Astronomia Sferyczna

ASTRONOMIA SFERYCZNA
I rok studiów astronomii, stopień I
Kompilacja i opracowanie Tadeusz J. Jopek
(Ad Usum Internum)
z
z1
θ x1
O
ψ
φ y
N
x
Poznań AD 9 czerwca 2011

Spis treści
1 Położenia ciał na sferze niebieskiej 5

1.1 Triada ortogonalna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
1.2 Wektorowe transformacje współrz˛ednych sferycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
1.2.1 Macierze obrotów i lustrzanych odbić . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
1.2.2 Transformacja współrz˛ednych z wykorzystaniem katów ˛ Eulera. . . . . . . . . . . 10
2 Elementy geometrii sferycznej 12

2.1 Obiekty geometryczne na sferze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
2.2 Sferyczne współrz˛edne biegunowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
2.3 Współrz˛edne prostokatne
˛ punktów na sferze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
3 Elementy trygonometrii sferycznej 19

3.1 Podstawowe wzory trygonometrii sferycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
3.2 Dodatek A. Małe przesuni˛ecie na sferze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
3.3 Dodatek B. Dygresja na temat małych katów
˛ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
3.4 Dodatek C. Zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
4 Astronomiczne układy współrz˛ednych 27

4.1 Układy współrz˛ednych wykorzystywane w astronomii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
4.2 Współrz˛edne sferyczne na powierzchni Ziemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
4.2.1 Wyznaczenie odległości pomi˛edzy punktami na sferze . . . . . . . . . . . . . . . 31
4.3 Układ współrz˛ednych równikowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
4.4 Układ współrz˛ednych horyzontalnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
4.5 Współrz˛edne godzinne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
4.6 Współrz˛edne ekliptyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
4.7 Współrz˛edne galaktyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
5 Czas gwiazdowy i czas słoneczny 42

5.1 Czas gwiazdowy i rektascensja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
5.2 Skala czasu słonecznego prawdziwego i średniego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
6 Przemiana współrz˛ednych 49
6.1 Macierzowe transformacje współrz˛ednych astronomicznych . . . . . . . . . . . . . . . . 49
6.1.1 Układ ekliptyczny i układ równikowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
6.1.2 Układ horyzontalny i godzinny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
6.1.3 Układ godzinny i równikowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
6.1.4 Układ równikowy i galaktyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
6.2 Dodatek A. Nastawianie teleskopów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
6.3 Dodatek B. Zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
7 Astronomiczne układy odniesienia 56

7.1 Układ inercjalny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
7.2 Dygresja: układ inercjalny w wielkim świecie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
7.3 Układ inercjalny a precesja, nutacja iruch własny gwiazd . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
7.3.1 Precesja i nutacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
SPIS TREŚCI 3
7.3.2 Ruchy własne gwiazd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

7.3.3 Obiekty pozagalaktyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
7.4 Poczatek
˛ układu odniesienia — środek sfery niebieskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
7.5 Przesuni˛ecie paralaktyczne i aberracyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
7.5.1 Paralaksa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
7.5.2 Aberracja i czas propagacji promieniowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
7.5.3 Łaczny
˛ wpływ paralaksy i aberracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
7.6 Dodatek A. Zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
8 Refrakcja 72
8.1 Wst˛ep – miejsca topocentryczne ciał niebieskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
8.2 Refrakcja — model płaskiej atmosfery . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
8.3 Wpływ refrakcji na współrz˛edne równikowe obiektu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
8.4 Refrakcja — model atmosfery radialnie symetrycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
8.5 Stałe refrakcji. Tablice refrakcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
8.6 Dodatek A. Zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
9 Współrz˛edne geocentryczne 88
9.1 Współrz˛edne geocentryczne obserwatora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
9.2 Paralaksa geocentryczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
9.3 Dygresja. Jednostka astronomiczna — 1 AU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
9.3.1 Wpływ paralaksy geocentrycznej na wspólrz˛edne równikowe . . . . . . . . . . . 96
9.4 Aberacja dobowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
10 Pomiary rektascensji i deklinacji 102

