiore
huic loco sententia aut omnino rectius (p\oyiJ.6a- laetis aruis interuenire diceretur
quam dicitur quod codd. Flor. et Bodl. fecerunt sterilis terris laetis interuenit
annus. Immischii coniecturam torrens non commemorarem nisi duobus
editoribus placuisset 420 foedus lacobus, faetus GL, fetus M fettts pro :

Joedus Vrb. 668 in ii 605. sterile solum fertili interueniens rumpere uidetur
foedus naturae, quod nomen sic nude positum est ut legem Val. Fl. i 213, ubi
aequorei dei Neptunum fremere et legem defendere cuncti hortantur, eam \

uideUcet qua mare a terra discretum est quamque perruptum eunt Argonautae.
subito non temporali significatione dicitur sed ita ut Auien. Arat. 1532 abruptus
subito (circulus lunam cingens), Stat. Theb. vi 260 mollia non subitis fasligia . . .

cliuis. eodem pertinet paruo discrimine, hoc est uix uUo sterile et fecundum
solum distinente interuallo, artissimo confinio subito perimit paruos
discrimine fetus (nempe robigo, quam uocem in superiorem uersum inculcauerat)
Bentleius, quem praeter Pingraeum Hauptius secutus est, nisi quod rumpit
pro '
uubierat et laedit ' accipi j)osse putabat, sicut in rogationis formula
Liu. XXII 10 3-5 quod uer attulerit ex suillo, ouillo, caprino, bouillo grege, si . . .

quis rumpet occidetue insciens, ne fraus esto quamquam fetus interpretatur ;

iruges, non subolem gregis 421 pelagi iara GL^, pelaguam M, pelagus iam L
uasta M, facta GL fortasse recte, quamuis uasta Charybdis Lucretius
I 722 et postea alii dixerint, quae Homero 6X077 est uirgulam, qua poet
pelagi posita editores et sententiam et orationis structuram sustulerunt, GLM
ignorant. ea res, quae iam charybdis est, paulo ante portus erat Sil. xiv :

201 sq. iusti quondam portus, nunc litore solo subsidium infidum fugientibus \

aequora, Mylae. portus pelagi ut Hom. Od. v 418 Xi/ueVao- re OaXdaaria.

charybdis, uorago ex proprio nomine appellatiuum fecit Graecorum exemplo,
:

Eur. suppl. 500 sq. rjp-waaev xapi'^5t(r oiwvoaKoirov reOpnnrov apjxa Trept/SaXoOiTa \

Xaff/uart, Suid. s.u. elpr]Tai ok Trav to ela x<^o(r Kai oKetlpov KaTayov ; item, quamuis
diuerso sensu, Aetnae scriptor u. 107 422 ponti L* et corr. ex pontu M,
xpi GL, uersum om. cod. Venetus. gratiam Christi post Paulum cecidisse
tam uerum quam generi humano luctuosum est, sed nunc de mari agitur, ut
id genus mendi teneamus quo v 182 G uirgine natus erat fecit ex maius, qualia
non pauca congesserunt Kellerus epil. ad Hor. p. 319 et Friedrichius ad CatuU.
64 54. quamquam mirationem facit pontus laudatus ac mox amissa gratia
euilescens nam quam maris laudem significauit Quintilianus inst. iii 7 27
;

'cst laus ct
. locorum
. . in quibus speciem et utilitatem intuemur,
. . . . . .

j)
60 M. MANILII

et nunc per scopulos, nunc campis labitur amnis

aut faciens iter aut quaerens, uritue reditue.
425 sic etiam caeli partes uariantur in astris :

ut signum a signo, sic a se discrepat ipsum

momentoque negat uires usumque salubrem,
quodque per has geritur partes sine fruge creatur

aut cadit aut multis sentit bona mixta querellis.

430 hae mihi signandae proprio sunt carmine partes.

sed quis tot numeros totiens sub lege referre,
tot partes iterare queat, tot dicere summas,
-peiqiie paris causas faciem mutare loquendi ?

itt * * ^ *
incidimus, sic uerba piget ; sed gratia derit,
435 in uanumque labor cedit quem despicit auris.

sed mihi per carmen fatalia iura ferenti

speciem maritimis, planis, amoenis, utilitatem saluhrihus, fertilibus, ea nec

cito nec facile amittitur 423 labitur GL", lauitur LM nunc nunc, . . .

diuersis cursus sui partibus 424 pro uritue, quod mendum esse constat,
Barthius adu. p. 1207 curritue proposuit, quem secuntur plerique debuit :

aut curritque aut uelut sistitue, neque enim coeunt lahitur curritue 426 a
priore loco om. M 427 momento, uel minimo progressu facto, uerbi causa
tertio gradu post secundum succedente. i 57 quantaque quam parui facerent
discrimina motus usumq,ue M, utrumque L cod. Venetus, uictumque G.
461 clementior usus 428 geritur, paritur 430 proprio carmine, uide . . .

ad iii 35 adnotata 431-441 similis est locus iii 31-9 432 dicere M»
discere GL summas GL^, summis LM 433 que addidit Bentleius paris
EUisius noct. Man. p. 128, patris LM, partis GL-, partes cod. Venetus, uarias
codd. Flor. et Bodl., proque artis causis Bentleius 790 paris L-M, patris GL. :

per pares causas, in similibus rebus persequendis ; nam Ellisius causarum

nomen ita interpretatus est ut apto sensu priuaret post hunc uersum unum
pluresue excidisse statuo 434 sic M, sit L, si G recte Postgatius silu.
Man. p. 39 sed hic nullum locum habet. contraria enim non sunt piget et
'

gratia deerit '

; quod autem scripsit incidimus si uerha, piget, si gratia deerit
enarrauitque '
si ipsa uerba inuenero, displicebunt inuenta, nisi gratia quoque
uerbum cum accusatiuo,
accesserit', incidendi Lucretiua IVsi libris fides, et

568, ubi tamen uide Lachmannum, et Tacitus 29 iunxerunt, sed alio

hist. iii

sensu :Manilius ii 747 et m

550 in praepositionem non omisit. etiam minus
probabili coniectura Bentleius incipimus (hoc F. lunius) si uerba, piget, quod
gratia deerit nam ceteros praetereo. mihi defectu potius haec quam corrup-
;

tela laborare uidentur neque absurde sic expleri posse sententia non piget :

quidem, dum uerum tradere properamus, uerba sic ut cuique primum se offe-
renti incidimus incondita ponere, sed isto pacto gratia derit 435 Sen. Phaed.
182 cedit in uammi lahor. Cic. orat. 150 quamuis enim suaues grauesque sententiae
tamen, si inconditis uerbis efferuntur, offendunt aures, quarum est iudicium
 ASTRONOMICON IV 51

et sacros caeli motus ad iussa loquendum est,

nec fingenda datur, tantum monstranda figura.

ostendisse deum nimis est : dabit ipse sibimet
440 pondera. nec fas est uerbis splendescere mundum :

rebus erit maior. nec parua est gratia nostri

oris, si tantum poterit signare cauenda.
accipe damnandae quae sint per sidera partes.

Lanigeri pars quarta nocet nec sexta salubris ;

445 septima par illi ac decuma est decumaeque secunda

superbissimum 438 fingenda pro uar.L^, singenda M, signanda GL

scr.
cod. Venetus 439 recte nimis ponitur
34 quae nosse nimis, quid, dicere
iii

quantum est ? nuno ostendisse deum non nimis sed poetae satis esse dicendum
erat, deo ipso cetera effecturo. sed praestat nostrum, hoc est nrum
440 nec fas L^ nefas GLM splendescere Bentleius, suspendere libri.
suspendere extollendi amplificandique sensu non dicitur : suspenditur non
quod eminet sed infra se uacuum habet et iusto fundamento
quod
carere uidetur. mundum
a uerbis splendorem atque auctoritatem accipere
nefas est, quem res maiorem ostendent quam uerba possunt reddere.
Bentleius attulit iii 39 ornari res ipsa negat contenta doceri 442 cauenda
M sicut coniecerat Bentleius, canenda GL', quod haud pauci receperunt
editores, explicauit nullus, canendi L, si tamen haec p.s. canendo Regio-
montanus. cauenda signat uersibus 444-497, sicut u. 430 dixerat hae
(insalubres) mihi signandae sunt . partes, quas u. 443 damnandas ait
. . . . .

443 damnandae, 490 damnanda 444-497 merito de his uersibus

Scaliger nota ' inquit
'
fecunditatem ingenii poetae in istis morosis numeris
'

concipiendis. nescio an Ouidio melius cessisset ', Bentleius admiratione '

'
dignum est, quot modis in eadem re narranda uariauerit faciem loquendi
444-448 Arietis damnandae sunt partes iv vi vii x xi (an xii) xiv xviii
XXI XXV XXVII 444 wocei 451, 456 5aZM6m 427, 465 445 par Bentleius,
pars libri illi ac, uide ad i 323 adnotata. wohl das einzige Beispiel der
'

Elision einer langen Silbe in der Caesur bei Manilius Breiterus, quae cum '

scriberet, nondum sciebat se mox u. 474 ex coniectura editurum esse un-

decimae et, quid ante triginta uersus opinatus esset oblitum. simili diUgentiae
specimine Garrodus ad ii 747 hic scribi iussit illi est, quia spondiacae uocis
elisae certa exempla praeter iv 923 et v 476 apud Maniiium non extarent,
ipse nihilo minus ii 860 sua coniectura mundi etenim positurus, cum prae-
sertim hunc poetam longas syllabas sequente breui non elidere Lucianus
Muellerus iam anno 1861 obseruauerit decima e Bentleius, decumae LM
(sed inuerso uerborum ordine, decumaeque decumae), decuma GL*, decima
a decimaque Heringa obs. crit. p. 73, septima pars illi a decuma decumaeque
secunda Scaliger maiore numero minori praeposito, quod non fit nisi in uersibus
turbatis 473 sq. secundus addito datiuo plerumque inferiorem demonstrat,
ut Verg. Aen. xi 441, sed proximum Mart. iv 23 8 illi mefacias precor secundum,
VII 27 1 sq. Tuscae glandis aper populator et ilice multa iam piger, Aetolae \

fama secunda ferae, xii 8 1 sq. Roma, cui par est nihil et nihil secundum, xiii
\

5 2 tubera boletis poma secunda sumus. quamquam his locis aestimationis

62 M. MANILII

quaeque duas duplicant summas septemque nouemque ;

unaque uiginti numeris pars addita laedit

gradus, non numerorum ordo ab praepositio et hoc sensu

significatur, cum
adhibeatur, Liu. i 17 10 dignum qui secundus ab Eomulo numeretur,
vii 1 10
secundum a Romulo conditorem urbis, Ouid. fast. i 710 a mensis fine secunda
dies, et illo, bell. Alex. 66 4 sacerdos potentia secundus a rege, Hor. serm.
. . .

II 3 193 heros ab Achille secundus, Publ. Syr. sent. 600 secundus est a matre
nutricis dolor, Luc. iv 721 Numidis a rege secundus, luu. x 247 uitae a . . .

cornice secundae iam disceptandum est, quotam Arietis partem

sed illud
poeta dicat. ac Scaliger quidem adstipulantibus Fayo Bentleio Heringa
Pingraeo duodecimam intellegit, quem numerum Ammianus xxx 6 6 secundum
et decimum appellauit, nec dubitare uidentur ceteri ego quin uehementer :

dubitem facere non possum. neque enim ullum locum noui ubi aut secundus
aut alter cum nedum cum datiuo, ita iungatur ut tertius
ab praepositione,
immo haec tria, secundus ab, prozimus ab, primus ab,
interiectus significetur.
unum idemque declarant, id quod ostendunt cum locis paullo ante adlatis
composita luu. x 125 sq. Philippica a prima .proxiina, Cic. orat. 217
. . . . .

dactylus . proximus a postremo, Ouid. fast. iii 94 a tribus

. . primum . . .

(mensem), ex Pont. iv 15 4 a superis hic mihi primus erit, Stat. Theb. iv 841
a loue primus honos, ubi scholiastes post louem secundus, Cic. de fin. iii 52
quorum ordo proxime accedit, ut secundus sit, ad regium principatum sicut ;

etiam inter se non differunt Prop. ii 3 32 post Helenam haec terris forma secunda
redit, iv 6 56 proxima post arcus Caesaris hasta fuit, Quint. inst. 1 8 primus m
post eos . .Empedocles. neque excipiendum puto Ouid. fast. i 710 o mensis
.

fine secunda dies pro lanuarii die xxx dictum, siquidem mensis finis uocari
potest dies ultima, quemadmodum ibid. iii 883 sq. mensem Martium finire
dicitur Luna die eius xxxi in Auentino colenda. accedat Auson. 379 3 (Peip.
p. 99) Nonarumque diem faciunt infra octo secundi, hoc est noni, Nonae enim
sunt a.d. ix Idus. neque, si alter et uicensimus est qui uno intercedente uicen-
simum sequitur, ideo non continua sunt Mart. Cap. i § 54-6 ex decima ex . . .

altera (hoc est undecima) ex duodecima

. , . ex altera (hoc est tertia decima)
. .
; .

Seruio autem, qui Verg. buc. viii 39 alter ab undecimo tum me iam acceperat
annus interpretando peruertit, ad v 49 tu nunc eris alter ab illo tacendum fuit.
itaque decumae siue a decuma secunda mihi eadem illa pars est quae 460 sq.
decuma peracta prima, 490 decumae succedens prima peractae dicitur, un-
decima ; etsi minime nego 449 sq. tertia post decumam, sicut Ouid. met. xiii 28
ab loue tertius Aiax, ita poni ut ex tribua sequentibus ultimam significet,
tertiam decimam 446 duplicant *, duplicat libri. duplicare septem nouemque
ita dici posse ut sit consummare numerum xvi effici uidetur ex Liu. xxvii 115
quos androgynos uolgus faciliore ad duplicanda (hoc est componenda) uerba
. . .

Graeco sermone appellai quamquam sic uix additum esset duas summas. sed
;

si partes quartam decimam et duodeuicensimam eignificari uolumus necessario

pluralis uerbi forma ponenda est ; nam quae duas summas vii et ix duplicat
pars, ea tricensima altera est, sicut u. 452 uicensima sexta quae decem trisque
ingeminat numeros 447 laedit Scaliger, laudet LM, gaudet G, laudi est cod.
Venetus, fraudist F. lunius. 466 uicesima et altera laedit. contrario errore
pro laudist Ouidii libri fast. iii 500. non praestat laedet, quod uix
ledit
satisdefendunt 457 ueniet et 497 feretur una quamuis sequente quinta, sicut
469 sq. nec una ad decimam nec quarta, quia dicitur unus et uicensimus, raro
\

primus; uide etiam 456 uiginti numeris 471, 453 triginta numeros
 ASTRONOMICON IV 53

et quinta et duram consummans septima partem.

Tauri nona mala est, similis quoi tertia pars est
450 post decumam nec non decumae pars septima iuncta ;

bisque undena notans et bis duodena nocentes

448 quinta GL^, quintam LM conaummanB Scaliger, consummat GL^,

consumat LM. pars septima uiginti numeris addita, quae duram
laedit
sterilemque Arietis portionem absoluit et terminat, quoniam in tribus quae
supersunt partibus signum immune est. participium ita ponitur ut enuntiatum
relatiuum 472et quae ter decumam claudit sors tdtima partem et 475 sq. et ambae |

qtiaenumerum claudunt nona et tricesima partes haec duo, laedit et duram :

consummat partem, non magis ex aequo ponenda erant quam in simili loco u. 493
recipiendum est accumidat a Matritensi pro accumulans oblatum ceterum
neglegenter ac paene uitiose pars septima duram parteni consummare dicitur,
cum praesertim eidem uocabulo diuersae res subiciantur, ut suspicari possis
aut hoc uersu sortem aut sors superiore scribendum, sicut u. 472 habetur claudit
sors partem. sed praeter locos ad ii 377 adlatos comparari possunt iv
. . .

487 quam (partem) tertia (pars) signat et ii 328 triginta duplicat partes, pars
tertia deerit adde Cic. pro Balb. 29 ceterae ciuitates omnes non dubifarent
:

nostros homines recipere in suas ciuitates 449-453 Tauri partes ix xiii xvii
XXII xxrv XXVI xxviii xxx 449 quoi lacobus, quo GLM cod. Venetus
(sed M praeterea teitua), quoque cod. Flor. quo uulgarem datiui formam
Quintiliano, ut ex inst. i 7 27 colligitur, ignotam Birtius arch. Lat. lex. xv
pp. 81-7 in codicibus Plauti, Varronis, Ciceronis, Vaticano Vergilii, C.I.L. x
2311 2 extare docuit de quoi dixi ad ii 7
: 450 tertia post decumam, 462
et Verg. georg. i 284 septuma post decumam, carm. epigr. Buech. 1183 6 post
decimam terti-, anth. Lat. Ries. 486 89 7nodii pars tertia post tres iuncta
Regiomontanus, iuncta est libri. decumae septima iuncta 495
. . .

451 notans *, nocens libri. qui factum dicam ut nec Scaliger nec Bent-
leius, nam ceteros uix numero, ne externa quidem huius uersiculi deformitate,
quae in illis nocens nocentes tanta est ut uel Fayum commouerit, admoneretur
ut de Latini sermonis legibus aliquid cogitaret neue neutralia pro femi-
ninis, distributiua pro ordinalibus haberet ? nam bis undena, bis duodena
uolunt esse pars duoetuicensima, pars uicensima quarta. atqui notissimum
esse debebat pars bis undena Latine non partem duoetuicensimam significare
sed uiginti duas partes uelut Verg. Aen. v 120 terno ordine pro tribus ordinibus
;

positum est, Sen. H.f. 1282 labore bis seno pro duodecim laboribus, Sil. xv 257
ter dena boue pro triginta bubus. legitur quidem in plerisque Ouidii codicibus
her. XI 45 sq. iam nouiens erat orta soror pulcherrima Phoebi denaque luciferos \

luna mouebat equos, sed liber optimus Puteaneus nonaque exhibit, Gronouius
plenaque Bentleius pronaque proposuit, potuit etiam et noua sic corrumpi,
quomodo et nota in notaque abiit Man. ii 778. porro in eiusdem Ouidii fastis,
III 124, omnes libri bis quino femina mense parit, quod qui pro decem mensibua

uelit accipere forsitan tueri possit coUatis Gell. xiv 1 19 aliud stellarum agmen
. . .quo primum tempore conciperetur homo in utero matris, aliud postea, cum
,

in decem mensibus prozimis in lucem ederetur et Stat. Theb. i 575-8 namque,

ut passa deum Nemeaei adfluminis undam, bis quinos plena cumfronte resumeret
\

orbes Cynthia, sidereum Latonae feta nepotem edidit

\
sed facili emendatione
\ ;

Maduigius adu. crit. ii p. 106 bis quinto, quemadmodum fast. iii 93 scribitur
bis quintum (mensem), vi 768 quintus ab extremo mense bis ille dies, Plin.
54 M. MANILII

quaeque decem trisque ingeminat fraudatque duobus

triginta numeros et tu, tricesima summa, es.

pestifera in Geminis pars prima et tertia signi,

n.h. VI 213 accedente bis quinta parte unius horae. primus, quantum obser-
uaui, barbarum hoc loquendi genus inuexit Appuleius, quem apol. 9 p. 403
bis septeno uere pro quarto decimo dixisse metrum demonstrat. item Ausonius
369 34 (Peip. p. 97) septeno cuni luminafudit ab astro posuit pro septimo, neque
intercedo quominus idem metro non cogente 250 1 (Peip. p. 335) bis octono
sub consule pro bis octauo scripsisse censeatur. sed Nemesianus cyn. 123
bina lampade non dixit pro altera uerum prorsus recte pro duplici, in his, cum
se bina formarit lampade Phoebe, id est cum luna bis (non iterum) plena fuerit.
in Claud. vi cons. Hon. 391 centenus consul non magis pro centensimo positum
est quam 388 sq. centum messibus pro centensima messe nedum ut Martialis,
;

cum vm 45 4 amphora centeno consule facta minor scriberet, centensimo uoluerit.

hoc autem Manilii uersu, ut uidetur, deceptus Scaliger innocenti poetae non
minus tribus locis similem soloecismum adfinxit ; nam 455 ter quina et (hoc
est ter quintae) noxia par est in ter quinae, 461 nec ter quintae clementior usus
in ter quinae (ita sane G), 478 quae ter quinta notatur in ter quina mutauit
successit operi Bentleius et pro bis quinta salubri terque caret caelo 465 sq.
\

nouauit bis quina. snperest igitur ut u. 472 pro quae ter decumam claudit
sors ultima partem seribatur ter denam et v 365 ter decuma sub parte feri in
ter dena et eiusdem libri 490 bis sextamque notat partem fluuialis Aquari
in bis senam mutetur. neque Martialem Hispanum Latine loquentem feremus,
sed IV 57 4 pro quo te bis decimus ducit ab urbe lapis faciemus bis denus, item
bis denae vi 65 1 pro bis decumae numerantem frigora brumae ; in his autem,
I 15 3 6^5 iam paene tibi consul tricensimus instat, quia tricenus numeri non

admittunt, graue mendum subesse dicemus, neque leuius in Ouidii uersu ex

Pont. IV 10 1 bis tertia ducitur aestas. ne a lapidibus quidem temperabimus,
sed C.I.L. VI 5534 2 pro annus ut accedat, ter mihi quintus erat scribemus
quinus. ceterum huius uersus IV 451, qualem eum restitui, sententia haec
est :et ea pars, quae bis undena (numerum xxii) notat, et ea, quae bis duodena,
nocentes sunt. simili oratione usus est u. 485 uel cum ter dena figurat et 487
decumamque sequens quam tertia signat, notandi uerbum posuit 478 quae ter
quinta notatur. fuit cum conicerem bisque undena nocens et bis duodena
recensens, cui similia sunt 484 cumque iterum duodena refert et Claud. vi cons.
Hon. 392 his annis, qui lustra mihi bis dena recensent, nec dissimilis corruptela
Val. ri. II 327 sq. nec turba nocens scelerisque nocentis (pro recentis) signa |

mouent atque haec ferme anno 1903 disputaram, lib. i praef. p. Ixxiv,
quibus, si nihil aliud, effectum est ut Breiterus hunc musarum fetum expro-
meret bisque undena nocent et bis duodena nocebunt
: 452 quaeque GL^,
quemque LM fraudatq. Scaliger, fraudata 6L-, frauda LM. 488 tribus
aut una quae te, uicesima, fraudat 453 et LM, ec G tu L, tri M, tum G,
tunc cod. Venetus es codd. Flor. et Bodl, est GLM cod. Venetus, quod
deleuit ScaUger. apostrophe habetur etiam 464 et 488. ceterum Breiterus
et hoc uersu et 463 summa interpretatur ultima, de 446 et 497 tacet
454-458 Geminorum partes i iii vii xv xrx xxi xxv xxvn xxix 454 signi
EUisius noct. Man. p. 130, signis libri. gemina signa quinque sunt, n Hji / >f K,
in qmbus has nouenas partes pestiferas esse falsum est Gemini : unum signum
efficiunt, nam de Germ. phaen. 541 dixi ad ii 196 ; neque, si maxime signa
 ASTRONOMICON IV 65

465 septima non melior, ter quintae noxia par est,

imaque bis denis breuior nocet unaque maior,

et similis noxae ueniet uicesima quinta
cumque duae subeunt uel cum se quattuor addunt.

nec Cancri prima inmunis nec tertia pars est

460 nec sexta ; octaua est similis, decumaque peracta
prima rapit, nec ter quintae clementior usus ;

septima post decumam luctum et uicesima portat

et quinta accedens et septuma nonaque summa.

tu quoque contactu primo, Nemeaee, timendus,

appellarentur, recte coirent Gemini signa sine epitheto 455 quintae *,

quina et libri una littera transposita, quinae Scaliger, de quo soloecismo dixi
ad 451, quinta et Prucknerus, quod retento pars ferri potest, quamquam expec-
taueris potius quintaque par Scaliger, pars libri, sicut 445, 477, ii 77, 186,
392, in 239, v 436 idem, qui multo paucioribus locis uerum seruarunt noxia
substantiuum est u. 418, item n 602 et iv 94, adiectiuum v 630, sicut v 320
noxius ; de uersu suppositicio eodemque corrupto n 586 nihil certi statui potest
456 haec etsi aocedente legentium uoluntate facile intellegi possunt, tamen
nec plane nec recte una bis denis breuior pars pro undeuicensima aut mia bis
denis maior pro una et uicensima dicitur. neque enim pars parte aut breuior
aut maior est (nedum bis denis partibus maior), sed numerus numero ac ne ;

sic quidem id dicitur quod dici debebat, quoniam decem sunt numeri uicenario
maiores, breuiores undeuiginti, quorum quos duos significaret poeta nobis
colligendum reliquit. ceterum bis denis partibus pro parte uicensima positum
ex eodem est genere quo Plin. n.h. ii 81 octaua in parte Capricorni tptidem . . .

in partibus Cancri, quomodo etiam Graeci locuntur, uelut Dorotheus 80-3

(Heph. Theb. I 8, C.C.A.G. Vl p. 95) 'HeXtocr Kpioio Kar' ivvia. Kai o^Ka fjLolpaa- \

vipouTai Aiyioxocr 5e KapKivov ev beKairivre

. . .
|
458 ne haec quidem mentem
poetae satis exprimunt, uult enim cum duae subeunt, tum similis noxae pars
'

ueniet 459-463 Cancri partes i ra vi vni xi xv xvn xx xxv xxvn xxix

'

459 nec inmunis, v 33 nec pelle inmunis ab ipsa Aries, uelleris damno
. . .

adfectus 460 octaua e Bentleins, octauae GL, octabae M decuma Bent-

leius, decumae GL, secum se M, decumaeque peractae Scahger. 475 quartaque bis
denis actis, 490 decumae succedens prima peractae 461 rapit, hoc est aufert,
interimit, nimium uidetur, sed probari non debuit quod Bentleius substituit
rabit, '
Cancro scihcet interpretatus. eo uerbo et simul latrandi
furit aestu, in '

Manilius v 208 et 224 usus est ad caninam rabiem significandam, quae sterili
sideris parti multo minus congruit quam uis mortifera. accedit ut et rapit
absolute positum et quod sequitur nec clementior redire uideantur ad. . .

Verg. georg. iii 66 durae rapit inclementia moriis quintae LM, quinae G
cod. Venetus, quod a Scahgero textui inlatum me auctore eiectum est
463 et alterum GL^, om. LM 464-468 Leonis partes i iv x xv xxn xxv
XXVIII XXX 464 contactu cod, Flor., contractu GLM. contactu Scaliger
uertit ewa(pri tov dpi^ovTocr, cuiusmodi est Germ. phaen. 660 Scorpios ardenti
cum pectore conligit ortus ; cum autem nulla horizontis adsit significatio, equi-
dem homines signi radiis contactos intellego, sicut dicitur Plin. n.h. xxxm 122
56 M. MANILII

465 et quarta sub parte premis ; bis quinta salubri

terque caret caelo, uicesima et altera laedit
e tribus adpositis uictum est totidemque secutis
ultima, nec prima melior tricesima pars est.
Erigones nec pars prima est nec sexta nec una

inUto (minio) solis atque lunae contactus inimicus nemeaee ed. Ald., nemeae
L, nemee GM 465 premis GL-, primis LM. Ouid. Ib. 215 sq. te fera nec quic-
quam placidum spondentia Martis sidera presserunt falciferique senis, Luc. vr
|

608 unam cum mortem pro quinta Bentleius quina

radiis presserunt sidera
sequentibus Pingraeo et lacobo, quorum alter plerasque Bentlei coniecturas
recipiebat, alter delectu adhibito falsas expulit Bechertus, ne soloecismos
;

Manilio adfingendi ius, quod Scaligero concessit, cum altero communicaretur

salubri Regiomontanus, salubris libri 466 caelo Scaliger pro aere accipit,
qui 483 et 499 commemoratur ; ac sic Cic. in Cat.
i 15 huius caeli spiritus,

Verg. Aen. x 898 sq. auras suspiciens hausit caelum, luu. ni 84 sq. nostra
|

infantia caelum hausit Auentini, Curt. v 5 19 alium domi esse caeli haustuin,
\

alium lucis aspectum, Lucr. iv 132 in hoc caelo qui dicitur aer, Plin. n.h. n 102
et hoc caelum appellauere maiores quod alio nomine aera, Non. p. 263 caelum

rursus aer adlato Cic. n.d. ii 42. mihi hoc potius dici uidetur, nuUam caeli
regionem, quae salubris sit, Leonis parte x aut xv comprehensam esse
uicesima et altera, Vitr. ix 2 4 uicensimo et altero die, Cic. pro Mil. 98 centesima
lux . et
. . altera, fiJius fam. xvi 21 1 post diem quadragensimum et sextum
. . .

467 e G, et LM geminata sequenti littera uictum est, ^iorov KaTeoei,

quamquam nullo pacto a poeta poni potuit, tamen adscita Gemblacensis
scriptura nouataque interpunctione seruare malui quam Regiomontani Bentlei-
que exemplo sententiam hunc in modum corrumpere, et tribus adpositis uitium
est totidemque secutis, ultima nec etc, quo fit ut septem continuae partes uitio
\

laborare dicantur, id quod raro binis, semel tantum uu. 476 sq. tribus euenit
ne illud addam, sic distincta oratione aut ultima aut tricesima abundare. formam
dicendi reciperasse me confido, quae haec est ultima e tribus partibus uicen-
:

simae alteri adpositis ultimaque e totidem secutis damnanda est, scilicet xxv
et xxvm uictum autem, cuius loco requiritur praedicatum, nihil aliud esse
;

suspicor quam constructionis explicandae causa supra scriptum ultima, cui

cesserit par. neque enim plus placet pesti, multo minus metus (uictus)
469-472 Virginis partes i vi xi xiv xviii xxi xxiv xxx 469 erigones
Regiomontanus, erigone GM, ergone L, Erigonae lacobus quique ei successerunt
editores, homines poetarum consuetudinis nec gnari nec studiosi. poetae
autem quomodo nomina Graeca inclinauerint non ex Ubrariorum scribendi
ratione sed ex metri indiciis multo certioribus discendum esse demonstraui
in Journal of Philology uol. xxxi pp. 236-66, ubi accusatiuos quales sunt
Thyestem. Aeneam gigantes et alias quasdam formas a poetis alienas esse euici
quod quatenus in Erigonae genetiuum cadat nunc ostendam. igitur nominum
in 7] exeuntium genetiui es syllaba terminati sequente uocali deprehenduntur
his Lx locis, ciris 166 Cybeles, Prop. iii 5 40 Tisiphones, 12 29 Lampetiea, 22 5
Helles, Ouid. her. ix 133 loles, met. iii 278 Semeles, iv 145 Thisbes, v 409 Cyanes,
VI 468 Procnes, vii 241 Hecates, rx 141 loles, x 31 Eurydices, xrv 71 Circea,
fast. I 141 Hecates, trist. i 6 22 Penelopes, Ib. 278 Semeles, 471 Autonoes, Gratt.
55 Helices, Aetn. 240 Helicei, Colum. x 266 Cyllenes, Sen. H.O. 556 loles, 153S
 ASTRONOMICON IV 57

470 ad decumam nec quarta nec octaua utilis umquam ;

proxima uiginti numeris et quarta timendae

et quae ter decumam claudit sors ultima partem.

Rhodopes, 1825 Alcmenes, Oct. 389 Phoebes, Pers. iv 20 Dinomaches, v 8 Procnes,

Luc. III 441 Dodones, v 101 Inarimes, ix 377 Libyes, 624 Libyes, 659 Danaea,

Val. Fl. I 738 Pleiones, n 67 Pleiones, 174 Dryopes, 495 Nemees, v 335 Hecates,
VII 607 Libyes, Sil. i 23 Libyes, iii 58 CymotJioes, 203 Cylknes, iv 628
Cyrenes, viii 650 Libyes, xi 144 Pyrenes, xiii 494 Cymes, xiv 121
Bhodopes, Stat. Theb. i 297 iei/ies, iii 604 Pholoes, vii 5 Tegrees, 267
^2/^5, silu. III 1 30 Nemees, iv 2 46 Rhodopes, 6 41 Nemees, Mart. spect.
6 3 Nemees, i92 6 Chiones, vii 73 3 Cybeles, xiii 64 2 Cybeles, luu. ii 111
Cybeles, vi 72 Autonoes, ix 4 Rhodopes, xiv 263 Cybeles. contra in ae
desinentes genetiui paucis paucorum locis insequente uocali elisi inueniuntur
non amplius tres, Helenae Prop. iii 8 32, Europae Verg. Aen. vii 224, Libyae
Sil. IV 130, XI 23, XII 196, quae nomina uulgatissima etiam recto et accusandi

casu Latina facta sunt, uelut breui finali Helena Sen. Tro. 892 et 926, Europa
Ouid. met. viii 120, Man. iv 681, Luc. ix 415, Stat. Ach. i 397, Mart. v 74 1,
eUsa Helenam Prop. ii 3 32, Europam Sen. Ag. 274, Val. Fl. 396, Libtjam vm
Man. IV 779, Sil. viii 673 et xvi 596 reperiuntur. apparet utra forma poetis
iam inde a Propertio placuerit quod ad superiores attinet, deficiente metri
:

testimonio codicibus credendum est Vergilium et Horatium Graeca abstinuisse,

Latina CatuUum. Manilium octiens Erigone, semel ii 32 Erigonen scripsisse
metrum comprobat Cyrenes genetiuus sub tyrrhenos iv 780 dispicitur, alterius
:

figurae exempla desunt, nam Messanae iii 14 a recto '}^le(Tffdva decHnatur,

sicut ab 'Avdpotieda. Andromedae i 616, v 538, 619 470 ad decumam GL,
a decuma M. una ad decumam pro una decumae addita sic dicitur ut tertio
fjuartoue saeculo lul. Val. i 21 hoc numerocum ueterano milite congregato sescenti

quinquaginfa quattuor ad septuaginta ynilia militantium erant, septimo carm.

epigr. Buech. 721 9 decies ternos ad quater quaternos uixit per annos, quibui*
. . .

exemplis Messius thes. hng. Lat. i p. 507 54 errore adiecit Plin. n.h. iv 81 bis ad
deciens centum milia passuum (hoc est circiter bis deciens, ut recte acceptum
est thes. ii p. 2010 4), hunc autem Manilii uersum aUenissimo loco p. 518 29
posuit ad interpretatus usque ad apud probatos auctores nihil inueni quod
:

similius esset quam Liu. xxiv 45 3 ad Faleriorum Pyrrhique proditores tertium

transfugis documentum. nec tamen meUus habet Matritensis lectio una (pro
prima) a decuma. ceterum una cardinahs numerus, quem propterea ponere
maluit quia dicitur undecimus, ordinalibus quarta et octaua excipitur ut 447 sq.
unaque uiginti numeris pars addita laedit et quinta, qui locus ad decumam|

confirmat utilis, 473 inutilis 471 timendae GL, timenda e M, timenda

est cod. Venetus fortasse recte 472 uersus adiectionis uitio insignis, de quo
ad 539 disputaui nam sors ultima, ea est ter decuma pars. simillima sunt
I ;

III 495 sq. quo subsistet numerus consumptus in astro quaue in parte suam \

summam nomenque relinquet, Verg. Aen. ii 206-8 pectora iubaeque. superant . . . . .

undas, pars cetera pontum pone legit sinuatque immensa uolumine terga
\
,.

Luc. III 642 sq. pars ultima trunci tradidit in letum uacuos uitalibus
\

artus. sed ne hoc quidem, pars xxx se claudit siue clauditur, id declarat
quod erat declarandum, partem xxx, quae sors ultima sit, seriem partium
claudere, sicut 476 habetur quae numerum claudunt nona et tricesima partes
58 M. MANILII

et quinta in Chelis et septima inutilis aestu,

tertia et undecimae decumaeque est septima iuncta
475 quartaque bis denis actis et septima et ambae
quae numerum claudunt nona et tricesima partes.

Scorpius in prima reus est, cui tertia par est

et sexta et decuma et quae ter tibi quinta notatur,

undecimam geminans et quae uicesima quinta est

480 octauoque manet numero nonumque capessit.
si te fata sinant, quartam ne selige partem
Centauri ; fuge et octauam ; sex bisue peractis

473-476 Librae partes v vii xiv xvn xxiv 473 post xxvii xxix xxx
474 coUocant libri, uerum ordinem restituit Regiomontanus 473 et in
principio GLM, at cod. Venetus, sicut etiam uersus 472 initio, quae particula
in toto hoc loco, uu. 444—497, nusquam praeterea comparet neque a Bentleio
lacobo aliis hoc uersu recipi debuit. et et inter se referuntur
. . . aestu
GM, estu L, inepte Dulcinius esto. sed aestus siue ignis (412, 498) mentio,
praesertim octo unius signi partes uitiantis, propterea inopinata et mirabilis
est quia in ceteris signis eorumque partibus nulla ex quattuor noxae causis
commemoratur. nec tamen praetulerim et, sejptima, inutilis es tu
474 tertia .septima Bentleius, septima
. . tertia GL, et septima . . . . . .

tercia M, minore numero post maiorem reiecto, quod in his Liv uersibus nus-
quam fit. ceterum, ut hic septima, sic iii 457-9 tribus continuis uersibus
horae nomen ponitur, et quidem in ipso exitu undecimae Scaliger, undecima
est LM, undecima 6 est *, et libri. coniunctio post que abundat (itaque
Scaliger ed. 1 decimae et quae tertia iuncta est), ut potius hoc loco quam aut
medio aut extremo uersu uerbum ponendum sit, quod in nullo xii signorum
omissum est. neque longius inutills est quam uu. 469 sq. est
. . . utilis . . .

disiuncta sunt iuncta G, iuncta est LM 475 quarta bis denis actis, 460 sq.
decuma peracta prima, v 504 sq. bis denis partibus actis aequorei iuuenls \

am1)ae GL^, ambrae LM 476 nona et G, non et L*M, non ex L cod. Venetus.
nona bis denis actis 477-480 Scorpii partes i iii vi x xv xxii xxv xxviii
XXIX 477 par Scaliger, pars libri 478 quae ter G, quater LM tibi
addidit Bechertus, quoque ScaUger. t' quam facile post t excidere potuerit

ostendit hoc pro scriptum v 251

illo quinta GM, v !» ut 473, 479,
489, quina Scaliger grato in uulgus soloecismo, quem Bechertus demum eiecit
hunc uersum si nosset Theodorus Birtius, in hospitium suum calamitatis
I. Muell. manual. class. antiqu. i iii p. 72 recepisset, ut cum Verg. Aen. xii 648

et luu. X 54 tertius cubaret aeger et sexta et decumd et quae ter quinta notatur |

479 undecimam 6L', undecima L, undesima M 480 que prius cod.

Cusanus, ue GLM cod. Venetus facillimo post o litteram errore, de quo dixi
ad n 474 nonum M cod. Venetus, notum OL 481-485 Sagittarii partes
IV VIII XII XVI XX XXIV XXVI xxvni xxx 482 centauri M, centaurum GL
cod. Venetus sex bisue *, bis sexque GL, bis sex M. haec bis sex peractis
octo bis aut denis necessario accipiuntur pro bis sex (aut) bis octo aut (bis) denis,
in quibus aduerbium quidem facile adsumitur, coniunctio non item. neque
 ASTRONOMICON IV 59

octo, bis aut denis, metuendus dicitur aer,

cumque iterum duodena refert aut terna decemque

485 aut septena quater, uel cum ter dena figurat.

nec pars optanda est Capricorni septima ; nona

consentit decumamque sequens quam tertia signat

et tribus aut una quae te, uicesima, fraudat

quaeue auget quinto numero uel septima fertur

enim ullum a lexicographis grammaticisue relatum uideo exemplum disiunctiuae

particulae in trium enumeratione semel positae eo modo quo non numquam
copulatiua ponitur, uelut n 523 Aries Leo et Arquitenens. accedit ut que
coniunctione, quae a Matritensi abest, non bene uinciantur enuntiata uerbi
modo inaequalia fuge et dicitur aer. in mea scriptura, sex, bisue peractis octo,
bis aut denis, dTrb koivou ponitur prius bis, ut significetur bis sex bisue octo
aut bis denis peractis ; neque post lectum octauam periculum erat ne quis sez
peractis sine bis coniungeret. simile est Hor. serm. i 2 123 sq. ut nequc (magis)
longa |
nec magis alba uelit, quam dat natura, uideri 483 dicitur, est, ut
314, ubi plura attuli : sic nullo sensus discrimine 495 metuenda est, 497 metuenda
/eretur. ducitur Bentleius collato 498 sq. hae partes sterile^n ducunt et frigore
et igni \
aera, ut Sagittarii partes xii xvi xx metuendam aeris portionem sortiri
et accipere dicantur, quale est etiam quod 465 sq. habetur bis quinta salubri |

terque caret caelo. eandem lectionem Pingraeus aliter interpretatur, his signi
partibus homines metuendas auras trahere, quemadmodum dicitur Lucr. iv
937 sq. aer cum ducitur atque reflatur, Cic. n.d. ii 18 aere eo quem spiritu
. . .

ducimus (spiritum dicimus libri plerique), 101 aer spiritu ductus adde . . . :

Man. II 356 sq. uisus (trigonorum) aera infectum nostras demittit ad

. . . . . .

auras 484 maioris formae C Utteram initialem LM, de G nescio refert

Centaurus, ut uidetur. iterum refert ad terna decemque, uerbum sine aduerbio
ad septena quater auditur 485 figurat L*, figurant GLM. ter dena figurat,
eam sui partem numerat quae numeri figura (uide 208) xxx insignitur
486-489 Capricorni partes vii ix xiii xvii xix xxv xxvii, quibus fortasse
poeta unam pluresue adiecerat 486 nona Fayus, nonae GL, nouae M
487 decimam sequens quam tertia signat, hoc est ea pars quam signat pars
tertia decima, quibus uerborum ambagibus ipsa significatur tertia decima
pars, multo audacius figurata oratione quam 472 quae ter decimam claudit
sors ultima partem, nisi potius neglegentia est 488 una M, unam GL
489 qulnto LM, quinta G, quod mutata interpunctione Scaliger recepit
a
septima fertur L*M, vi fertur L, sexta feretur G, sexta refertur cod. Venetus
inter 489 et 490 'deesse uersum nomen Aquarii notantem' monuit Scaliger
senseratque Regiomontanus unum aut alterum Fayus desiderabat, neque
;
' '

enim in Sagittario magis quam in Geminis Cancro Libra partem xxvii damnan-
darum ultimam esse compertum habemus. Bentleius uersum alieno loco
positum II 232 parsque marina nitens (GL, tutens M) fundentis semper Aquari
huc transtuht sic refictum, pars est prima nocens umentis (hoc quidem praeter
necessitatem) semper Aquari, eademque opera est u. 490 in et mutauit. illo
adscito uersiculo Breiterus 490 post 491 collocauit, ne nouem partes quae
sunt inter primam et undecimam uitio carerent ;
qua transpositione effici ut
60 M. MANILII

490 damnaiida est decumae succedens prima peractae

tertiaque et quinta et numero quae condita nono est
et post uiginti prima et uicesima quinta

cumque illa quartam accumulans uicesima nona.

tertia per geminos et quinta et septima Pisces,
495 undecima et decumae metuenda est septima iuncta ;

et quinta in quinos numeros reuocata duasque

accipiens ultra summas metuenda feretur.

hae partes sterilem ducunt et frigore et igni

aera uel sicco uel quod superauerit umor,

500 si rapidus Mauors ignis iaculatur in illum

uitio carerent totidem quae inter undecimam et uicensimam primam sunt

partes neque ipse sensit neque qui eum sine iudicio sequi solet Wageningenus
490-493 Aquarii partes xi xiii xv xrx xxi xxv xxix, quibus una pluresue
praemissae erant 490 succedens cod. Cusanus, succendens GLM 491 et
posterius Scaliger, est libri nono est Scaliger, non est GL, uere M (ue pro
n e). propius etiam a libria distat quod Breiterus Fleck. annal. uol. 147 p. 422
proposuit Bechertoque probatum postea abiecit nona est (nonest) ; sed illud
confirmat 480 octauoque manet numero 492 quinta GL, noua M librario ob bis
positum uicesima ad insequentem uersum delapso, ut haec excipiat 494, deinde
493 subiciatur, qui ordo postea appositis 6 et a litteris correctus est
493 que GL^, om. LM accumulans cod. Venetus sicut coniecerat Scaliger,
accumulant GL, accumulat nona GL, noua M
494-497 Piscium M
partes iii v vii xi xvii xxv xxvii 496 in quinos numeros reuocata, uide iii
486 ibique adnotata, quibus adde Auson. 396 23 (Peip. p. 251) in se retortas
. .summulas
. 498 frigore et GL^, frigore L, frigori et M, ultima tria uerba
om. cod. Venetus ducunt, sortiuntur, ut ii 717, 731, iii 279, 409 499 de
aere uide quae ad 466 et 483 adnotaui 500 501 illi duo de planetis uersiculi, '

ut ingenue loquar, non sunt Manilii Scaliger, qui iure miratur hoc demum '

loco stellarum mentionem ac non ante nonaginta uersus factam esse, idque tam
paucis uerbis ad quae Bentleius non respondet. uerba quidem ipsa, si aper-
;

tum u. 501 mendum excipimus, Manilio plane conueniunt. sed siue illius

siue alterius haec sunt, lacuna, quam

umoris causaexpleui, laborant ; nam
neque ab ulla stella repetitur neque ab eis quae commemoratae sunt repeti
potest, siquidem et Martis et SoUs calidae et siccae habentur, sicca et frigida
Saturni, uelut C.C.A.G. VII p. 214 116 Kpovocr (pijcrewcT iarL \pvxpSL<T Koi ^ijpda,
p. 217 14 6 "Ap7](T . . . nvpiidovcr Kal Kavcruidovcr Kai ^rjpaLvovcx-qcr, p. 219 12 6

"HXtocr . . . depfj.ri(T Kal ^pdcr, Heph. Theb. I 2 (p. 67) 6 fj.ei' ovv^liXiocr KaTei\-rjirTa.L
BepiJ.alv(j)v Kal ^rjpaivtav ... 6 5^ Kpdvocr KaTaipvxeL Kal i]pe/j.a ^ripalveL ' 6 "Aprjcr
^rjpaiveL fxdXLCTTa Kal KaieL. neque quae stella desideretur dubitari sinunt
quae praeterea tradita sunt C.C.A.G. vii p. 222 20 ^ ZeXrjvr] <pvaeu(r ecxTLv
vypd(r Kal xpvxpdcr et Heph. Theb. 1.1. r; 5^ SeXijvr; vypaLvei Kal ireiraiveL nam ;

etsi louia quoque et Veneris stellae umidae perhibentur, eae cum praecipue
benignae sint non hic tamquam sterilitatis effectrices ponendae erant. Lunae
autem hoc loco, quod saepe numero, accidisse puto ut fratris iniuria deficeret,
librario ad simile Phoebi nomen aberrante 500 mauors ignis L, mauor
 ASTRONOMICON IV 61

50 P Saturnusue suam glaciem PJioebeue propinquis

quem trahit a terris rorem Phoebusue calores. 501^

nec te perceptis signorum cura relinquat

partibus : in tempus quaedam mutantur, et ortu

accipiunt proprias uires ultraque remittunt.

505 namque, ubi se summis Aries extollet ab undis

Eignis M, mauors ignes G rapidus eo sensu ponitur quo i 869 rapido . . .

aestu, Verg. georg. iv 425 rapidus torrens sitientis Sirius Indos, aliter enim
Silius XIV 132 rapidus Mauors 501 ue suam Bentleius, sumet GL, fumet M.
proprium Saturni ac natiuum frigus est, quod contra Luna umorem a terra
uicina ducit. Paul. Alex. I 3-4 6 fxh tov 'Kpbvov daTrjp eKXrjpdiaaTo ttjv Trpu>Tr)v

Kai dvuTaTw ^iovijv, Kard^vxpov ovaav Kal K€i/xivr]v iv ry irdyui' . . . ttjv 5i e^bbixyjv,

. . . vypdv oCo-ai/ Kal irepiyeioT^pav j^ebvriv, ij KpaTaioTaTr] SeX^cT). Ptol. tetr. p. 5

i) 8e SeX^fTj to fiiv rrX^ov ^x^i ry vypalveiv, oid ttjv TrepLyeiorrjTa
Trjcr dvvdij.ewa- ev

SrjXovdri Kal ttjv twv vypQv dva6v/j.iaaiv. adde Plut. de fac. in orb. lun. 25
18-22, quaest. conu. ill 10 14 sq., Hermipp. 71 to dirb Trja ^eXrjvrja- vyp6v,
Macr. Sat. vii 16 21 quaedam natura est luinini, quod de ea defluit, quae
umectet corpora et uelut occulto rore madefaciat, Isid. nat. xviii 6 Luna larga
est roris et dux umentium substantiarum, Egnat. ap. Macr. Sat. vi 5 12 roscida

. .Phoebe, Verg. georg. iii 337 roscida Luna, Nonn. Dion. xl 376 hpoaheaaa
.

I,e\rivr) calores GL^, colores L, ca labores M. calores dicit, quia siccitatem

non potest, quamquam calores ab ignibus u. 500 commemoratis non satis diuersi
uidentur. uapores Bentleius, quos uult esse et siccitatem et, quem recte deesse
sensit, umorem ; sed, ut cetera taceam, Sol umorem iaculari nequit
502-584 quae signorum partes in ipso oriendi tempore certas uires accipiant,
postea dimittant, qualesque horoscopantibus eis nascantur homines. sunt
autem partes Arietis Tauri Leonis Virginis Librae Aquarii Piscium primae,
ultimae Scorpii et Capricomi, Geminorum Cancri Sagittarii aut mediae aut
certe non extremae. ne hanc quidem doctrinam praeterquam apud Manilium
inueni 602 nec GL, ne M, mihi utroque magis placet neu, hoc est et, ne te
cura relinquat, in tempus quaedam mutantur uide ad i 904 et ii 951 adnotata
:

503 quaedam partes, ut in Classical Quarterly an. 1913 pp. 110 sq. admonui,
•cum superiores aut silentio locum praeteriissent aut signa intellexissent, sicut
in libris uersui 502 praefixus est titulus orientia signa quid efficiant. quam
interpretationem falsam esse uel ex eo patet quod non de quibusdam uerum de
omnibus xii signis uersibus 505-584 praecipitur. neque, si de totis signis

mutationem subeuntibus haec dicerentur, nunc demum, post decanos et

singularum partium proprietates, dicenda fuerunt, sed statim uersibus 122-291
eubicienda 504 ultra remittunt, post ortum deponunt 505-517 Arietis
ceruice, quae prima eius pars est, oriente nascuntur cupidi, rapaces, audaces,
otii inimici, peregrinandi auidi. haud dissimiliter Firmicus viii 19 1 in Arietis
parte ii quicumque habuerint horoscopum, erunt contumaces fures et qui semper
praepostero furore grassentur, domicilium suum ad peregrinas regiones trans-
ferentes 505 extoUet lacobus, extoUit libri, quibus quantum tribuendum sit
ipsi ostendunt u. 508 soluet soluii, 510 ruat ruit ruet, 523 accedunt accedenf, 526
producet producit, 538 inmerget inmergit, 553 tollet tollit, 556 describet describit,
558 reddet reddit, 562 ducet ducit, 563 statuet statuit, uertet uertit exhibentes.
ilhs ubi extollit et ibit paria non sunt quae uersibus ii 328, 337 sq., iii 345 sq.,
62 M. MANILII

et ceruice prior flexa quam cormbus ibit,

non contenta suo generabit pectora censu

et dabit in praedas animos soluetque pudorem :

tantum audere iuuat. sic ipse in cornua fertur

510 ut ruat aut uincat. non illos sedibus isdem
mollia per placidas delectant otia curas,
sed iuuat ignotas semper transire per urbes
scrutarique nouum pelagus totius et esse
orbis in hospitio. testis tibi Laniger ipse,

515 cum uitreum findens aurauit uellere pontum

IV 456 sq., 495-7, 577 sq. habentur : mendosa quae iii 331-4,
paria et pariter
360 sq., 495 sq., iv 127, v 195 sq., 236-44
212 sua respiciens aurato
506 ir
uellere terga 608 iw praedas animos, praedarum appetentiam, nam dandi
uerbum ita ponitur ut u. 526 et passim. dixerat 252 in uestes siudium, 274
in pontum studium, unde et huc et longius ad dabit in lusum mores (mores ad
lusum procliues tribuet) v 450 progressus est. in praepositionem cum caau
suo ea figura quae v(p' eV uocatur substantiuo adiunxit etiam IV 109 in praemia
donis, V 152 in usum tegmina plantis. similiter in animi uocabulo Liuius i 55 7
augebatur ad inpensas regis animus, xxii 26 1 pecunia animos ad spem . . .

liberalioris foriunae fecit, Curtius v 3 11 pluribus ad fugam animus fuit

soluet G, soluit LM 509 tantum M, tanta GL cod. Venetus audere M,
audire GL tantum iuuat rb audere non uapide iuuaf audere tanta Bentleius.
'
: '

ceterum tantum ad praecedentia, sic ad insequentia refertur ipse aries,

animal, non sidus, quod capite refiexo figuratur in cornua fertur, in pugnam
cornibus committendam, quemadmodum dicitur in arma. Verg. georg. iii
232 et Aen. xii 104 irasci in cornua, Ouid. met. viii 882 uires in cornua sumo,
Nemes. buc. iv 34 pro niuea coiere in cornua uacca, Eur. Bacch. 743 etV K^pa^r
6viJ.ou/jLevoi 510 interpunxit Bentleius ut G cod. Venetus, et LM ruat
GL cod. Venetus, ruit L^, ruet M aut Bentleius, ut M, et GL cod. Venetus.
'
ut aut uincatur aut uincat nihil est medium
: Bentleius illos Bentleius,
'

uUus LM, uUis GL". illos, partus Arietis u. 507 significatos. eodem modo
ponitur ille v 256, illo 318 (ubi pars librorum ullo), ille 332 isdem M, idem
GL 511 delectant L^M, delicidant L, deludant G et ex altera correctione L
curas M, curam GL cod. Venetus, hic etiam placidam, unde Bentleiua
placidam . uitam. mihi placidas curas satis defendere uidentur culic. 89
. .

sq. illi (pastori) dulcis adest requies ct pura uoluptas, libera, simplicibus
|

curis et Sil. xv 703 sq. otia molli \

exercens cura (diues ouium Rutilus)
implacidas Ditis curas commemorat Claudianus rapt. Pros. i 110 512 urbes
G, orbes LM, undc- L- ignotos. transire per urbes (MZGV, orbes PU) Luc. viii 20
514 tibi LM, sibi G, quod Bentleio aliisque placere non debuit, neque enim
Arieti ipsi naturae suae teste opus erat, sed lectori, quomodo testis ponitur
etiam i 221 et iv 373 515 findens G. fundens L, sindens M ; Maniiianum
magis scindens, ut v 420 scindens pelagus, 581 sq. undas scindentis aurauit \

primus recepit Pingraeus, cum Bentleius tranauit, superiores sublata orationi»

structura aurato scripsissent. uerbum ex auratus adiectiuo poeta ipse finxisse
potest, neque enim ex aliig scriptoribus exempla relata sunt, nisi quod Priscianus
 ASTRONOMICON IV 63

orbatumque sua Phrixum per fata sorore

Phasidos ad ripas et Colchida tergore uexit.
at, quos prima creant nascentis sidera Tauri,
feminei incedunt. nec longe causa petenda est,

520 si modo per causas naturam quaerere fas est

auersus uenit in caelum diuesque puellis,
Pleiadum paruo referens glomeramine sidus.

G.L.K. II p. 433 et auro auras et aero aeraa commemorat, ad slatuas aurandas

habet C.I.L. ii 4230 ; nam inaurare quidem et Cicero et Horatius dixerunt.
hoc loco iuxta uitreum sine maximo imaginis detrimento mutari non potest
516 sorore GL*, sorori L, sori M 517 tergore uexit G cod. Venetus, tergo
reuexit M, tergo reuixit L, terga reuexit L^ Prop. n 26 5 sq. Helkn, aurea \

quam molli tergore uexit ouis 518-524 Tauri prima parte primisue partibus
orientibus nascuntur molles et, quos eo aigno creari iam uu. 140-151 didicimus,
agricolae. C.C.A.G. i p.166 22 sq. fiaXaKOTroia S^ Tavpov ra. eo-xo-ra (quae in
signo dvaTeWovTL sk tQv prima sunt sidera) Kal dffcpva (quas Manilius
6Tn.cr6ioov

clunes dicit eisque Taurum surgere ii 198-200), viii ii p. 58 23 sq. tA 5^ #(rxaTo

avTou KLvaiSova- noLel, quod uitium in totum sidus diffundit Valens p. 113
23 sq. Taijpiij iraOrjTLKLS iyoiu:. moUes etiam sexta signi parte surgente et Pliadas
ducente gigni inueniemus v 140-156 518 sidera GL^M, sidere L, tempora
cod. Venetus, quae Tauri pars non Pliadum sed Hyadum paruo refert glomera-
mine sidus 519 feminei codd. Flor. et Bodl., feminea GLM incedunt
Bentleius, iuceat M, iaceat L', iacet L cod. Venetus, iace sequente spatio trium
fere litterarum G. fuerat femineincedt. Aug. ciu. dei vii 26 de mollibus Matri
Magnae consecratis fluentibus membris, incessu femineo per plateas . unde . .

feminam mentiebatur,
turpiter uiuerent exigebant, Appul. met. xi 8 incessu perfluo
Cic. frag. or. in P. Clod. et C. Cur. 22 ed. Schoell. al. uol. vni p. 448 quem decet
muliebris ornatus, quem incessus psaltriae, Sen. ep. 52 12 inpudicum . . . incessus
ostendit, 114 3 no7i uides, . . . si ille effeminatus est, iyi ipso incessu adparere
mollitiam, dial. ix 17 4 incessu ipso ultra muliebrem mollitiam fluentibus, n.q.
VII 31 2 tenero et niolli ingressu suspendimus gradum, non ambulamus sed incedi-

mus, Quint. inst. v 9 14 fractum incessum mollis et parum uiri signa, luu.
. . .

II 16 sq. hunc ego fatis (uelut primis Tauri sideribus horoscopantibus) inputo |

qui uultu morbum incessuqtie fatetur, Phaed. app. 8 2 sq. ambulando molliter \

famam cinaedi traxerat certissimam, v 1 13-6 (Menander) ueniebat gressu delicato

et languido. hunc ubi tyrannus uidit extremo
\
agmine, quisnam cinaedus ille \
'

in conspectum meum audet uenire 1

\
Man. v 152 sq. femineae uestes nec in
'

usum tegmina plantis sed speciem fictique placent ad 7nollia gressus

|

521 auersus, de quo uide ii 198-200 et locos ad i 264 adlatos, quorsum

nunc tendat dixi ad ii 153. Sen. n.q. i 16 2 uf, cum uirum ipse pateretur, auersus
omnes admissarii sui motus in speculo uideret, Mart. xi 43 9 sq. Briseis multum
quamuis auersa iaceret, Aeacidae potior leuis amicus erat, hist. Aug. xii 11 7
\

mulierarius inter primos amatore.s, auersae Veneris semper ignarus et talium

persecutor diues puellis insequenti uersu explicatur. Pliades cum sexta
parte Tauri, non longe a signi initio, oriri dicuntur v 140-2 522 glomeramine
Gronouius obs. i c. 9, glomerabile libri, ut i 221 hic Breiterus miratur
Pliadum tantum, non in capite Tauri positarum Hyadum, inter prima eius
64 M. MANILII

accedunt et ruris opes, propriaque iuuencum

dote per inuersos exornat uomere campos,
625 sed, Geminos aequa cum profert unda tegitque
parte, dabit studia et doctas producet ad artes.

nec triste ingenium sed dulci tincta lepore

corda creat, uocisque bonis citharaeque sonantis

sidera mentionem fieri quem eo nomine Ellisius Hermath. uol. xv pp. 170 sq.
;

tamquam astrorum peritum collaudat adeo neuter aut caelum umquam sus-
:

pexerat aut memoria tenebat quod proxime praecedenti uersu legerat, Taurum
auersum oriri 523 accedunt G, accedent LM ruris M, rul rursus L, rursus
6L* iuuencum GL*, iuuentum LM 524 dote M, docte L, nocte 6 cod.
Venetus Taurus iuuencum, hoc est partum suum, hominem se natum,
exornat propria dote, ruris opibus, frugibus, in eis quos uomere inuertit campis.
iuuencutn iam lacobus recte interpretatus est, reliqua nimis absurde, ex Tauro
ortos uomere exornari, quae propria eorum dos sit. plerique iuuencum pro
boue aratore accipiunt, qui qua dote exornetur laescio 525-529 Geminorum
parte media oriente nascuntur doctrinae studiosi, lepidi, cantores, fidicines,
cordati. quamquam, cum triginta partium nulla media esse possit, significari
uidentur partes xv et xvi quod enim eas separat diaaTiifxa siue linea uere
;

media, ea cum pars non sit, hic, ubi de partibus in exortu mutatis agitur, locum
non habet 525 cum prcfert unda M, profert cum unda L, profert cum uincla
GL^, profert quando unda cod. Venetus de cum profert, dabit uide 572 quaeque
praeterea ad ii 256 attuli aequa parte, aequa portione, aequis partibus ;

dimidiam profert, dimidiam tegit. Cic. Arat. 359-61 Arctophylax non aequa
parte secatur, nam brewior clara caeli de parte uidetur, amplior infernas
| |

depulsus possidet umbras, Lucr. i 87 sq. infula uirgineos circumdata comptus \

tx utraque pari malarum parte profusast. 'lorsque Thorizon nous montre une
moitie des Gemeaux et retient Tautre moitie cachee sous les eaux Pingraeus, '

qui primus et solus enarratorum haec intellexit ac potius primus et solus legit
nam Scaliger Fayus Stoeberus non poetae uerba sed sua de Geminis oriri inci-
pientibus somnia interpretati erant, quae sibi eripi non passus est Breiterus
526 doctas GL^, docta L, ductas M producet GL^M, producit L dabit,
quae proprie appellantur, studia et homines ad doctas artes producet, sicut Virgo
191 sq. ad studium ducet mores et pectora doctis artibus instituet
\
528 uocis
G, uecis LM citharae GL^, cithere M, cittere L uocesque bonas citharasque
Bonantes cod. Venetus v 329 sq. hinc (a Lyra) uenient uocis dotes chordaegiie
sonantis, Quint. inst. xi 3 19 augentur uocis bonei cura, neglegentia minuuntur
. . .

529 cantus lortino praeeunte Bentleius, saltus GL cod. Venetus, salius M,

salium Scaliger, qui genetiuus nusquam reperitur. luu. vni 225 cantu meliores
libri, saltu plures. saltum pro saltatione poni posse ostendunt v 323 mobilis
in saltus et scaenae mollior arte et carm. epigr. Buech. 1282 8 nec saltus uitam
quam multarum deliciarum comitem extremam
protulit aut choreae, sed eius rei,
neque moderato atque honesto fieri solitam Cicero dicit, non apte
in conuiuio
dotes commemorantur, neque melius cum pectore iunguntur quam superiore
uersu corda saltationis bonis instrui dicerentur. cantus dotes sunt uocis citharae-
que bona, quarum utraque canitur ea autem cum pectore iunguntur, quo
;

nomine nunc appellantur illa dulci tincta lepore corda. pectus enim animus
 ASTRONOMICON IV 65

instruit, et dotes cantus cum pectore iungit.

530 at, niger obscura Cancer cum nube feretur.

€9t humanus nec 289-91 ut caekstia dona, arlis opua

rusticu^, Ouid. met. xiii \

tantae, rudis et sine pectore miles xvi 305 sq. huncine tu speras \
indueret, her.
hominem sine pectore dotes posse satis formae, Tyndari, nosse tuae /, Hor. \

epist. I 4 6 non tu corpus eras sine pectore lortinus misc. obs. ii p. 346 inter
alia cantus laeto (hoc iam Scaliger) cum pectine iungit, similiterque postea
Bentleius dotem cantus cum pectine 530-534 Cancri nube siue Praesaepio
oriente nascuntur caeci. nubes appellatur etiam Auien. Arat. 1652 et 1656,
schol. Germ. Breys. p. 71 12, nubilum ibid. p. 131 1, nubecula Plin. n.h. xvra
353, nebula Firm. vi 30 1, 31 88, vni 4 4, 21 4, vi<pi\iov passim, uelut Hipparch.
I 10 12, Erat. catast. 11 (Rob. p. 94 5), v€(p€\oeiSri<r avaTpotprj Ptol. tetr. p. 6"-

et alibi. describitur Plin. n.h. xviii 353 sunt in signo Cancri duae stellae paruae
Aselli appellatae, exiguum inter illas spatium obtinente nubecula quam Praesaepia
appellant, schol. Germ. Breys. p. 71 11 sq. Cancer habet stellas in pectore n
claras, hi sunt Asi7ii, Praesepium auteni ut nubes iuxta paret, Theophr. irepl
ffrifjL. § 23 iv T(j? KapKivcp 5iio dffT^piff flalv, ol KoKovfjLivoi. "Ovoi, uv t6 /xeTali) Td
v€<pfKiov i] ^dTVT) KaKovfjLevrj, Arat. 892 sq. crKiirTeo /cat ^dTvrjv, fxiv t' oKiyr) -i)

eiKVM I
dx\vi- ^oppair} vno Kap/ciVoi r^yrjXd^eL, Auien. 1651 sq. conuenit hic
etiam paruuni Praesaepe notare : id nubi nomen quae Cancro obuoluitur alto, \

1656 sq. in medio quod niibe quaii concrescit adacta, id Praesaepe uocant. j

locus eius uarie definitur, Firm. viii 4 4 Cancri partes vui ix x, C.C.A.G. v
i p. 208 23 dirb fxoipaa la' iwa td', p. 226 18 dTro fioipacx i ^wa te', ut apertos errores

omittam ; Ptolemaeus synt. vii 5 (Heib. uol. ii pp. 94 sq.) Trja iv t<^ aTridei
v€(p€\o€idova avaTpo<prja t6 fjLeaov ponit in decimi gradus minuto tertio. uis
oculis inimica ferme agnoscitur C.C.A.G. v i p. 208 17-23 Kal dWot 5e totto^ :

eiai tQv fjL€\wv tCov ^udiwv ^ovTea v€<pe\oeL5eia avaTpo<pda e^ daripwv fxiKpwv Kal
axfSov dfiavpwv avyKetfiivaa . . . i(p' wv idv r) '2.e\r)vrf . . . wpoaKoirovaa rj Kai 6
"HXiO(7 oiJTwa evpedrf . . . ^\dirTovaL Tova 6<pda\fi.ova fj dfiavpovai, Kai fLoKtara
TTepi To ve<pi\tov rov KapKivov, p. 226 11—8 /jLoipai aivwTtKal 6<p6a\fiwv . , . t5
v€<pi\Lov ToO KapKivov, VII p. 111 22 sqq. irotely\avKwa€ta
. . dfx^\vwiriaa
. . . .

. . . Tb ve<pe\LOv tov KapKivov, Ptol. tetr. p. 38"- vrjpwaeta ydp oipewa diroT€\ovvTai
. . . ciTa»' 7] SeXijcTjtwv v€<p€\o€i5wv iv Tw ^({iSiaKw avaTpo<pwv, wa
. . . avvdTTTri tlvI
Tov Kapdvov, Heph. Theb.
52 10 sq.) r; 5e ev avTt^ ^dTvr) \eyofxivr) notel
i 1 (p
\evKwfxaTa ev Tola 6<p6a\fxoia, Firm. VI 30 1 (Oedipode nascente) fuit . . .

horoscopus in Cancro Luna in nebula Cancri, 31 88 si Luna . . . in . . .

nebula Cancri aliquem geniturae cardinem teneat, omni oculorum sub-

. . .

stantia dissipata yniserum discrimen caecitatis affertur, vin 21 4 in parte viii

Cancri quicumque habuerint horoscopum, erunt caeci, in qua parte nebula est ; . . .

ob eamque causam totum sidus aivwTLKov 6<p6a\fxwv habebatur, Vett. Val. p.

110 11 sq. KapKivoa . . . dfxavpwaeLa irripwaeLa Oid tq v€<pi\LOV, C.C.A.G. I p. 147
16 sq. aLvoTTOLa 5i ^toStd elatv ivi Tova 6<p6a\fxoij<r . . . KapKtvoa 5td to v€<pe\tov,
Ludw. Maxim. p. 109 13 sq. Cancro lumina deesse dixit Manilius ii 259 sq.
530 nube GLM, nocte cod. Venetus niger obscura nube feretur, orietur
«a sui parte quae obscura nube hebetata est. abusiue paene feretur, latioris
significationis uerbum, pro orietur ponitur, quod minus Ucenter fit accedente
horizontis mentione in v 251 sq. Erigone . . . c%im tibi quinque feretur |
partibus
erejjtis ponto. nigrum autem dicitur etiam quod parum lucet, uelut Luc. vi
502 (luna deficiens) palluit et nigris terrenisque ignibus arsit ; neque enim caret
E
66 M. MANILII

qua uelut exustus Phoebeis igaibus ignis

deficit et multa fuscat caligine sidus,

lumina deficient partus, geminamque creatis

mortem fata dabunt : se quisque et uiuit et efEert.

luce Praesaepe, quod vecpoa irecpiOTicriJ.evou dicitur Achill. isag. 34, irpo^reoiKbcr

T<p yaka^ia Bchol. Arat. 893 531 qua F. lunius, quae libri exustu»
lacobus, ex sutus M, exutus GL cod. Venetus, extinctus codd. Flor. et Bodl.
Bentleius in his, quae, uelut extinctus Phoebeis ignibus ignis, deficit, nubem
cum foco comparari putat qui solis radiis uerberatus extinguatur sed frustra. ;

nubes enim non deficit deficit in ea parte ignis Cancri, uelut Phoebi ignibu»
:

ibi solstitium facere soUti exustus, deflciendoque nubis speciem efiicit. similis
lactei circuli causa redditur i 730-3 illac solis equos diuersis cursibus isse atque \

aliam triuisse uiani, longumque per aeuum exustas (exutas L) sedes incoctaque \

sideraflammis caeruleam uerso speciem mutasse colore, 747-9 et caelum exustum

\

(exutum L) est : luit ipse incendia mundus, et noua uicinis flagrarunt sidera \

flammis 7iunc quoque praete.riti faciem referentia casus, et indidem is color quem
|

Saturni stellae astrologi attribuunt repetitur C.O.A.G. v ii p. 132 26-8 (mundo

recens nato planetisque Solem fugientibus) 6 KpoVou . . . ecpddadri virb rdcr

Tov 'HXlov avycKT Kal eKa-q Kal e^ripdvdr] Kai 5id tovto yueXacr eyeveTo ; nam
Saturnum non minus quam Praesaepe nigrum appellant, uelut Luc. i 652
stella nocens nigros Satarni accenderet ignis. adde Ouid. met. ii 313 saeuis
conpescuit ignibus ignes 532 deficit LM, defuit G 533 partus Bentleius,
artus G, arctus LM cod. Venetus, ortus Scaliger, qui tamen praetulit ortos.
artus Bonincontriis luniis EUisiis relinquemus partus passim dicuntur homine» :

signo aliquo nati, uelut ii 548, 560, 571, 610, 627 ortxis semel, iv 206 Palamedeis ;

certantem uiribus ortum geminam, cum enim mors unicuique denuntiata

nascenti sit, ut ait Seneca loco ad u. 16 adlato, caeco alterius et prioris mortia
instar iniungitur caecitas. Oedipus excaecatus profert
Stat. Theb. xi 581 sq. \

mortem inperfectam, idem Sen. Phoen. 47 emori cupiens mortem inquit totam
admitte, Oed. 949-51 oculis se priuaturus mors eligatur longa ; quaeratur uia [

qua nec sepultis mixtus et uiuis tamen exemptus erres : morere, sed citra patrem ;
\

Sen. contr. vii 4 9 qui oculos perdidit uiuum cadauer appellatur 534 se
quisque et uiuit et effert, se tamquam mortuum effert etiam dum uiuit. rara
apud Latinos exemplo illa et uiuit et ita interposita sunt ut se ad solum efferendi
uerbum pertineat. similibus Plauti Terentiique locis in uulgum notis, aul.
95-7 mortarium fures uenisse atque abstulisse dicito, 270 uascula intus^
. . .

pure propera atque elue, ad. 917 tu illas abi et traduce, Vahlenus Herm.

XV pp. 261 sq. duos addidit, Enn. ap. GeU. ii 29 7/ac amicos eas et roges et Cic.
pro Quinct. 76 neque te ipsum id quod turpissime suscepisses perseuerare et
transigere potuisse. his accedant ciris 290-2 tene ego tam longe capta atque
auecta nequiui effugere ? et Mart. x 80 6 pars maior lacrimas ridet et intus
. . .

habet, de quo disputaui in Journal of Philology xxx p. 253 praeterea SiUi ;

uersus, quos quia non inteUegunt corrumpunt, xii 55-9 haud secus, occuluit
saxi quos uertice fetus ales fulua louis, tacito si ad culmina nisu euasit serpens
\ \

terretque propinqmis hiatu, illa hostem incessens circumuolaf, ubi ordo

\
. . . . . .

huiusmodi est, si serpensfetus ad culmina euasit et terret. alterum dupUcatae

in hac figura coniunctionis exemplum Latinum non noui, sed Graecum Theocriti
anth. Pal. vii 664 1 'Apxi.^oxov /cai crTddL Kai eiaide Tbv irdXai iroirjTdv
 ASTRONOMICON IV 67

535 si cui per summas auidus produxerit undas

ora Leo et scandat malis hiscentibus orbem,
ille patri natisque reus, quas ceperit ipse,
non legabit opes, censumque inmerget in ipso.

tanta fames animumque cibi tam dira cupido

540 corripit, ut capiat semet nec compleat umquam,
inque epulas funus reuocet pretiumque sepulcri.
Erigone surgens, quae rexit saecula prisca

535-541 Leonis parte prima oriente nascuntur comedones et prodigi. Petr.

39 9 in Leone cataphagae nascuntur 535 cui Scaliger, qui libri 537 patri
natisque LM, patris natis G. patri natisque reus, eorum postulationibus
obnoxius 538 legabit censumque inmerget G, legauit . . censuque
. . . .

inmergit LM ipso L^M, ipsa GL Ouid. met. vm

846 demisso in uiscera
censu, luu. xi 39-41 aere paterno a£ rebus mersis in uentrem faenoris atque
\ \

argenti grauis et pecorum agrorumque capacem 539 cibi F. lunius, sibi libri
Scaliger et hanc emendationem et quidquid usquam in lunii adnotationibus
probandum duxerat furatus est animum a-n-b kowoO positum Bentleio
offensioni esse non debuit, qui Hor. serm. 4 133 sq. edidisset cum lectulus auf
i

me I
porticus excepit ; uide etiam Manilii locos ad ii 29 adlatos 540 diuerso
sensu semet cum capiendi complendique uerbis ponitur, quemadmodum rfewo»
I 50 et mundus ii 127 sq. duplicem habet intellectum. ut capiat semet, ut patri-
monii sui comedendi capax sit Leone ora producente natus, nec semet, ingluuiem
suam, compleat umquam. illud ex eo metonymiae genere est cuius exemplum
posuit QuintiUanus inst. viii 6 25 a possessore quod possidetur, ut hominem '

deuorari,' cuius patrimonium consumatur capiat autem sic dicitur ut Sen. Thy.
;

1040 hoc est quod auidus capere non potuit pafer, ep. 83 18 quam turpe sit plus
sibi ingerere quam capiat, Hor. serm. i 1 46 non tuus hoc capiet uenter plus ac
meus, quibus adde luuenalem ad u. 538 laudatum. hoc Scahger cum non
intellegeret, sibi animo informauit Erysicthona aliquem propria membra de-
uorantem ; quod qui solus quam absonum esset et a rehqua loci sententia alienum
sensit Bentleius uersus 539 et 540, quaedam in eis calumniatus, deleuit. quae
defensionis enarrationisque loco ab lacobo et ElUsio prolata sunt omitto :

Breiteri explicatio notitiae non est subtrahenda, qui capiat semet ad cupido
relatum interpretatur geht iiber sich hinaus ', id est semet non capiat
'

541 epulas M, epula GL funus GM, fumus L cod. Venetus reuocet

L^M, reticet L cod. Venetus, retitet G, rediget Bentleius ingeniosa sane coniectura
sed nunc exphcato stabilitoque superiore uersu abicienda. reuocet, redigat,
id est conuertat, cum in his ut in reddendi referendi repetendi uerbis uis propria
re particulae haud raro euanescat, ut non multum intersit inter Lucr. v 255 sq.
pars etiam glebarum ad diluuiem reuocatur imbribus et Cic. in Cat. i 12
|

templa deorum immortalium, tecta urbis, uitam omnium ciuium, Italiam totam ad
exitium et uastitatem uocas. in epulas insumit etiam quod ad funeris sepulcri-
que impensas reseruandum erat 542-546 Virginis parte prima oriente nascetur
tahs qualis fuit Numa, rex idem et pontifex et flamen quos enim Scahger
;

hic agnoscit iurisconsultos et aedituos, mihi non apparuerunt 542 erigone

GL*, erigonem L, erigonen M. Erigonen nominat, cogitat Astraeam, quae duae
in Virginem caelestem coaluerunt. eadem confusione Ausonius 248 6 (Peip.
68 M. MANILII

iustitia rursusque eadem labentia fugit,

alta per inperium tribuit fastigia summum,
545 rectoremque dabit legum iurisque sacrati
sancta pudicitia diuorum templa colentem.
sed, cum autumnales coeperunt surgere Chelae,
felix aequato genitus sub pondere Librae.

p. 82) additus est iustae nunc canis Erigonae atque etiam magis aperta Seruius
buc. IV 6 redit Virgo : lustitia, quae EHgone fuit, filia Themidis. Astraeae
et

fabulam Manilius in Virgine praeter hunc locum non respicit, qui ii 31 sq.
pietate erga patrem Icarium ad sidera ductam Erigonen praedicat eoque nomine
eidus quaterdeciens appellat, altero numquam 544 pro tribuit lacobus
tribuet, facillima, ut ad 505 ostendi, mutatione et fortasse uera, sed quam
dubiam reddant 677 sq. et loci ad ii 328 adlati summum imperium tribuendo
tribuit alta fastigia. Fayum
Breiterum surgens alta per fastigia coniunxisse
et
et capite oriens interpretatos esse non facile mihi credet nisi qui eos nouerit
545 legum iurisque sacrati cum Scahgero interpretor ciuihs et pontificii
'

iuria ' siue Valerii Maximi uerbis v 8 3 iuris ciuilis et sacrorum pontificalium.
iura regere ManiHus dixit iv 59 iura togae regeret (Caesar), Statius Theb. xi
165 te pacem et pia iura regentem (Adrastum) leges regere ut uidetur idem silu.
;

1 2 267 qui leges, qui castra regant (legant cod.). Fest. p. 185 pontifex maximus . . .

iudex atque arbiter habetur rerum diuinarum humanarumque 646 Ouid. fast.
IV 296 quae . . colunt sanctos uirginitate focos, Auson. 419 66 (Peip. p. 370) non
.

pontificis cubile castius nec puluinar flaminis tam pudicum 547-552 Librae
parte prima oriente nascitur orbis terrarum dominus, post mortem deus futurus.
'
genitura Augusti ScaHger. natus est Augustus, ut praeter alios ipse in epis-
'

tula quarto et sexagesimo natali suo scripta, quam seruauit Gellius xv 7 3,

testatur, ix kal. Octobris, hoc est eo mensis Septembris die quem qui anno ante
Christum 63,quo illum natum constat, aetatem agebant homines ita appellarunt.
neque enim Romani post annum 46 magis quam Itah post 1582 aut post 1752
Angh propter dies tum adiectos detractosue nataUum suorum appellationes
mutarunt, sed isdem retentis natales celebrare maluerunt iam non ueros.
cuius rei, quae Suetonium fefelht cum uit. Aug. 100 1 annos diesque aetatis
Augusti computare uellet, documento est Cicero et ad Att. vii 5 3 anno 50 et
XIII 42 2 anno 45 diem suum eodem nomine usurpans iii non. lanuarias. sed
illum quem dico diem ix kal. Oct., qui Septembris nondum tricensimo die aucti
alter et uicensimus f uit, ferme consentiunt eum esse qui, si iam tum ciuilis annus
ad nostram rationem et ad cursum solis accommodatus esset, unus et uicensimus
fuisset, quinque diebus aequinoctio priorem. eo autem die, si cum Maniho
III 257 Caesarem auctorem sequimur aequinoctia et solstitia in octauis signorum

partibus constituentem, sol Librae partem tertiam tenebat. iam Suetonius

uit. Aug. 5 Augustum natum refert paulo ante solis exortum ;quod si uerum
est, prima pars Librae aut horoscoparit necesse est aut certe non longe afuerit
ab horoscopo. idem ibid. 94 5 notam ac uulgatam rem esse dicit P. Nigidium,
ut horam partus acceperit, affirmasse dominum terrarum orbi natura ;
quod
mirum in modum cum his Manilianis concinere apparet. Tiberio quid cum
Libra fuerit et quid cum Capricorno Augusto uidebimus ad u. 776 547 chelae
GL^, chela LM 548 aequato GLM, aequatus cod. Venetus. II. Lat. 656
 ASTRONOMICON IV 69

iudex examen sistet uitaeque necisque

550 inponetque iugum terris legesque rogabit.

illum urbes et regna trement nutuque regentur

unius et caeli post terras iura manebunt.
Scorpius extremae cum tollet lumina caudae,
si quis erit stellis tum suffragantibus ortus,
555 urbibus augebit terras iunctisque iuuencis
moenia succinctus curuo describet aratro,
aut sternet positas urbes inque arua reducet
oppida et in domibus maturas reddet aristas.

tanta erit et uirtus et cum uirtute potestas.

sed in Germ. frag. iv 27 aequatae librato

sustinet auratas aequato pondere lances.
pondere Chelae nihil causae est cur scribatur aequato libratae 549 examen
Bentleius, extranea GL, extraneae cod. Venetus, externea M, extrema L".
examina Librae iii 305, iv 216. sistit examen qui uacillare prohibet
550 rogabit G et in L et M
man. rec, rogabis LM 551 nutu L*, notum
GLM 777 Tiberius propriis frenat pendentem nutibus orbem
: regentur LM,
gerentur G 552 ordo, quem interpunctione corruperunt Bechertus Breiterus
Wageningenus, hic est, illum urbes trement et caeli iura manebunt, nam illa
nutuque regentur unius quasi per parenthesin interposita sunt. i 386 Caesar
nunc terris post caelo maximus auctor, 799 sq. caelum . . . quod reget Auguslus
socio per signa Tonante, Orpheus eV Toia AwdeKaerijpicnv ap. schol. Lycophr.
523 ^arai. o' a5 rtcr dvrip rj Kolpavoa rji Tvpawocr \
rj ^acnXeiKr, Scr TTJfji.0(r i^r

oupavbv 'i^eraL aiirvv 553-559 Scorpii parte ultima oriente fauentibus

planetis nascuntur urbium conditores et euersores 553 extremae L^ extraeme
M, extranee extraneae G
L, toUet M, tollit GL caudae GM et in L man.
rec, claudit L himina caudae, Erat. catast. 7 ^x^t 5^ daTepacr eVt ttjct . . .