10.1 Wst˛ep . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
10.2 Koło południkowe — zasada pomiaru rektascensji i deklinacji . . . . . . . . . . . . . . . 103
10.3 Usuwanie wpływów instrumentalnych w kole południkowym . . . . . . . . . . . . . . . . 106
10.4 Redukcja obserwacji na miejsce widome . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
10.5 Ruch biegunów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
10.6 Koło wertykalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
10.7 Astrolabia Danjon’a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
10.8 Fotograficzny teleskop zenitalny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
11 Współrz˛edne helio- i barycentryczne 119

11.1 Paralaksa roczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
11.2 Aberacja roczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
11.3 Przybliżone formuły na paralaks˛e i aberracj˛e . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
11.3.1 Dygresja historyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
11.4 Aberracja planetarna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
12 Ruch Ziemi 129

12.1 Ruch obiegowy Ziemi i Ksi˛eżyca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130
12.2 Ruch wirowy Ziemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
12.2.1 Elipsoida bezwładności, elipsoida figury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
12.2.2 Równania ruchu wirowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
12.2.3 Oś i składowe ruchu obrotowego Ziemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
12.2.4 Regularny ruch obrotowy Ziemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
12.2.5 Nutacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136
12.3 Ruch biegunów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136
12.4 Punkt równonocy wiosennej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
13 Precesja i nutacja 138

13.1 Wst˛ep . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
4 SPIS TREŚCI
13.2 Precesja luni-solarna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139

13.3 Precesja planetarna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142
13.4 Precesja ogólna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146
13.5 Ścisłe formuły precesji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
13.6 Precesyjna macierz obrotu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
13.7 Nutacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
13.8 Wpływ nutacji na współrz˛edne gwiazd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
13.9 Łaczny
˛ wpływ precesji i nutacji w formaliźmie macierzowym . . . . . . . . . . . . . . . 159
13.10Dodatek A. Zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
14 Koncepcja czasu w astronomii 161

14.1 Streszczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
14.2 Służba czasu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162
14.3 Skale czasu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
14.4 Czas gwiazdowy i słoneczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
14.4.1 Skale czasu słonecznego UT0, UT1, UT2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
14.4.2 Skala czasu UTC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
14.5 Czas efemerydalny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
14.5.1 Metody odczytywania czasu w skali ET . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174
14.6 Współczesne dynamiczne skale czasu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174
14.7 Rok Juliański i rok Bessel’a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176
14.8 Przejście przez południk efemerydalny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
14.9 Dygresja: czas własny i czas układowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178
14.10Zadanka na ćwiczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180
Zakończenie pracy
Rozdział 1
Położenia ciał na sferze niebieskiej
Streszczenie. Kierunki do ciał niebieskich można określać równnież przy założeniu, że
ciała te znajduja˛ si˛e na sferze o promieniu równym jedności. Geometria sfery jest geo-
metria˛ na zakrzywionej powierzchni dwuwymiarowej i w wielu przypadkach różni si˛e od
euklidesowej geometrii na płaszczyźnie. Elementami sfery wykorzystywanymi w astro-
nomii sa˛ koła wielkie i skonstruowane z ich pomoca˛ dwukaty ˛ i trójkaty
˛ sferyczne. W
geometrii na sferze koła wielkie pełnia˛ rol˛e analogiczna˛ do prostych w planimetrii. Suma
katów
˛ ˛ sferycznym jest zawsza wi˛eksza od π. Na sferze moga˛
wewn˛etrznych w trójkacie
istnieć trójkaty,
˛ w których wszystkie katy ˛ sa˛ katami
˛ prostymi. Elementy trójkata˛ sferycz-
nego spełniaja˛ kilka grup równań pozwalajacych˛ na rozwiazywanie
˛ wielu zagadnień z
zakresu astronomii sferycznej. Do najcz˛eściej wykorzystywanych wzorów należa˛ wzory
sinusów i cosinusów. Problemy rozwiazywane ˛ w ramach trygonometrii sferycznej daja˛
si˛e także ujać
˛ w formaliźmie wektorowym.
Położenie ciała na sferze ustalone jest z pomoca˛ dwóch katów,
˛ azymutalnego ψ i polar-
nego θ. Każdy układ współrz˛ednych sferycznych wymaga określenia bieguna układu,
wzgl˛edem którego mierzony jest kat ˛ θ, oraz koła wielkiego pełniacego
˛ rol˛e płaszczyzny
odniesienia, służacej
˛ jako poczatek˛ rachuby dwuściennego kata ˛ ψ.
W astronomii wykorzystywane sa˛ najróżniejsze układy współrz˛ednych, stad ˛ konieczna
jest umiej˛etność przeliczania współrz˛ednych pomi˛edzy dwoma układami. Transformacje
współrz˛ednych dokonuje si˛e droga˛ rozwiazania
˛ odpowiedniego trójkata
˛ sferycznego albo
za pomoca˛ macierzy obrotu, w szczególności z wykorzystaniem katów ˛ Eulera.
Słowa kluczowe: sfera niebieska, koło małe, koło wielkie, bieguny koła wielkiego, kat ˛
sferyczny, dwukat˛ sferyczny, trójkat
˛ paralaktyczny, nadmiar sferyczny, współrz˛edne sfe-
ryczne, współrz˛edne prostokatne,
˛ triada ortogonalna, transformacje współrz˛ednych, katy
˛
Eulera. a
a
[Modyfikowano AD 2011, luty, 28]