K^pKov e', ewl ToO KivTpov j8', Man. I 690 caudam qua Scorpius ardet, Luc i 658

sq. flagrante minacem Scorpion \

cauda 554 stellis
. . (hoc
. est, ut Pingraeus
intellexit, planetis) suffragantibus, si stellarum fauor accesserit, iii 155 si bene
conuenient stellae per signa sequentes uide ad ii 835 et ni 101 adnotata
;

655 556 Seruius Aen. v 755 ex Catonis originibus conditores enim ciuitatis
taurum in dexteram, uaccam intrinsecus iungebant et incincti ritu Gabino, id est
togae parte caput uelati, parte succincti, tenebant stiuam incuruam, ut glaebae
omnes intrinsecus caderent, ef ita sulco ducto loca murorum designabant, Luc
VII 429 sq. nec uetitos errare Dalias in moenia ducat Sarmaticumque premat \

succinctus consul aratrum 555 iuuencis GL* et in M man. rec, iuuentis L,

iuueueisque M 556 maenia GL^, moeni M, maeni L succinctus codd.
Flor. et Bodl., subcinctis M, similliraa GL describet GL^M, describit L
557 urbes GL* et ex corr. M, orbes LM 558 reddet GL^, reddit LM. reddet,
faciet ut terra reddat, hoc est ferat. dico propter Fayum 560-567 Sagittarii
media fere parte, ubi sagi initium est, oriente nascuntur itidem duces uictoriis
triumphisque clari, urbium modo conditores modo euersores, sed qui deformitate
oris insignes sint. utrumque Sagittario conuenit, qui et bellator est, Germ.
 70 M. MANILII

560 nec non Arquitenens, prima cum ueste resurgit,

pectora clara dabit bello, magnisque triumphis
conspicuum patrias uictorem ducet ad arces,
altaque nunc statuet nunc idem moenia uertet.
sed nimium indulgens rebus Fortuna secundis
565 inuidet in facie saeuitque asperrima fronti.
horrendus bello Trebiam Cannasque lacumque
ante fugam tali pensabat imagine uictor.
ultimus in caudae Capricornus acumine summo
militiam in ponto dictat puppisque colendae

phaen. 306, Auien. Arat. 1145, et unoculus, Man. ii 260. non dissimilia de
signi parte xxn Firmicus tradit vni 27 7 et 31 7, erit magnus potens ducet . . .

exercitum peditum atque equitum erit uictor in omnibus proeliis

. . ciuitates
. . . .

uero alias restaurabit, alias euertet . . . sed uzores eorum in necessariis locis uitia
habebunt uel cicatrices 560 prima ueste resurgit, primorem uestem habet
in horizonte, quae uestis in non nullis signiimaginibus conspicitur, uelut in
marmore Attico Thiel. Antik. Himmelsbild. p. 58. icpaTTTioa appellat Hip-
parchus n 5 16, iil 2 1, 4 6 ; Ptol. tetr. p. 7 oi iv rala icpaTrTio-i (sic ed. an. 1553
p. 25, TTTipv^i ed. 1535) Kal rip vuTLp (aaTepea), schol. p. 70 ed. Basil. 6 lo^bTrja
KaTaoTepi^eTai ^x^" to dip/ia ivl twv &ijlu}v iTrTd/j.€vov resurgit lacobus in
resurget mutauit sequente Wageningeno, quorum tamen neuter aut 525 proferet
tegetque aut 572 exibit scribendum duxit. exemplorum satis ad n 256 et i 469
collegi 561 dabif, id est creabit, pectcra bello clara 562 ducet GM, ducit
L patrias arces, uelut CapitoUum, quod non intellexit Pingraeus patriam
interpretatus. Ouid. ex Pont. n 1 57 sq. te quoque uictorem Tarpeias scandere
in arces \
laeta coronaiis Roma uidebit equis 563 statuet . . . uertet G, statuit
. . . uertit LM cod. Venetus. statuet uertetque nempe qui tum natus fuerit,
de quo loquendi genere dixi ad 149 564-567 recte enarrauit Euetius. Fortima,
etsi huius uiri successibus plus aequo fauet, inuidet eidem in facie et in frontem
eius saeuit tali imagine, altero oculo amisso, Trebiam Cannas Trasumennum
:

pensabat Hannibal in ipso uictoriae cursu necdum ItaUa pulsus 564 nimium
ehsa finali, ubi poni potuit nimis, apud cultissimos optimae aetatis poetas non
inueni, sed Hor. serm. ii 5 88 quod nitnium institerat, Aetn. 540 seu nimium hoc
mirum, Sen. Tro. 264 sq. Troia nos tumidos facit nimium ac feroces ; nam \

nimiumst ciris 486 et Ouid. ex Pont. i 8 71 seponendum est 565 facie GL-M,
faciem L asperrima G, asperima L, adsperrima M fronti, Sil. iv 755
eq. (Hannibal) non frontis parcit honori dum ne perdat iter 566 cannas L^,
\

canas L, cauas M, annas praecedente unius Utterae spatio G lacum M,

locum GL 567 tali imagine, luu. x 157 sq. o qualis facies et quali digna
tabella, cum Gaetula ducem vortaret belua luscum
\
568-570 Capricomi
parte ultima, in qua cauda extrema piscis est, oriente nascuntur nautae
568 summo GL^ summos LM. summo, extremo, ut ii 324, 325, iv 353, 357
569 militiam in L^, militiae in LM, militiam G, atque ita Scaliger et Bent-
leius sed sic requireretur uelut militiam indicit ponto, neque enim ponto mihtia
;

dictatur sed nascentibus. neque magis Scahgerum sequor militiam pro

 ASTRONOMICON IV 71

570 dura ministeria et tenui discrimine mortis.

quod siquem sanctumque uelis castumque probumque
hic tibi nascetur cum primus Aquarius exit.
ne uelit et primos animus procedere Pisces,

stipendiis maritimis accipientem, sed operam intellego fortem atque strenuam,

ut II 20, iii 106, IV 145, 404 dictat G, dicat LM. ii 401 nunc foedus stellis

nunc et dictantibus iras, iv 177 qua.'i dkfet nascentibus artes . . . . . .

puppis
GL^M, putaes L cod. Venetus 570 dura codd. Flor. et Bodl., dira GLM, iura
cod. Venetus. dira seruarunt qui potuerunt, lacobus Bechertus Breiterus, tam-
quam si taetri aliquid aut abominandi habeat uita laboriosa et periculis obnoxia
ministeria GL^M^, miniset eria M, ministerio L cod. Venetus tenui
discrimine mortis *, uitae discrimen inertis libri. uitae discrimen nautae
adeunt, sed ea minime iners est, itaque lacobus in undis nam Stoeberum et ;

Pingraeum uitam ab inertia discretam illis uerbis significari posse ratos omitto.
tenui et uitae quattuor ex quinis elementis communia habent mortis in inertis ;

tam facile quam Tac. hist. il 94 inerti in morte abire potuit, ut semel scriptis
quae bis scribendae fuerunt ine litteris fieret discriminertis, deinde discrim.
ministeria nautarum dura sunt et tenui discrimine mortis, paulurn a morte
distantia Verg. Aen. x 510-2 certior auctor aduolat Aeneae, tenui discrimine
: |

leti esse suos, iii 684 sq. Scyllam atque Charybdin

j
inter utramque, uiam \

leti discrimine pariio, ix 142 sq. medii fiducia ualli fossarumque morae, \ j

let,i discrimina parua, Colum. x 407 sq. at nunc ex positis paruo discrimine
leti ambrosios praebent sucos oblita nocendi. tenui discrimine dixerunt Aetnae
I

scriptor 189, Plinius n.h. viii 121, Statius Ach. i 337, Valerius Flaccus
IV 689 idemque in loco ubi huius uersus memor fuisse uidetur iii 710-2 fida
ministeria et duras pugnas in tenui discrimine rerum.
. . .
nautas post-
. . .

quam Homerus II. xv 628 tvt66v vTreK OavaTOLo (p^peadai dixit, idem certatim
repetierunt posteriores, uelut Aratus 299 6X170;' 8e dia ^vXov "Ato' ipijKei,
Seneca ep. 49 11 erras, si in nauigatione tantum ezistimas minlmum esse quo
a morte uita diducitur : xn
in omni loco aeque tenue interuallum est, luuenalis
68 sq. digitis a morte rem,otus quattuor aut septem, si sit latissima,\
taedae,
quosque praeterea Valckenaerus diatr. pp. 239 sq. et Mayorus ad luuenalis
locum laudarunt adde Sen. Med. 306-8 potuit tenui fidere ligno, inter uitae
: \

mortisque uias nimium gracili limite ducto

\
571 572 Aquarii parte prima
oriente nascuntur boni et integri 571 probumque cod. Flor., protaumue
GL^M", protaumtae L, tarotaumtae M 573-584 Piscium parte prima oriente
nascuntur garruli, maledici, infidi, libidinosi. C.C.A.G. viii ii p. 33 'Ix^i^eo'

d(7 To xpidvpiCTTLKbv Kal eTn^ovXevTiKov (TVfjL^dWovTai. signum avvovcriacTTiKov

dicitur Ludw. Maxim. p. 108 19 et inter dae\y^ refertur ibid. 25 ; praeterea

epuTLKova eos appellat Valens p. 13 8 573 ne uelit lacobus, neue sit libri,
optimam emendationem corrupit auctor suus Scahgeri coniecturam in pro et
recipiendo primos codd. Flor. et Bodl., primus M, primis L et praecedente
G cod. Venetus
fere iv litterarum spatio animus L*M, om. GL cod. Venetus
procedere LM, producere G cod. Venetus ne forte, ut Aquarii, sic
Piscium primam partem nascente homine exire ueht animus tuus, scito garru-
litatem odiosam dari. Bentleius ne uero sit te primos producere Pisces, quibus
uerbis subabsurde poeta lectorem tamquam nondum natum aUoqueretur.
nam eorum coniecturae qui ineptam neue coniunctionem seruarunt ne com-
72 M. MANILII

garrulitas odiosa datur linguaeque uenewum

575 uerba maligna nouas mutantis semper ad auris,

crimina per populum populi ferre ore bilingui.

nuUa fides inerit natis, sed summa libido

ardentem medios animum iubet ire per ignes.

scilicet in piscem sese Cytherea nouauit,
580 cum Babyloniacas summersa profugit in undas

memorandae quidem sunt 574 uenenum codd. Flor. et Bodl., mouentum.

GLM, mouentis cod. Venetua. requiritur recti casus substantiuum, neque
f acile aut aptius inuenietur aut quod a litteris minus recedat nam ne quaeratur ;

nomen unde suspendi possit ferre infinitiuus, quale esset impetus uel cupido,
obstant illa ore bilingui 575 ordo est uenenum linguae semper uerba maligna
ad nouas aures mutantis, hoc est transferentis. Plaut. Aniph. 273 sq. nam
neque se Septentriones quoquam in caelo commouent neque se luna quoquam |

mutat atque uti exortaest semel, Verg. georg. ii 49-51 tamen haec quoque, si quis \

inserat aut scrobibus mandet mutaia (id est loco mota) subactis, exuerint sil- \

uestrem animum, Ouid. trist. v 2 73 hinc ego dum muter, ex Pont. i 1 79 inque
locuni Scythico uacuum mutabor ab arcu, Fest. p. 214 permutatur, id proprie dici
uidetur quod ex alio loco in alium transfertur quos locos coUegit Gronouius-
;

obs. III c. 1. mus(s)antis Regiomontanus et editorum series, quod Stoebero

praeeunte lacobus expulit 576 populum G, polum LM ore G, orbe LM
toilingui GL, biligro M uersura deleuit Scaliger ut ineptissimum. non inepte
crimina populi per populum ferre, hoc est omnes apud omnes diffamare, dicitur
qui primis Piscibus natus est, sed haec cum reliquo sermone non cohaerent
neque enim antecessit unde pendere possit infinitiuus, sin is pro substantiuo
est, ut ordo sit datur ferre, coniunctione opus erit, uelut rriminaque ad populum.
neque Regiomontanus ferre in feret mutato probabilem reddidit orationem,
linguae uenenum crimina feret ore bilingui. quare uersiculum ante hunc exci-
disse censeo, in quo fuerit uerbi causa et studium 577 ii 637-40 quibus in
lucem Pisces uenientibus adsunt, his non una manet semper sententia cordi,
\
\

conmutant animos interdum et foedera rumpunt ac repetunt, tectaeque lues sub

|

fronte uagantur 578 iubet Bentleius, libet libri ut v 8 cum soloecismo

medios ire per ignes, summa pericula obire, 5ia irvpba- Uvai. quam locutionem
explicat Xenophon oec. 21 7 /cat 5ia -Kvphcr Koi dia TravTha Ktvdvuov ; stulte
enim Fayus ignes libidinis intellegit. Scylla in Minoe Ouid. met. viii 76 sq,
ire per ignes et gladios ausim. Man. v 112 sq. in uulnus numquam uirtus sed
\

saepe libido inpellit, turpisque emitur uel morte uoluptas

\
579-582 Hyg. astr.
II 30 Diognetus Erythraeus ait quodam tempore Venerem cum Cupidine filio in
Syriam ad flumen Euphraten uenisse. eodem loco repente Typhona . ap- . .

paruisse, Venerem autem cum filio in flumen se proiecisse et ibi figuram piscium
forma mutasse ; quo facto, periculo esse liberatos. similia Ampel. 2 12, Ouid.
met. V 321-31, Man. n 31-3, paulum diuersa Ouid. fast. ii 457-72, Man. iv 800
sq. Veneris stellam in Piscibus v^povadai siue exaltari fingunt mathematici,.
sed circa partem xxvii, uelut Doroth. 84 sq. C.C.A.G. vi p, 95 (Heph. Theb.
I 8 p. 72) Trept 5' ivvia TpKjaaKL Ki''7rptcr 'lxdv(Ti.
|
579 nouauit Dulcinius, notauit
libri 580 babiloniacas sum mersa M, babilonia casum mersa L, babilonias.
 ASTRONOMICON IV 73

anguipedem alatos umeros Typhona ferentem,

inseruitque suos squamosis Piscibus ignes.
nec solus fuerit geminis sub Piscibus ortus :

frater erit dulcisue soror, materue duorum.

585 nunc age diuersis dominantia sidera terris

percipe. sed summa est rerum referenda figura.

quattuor in partes caeli discribitur orbis,

nascentem lapsumque diem mediosque calores
teque, Helice. totidem uenti de partibus isdem
590 erumpunt secumque gerunt per inania bella.

asper ab axe ruit Boreas, fugit Eurus ab ortu,

casum L^, babilonias casus G, babilonia casum mutauit (non proftigit) cod.
Venetus 581 alatis humeris uar. man. 1 G, quo recepto Scaliger furentem.
expectari potuit gerentem, sed non multum interesse ostendunt comparata
Ouid. fast. II 299 corpora nuda gerebant et 284 nuda ferant posita corpora ueste,

I 412 pinu tempora nexa geris et ex Pont. ii 2 8 tempora Phoebea uirgine nexa
tulit :adde Verg. Aen. i 189 capita alta ferentis, Sen. Tro. 151 subiecta feret
colla tropaeis, Oed. 614 /erf caput fastu graue, Med. 773 Typhoeus membra quae
discors tulit. de Typhonis forma ApoUod, bibl. i 6 3 r(i 5e dTro fj.T]pu)u a-Treipaa-
elxtf V7rep/J.eyi6ei(7 ex^-OvCjv, ira.v di avrov rb aufxa KareTrTipwro, Ant. Lib. 28 1
. . .

£Tr€<pvKe(Tav yap avT(p KecpaXal irXeicTat, Kal X^P^'^ "^^' '"'repvyeff, eK 8e tQv ixrjpuv

fj.^yiaTai dpaKdvrcjv airelpai 583 584 cum non ad primain Piscium partem
pertineant sed ad signum uniuersum, poterant post 291 coUocandi uideri,
nisi idem fere ualeret in uersus 579-82, qui a superioribus diuelli nequeunt
584 aut gemelli erunt aut gemellipara
'
Scaliger, idque uoluisse '

dicere poeta uidetur, etsi non dixit 585-743 ei astrologiae parti quae est
nepl k\(ix6.tu}v tQv dvaKeifxiviiiv evl eKdaTw iifidlui (C.C.A.G. V iii p. 131) mox
uersibus 744-817 exponendae praemittitur orbis terrarum descriptio, quae, ut
cum ceteris chorographiis, Dionysii periegetae, Pomponii Melae, Polybii iii

36-8, libri Trepl Bekk. pp. 392-4, Strabonis ii pp. 121-6, Plinii
Koafxov Arist.
n.h. m-vi, Mart. Cap. vi § 590-703, Isid. orig. xiii et xiv, in rebus uulgo notis
creditisue fere consentit, ita nuUi earum tam similis est ut utraque ex communi
aliquo fonte fluxisse uideatur 586 figura LM, figuris 6 ob non intellectum
summa adiectiuum, quod sic positum est ut u. 122 587-589 Polyb. iii
36 6 TTptJoTri fxev odv Kal fieyiffTr) yvCoaia, eri d^ koivt) •wdaLV dvdpu}iroi.a, earlv 17 toO
irepi^xovToa ijfxda Siaipeaia /cot rd^ia' Kad' ifv irdvTea, u>v Kai fxiKpbv 6(f)e\oa,
dvaTo\da, Svaeicr, fxearffL^piav, 587 discribitur Buechelerus
dpKTov yv(j]pi^ofxev

mus. Rhen. an. 1858 pp. 602 sqq., describitur libri 588 nascentem LM,
nascentemque metri causa G lapsum Bonincontrius, ipsum libri, ut Ouid.
Ib. 424 ipsa V pro lapsa, item Luc. viii 662 cod. unus apud Cortium. 11 855

labentem die^n, Sen. H.f. 443 quodcumque Titan ortus et labens uidet, Ouid.
. . .

fast. I 2 lapsaque sub terras ortaque signa canam 590 gerunt om. G pro
bella Bonincontrius et plerique ante lacobum bellum, quod elegantius uideri
poterat, nisi bella uenti gerere dicerentur Ouid. met. xi 491, Sen. Med. 940,
alibi 591 eurus L*, curus M, uerus G, urus L et ex corr. M fugit a ruit
74 M. MANILII

Auster amat medium solem Zephyrusque profectum.

hos inter binae mediis e partibus aurae
expirant similis mutato nomine flatus.
595 ipsa natat tellus pelagi lustrata corona
cingentismedium liquidis amplexibus orbem,
inque sinus pontum recipit, qui uespere ab atro

neque hoc uersu difEert neque Hor. epist. ii 2 75 hac rabiosa fugit canis, hac
lutulenta ruit sus. Seruius ad Verg. georg. i 286 nain, et Jugam de profectione et
cursu legimus, ut aruafuga simul aequora zierrit (immo uerrens Aquilo,
'
siniul '

georg. iii 201), unde et uelocem equum fugace^n (Ouid. her. iv 46) uocamus
592 profectum a nostro orbe, quod plus est quam discedentem, sicut plus quam
labentem u. 588 lapsum 593 594 isag. bis excerpta (Maassii comm. in Arat.
p. 321) dve/uLoi 0€ yeviKol Trv^ovai Tecrffapea, airoTrjff dpKTOv 6 Bopiaa, d.7rb /jL€ffriix^pia<r

6 N6too", cLTrb dvaToXrjcr 'ATrri\i,uiTrjcr, (XTro ovceua' VJcpvpoa. eKaaTu) 8e tovtlov ovo
irapaKeivTat, uff elvai Tova TrdvTacr OibSeKa. eadem ferme schol. Dion.
perieg. Muell. geogr. Gr. min. ii p. 457'' 39-43, similia adiectis octo inter-
positorum uentorum uocabulis geopon. i 11 {Atovvcriov), Tvepl
ibid. pp. 503 sq.,
Kocrfi. p. 394*' 19-35, Sen. n.q.v 16 (ubi appellatur Varro), Plin. n.h. ii 120,
Veget. r. mil. iv 38, Lyd. de mens. iv 119 (Wuensch. p. 157), anth. Lat. Ries.
484, Isid. nat. rer. 37 (Reiff. Suet. pp. 228-32), orig. xiii 11 2-3. huius duo-
denariae rationis Agathemero 7 (geogr. Gr. min. ii p. 473) auctor est '^Lixoadivqcr
6 -/pd:pa<T Tova trepiiv\ov<T Ptolemaei ii temporibus nam Aristoteles meteor. ;

pp. 363 sq. duodecim a se dispositis caeli punctis uentos non plus decem
inuenerat, deficientibus qui utrimque stiparent Notum. Andronicus Cyrrhestes
octo uentis contentus fuit, quae sententia pluribus probata Huetio tam penitus
insederat ut illud binae interpretaretur singulae 593 mediis e GL^, mediose L
ut uidetur, medios se M 594 similis LM, simUes GL^, quo recepto peruerse
MoUnius uirgulam post expirant posuit sequentibus cum Bentleio plerisque :

recte Scaliger et recentissimi recte enim dici aurae expirant flatus ostendunt
;

Vitr. I 6 11 aurarum flatus, Ouid. Ib. 108 deneget afflatus

. . . aura suos, . . .

Sen. Oed. 37 sq. aura . . . afflatu fouet . . . corda similis mutato nomine,
uelut non multum Zephyro et Noto medii interiecti
inter se differre uidentur
Aii/' 595 natat L cod. Venetus et corr. ex nattat M, uacat
et Ai^Siroroo-
GL^. natare Manilius tellurem (hoc est Tr]v olKovixivr/v, neque enim poeta
Stoicus ineptae quam Seneca n.q. iii 14 1 appellat Thaletis sententiae accessit,
ut terrarum orbem aqua sustineri uellet et uehi more nauigii), sed ita eam —
natare dixit ut undique aqua allui significaret, quemadmodum 787 fluitantem
introduxit Cretam insulam pelagi lustrata corona, Dion. perieg. 3 sq. ev
ydp eKeivtj) (ti/ceai/oj) Trdcra x^'^" ^'''^ vijaoff dneipiToa iaTecpdvujTaL, Strab. I p.
|

2 Trjv oLKovfjLivT^v yrjv tw ibKeavL^ irepiK\v<TTov

. . . 597—641 interni maris
periplus, quales post Hecataei rrepiooov yyja multi scripserunt, Scylax, Scymnus
qui uocatur, scriptor stadiasmi a Muellero geogr. Gr. min. ii pp. 427-514
editi, hbri wepl KoapLov p. 393^ 17-32, Strabo ll pp. 122-6, Dionysius 69-168,
Appianus praef. 1-3, Mela i 9-11 et 25-ii 126, Plinius n.h. iii 5-rv 93 et
V 1-vi 32 ; quorum tamen nemo eodem quo Manilius ordine litora peragrauit,
ut ab Herculis columnis exorsus per Libyae oram ad Aegyptum progrederetur,
deinde eodem iterum capto initio Europae Asiaeque anfractus secutus rursum
ad eundem terminum perueniret 597 uespere codd. Flor. et Bodl., uespero
 ASTRONOMICON IV 75

admissus dextra Numidas Libyamque calentem

aUuit et magnae quondam Carthaginis arces
600 litoraque in Syrtis reuocans sinuata uadosas
rurswm usque ad Nilum derectis fluctibus exit.

laeua freti caedunt Hispanas aequora gentis

GLM atro codd. Flor. et Bodl., astro GLM, alto cod. Venetus Verg.
Aen. V 19 sq. uespere ab alro {alto M^) consurgunt uenti, quam regionem
|

Homerus II. xii 240 et Od. xiii 241 'g6(pov certam et neces-
ijepoevTa appellauit
sariam emendationem omnes probarunt donec exortus est qui uespere astro
dici posse existimaret lacobus. sed iUi dimidium licebat, insecutis editoribus,
Becherto Breitero Wageningeno, totum, uespero ab astro neque ista rei metricae ;

peritia huic aetati parum conuenit, qua huius libri u. 174 praecocia, u. 800
surrepta coniectatum uidimus. uespere Manihus posuit i 872, uespero in uersu
hexametro nemo umquam posuit, ne illi quidem qui creticae mensurae uoces
sequente breui ehdere sustinuerunt, Lucilius, Accius in annalibus, Horatius
in sermonibus, Catullus in carminibus et elegis, Vergihus in metro CatulUano,
Seueca in senariis 598 admissus GL^ admlssis L, at missus M 599 alluit
Regiomontanus (non, ut ait Bentleius, Voss. 390), aluit M, abluit GL
600 uadosas codd. Flor. et Bodl., uadosis GLM 601 rursum usque Bentleius,
rursusque GLM, quo retento reuocat cod. corp. Chr. Oxon. in uersu superiore,
minus probabiliter, Manihus enim potius rursus et scripturus fuit, ut rri 474,
IV 388, 613; plerique editores abundantem coniunctionem facile ferunt. rursum
habetur ii 73, iv 125 nilum codd. Flor. et Bodl., nitLilum GLM 602 cae-
dunt G, cedunt LM hispanas GL^. hispanias LM aequora M, aequore GL
mare htora, ut passim ferire et uerberare, ita caedere dicitur in uersu Aristo -
phanico Mar. Vict. G.L.K. vi p. 76 mare non amo, quod, modo cum placido
stetit aequore, litora caedit, simihterque Seneca n.q. iii 25 2 si crebrioribus uentis

ostium caeditur et reuerberatur fiuctu gentes caedentia aequora non sine iuris
:

epecie uituperat lacobus progr. Lubec. an. 1832 p. 17. quamobrem exempla
aliquot ponam quibus declaretur quam non certo fine poetae Latini terrae et
popuh notiones discreuerint quamquam ne Graecis quidem ignotum loquendi
;

genus est Ar. Thesm. 855—7 NetXoi; • 5o"

. avTl blacr \paKa.5o(7 AlyinrTov iredov
.
|

'XevK^cr voTliei, ixeKavoffipixaiov \etbv, et in soluta oratione Phnius Tusci

grandine excussi dixit ep. iv 6 1 Tuscorum praedia et fructus signi-

ficans. igitur locus eiusque incolae aequantur Verg. Aen. i 339 fines
Libyci, genus intractabile bello, Ouid. ex Pont. i 2 77 sq. nec uacat, in qua sint
positi regione Tomitae, \
quaerere, finitimo uix loca nota Getae, Sil. xii 395
eq. (Ennium) hispida tellus miserunt Calabri; his autem tribuitur quod
\

ilhus proprium est Ouid. met. iv 209 gentis odoriferae, x 478 palmiferos Arabas,
quibus cur adiungere dubitem Prop. iv 6 77 paludosos Sugambros dixi ad
. . .

II 224. utrumque coniunxit Valerius Flaccus vi 137-9 Bacchum hac quoque \

turiferos, felicia regna, Sabaeos, hac Arabas fudisse manu, homines

\

enim tus non ferebant, regna Bacchus non fudit similiterque Silius iii 287
;

sq. uos quoque desertis in castra mapalibus itis, misceri gregibus Gaetulia
\

sueta ferarum. sic factum est ut interdum simpliciter loca pro hominibus
appellarentur, uelut Luc. iii 174^7 Boeoti coiere duces Pisaeaeque manus . . .

popuUsque per aequora mittens Sicaniis Alpheos aquas, Sil. xiv 220-2
\
76 M. MANILII
teque in uicinis haerentem, Gallia, terris
Italiaeque urbes dextram sinuantis in undam

Troianaque uenit Acesta quique per Aetnaeos Acis petit aequorafines et dulci | \

gratam Nereida perluit unda (uenerunt autem non amnes, nedum aquas mit-
tentes per aequora et unda Nereida perluentes, aed eorum accolae), Luc. ii 574
expulit armatam patriis e sedibus urbem (non urba expulsa est uerum ex urbe
ciues), Val. Fl. iv 210-2 sic ingens Asiae plaga quique per arcton dexter \

et in laeuum Pontus Lucanus

iacet haec mea uisit \
hospitia. contraria ratione
III 199-204 cum insigni siue audacia siue neglegentia deseritur Strymon . . -

Mysiaque et Arisbe quique colunt Pitanen et

. . . . . . Celaenae (de- \
. . .

serta enira Pitane est, qui colebant eam deseruerunt) nec raro homines id ;

facere patiue dicuntur quod nisi in loca non cadat. ita Hor. carm. iv 4 61-4
no7i . monstrum
. . submisere Colchi maius Echioniaeue Thebae, pan.
. . .
\

Mess. 59 sq. Laestrygonas Antiphatenque, nobilis Artacie gelida quos irrigat \

unda, 146 Hebrus Tanaisque Getas rigat atque Magynos, Prud. c. Symm. ii
605 quos magnus inundat Hiberus neque iure Bentleium haesisse in illis ;

gentes quas secat Euphrates Man. i 43 sq. ostendit similis oratio in Verg.
. . .

Aen. VII 716 sq. populique Latini quosque secans infaustum interluit Allia \

nomen. sed propius ad hunc de quo disputamus uersum accedunt Luc. i 420
sq. qua litore curuo molliter admissum claudit Tarbellicus aequor et Sen.
\

Tro. 10 sq. qui renatum primus excipiens diem tepidum rubenti Tigrin im- \

miscet freto (miles Memnonius) ; simillima uero sunt et pariter imaginem

menti obiciunt ad nostros sensus paene ridiculam Mart. spect. 3 4—6 uenit . . .

Sarmata et quem supremae Tethyos unda ferit et Sil. i 234-6 Duriusque

. . .

Tagusque quique super Grauios lucentis uoluit harenas infernae populis

| \

referens obliuia Lethes. quid quod etiam prosae orationis scriptores, Mela ir
6, Tacitus Germ. 45 2, gentes allui dicunt, quemadmodum ipse Manilius supra
uu. 597-9 pontum qui Numidas alluit ?
. his addam emendationera
. . . . . . . .

a me ante multos annos prolatam uersus Propertiani iv 3 10, ubi libri habent
te modo uiderunt Bactra hibernaeque Getae
. .ustus et Eoa discolor
. . . . . . .

Indus aqua. alienum epitheton recte Passeratius in decolor mutauit coUatis

Ouid. art. Iii 130 quos legit in uiridi decolor Indus aqua, trist. v 3 24 quascumque
bibit decolor Indus aquas, met. iv 21 decolor India, in quibus omnibus locis . . .

pars codicum discolor adice Tib. iv 2 19 sq. niger proximus Eois

: . . . . . .

Indus aquis. sed hoc non sufficit, nam neque ustus decolor Propertius pro
decolor factus urendo neque Eoa aqua pro ad Eoamaquam positus dicere potuit,
neque coniuncta uerba \istus Eoa aqua alium in se continent ac prae se ferunt
sensum, qui perabsurdus est. feci ergo unius litterae traiectione tusus et
Eoa decolor Indus aqua, ut poeta imitatus sit Catull. 11 2-4 in extremos . . .

Indos, lifus vt longe resonante Eoa tunditur unda, fortasse etiam Verg. georg. \

m
I

382 gens effrena uirum Riphaeo tunditur Euro 603 haerentem Hispaniae,
finitimam, ut iii 466, iv 356, 860, ubi iterum accedit uicinus adiectiuum. quod
autem uicinae a Gallia diuersae commemorantur, cum sint
terrae tamquam
eaedem, de eo loquendi genere dixi ad i 539 et ni 496, mox plura exempla ad-
laturus sum 604 sinuantis GL^, sinuatis LM, insinuantis Scaliger, quia
sinuare nisi cum accusatiuo non ponatur ; quod ut de uerbo uerum sit, in
participium praesentis non ualet, siquidem quadrigis uehens nihil uehit sed
ipse uehitur, uoluuntur quae Vergilius uoluentia appellat plaustra, Catullus 64
149 in medio uersantem turbine leti descripsit qui in eo uersabatur
 ASTRONOMICON IV 77

605 usque canes ad, Scylla, tuos auidamque Charybdin.

hac ubi se primum porta mare fudit, aperto
enatat lonio laxasque uagatur in undas
et, prius ut, laeua se fundens circuit omnem
Italiam, Hadriaco mutatum nomina ponto,

605 similiter uocatiuum inter praepositionem et casum suum Lucretius collo-

cauit III 10 tuisque ex, inclute, chartis caribdin G, charybdim M, cariptim L.
Charybdim Vergilius scribere potuit (etsi codices Aen, iii 684 aut Charybdin
commendant aut Charybdis), item, opinor, ante eum quiuis ex insecutis ;

poetis luuenalis, fortasse etiam Phaedrus Lucanus Silius, non Ouidius Seneca
Valerius Statius Martialis, quibus ceteros luuenale superiores adiungere non
uereor. Manilium Phasiti posuisse v 45, quo solo apud eum loco huiusmodi
accusatiuus uocali excipitur, metrum comprobat ; quare iv 677 pro tantam
non Tanaim sed Tanain reponendum arbitror de tigrim appellatiuo v 707 :

minus certa res est. recte editores Tiphyn v 45,

Tiphun potius librorum nisi
corruptelis indicaretur 606 hac M, ac GL
aperto addidit Bentleius,
quo nihil probabilius 607 enatat M, et natat GL cod. Venetus 608 ut *
distinctione mutata, in libri laeua se fundens Scaliger, laeuas effundens
libri Scaliger et prius in laeua se fundens dederat, in qua scriptura laeuam
requiri intellexit Gronouius obs. iii c. 15. idem grauiore perspecto uitio (neque
enim Hadria lonio prior est) cur autem ct prius 1 ', cuius offensionis uitandae
'

causa coniecit in undas, ut prius ; in laeuatn etc.

\
Bentleius, ut esset quo ;

illud prius referretur, dehinc pro secat nouauit uersu 610 synizesi non Maniliana.
ipse minima mutatione defunctus sum, nam ut cum in passim permutatur
etiam in antiquis codicibus, uelut Plaut. rud. 767, Lucr. vi 846, Liu. in 5 14,
Luc. vm 734, Val. FI. v 75, Mart. viii 3 15, xiv 221 2, denique Man. iii 411,
ubi ut LM, in G. mare freto Siculo egressum iterum se laeua parte effundit,
quod ab Herculis columnis prius fecit donec Italia rursus dextram in undam
procurrente coercitum est. quae praeponi solet ut particula supponitur etiam
Ouid. amor. iii 11 12 excubui clausam, seruus ut, ante domum, Hor. serm. i 3 89
historias, capiiuus ut, audit, Lucil. ap. Varr. 1. L. vii 32 laniorum immanis
canes uf, lib. xiii ap. Non. p. 398 et non, pauper ziti, Samio curtoque catino
haec autem ipsa prius ut extant in uersu Horatiano serm. i 4 102 quem anno
1889 in Journal of Philology xviii p. 11 sic distinxi, quod uitium procul afore
chartis atque animo, prius ut, si quid promittere de me possum aliud uere,
\
\

promitto ; ubi in uulgata interpunctione, quamquam iniuria me orationis

formam suspectam habuisse ostendit locus interpretibus Horatii ignotus Suet.
Tit. 7 3 abstinuit alieno, ut si quis umquam, manet tamen, quod reprehendi,
sententiae uitium. ceterum si quis miratur Manilium sic potius quam utque
prius scribere maluisse, consideret ordinem uerborum necessitate non cogente
inuersum in n 169 quaedam quod, 283 desunt quae, v 422 uenit ex illo quisquis
609 adriaco mutatum egregie Gronouius obs. in c. 15, hadriam comutatus
M, adriam comitatus (-tur Ven.) L cod. Venetus, atque adriam comitatus propter
metrum 6L* nomina Gronouius, nomine libri ponto LM cod. Venetus,
pontum G omnem reliquam maritimam Italiam ambit accepto nomine
'

Adriatici ' Gronouius. Strab. vii pp. 316 sq. to fikv odv arbfia kolvov dficpoiv ^o-ti,
5ia(p€pfL 8i b '\bvLOiT dibTL Tov trpdnov fxepovu Tjjcr daKdTTria TavTija 6vo/jia

ToCr' iuTlv, 6 5' 'Adpiaa Trjcx ivToa /J.ixP'- tov ixvxov, vvvi di /cai Trjcr cvfiirdffrjir
78 M. MANILII

610 Eridanique bibit fiuctus fertque aequore lembum

IUyricum Epirumque lauat claramque Corinthum
et Peloponnesi patulas circumuolat oras ;

rursus et in laeuum refiuit uastoque recessu

Thessaliae fines et Achaica praeterit arua.
615 hinc penitus iuuenisque fretum mersaeque puellae

610 fertq.*, secat libri. scriptum fuerat, ut puto, ferta, quemadmodum

635 Aegyptia omnes pro Aegyptiq., 452 fraudata GL^ -pxo fraudatq., ii 889 uirtutia
Venetus pro uirtutiq. inde factum ferat, ex quo secat nasci potuisse probat
;

sacra v 283 pro farra scriptum in GL i 44 pro secat contrario errore -lerat Vrb.
:

667 et Holkh., ferat Pal. et cod. corp. Chr. Oxon., etiam longius progressi Bodl.
et Caesen. ferit lembum *, bellum libri. Polyb. v 109 3 v-n-oXa^uiv apicrTriv
elvaL Trpbcr raOra rrjv tuiv 'IWvpiQv vavwrj-yiav, eKarbv iTre^dXeTO \i/xj3ov<r

Karaa-Kevdt^eiv, II 3 1 iKarbv Xefi^oi. .... e(p' wv Tjaav 'IWvpiol TrevTaKKTxi^tot,

IV 16 6 ^irXevffav eK Trjcr 'l\\vpi8o(r evevrjKOVTa \4fi^oLcr, App. 111. 7 'IWvpLKol
Xe'/x/3o£, 3 vavTiKol . . . eyevovTo AijSvpvol, yevo(r . . . 'IWvpiQv, ot rbv 'loviov Kal
rd(T vrjcrov(T eXijcTTevov vavalv diKeiaia re Kai Kov(pai(r, Liu. X
2 4 Illyrii , . . latro-

ciniis maritimis infames. glossaria lembus interpretantur nauis breuis,

uelox, piratica, bellum Illyricum a Tiberio ante aliquot annos
liburna
confectum Hadria secare non poterat sed ne hoc quidem tam ab omni ;

parte uituperabile est quam quod ex Scaligeri coniectura circumfertur secat

aequore laeuum nam primum, quod sensit Ellisius noct. Man.
\
Illyricum.
p. 137, laeuum ad rem illustrandam
nihil proficit, praesertim cum et 608 et

613 diuersa significatione id uocabulum positum sit, ut in dextrum potius

redire Illyris dicenda fuerit, sicut 604 a sinu Ligustico Italia; neque enim,
quod 621 nauita Hellesponto egressus laeua nitentem Asiam miratur, id
magis huc pertinet quam
Dion. perieg. 95 sq. ecr fxkv iovri be^irepT)v Kard x«'P'* \

(paeiveraL 'IWvpicr ala aut Strab. II p. 123 rou 'Adpiov tt^v ij.kv iv de^La 7r\evpdv t;
'IWvplcr TToie?, rrjv o evwvvfiov i) 'Ira\ia. deinde uis fit secandi uerbo,
quod quid sonet disci potest ex Verg. Aen. vin 63 pinguia culta secantem
(Thybrim), Ouid. fast. ii 703 sq., Sen. Phoen. 607, Oed. 493, Luc. ill
210, 271, VI 366, x 313, Val. Fl. iv 601. postremo sic uitiosum euadit
quod uacabat Illyricum, cuiusmodi adiectiua Ausonius et Claudianus
uitio
prosae consuetudine infecti pro terrarum nominibus usurparunt, meUoris
aetatis poetae non item, apud quos quod unum extat exemplum Getico
Ouid. trist. v 13 1, id scita emendatione, quam in Classical Quarterly
X p. 140 firmare studui, a D. Heinsio sublatum est. nec tamen uerum
esse potest quod Ellisius coniecit uallum nam neque, quemadmodum ;

Alpes contra Gallos obiectae, ita ruipes Illyricae recte ea uoce indicantur,
neque secat eas Hadria, neque omnino secatur uallum, sed scinditur
611 lauat G, labat LM 612 peloponensi GL*, peiora LM cod. Venetus
circumuolat. de Nilo Plinius n.h. v 53 insulas ita innumeras spargit . . .

ut .dierum cursu r non breuiore trauolet

. .
614 thessaliae 6L*, thessalia
et LMachaica G, achaia L, achicha M, Thracia non sine specie lacobus
sed recte Breiterus Achaiam intellegit Pthiotidem Thessaliae confinem
615 hinc Bentleius, hic libri penitus lacobus, pontus libri, quod etiamsi
oratio reciperet suspectum faceret eadem uox u. 617 posita intra Bentleius, ;
 ASTRONOMICON IV 79

truditur inuitum, faucesque Propontis aperto

Euxino iniungit ponto Maeotis et undis,

ut inuitum ad mare referretur. EUisius et Breiterus penitus aduerbium ab

lacobo repositum pro praepositione acceperunt, Ellisius quidem soloecismum
laudibus prosecutus 616 inuitum illustratur Plinii uerbis n.h. vi 1 sq.
non fuerat satis Oceano . . per Hellespontum Propontida infudisse iterum terris
.

deuoratis : a Bosporo quoque in alium uastitatem panditur nulla satietate donec

exspatianti lacus Maeotii rapinam suam iungant. inuitis hoc accidisse terris
indicio sunt tot angustiae atque tam parua naturae repugnantis interualla
propontis aperto*, propontidos apto libri, arctae Bonincontrius in coinmentario
et Dulcinius, melius aliquanto Bentleius arlas, cum ipsa Propontis arta non sit.
uerum enimuero Euxino non Hellespontus Propontidos fauces iniungit sed
Propontis suas, hoc est Bosporum Thracium. uide Trepl Kdcrfj.. p. 393=' fin. 6
Hofrocr, ou t6 fj.^r /j.vxo-l-raTov MaitDTccr KoXelTai, to 5e ^^w wpba rbv '^WrjcnrovTov
<rvvave<rT6/J.(i}TaL ttj KaXovtJ.^vri HpoirovTldL, Aesch. Pers. 877 sq. iJ.vxla re HpoTrovTla

Kal aTbpiwixa Hovtov, schol. 6 BocriropoiT, Polyb. rv 39 4 ro 5^ toO I16vtov (<rT6/xa)

ovofxd^eTaL ixkv Boffiropoa- Op^KLoa, Porph. ad Hor. carm. n 13 14 Bosporus fauces
sunt Pontici maris, PUn. n.h. ix 50 euripo Thracii Bospori quo Propontis
Euxino iungitur, Ouid. trist. i 10 31 sq. quaeque fenent Ponti Byzantia
litora fauces : |
hic locus e.st gemini ianua uasla maris (id est, in quo errare
solent interpretes, IIoktoi^ BLda\6.<rcrov, Strab. il p. 124, Dion. 156). prae-
cipue uero emendationem meam confirmant Dionysii uersus 140-7, ubi
Propontide commemorata rf; o' etri inquit QprjiKLov crTbfia 'Boairopov, deinde
eK 8k Tov oiyofxevocr TrapaireirTaTai dvdpdcrL Il6vTocr \
TroWbcr iwv. recte
autem proprio epitheto superadditur qualitatis, ut Lucil. ap. Porph. ad
Hor. carm. i 7 1 Rhodus Carpathium in pelagus se i^iclinat apertum,
Catull. 4 9 trucem Ponticum sinum, Verg. Aen. x 252 alma parens Idaea,
Prop. ra 3 9 sq. pugnam sinistram Cannensem, statim Man. iv 638 sq.
|

uicina Corsica litora. aj:)to sic per compendium notatum cum uisum esset
apto, Ubrarius propontidos fecit propter metrum quamquam etiam sine tali
;

causa propontidis pro nominatiuo scriptum est Isid. orig. xiii 16 9. similiter
sed in contrariam partem peccatum est Man. v 49, ubi pro persida, quod persida
uisum erat, LM per sidera exhibent, praepositionem metri gratia abiecerunt
6L' 617 iniungit M
cod. Venetus, in iungit L, iungit GL* Maeotis sub-
stantiuum Manilius et hic et 678 Latine declinauit, quemadmodum ante eum
Ennius ap. Cic. Tusc. v 49 supra Maeotis paludes et Cicero de I. agr. ii 52 Maeote
et illis paludibus neque aliter uUus, quod sciatur, poetarum Lucano superiorum,
;

nam Maeotide Ouid. ex Pont. iii 2 59 adiectiuum est. nempe barbarae paludis
nomen barbarum potius quam Graecum putabant ; sicut Ouidius her. vi 107,
etsi iam Varro huius Tanaidis non huius Tanais ut scriberetur praeceperat,
nihilo minus Sallustii exemplo Tanai posuit ablatiuo casu, prohibente sane metro
ne Graeca forma uteretur. sed huc non pertinet quod qui ix 710 Syrtidos
^vpTidocr scripsit Lucanus idem l 367 cum Seneca et Silio Syrtis HvpTeujcr maluit,
neque magis quod Osiri ablatiuus legitur luu. vni 29. Calpumium buc. ii 9
Thyrsi pro Thyrside posuisse Huetius adnotauit, quod et Neuium fugit et
C. A. Zwienerum Bresl. phil. Abhandl. uol. ix fasc. 6 ; Valerius Flaccus quo
casu quoue sensu Maeotis adhibuerit vi 565 incertum est. quod autem Bentleio
incredibileuidebatur, ut ManiUus, cum uersu priore Propontidos dixisset,.
80 M. MANILII
quae tergo coniuncta manet fontemque ministrat.
inde ubi in angustas reuocatus nauita fauces
620 Hellespontiacis iterum se fluctibus efiert,
Icarium Aegaeumque secat laeuaque nitentis
miratur populos Asiae totidemque tropaea
quot loca et innumeras gentes Taurumque minantem

hoc non diceret Maeotidos, is scrupulus iam non restat 618 fontem *, pontem
libri, uide 269. pons mari, cui ponte nihil opus est, ministrari non potest,
neque aut Maeotis aut Euxinus ponte instructus est, qua uoce nulla earum
rerum quas hic significari uolunt significatur. uelut angustus ille quem Plinius
dicit n.h. n 168 situs siue isthmus sane quam ab Euxino remotus, quo Maeotim
ab Oceano discretam esse non nulli fingebant, Graece quidem yitpvpa uocari
potuit, id uero Latine agger erit; neque rectius pontis nomine appellatur
uel ea terrae hngua, in qua Panticapaeum, uel ea, in qua Phanagorea condita
est. non bene quidem ante lacobum Maeotis Euxino ponto pontum ministrabat
ex codd. Bodl. et Monac. sed ea lectio, ut in uerbo uitiosa est, ita prope accedit
;

ad ueram sententiam. rj /j.ev yap 'MaiuTLcr, ait Aristoteles, ela tov Ti.6vTov pei,
ovTocr o' eiff tov Aiyalov, meteor. p. 354^ 13 sq., Her. iv 86 4 irap^x^Tai oi Kal
\ifj.vr]v 6 H6vT0(r iK8i8ov(rav ia avTov ov ttoXXw Te(j} eXdcrcu) euvTov, f) Mai^Ticr tc
KaXeeTai Kai fJ-rjTrjp tov I16vtov, Dion. 165 sq. KaXiovcn 8i firjTepa I16vtov, \
iK r^cr
yaff U6vTOio to pLvpiov ^XKerat ijSwp, quae Auienus
246 sq. sola sic reddit orb. terr.
parens Ponto, genetrix haec sola fluento est, hoc se fonte trahunt uaga glauci |

marmora ponti. f ons autem tam recte mari ministrari dicitur quam subduci Luc.
V 336 sq. si cuncta minentur fiumina, quos miscent pelago, subducere fontes
\

619 620 reuocatus iterum se Bentleius, iterum se

. . . reuocatus Ubri. ordo . . .

est ubi inde reuocatus in angustas fauces nauita se iterum Hellespontiacis fluctibus
ut intellectus causa oratio in hbris tradita hunc in modum uirgulis con-
effert,
cidenda sit, inde ubi, in angustas, iterum se nauita, fauces, Hellespontiacis, \

reuocatus, fluctibus effert, ManiUana, quorum ad i 58 et

cui inter hyperbata
III 61 exempla contuli, nullum noui aut simile aut secundum. quae enim
poetae causa esse potuit tam peruerse praepostereque uerba collocandi ut
cniuis nauita Hellespontiacis fluctibus reuocari seque iterum in angustas fauces
efferre dici uideretur ? ceterum simihter ii 908 sq. decernunt et concipiunt,
ni 545 sq. uenit et semel mihi inuertenda fuerunt, ac passim etiam plura uerba
et magis perplexe transposita sunt, uelut Ouid. met. xv 22 sq. lapidosas Aesaris
undas et patrias age desere sedes locum inter se mutarunt, Plaut. Pers. 691 sq.
pro hunc in collum nisi piget impone. uero fiat. numquid ceterum scriptum
\

est numquid ceterum hunc in collum nisi piget impone uero fiat. Bentleius
\

'
hbrarius memoriae fidens et uersus modulo utrimque recto deceptus uersus
hos iugulauit 621 nitentis pro genetiuo habeo
' \Lwapa x^'^" -Asia est :

622 populos G, populus LM asiae GL^, asia et LM populos intellego

Aeolis lonas Doriis, a quibus discernantur innumerae gentes barbarorum.
Plin. n.h. rv 7 in omni tractu (Asiae minoris) proditur tres tantum gentes Graecas
iure dici, Doricam lonicam Aeolicam, ceteras barbarorum esse 623 taurum
I. Vossius ad CatuII. 64 105, aurum M, arcum GL. Strab. xiv p. 666 (in ora
Lyciae) lepa. dKpa Kal ai XeXiOoi^iat Tpela VTJaot Tpaxeiai . . . evTevdev vofj.i^ovaiv oi

TroXXo: tt]v apxw \ap,^dveiv tov Tavpov . . . t6 8' d\rj0ia aTrb rrja 'Po8iu3v rrepaiaa iirl

rd wpba ni.aiSiav fxepr) avvexv<^ iaTLv r) opeivr}, KakelTai Se Kal avrrj Tavpoa, Dion.
 ASTRONOMICON IV 81

fluctibus et Cilicum populos Syriamque perustam

€25 ingentique sinu fugientis aequora terras,
donec in Aegyptum redeunt curuata per undas
litora Niliacis itenmi morientia ripis.

haec medium terris circumdat linea pontum

atque his undarum tractum constringit harenis.
€30 mille iacent mediae diffusa per aequora terrae.

Sardiniam in Libyco signant uestigia plantae,

Trinacria Italia tantum praecisa recessit,

aduersa Euboicos miratur Graecia montes,

Aegaeis Crete ciuem sortita Tonantem

847-50 Trpbcr 6' dXa KeKXifxevoL AvKioi x^o""- vaieT6.ovai |

'S.avdov eirl Trpoxorjffiv,

^vppeirov TroTa/xolo' |
^vda ^advKprj/xvoLO (paeiverai ovpea Tavpov |
UafKpvKuv Kal fiexP'-'

Kpdyov 8e e <pri/j.i^ov(nv, Plin. n.h. V 97 gens . . . Lycia, unde uastos sinus Taurus
mons ab Eois ueniens litoribus Chelido7iio promunturio disterminat, circa quam
regionem Pompeius apud Lucanum vm 255 a mari Taurum Tauroque uidet
Dipsunta cadentem 624 Cilicum populos, 799 Cilicum gentis, Dion. 864 Keivocr
TOL KiXiKuv TrepiavpeTai Wvea KoXtroff, ne quis forte ob populos ante duos uersua
positum scopulos coniciat 625 fugientes GL^, fulgentis L, fugentis 626 M
redeunt et 627 iterum ad 601 respiciunt 627 morientia, esse desinentia ; Asiae
enim Libyaeque terminum Manilius non isthmum Pelusiacum et sinum Arabi-
cum sed Nilum amnem facit, sicut iam lonas fecisse Herodotus ipse quidem dis-
sentiens tradit n 15-7 et fecerunt plerique, Polyb. in 37 3-5, Strab. ii p. 130, Scyl.
107, Dion. perieg. 10-3, 228-31, 262-4, 892, Mel. i 8, 20, Plin. n.h. 3, v 47 sq.. m
Mart. Cap. vi § 626 629 harenis. lege habenis.'
saepe apud auctores
haec mutantur harenis, habenis. uera lectio haec Scaliger, quae ratiocinatio '

quibus non persuaserit tres sumus omnino, ego et lacobus et primus Stoeberus,
quicum consentiens horresco. et tamen ne Scahgero quidem duce et Bentleio
comite errandum fuit. quid enim rectius dici potest quam orarum lineam,
quae pontum terris circumdet, eandem harenis undas constringere ? aut
quae magis abhorrens fingi imago quam tractus maritimi non uerbi causa cingulo
sed habenis constricti, mirum ni post tergum colligatis manibus ?
630-641 accedunt insulae et in primis quinque, Sardinia Sicilia Euboea Creta
Cypros, quas Graeci Corsica Lesboque adiectis rao- eirTa appellabant,
primus Alexis ap. schol. Plat. p. 392 Bekk., frag. 268 com. Att. Kockii Mamlius :

Corsicam quamuis magnitudine quartam inferius coUocat, Lesbon aut omisit

aut omiserunt hbrarii 631 in Libyco aequore. SaU. hist. ii ap. Gell. xm
30 5 et Non. p. 53 Sardinia in Africo mari, facie uestigii huniani Scahger attuht
addi possunt de mari Mel. ii 123, Plin. n.h. iii 83, Appul. de mund. 6, Seru.
Aen. m 104, de forma insulae, unde nomen accepit 'Ixvova-aa et HavSaXiwTia,
Paus. X 17 2, Arist. mir. ausc. 100, PUn. n.h. iii 85, Sil. xii 355-8, Claud. bell.
<JiId. 507 632 Sicilia nihil amplius quam abscisa est a continenti terra, uix ut
in Libyco alioue mari posita esse uideatur. 789 sq. proxima (Trinacriam) Italiae
tenui diuisa profundo ora j 634 aegaeis *, et genetrix (M, -itrix GL) libri
crete Regiomontanus et ex corr. cod. corp. Chr. Oxon., creta GLM cod.
Venetus Cretam Euboicos montes mirantem editores non miratos miror
F
82 M. MANILII

635 Aegyptique Cypros pulsatur fluctibus amnis.

totque minore solo tamen emergentia ponto

sed qui primus ac paene solus attendit Rossbergius Fleck. annal. uol. 139
p. 710 et eM mutato uulnus curauit uulnere et alieno loco exemptam insulam
in
reposuit nullo. sic enim Sardinia Sicilia Euboea Cypros quibus regionibus
iaceant docetur, de Creta nihil simile, sed louem eam ubicumque terrarum
genuisse. accedit in hac ipsa laude molesta uerborum abundantia, cum ad illa
ciuem sortita Tonantem, quae ipsa per se tam bene et apte dicuntur quam
691 Threce Martem sortita colonum aut Solin. 11 10 Gnosii Mineruam ciuem
deam numerant, adiectum sit atque adeo praemissum genetrix, quod maius est
et alterum in se continet. haec igitur remouenda, reciperanda est situs insulae
notatio, quod fit ex Strab. x p. 474 Evdo^oa- ixev o^v iv t^J At7a:V (prjaiv aiVTji'
Idpdadai., quamquam ab Eudoxo paulum dissentiens Strabo KXv^eaOai dirb fxev
tQv dpKTWv rf Alyaiuj TreXdyei Kal rif KpijTLKqj dicit, aTro 5e tou votov rui AifivKQi ti2
ffvvdTTTOvTi irpba- to AlyvwTLov iriXayoa, item Solinus 11 4 a septentrione Aegaeis
et suis aestibus uerberatur, id est Creticis, ab austro Libycis undis perfunditur
et Aegyptiis. ex probare puto quas hic subicio libro-
egeis fieri potuisse et generis
rum lectiones, ii 323 euenit,
559 erigone, etrigone, in 63 euincunf, et
et iienit,

uincunt, iv 27 enata, et nala, 607 enatat, et natat, 904 edomuit, et domuit, v 60

ementita, et mentita, 131 egelido, et gelido, 735 equester, et quester, n 56
liberauerit pro libauerit, 233 de genere pro degere, 423 miserere pro mirere,
V 232 ueneretur pro uenetur; pro generis autem genitrix scriptum est in
Marc. 223 ahisque Ouidii codicibus met. viii 123 635 aeg-yptiq. EUisius
noct. Man. p. 139, aegypti iam Scaliger, aegyptia libri, uide ad 610 adnotata
amnis Bentleius, omnis GL-M, omnes L neque Aegypti fluctibus
pro fluctibus maris Aegyptii recte ponitur, neque omnis eis pulsatur
Cypros sed qua parte in austrum spectat, Strab. xiv p. 681 i) 'Kvtrpoix to.
fiiv irpoffdpKTia fiipr] crvvdTrTOVTa ^X''^'^''- "^V '^P^-X^^'} K.LXiKia. . . . rd 5^ ei^a
T(p 'laaiKcj k^Xttw, tcl 5' eawipLa roj llafj.(pv\Ltp K\v^6iJ.eva TreXayet, to. 5e voTLa
r<2 AlyvTTTiu. nimia profecto supralatione Nilus Cypron fluctibus pulsare
dicitur, sed idem Euripides si non dixit at dixisse uideri potest in
obscurissimis uersibus Bacch. 402-8 LKolfxav TrorL Kijirpov . . . lldrpov 6' 3lv

iKaT6aT0fji.oL ^ap^dpov iroTafxov poal KapTrigovaLv avofi^poL : etiam Claudianus

Cypron Aegypto admouit epith. Hon. 49-51 mons latus lonium Cypri
praeruptus obumbrat inuius humano gressu, I cubile Proteos Phariumque \

et septem despectat cornua Nili, et Statius Nili aquas longe in mare prouexit
Theb. vm
361 sq. penitus cessere fugafae Nereides dulcique timent occur- \

rere ponto contrario Padi Histrique percussu raare Hadriaticum dulcescere

;

Nepotem Padi accolam dixisse tradit Plinius n.h. iii 127 Aegypti amnis.
rov rrja AlyvTTTov Trorafiov,ex Pont. ii 10 27 Elidis amnem pro
ut Ouid.
Alpheo neque enim Manilius aut Homeri exemplo amnem ipsum appellasse
;

putandus est Aegyptum aut adiectiui eiusque Graeci genetiuum Aegyptii

tribus syUabis extulisse, quali crimine immerito Seneca premitur ob suppositos
ei uersus Phaed. 1022-4 ante 636 unum certe uersum deesse intellexit
Scaliger sed praeterea in fine uersus 640 sublata raaiore distinctione uirgulam
;

posui, oratio enim huiusmodi fuerit oportet: ac praeter has tam claras insulas
totque minora et aequa illis litora, Cycladas Rhodon Corsicam Baliares, innumeri
surgunt scopuli montesque per altum. defectum uersus qui agnoscere noluerunt.
 ASTRONOMICON IV 83

litora et aequa iRis, Cycladas Delonque Rhodonque

Aulidaque et Tenedum uicinaque Corsica terris

litora Sardiniae primumque intrantis in orbem

640 Oceani uictricem Ebusum et Balearica rura,

innumeri surgunt scopuli montesque per altum.

nec tantum ex una pontus sibi parte reclusit
faucibus abruptis orbem ; nam litora plura

plerique, ut Doruillius ad Charitonem p. 371 ed. 2 pro tamen rescribena taceo,

satis habuerunt accusatiui quo referrentur inuenire, iuncturam in qice particula
uitiosam (nam pro totque requiritur uelut mille) non magis respexerunt quam
uersum 641 nuUo uinculo superioribus adnexum 636 minore *, minora
libri propter tot solo M, sola GL eodem malo latius serpente ordo
est quamuis minore solo emergentia, emergentia tamen, qualis habetur etiam
Luc. I 378 inuita peragam tamen omnia dextra aliisque locis ad u. 413
adlatis de duplici ablatiuo uide Ouid. met. iv 731 sq. scopulum, qui uertice
:

summo I
minus concinna oratione componuntur ?»iMora,
stantibus exstat aquis.
tamen emergentia, dubitaturque utrum minora solo an solo emergentia litora
dicantur 637 aequa illis*, aequalis libri. Cycladas aeqnales dici posse
neganti Doruillio adsentior, 'nequeenira ulla re sunt pares, siue potentiam siue
fertilitatem siue spatium respicias', quae quod in orbem iacent, ea aequalitas
non est: accedit, quod grauius est, ut ista oratio et coniunctionem non recipiat.
quocirca DoruiUius inaequales, cuius et ad hunc et ad superiorem uersum factas
coniecturas furto sublegit lacobus. aequa illis quinque insuhs litora poeta
dicit Corsicae, quae Creta Euboeaque maior est et paene par Cypro fortasse ;

etiam maioris Baliarium, quae septima est, uel, quae septima ferebatur, Lesbi
638 Aulida pro insula habuerunt ab Huetio adlati Seruius Aen. iv 426
Aulis insula est in Aegaeo mari et scholiastes Stat. Ach. i 447, quibus Vngerus
de C. Valgio p. 387 addidit itin. Anton. Aug. p. 525 insula Boeotiae Aulis et
mythogr. Vat. i 20 tenedum M, tenodum GL corsica GL', corsita LM.
ordo est Corsica litora uicina terris Sardiniae sine causa et male Scaliger
:

terrae, Bentleius tristi 639 primum aduerbium esse, ut ii 905 sq. curuataque
primum culmina, Bentleius intellexit. Oceanum modo per fretum Gadi-
\

tanum terris immissum uincit superatque Ebusus orbem codd. Flor. et

Bodl., orbe GLM 640 uictricem ebusum GL*, uictrice mebus usum LM,
melius fecit M' 641 innumeri GL-, in numerum LM 642-657 enume-
rantur Oceani sinus praeter internum mare tres, Caspius Persicus Arabicus.
hos quattuor una commemorant Strabo n p. 121, Dionysius 43-50 et 628-32,
Mela I 5 et 9, Arabico omisso scriptor irepl koct/j.. pp. 393^ 16-393'' 7 eodem ;

quo Manilius ordine solus Dionysius idque tantum in priore loco 642 reclusit
Fayus, reclusus libri 643 abruptis cod. Pal. et Bonincontrius, abreptis GLM
cod. Venetus sine sensu, nam neque terris ante maris incursum fauces fuerunt,
neque mari causa cur eas, si ullae fuissent, uellet abripere, neque omnino
abripi possunt fauces. abruptis, abrumpendo factis, quomodo dicitur Sen.
n.q. iii 16 4 abrupti in infinitum hiatus, Catull. 68 108 abruptum barathrum, . . .

Luc. vix 174 abruptis conuallibus, Sen. Phoen. 70 hic scissa tellus faucibus
. . .

ruptis hiat longe aliter Ouid. amor. ii 1 25 dissiliunt abruptis faucibus angues
:
84 M. MANILII

inpulit oceano Phorcus, sed montibus altis

645 est uetitus totam ne uinceret aequore terram.

namque inter Borean ortumque aestate nitentem
in longum angusto penetrabilis aequore fluctus

peruenit et patulis tum demum funditur aruis

Caspiaque Euxini similis facit aequora ponti.
650 altera sub medium solem duo bella perinde

intulit Oceanus terris. nam Persica fluctus

arua tenet, titulum pelagi praedatus ab isdem
quae rigat ipse locis, latoque infunditur orbe.

644 inpulita ante corr. LM phorcus lacobus, pocius M, potius GL, suam
cod. Venetus, pontus Scaliger eleganti ut ipsi uidebatur repetitione. Bentleius
potius tueri conatus est hac interpunctione, nec tantum ez una pontus sibi
parte reclusit orbem {nam litora plura impulit oceano), potius sed montibus
. . . \

altis est uelitus etc, pessime in parenthesin contrusis quae primariam continent
I

eententiam quamque explicent insequentes uersus 646-57. Phorcus pro mari

positum est v 585 sonat undique Phorcus, ubi libri fortus et fortis saepe hic ;

deus porcus fit, interdum portus. quod autem Phorcus oceano, hoc est mare
mari, htora impuhsse dicitur, ex eius loquendi generis exemphs ad i 539 adlatis
pauca repetam adiectis aliis iv 830 uomit Oceanus pontum sitiensque
:

resorbet, v 70 qua gelidus Boreas aquilonibus insiat acutis, Verg. Aen. i 246
it mare proruptum et pelago premit arua sonanti, dir. 48 undae, quae uestris

pulsatis litora lymphis, Prop. i 11 11 sq. teneat clausam tenui Teuthrantis

in unda alternae facilis cedere lympha manu, pan. Messall. 147 Oceanus
\

ponto qua continet orbem, Sil. v 395 pater Oceanus quam saeua Tethye Calpen |

Herculeam ferit, xi 510 cedentem impellit retrorsus in aequora pontum, Eur.

Or. 1377-9 -n-bvrov, 'fl/ceavotr tv ravpSKpavocr dyKoKaia eKiadwv kvk\o2 x^o''*
646-649 Caspium mare Oceani sinum esse uulgo credebant ante Ptolemaeum
auctore ut uidetur Patrocle, Strab. xi p. 518 ad fin., etsi iam Herodotus i 202 4
et Aristoteles meteor. p. 354^ 3 sq. uerum docuerant 646 ortum aestate
nltentem, exortum aestiuum, ry^v depivrjv dvaroXrjv, horizontis punctum
unde sol media aestate surgit. nitentem exortum dixit n 826 647 648 irepl
Koa/x. p. 393*^ 5 sq. Kard arevov re Kal (Trifj.rjKTj dirjKwv ai^xei^a TrdXiv dvevpvverai,

Strab. XI p. 507, Mel. in 38, Plin. n.h. vi 38 647 longum M, longo GL

penetrabilis actiua significatione positum esse propter Fayum et Pingraeum
dicendum est 649 euxini GL^, ex uini LM, fiuctus Euxini ponti similis
Caspia aequora
f acit 650 perinde Vrb. 668, per inde cod. Venetus, per unde
(undae L an L^ incertum) GLM, per undas codd. Flor. et Bodl. raro apud poetas
aduerbio usi sunt Lucretius iv 262, v 46, Grattius 303, etiam ut puto Pro-
pertius ii 27 6 et iv 5 19 sub medium solem, ivl ryjv /j.e(rr]/j.^piav, si a
mari Caspio proficiscare 651 nam L*M, iam GL 652 tenet Regiomon-
tanus, tenent libri praedatus GL, praedatur M male scriberetur tenens ; . . .

praedatur 653 rigat Scahger, regat GLM cod. Venetus, regit L^ orbe
GLM", obe M, ore Bentleius, quod quamuis ab illo profectum scirent tamen
propterea recipere sustinuerunt lacobus Bechertus Breiterus Wageningenus
quia inutUe esset ac falsum. os enim sinus Persici ahquanto illud quidem
 ASTRONOMICON IV 85

nec procul in mollis Arabas terramque ferentem

655 delicias uariaeque nouos radicis odores
leniter adfundit genimantia litora pontus,

et terrae mare nomen habet. media illa duobus.

# 4: ^ 4: :{:

quondam Carthago regnum sortita sub armis,

ignibus Alpinas cum contudit Hannibal arces
660 fecit et aeternum Trebiam Cannasque sepulcris

quam Arabici latius est, latum non est nisi ex comparatione alterius : ipse
latus sinus est et formae orbiculatae. Agathem. 12 (Muell. geogr. Gr. min.
n p. 474) 7] de HepcrLKri doKacrcTa KVKXoTeprjcr oCtra, (xvvdyovcra t6 a-Tdfia. S.Kpip

'KapixaviacT koI 'Apa^ias, Trepi/xeTpov exei fivpLdduv 8vo (rTadiojV ^cftl ok to /uerafi)
ffTOjxa 'Apa^iacr Kal KapfJLaviaff ffTaSiwv v', Strab. n p. 121 dTravTeff 5' ol Xex^f^Teff
koXttol aTTo T?]ff ^^u} daXdffffrjff ffTevbv exovffi tov etffTrXovv, fj,dXXov fikv 6 re 'Apd(3L0ff
/cat 6 /caTo. IlTrjXaff, tjttov d' oi XoiTToi, XV p. 727 t6 de ffTOfia tov HepffLKOv koXttov
ov ixeVgov dLdpfjLaToff 7ifiepr]ffiov, Mel. m 73 sq. Persicus (sinus) qua mare accipit
utrintque rectis lateribus grande ostium quasi ceruice conplectitur, dein
terris in omnem partem aequa portione cedentibus magno litorum
uaste et

orbe pelagus incingens reddit capitis humani. formam

Arabici et os artius
et latitudo minor est, maior aliquanto recessus et multo 7nagis longa
latera, ante Bentleium edebatur orbi ex codd. recc. orbe recepit Weberus ;

in corp. poet. Lat. 656 gemmantia G, geminantia LM 806 rubri :

radiantia litora ponti. ceterum noue pontus non terrae ad terramue

aquas sed in terram litora adfundere dicitur, eaque leniter ; ut paene
suspicer scribendum nec procul liiyic mollis Arabas adfundit (hoc est . . .

adluit, ut Plin. n.h. 24 colonia amne m

Hibero adfusa) gemmanti . . .

litore (abl. qual.) pontus 657 media illa duobus, Dion. perieg. 927-9 oX^iffrwv
'Apd^uv ala. .OLffffri ^wffdelffa daXdffffri,
. . . . UepffidL t 'Apa/Siij tc inter 657 et \

658 deesse uersum Libyae nomen continentem Scaliger disit, plures periisse sensit
Fayus, in quibus Pingraeus uol. ii p. 323 orbis terrarum in tres partes diuisionem
traditam esse intellexit et Libyae descriptionem incohatam. sic Strabo ii p. 121
post enumeratos quattuor Oceani sinus ?) 5^ TrepLKXeiovaa avrovff 777 TpLXjt vev^firjTaL.
tres terras eodem ordine, Libyam Asiam Europam, recenset Mela i 25-ii 96,
inuerso scriptor 23-31 et Strabo n pp. 126-30, aUo
Trept KofffLov p. 393''

Plinius n.h. m
5-v 197, rursus alio Dionysius 174r-1165, alio denique Mela
i 9-23, ut nemini dubium esse possit quin omnes unum Posidonium auctorem

secuti sint 658 599 magnae quondam Carthaginis arces 659 alpinas
M, albinas L cod. Venetus, albanas GL- cum contudit GL^, contundit cum
LM Alpinas qui primus recepit Bentleius arces perperam interpretatus
est coUato Hor. carm. rv 14 11 sq. arces Alpibus impositas: recte Kempfius \

thes. ling. Lat. 11 p. 741 hunc uersum composuit cum Vergilianis georg. i 240
Biphaeas arces et xv 461 Rhodopeiae arces.
. . . Liu. xsi 37 2 sq. struem in-
gentem lignorum faciunt eamque succendunt ardentiaque saxa infuso aceto
. . .

putrefaciunt. ita torridam. incendio rupem ferro pandunt, App. beU. Hann. 4,

Amm. XV 10 11, Seru. Aen. x 13 Alpes quas Hannibal ante exustas . . . . . .

aceto infuso rupit 660 aeternum Bentleius, aeternam GLM, aeternans cod.
Venetus trebiam M ex corr., tribiam GL et ante corr. M Trebiam tov
86 M. MANILII

obruit et Libyam Latias infudit in urbes.

huc uarias pestes diuersaque monstra ferarum
congessit bellis natura infesta futuris.
horrendos angues habitataque membra ueneno
665 et mortis pastu uiuentia, crimina terrae,

Tpe^tav masculino genere quattuor Silii locis, uno Plinii positum refert Neuiua
I p. 3, feminino praeter hunc uersum nusquam, ubi tribiam deae nomen
956 ed.
uideri potuit. homoeoteleuton uero, quod Bentleius causatur, Manilius non
refugit uide modo huius libri uersus 187 subitas iras, 326, 410, 475, 496, 581,
:

859, 907, 920. Silius xi 140 sq. ut Trebiae ripas aeterno nomine famae tradi- \

derit cannas GL-, canas LM 661 libyam L et ex corr. M, libyan G cod.

Venetus et ante corr. M, Libyen Carrio antiqu. lect. p. 13 an. 1576 latias
I. Vossius teste Schradero obs. c. 7, italas GLM transpositis litteris, metri

causa italicas \?, plane ut rv 43 Libyan nec Latinum est nec Graecis usi-
tatum Libyen non commendatur poetae consuetudine, quem iv 598 Libyam
;

scripsisse libri, 779 Libyam Aegyptique latus etiam numeri testantur, etmdemque
Latino exitu Europa tenet 681. quamquam Silius illam uocem utraque ratione
flexisse, Libye Libyes, Libyam Libyae, metri indicio conuincitur, sicut Manilius
ipse modo Crete modo Creta posuisse. Latias urbes Val. Fl. i 21, Mart. vi 58 9,
urbes Latii Luc. ii 447, ibid. iv 657 sq. Poenum qui Latiis reuocauit ab arcibus
hostem Scipio ex altera parte appono Hor. carm. iv 4 42-4 dirus per urbes
\
:

Afer ut Italas . . . equitauit infudit GL^, InfunditL, infudet M

662-669 Bimillimum Strabonis locum xvii p. 827 attulit Ed. Muellerus de
Posid. Man. auct. p. 24, Kal SpaKOfTwv d^ Kal eXecpdvToiv Kal SopKaSwv Kal
^ovpd\wv Kal TU3V TrapaTrXTjcxluiv ^ipwv, Xedvruv re Kat napdaXeuiv TtavToSairT)
Tpo<pha Tj
x^P^ (Mauritania) eoTl. tp^pei di Kal yaXacr . . . TriOrjKUv re Trdp.ivo\v
Tr\rj0o(r, irepl wv Kal IIoaeL5wvio(T eipyjKe, Manilium in
unde '
' inquit '

Libya describenda Posidonium adhibuisse uidemus neque enim '. scilicet ;

ignobilem scriptorem Herodotum aut Manilio aut Straboni lectum fuisse

quisquam credet, ut ineptus sit qui ex eius libro iv haec adferre curet, 191 4
oi 6<pie<x ol virepfjieydOeecr Kal ol \iovTecr KaTa rovTova (toiV dpoTrjpaa Ai^vacr) elcrl

Kal 01 i\i<f)avTecr . . . /cat dcnridecr, 192 KaTo, Tova vofJ.ddaa oe . . . ^opKadecr /caJ

jSoii/3d\t€<j' . . . Kal Trdvd-qpecr . . . eicrl 5i Kal ya\ai, 1 94 TrdvTea ovtoi . . .

Tri6T)KO<f>ayeovcrL' ol 54 crcpL dcpdovoi oaoL iv toIctl opeaL ylvovTaL 662 huc GLM
cod. Venetus, huic L^ pestes GL, pisces M 663 congessit *, concessit
libri. 763-5 huc undique Troica gaza
Verg. Aen. ii captiuaque uestis . . .
j

congeritur, Val. Fl. iv 717 huc uastos tdlus quoque congerit amnes.
Breitero et Wageningeno huc pestes concessit Latinum uisum est ; peritiores
huic adsciscendo non tamen efficiunt ut apte pestes monstraque alicui concedi
dicantur bellis infesta futuris, ibi bellaturis exercitibus, praesertim Reguli

ad Bagradam, Ophellae et Catonis Syrtes circumeuntium ; adde Sall. lug. 89 5

664 habitata, uide ad i 75 665 pastu Bentleius, partu libri. uiuentia '

pastu uenenosarum herbarum, quae aliis animalibus mortem inferrent '.

Ael. h.a. vi 4 de draconibus fj.i\\ovTe<r oi Ttva e\\oxS.v Tdcr 6avaTr;<p6pov<T . , .

pi^acr iadiovcTL Kal racr Troaa fiivTOL Taa TOtavTaa, Hom. II. XXU 93 sq. SpdKCJv
. . ^eppujKua KaKa <pdp/xaKa, Verg. Aen. II 471 coluber mala gramina
.

pastus, aho eensu Petr. 89 50 morte pasti angues dicuntur necatis Lau-
 ASTRONOMICON IV 87

et uastos elephantas habet, saeuosque leones

in poenas fecunda suas parit horrida tellus

et portentosos cercopum ludit in ortus

ac sterili peior siccas infestat harenas,

670 donec ad Aegypti ponat sua iura colonos.
inde Asiae populi diuesque per omnia tellus :

auratique fluunt amnes gemmisque relucet

pontus, odoratae spirant medicamina siluae :

India notitia maior, Parthique uel orbis

«oontis filiis 666 delens Bentleius refutatur Herodoti et Strabonis uerbis

supra adscriptis, neque ullo sententiae emolumento lacobus uersum post
667 traiecit optime enim suas in poenas fecunda dicitur tellus leonum
;

nutrix, quos Polybio auctore Plinius obsidere Africae urbes tradit n.h.
vm 47 uastos GL' et in M man. rec, uastas LM 667 teUus
Scaliger, bella libri ob Verg. Aen. vi 86 uel vn 41, sublata orationis struc-
tura, quam frustra restituere conatus Breiterus hunc uersum post 668
transposuit, bella interpretatus monstrorum ex u. 662 repetendorum. Sen.
Med. 956 sterilis 668 cercopum Scaliger, cecropum GLM
in poenas fui
Ouid. met. xrv 92 pro cercopum hbri cecropum cecoprum alia. Hesych. K^pKw^
. eldoa- Oripiov fieydX-ijv ovpav ?x'"'^<"''
. . Manihus cercopithecos significat, in
•

quod animal Cercopas mutatos narrant Xenagoras Muell. frag. hist. Gr.
IV p. 528 et Ouidius met. xiv 91 sqq. ortus, partus, ut ii 239 et locis
ibi adlatis. ludit in ortus ut v 530 Pactoliue leget census spumantis in
aurum 669 sterili peior recte Bentleius peior quam si esset sterilis ',
:
'

ialso Huetius non tantum sterilis sed sterili peior ', neque enim sterilis terra
'

est tot monstrorum ferax. sed uerissime idem frustraque obnitente Bentleio
infestat interpretatur '
infestas reddit ', cuius usus in lexica relatis exemplis
addo Ouid. amor. n 11 18 quas Scylla infestet quasue Charybdis aquas, Stat.
Theb. VII 66 pecus utile bello uallem infestabat, denique Man. v 708 quaeque
sq. \

alia infestant animalia terras ; praeterea Sall. lug. 89 5 omnia uasta inculta,
. . .

egentia aquae, infesta serpentibus, Ouid. met. iv 620 frequens illa est infestaque
terra colubris 670 ponat G, ponet L'M, ponec L. futurum ferri nequit,
subiunctiuus habetur simili condicione n 847, sed nihilo deterius fore ponit
ostendunt m
86, 264, 382, rv 626 ponat, deponat, alio sensu ac ponere
iura dicitur Prop. iii 9 24 et rv 9 64 ; sed Vergilius Aen. vii 63 nomen posuisse
colonis, id est imposuisse, viii 329 saepius et nomen posuit Saturnia tellus, id

est deposuit colonos L-, colonis GLM cod. Venetus 672 que que . . .

inter se respondent 674 notitia maior, maior quam quae nosci possit, quem-
admodum dicitur fide, spe, uoto maior. hocine uidisse neminem, Pingraeum
et Breiterum fama maiorem Indiam, Fayum ceteris terris notiorem inter-
pretatum esse pro Parthi Bentleius
! inutili quaeque facile Breitero placeret
coniectura Parthis Ilapdla substituit, cum tamen Parthi, orbis alter tam recte
dicitur quam 753 simillimum est quod in libris traditum
Arabas, ditia regna.
editores non ferunt cons. Liu. 390 sq. dispersi per iuga Pannonii et modo \

Germani Romanis cognitus orbis, id est Germani, orbis modo cognitus. ceterum
alter orbis appellatur Britannia Vell. n 46 1, Flor. i 45 16, Solin. 22 1, Seru.
88 M. MAXILII

675 alter, et in caelum surgentis moenia Tauri

totque illum circa diuerso nomine gentes
ad Tanain Scythicis dirimentem fluctibus orbes

buc. I Taprobane ibid. vi 81, Hispania Pacat.