6 Położenia ciał na sferze niebieskiej
1.1 Triada ortogonalna
Stwierdzenie, że wektor r opisuje położenie ciała niebieskiego oznacza, że do naszej
dyspozycji sa˛ trzy składowe (x, y, z), czyli trzy liczby wyznaczone wzgl˛edem triady R.
Na piśmie wyrażamy to stwierdzenie za pomoca˛ zapisu
 
x
r = R y  (1.1)
z
Umawiamy si˛e, że otaczajaca ˛ nas przestrzeń jest trójwymiarowa˛ przestrzenia˛ euklide-
sowa,˛ że w tej przestrzeni kartezjański układ współrz˛ednych (x, y, z) rozpi˛ety na trójce
wersorów i, j, k. 1 T˛e trójk˛e możemy połaczyć
˛ w formie wektora blokowego R nazywa-
nego triada˛ o strukturze identycznej z macierza˛ 3 × 3
R = [i, j, k] (1.2)
˛ lementami triady sa˛ cosinusy kierunkowe wersorów i, j, k. Ponieważ pomi˛edzy wer-

Stad
sorami i, j, k zachodza˛ znane zależności
i=j×k
j=k×i
k=i×j (1.3)
iT i = jT j = kT k = 1
˛ skoro transpozycja triady R ma postać

stad,
 
iT
RT =  j T  (1.4)
kT
iloczyn
   
iT i iT j iT k 1 0 0
RT R =  j T i j T j j T k  =  0 1 0  = I (1.5)
kT i k T j k T k 0 0 1
gdzie I oznacza macierz jednostkowa.˛ Zatem, równanie to pociaga ˛ R−1 = RT , czyli

triada R zdefiniowana równaniem 1.2 jest macierza˛ ortogonalna.˛
1
A w jaki sposób ustalono orientacj˛e trójki wersorów i, j, k? Pytanie to wykracza poza ramy tego
wykładu, bowiem pośrednio dotyczy spraw ostatecznych podobnie jak pytanie — czy najpierw było jajo,
czy kura? Ponieważ astronomia nie zajmuje si˛e takimi problemami, dlatego poprzestajemy na tym, że
elementy tej trójki sa,˛ jakimś cudem znanymi, cosinusami kierunkowymi prostych, wzdłuż których leża˛
wersory i, j, k.
1.2 Wektorowe transformacje współrz˛ednych sferycznych 7
a)
a
cos θ
k k
k1
k 1
j1 j1
j
i
i1 θ
θ
j
sin θ
Rysunek 1.1: a) Wektor a może mieć składowe określone wzgledem wielu trójek werso-
rów i, j, k. b) Zwiazki
˛ pomi˛edzy elementami triad różniacych
˛ si˛e obrotem wokół jednej
˛ si˛e z wersorem i. Wersor j1 można otrzymać za pośrednictwem werso-
osi pokrywajacej
rów j, k odkładajac
˛ w kierunku j odcinek o długości cosθ po czym w kierunku k odcinek
sin θ.
1.2 Wektorowe transformacje współrz˛ednych sferycznych
1.2.1 Macierze obrotów i lustrzanych odbić
Współrz˛edne wektora a moga˛ być określone wzgl˛edem dowolnych układów współrz˛e-