66, Scatinauia Plin. n.h. iv 96,
paneg. 4 3, Hyperborei Appul. met. xi 24, Roma Seru. buc. i 22
mundus alter
quamquam in his plerisque situs magis ea locutione quam magnitudo indicatur.
iam Fayus attulit lust. xli 1 1 Parthi, penes quos uelut diuisione orbis cum
Romanis facta nunc Orientis imperium est. adde Plin. n.h. xxxvi 101 non alia
magnitudo (miraculorum urbis Romae) exurget quam si mundus alius quidam
in uno loco narretur 675 quaenam ista moenia ? repono culmina' Bentleius.
'

quid, malum, licet poetae si moenia montium dicere non licet ? aut qui hoc
magis quam apud optimos auctores Cithaeronis arces, Erycis arces in suspicionem
uocetur ? in eo praesertim scriptore cui multo audaciorem translationem v 212
Bentleius non ereptum iit, ubi consentaneum erat sucus pro sanguis requirere
676 diuerso Bentleius, diuiso libri, quae duo uerba passim permutantur,
uelut II 91, III 544, Cic. phaen. 268, Stat. Ach. i 200, 374. in Liu. vi 31 5
legionibus nouis scriplis placuit duos exercitus in agrum Volscicm legionibus
diuisis duci scribendum arbitror regionibus diuersis, secuntur enim Sp. Furius
M. Horatius dextrorsus in maritimam oram afque Antium, Q. Seruilius et L.
Geganius laeua ad montes Ecetram pergunt Strab. xi p. 490 6 yhp Tavpocr
pAff-qv TTwa dii^wKe ravT-qv tijv ijweipov dTTO TTJ<r eairepaa iiri rrjv 'eu TeTafji.ivo(r,

Plin. n.h. v 97 Taurus mons inmensus ipse

. . . et innumerarum gentium
arbiter, 99 plurimis se gentium nominibus hinc et illinc implet 677-680
Strab. n p. 129 d7r6 de toO TavaLOoa- Kal ttjct MaLivTidoa- ttjct 'Affiacr iffrl to.

evToa Tov Tavpov avvex>i, tovtokt o' e^ricr to. eKTocr. qui Nilo flumine Libyam
ab Asia discreuerunt, quod Manilium facere uidimus uu. 601, 626 sq., 670
sq., eisdem Asiae Europaeque finis alterum flumen Tanais fuit, Polyb.
ra 37 3-5, Strab. n p. 129, vn p. 310, Scyl. 68, Dion. perieg. 14, 660 sq.,
Mel. i 8, 15, Plin. n.h. ni 3, ix 78, v 47, Mart. Cap. vi § 626. Eratosthenes apud
Strabonem l p. 65 Trepl tCov riTretpuv dicit yeyovivai iroXvv \6yov, Kal Tov<r /j.ev
ToliT iroTafioiff diaLpeiv avTacr, rw re XeiXw Kal t<2 TavaLdL, vrj(Tov<T dTrocpalvovTa<T,

Toiicr 5e to^ut lcrOfj.ol^r, Tip re fxeTa^i/ Trjcr KacnrLao' Kal Trjcr HovTLKfjcr 6a\acrcrr)(r Kal t<3

ixera^v Trj<r 'Epvdpd<r Kal tov 'EKp-cjyfLaTocr, tovtov<t 5e x^PPOvr]<TOV<r aiVacr \iyeLv
677 ad Voss. 390, at, quod idem est, LM, ac GL* tanaim Scaliger, tantam
LM cod. Venetus, tantum GL- Prop. n 30 2 tanain N, tanaim V, iantam DF,
:

de forma accusatiui dixi ad 605 scythicis Bentleius, scythicaa libri propter

circa gentes.
. . .Vib. Sequ. geogr. Lat. min. Ries. p. 151 Tanais Scythiae
Asiam, ab Europa diuidit, Hor. carm. 4 36 Scythicum amnem, ubi Por- m . . .

phyrio Tanain uidetur significare, ApoU. Sid. carm. v 479 Scythicae potor Tanai-
ticus undae orbes LM, orbem cod. Venetus, urbes G propter Scythicas quas
Bentleius nullas esse dixerat Scj^thicas urbes, eas se EUisius prolaturum minatur
es Scyl. peripl. 69, profert uero ex 68 v6\eL<T 'EWvvloa^r. nec tamen ignoro
Valerium Flaccum Colchorum urbem Scythicam appellasse v 325, sicut Scythi-
cum Phasin i 2. orbes poeta dicit r,ire'Lpovcr, ut Vergilius Aen. vn 223 sq.
quibus actus uterque Europae atque Asiae fatis concurrerit orbis et loco huius
|

simillimo Lucanus m
273-6 Tanais diuersi nomina mundi inposuit \

ripis,Asiaeque terininus idem Europae, rnediae dirimens confinia terrae,

et \
\

nunc hunc nunc illum, qua flectitur, ampliat orbem, ubi Burmannus et Hosius
inepte maluerunt alteram scripturam nunc huc nunc illuc, quasi amnis se flec-
 ASTRONOMICON IV 89

Maeotisque lacus Euxinique aspera ponti.

[aequora et extremum Propontidos Hellespontum.]
680 hanc Asiae metam posuit natura potentis.
quod superest Europa tenet, quae prima natantem
fluctibus excepitque louem taurumque resoluit,

ponere passa suos ignis, onerique iugauit.

ille puellari donauit nomine litus

685 et monumenta sui titulo sacrauit amoris.

tendo orbem terrarum uUam partem ampliare possit

in 678 679 horum
uersuum posteriorem, et IlpojirovTidoa- mensura uitiosum et ob triplicem eiusdem
soni in ponti Propontidos Hellespontum repetitionem ingratum, deleuit Scaliger,
qui putabat inquit ille auctor illius uersiculi imperfectam esse orationem,
'
'
'

quia dictum aspera ponti '. interpolationem qui nolunt agnoscere, uelut
Pingraeus ad extremumque et lacobus et extremum usque coniciens, non lenissimis
mutationibus uersiculum procudunt qualis apud hunc poetam non extat,
nuUa praeterquam post tertium trochaeum caesura distinctum. sed priorem
quoque uersum Bentleius damnauit, quod sine causa idonea factum puto.
etenim, ut ipse ultro fatetur, fuerunt qui Tanaidi Europae Asiaeque termino
Maeotim et Euxinum adiungerent, Strab. xi p. 491 wepi^x^Tat yap (tj 'Aala) (k
fxeu TTJcr ecnrepaa t<J3 TroTa/xcf ti^ TavdiSi Kal Trj MaKiOTiSt /U^XP' '''''' ^ocriropov Kal
TTJcr Tov Hii^eivov irapoKiacr TTJcr TeXevTwarjcr elcr Trjv KoXx'5a, Mel. I 15
Europa terminos habef ab oriente Tanain et Maeotida et Pontum, (etiam,
ne quid dissimulem, Hellespontum, Dion. perieg. 14-7) de Maeotis genetiuo ;

satis dixi ad 617 lacus plurali numero recte poni ostendit Strab. vn p. 308 i]
;

ffaTTpa Xi/MVT] ixepoa . Tqa 'hlanliTLOoa' to irpba dvaiv, atque ita Ennius Maeotis
. . . . .

paludes aspera ponti Silius dixit vi 359, inaniamundi Manilius i 153 et alibi,
;

caerula caeli similiaque iam Lucretius 680 hanc GL'*, om. LM, hic L- pro uar.
scr. potens Asia appellatur etiam 753 et locis a Marklando ad Stat. silu.
V 2 56 adlatis Sen. Ag. 785, Luc. ix 1002, Prisc. perieg. 951 682 resoluit,
et sarcina et desiderio liberauit 683 ponere Breiterus Fleck. annal. uol. 139
p. 851, pondere libri, condere F. lunius. pondere pro ponere libri Cic. phaen.
128, Lucr. V 914 suos ignis lacobus, suo signi GL cod. Venetus, suo sigm M
oneri GL cod. Venetus, oueri M iugauit *, iugari iam lacobus (sed idem
peruerse V enerique), iuuauit libri ponere suos ignes, deponere eam quam
ardebat, Verg. buc. iii 66 meus ignis Amyntas. oneri iugauit, iunxit ei quam
uexerat, CatuII. 64 21 tum Tkelidi pater ipse iugayidum Pelea sensit, Verg. Aen.
n 729 pariter comitique onerique timentem (Creusae et Anchisae), Stat. Theb.
I 181 sq. Sidonii nequiquam blanda iuuenci jmndera Carpathio iussus sale \

quaerere Cadmus, Man. rv 747 sq. uirgine delapsa cum fratrem ad litora uexit et \

minui defleuit onus dorsumque leziari tam lenibus remediis, una detracta,
una adiecta, una mutata
sanatur uersiculus a Scaligero Bentleioque
littera,
pro desperato amputatus 684 iUe M, illa GL litus M, luctua GL, fluctus
codd. Flor. et Bodl. et editores ante lacobum, inter quos quid Scaliger trans-
ponendo et Bentleius insuper delendo peccarint commemorare iam nihil attinet
685 sui GM, sibi cod. Venetus, sub L, sub hoc L^ amoris LM, honoris G
litus, sui amoris monumentum, titulo sacrauit. plurale monimenta pro
singulari positum est etiam i 323, v 253, Prop. rv 6 17, Sil. xin 826, xrv 212
90 M. MANILII

maxima terra uiris et fecundissima doctis

artibus : in regnum florentes oris Athenae ;

Sparta manu, Thebae diuis, et rege uel uno

princeps Pella domus, Troiani gratia belli

690 Thessalia Epirosque potens uicinaque ripis

Illyris, et Threce Martem sortita colonum,
et stupefacta suos inter Germania partus ;

Gallia per census, Hispania maxima bellis ;

687 artibus *, urbibus GL et editores, orbibus M contrario errore artes :

pro urbes scriptum est in cod. Cusano v 201. quot doctae urbes in Europa
fuerunt ? mihi quidem ex toto orbe terrarum uix quattuor innotuerunt aliud ;

est autem quod Europa Trpocr dpeTrjv dvopwv eiKpveardTTj Kal TroXiTeiuiv dicitur
Strab. n p. 126. doctas artes i 73, iv 526, hac eadem uerborum collocatione
doctis artibus 191 sq., Ouid. met. ix 743 sq.
I
regnum oris, 194 decus linguae
. .regnumque loquendi. animi
. causa exscribo ex thes. ling. Lat. ii p. 1028 18
'
Manil. iv 687 florentes oris Athenae '. sed qui lexicographum agere uolet,
ei talia accidant necesse est, uelut uirum inter paucos eruditum C. F. G. Muel-
lerum ex synt. nom. et acc. 117 discimus luu. xrv 308 sq. dolia nudi non
p. \

ardent cynici ita accepisse ut luuenalis cynicos dolia sua impotente amore
deperire negauerit 687 688 Sen. suas. ii 5 omnibus sua decora sunt : Athenae
eloquentia inclitae sunt, Thebae sacris, Sparta armis 688 thebae Scaliger
(nam edd. uett. apud Bechertum qui sint nescio), thebas libri diuis et
cod. Venetus sicut coniecerat Scaliger, diuiset LM, diuisit GL" Soph. ap.
Dicaearch. descr. Gr. 17 (Muell. geogr. Gr. min. i p. 103) Qrjpaff ... o5 677
/jLovov TiKTovaiv tti 259 ferax deorum terra, 265 sq.
evqTal Oeova, Sen. H.f.
haec quae caelifes \
25 Thebae, duorum numinum
recepit et quaefecit, Plin. n.h. iv
Liberi atque Herculis, ut uolunt, patria 689 interpunxi cuni L codice uulgo ;

illa Troiani gratia belli ad insequens Thessaliae nomen trahuntur, quo pacto scribi
debuisse gloria Bentleius sensit pella Schraderus ab lacobo progr. Lubec.
an. 1835 p. 29 memoratus, illa libri. ordo est Pella uel uno domus suae rege
ia.cta, princeps uel unus Alexander e regia stirpe Macedonum Pellae principatum
:

inter urbes dedit. Mel. n 34 Pella est inlustris : alumni efficiunt, Philippus
. . .

Graeciae domitor, Alexander etiam Asiae. ea res Troiani gratia belli dicitur,
hoc est a dis redditum praemium pro ope illo tempore Troianis lata, quibus
auxiliatam Pellam esse poeta rettuUt i 769 sq. regesque alios quos Thraecia
misit atque Asiae gentes et Magno maxima Pella
I
690 ripis si recte
traditur ablatiuus est, Illyris Epiro ripis uicina, cuius ripae Epiro uicinae
sunt, quemadmodum 579 Piscibus est Aries et sorte etfinibus haerens
dicitur iii

nulla enim terra suis ipsa ripis uicina est, neque ad ripis audiri potest Epiri.
sed melius uidetur ripa, ut Illyris adiectiuum sit, sicut Illyris ora Ouidius dixit
trist. II 225 et post eum Silius Ausonius Sidonius. ceterum illud potens non
ad solam Epiron sed ad reliquas duas terras referendum est, quae nisi cum
nota aliqua hic non commemorarentur. IUyricum armis certe potens Romani
nuper experti erant 691 threce cod. Venetus, hrece LM, thrace GL^. Hom.
II. XIII 301, Od. VIII 361 693 per census M, praecensus GL, praecensis
cod. Venetus bellis codd. Bodl. et corp. Chr. Oxon., beUi 6LM cod.
Venetus, qualis genetiuus a Manilii consuetudine abhorret nec bene illis per
 ASTRONOMICON IV 91

Italia in summa, quam rerum maxima Roma

695 inposuit terris caeloque adiungitur ipsa.
hos erit in fines orbis pontusque uocandus,
quem deus in partes et singula diuidit astra

census responderet 53 Gallias Hispaniasque, ualidissimam

Tac. hist. iii

terrarum partem. diues, Doroth. C.C.A.G. vi p. 94 59

Man. rv 793 Gallia
PaduTrXovToi' KXi>a rdXXwv, Vell. II 39 1 Galliae plane idem, quod totus . . .

terrarum orbis, in aerarium conferunt stipendium. Caes. b.c. iii 73 3 duas

Hispanias bellicosissimorum hominum, Flor. i 22 38 bellatricem illam uiris
armisque nobilem Hispaniam 694 italia G, italiam LM summa GM,
summam L ut Statius sUu. iv praef. ad fin., alterum Lucretius iii 84, luuenalis
III 79, alii. haec tria, in summa, in summam, ad summam, idem sonant, quod
quid esset ignorarunt Huetius Pincraeus Breiterus quam LM, qua G rerum
maxima Roma dicitur Verg. Aen. vii 602 sq., Sil. iii 584 sq., Claud. 1 130, Prud.
perist. IX 3, ut de lectione dubitandum non sit neque adscita Gemblacensis
scriptura coniciendum qua rerum examina Roma inposuit terris ad \

exemplar eorum quae uu. 549 sq. et 773-5 habentur. fatendum est tamen
solito neglegentius egisse poetam in hac re haud sane diligentem, cum intra
eandem periodum eadem uersus sede tam paruo interuallo maxima iteraret
695 recte et simpliciter Grattius 323 sq. de Camillis Serranisque ergo illo
ez habitu uirtutisque iyidole priscae inposuere orbi Romam caput, sicut Ouidius
|

fast. VI 360 luppiter, hanc (Romam) terris impositur^is eras, Lucanus iii 393 sq.
uirum (Caesarem) toti properans inponere mundo Fortuna, x 376 sq. Hesperii . . .

Jortuna ducis, quae sustulit illum inposuitque orbi. multo minus proprie \

Manilius locutus est, cum nihilo maiore iure Roma Italiam quam Itaha Romam
terris imposuisse dicatur. sed hunc aemulatus Valerius Flaccus mala adfecta-
tione actum inuertit i 563-5, ubi luppiter me primum regia mundo lapeti \

post bella trucis Phlegraeque labores imposuit, quae uerba Sudhausius et \

Kramerus re non intellecta corruperunt caeloque adiungitur ipsa, Rutil.

Nam. i 48-50 i7iter sidereos Roma recepta polos, exaudi, genetrix hominum \

genetrixque deorum : non procul a caelo per tua templa sumus. his autem uerbis
\

enuntiatum relatiuum ita continuatur ut oratiorelatiuipronominisobliuiscatur,

sicut ni 272-4 oras, quas rigat . Nilu^ et
\
imitatur sidera mundi, iv
. . . . .

894 sq. homines, quibus est et mundus in ipsis exemplumque dei quisque est, \

V 340-3 Ara . . , in qua deuoti

. cecidere gigantes nec prius armauit
. . . |
. . .

dextram luppiter
\
quam constitit
. . . sacerdos 696 hos corr. man. 1 G, . . .

lioc GLM orbisque et uocandusque ante corr. M, unde ehciendum non puto
pontusque orbisque, etsi quem u. 697 ad orbem potius quam ad pontum refertur
pro uocandus Dulcinius et Scahger et post eum omnes paene editores
notandus supposuerunt, donec illud posse seruari lacobus, debere Bechertus
intellexit. hos infines uocandus, sic finiendus, in quattuor maria et tres tellures
redigendus ac sub hac forma contemplandus. 697 pro et tacite Bentleius
per sequentibus lacobo et Wagerungeno, quam coniecturam uereor ut Breiterus
satis refutarit hac argumentatione, et ist zu halten ', praesertim cum 807 '

habeatur sic diuisa manet tcllus per sidera cuncta, ii 453 diuisas hominis per
sidera partes. uerum tamen, etsi alio modo in partes, alio in singula astra
orbis diuidi dicitur, idem sibi permisit Vergilius, ut uariata ui praepositionis
haec scriberet Aen. viii 385 sq., quae moenia clausis \
ferrum acuant portis
92 M. MANILII
ac sua cuique dedit tutelae regna per orbem
et proprias gentes atque urbes addidit altas,

700 in quibus adsererent praestantes sidera uires.

ac, uelut humana est signis discripta figura,

et, quamquam communis eat tutela per omne
corpus, et in proprium diuisis artubus exit
(namque Aries capiti, Taurus ceruicibus haeret,
705 bracchia sub Geminis censentur, pectora Cancro,
te scapulae, Nemeaee, uocant teque ilia, Virgo,
Libra colit clunes et Scorpius inguine regnat,
et femina Arquitenens, genua et Capricornus amauit,
cruraque defendit luuenis, uestigia Pisces),
710 sic alias ahut terras sibi uindicat astrum.

in me ezcidiumque meoruni, id est contra me ad excidium patrandum. simili

et
in datiuo casu significationis diuersitate Manilius n 538 manent illis inimica
et uicta feraium (astra), inimico erga illa animo et ab eis uicta 698 tutelae
GL^ tutela LM 699 Ptol. tetr. p. 14"- d<T 5vo roivvv ra ixiyicrra Kal KvpidraTa
/J-^pr) oiaipovfjL^vov tou 8l' diTTpovo/j.la(T TrpoyvwjTiKov, Kal TrpJ)TOv fi.ev 6vT0cr Kal
yevLKUT^pov tov Kad' d\a ^dvr] Kai x^^pacr /cai TrdXficr XapLJSavo/xevov, 5 KoXelTai
KadoXiKdv kt\. 700 adserere uires exemplo caret, neque enim idem est im-
perium aut dominationem adserere, ut nihil mirum sit edd. uett. cum cod.
sibi
Bodl. efferrent, Scaligerum exsererent, Bentleium denique exercent maluisse
coUato 454-6 membra
II in quis praeciptias toto de corpore uires
. . . exercenf \

(sidera). sed non magis usitate dicitur 746 adserit in uires pontum
701-710 ordo est ac, uelut corpus humanum signis discriptum est et eorum
'

tutela, quamquam communis per omne eat, et (hoc est etiam) in proprium
exit, sic alias aliud terras sibi uindicat astrum ', per parenthesin interpositis
uersibus 704-709 701 discripta Buechelerus mus. Rhen. an. 1858 pp. 602
sqq., descripta libri figura, denaa-, corpus, ut v 555 702 eat L", et LM,
erat G 703 exit LM cod. Venetus, extet G et corr. ex exiit pro uar. scr. L*.
in proprium exit, in suum quaeque regnum exercetur 704-709 haec ingenii
ostentandi causa poeta ex n 456-65 nouata in breuius oratione iterauit
705 Cancro dubitari potest utrum datiuus sit, qui casus ponitur n 652 sq.
cognata quadratis corpora censentur signis, an mente repetenda sit praepositio,
\

ut III 260 et locis ibi adlatis 706 nemeaee ed. quaternaria ad 6 com- m
memorata, nemeae LM, nemee G 707 colit GL^ colet LM 711-743
singularum gentium proprietates ex diuisa siderum tutela ortae describuntur,
quas Ptolemaeus tetr. ii in capite Trepl tCjv Kad' 6\a idvt} i5L(ij/j.dTCJv plerasque a
caeli regionibus repctit, adicit tamen p. 15"- /cai eK ttjit irpba Tovcr dcTipacr

KaTCL (immo Kai) to. 8w8eKaTr],a6pLa (signa) (pvaiKrjcr tuiv /fard ixipocT \r]fj.fj.dT(ov

(TvvoLKeLibcrewa ISLOTpbrrovcr av tlct evpoL (pvaeLa Trap' eKacrTOLcr. non hominum

sed eoli colores uarios ad siderum in suas cuiusque terras dominationem
refert Dionysius 1169—79 0eol . . . ^fnreda irdvTa ^l(p SLeTeKfirjpavTO \
acTrpa 5ta-
KpivavTecr, iK\ripili<TavTO 5' €Kd<TT(p \
fjLolpav ix^'-" rrbvTOLO Kai rjirelpoLO ^adelr/a" \
tQi
 ASTRONOMICON IV 93

idcirco in uarias leges uariasque figuras

dispositum genus est hominum, proprioque colore

formantur gentes, sociataque iura per artus
materiamque parem priuato foedere signant.
715 flaua per ingentes surgit Germania partus,
Gallia uicino minus est infecta rubore,

asperior solidos Hispania contrahit artus.

pa. Kal dWolrjv pvc/xov <f)6cnv AXax' eKdarr}' | 7] fxiv yb.p Xeu/c^ t€ Koi dpyLvdeatra
T^rvKTai, I
19 5^ KfXaivoT^prj, \dxe /J.op(f>7]v, &X\r) 5' 'Acxffvpirja
7]
0' dpi<^OTipo>v |

ivaXiyKirj 8.v6ei. p.ikTov, fiXXat 5' dXXotat 711 uarias leges GL', uarla elegea
\

LM 713 interpunxit Regiomontanus. sociata iura per artus, naturam

corporibus humanis communem 715-717 similis locus in Calp. decl.
2 sic distinguendus est sua cuique genti etiani facies manet. rutili sunt
:

Germaniae uultus et flaua proceritas ; Hispaniae (interciderunt non . . .

nulla) non eodem omnes colore tinguntur. sequitur paulo post illic effu-
:

siora corpora, illic collectiora nascuntur 715 Tac. Germ. 4 2 habitua

. .corporum
. idem omnibus,
. . . rutilae comae, magna corpora . . .

716 Gallos dilutiore fuco infecit rubor flauo Germanorum colori uicinus.
incerta et utrumque complectenti ruboris appellatione, quam in capillo pUisque
usurparunt Martialis xn 54 1 crine ruber et Catullus 67 46 rubra supercilia,
colorem significat flauo siue ^avdip finitimum quem proprio uocabulo Graeci
nvppdv, Latini rutilum nominabant, C.G.L. in 253 14 sq. ^avdbcr flauus, irvppdff
rutilus. Gell. 11 26 5 rufus color inquit Fauorinus a rubore quidem appellatus
est, sed, cum aliter rubeat ignis, aliter sanguis, aliter ostrum, aliter crocum, aliter

aurum, has singulas rufi uarietates Latina oratio singulis propriisque uocabuUa
non demonstrat omniaque ista significat una ruboris appellatione contra ;

Fronto ibid. 8 flauus

rutilus appellationes sunt rufi coloris.
. . . et . . .

rutilum flauo quam sit uicinum et quid intersit docet Galenus irepl Kpicreoiv
lib. I, Kuehn. med. Gr. IX pp. 599 sq., eyyvTaTW rrjv (pvsLv ecrri rb irvppbv x/x^M*

T(p ^av6(p' Siacpipei 5' dXX^Xwj' ry rb fih XevKbrepov eTvat, rb 5i cmXirvdrepov . . .

rb irvppbv rov ^av6ov XevKbrepov rjTTOv \evKbv icm rb ^avdbv rov rrvppov.. . .

hac colorum uicinitate factum est ut Germani et Galli utrique modo flaui
modo rutili appellentur atque adeo idem homo simul flauus et rutilus, Luc. x
129-31 pars tam flauos gerit altera crines ut nullis Caesar Rheni se dicat \

in aruis tam rutilas uidisse comas (Germanorum), Sil. rv 200-3 flauam

\
. . .

caesariem crinemque .rutilum sub uertice nodum (Galli),

. . auro certantem et

Auson. 393 44 sq. (Peip. p. 246) crinem flauus niueusque lacertos caesariem |

rutilam per candida colla refundis, Q. Seren. 52 ad rutilam speciem nigros

flauescere crines, Seru. Aen. iv 698 in Catone legitur de matronarum crinibus
'
flauo cinere unctitabant ut rutilae essent' quamquam Galenus rectius ;

rutilos Germanos quam flauos uocari contendit Sialr. vy. Kuehn. med. Gr.
XV p. 185, ubi postquam roiiff irvppo^cr et rovcr irXriffid^ovTacx avrolff Kara Tr\v
xpoidv oDff ^avdovff ovofxd^ovffi commemorauit, sic pergit XP'^/'^^''*" ^^ eviore rotff
ovbfiaffiv ovK aKpi^wff Ivloi rwv ^i/3Xia ypaipdvTLov . . . 6voiJ.d^ovffL rovff Tep/jLavovff

^avdovff, Kairot. ye o^k ovraff ^av6ovff, edv aKpL^Qff riff ediXr) KaXetv, dWd rrvppoijff.

Ed. Muellerus de Posid. Man. auct. 26 attulit Strab. vn p. p. 290 Tepfj.avol . . .

fiLKpbv i^aWdrrovTeff rov KeXrLKOv <pv\ov rw re v\eovafffiLp rrjff dypLbrrjroff /cai

94 M. MANILII

Martia Romanis urbis pater induit ora

Gradiuumque Venus miscens bene temperat artus,
720 perque coloratas subtilis Graecia gentes

gymnasium praefert uultu fortisque palaestras,

et Syriam produnt torti per tempora crines.

Aethiopes maculant orbem tenebrisque figurant

perfusas hominum gentes ; minus India tostos

ToO fjifyedova Kal 718 romanis L et ex corr. M, romanus

rrja ^avdbriqToa
M, romanaa G et L man.
urbis LM, orbis L-, urbes G.
rec. in Bent-
leius contulit luu. ii 126-8 o pater urbis, unde nefas tantum Latiis \

pastoribus ? unde haec tetigit, Gradiue, tuos urtica nepotes ? ceterum utro-
|

bique patrem urbis non ut Bentleius Martem sed Romulum intellego,

quem ita alii Ouid. fast. iii 72 aeternae
appellarunt, pater urbis, Prop. . . .

IV 10 17 uirtutumque parens, Liu. i 16 3 regem parentemque urbis

urbis
Romanae, 6 parens huius urbis 719 uenus Bentleius, genus GLM cod.
Venetus, om. Bodl., suwn Flor. atque ita edd. uett. et Scaliger, genus
primus Bechertus. absurde post commemorata Martia Romanis induta ora
genus eorum Gradiuum miscere dicitur, quae mixtura nulla est, cum Marte
Martis. hoc cum sensisset Bentleius et miscendi temperandique uerba alteriua
Romanorum originis mentionem flagitare, Aeneadum genetricem in antiquum
contubernium reduxit conlato Mart. v 7 6 sumus Martis turba, sed et Veneris,
cui loco adicio Rutil. Nam. i 67-70 auctores generis Venerem Martemque
fatemur, Aeneadum matrem Romulidumque patrem : mitigat armatos uictrix
\ \

clementia uires, conuenit in mores numen utrumque tuos. raro et lexicis

|

ignoto uerbi usu miscere Gradiuum dicitur quae se ei admiscet ita Ouidius :

trist. IV 10 93 sq. iam mihi canities uenerat antiquas miscueratque comas

. . .

et Columella x 261 sq. rosa praestat honores caelitibus templisque Sabaeum \

miscet odorem., quem uersum iniuria temptaui in Classical Review an.

1906 p. 40 720 721 Quint. inst. vin prooem. 19 corpora exerciiatione . . .

firmata ex isdem his speciem accipiunt, ex quibus uires, nnmque et colorata et

adstricta et lacertis expressa sunt 721 uultu fortes GL^, uultus ortis (ortus
M ante corr.) LM 722 et syriam GL, cisyram M, idem 750 e sirae pro et
syriae. Syriam produnt torti crines, moret. 32 sq. Afra genus, tota patriam
testante figura, torta co^nam labroque tumens et fusca colore, quibus locis
\

haud scio an tertius accedere debeat Prop. ii 25 43 sq., quos uersus in Joumal
of Philology uol. xxi pp. 153 sq. sic constitui, uidistis patriam (quandam FDV,
quadam N) Argiuas (Argiua libri) prodente (FDV, prodire N) figura, uidistis \

nostras : utraque forma rapit 723 orbem codd. Flor. et Bodl., urbem GLM,
hoc est Ellisio interprete Romam ea scilicet Aethiopum sedes erat
:

figurant ut v 422 (delphinus) sinibus uires sumit fluctumque figurat, id eat

repraesentat. Aethiopes imaginem exprimunt gentium non solis luce sed
noctis caligine perfusarum. Val. Max. vin 11 ext. 1 obscurato repente sole
inusitatis perfusae tenebris Athenae, Petr. ap. Ter. Maur. 2495 sq. tinctus
colore noctis manu puer loquaci, Appul. flor. 6 Indis
|
sitis ad nascentem . . .

diem tamen in corpore color noctis est, Gell. xix 7 6 (Laeuius) appellauit . . .

Memnonem nocticolorem, Isid. orig. xrx 23 7 Mauros habet taetra nox corporum
724 tostos *, tostis GLM cod. Venetus, tostas codd. Flor. et Bodl. et editore»
 ASTRONOMICON IV 95

725 progenerat mediumque facit moderata tenorem ;

iam propior tellusque natans Aegyptia Nilo

lenius inriguis infuscat corpora campis.

plerique, quod nec per se bonum est, cum gente-smodo commemoratae imagi-
nariae sint, non Aethiopicae, et minus facili fit mutatione. nempe semel
scripta quam bis scriptam oportuit syllaba restabat tos, quod cum aliquo modo
supplendum ablatiuum subiecit illud minus. inepte Ellisius tosti, quasi
esset,
Indos Aethiopibus pauciores esse poeta dicat. sed paene irascor mihi qui
traditam lectionem non feram, tam facilem illam et expeditam ut non minus
tres interpretationes longe inter se diuersas recipiat, ex quibus optionem facio
lectori eam quae maxime placeat eligendi. igitur Scaliger India progenerat '

homines non tostos, ut Aethiopas, sed minus tostis ', lacobus India tostis '

moderata tenorem facit ', Breiterus progenerat India (gentes) minus tostis
'

(hominibus) '. ceterum uide Strab. n p. 103 roi)<r 'li/dova tCiv Xl$i6iruv 5ia<pip€iv
Twv iv Ai^vri, evepv€crT€pov(r yap elvat, Kai rjTTOv 'i\j/€<r6ai t§ ^rjpacia toO Trepiexoi^TOcr,
Plin. n.h. vi 70 a Gange uersa ad meridiem plaga tinguntur sole populi,
iam quidem infecti, nondum tamen Aethiopum modo exusti 725 medium,
opinor, inter Aethiopas et, qui nondum commemorati sunt, Aegyptios neque ;

enim inter Aethiopas Romanosque colore medius erat Mauro obscurior Indus
quem dicit luuenalis xi 125. magis miror moderatam appellari talium hominum
altricem terram, quod epitheton multo melius Aegypto conuenit non iam torrenti
corpora sed tantummodo infuscanti 726 propior GL', propor L, proprior M
que particulam qui semel aut iterum, ut ad i 11 adnotaui, secundo loco
posuit poeta ut hoc uersu et i 847 ad tertium reiecerit non est ueri simile,
meliusque lacobus hunc ordinem esse ait, iam propior natansque Nilo, dx6
KOLvov collocato telluris nomine. hoc ex raro illius figurae genere est, quo
substantiuum ad duo adiectiua pertinens secundo demum adiungitur eique
praemittitur, ut Hor. serm. i 6 101 sq. ducendus et unus et comes alter (si \

tamen substantiuum est comes), Lucr. ii 860 fragosa putri, caua corpore raro,
Ouid. met. 1 98 non tuba derecti, non aeris cornuajlexi, iii 218 et niueis Leucon et
uillis Asbolus atris, Stat. Theb. ix 324 nu7ic hoc nunc margine ab illo paulo ;

frequentius duorum genetiuorum medium nomen ponitur, uelut Ouid. her.

II 70 tauri mixtaque forma uiri, Prop. ii 26 23 si Cambysae redeant et flumina

Croesi, Luc. in 274 sq. Asiaeque et terminus idem Europae, Val. Fl. I 103 \

quibus aruorum studiumque insontis aratri, Colum. x 155 Phrixi nec portitor
Helles. Manilius ii 325 sq. sin summa prioris et pars confertur subiuncti prima
\

et IV 224 nunc hominum, nunc bella gerunt uiolenta ferarum, sed ita ut uerbum
quoque dirb KOivov posuerit 727 lenlus codd. Flor. et Bodl., linius GL,
imnis M irrlguis GL', irriginis L, uirginis M Achillea Tatius in 9 de
latronibus Aegyptiis /xeXavea . . . ttjv xpoiav, ov Kara. t7)v tQv 'IvdCiv ttjv dKpaTov,
dXX' 0^00- Slv 7^^/01X0 p66o<x kidio^ ne nunc quidem abicio quam anno 1903
proposui coniecturam, hos uersus sic a poeta profectos esse ;

minus India tostos

725 progenerat ; |
tellusque natans Aegyptia NUo 726
727 lenius inriguis infuscat corpora campis 727
726 iam propior |
mediumque facit moderata tenorem. 725
ita medium nonsecus ac propior ad Romanos spectat et aptum fit moderata.
a priore que ad alterum delapso totus ueraus 727 cum duobus dimidiis
librario
omitti potuerunt et in marginibus membratim adscripti confuso uerborum
96 M. MANILII

Phoebus harenosis Afrorum puluere terris

exsiccat populos, et Mauritania nomen

730 oris habet titulumque suo fert ipsa colore.

adde sonos totidem uocum, totidem insere linguas

et mores pro sorte pares ritusque locorum ;

adde genus proprium simili sub semine frugum

et Cererem uaria redeuntem messe per urbes
735 nec paribus siliquas referentem uiribus omnis,
nec te, Bacche, pari donantem munere terras
atque alias aliis fundentem collibus uuas.

ordine in textum reponi 728 phoebus Bentleius, poenus LM, paenus G :

Verg. Aen. vn
773 pro Phoebigenam maior pars codicum Poenigenam. Phoebus
Afrorum populos puluere exsiccat in harenosis terris 729 mauretanea LM,
mauritanea 6L* Isid. orig. xrv 5 10 Mauretania uocata a colore populorum,
Oraeci enim nigrum fiavpov uocant 731 732 om. GL cod. Venetus propter
duplex adde 731 totidem quot gentes sunt. Vitr. vi 1 5 sonus uocis in
generibus gentium dispares et uarias habet qualitates 732 recte Breiterus
pro sorte locorum coniunxit. mores ritusque pro sorte locorum pares, conuenientes
locis quae singulae gentes sortitae sunt. Ter. Maur. 301 pro statu rerum
domare lineam fandi parem ; uide quae ad n 938 adnotaui. Ptol. tetr. p. 15"-
iTnriKoi TLve<T ixaWov Sia t6 Trj(7 xthpau TreOLvbv, Kal vavTiKol dia, tt]v ttjo 6a\aTTri<T

(yyvTTjTa, Kal rjixfpoi oid ttjv tt^ct xtipacr evdrjvlav 733—740 Ed. Muellerus de
Posid. Man. auct. p. 29 contulit Liu. xxxvni 17 10 infrugibus pecudibusque non
tantum semina ad seruandam indolem ualent quantum terrae proprietas caelique, sub
guo aluntur, mutat et Vitr. viii 3 12 sq. haec a terrae proprietate perficiuniur, . . .

uti eiiam infructibus uideiur. si enim radices arborum aut uitium aut reliquorum

seminum non ex terrae proprietatibus sucum capiendo ederent fructus, uno genere
essent in omnibus locis et regionibus omnium sapores. sed animaduertimus . . .

locis pluribus innumerabili multitudine genera uini uirtutesque procreari quod . . .

si terra generibus umorum non essei dissimilis ei disparata, non tantum in Syria
et Arabia in harundinibus et iuncis herbisque omnibus essent odores . sed . .

in omni ierra regionibus eodem genere omnia procreareniur .... etiam in pecoribus
et armentis haec non ita similiter ejficerentur nisi etc. 733 simili sub semine,
quamuis earum semen simile sit, i 147 sq. facies quacumque tamen sub origine
rerum conuenit\
734 Cererem latiore quam solet significatione positum
esse ostendit siliquas. ne urbes quidem, quod a superioribus cum cod. Bodl.
in orbem mutatum Bentleius reuocauit, magis restricte accipiendum est quam
V 200 sq. catulos nutrire sagacis et genus a proauis, mores numerare per urbes, I

ubi significantur canes a regionibus appellati Lacones, Molossi, Vmbri, Hyrcani

simiiiter Graecos poetas locutos esse adnotat Strabo vra p. 356 Tivea- 8i . . .

(fiafflv , ^Trjcrixopov
. . Ka\uv ttoXiv ttjv ^'^pa»' nr<rai' \eyofj.iv7]v uia 6 iTOiriTriU
. . . ,

T7)j' A.ia^ov MdKapoa irb\iv. 'Evpinibrja d' ev"lu]vi Eii/Sot' 'AdiqvaLff eari tlct yeiruv '

irb\L<T '
Kal ev 'Taoafj.dvOvL '
ot yy\v 'ixova' Ev^oida, irpbax^pov irb^Lv ', 2o(poK\rj(r

d' iv Mvtrotff '

'A(Tla /u^v ij avniraaa K\ri^eTaL, ^lve, \
iTb\La Si 'Mvauv Mi/aia
irpoaT^opoa' 736 nec te . . . pari donantem munere, et te munere non pari
 ASTRONOMICON IV 97

cinnama nec totis passim nascentia campis ;

diuersas pecudum facies propriasque ferarum

740 et duplici clausos elephantas carcere terrae.

quot partes orbis, totidem sub partibus orbes,

ut certis discripta nitent regionibus astra
perfunduntque suo subiectas aere gentes.
Laniger in medio sortitus sidera mundo,

donantem, uide ad n 41 adnotata 738 cinnama nec totis, et cinnama non

totis. contraria atque in u. 736 ratione coniunctio non suo loco sed
iuxta eam uocem jjonitur ad quam pertinet negatio, ut Luc. vra 303
spicula nec solo spargunt fidentia ferro, Val. FI. vra 225 incipit Idaliae
numen nec spernere diuae (et incipit non spemere) 739 diuersas pro loco-
rum diuersitate, singulis locis proprias 740 clausos codd. Flor. et Bodl.,
causas GLM elepliantas M, elephantum GL Isid. orig. xn 2 16 apud
solam Africam et Indiam elephanti prius nascebantur, nunc sola eos India
gignit, Arist. de cael. n p. 298^ 9-15 oio tovj vTroXafi^dvovTaa- avvdTrTeiv tov
irepl rdtr 'Hpa/cXetoi/cr ffTrjXaff tSttov tw irepi ttjv 'IvdLKrjv . . . fxrj \iav vwoXaiJL^dveiv
&Tn(XTa 8oKe?v' \eyovcn 5e TeK/iaipofievoL Kai toict eXicpaatv, otl irepl dfjL<poT€pova

Toiia Toirova tov(T eaxo-T^vovTaa to yivoa avrQv iaTLv, ua tQv eaxaTWV oid t6
cvvdTrTeLv dXXjyXotcr tovto ireirovObTujv 741 sub partibus, sub partium nomine
«t specie, quem praepositionis usum exemplis illustraui ]ib. i praef. p. Ixxi.
nulla pars orbis est quin tam sua sit et a reliquis diuersa ut sola per se
pro toto aliquo terrarum orbe haberi mereatur 742 ut Bentleius, et
libri. astra certis regionibus discripta esse non his demum uersihus sed
iam 696-710 edocti sumus : illud nunc dicitur, ex astrorum discriptione duci
quae modo commemoratae sunt regionum proprietates. Ptol. tetr. p. 15
Td(r Kad^ S\a 'idvrj dewpovfi.ivao' wa iirLirav ffwfxariKda Te Kal rj6iKdff i5ioTpoTrLaff,
•oiiK dWoTpiaa Tvyxavovaaff rrjff twv ffvvLjiKeiufiivwv dffripwv re Kal dcooe-

KaTrffioplw (signorum) ipvffiKrjff TrepiffTdffeuff discripta LM, descripta GL^

regionibus Scaliger, recionibus M Scaligero ignotus, rationibus GL. '
error
a ueteri scriptura recionibus '
Scaliger ; at Stoeberus '
librorum scriptura . . .

rationibus, non autem recionibus, quem errorem Scaliger finxit emendandi

causa 743 aere Bentleius, aequore GLM, aethere cod. Flor.,
'
quod in aequore
abiit II 447 et passim. minus saepe aer et aequor in codicibus permutantur,
ut Ouid. ex Pont. iii 2 63, trist. n 149, i 8 35 cunctane in aequoreos abierunt
irrita uentos, ubi cum requiratur commune uentorum epitheton aerios conieci
in Joumal of Philology uol. xxv p. 245, sicut CatuU. 64 142 habetur aerii . . .

uenti sed rectius aere gentes quam aethere perfundi dicuntur, et astrorum
;

aera Manilius commemorauit ii 356 sq. propius terras accedit uisus eorum aera- \

que infectum nostras demittit ad auras, etiam rv 483 et 499 744-817 de

loco qui uarie apud Graecos perhibetur, al xwpa' ffvvotKeLotjfjLevaL Tolff i/3' foiotoia

(Ludw. Maxim. p. 112), ai ffvvQLKeLwffeiff tQv dwSeKaTrjfjLopluv irpbff to. Kard fiipoa
idvr) (Ptol. tetr. p. 19), Trepl KXLfLdruiv tQ>v dvaKeifjLivwv evl iKdffTU) fwSiaj (C.C.A.G.
v iii p. 131) woLd TLva twv 67ri 717(7 KXifxaTuv vrrb iroiii) ^ijiSitp TiraKraL TeXelv (Lyd.
ostent. p. 158), dissemi in praefatione 744 sortitus Scaliger, sortitur libri
post hunc uersum talis fere inserendus est, qua tenet obliquo curreniem
limite Phoebum uel lance ubi sol aequa pensat noctemque diemque, ut sit quo
 98 M. MANILII

744a lance uhi sol aequa pensat noctemque dienique

745 Cancrum inter gelidumque Capmm per tempora ueris,

adserit in uires pontum quem uicerat ipse,

uirgine delapsa cum fratrem ad litora uexit
et minui defleuit onus dorsumque leuari.

illum etiam uenerata colit uicina Propontis

750 et Syriae gentes et laxo Persis amictu
uestibus ipsa suis haerens Nilusque tumescens

referantur per tempora ueris, neque enim uere tantum Aries sed toto anno
illa

medium mimdum, hoc est aequatorem, obtinet. quamquam fortasse uersu

745 medio exciderunt quae desunt. i 575—8 (circulus aequinoctialis) in media
mundi regione locatus . . . qua lumine Phoebus conponit paribus numeris \

noctemque diemque \
ueris et autumni currens per tempora mixta, cum medium \

aequali distinguit limite caelum, m 646 sq. Aries Phoebum repetentem sidera
Cancri j
inter principium reditus finemque coercet 745 caprum addidit
Bentleius, quod per Vj" notam scriptum fuerit in uersu longiore. Capro pro-
Capricomo positum est n 179, ubi plura exempla attuli quae in thes. ling. Lat.
desiderantur. Nonn. Dion. n 658 et xxxvm 285 'KapKivov dvTiKfXevdov dOaXweocr
7*

AiyoKepijocT ueris Voss. 18 et Bentleio, uerxis GLM, hoc est uexis, ut Liu.
XXVI 20 11 maxritimo pro maritimo, Val. Fl. iv 362 caraxe pro carae, Man. v 218
proximas (pximas) pro primas quamquam Postgatius silu. Man. p. 58 in x ;

littera Capricomi notam huc traiectam agnoscit 746 adserit M, arserit GL.
adserit in uires non minus singulare est quam quod uersu 700 habetur pontum
eum quem uicerat, Hellespontum ipse L^M, ipsa GL cod. Venetus
748 minui GL^, minuti LM 750 et siriae L^, et sirae G, e sirae LM. Ptol.
tetr. ed. 1553 p. 73 (desunt haec in ed. 1535) YipiQ KoiXr] ^vpia, naXaiaTlvr), . . .

'Idov/iaia, 'lovdaia, Vett. Val. p. 6 14—6 Kpi(^ dpciXTepd Xvpia KoiXr; Kal ol . . .

ffvvfxeicr TOTToi, Hipparch. ap. Heph. Theb. I 1 p. 47 23 sq. KaTd ttjv pdxiv Kal

KoiXiav Zvpia (nisi forte ^ovcria scribendum est ut Val. p. 6 18)

. . . gentea
M, gentis GL Persis. Paul. Alex. B 2 irpocnraOsl ... 6 /uev Kpioj t^ UepaiSi,
Vett. Val. l.I. Kpi(^ 8e^id U.epcri(r, Hipparch. ap. Heph. 1.1. /caTa Trjv pdxcv Kal
. . .

KoiXiav Ilep(Ti(T. Persida dicit quae proprie ita appeUatur terram circa
Persepolin et Pasargadas iacentem, Susa enim Piscibus subiecta sunt u. 804
'
ob lanificium, quia Uli genti longae uestes '
Scahger. laxo amictu significatur
Kavdva- uel sarabarae. Ptol. tetr. p. 17"- oi evravda (^v t-q Uepcr^.Kri) aTo\al(T fi^v
dvdrjpalcT xpwi^rat, KaTaKaX^irrovTecr eavroicT oXovcr TrXrjv toO CT-qdov^r, Xen. Cjrr. vm
1 40, Amm. xxm
6 84, Isid. orig. xix 23 1 sq., Luc.
Marc. 367 sq. illic (apud vm
orientem) et laxas uestes et fluxa uirorum uelamenta uides, lust. xli 1 4 uestis \

. Medis perlucida ac fluida, Appul. flor. 6 fluxos uestium Arsacidas, Priap.

. .

46 5 Medis laxior Indicisue bracis 751 haerevs, praepedita, ut Luc. ix 486

sq. uix tollere miles membraualet multo congestu pulueris haerens.
\
dico propter
Pingraeum et Breiterum, qui quos Manilius laxo amictu usos tradit artis
uestimentis constrictos fingunt. Herodianus hist. iv 11 6 de Parthis to de
\onr6v TrXTJdoo' eKdwTeTO twv ^ap^dpcov oiiTe rova 'iinrova exovTUJv ovre 5po/x(f> . . .

XpvaaaOai Svvanivoiv Trpba <pvyr\v, efXTroSt,^ovaria avToia TTJa irepi roZa iroal x<*woi'

iadrJToa, 15 3 rrpoa re to cfivyelv ^ SiQ^ai, el S^oi, virb Trja irepl rola aKikeaiv
iadrjToa x"'^"'^''' Traprj^jjprj/t.ivrja ^fj.TroSi^ovTaL tumescens L"M, tumescent 6L
 ASTRONOMICON IV 99

in Cancrum et tellus Aegypti iussa natare.

Taurus habet Scythiae montis Asiamque potentem
et moUes Arabas, siluarum ditia regna.

755 Euxinus Scythicos pontus sinuatus in arcus

sub Geminis te, Phoebe, colit ; uos Thracia, fratres,

752 »71 Cancrum, aduersus Cancri ardorem solstitialem. ni 634-6 Nilus-

que tumescit in arua. hic rerum status est, Cancri cum sidere Phoebus
\
|

solstitium facit, Luc. x 229-35 nec tumet hibernus, cum longe sole remoto \

officiis caret unda suis : temperiem caelo mediis aesta-

dare iussus iniquo \

tibus exit \
sub torrente plaga, neu ignis Nilus adest mundo
terras dissipet \

contraque incensa Leonis ora tumet Cancroque suam torrente Suenen in-
\ \

ploratus adest, Plin. n.h. v 57 incipit crescere (Nilus) luna noua, quae-
cumque post solstitium est, sensim modiceque Gancrum sole transeunte, abun-
dantissime autem Leonem. aliter dicitur Lucr. vi 712 Nilus in aestatem
crescit, hoc est quotiens aestas redit ; plane autem diuersum est Luc. x 287 sq.
medio consurgis ab aze ausus in ardentem ripas attollere Cancrum de fonte
\

Nili in zonam torridam erumpente Aegypti. Vett. Val. p. 6 19 Kpty . . .

oiriadLa AtyvTTToa: Dorotheo auctore ap. Heph. i 1 p. 47 Arieti subiecta est

'Appa^iTj yelTuv xdovbcr AlyiirToi.o, id est 'Apa^ia ri npbcr AlyvTTTov, Aegypti regio
quae inter Nilum et sinum Arabicum iacet, sed ibid. p. 49 ev^djXoio Ka\bv
iridov Aiy6nToto Tauro 753 Seythiae. Tauri rd irpba- t^ "Evibxv Se^ia T^Kvdia
Valens ap. Ludw. Maxim. p. 114 1 et TLv^a ap. Heph. i 1 p. 49 16
Asiam. Ptol. tetr. p. 17 oi irepl to. TrapdXia TTJa Mt/cpacr 'Aaiacr
. . . ro; Taiipi^ . . .

. . avvoiKeLovvTai
. 754 Arabas. Doroth. ap. Heph. i 1 p. 49 d-qpl (Tavpui) . . .

viriaTpuTaL 'Appa^i-q, Vett. Val. p. 7 20 sq. rd dpLaTepa 'Apa^ia Kal ot irepL^

. . .

TOTToi Verg. georg. n 136 Medorum siluae ditissima terra {regna ex corr.), M
quae uerba Manilium eodem quo Reiskius modo accepisse apparet
755 euxinus GL^, euxinius L. enxinius ut uidetur M. Heph. Theb. i 1 p. 51 1
ToO voriov (Al5v/xiijv) virb rbv yXovTov IIo^Toa-, C.C.A.G. VHi iii p. 190 3 sq.
vTTOTeTaKTai avTLp (toj i^ySioj) Uovtov fiepoa ev Tola oe^LoTa, dpLaTepola 17 'Ivolkt]
Scythicos sinuatus in arcus. Val. Fl. iv 727 sq. (Pontus) Scythicum specie
sinuatus in arcum, Ouid. met. XIV 51 gurges curuos sinuatus in arcus, Verg. Aen.
m 533 portus curuatus in arcuni, ubi Seruius in arcus similitudinem
. . . . . .

aic de Ponto Sallustius, unde hic tulit colorem, speciem efficit Scythici arcus '
'

(frag. hist. in 63 Maurenbr.). comparationem uulgo frequentatam, uelut

Mel. i 102, Plin. n.h. rv 76 et 86, Dion. perieg. 156-62, anon. compend. geogr.
Gr. min. Muell. n p. 509, Amm. Marc. xxn 8 10 et 20 et 37, diligenter explicat
Strabo 11 p. 125 756 colit GL^ colet LM cod. Venetus, ut 707 Geminos
colendo Pontus Phoebum colit, quem Geminorum tutelam esse eique signo
adiectum numen didicimus n 433—47, ubi 439 sq. tueiur formosos Phoebus \

Geminos. deus arquitenens in causa esse fingitur cur arcuatae formae mare
Geminis adsignetur, quemadmodum Capricorni artes a tutela sua Vesta repe-
tuntur IV 243 sq. Vesta tuos, Capricorne, fouet penetralibua ignes : hinc artes |

studiumque trahis. sub praepositionis usum similem habent Ouid. trist. i 7

17 sq. cremasse suum fertur sub stipite natum \
Thestias et Manilii loci lib. i

p. Ixxi collati. Scaliger quidem et Huetius, quibus ceteri assentiri uidentur,

alterum Geminorum Phoebum interpretantur, quos Varro r.r. n 1 7 aliique
a Thielio antik. Himmelsbild. p. 68, 1. Moellero stud. Man. p. 18, BoUio sphaer.
100 M. MANILII

ultimus et sola uos trawans colit Indica Ganges.

ardent Aethiopes Cancro, cui plurimus ignis ;

hoc color ipse docet. Phrygia, Nemeaee, potiris

pp. 122-8 commemorati ApoUinem Herculem esse uolebant

et hunc autem ;

Jratris Ganges subiectus sit. uerum neque

nomine significari putant, cui
eiusdem erat poetae Apollinem et praeficere Geminis et alterum ex eis facere,
neque Manilius Hipparchi et Aegyptiorum exemplo signa K-ara ixipoff diuisa
terrae regionibus attribuit, ne Pisces quidem pariter geminos et longius inter
se distantes uos thracia *, thracia [post Thracia fratrem) iam Heringa
obs. crit. p. 75, bost hrachia M, post brachia GL fratres *, fratris libri
Vett. Val. p. 8 19-21 ^cm o^ Ai5vfj.oi.a viroTeTayfiiva KXifxaTa rdSe* ffTrjdocr . . .

. . OpqiKT],
. Heph. Theb. I 1 p. 50 30 sq. ti^ fiiv ^opdifi Aioiixwv inroKeLrai . . .

Trapd Tr}v x«'pa QpaKTj. de Thraciae nomine dixi ad 1 769. neuter Geminorum post
alterius bracchia positus est, his enim coniuncta manent alterno bracchia nexu n
164 neque magis aut Pontus aut Ganges
; 757 sola uos tranans colit indica
ganges * ( =solduos trans colit indica cancer), aolidos ganges et transcolit india
cancer libri. et numerorum causa insertum est, quos rursus pessumdedit medio
uersui illatum quod recte margini adscriptum erat ganges. nare amnis dicitur
Hor. carm, iii 17 7 sq. innantem Maricae litoribus Lirim; fortasse tanti
\
. . .

est adicere Cic. pro Balb. 13 sola terrarum ultimarum et Ouid. met. iv 21 decolor
extremo qua tinguitur India Gange. non sustineo,
priorum mutationes referre
adeo omnes aut uiolentae aut peruersae sunt, uelut quod Regiomontano auctore
multi dederunt coUt India Cancrum de insequenti uersu securi illud non debeo :

reticere, iam Rossbergium Fleck. annal. uol. 139 p. 712 in illo cancer aliquem
eius quod est Ganges casum agnouisse, quamuis absurde ipse scripserit colit
India Gangen, proinde quasi Ganges sidus sit inter Geminos Cancrumque
collocatum Vett. Val. p. 8 19 sq. ALOvfj.oia vTroTeTayfjiiva K\ifiaTa. . . ifjLTrpdadia

'IvSiKT] Kai ot avvexfLcr tSttol, Heph. Theb. I 1 p. 51 1 sq. tov votIov (ALdufiujv) . . .

KaTCL TT]v K0pv<l>7]v 'IvdLKr], C.C.A.G. VIII iii p. 190 3 sq. viroTiTaKTaL . . . dpLcrTepoicr

7] 758 Dorotheus ap. Heph. i 1 p.

'IvdLKrj tl^ 8' virb 52 12
Al0i6Tro)v K^Lfxa . . .

9 7 sq. ^^tl ry Kap/ctvy vrroTeTayfiiva

Ke^TaL, Vett. Val. p. 6rri(r0La AldLorria . . .

nihil ad Aethiopas pertinere quod sole Cancrum tenente nostris regionibus

aestas sit recte adnotauit Fayus 759 nemeaee ed. quatemaria, nemeae L,
nemee GM Phrygia. Doroth. ap. 54 5 tw 5' vrr6KeLTaL
Heph. i 1 p. . . .

'^pvyiri, Vett. Val. p. 10 8 e;/ toIc fiiaoLC ^pvyia, Heph. p. 54 9 rrpbcr ttj ovpS.

^pvyia potlris L^, potiri GLM. Seruius Aen. m

56 hoc uerbum de his est quae
permiscent coniugationes ; cum enim sit tertiae coniugationis, infinitum modum
a quarta facit, ut potiri '
unde plerique decipiuntur, ut ^'potiris dicant.
'
,
'

contra Phocas G.L.K. v p. 438 sunt quaedam deponentia incertae coniugationis,

haec sola, 'orior^ 'potior\ nam in secunda persona numeri singularis
tertiae productae sunt, hoc est quartae coniugationis, et in praesenti tempore
infiniti modi ; 'oriris' enim et 'potiris'' et item oriri' et 'potiri' dicimus,
'

reliqua ad exemplum tertiae correptae declinantur, quocum de potiris f orma f aciunt

Probus ibid. rv p. 182 et Priscianus n p. 84. eam exhibent Symmachi codices
ep. i 18 potiris merito summa iudicia, tertiae coniugationis figura nusquam
reperitur; et facile intellegitur quare, cum oreris dicerent (quod Ouid. met.
X 166 metro comprobatur, repudiatur oriris Varr. ap. Non. p. 351), poteris
tamen a potiendo flectere noluerint. Breiterus et hic potiri et uersu insequenti
cum lacobo interpretatus ferocis retinuit, ut ordo esset ferocis potiri Phrygia
 ASTRONOMICON IV 101

760 Idaeae matris famulus regnoque feroci

Cappadocum Armeniaeque iugis ; Bithynia diues
te colit et Macetum tellus, quae uicerat orbem.
Virgine sub casta felix terraque marique
est Rhodos, hospitium recturi principis orbem,
765 tumque domus uere Solis, cui tota sacrata est,

cum caperet lumen magni sub Caesare mundi

regnoque sed neque ferociendi uerbum neque inde suspensus infinitiuus satis
;

caute Manilio adscribitur 760 Idaeae matris famulos Ciceronis uerba sunt
de legg. II 22 famulus Dianae sus Calydonius dicitur Ouid. met. vin 272
;

regnoque feroci Bentleius, regnique ferocis (GL^ feroces LM) libri propter
matris genetiuum. non bene coniungerentur potiris iugis regni ferocis Cappa-
docum, minime autem genetiuus inter Phrygia et iugis medius ad potiendi
uerbum referri potest 761 Bithynia. Vett. Val. p. 10 5 iixivpbaOia Bidwia
762 Macetum. Vett. Val. ibid. Se^td MaK^Sovla, Heph. i 1 p. 54 8 vwb
T7]v KoiXiav MaKedovia 763-768 in terris Virgini adsignandis minus poeta
quam solet cum ceteris discrepat. Doroth. C.C.A.G vi p. 94 50-3 et ap.
Heph. p. 55 17—20 ry 5' vvo iraaa 'P65ocr /cat KuKXdSecr a/xfMya v^aoi. Kal opvea \

'^71/7401 S.cr 'ApKadecr divopecr ^deffKov \

Kal ^advOLV-qeiff re fxeyaff pboff 'Q.Keavolo \

Kal KKijJ.' 'AxauKov ^ffx^ AaKwvidoff rjdi AaKwvtav, Paul. Alex. A 3 Kelrai. 5k K\ifj.aTi

TTjff "EWaSoff Kal 'lojviaff, Ptol. tetr. p. 73 (ed. 1553) Uapdivu) . . . 'EXXder,
'Axaiia, Heph. I 1 p. 55 21—5 Kara. fxev tov vQtov 'Iwvia, Kard 8e to, fxeffa i^
dpLffTepQv 'Pdooff, HeXoTTovvTjffoff, Kard oi to ffvpfia e| apiffTepGiv 'ApKadia ...»
/oard T7]v de^Lav xf'pa Aupiff. apud Valentem terrae Virgini Librae Scorpio
Sagittario tributae desiderantur 763 mari GL^, maioris LM 764
recturi GL^, recturae rectuare M. recturi, qui recturus erat,
L, regente
enim orbem haec scripta esse mox apparebit. eum Zyjva tov
Tiberio
iffffofxevov appellauit ApoIIonides in epigrammate a ScaUgero adlato anth.
Pal. IX 287 de aquila Rhodi uisa 'HeXiou vrjffov ot el^e Nepcoy 765
tum Bentleius, tu libri, quo seruato scribebant es (L^) Rhodos . . . sacrata
es (cod. Cusanus) . . . caperes (Dulcinius) Antiphilus anth. Pal. ix 178 1-4
wff Trdpoff 'AeXiov, vvv Kaiffapoff d "Poooff elfxl vdffoff, Iffov 5' ai^xcD <p4yyoff dfr'
|

dfKpOTipuV I
ijQr] ffjSevvvfxevav /xe via KarecpuiTLffev aKTLff, |
"AXte, Kal irapd ffbv

(piyyoff lKafx\pe 'Sepwv. cum sole comparantur homines Cic. n.d. Il 14

sole geminato, quod . . . Tuditano et Aquilio consulibus euenerat, quo quidem
anno P. Africanus sol alter extinctus est, Hor. serm. i 7 24 solem Asiae
Brutum appellat, Boeckh. C.I.G. 2592 (Kaib. epigr. 906) 6 yairfff 'IWvpiooff
SevTepov rjiXiov, Athen. VI p. 253 e (carm. pop. 46 11 sq. Bergk. lyr. Gr.
III p. 675) oi cpiXoL fxev dffrepeff ijXLOff S' iKeivoff, buc. Einsidl. I 27, Mart. \

IX 20 5 sq., quem locum explicaui in Classical Quarterly an. 1919 p. 75

766 caperet M, caperent GL sub Caesare, sub eius persona qui nunc
Caesar est et princeps. praepositio qua ui usurpata esset intellexit Fayus
in reliquis falsus. ahter uerba accipi non posse frustraque plerosque
««6 Caesare interpretatos esse Augusto secundum, ut multo Lunae Tiberius
quam SoUs similior euaderet, disputaui lib. i praef. p. Ixxi ; nam eos qui
magni sub Caesare coniungunt mundumque nisi imperante Augusto
magnum non fuisse uolunt omitto. sequitur ut mortuo Augusto et
102 M. MANILII

loniae quoque sunt urbes et Dorica rura,

Arcades antiqui celebrataque Caria fama.
quod potius colat Italiam, si seliga^, astrum
770 quam quod cuncta regit, quod rerum pondera nouit,
designat summas et iniquum separat aequo,
tempora quo pendent, coeunt quo noxque diesque ?

Hesperiam sua Libra tenet, qua condita Roma

Tiberio principe Manilius hunc quartum librum scripserit ;

quod insuper
confirmabit ueraus 776 767 quoque M, quaeque GL loniae pro-
ducta quae corripi, correpta quae produci debebat syllaba pro positum 'Iwviaa
editores non aduertit, nedum linguae Latinae lexicographos, qui duo uocabula
et sono et significatione diuersa 'Iwvia et 'lovioa in unum confundunt specie
oculis obiecta decepti, sicut deceptum fuisse apparet Manilium. neque enim
ita eum crimine leuari posse puto ut 'lovtai ir6\ei(r intellegantur Apollonia
Corcyra Ambracia Naupactus, cum lonas significatos et adiecta Doris arguat
et aliorum astrologorum testimonium loniam Virgini subicientium. iterasse
errorem Ausonium 294 (Peip. p. 149) Athenas unde per loniae populos
. . .

et nomen Achaeum uersa Graia manus centum se effudit in urbes in eodemque

|

Seruium uersatum esse Aen. in 211 sciendum lonium sinum esse inmensum
ab lonia usque ad Siciliam uix dignum memoratu est illud notabilius, iam :

Ouidium, cum fast. rv 565 sq. scriberet hinc (sinu Saronico egressa) init Aegaeum,
quo Cycladas aspicit omnes, I oniumque rapax Icariumque legit perque urbes
\
|

Asiae longum petit Hellespontum, uoluisse uideri quam Pausanias vn 5 6 dicit

tJjv ddXaacrav rQv 'Idivwv, in qua est Chios insula. nam quos praeterea
Musgrauius ad. Eur. Phoen. 219 locos attulit, ut lonium non numquam pro
Aegaeo appeUatum esse probaret, ei partim aliter aut possunt aut debent
expHcari (uelut proprio et usitato sensu, ut ex Paus. vm 14 10-2 intellegitur,
a Seneca dictum loniis nauibus Thy. 142), partim corrupti sunt, eiusdem
Phoen. 610-2 et quem in transitu temptabo emendare uersum Ag. 506, ubi
lonio poetam scripsisse credi uetant lonia maria ibid. 565 recte Aegaeo oppo-
sita: scripsit, nisi fallor, sed trunca toto puppis (iny ponto natat, unde lonio
effecerunt idem qui Phaed. 1012 lonius in pontus mutarunt hbrarii. non leuius
quam Manilius deUquit Lucanus Phocaeam pro Phocide et Phocida pro Phocaea
nominando ra 172, 340, rv 256, v 53, 144: quid quod Martialis Arpos et Arpinum
confudit rv 55 3 ? ceterum loniae nomine non tantum Asiae ora et insulae
significari uidentur sed, quam quondam ita appeUatam esse tradit Strabo
rx p. 392, Attica sicut etiam Dorica rura non solam Rhodi aut Oetae montis
;

uiciniam interpretor iv ra fieyaXa Awpioc vdcrq) IIAoTroir ArgoUda

sed
Laconicam Messeniam neque enim nulU astro Graeciam a Manilio adsignatam
;

esse credibUe est, eamque Virgini adsignant Paulus et Ptolemaeus

768 arcades GL*, areades LM antiqui, TrpocreX-rjvoi 769-777 Dorotheus
C.C.A.G. VI p. 94 55 et ap. Heph. I 1 p. 57 11 'IraXiTj x^^PV ^e TrAet TrXdaTLyyaa-
vv' avrdff, Odapsus ibid. 12 sq. /cara rb ixeTWTrov 'Pw/xr) Kal rd irepi avr-qv, Ludw.
Maxim. p. 116 14 sq. KaTd rb 769 seligat *, seligis GL^,
iJ.iTwirov 'IraXia
siligls LM. si ipsa astrum seligat nullam rationem
Italia : indicatiuus
habet. excidit at propter as, quemadmodum et propter es 793
770-772 uide 203-216 773 sua M, sub GL cod. Venetus qua condita
 ASTRONOMICON IV 103

orbis et inperium retinet discrimina rerum

775 lancibus et positas gentes tollitque premitque,
qua genitus Caesar meZius nunc condidit urbem

Roma. Romam Luna in Libra constituta conditam credebant auctore

Tarutio. de diu. n 98 Lucius guidem Tarutius Firmanus, familiarie
Cic.
noster, in primis Ckaldaicis rationibus eruditus, urbis etiam nostrae natalem
diem repetebat ab eis Parilibus quibus eam a Romulo conditam accepimus, Romam-
que, in lugo cum esset Luna, natam esse dicebat nec eius fata canere dubitabat,
Solin. 1 18 Romulus . . . auspicato murorum fundamenta iecit . . . , sicut L.
Tarruntius prodidit mathematicorum nobilissimus, loue in Piscibus, Saturno
Venere Marte Mercurio in Scorpione, Solc in Tauro, Luna in Libra constitutis,
Lyd. de mens. i 14 r; oe wpa rijcr TroXeuff wpa oivrepa Ts-pb TplTija, uxr TappovTi.o(r
6 iJ.a6r}iJ.aTiKh(T KaTecT-qpi^ev, Atba- fiei' iv 'IxOiJO^i, Kp6vov Si Kal 'A<ppodlT7]j Kat
'Apeocr /cat 'Ep;aoD 'Z.Kopiriip, 'KXiov Sk Tavpu} /cai SeXryj^T/cr Zvyi^. '
Ptol. tetr. p. 19*^-

(Kelvoi fidXiaTa avixiradovcri (rala fi7)TpoTr6\eaiv) ol t6woi tov ^cpotaKov kvkXov, KaO' 8v
iv ralcT Karapxatff tQv KTtffeuv airuv, wo" ^Trt yeveceuv, o re 77X100" kuI tj aeXrjvq irapo-
oeiiovTeff 774 inperium LM, imperia G, orbis in imperio Bentleius.
iTvyxoivov
eimul Roma simul orbis terrarum imperium Libra conditum est, utrumque
autem nomen uerborum retinet tollit premit subiectum est, Flor. 11 34
fin. an quia condidisset imperium Romulus uocaretur, Sen. de ben. in 37

1 conditores Romani imperii, Plin. n.h. xv 77 nutrix Romuli ac Remi

conditoris imperii, Nep. uit. Att. 3 3 in ea urbe in qua domicilium. . . . . .

orbis terrarum esset imperii 775 positas LM, positis G probante Bentleio
€t post eum plerisque. ordinem esse lancibus positas adnoto propter
Scaligerum et Fayum 776 caesar melius *, caesarque meus M, meus
L, cum fratre remus GL-, uerba om. cod. Venetus nunc LM, lianc GL^
urbem GL^, orbem LM de hoc uersu, quem Bentleius insecutis
editoribus delendum esse persuasit, iam in libri i editione, pp. xxix sq. et
Ixx sq., et in Classical Quarterly an. 1913 pp. 112-4 disputaui. melius, hoo
est meuus (sicut celi pro cew scriptum est v 36), in meus contracto (cuius erroris
contrarius factus est Mart. vn 87 1, ubi meus /3, melius y) restabat caesar meus,
quod in archetypo fuisse uidetur. deinde in altera stirpe metri causa que
insertum est, quemadmodum 11 495 recte in mutua G, corrupte M in muta,
interpolate denique L immutaque exhibet ; rv 588, ubi nascentem lapsumque
Manilius, omnes libri ipsumque, G insuper nascentemque ; Mart. xii 50 1 pro
aerios pityonas pars codicum criosque pytonas ; Ouid. trist. i 9 52 pro fiaec
diuinaui unus haecque diu noui: uide etiam ad iii 320 adnotata. in libro
alterius familiae parenti cum euanuissent litterae, Veneti codicis scriba nihil
plane dispicere potuit, Lipsiensis solum meus, aliis cum cesarmeus uisum esset
quasi cfrarmeus, posuerunt cu7n fratre remus quorum simiiia euenerunt Liu.
;

XXXIV 57 8, ubi ex eo, quod seruauit cod. Moguntinus, ex formula natum ex

eosmula totum omisit Bambergensis, deteriores ex eo simula ac deinde ex aequo
simul efEecerunt. nam illa cum fratre Remus hanc condidit urbem ne pro ueris
habeantur et finahs contra poetae usum, de quo dixi ad i 10, producta obstat
et multo magis praesens uerbi tempus in sequentibus et propriis frenat pendentem
nutibus orbem, qui uersus Scaligero ante 774 reiciendus fuit neque Librs ;

natum Romulum ahunde accepimus. quae autem M habet ne ipsa quidem

uera esse possunt, in quibus et suus ManiUo Caesar absurde et, quidquid de
i 847 et IV 726 statuimus, peruerse qua genitus Caesarque meus potius quam
104 M. MANILII

et propriis frenat pendentem nutibus orbem.

inferius uictae sidus Carthaginis arces

quaque meus Caesar genitus dicitur. praeterea illa Caesar nunc condidit . . .

urbem (nam orbem ferri nequit) iustam sententiam non efficiunt nisi accedente
uel rursus uel alio aduerbio quod remotis quae molesta sunt que et meus
;

uocabulis reciperaui. de integro urbes condidisse, et aliter quidem quam noua

fundamenta iaciendo, multi perhibebantur, interdum sine iure nec nisi per
adulationem Numa Liu. i 19 1 urbem nouam, conditam ui et armis, iure eam
:

legibusque ac moribus de integro condere parat, Camillus ib. v 49 7 Romulus

ac parens patriae conditorque alter urbis haiid uanis laudibus appellabatur,
vn 1 10 secundum a Romulo condilorem urbis Romanae, Plut. uit. Cam. 1 1
KrlcTTrjcr Trjcr ''Puifj.rjcr dvayparpdcr devTepocr, Augustus Suet. Aug. 7 2 quibusdam

censentibus Romulum appellari oportere quasi et ipsum conditorem urbis,

Caligula Suet. Cal. 16 4 decretum autem ut dies quo cepisset imperium
Parilia uocaretur, uelut argumentum rursus conditae urbis, Solon lust. ii 7 4
legitur . Solon
. . qui uelut nouam ciuitatem legibus conderet, Timoleon
. . .

Nep. Timol. 3 2 ex maximo bello tantum otium toti insulae conciliauit ut hic
conditor urbitim earum, non illi qui initio deduxerant, uideretur, Marcellus Sil.
xrv 681 seruando condidit urbem (Syracusas), etiam Eutropius Claud. in Eutr. ii
82 sq. tertius tirbis conditor {hoc Byzas Constantinusque uidebunt)
\
adde :

ipsius Manilii 1 184^-6 qui Romam Camillus seruando posuit, Brutusque

. . . . . .
\

a rege receptae conditor. quis autem significetur Caesar dubium non est,
\

siquidem nunc orbem frenare dicitur; Tiberio enim principe hunc librum
scriptum esse ostendi ad 766 et lib. i p. Ixxi. neque desunt quae illam sen-
tentiam insuper comprobent. nam qui hoc uersu Libra genitus praedicatur,
eum non horoscopante Libra, quod in Augustum cadere uidimus ad 547 sqq.,
sed Luna in eo signo constituta natum esse dici declarat membrorum aequa-
litas, qua condita Roma, qua genitus Caesar. natus est autem Tiberius referente
Suetonio Tib. 5 xvi kal. Dec. M. Aemilio Lepido iterumL. Munatio Planco coss.y
quo die Lunam in Libra fuisse ex astronomiae rationibus constat eamque ;

causam esse, cur Pythodoridis reginae Ponticae nummus quem lib. i p. Ixxi
commemoraui et Tiberii effigie et Librae nota signatus sit, ex eo colUgitur
quod Augusti et Capricorni, qui uulgo in nummis consociati inueniuntur, eadem
inter se ratio est. quem enim Suetonius Aug. 5 natum M. Tullio Cicerone
C. Antonio coss. ix kal. Oct. paulo ante solis exortum eundemque ibid. 94 12
Capricorno natum tradit Augustum, eum Luna in Capricorno coUocata editum
esse, idque Manilium uoluisse cum scriberet ii 507-9 Capricornus in ipsum \

conuertit uisus {quid enim mirabitur ille maius, in Augusti felix cum fulserit \

ortum ?), demonstrauit I. G. Smylius Hermath. an. 1912 p. 158. huc pertinent
etiam quae ad n 726 attuli, in primis Cic. de diu. ii 91 cum, ut ipsi dicunt,.
ortus nascentium Luna moderetur, eaque animaduertant et notent sidera natalicia
Chaldaei, quaecumque Lunae iuncta uideantur
177 nutibus GL, uicibus M,
551 sq. illum urbes et regna trement mituque regentur unius 778-782 Doro- \

theus C.C.A.G. VI p. 94 56-8 et ap. Heph. I 1 p. 59 1-3 vwb 8' aiVy ^TrXero Tracra |

Kapx';5wi', '^vpiTjcr AtSoOcr x^P^ 5w/j.y]delaa, \"AfjLfj.uvo(T Ai[3vri re, C.C.A.G. IV p. 181 9
Kapx'?^'^''^AijBvr] 'AixixwviaKrj 778 inferius Libra sidus Scorpius uocatur
ut austri partibus propior: sic ii 501 sq. Libra animo complexa est Scorpion . . .

infra 779 aegyptique GL*, aegipti L, aegipta M. Aegypti latus," AfxfjLwvocT

Ai^vrjv, regionem inter Catabathmon Aegyptumque sitam. Plin. n.h. v
 ASTRONOMICON IV 105

et Libyam Aegyptique latus donataque rura

780 Cyrenes lacrimis radicis Scorpius acris

39 quae (post terminum Cyrenaicae Catabathmon) sequitur regio Mareotia

Libya appellatur, Aegypto contermina 780 cyrenes Bentleio praemonstrante
Vngerus de C. Valgio p. 440 an. 1848, tyrrhenos M cod. Venetus, tMrrenos L,
tMrrenas GL^ propter arces. tyrrenis pro cyrenis Catull. 7 4 in uno et altero
libro scriptum esse Breiterus monuit radicis* ( =radias), radiat LM cod.
Venetus, radiatus metri causa GL^ acris *, arces libri ex 778 uersum
deleuit Scaliger, donata rura interpretatus Delta Aegyptium, quod Herodotus
n 5 1 Swpoi/ ToO troTaixov esse dixit : at Aegyptum Manilius Arieti adsig-
nauit, Scorpio, quantum memini, nemo. radiatus (quod Breiterus pro aculeato
accipit, quid Latine sonet non
ceteri ignorant) amplexi Rossbergius Fleck.
cum eoque Bechertus pro illo arces dederunt acer Lucretiano
annal. uol. 139 p. 713
more stipatis epithetis, Breiterus ibid. p. 853 sequente Wageningeno armis
cum eruendi uerbo iungendum, de quo ipso mox uidebimus radiat quia ;

sirpicus arcus Vngerus, quo nomine silphium significatum uult ordo est
rura Cyrenes donata lacrimis [acris radicis, owprjdevTa to2<t Trjcr opifielad pltv"'

daKpvoicr, hoc est t^ tov (jL\(piov ovu. lasarpiciferae Cyrenae donatae

dicuntur pretiosissimis suci ex incisa silphii radice stillantis guttis : donatae
inquam, nam sine causa Scaligerum ed. 1 dotata maluisse ostendunt Plin. n.h.
XXII 101 laser e silphio profluens inter eximia naturae dona numeratum,
. . .

Bchol. Ar. Plut. 925 ^a.TTO(T KvprjVT]!' ^KTLaev 5v TiixricravT€(r Ai^vea ix^P^'^^^'''^ . . .

avTip Th KdWLCTTOv tQv \axdv(j}v rb ai\(piov, Man. rv 736 (Bacchum) donantem

munere terras. ex magna locorum copia qui ad meas coniecturas firmandas
adferri possunt electissimos ponam. igitur Theophrastus hist. plant. rv 3 1
iv 8^ TTJ KvpT]vai(x KVTrdpiacroa Kai eXdat ISnliTaTOv 5k irdvTtijv to ui\(p(.ov (quod in
. . .

eorum nummis conspici notum est), vi 3 1 to 5k (xi\<ptov ^et pi^av /xiv

•7ro\\r]v Kal Traxeiav ... 2 otto;' 5^ Slttov ^X^'» t^^ M-^" '^"'o '''°^ Kav\ov rbv 5i aTrd
Trja pi^rja, 5t' 8 Ka\odaL Tbv fxh Kav\iav rbv 5i pi^iav (rx 1 7 KaL earL jSeXTiOj»'

6 pL^iaa) ... 17 5i {Ka\ovniv7) /xayijSapLa 'iTepbv iaTL tov aL\(piov fxavorepov tc /cat

TJTTOV 5pL/xv, Kal Tbv oirbv ovk ^xet, . . . o-Ke^T^OJ' . . . 5^ . . . et 6Xco(r dcpirjal tl

SaKpvov, IX 1 fxiv rrdvTuiv ^^...^01^

3 Kal tovtuv Kav^ola . . . to daKpvov
iviii)v 5' iv Tala tQv 5k Kal ev Ty /cauXa; /cat ev tt; pi^ri' Kal ydp tqv
pi^aia . . .

Kav\bv oiri^ovaLV ivicav Kal Taa pi^aa aicrTrep Kal tov ai\(piov ... 4 t6 5e tov aL\(plov
SpLfxv Kaddrrep avTb rb ai\(pL0V 6 ydp orrba Ka\ovfxevoa tov ai\cpiov SdKpvov iaTLV,

I 6 12 dfX(poTipuiv (silphii et quae magudaris uocabatur herbae) . iv rala . .

^i^aia /xdWov rj cpvata, caus. i^lant. in 1 4 oaa 5pLfxvTt]Td Ttva l^xet 5r]\riv /caTa
TT]V yevaLV, Siv Kai tj KdmrapLa ioLKev elvai /cai t6 ai\(piov, VI 12 8 rov aL\(piov Kai
&\\(x}v 5pifxe(j3v, Galenus ^Lah. 6|. Kuehn. med. Gr. xv p. 877 ttiv pi^av tov

CL\(pLov Ka\e2v idoa eaTi To2a dvdpurroia bfxuivvfXLoa 6\ri tti ^oTdvrj, Nicander ther.
907 oTrow Te SaKpva, schol. 67r6»' vvv rbv Kvpr]vaLK6v (prjai, 5dKpva 5k tov xi'X6i',
alex. 202 drrtp ifiTrevKiL, schol. t^S ttlkp^ oTry, X^^ei 5e t^j KvprjvaLKu, 308 schol.
ai^TTj i] pi^a \iyeTaL ai\(pL0v, 6 5k TavTrja orrba Kvpr]vaLKba Ka\e~LraL brrba,

glossaria ai^cpLov interpretantur lasaris radicem. quod autem Graeci in arbore

herbaue SdKpvov, id Latini lacrimam dicebant, non solum Myrrhae et Heliadum
cum mutatae ex humana formae indicio, quod subesse potest etiam in narcissi
lacrima Verg. georg. iv 160, sed turis Ouid. met. xv 394, panacis Colum. x 103,
hederae Q. Seren. 67, siluestris fici 527, hammoniaci, oleae, liliorum, uitium.
arborum quae glutinum pariunt Plin. n.h. passim in hoc uersu, qualis
lOG M. MANILII

eligit, Italiaeque tamen respectat ad undas

Sardiniamque tenet fusasque per aequora terras.

Gnosia Centauro tellus circumdata ponto

paret, et in geminum Minois filius astrum
785 ipse uenit geminus, celeris liinc Creta sagittas
adserit intentosque imitatur sideris arcus.
insula Trinacriae fluitantem ad iura sororem

et a et a plerisque exhibetur, nuUum uerbum est quod non in s litteram

me
exeat ex quo genere sunt Verg. Aen. xii 708 ingentis genitos diuersis partibus
;

orbis, Ouid. met. vn 540 lanigeris gregibus balatus dantibus aegros, Luc. iv 352
tradimus Hesperias gentes, aperimus Eoas, quibus accedunt ex plurium et
meliorum codicum auctoritate Ouid. met. i 327 innocuos ambos, cultores numinis
ambos {ambo utrobique N et Harl.) et Luc. v 39 obrutus Illyricis, Libyes squa-
lentibus aruis (Libyae V, de qua genetiui forma dixi ad 469). pluribus sibilant
hydris Tib. ii 1 21 tunc nitidus plenis confisus rusticus agris, Luc. iv 643 quisquis
inest terris, in fessos spiritus artus, Manilii ipsius iv 582 inseruitque
suos squamosis Piscibus ignes, 755 Euxinus Scythicos pontus sinuatus
in arcus, sono delicatas auriculas ladant oportet ii 185 sq.
et asperiore
ille senescentis ille aestatis et Catulli pentameter 78 2
ueris, subeuntis at \

alterius, lepidus filius aUerius 781 eligit Fayus (non, quos ipse dicit, Bonin-
contrius et F. lunius), eruit libri Hor. serm. i 4 25 pro elige dimidia fere pars
:

codicum erue. Fayum secuti sunt Bentleius et Pingraeus eruit cum plerisque ;

retinens Breiterus Scorpium, ut uersibus 217-9, cauda rimantem terras in-

tellegit et sulcis semina miscentem raense Nouembri (hoc scilicet est Carthagini»
arces eruere), quasi id in sola Libya ac non in reliquis terrae partibus faciat
782 fusas GL^, fusa LM 783-790 Paul. Alex. B 2 irpoffTraee? ... 6 To^otvo- ry
Kprjrri, Doroth. C.C.A.G. vi p. 94 59 sq. et ap. Heph. i 1 p. 60 26 sq. ^aTpurai
6' vTTo Tipde KprjTT], KpovLOao Aiocr Tpo(p6a, Heph. pp. 60 sqq. KaTo. oe"lTnrapxov
. . .

KaTa fikv TTjv pdxi-v KpriTrj, 1,iKe\ia' Kara 5e raa TrXevpaa 'IraXta . . . iha d^ 'flSa^otr

Kal dWoL iaTopouai to. e/J.Trp6adia KprjTri . . . apiaTepa SiKeXta . . . K-ara 6e Tr)v K€<pa\r)v
'lTa\ia . . . St/.-e\ia, C.C. A.G. rv p. 182 7 sq. vTroKelvTai 5e aiiTifi
KaTo, 5e ttjv KOi\iav . . .