dnych, czyli innymi słowy wzgl˛edem dowolnych triad, np. R i P. Niech [a1 , a2 , a3 ] bad
˛ a˛
współrz˛ednymi wektora a wzgl˛edem triady R, czyli
 
a1
a = R  a2  (1.6)
a3
Jeśli [α1 , α2 , α3 ] sa˛ współrz˛ednymi wektora a wzgl˛edem triady P, to podobnie piszemy

 
α1
a = P  α2  (1.7)
α3
˛ lewostronnie równania (1.6) i (1.7) przez RT widzimy, że

Mnożac
     
a1 a1 α1
RT a = RT R  a2  =  a2  = RT P  α2  (1.8)
a3 a3 α3
˛ że transformacja składowych [α1 , α2 , α3 ] w składowe [a1 , a2 , a3 ] może być

Wynika stad,
dokonana za pośrednictwem iloczynu macierzy RT P. Transformacja odwrotna, czyli
(RT P)T = PT R, co jest to konsekwencja˛ ortogonalności obu macierzy R i P.
Wyprowadzimy teraz formuły odpowiadajace ˛ pewnej konkretnej transformacji współrz˛e-
dnych. Interesuje nas przeliczenie współrz˛ednych z układu zdefiniowanego prostokatn ˛ a˛
triada˛ R = [i, j, k] do układu współrz˛ednych danego triada˛ R1 = [i, j1 , k1 ], ale niech

b˛edzie, że transformacja RT1 R ma postać
i1 = i
j1 = (cos θ)j + (sin θ)k
k1 = (− sin θ)j + (cos θ)k
˛ θ wokół osi i. A w
co oznacza, że oba układy różnia˛ si˛e jedynie o dodatni obrót o kat
postaci dogodniejszej do umacierzowienia zapisu b˛edzie
i1 = 1i +0j +0k
j1 = 0i +(cos θ)j +(sin θ)k
k1 = 0i +(− sin θ)j +(cos θ)k
Zatem, zgodnie z definicja˛ triady, triad˛e R1 możemy określić jako iloczyn macierzowy
 
1 0 0
R1 = [i1 , j1 , k1 ] = R  0 cos θ − sin θ 
0 sin θ cos θ
Analogicznie jak w równaniu (1.8), transformacji składowych wektora wyznaczonych

wzgl˛edem R do składowych podanych wzgl˛edem triady R1 możemy dokonać za pomoca˛
macierzy RT1 R, czyli
  T  
1 0 0 1 0 0
R1 T R = R  0 cos θ − sin θ  · R =  0 cos θ sin θ 
0 sin θ cos θ 0 − sin θ cos θ
Mamy zatem nast˛epujacy

˛ wniosek. Jeśli nowy układ współrz˛ednych uzyskano w wyniku
obrotu wokół osi x o dodatni kat
˛ θ,to transformacja współrz˛ednych (składowych) wektora
[x, y, z]T do nowych współrz˛ednych [x1 , y1 , z1 ]T może być dokonana za pomoca˛ formuły
   
x1 x
 y1  = p(θ)  y  (1.9)
z1 y
gdzie
 
1 0 0
p(θ) =  0 cos θ sin θ  (1.10)
0 − sin θ cos θ
Analogiczne formuły można wyprowadzić dla układów różniacych