KprjTTi, St/ceXia, 784 minois GL^, minuis LM. MinoisfiUus Mino-

. . . 'IraXta
taurus dicitur ut Amphitryonis Hercules, is autem pro labyrintho Cnosso Creta
ponitur. ainsi le fils de Minos, informe compose de deux corps differens, est
'

sous la protection d'un signe egalement compose ' Pingraeus, quae ob Scaligeri
errores adscribenda duxi 785 hinc GL, huic item Vrb. 667 et M nisi fallor,

Scahger 786 ii 241 Cretaeo fulget Centaurus in arcu, 171 sq. intentum qui
derigit arcum \iunctusequo 787 fiuitantem. alioetpropriosensu Pliniusn.h.
XVI 168 harundinem in insulis fiuitantibus Orchomenii lacus nasci dicit, hoo
est ut ait Theophrastus hist. plant. iv 10 2 iirl tCjv Tr\odowv vriawv elal ydp

Tivea Kal evravda Tr\od5ea vrjaoi uiarrep ev AlyvrrTij} Trept rd 'e\ri Kal ev QeaTrpuTiSi Kal
iv dWaia \ifivaia : Manilius, ut 595 tellurem pelagi corona lustratam natare
dixit, ita nunc fluitantem appellat quae wepiK\vaToa est, quemadmodum
Hom. Od. X 3 ttXwts evl schohastae Harl. 5674 et Ven. 613 interpre-
vriaip

tantur jrepippeopiivri ; similiterque Appuleius met. xi 5 fluctuantes Cyprii

sororem. insula insulae soror dicitur ut coma comae CatuII. 66 51 : adde
 ASTRONOMICON IV 107

subsequitur Creten sub eodem condita signo,

proxumaque Italiae tenui diuisa profundo

790 ora paris sequitur leges nec sidere rupta est.

tu, Capricorne, regis quidquid sub sole cadente

est positum gelidamque HeKcen quod tangit ab illo,

Hispanas gentes et quot fert Gallia diues ;

teque feris dignam tantum, Germania, matrem

795 adseritambiguum sidus terraeque marisque
aestibus adsiduis pontum terrasque sequentem.

dir. 53 Libycae soror, altera Syrtis 788 creten L^, cretens L cod. Venetus,
crentens M, cremen G. Creten etsi cum uulgo dedi, uerum esse non credo,
sed potius pro inutili ac post bis iam nominatam significatamue Cretam impor-
tuno uocabulo substituendum esse qui iura definiat genetiuum, Triuiae;
dea enim arquitenens et Sagittarii et Cretae tutela est, n 444 sq. uenantem
Diana uirum sed partis equinae fouet, Priap. 75 4r-6 tuetur
. . . Creten . . .

Delia, Ouid. fast. iii 81 sq. Minoia Creta Dianam colii. creme et chreme
. . .

pro triuiae exhibent TibuUi codices i 5 16, ut tremo pro triuio unus Propertii
IV 7 19 ; quamquam crentens et cretens haud scio an ex cirenes ad u. 780 ad-
scripto orta sint condita, sita, ut iii 619 partibus aduersis condita signa . . .

789 italiae Breiterus Fleck. annal. uol. 139 p. 855, italia et GLM, italiae et
codd. Flor. et Bodl. et editores, qua de elisione uide ad i 323 adnotata. Breitero
hic, quod etiam i 398 sq., ii 216, 763 sq., accidit, ut quam casu inuenerat
emendationem non intellegeret ipse enim Italiae datiuum esse uult et Siciliae
;

partem freto uicinam non Centauro sed Librae parere dici, cui rationi quae
obstare uideri poterat que particulam interpretatur jedoch nicht ganz '. '

immo uero hoc dicitur, Italiae oram proxime a Sicilia distantem non, ut reliqua
Italia, sub Libra sed, ut ipsa Sicilia, sub Centauro positam esse. satis probabili
mendacio Magna Graecia (hanc enim potius quam solum Bruttium significari
puto) eidem cui Sicilia astro parere fingitur ac non ei quod Romae et indigenis
Italiae populis praesidet. ceterum nolim hbrorum scripturam ita tueri ut
proxima Italia pro proxima j^arte Italiae positum esse contendam eique expli-
cationis causa adiectum et . ora
. . 790 paris L^M, patris GL sidere M,
sidera GL cod. Venetus est om. G et ut uidetur cod. Ven. terras mari
ruptas continuat unius eiusdemque sideris dominium 791-793 Vett. Val.
p. 11 25 sq. ^crrt de rQ AlyoKepui {nroTerayfjLeva Trpber effnlpav Kal /j.e(Tr]fj.j3piav
. . .

iravTa ... 28 »caTa rriv ovpav 'Ipyjpia, eadem Heph. l 1 p. 63 2-5, Hor. carm.
n 17 19 sq. tyrannus Hesperiae Capricornus undae eodemne spectet Prop.
|
:

IV 1 85 sq. quid moueant Pisces animosaque signa Leonis lofus et Hesperia quid \

Capricornus aqua dubium est 791 cadente G, cadentem LM 792 est

positum Fayus, expositum GLM helicen G, helicem L^^M, hilicem L
Helicen quod tangit ab illo, regionem ab occasu usque ad septentriones perti-
nentem 793 et G, om. LM, seu L^ quot Bentleius, quod libri, quod idem
esse monui ad iii 67 795 amhiguum G, ambiguam LM. Maneth. iv 23
AlyoKepuxT yaiija re Kal voaToa diLi(f>ipioir B-qp similiaque ad ll 231 attuli
796 aestibus M, astibus L, ictibus L^, letibus G sequentem *, tenentem
libri. tenent uicissim pontus terraeque Germaniam, non ab ea tenentur.
Oceanus magnis aestibus modo inundans campos modo late nudans ac
108 M. MANILII

sed luuenis nudos formatus mollior artus

Aegyptum ad tepidam Tyriasque recedit in arces

refugiena facit ut Germania modo pontum modo terraa sequatur, id eat

nunc huic nunc illi nomini accedat : ita Lucretius i 436 (quidquid tangere
et tangi poterit) corporis augebit numerum summamque sequetur nec multo
aliterSeneca n.q. ii 1 4 sq. inter dicendum erit
caelestia de terraquia, cum . . .

propria terrae ipsius excutimus suo sit an iners corpus

loco, . . . ipsa animal . . .

et cetera huiusmodi, quotiens in manus uenerint, terram sequentur et in imo

collocabuntur ; at, ubi quaeretur, quis terrae situs sit, . . . Jiaec quaestio cedet
superioribus et, ut ita dicam, meliorem condicionem sequetur. de eadem regione
Pliniua n.h. xvi 2 uasto ibi meatu bis dierum noctiumque singtilarum interuallis
effusus in inmensum agitur Oceanus, operiens aeternam rerum naturae contro-
uersiam dubiumqtie terrae situm an partem maris, Lucanua i 409-11 quaque
iacet litus dubium, quod terra fretumque uindicat alternis uicibus, cum funditur
\

ingens Oceanus uel cum refugis se fluctibus aufert, idem de Syrtibus ix 303 sq.
\

Syrtes . . natura
. in dubio pelagi terraeque reliquit.
. . . scriptum fuerat
terrasquentem, qua seque litterarum post sque omissione in Verg. georg. i 106
factum est ut pro riuosque sequentes cod. Romanus riuosque fiuentes exhibeat.
eodem corrigendi genere usus Bentleius Luc. i 641, ubi sine sensu traditur
numerisque mouentibus astra, dedit sequentibus collato Stat. Theb. iv 411
numerisque sequentibus astra. in Lucr. vi 82-4 mulla tamen restant et sunt ornanda
politis uersibus et ratio caelisque tenenda sunt tempestates et fulmina clara
I
|

canenda uersum iusta mensura minorem sic explent, est ratio caeli s<^peciesyque
tenenda, sententia praua ac paene nulla, neque enim tenere poeta rationem
sed docere propositum habet, caeli autem rationem speciemque iam libro v
maximam partem docuit : intellegerem et ratio cael(p terryisque (sequeynda,
quibuscum concinunt 46-51 quae restant percipe porro . . . cetera, quae fieri
in terris caeloque tuentur \
mortales 797 nudos Scaliger, nudo libri

mollior GL, melior M

artus Scaliger, artu cod. Bodl., actus LM cod.
Venetus, actu GL^ luuenis, ut 385 et 709, proprium nomen est et initiali
scribendum maiuscula quae enim adiciuntur nudos formatus mollior artus
;

non, ut n 492 iuuenem aeternas fundentem Piscibus undas, 558 (v 505) aequoreum
iuuenem, v 487 rorantis iuuenis, Aquarii demonstrationem continent sed tantum
sententiae conuenientem omatum, ut n 511 nudus . Aquarius, iv 124 diues . .

fecundis Aries in uellera lanis 798 ad cod. Flor. et Bentlei 5, tepidam Bentleius,
alepidam LM cod. Venetus, lepidam praecedente quinque Htterarum spatio
G, cuius librarius unum pedem uersui deesse animaduerterat. melius mollitiae
et nudis artubus tepidam quam rarissimum apud poetas adiectiuum lepidam
conuenit in arces lacobus, ad arces Bentleius addidit, quae uerba codd.
Flor. et corp. Chr. Oxon. ante tyriasque inseruerant fortasse in oras ;

Aegyptum Paulus B Hephaestio i 1 p. 64 16, Valens p. 12 15 sq. Aquario

2,
attribuunt, Manilius uero iv 752 Arieti, quare Rossbergius Fleck. annal. uol. 139
p. 713 ad Cyprum propoauit. sed non in Aegyptum Aquarius uerum Aegypto
tenus a septentrionibus recedere dicitur, ut uicinam Phoenicen inuadat, quem-
admodum Scorpius 779-81 Aegypti latus Libycum, non ipsam Aegyptum, eUgit
recte Bentleium in fine uersus nomen addidisse quo Tyrias referretur
puto, quoniam Tyrias gentis pro ea quae singulari numero poni solet gente
Tyria, uelut Ouid. met. ni 35, Sil. iii 571, xiii 16 sq., xrv 7, non usitate dicitur,
etsi non ignoro Lucretium Troianos i 465 Troiiugenas gentis appellasse
 ASTRONOMICON IV 109

et Cilicum gentis uicinaque Caribus arua.

800 Piscibus Euphrates datus est, ubi ah his ope sumpta

cum fugeret Typhona Venus subsedit in undis,

799 uicinaque Bentleius, caribus *, uicina et aquarius libri, Caridos Bentleius,

cum tamen Caria Virgini subiecta est u. 768. hebetis est iudicii ad haec luuenis
nudos formatus mollior artus Aquarius defendenda adferre 778-80 inferius . . .

. . sidus . . .recte atque usitate dictum quam 273

Scorpius non minus
ultima sidera Pisces
. . .quaerendus locus fuit ubi Centaurus Sagittarius
: . . .

uel Chelae Libra per appositionem coniuncta essent. neque suspicione

. . .

uacat et particula ibi posita ubi poni potuit que, quod plus uiciens poeta sibi
permisit eo consilio ut in primo pede dactylum pro spondeo lucraretur, uelut
extremo carminis uersu totus et accenso mundus flagraret Olympo, aliter rarissime,
I 718 ultima et extremis, in 70 tot et in partes, rv 474 tertia et undecimae, 882

guanta et pars superet, in quarto quidem pede, si a mendoso loco iv 455 recesseris,
nusquam contra uiginti sex uersus sic clausit ut libri iii principem maioraque
:

uiribus ausum nec nisi cogente metro scripsit ii 248 et 525 fundens et Aquarius
undas. elisionem autem quamuis rariorem uicinaque Aquarius uitasse uix
putandus est qui 473 septima inutilis aestu et quae praeterea ad ii 430 attuli
admisit, neque similium syllabarum repetitione offensus esse qui n 242 aequantem
tempora, iii 85 signisque sequentibus, 669 uersurafiguras, iv 165 effusus in u^us,
549 iudez examen non refugit. tertium sui^erest uitium in sententia positum
nam uerum non est Cilicibus uicina arua aut omnia aut pleraque Aquario
concessa esse, quoniam Syriam Arieti, Cappadociam Leoni adsignari uidimus
uu. 750 et 761. tiicina Caribus arua terrae sunt inter Cilicas et Virgini subiectos
Caras sitae, Lycia et Pamphylia uide Ouid. met. iv 296 sq. Lycias urbes :

Lyciaeque propinquos Caras. sic omnis Asiae ora Aegypto opposita Aquarium
j

ec
sequitur. puto scriptum fuisse uicinaquaribus 800-806 Paul. Alex. A 4
KeiTai 8^ KXifxaTL ti2 ttjo- 'Epvdpacr Oa\d(T(jyj<T, Heph. Theb. I 1 p. 66 1 viroKeXTai
S' aiiTu} 7] ''Epvdpa OaXacffa, Vett. Val. p. 13 16-9 TrpoaKelTai. d^ K\l/jiaTL Trjff
'EpvOpdff 6a\dffffT]ff . . . ev de Toiff dTr7]\iWTiK0iff avTou ixipeffi. ttjv HapOlav ^x^h P- ^'^

5-7 ifnrpoffdLa Ev(ppdT7jff Kal TiypLff' p.iffa . . . 'Epvdpd 6d\affffa . . . Hepfflff Kal
o: tottol,
ffvuexetff eadem fere Odapsus ap. Heph. p. 66 5 sq.
800 ab addidi, quod metri causa abiectum puto, ut i 217 ad, quamquam
facile post ubi excidere potuit, quod in ab mutatum est Prop. iv 9 24 his
ope sumpta* (=iscpesuruptor), pisces uruptor M, piscis uruptor GL, piscis
emptor cod. Venetus, pisce sub atro I. Vossius ad CatuU. 36 12, peiora alii.
II 33 (ad sidera ductos) Pisces Cythereide uersa, iv 579-81 in piscem sese Cytherea

nouauit, cum Babyloniacas summersa profugit in undas alipedem alalos

\ \

umeros Typhona ferentem. fabulam narrat Hyginus astr. n 30 Diognetus

Erythraeus ait quodam tempore Venerem cum Cupidine filio in Syriam ad flumen
Euphraten uenisse, eodem loco repente Typhona apparuisse, Venerem autem . . .

cum filio in flumen se proiecisse et ibi figuram piscium forma mutasse, quo facto,
periculo esse liberatos et paulo aliter Ouidius fast. n 457-72 iam leuis obliqua
subsedit Aquarius urna : proximus aetherios excipe, Piscis, equos. te memorant
\ |

fratremque tuum (nam iuncta micatis signa) duos tergo sustinuisse deos. terri- \ |

bilem quondam fugiens Typhona Dione, tum cum pro caelo luppiter arma |

tulit, uenit ad Euphraten comitata Cupidine paruo inque Palaestinae margine

I |

sedit aquae utque sinu tenuit natum succurriie, nymphae,

. . . et dis auxilium '
|
110 M. MANILII

806 et Tigris et rubri radiantia litora poati.

802 magna iacet tellus magnis circumdata ripis

Parthis et a Parthis domitae per saecula gentes,

Bactraque et Aethiopes, Babylon et Susa Ninosque
805 nominaque innumeris uix conplectenda figuris.

807 sic diuisa manet tellus per sidera cuncta,

e quibus in proprias partes sunt iura trahenda ;

namque eadem, quae sunt signis, commercia seruant,

Jerte duohus '

ait. \
nec mora, prosiluit. pro quo nunc pisces subiere gemelli, \

cerni sidera munus habent mire enim Parthide tellure

806 ante 802 traieci ;

Bactrisque interpositis Tigris ab Euphrate diiimitur, mire Rubri ponti litora

magnis ripis circumdata iacere dicuntur. Parthia hinc Euphratis et Tigridis,
illinc Rubri maris ripis clauditur 803 parthis et a Scaliger, partMs et M
Scaligero ignotus, partlii sed GL^ parthi sub L cod. Venetus Plin. n.h.
VI 112 regna Parthorum duodeuiginti sunt omnia 804 delebat ScaKger
bactra GM, barthra L, bacthria L* et addidit Regiomontanus, quod
sequente aet non minus facile intercidit quam Sen. dial. v 20 2 ex et Aethiopes
natum est et thiopes, Val. FI. vni3l8 sedaethere ex sedet aethere. non praetulerim
Bactra atque aethiopes *, aetherios GL, ete transfixum ac deinde aeterius M,
Hyrcani dubitanter Bentleius. cum scriptum uisumue esset aethiores,
transpositione elementorum Latinum nomen factum est, non dissimili ratione
ac Mart. xi 3 1 pieride in i3 familia pro pipeide, id est pimpleide. de Asiatico
Aethiopum populo lust. i 2 8 (Samiramis) Aethiopiam . . . imperio adiecit,
Diod. Sic. II 22 2 Tevrd.fj.ov , . . ^acriXevovroff TTJ<r 'Acrlaa-, 6<t ^v eiKoaTbcr d.Trb

'Nlvvov tov 1iefj.Lpd/jLi.5otr, (paai roOa yuer' ' Aya/j.ifivovoa"EWr]vaa evl Tpolav arpaTevaaL
. . . Tbv 5e Tevraf.Lov fxvpiovcr fikv Aldioiraa dWova 5k ToaovTovcr 'ZovaLavova avv
lipfj.aaL dLaKoaioLa e^aTTOcrTeTXat, arpaTriybv ewLKaTaaTria avra Mefivova toO Ti^wfoC,
Dar. Phryg. 18 aderant de Aethiopia Perses et Memnon, Dict. Cret. rv 4
. . .

Memnon Tithoni atque Aurorae filius ingentibus Indorum atque Aethiopum

copiis superuenit, Her. m
94 1 IlapLKdvLoi 5k Kai AlOioTrea ol iK TTJa
'Aai-rfa TeTpaKoaLa TaXavra dTrayiveov (Dareo), VII 70 1 r&v /lev 5?; virkp
AlyvTTTOv AIOlottuv Kai 'Apaj3io}v Tjpxe 'ApadfiTja, ot 5k dwb ifXiov dvaroXewv
Aldiowea (St^oi ydp br) iarpaTevovTo) TrpoaeTerdxaTO TolaL 'lv5o2aL (in Xerxis
exercitu). nec Aethiopes nec Bactra reapse a Parthis domita
ceterum
sunt, uerum a babylon codd. Flor. et Bodl., babylone LM, babi-
Persis
lonem G, fortasse Bahylonque susa ninosque Schraderus obs. c. 2, susa
apimosque M, susapimosque spimosque G, Panosque
L", suspimosque L, si

codd. Flor. et Bodl. et editores tantum non omnes, quod quid sit aut quo
iure priorem syllabam corripiat non magis didici quam molossum esse quod
pro aetherios a ScaUgero Fayo Pingraeo lacobo exhibitum est Arii. frequenter '

n et p commutantur, ut iioluntas et uoluptas, in se et ipse Schraderus '

805 conplectenda M, amplectenda GL^, amplectanda L figuris orationis

ut I 24 808 e GM, et L, ut ii 641, quod si Ellisio innotuisset coniecisset ex,
nihil eo deterritus quod e quihus, e quis in libris habentur i 261, 488
809 commercia signorum commemorantur ii 346, 358, 382, 467, iv 296
 ASTRONOMICON IV 111

810 utque illa inter se coeunt odioque repugnant,

nunc aduersa polo, nunc et coniuncta trigono,

quaeque alia in uarios adfectus causa gubernat,

sic terrae terris respondent, orbibus orbes,
litora litoribus, regnis contraria regna ;

815 sic erit et sedes fugienda petendaque cuique,

sic speranda fides, sic et metuenda pericla,

ut genus in terram caelo descendit ab alto.

percipe nunc etiam quae sint ecliptica Graio

nomine, quod certos quasi delassata per annos
820 non numquam cessant sterili torpentia motu.
scilicet inmenso nihil est aequale sub aeuo
perpetuosque tenet fiores unumque tenorem,
mutantur sed cuncta die uariantque per annos ;

810-812 nide n 270-692 811 aduersa polo, SidiJ.€Tpa, aduersa inter se

quia toto caelo diuisa sunt, n 395-7 quae diuersis e partibus astra refulgent per \

medium aduerso mundum pendentia uultu et toto diuisa manent contraria \

caelo coniuncta trigono n 273-357 ceterum his nunc . . . nunc non

diuersa temporis momenta notantur, sed singula astra, uerbi causa Cancrum,
aUis, uelut Capricorno, aduersa, aliis, ut Piscibus, trigona esse significatur
812 alia in L, aliam M, in G ordo huiusmodi est utque alia quauis :

causa coeunt repugnantque, quae in uarios adfectus gubernat adfectus

n 341, 476 813 urbibus urbes Regiomontanus, quod cum ScaHgero et Bentleio
probo 814 Verg. Aen. iv 628 sq. litora litoribus contraria, fluctibus undas \

imprecor, arma armis 815-817 exempli gratia, qui in Italia sub Librae
tutela natus erit, is mehus apud Cilicas populum trigono Aquarii signo subiectum
sedem ehget quam in Syria Arietem Librae aduersum colenti terra, illic fidem,
hic pericula inuenturus 817 genus hominum singulas terras incolentium.
n 483 sq. naturas homimim qui genus ex signis ducunt formantibus ortus
. . .

818—865 quo in signo Luna defecit, et eius et ei oppositi signi uires in

certum tempus languescunt, quo tempore exacto idem languor bina proxime
praecedentia signa occupat, hanc doctrinam apud alios astrologos non repperi,
qui quid Lunae SoUsue in quoque sidere defectus significet declarant idque
quando et quibus euenturum sit, Ptol. tetr, pp. 19-23" Heph. Theb. i 20-4, ,

C.C.A.G. vn pp. 132-50, Lyd. ostent. 9 818 quae signa, quod ex 809-11
adsciscitur ecliptica L^ eccliptica G, egliptica LM idemque 848 819
delassata GL^, deslassata L, delas asta 820 numquam GL, M umquam M
821 IV 416 est aequale nihil de terrae marisque tractibus sub aeuo,
Stat. Theb. xi 577 sq. scelus hoc omni . . . sub aeuo \
uiderit una dies
822 flores plurali numero pro flore siue aKfirj sine exemplo positum uidetur
tenet tenorem ut sectam sequi, sermonem serere, regnum regere
823 mutantur GL^M-, mutatur L ut 838, mittantur M die Gronouius
obs, I c. 2, diu Ubri die, tempore, aeuo
:
'
Bentleius. non diu mutantur
'

cuncta sed sine fine. Huetius diu interpretatus diutumitate temporis '
112 M. MANILII

et fecunda suis subsistunt frugibus arua

825 continuosque negant partus effeta creando,
rursus quae fuerant steriles ad semina terrae
post noua sufficiunt nullo mandante tributa.
concutitur tellus ualidis conpagibus haerens
subducitque solum pedibus ; natat orbis in ipso
830 et uomit Oceanus pontum sitiensque resorbet
nec sese ipse capit. sic quondam merserat urbes,
humani generis cum solus constitit heres
Deucalion scopuloque orbem possedit in uno.
nec non, cum patrias Phaethon temptauit habenas,
835 arserunt gentes timuitque incendia caelum
fugeruntque nouas ardentia sidera flammas

sic pergit, diu pro die, ut noctu pro nocte. Titinius et Plautus noctu diuque ' ;
'

illi uero locis, quos respicit, a Nonio p. 98 adlatis diu posuerunt pro interdiu,

non ut diuturnitatem temporis significarent. quid de Fayo Pingraeoque

dicam, quorum cum alter diu alter die ediderit, tamen diuersis uocabulis eundem
sensum subiciunt et eum quidem quem neutrum recipiat, in dies ', chaque ' '

jour' ? quem autem Ellisius noct. Man. p. 153 Masimiani locum i 271 sq.
apposuit, eum plerique eodem mendo deprauatum esse existimant
824 suis subsistunt frugibus arua locutio Huetio et Bentleio suspecta haud
scio an defendi possit comparato 851 Luna suo deficit orbe nam ut orbis
. . . ;

est qui deficit ita quae subsistunt fruges sunt, subsistere autem simili sensu
positum est Ouid. her. xv 195 sq. dolor artibus obstat \
ingeniumque tneis sub-

stitit omne malis. uerum tamen arua frugibus subsistentia quiuis potius
intellecturus fuit frugibus ferendis paria, facilique et probabili mutatione
Bentleius absistunt ; minus commode Huetius nec fecunda . . . subsistunt
826 rursus quae GL^, rursusque LM 827 mandante, imperante, non
ut III 664 mandant et sulcis Cererem 828 haerens GL", heres LM
829 natat orbis in ipso, terra siccis adhuc sui partibus et a mari remotis
inundatur. haec ad insequentia pertinent terrae motum ac uaciUationem
:

significare non possunt 830 uomit Scaliger, uenit hbri. de Oceano pontum
uomente uide ad 644 adnotata resorbet Scahger, resoluit Ubri. resoluet
pro resorbet Mbri Lucretiani vi 695, non nulh Germ. phaen. 409 soluet
pro sorbet, Sen. suas. vi 5 absoluere pro absorbere. utramque Scaligeri
emendationem confirmat Ouid. her. xii 125 quaeque uomit totidem fluctus
totidemque resorbet (Charybdis) hoc uersu non aestus maritimi signifi-
cantur, qui cotidie fiunt, sed quam dicit Pindarus Paean. ix 16 irbvTov
Kfvewaiv a/j. Tredov, fluctus terrae motu excitatus 831 sese GL^, se LM urbes
L^, urbe LM, orbem G cod. Venetus, quod ob uersus 829 et 833 rainus pro-
bandum uidetur 833 scopulo in uno, uno scopulo possidendo orbem possedit,
cuius nuUa praeterea pars supererat. Liu. xxvi 43 3 in una urbe uniuersam
ceperitis Hispaniam, Petr. 119 48 sq. in uno uicta potesfas Romanumque |

decus 836 ardentia suo et consueto igne sidera nouas alienasque sohs j^ammas
 ASTRONOMICON IV 113

atque uno timuit condi natura sepulcro,

in tantum longo mutantur tempore cuncta
atque iterum in semet redeunt, sic tempore certo
840 signa quoque amittunt uires sumuntque receptas.
causa patet, quod, Luna quibus defecit in astris
orba sui fratris noctisque inmersa tenebris,
cum medius Phoebi radios intercipit orbis
nec trahit adsuetum quo fulget Delia lumen,
845 haec quoque signa suo pariter cum sidere languent

incuruata simul solitoque exempta uigori

et uelut elatam Phoeben in funere lugent.

ipsa docet titulo se causa : ecliptica signa

fugerunl. 305 sq. Jias

i cingit stellis ardentilms Anguis, Verg. Aen. xi 202 post
. . .

Ennium caelum stellis ardentibus aptum, Germ. phaen. 577 propriis ardentia
(sidera) flammis 837 timuit GLM'^, timent M. tiniuit duorum uersuum
interuallo repetitum non ideo apud hunc poetam suspectum esse debet, prae-
sertim cum minore spatio arserunt et ardentia distineantur ; cum autem Matri-
tensis lectio isdem paene quibus metuit litteris constet, nescio an hoc potius
reponendum sit. aUbi haec duo uerba permutata sunt, uehit Ouid. met. i 745
7netuit ceteri, timuit Harl., Sen. Oed. 993 metuisse E, timuisse A, Ter. haut,
620 timeo ADG, metuo plerique, II. Lat. 937 hbri partim pertimuit partim
permetuii ; glossaria metuere per timere exphcare solent, C.G.L. rv 527 15,
V 84 10, 111 3, 116 41, 222 23, 459 46, 527 15, 537 4 condi, ne conderetur,
ut I 424 nonposse timens 838 tempore M, tempora GL, Letiam u. 839 841
quod cod. Flor., quo GLM, qua cod. Venetus In om. M, unde M^ defecerit
843 medius cod. Rod!. (sed idem phoebus) et Bentleius, medios GLM, quod
ut ferri potest, ita illud significantius est, error autem propius sequente radios
procUuis 844 adsuetum *, ad coetum M, adcetum L-, adcecum L, ad caecum
G cod. Venetus, ad se tum Dulcinius pessima coniectura quaeque et numeros
et orationem corrumpat. coetus Lunae et Sohs cum hinc aUenus sit, id posui
quod sententiae aptissimum uideretur idemque quam proxime abesset a Ubris
lumen M, luna GL cod. Venetus 845 languent GL'^, languet LM suo
sidere, Luna ibi constituta 846 incuruata. eadem tralatione, qua dixit
'

lugere. nam atratorum et lugentium est eyKeKvcpeuai Scaliger. Prop. rv 7 27

'

quis nostro curuum te funere uidit ? uigori LM, uigore GL^. inagi.s usitate
uigor signis exemptus diceretur, sed simiU nouandi studio Lucanus vn 731
agmina permisit uitae et multo audacius ac potius inepte Martialis spect. 1 4
dissimulet Delon cornibus ara frequens 847 lugent M^, lucent GLM
848 ipsa GL, ipse M titulo se causa *, titulos causae libri una trans-

posita Uttera, tum metri causa quae G cod. Venetus, que L^ uide ad ii 831
:

adnotata et simih errore librae iii 414 pro e libra scriptum. i 701 sq. uisus
incurrit in ipsos sponte S2m seque ipse docet circulus lacteiis, n 695 dode-
\

catemoria, in tittilo signantia causas. ipse docet titulus causas Bentleius,

ipsa docent titulo causas, quae Ellisius noct. Man. p. 154. uerba ecliptica
signa dixere antiqui post 818-20 superuacanea esse non nego
| sed ea
;

H
114 M. MANILII

dixere antiqui. pariter sed bina laborant,

850 nec uicina loco sed quae contraria fulgent,

sicutLuna suo tum tantum deficit orbe
cum Phoebum aduersis currentem non uidet astris.
nec tamen aequali languescunt tempore cuncta,
sed modo in affectus totus producitur annus,

855 nunc breuius lassata manent, nunc longius astra

exceduntque suo Phoebeia tempora casu
atque, ubi perfectum est spatium quod cuique dicatur
inpleruntque suos certa statione labores
bina per aduersum caelum fulgentia signa,
860 tum uicina labant ipsis haerentia casu,
quae prius in terras ueniunt terrasque relinqunt,
sidereo non ut pugnet contrarius orbi

qui toUunt, Breiterua Fleck. annal. uol. 139 p. 856 et Postgatius silu. Man.
p. 43,eorum neutri contigit ut aut quid praeterea tollendum esset demonstraret
aut ea quae relinquerentur probabiliter uel enarraret uel corrigeret. satis
bene haberent ipse docet titulus (causam, quae u. 841 patere dicitur). pariter
sed etc, si modo ratio, cur interjDolator causae addiderit, reddi posset
849 antiqui l 446 quae notia antiqui dixerunt sidera uates, Maneth. vi 37
Salfj.ova rbv re KaKov irpbTepoL (pwTea KaXeaavTo 851 luna suo tum M'-,
luna suo tunc GL^, lunas uotum M, luna uotum L orbe GL-M, in orbes L
luna nouum tantum defecit in orbem, cod. Venetus 852 cum Phoebus
aduersis astris currit, Luna autem eum non uidet 853 tempore M, tempora
GL 856 excedunt GL, secedunt M
phoebeia codd. Flor. et Bodl., phebea
GLM. Phoebeia tempora, annum, iii 609 uertentis tempora solis casu. Isid.

nat. rer. 21 lunxi non deficit sed obumbratur, nec deminutionem sentit corporis
sed obiectu obumbrantis te.rrae casum patitur luminis 858 impleruntque
suos G, inplerumque suo LM 860 ipsis pro illis positura, quem pi-onominis
usum uulgaris sermonis proprium in Tibull. i 2 58 et ii 4 36 non fenmt, mihi
suspectum esse dixi ad n 330 casu *, signis libri, cum scriba ad superiorem
uersum propter duplex -entia aberrasset, quemadmodum in cod. Cusano ii 603
scriptum est discordia uincat (pro signis) quia praecessit noxia uincit. minus
moleste abundat quod Scaliger ed. 1 et Bentleius substituerunt signa ; sed
aperte deest et necessario inueniendum est, quo referantur illa pugnet contrarius^
^K\€i\piv significans nomen. is casus appellatur u. 856, cui uoci accommodatum

est labandi uerbum. ceterum cum uicina et haerentia, de quo uide ad m

466
et IV 603, idem ferme declarent, haud scio an uerius sit quod anno 1903 proposui
tum uice bina labant . . casus, hoc est alterno lapsu (quem in sole com-
.

memorat Auienus Arat. 1355) iKXei\peu}(T in alia signa succedentis 861 to,
Trpo-qyov/jieva, qnae praelata signa dicit iii 601 uelut, si Luna in Ariete defecerit,
;

post Arietem eique aduersam Libram non to. eiroiJieva, TauruB et Scorpius,
uerum Pisces et Virgo adficientur 862 863 quid his uersibua dicatur tam
est perspicuum ut id omnes fefellisse mirer. nam postquam docuit impletis
 ASTRONOMICON IV 115

sed, qua mundus agit cursus, inclinet et ipse,

amissasque negant uires, nec munera tanta

865 nec similis reddunt noxas. locus omnia uertit.

sed quid tam tenui prodest ratione nitentem

scrutari mundum, si mens sua cuique repugnat
spemque timor tollit prohibetque a limine caeli ?

'
conditur en '
inquit '
uasto natura recessu

binorum siderum laboribus altera bina laborare incipere, quae prius oriantur
et prius occidant, nunc expressius, quid uelit, significat '^k\€l\1/iv illam non :

eodem, quo sol et luna, per aduersum zodiacum eniti, sed ipsius zodiaci et totius
caeli conuersionem imitari in dextrum meando. hanc sententiam esse ipsa
uerba clamant uide modo i 597 sq. his (circulis) eadem est uia quae
:

mundo, pariterque rotantur inclines, 805 stmt alia aduerso pugnantia sidera
\

mundo, Ouid. met. ii 73 ubi Sol rapido inquit contrarius euehor orbi. ceterum
casus eclipticos propterea dextrorsum serpere fingi puto quia eam in partem
nodi lunares siue cruudecrfxoi, qui uu. 851 sq. significantur, locum mutant uide :

Hermipp. II 81 sq. ol fxev oSc rdTroi, iv olcr rb Trjcr iKKelipewa Trddocr vtpicTTaTai.
{y) creKr}vq), ^Xa^epol KaddTra^ ticiv . . . dXX' 'iva fir) /card TravToa xpoJ^ou iv
ivl ToTTiji /xivovrea dfxideKTOv ttjv ^Xd^rjv irapex^'^'; 5td toCto iSlav Tiva Kal ovToi iirl

Ttt i]yotj/j.eva TreTroirjVTai KlvT]cnv, b-Kucr tovct Toirovcr dfjLeifiovTecr eiricrrjcT Kal KaTO. Tacr

olK7}cyeL<7 dnei^oicn ttjv ivipyeLav 862 Scaliger, ne sententiae subiectum deesset,

orbi mutauit in quod nullo iure orbem terrestrem interpretatus sensum
orbis,
effecit a re alienissimum non quidem ut terra aduersetur caelo
'
nec minus '
;

abhorrent diuersae Huetii Fayi Breiteri enarrationes 863 qua M sicut

coniecerat Scaliger, quia GL. quod Scahger duce ratione sine libris reciperarat,
id primarii codicis testimonio confirmatum Bechertus repudiauit, ne rationem
quam Gemblacensem inclinet LM, inclinat GL' propter
sequi malle uideretur
agit ipse M, ipsa 864 amissas GL, animas M
GL negant *, negat
libri praecedentibus singularibus pugnet agit inclinet. amittunt hominibusque
negant uires suas bina signa binis initio adfectis haerentia (uu. 860 sq.) neque
aut boni aut mali tantum quantum consueuerunt efficiunt. tiegat et reddit
quo referri possint neque adest in libris neque coniectura inuentum est
865 reddunt*, reddit libri noxas GL, noxis M locus omnia uertit,
illorum in quibus defecit signorum uicinitas omnes horum proximorum
Luna
effectus immutat 866-935 non diffidendum esse facultati nostrae fata ex
astrorum obseruatione eruendi, caelum enim uolente deo hominibus patere
ipsumque hominem mundi partem atque adeo imaginem esse et diuinae naturae
participem. inepte Fayus et Pingraeus 866-868 tamquam ex aduersarii
persona dicta accipiunt 866 quod L et hic et 873 et 893 tam codd. Flor.
et Bodl., iam 6LM tenui, 387 multum, inguis, tenuemque iubes me ferre
laborem 868 que a cod. Bodl., quae cod. Venetus, que LM, que e GL^. prO'
hibet e limine non magis Latinum est quam quod Luc. viii 588 Vossianus primus
exhibet omnibus e terris si nos arcere parabas, ubi ceteri a terris limine
GL^, lumine LM 869 conditur LM cod. Venetus, condit GL^ ne a paeone uersus
inciperet en lacobus, inquit {condit enim se, inquit) Bentleius, enim quid M,
enim quod L, enim (sequente uacuo spatio iii uel iv htterarum) quod G, solum
quod cod. Venetus, condit enim quicquid cod. Flor., quam leuis et imperiti
h2
116 M. MANILII
870 mortalisque fugit uisus et pectora nostra,
nec prodesse potest quod fatis cuncta reguntur,
cum fatum nulla possit ratione uideri.'
quid iuuat in semet sua per conuicia ferri

et fraudare bonis, quae nec deus inuidet ipse,

875 quosque dedit natura oculos deponere mentis ?

perspicimus caelum, cur non et munera caeli ?

inque ipsos penitus mundi descendere census

hominis coniecturam prope omnes receperunt diuerse tamen interpretati

Scaliger enim quicquid natura abdidit, id fugit et (g^Me^uisusnostrosetpectora
'

nostra (hoc est, natura, quodcumque condit, condit), Breiterus autem quicquid,
'

quod apud Lucretium ahosque pro quicque poni didicerat, pro omnia poni
posse ratus est. Latine saltem Regiomontanus condit enim uerum sed ne ;

is quidem intellexit enim particula non posse cum uersibus 866-8, quibus

poeta increpat tamquam timidos qui astrorum ope fata erui posse desperent,
coniungi uersus 869-72, quibus illorum ipsorumcontinetur sententia. Bentleius
ad Hor. serm. i 4 78 inquit perpetua formula est, ubi ahquid ex aduerso nobis
'

obiici et opponi fingimus siue id ab uno seu pluribus, siue ab absente seu
;

praesente fiat '. ita semel atque iterum Cicero, saepissime Seneca locutus
est ; ex poetis Horatius serm. i 3 126, 4 79, ii 2 99, luuenahs xiv 153 (ahter,
sed item ut nuUum subiectum ponat, ni 153, vii 242), fortasse Phaedrus ni
prol. 4 ; ait Horatius epist. i 19 43 ahique 872 fatum LM, fatis G
873 ipsum in se inuehi conuiciando 874 deus inuidet bona inusitate dicitur
non accedente, qui accedere solet, ut 915 et ii 143, datiuo personae ; nam
dissimilia sunt Hor. serm. i 9 25 inuideat quod et Hermogenes, ego canto, Nep.
Thras. 4 2, quaeque Cicero pro Sest. 102 et Tusc. iii 20 ex Accio attulit, Ribb.
frag. trag. 215 et 424. sed non minus notabiliter datiuus omittitur Hor. serm.
II 6 83 sq. neque ille sepositi ciceris nec longae inuidit auenae et Tac. ann.
|

I 22 2 ne hostes quidem sep^iUura inuident 875 ii 122, iv 195 ante 877

unum excidisse uersum uidit Rossbergius Fleck. annal. uol. 145 p. 77, in quo
et uerbum fuerit, unde penderent descendere conponere ceteri infinitiui, et, cuius
que coniunctio index est, infinitiuus illius seriei princeps ipse exempli gratia
:

finxit mens hominum potuit rerum cognoscere causas. uitium iam Bentleius
et ut uidetur Scaliger senserat, sed neque illi neque aut Breiterus aut Postgatius
sine reliquae orationis et uniuersae sententiae detrimento sustulit
877 census M cod. Venetus, censum GL. i 12 aetherios . census, 16 sq.
. .

impensius ipsa scire iuuat magni penitus praecordia mundi

\
descendere
in mundi census eadem ratione dicitur qua caelum ipsum profundum dici
solet, ut uerbum deposita deorsum tendendi significatione idem fere ualeat
quod penetrare. sic Seneca n.q. vi 5 2 magni animifuit rerum naturae latebras
dimouere nec contentum exteriore eius aspectu introspicere el in deorum secreta
descendere, Persiusiv23 w<ne?«o in sese temptat descendere, quemadmodum
etiam ferrum in corpus, uerbum in pectus, cura in animum, seruitus in totum
hominem descendere dicitur. in thes. ling. Lat. v pp. 641-52 hae Senecae et
Persii locutiones diuersis nec aptis locis positae inuenientur, Manilii uersus
 ASTRONOMICON IV 117

seminibusque suis tantam componere molem

et partum caeli sua per nutricia ferre
880 extremumque sequi pontum terraeque subire
pendentis tractus et toto uiuere in orbe
quanta et pars superet rationem discere noctis.

non inuenietur. quae praeterea in illo capite Gudemannua neglegentia et

confusione deliquit persequi longum est, uelut quod Man. 1 687 non, ubi debuit,
p. 652 43 uerum p. 647 69, in 478 non p. 651 53 uerum p. 646 46 attulit sed ;

operae pretium est uidere quomodo Auson. 393 48 et Sen. ep. 5 3 enarrarit
p. 642 45 et p. 646 10 878 mundus quomodo ex elementis suis concreuerit
dicere. similis de Leucippo Democritoue oratio est i 486 sq. moenia mundi \

seminibus struxit minimis inque illa resoluit uide etiam l 122 (mundum)
;

ex nullis repetentem semina rebus 879 partum GLM, partem cod. Venetus.
'
hominem, qui partus caeli est et inde primum huc demissus, ferre per sua
nutricia, per loca caelestia ubi initio factus, formatus, nutritus est Bentleius ' :

uide 884—7, 896 sq., 910. nutricia pro incunabulis posuit sicut Lucretii exemplo
pabula pro pascuis iii 654 per pabula laeta 880 pontum Bentleius, portum
libri sequi dicimur etiam quae non fugiunt, loca et regiones, cum ad ea
tendimus. Verg. Aen. vii 605 sq. tendere ad Indos auroramque sequi, j
333 vm
pulsum patria pelagique extrema sequentem, xu 892 sq. opta ardua pinnis astra \

sequi, Prop. n 27 5 seu pedibus Parthos sequimur seu classe Britannos, Luc. ix 4
sequitur conuexa Tonantis, Val. FI. i 2 sq. Phasidis oras ausa sequi, Sil. 1 141
\

Jmninumfinem Gadis Calpenque secutus, Cic. ad Att. m

16 si speserit, Epirum,
si minus, Cyzicum aut aliud aliquid sequemur, x 18 2 Formias mmc sequimur,
ad fam. iv 2 4 quod consilium in discessu, quae loca sequamur, Flor. i 27 3
orientem secuti. paulo aliter Vergilium Aen. iv 361 et 381 sequi Italiam
dixisse coUigo ex v 629 Italiam sequimur fugientem, Vergilii autem memor fuit
Ouidius her. vn 10 881 pendentis acc. plur., nam pendentis terrae (i 195),
quae tota suspensa sit, tractus nobis omnibus domestici sunt, ut definitione
egeant qui hic subiri dicuntur tractus deuexi et a nobis auersi ; ei autern, cum
deorsum spectent neque infra se quicquam habeant praeter uacuum aera,
proprie pendentes appellantur. illud non satis hquet, utrum cum supralatione
aliqua his duobus uersibus significentur homines Oceanum nauigantes, quos
513 sq. scrutari dixit nouum pelagus totius et esse orbis in hospitio, an astro-
\

nomiae periti mente et cogitatione contrarias telluris partes peragrantes, ut

simile sit i 14 inmenso spatiantem uiuere caelo. specus subterranei, quamquam
recte dicerentur pendere, ut Sen. n.q. v 15 4 illo descendere ausi sunt, ubi nouam
rerum positionem, terrarum pendentium habitus uentosque per caecum inanes
experirentur, minus apte tractuum nomine appellarentur 882 superet *,
superest G, super est LM, sicut Proi). iii 5 47 superest Ubri pro superet, Ouid.
her. VII 155 quod superest P pro quem superet, Stat. Theb. m
3 superest ex
superet fecit unius codicis corrector discere GL, discerne M ordo est
et discere rationem, quanta pars noctis stiperet, tt]v Hjpav Trjcr wKrba crvWoyiaaadai,

qualia hyperbata collegi ad i 58 et m61 et hyperbato et sensu geminus

:

est Germanici uersus phaen. 573 saepe uelis, quantum, superet, cognoscere,
noctis. horas diurnas solarii ope, nocturnas comperta solis in zodiaco statione
signorum ortu occasuque distinguebant, cuius rationis Sophocles Palamedem
inuentorem fert frag. 399 9 sq. Nauck. ed. 2, Achill. isag. 1, icp-rjvpe 5' S.(TTpuv fjLiTpa.
118 M. MANILII

iam nusquam natura latet ;

peruidimus omnem
et capto potimur mundo nostrumque parentem
885 pars sua perspicimus genitique accedimus astris.
an dubium est habitare deum sub pectore nostro
in caelumque redire animas caeloque uenire,

Kal nepKTTpo^paff \
virvov (piiXa^i incTTa arjnauTi^pia. eandem Manilius significauit
I 506 sq. temporaque obscurae noctis deprendere signis iam poterant Homeri \

uersibus adludens II. x 251-3 fidXa yap vv^ dvcTai., eyyvdi 5' rju(T, \
dcTTpa
Sk drj irpo^^^rjKe, irapi^x^'^^^ ^^ irXeuiv vv^ |
twv oi''0 fioipdojv, TpiTaTr} 8' ^rt

fioipa XeXeiTrrat. rem exponunt Polybius ix 15 6-11, Hipparchus li 1,

scholiastae ad Arat. 559, ex quibus quae Maniliani uersus simillima sunt
exscribam. Hipparchus ergo n 1 4 dpKilv Trpba t6 ttjv wpav iinyvuvai TrjiT vvKTb<r
To ffvXKoylffaadai. Troaa ^tl fojota KaTa\elirtTai etV t7]v tov rfklov dvaToXrjv, Attalus
ibid. 6 iTreyvuKuff otl ev irdffri vvkti e| i^tfdi.a Trpba Ty dvaToXy dvi(Txoi'0't, yvibffeTai Kai
TrSffOV TTJff VVKTOff TTttpeXTjX l) ^OO" iffTL Kal TTOffOV ^TL XotTTOJ' eUff TTjff TOV
liKiov dvaTo\riff, schol. Arat. 559 ^ovKerai 6e ff7)iie1a \iyeLv Tolff vavTLWojxivoLff
OTL, edv vvKTOff ffVfi^aLVT] TLvd KLVovvevffaL, dcpopdTU, Kal fiad-qffeTaL /xeTa 7r6oa(r

uipao- ^ffTaL Tj ceterum si uere lacobus L codicis

r)iJ.ipa. primam manum ratione
scripsisse tradit, quod mihi ex imagine photographica non constat, fortasse
adscisci debet coniectura quam uersum absurde interpretatus protulit progr.
Lubec. an. 1835 p. 31 ratione ediscere certe uulgares Senecae libri H.f. 453 :

errantem dedit pro eo quod in Etrusco seruatum est errante edidit atque
hic uersus quorsum spectaret F. lunium uidisse puto cum sic eum interpimgeret,
quanta et pars superest, rationem discere, jioctis. aegrorum somniis similia
sunt quae ceteri pro interpretationibus exhibuerunt uelut Scabger rationem ;

noctis enarrat caussas latentes ' nescio cuius rei, eae ut discantur superesse,
'

quam rem non magnae esse difficultatis cur igitur non fit ? Fayus autem, :

uix uUum iam superesse laborem ut cognoscatur causa tenebrarum quasi ;

uero talem doctrinam aut legentes desiderent aut poeta traditurus sit. Bentleius
uersum, quem Scaliger et in at mutato ante 877 traiecerat, deleuit quod
hoc loco quanta et, at uersus i 56 initio quantaque scribitur, de eare uide ad 1 173
adnotata 884 n 127 sq. quis neget esse nefas inuitum prendere mundum et j

uelut in semet captum deducere in orbem ?, rv 392 transire tuum pectus mundo-
quepotiri. Ouidii locum fast. in 552 potitur capta Maurus larba domo
propterea adscribo ne quis cum Fayo et thes. ling. Lat. p. 321 63-5 aberret m
recte in uniuersum Pingraeus le monde (immo le ciel ') est devenu notre
' '

conquete, nous en jouissons a ce titre ' 885 pars sua, cuius ipsius pars sumus,
uide ad n 533. ii 115 sq. quis caelum posset nisi caeli munere nosse, et reperlre \

deum, nisi qui pars ipse deorum est ?, Sen. ep. 92 30 nemo inprobe eo conatur
ascendere, unde descenderat. quid est autem cur non existimes in eo diuini aliquid
existere, qui dei pars est ? totum hoc, quo continemur, et unum est et deus : et
socii sumus eius et membra astris datiuum eodem casu ad geniti audiendum
esse ostendit 896 cuiquam genitos 886-910 simiha sunt ii 105-125
886 n 107 sq. quem in unum descendit deus afque habitaf
. . .
\

888-893 quod in mundo mens diuina, id in homine animus est. i 247—51

hoc opus inmensi constructum corpore mundi membraque naturae diuersa |

condita forma aeris atque ignis, terrae pelagique iacentis, uis animae
\ |

diuina regit, sacroque meatu conspirat deus et tacita ratione gubernat, Plut.
\
 ASTRONOMICON IV 119

utque sit ex omni constructus corpore mundus

aeris atque ignis summi terraeque marisque
890 /iospitium ment* totum quae i?*/ussa gubernet,

placit, I 7 17 oi SrwtKot . . . debv diro^paivovTai . . . Trvevfj.a . . . dLrjKov 5t' 6'Xoi; tov

K6fffji.ov, Diog. Laert. VII 138 t6v 8ri K6crfj.ov dioiKelcrOai /cara vovv Kal irpovoLav, Kadd
</>rj(rL Xpv(TLinro(r, . . . etV dTrav avTov ixipo(T SLrjKovrocr tov vov, Kaddirep e^' r]fj.wv

TTj(T \pvxn(^, Sen. ep. 65 23 sq. uniuersa ex materia et ex deo co7i-

stant. deus circumfusa

ista temperat, quae rectorem secuntur et ducem
. . . quem in hoc mundo locum deus
obtinet, hunc in homine animus. quod
est illic materies, id in nobis corpus est, Cic. de r.p. vi 24 (26) ut mundum

ez quadam parfe mortalem deus aeternus, sic fragile corpus animus sempi-
ternus mouet, Isid. orig. vin 6 21 Varro ignem mundi animum dicit, proinde
quod in mundo ignis omnia gubernet, sicut animus in nobis 888 pro sit Scaliger
ed. 1 et Bentleius est, sed subiunctiuum ob orationem infinitiuam positum
defendit v 726-33 licet cernere , quot eant semper nascentes aequore . . . . . .

fluctus, quot delabsa cadant foliorum milia siluis,

\
amplius hoc ignes numero \

uolitare per orbem, ubi legitimum erat quot eunt, quot cadunt 889 aeris
Scaliger, aetberis libri, qui ab igne summo non difiPert Diog. Laert. vii :

137 dv(j)TdTuo elvaL to irvp, S Stj

. . aWipa Ka\ei(T6aL, Isid. orig. Xlll 5 1
.

aether significat
. eum
. .ignem qui a toto mundo in altum separatus esf. narrat
Huetius frequenter aethera pro aere usurpari an in quattuor elementorum :

enumeratione ? Manilius certe i 137-9 terra fiamma aer umor . . . . . . . . .

. .mundi struxere globum, 249 aeris atque ignis, terrae pelagique iacentis,
.

in 52 aeraque et terras fiammamque undamque natantem terrae GL-, terres L,

terra M 890 hospitium menti * ( = spitiiimeti), spiritum et libri, uacuo relicto
in G, cuius scriba hic ut u. 798 et alibi metri uitium senserat, ante et trium
litterarum spatio totum M, toto GL sequitur deinde in libris rapido,
quod deleui, tum, ut opinor, insertum cum numeri iam laborarent necdum
corruptum esset participium, ut uoluerit interpolator rapido (mundo) infusa
infusa Garrodus ad ii 60, iussa libri, quae notio hinc plane aliena est.
Mar. Vict. G.L.K. vi p. 8 antiqui fusus per duo s scribcbant, Quint. . . .
' '
. . .

inst. I 7 20 Ciceronis temporibus paubmque infra, fere quotiens s littera . . .

subiecta longis esset, geminabatur, ut 'caussae cassus diuissiones\'quomodo et

ipsum et Vergilium scripsisse manus eorum docent. huius cod. Gudianus Aen.
I 126 refussa et rv 250 infussa eodem pertinet quod ibid. vi 504 idem codex :

confossae exhibet, Mediceus suffosso xi 671, qua obseruatione usus in Stat.

Theb. XI 153 restitui perfussus sanguine fratris ubi traditum est perfossi ex ;

iussus Man. v 10 elicio aussus. quae synaloepham patitur etiam n 924 per
quae humana regit, sicut quater apud Vergilium,; georg. i 383, iii 265, Aen.
I 109, ac post ManUium Seneca quae omne, quae Europam
X 334 ; gubemet
lacobus, gubement M, gubernant GL cod. Venetus, gubernat codd. Flor. et Bodl.
passim in libro nostrorum parenti pluralis uerborum numerus pro singulari
scriptus erat, i 190, 432, n 91, 203, 361, 377, 421, 748, 824, 119, 127, 139 m
(gubernant), 398, 601, 607, 630, iv 485, 652, v 236, 251, 344. modus hoc
uersu praeferendus uidetur subiunctiuus, cum unam notionem efficiant menti
. quae
. . gubernet u. 892 animus humanus ut res nota ponitur, cuius
. . . :

deinde subicitur certa quaedam proprietas ad hanc disputationem pertinens.

quamquam etiam sine tali causa nulloque, quod quidem sentiatur, discrimiae
in relatiuis enuntiatis modus uariatur Liu. ni 5 13 audet Valerius Antias . . .

concipere summas : . . . ex praedationibus Aequorum, qui populabundi in finibus

120 M. MANILII

sic esse in nobis terrenae corpora sortis

sanguineasque animas animo, qni cuncta gubernat

Romanis uagabantur, ab A. Postumio cos. mmcccc caesos ; ceteram multi-

tudinem praedam agentem, quae inciderit in Quinctium, ncquaquam pari de-
Junctam esse caede nec raro alibi uersus aperte corrupti pariterque metro
oratione sententia laborantis emendatio proficisci debet ab altero comparationis
membro sic esse corpora animasque animo, in quo nihil est quod mendi sus-
picionem moueat. itaque requiritur primum datiuus nominis eam rem signi-
ficantis quae item mundum gubemet ut hominem aniraus. is non erit spiritui,

quam datiui quartae formam poetae praeterquam in domui uitabant (plerique

etiam alteram) alioquin conici potuit spiritui et menti, totum quae infussa
:

gubernent coUato Solin. 23 20 physici aiunt mundum animal esse eumque ex

uariis elementorum corporibus conglobatum moueri spiritu, regi mente,
quae utr.a^aie diffusa per membra omnia aeternae molis uigorem exerceant;
nam in hac oratione ibi ut et sic, ubi quod et id expectaueris, poni posse colligas
ex Lucil. lib. iv ap. Non. p. 207 nam, ut nobis talus genusque, est (nescio cui
animali nescio quae pars eius). sed facile ex spiritum elicitur, unde datiuus
pendeat, hospitium, quod quam sententiae aptum sit ostendunt Firm. iii
prooem. 2 deus . ita hominem
. . composuit, ut
. . . diuino illi spiritui, qui
. . .. . .

€x caelesti mente descendit, licetfragile sed tamen simile mundo jmraret hospitium,
Luc. IX 578 sq. estne dei sedes nisi terra et pontus et aer et caelum et uirtus ?. \

iam mens diuina mundo infusa et per eius partes diffusa apud poetas et physicos
peruulgata res est n 60-2 tacita naturae mente potentem infusumque deum
:
\

caelo terrisque fretoque ingentem aequali moderantem foedere 7nolem, Verg.

\

Aen. VI 724-7 caelum ac terras camposque liquentis lucente)nque globum Lunae |

Titaniaque astra spiritus intus alit, totamque infusa per artus mens agitat
\ j

molem et magno se corpore miscet, paneg. Lat. xi 14 2 numen eius (louis) . . .

ac mentem toto infusam esse mundo, xii 26 1 summe rerum sator, siue . . .

in te quaedam uis mensque diuina est, qua toto infusa mundo omnibus mis-
cearis elementis, Cic. n.d. i 28 quomodo deus iste .aut infixus aut infusus
. . . . .

esset in niundo, Sen. ben. rv 7 1 deus et diuina ratio toti mundo partibusque
eius inserta, Luc. V 93-5 terris inserta regendis totius pars magna louis,. . .

Cic. n.d. i 39 ait (Chrysippus) uim diuinam in ratione esse positam et in uniuersae
naturae animo atque mente, ipsumque mundum deum dicit esse et eius animi
fusionem uniuersam, ii 115 ea natura, quae per omnem mundum, omnia mente
etrationeconficiens,funditur, Sen. dial. xii 8 ^ diuinus spiritus per omnia maxima
ac minima aequali intentione diffusus, schol. Bem. Luc. ix 578 deus est spiritus
rationalis per omnem diffusus materiam, hoc est terram aquam aera caelum,
Solin. loc. supr. adl. itaque hoc poeta quaerit an dubium est, sicut mundus,
:

€x aere igni terra aqua constans, hospitium est menti diuinae quae ei infusa sit
eumque totum gubernet, sic corpora nostra terrena animasque sanguineas hospitium
esse animo, qui reliquasomnes partes gubernat dispensatque hominem ? ceteri
quae nouarunt, uelut Scaliger spiritus et, toto rapido quae iussa, gubernans
(' spiritus gubemans, qua« iussa sunt in tota hac mole rapida '), lacobus spiritus

€t motu (hoc Withofius) rapido, quae uisa, gubernet, Garrodus spiritus et totum

ratioque infusa gubernent, propterea futtilia sunt quia in hoc uno uersiculo
defixis oculis reliquam orationem neglexerunt neque uniuersam sententiam
mente complexi sunt ; ut nulla adhuc facta sit coniectura quin secum trahat
uersus 892 immutandi necessitatem. Bentleius uersu 890 deleto in proximis
ui grassatus est 892 sanguineas, sanguine uel constantes uel nutritas.
 ASTRONOMICON IV 121

dispensatque hominem ? quid mirum, noscere mundum

si possunt homines, quibus est et mundus in ipsis

895 exemplumque dei quisque est in imagine parua ?

an cuiquam genitos, nisi caelo, credere fas est

Galen. de Hipp. et Plat. dogm. Kuehn. med. Gr v p. 283 Kai avToa- (Diogenes
Babylonius) iirCKavdavo^itvoa tQv olKiiuiv doyndTwv alfj.d <pr}(nv dvaL Trjv ipvxv^, '«'<'

'EfjLTredoKXiia (ap. Stob, ecl. i 49 53, ed. Wachsm. i 105 3 Diels.,

p. 424, frag.
aiiJ.a yap dv6pwTroi.a TreptKdpBiov icTt, v6t]ij.a) Kal KptTiac (teste Aristotele de an.
p. 405*^ 5—8) vwiKa^ov. el Si ye 'iiroLTO KXedf^et Kal ^pvalTnrqi Kal Zrivuvi, TpicpeadaL
fj.€v i^ aLfJLaTocr <f)r}uaa Trjv ^VXQV, ovaiav 6' avTria vTrdpx^LV t6 Trvevixa, ttwo" ^tl
TavTov 'iaTaL to Tpi(pov Te /cat klvovv, etTrep Tpi<p€L fxiv to alfxa, KLvel oe to irvevixa ;

Lucr. III43 animae naturam sanguinis esse, Seru. Aen. v 79 sanguinis . . in .

quo est sedes animae, rx 346 eos qui animam sanguinem dicunt animo, qui
cuncta gubernoi, significatur to riyr^novLKov Stoicorum, Diog. Laert. vii 159
rjyr)ij.ovLKbv 5' dvaL to KvpiwTaTov Trja "^vxva . ^Trep er^^at iv Kapoia (Man. IV 929),
. .

quale etiam mimdum gubemare uolebant, ibid. 139 t6«' o\ov K6afiov, ^tpov 6vTa
Kai 'ifL-^vxov Kai \oyLKbv, ^x^"' Tjyit^ovLKov fiiv Tbv aiOipa, KaOd (prjaiv 'AvTitraTpoa 6
TvpLoa, ... 6 fiivTOL Xpvatinroa t6 KaOapujTepov tov alBipoa
. . • 894 post 895
collocauit G in L, om. GM uit. Pythag. in Phot. bibl. Bekk. p. 440* 33

6 avdpooTToa fiiKpba K6afj.oa XiyeTat, Solin. 1 94 pJiysici hominem minorem mun-

dum indicauerunt, Isid. nat. rer. 9 Graece mundus K6afxoa, komo autem /xLKpba
K6afxoa, id est minor mundus, est appellatus, Procl. in Tim. 348a 5et 5^ wa tov
SKov K6afxov, ovtu} Kai tov dvdpurrov imaKixj/aadaL TeXeiua, Si6tl fXLKp6a iari Kal
oCroiT K6afxoa, ^et ^ap Kai vovv Kai \6yov Kai delov aQfxa /cai OvrjTov, Sjairep to
nav, Kai dLrjprjTaL adde quae Lobeckius Agl. p. 921 ex
dvd \6yov t<2 rravTi :

Galeno Philone Porphyrio Macrobio Cosma adfert. Firm. prooem. 2 sq. scire m
nos oportet quod ad imagijiem speciemque mundi formam liominis ac statum
totamque .substantiam dcus ille fabricator hominis natura monstrante perfecerit
nam corpus hominis ut mundi ex quattuor elementorum commiztione composuit,
ignis scilicet et aquae, aeris et terrae, ut omnium istorum coniunctio temperata
animal ad formam diziinae imitationis et itu hominem artificio
ornaret,
diuinae fabricationis composuit, ut in paruo corpore omnem elementorum
uim atque substantiam natura cogente conferret, ut diuino illi spiritui, qui ad
sustentationem mortalis corporis ex caelesti mente descendit, licet fragile sed tamen
simile mundo pararet hospitium. hac ex causa hominem quasi minorem
quendam mundum stellae quinque, sol etiam et luna ignita ac sempiterna agita-
iione sustentant, ut animal, quod ad imitationem mundi factum est, simili
diuinitatis gubernetur
substantia 896-910 ingenti similium locorum a
Mayoro ad luu. xv 147 congestorum numero accedat Firm. viii 1 3 sq. nihil enim
debemus cogitare terrenum, praesertim cum scianius fabricatorem nostruni deum ita
nos diuini artificii moderatione fecisse, ut recti corporis forma ab omni humilitatis
primum patefacta oculorum acie nisi solem lunam
deiectione seposita nihil aliud
stellas horum omnium pulcherrimum atque inmortale domicilium, mundum
et

scilicet, uideremus. ceteras enim animantes ita natura conposuit, ut ad terram

demersae et caduca quadam humilitate proiectae et animo et corpore terrenis semper
conuersationibus adhaererent 896 an cod. Bodl. aliique, aut GLM cod.
Venetus, ut rv 23 G cuiquam, a quoquam Sen. H.O. 850 nisi fuisset :

genitus Alcides tibi. ablatiuum, qui casus multo magis usitatus est habeturque
122 M. MANILII

esse homines ? proiecta iacent animalia cuncta

in terra uel mersa uadis, uel in aere pendent,
899'' omnibus una quies uenter
censumque per artus, 899^
900 et, quia consilium non est, et lingua remissa.
unus in inspectus rerum uiresque loquendi
ingeniumque capax uariasque educitur artes
hic partus, qui cuncta regit : secessit in urbes,

edomuit terram ad fruges, animalia cepit

905 inposuitque uiam ponto, stetit unus in arcem

n 611, IV 213, 776 (nam iv 57 cado genitus aliaque ambigua sunt), substituit
cum cod. Bodl. Bonincontrius, quem
ante lacobum uulgo secuti sunt
897 cuncta reliqua, ut iii 278 Lanigeri sidus, quod cuncta sequuntur, Stat.
Theb. in 417 sq. illa quidem cunctis sed non tibi mitis, Adraste, Labdacioque \

duci. dico propter Bentleium 899 hiatum orationis significaui censum

GLM, census cod. Venetus, quam coniecturam iterauit lacobus, census per
artus interpretatus '
omnis uis in corpore posita ' p. 202 artus GL-M, artu L
Scaliger cum Voss. 18 aliisque codd. recc. sensusque dedit, Bentleiua somnus-
que, qui quam sententiam uersui inesse uoluerint neque ipsi disertis uerbis
significant neque ego coniectando assequi possum.
per enim absurde animalia
unam quietem, unum unum
per artus sensum somnumue habere
uentrem,
dicuntur, quibus neque similes inter se uentres sunt neque quies ab humana
diuersa ; sin sic uerba accipiantur, omnibus una quies in uentre et sensu
'

(uel somno) per artus posita est'. non minus abhorrens erit sententia, siquidem
non tam quietis uenter quam passim cibi quaerendi causa est nam pro beatitu- ;

dine, quae Fayi interpretatio est, quies non dicitur. mihi iUud censu7n non
mutandum fuisse uidetur sed pro defectus et abruptae orationis indicio haben-
dum. ac priorem quidem uersum sic fere decucurrisse putauerim, omnibus
una quies uenter(c[ue uenusque uoluptasy, hoc est nullam norunt uoluptatem
praeter somnum ingluuiem coitum. deinde hunc in modum pergi potuit,
(jnole ualens sola corpusy censumque per artus, ut corporis census tantummodo
in membris constare diceretur, quemadmodum legitur iii 597 sq. imaque
tricenos bis fundamenta per annos censentur pro solito ablatiuo|

900 interpunsit Bentleius quia GL, qua M quia deest eis consilium,
propterea etiam lingua remissa est ac debilis quaeque loquendi uiribus careat.
Xen. mem. l 4 12 /cai jj,rjv yK&TTa.i' ye ko.vtojv tQiv ^(jSwv ixitvTuv, fjLovrjv tt^v
tQv dv6pi!)Tru)v iiroirjcra.v [deol) o'iav SWoTe dXXax^ \pavov<yav toO aT6/x.aT0cr dpOpovv
T€ Tr)v (puv7]v Kai arjixaiveiv irdvTa d\\rj\oi.a- d ^ov\6ixeda 901 in addidit
Bentleius et teste non
sane locuplete Breitero codd. Par. et Monac,
om. LM, et GL* 902 903 interpunxerunt lacobus et Bechertus n 105-7
hominem . . . cui . . .natura dedit linguamque capaxque ingenium 903
\

qui cuncta codd. Flor. et Bodl., quicumque GLM cod. Venetus secessit
codd. Flor. et Bodl., sic esset LM, si cesset GL^, omnia post regit om.
cod. Venetus urbes Bentleius, orbes LM, orbe G, orbem cod. Flor.
904 edomuit GM, et domuit L 905 arcem Scaliger, arce libri. Appuleius
Plat. i 13 Jianc (rationabilem animae partem) ait capitis arcem tenere (Tim..
 ASTRONOMICON IV 123

erectus capitis uictorque ad sidera mittit

sidereos oculos propiusque adspectat Olympum
inquiritque louem ; nec sola fronte deorum
contentus manet, et caelum scrutatur in aluo
910 cognatumque sequens corpus se quaerit in astris.

huic in tanta fidem petimus, quam saepe uolucres

accipiunt trepidaeque suo sub pectore fibrae.
an minus est sacris rationem ducere signis

70a) similiaque passim alii, uelut Cicero Tusc. i 20 in capite sicut in arce. Stat.
Theb. VI 502 sq. erectns in armos slat equus pauefactus 906 erectus GM, \

ereptus L, ereptis cod. Venetus capitis G, captis LM cod. Venetus, contrarius

error in LM ii 6 907 sydereos G, sidereosque LM. Plat. rep. 508b 6iJ.fj.a . . .

i]\ioeid€<TTaToi' . . . twc Trepl Tacr aladi^aeLix dpydvuv, Sext. emp. Trpocr \oyiKov(T I 93
W(T To fj.il' (j)wcr, (pria-iv 6 IIoiTetSw^-tocr tov UKdTwvoa Tifxaiov (ubi 45b (pwa<p6pa . . .

6fi.fi.aTa) e^yfy ovfievoa, vtto ttict (puToeidovcr ^ipedjcr /coTaXa^tjSdcerat, i] 5i ^wfrj vtto ttjct

depoeidovcr dKoifff, ovtco Kal rf tCjv oXojv (pvcTKT inrd cvyyevovcr 6(pei\ei. KaTa\afi.^dvecrdai

toO \6yov, Arist. metaph. il p. lOOO'^ 5-9 r) Si yvw<Ti.<T tov ofjoiov t<^ ofioioj. 'yairf

fj.iv ydp' (prjcri ' yalav orrdnrafiev, vdaTL S' iiSup, \

aidepi 5' aidepa Siov, aTap irvpl rrvp

di5T)\ov (Emped. fr. 109 Diels.) propius G, proprius LM 908 909 Sen. n.q. vi
'

5 2 magni animi fuit rerum naturae latebras dimouere nec contentmn exteriore eius
aspectu introspicere et in deorum secreta descendere. astronomia non contenti
homines progrediuntur ad mathematicam. i 13-9 iuuat signa et . . . . . .

aduersos stellarum noscere cursus. quod solum nouisse parum est. impensius
\

ipsa scire iuuat magni penitus praecordia mundi, quaque regat generetque
I \

S2iis animalia signis cernere, ubi praecordia idem significat quod u. 909 aluus
|

909 et praecedente negatione pro sed positum Bentleius neque hic neque
in Ouid. her. m
79 sq. neue meos coram scindi patiare capillos et leuiter dicas |

'
haec quoque nostra fuit mutare debuit 910 se Scaliger, sit LM, sic GL^.
'

AchiJl. isag. 1 fin. ovSev S^ irapdSo^ov vw' dvOpdjwojv TocravTrfv evpedrfvai dewpiav
^vxv ydp Trdcra dddvarocr KaTe\dov<xa e^ ovpavov dvavevovcra <h<T icr crvyyevrf

Tov oipavbv Trdvra rd cTvvqdyf Oecopei Kai iiricnrdTai, Trpbcr ov Kai dvaxSyjvai-
eireiyeTai. corpus, cpacri ydp crQfja ehai tov dehv ol 'Zrcoi.Koi Kai Trvevfxa

KaT' ovcriav, wcnrep dfie\eL Kai Trjv \{/vxvv Clem. Alex. strom. V 14
911 liuic GL, item M sed corr. in Mnc, quod cum priores editionea
occupasset, Bentleius perperam tamen interpretatus
huic huic,
restituit '

homini, partui caeli, petimus fidem '. non homini caelum scrutanti, qui
cum oscinibus extisque comparari non potest, sed ipsi caelo poeta fidem
petit, eique ut ne minus quam pecudibus aut auibus de re maxima,
futuri diuinatione, credatur postulat. huic igitur ad cognatmn corpus et ad
illum se quem homo in astris quaerit referendum est 912 suo, cui innatae
sunt, ut Luc. vii 128 sq. animique truces sua pectora pulsant \
ictibus incertis,
Ouid. ex Pont. m 9 22 cumque suo crescens pectore feruet opus, 8 14 nulla premunt
ramos pondere poma suos, Mart. ix 76 4 gaudebatque suas pingere barba genas,
XI 52 6 porris fila re-secta suis. sine causa boum Bentleius idemque in notis
manu scriptia uel ouium uel suum' quarum coniecturarum tertia minime
'
,

probanda est, etsi Cyprios inuenisse cIkt /cat itcTiv ^cttl fjavTevecrdaL Pausanias . . .

auctor est VI 2 5 Tac. hist. n 3 certissima fides haedorum fibris 913 minus.
124 M. MANILII

quam pecudum mortes auiumque adtendere cantus ?

915 atque ideo faciem caeli non inuidet orbi

ipse deus uultusque suos corpusque recludit
uoluendo semper seque ipsum inculcat et ofEert,

ut bene cognosci possit doceatque uidentis,

qualis eat, cogatque suas attendere leges.
920 ipse uocat nostros animos ad sidera mundus
nec patitur, quia non condit, sua iura latere.
quis putet esse nefas nosci, quod cernere fas est ?

nec contemne tuas quasi paruo in corpore uires :

quod ualet, inmensum est. sic auri pondera parui

minoris dignitatis res cuique magis diffidendum sit 915 ideo ist niclit '

erklart ;ich empfehle adeo Breiterus,

'
qui si ScaUgerum legisset, sciret se

iUius coniecturam repetere, si Bentleium, haec legisset, ordo et series,

'
atque
ideo non inuidet faciem, ut possit bene cogmsci 916 recludit codd. Flor.
'

et Bodl., reducit GLM 917 uoluendo semper M, semper uoluendo GL minus

probato numerorum modulo. puto se^nper propter seque omissum et in margine
adscriptum fuisse 918 possit GL^, posset LM uidentis Heringa obs.
crit. p. 77, uidendis GLM cod. Venetus, quod tulerunt duri homines lacobus

et Bechertus, uidendo codd. Flor. et Bodl. et edd. uett. accusatiuum paene

requirit insequenti uersu positum cogat 919 eat M, erat GL cogat M,
doeeat 6L ex uersu superiore illud primus
: probauit Heringa 921 quia
leges suas non abscondit, propterea fit ut eae latere prohibeantur 922 putet
Vrb. 667 et cod. Flor., putat GLM. Italorum coniecturam iterarunt P.
Francius et Bentleius, quos cum Pingraeo lacobo Breitero secutus sum. etenim
quis putet plane eodem modo ponitur Cic. de fin. i 11 et de r.p. i 28; dissimili
ratione quis putat eis quidem quae mihi ad manum sunt exemplis n.d. n 5 quis
enim Eippocentaurum fuisse aut Chimaeram putat? et pro Lig. 9 quis putat
esse crimenfuisse in Africa? nempe is qui et ipse in eadem prouincia esse uoluit ;

nam illos locos omitto ubi in codicibus uariatur, in Pis. 96, Mart. vra 47 2, Luc.
IX 269. Manilius quis credat i 492, quis possit credere iii 236, quis dicere . . .

audeat il 134 sq., quis neget u 127, quis dubitet ii 105, iv 176 nosci M,
nasci 6L 923 corpore pro pectore scriptum suspicor, ut ii 254 in LM;
et uulgo eae uoces confunduntur, uelut apud unum Vergilium in uetustissimis
libris quinquiens, georg. iii 426, iv 217, Aen. vn 349, x 486, 838. uide
n 121 angusto corpus hominis quod ualet immensum non est
s^ib pectore.

neque, quamquam locis ad n 580 adlatis id nomen pro toto homine positum
uidetur, facile sic accipi potest in hac uerborum complexione, paruo in corpore
uires. autem Bentleius quod nominatiuum esse uult, animuni inteUegens,
frustra
nam ne animus quidem immensus est 924 quod GL^ quo LM defendente
Scaligero, Plinium enim ualendi uerbo ablatiuum pretii adiunxisse; quod
ne fecisse quidem uidetur. neque magis haec probari potest interpretatio,
'
ea res, qua ualet poUetque siue corpus siue pectus, immensa est
pondera GL^M", pondere LM pro parui Bentleius parua, quod alteri non
praestare iudico, sicut in Hor. carm. i 28 3 sq. pulueris exigui . . . parua . . .
 ASTRONOMICON IV 125

925 exuperant pretio numerosos aeris aceruos ;

sic adamas, punctum lapidis, pretiosior auro est

paruula sic totum peruisit pupula caelum,
quoque uident oculi minimum est, cum maxima cernant
sic animi sedes tenui sub corde locata
930 per totum angusto regnat de limite corpus.
materiae ne quaere modum, sed perspice uires,
quas ratio, non pondus, habet : ratio omnia uincit.
ne dubites homini diuinos credere uisus,
iam facit ipse deos mittitque ad sidera numen,

munera non minus commode parua quam exigui omitti potuisse 925 hoc
qua exceptione uerum sit prudenter admonet Theophrastus ap. Gell. i 3 26,
ouK, ei xpvcriov Tifinbrepov xaXKOu, Kai TrfKiKOv tov xP^^^i-ov wpba Tb TrjXiKOv xaX/coi!
fiAyeOoa dvTnrapa^aWbfxevov wXiov dXXd noirjcrei tlvo, poirr^v Kal rb irXrjdoff
S6S,ei'

Koi To /xiyedoa, ut suo iure Gellius haec proferat Manilianis contraria, est
magnum pondus aeris parua lamna auri pretiosius 927 928 Macr. Sat. vii
14 11 imagines caeli maris litoris prati nauium pecudum et innumerabilium
praeterea rerum, quas uno oculorum iactu uidemus, cum sit pupula, quae uisu
pollet, oppido parua, 13 per minutissimum foramen coniemplans oculus uidet
caeli profunditatem 927 hoc paruula et quod v 592 legitur quantula
sola apud Manilium extant deminutiuae formae adiectiua. substantiua
plura sunt, articulus, capella, circulus, lapillus, modulus, osculum, pueUa,
spiculum, uirgula, quae pleraque, sicnt' piipula, deminutiuam significationem
deposuerunt et intellectu principalia facta sunt, ut ne Vergilio quidem
displicuerint 928 Cic. n.d. ii 142 aciesque ipsa, qua cernimus, quae pupula
uocatur, ita parua est ut ea, quae nocere possint, facile uitet 929 930 Diog.
Laert. Vll 159 ijyrinoviKbv 6' elvai to KvpiwraTOv TTJff i^vxrjff . • Bvep elvai iv Kapdia,
.

Plut. placit. rv 5 (r/ rd Trjff ^vxv<^ TtyrifioviKov Koi ev tIvi iffriv) oi ^tulkoI TrdvTeff
ev oXr? Trj KapSia ^ ry irepl Tr}v Kapdiav n-vevfiari, Cic Tusc. I 18 aliis cor ipsum
animus uidetur, Lucr. ii 269—71 initum motus a corde creari ex animique |

uoluntate id procedere primum, |

inde dari porro per totum corpus et artus
929 locata GL, colata M 933 934 recte interpunxit Fayus nec tamen
recte enarrauit, ordo est enim ne forte dubites, ecce ipse deos facit '. uide
'

Lucr. VI 693, Ouid. met. vm 620, xiv 32, Mart. xm

107 2, quaeque ad i 557
et II 201 adnotaui 933 Jwmini diuinos credere uisus notabili breuitate dictum
uidetur, ut sit ' illud credere, diuinos homini uisus es!=e similiter Silius
'.

v 404 sq. iUe sibi longam Clotlio turbamque nepotum crediderat. uanis deceptus
|

in alite signis, hoc est longam sibi uitam fore multosque nepotes
934 935 interpunxit Scaliger, ante quem maius ad numen trahebant
934 facit G et pro uar. scr. L^, facis LM cod. Venetus propter dubiles mittit
GL, mittis M cod. Venetus latius serpente errore C.I.L. ix 2628 genio deiui
luli parentis patriae quem senalus populusque Romanus in deorum numerum
rettulit lege Rufrena anno ante Christum natum 42. ibid. i ed. 2 p. 329 diuo
Augusto honores caelestes a senatu decreti die 17 Sept. anni post Christum 14.
Vell. Pat. II 126 1 sacrauit parentem suum Caesar (Tiberius) non imperio sed
religione, non appellauit eum sed fecit deum, Octauiae 449 Nero stulte uerebor.
126 M. MANILII ASTRONOMICON IV
935 maius et Augusto crescet sub principe caelum.

ipse cum faciam, deos 935 pro crescet codd. Flor. et Bodl. et edd. ante laco-
bum crescit ex hoc uersu alii effici contendunt superstite Augusto Manilium
librum rv conscripsisse, lacobus pp. xvi et 162, Woltierus de Man. poet. p. 21,
Lansonus de Man. poet. pp. 25 sq., Kraemerus de Man. astron. pp. 22 sq.,
Bechertus de M. Man. astron. poet. p. 19 aUi plane contrarium, uelut
;

Ramorinus stud. Ital. philol. class. vi pp. 337 sq. et Wageningenus p. x. ego
lib. I praef. p. Ixx quicquam de uiuo mortuoue Augusto ex his uerbis concludi

posse negaui, quibus potest significari iam maius crescet caelum, cum Augustus
'

principatum eius teneat'. potest tum crescet, cum tenebit': utrum poeta
'

uoluerit aliunde discendum est, ex uu. 763-6 et eis quae ad 776 adnotaui.
neque enim plurali deos necessario plus unus deus indicatur, non magis quam
Hor. carm. iv 12 8 regum est ulta libidines rex ullus praeter solum Terea. caelum,
quod eocio Tonante per signa recturum Augustum dixerat i 800, nunc sub
rectore eo auctum iri dicit posteris eius deinceps in deorum numerum
succedentibus
 In libri iii editione anno 1916 emissa haec corrigantur
56 editorum numero qui codicum lectionem celarent Wageningenus ex-
imendus fuit, cuius liber cum illa scribebam nondum prodierat
324-5 omisi locum ad meam Scaligerique rationem confirmandam apposi-
tissimum Luc. vi 181-3 7ion segnior extulit illum \
saltus et in medias
iecit super arma cateruas \
quam per summa rapit celerem uenahula pardum,
cui adici potest Soph. Ai. 7 sq. e5 S4 cx' iKtpipei . . . ^daLa. ceterum temet Seneca
posuit H.f. 1011, 1252, Med. 899, Phaed. 257, 588, Oed. 809, Ag. 51, 203

352 et 355 eruptum ab eripiendo codices saltem Appulei apol. 28

 M. MANILII ASTRONOMICON IV 129

hypallage . 846
hyperbaton 269, 882

iactura 47
ignaua tenipora uendit 174
Illyricum . 610
imago 306
in . . 45, 124, 508, 509, 667,
697, 752, 833, 905
in uitio 200
incedere 519
incendia annonae 168
incisio sensus post quintum

ingratum
inquit
...
trochaeum

....
70
350
869
inuidere bona sine datiuo 874
loniae — ^ ^ — pro 'lojviaa- 767
ipse pro ille 860
iteratio litterarum uel sylla
barum . . 165, 221, 780, 799
iteratio uerborum 136, 214, 298, 448,
694
luuenis pro Aquario 385

lacrimae silphii .
130 M. MANILII ASTRONOMICON IV

....
Scythicos sinuatus in arcus
Euxinus
se diuersam
secare ....
rem significans

secunda decimae uel a decima

semet capcre nec complere .

Seneca Ag. 506 .

„
sequi
Seruius
.....
Phaed. 1022

....
.

sigmatismus
Bignis subiectae terrae pp
Silius sii 55-9 .

sorbere et soluere confusa .

Statius Theb. xi 153 .

sub 24,295,733,741,756,

summus
suus
....
subiunctiuus

.....
250, 888,
.

tamen ....
....
iantus ad insequentia spec-
tans
 BINDING o^^T. JUN 2 4 1968

PA