˛ si˛e obrotami o dodatni
˛ θ wokół osi y i z. Odpowiednie macierze transformacyjne oznaczone jako q(θ) i r(θ)
kat
maja˛ postać
 
cos θ 0 − sin θ
q(θ) =  0 1 0  (1.11)
sin θ 0 cos θ
A
r z
θ
X x O
y
ψ
B Y
Z’
Rysunek 1.2: Współrz˛edne sferyczne (ψ, θ) i odpowiadajace

˛ im współrzedne prostokatne
˛
(x, y, z) punktu A położonego na sferze o promieniu r = 1.
 
cos θ sin θ 0
r(θ) =  − sin θ cos θ 0  (1.12)
0 0 1
W przypadku gdy układy współrz˛ednych różnia˛ si˛e dwoma lub trzema obrotami, macierz
transformacji współrz˛ednych wyznaczona jest jako iloczyn dwóch lub trzech macierzy
odpowiadajaych
˛ pojedynczym obrotom.
Macierz transformacyjna dla układów różniacych

˛ si˛e skr˛etnościa˛ (przypadek układów
lewo i prawoskr˛etnych) jest macierza˛ modyfikujac
˛ a˛ jedynie współrz˛edna˛ y-owa˛ (lustrzane
odbicie wzgl˛edem płaszczyzny x − z), ma ona postać
 
1 0 0
My =  0 −1 0  (1.13)
0 0 1
W praktyce możemy napotkać przypadek takich układów, dla których korzystnym b˛edzie
zastosowanie macierzy Mx , pozwalajacej˛ na lustrzane odbicie wzgl˛edem płaszczyzny
y − z czyli na zmian˛e znaku współrz˛ednej x-owej.
 
−1 0 0
Mx =  0 1 0  (1.14)
0 0 1
W celu praktycznego zastosowania formuł podanych wyżej musimy dysponować wzo-

rami umożliwiajacymi
˛ transformacj˛e współrz˛ednych sferycznych do współrz˛ednych pro-
stokatnych
˛ i odwrotnie. Jeśli na sferze jednostkowej, dane sa˛ sferyczne współrz˛edne
(ψ, κ) położenia ciała niebieskiego A, (rysunek 1.2), gdzie ψ jest współrz˛edna˛ azymu-
talna˛ a κ = 90◦ − θ jest dopełnieniem do 90◦ odległości biegunowej θ, to odpowiadajace
˛
z
z1
θ x1
O
ψ
φ y
N
x
Rysunek 1.3: Ilustracja katów

˛ Eulera. Układy współrz˛ednych o wspólnym poczatku,
˛
można transformować jeden w drugi za pomoca˛ trzech obrotów o katy
˛ Eulera.
˛ składowe (x, y, z) wersora położenia wyliczamy za pomoca˛ wzorów

im prostokatne
x = cos ψ cos κ
y = sin ψ cos κ (1.15)
z = sin κ
Zależności odwrotne maja˛ postać
κ = arcsin z
(1.16)
ψ = arctan xy
˛ ψ musimy zastosować stosowna˛ pro-

przy czym w celu ustalenia właściwej ćwiartki kata
˛ a.˛
cedur˛e normujac
1.2.2 Transformacja współrz˛ednych z wykorzystaniem katów

˛ Eulera.
Za pomoca˛ macierzy podanych wyżej możemy z powodzeniem przeliczać współrz˛edne

pomi˛edzy dowolnymi układami. W zależności od potrzeby, formuły transformacyjne
b˛eda˛ złożeniami obrotów w okół osi X, Y, Z. Jednak przy takim podejściu dla każdego
przypadku, kolejność obrotów musimy odgadnać˛ sami.
Ale możliwe jest inne podejście, w którym wzajemna orientacja dwóch układów
współrz˛ednych określona jest za pomoca˛ tzw. katów
˛ Eulera, natomiast transformacja
składa si˛e z trzech obrotów wzgl˛edem osi w ustalonej, zawsze takiej samej kolejności.
Na rysunku 1.3 widzimy dwa prostokatne ˛ układy współrz˛ednych zorientowane wzgl˛e-

dem siebie tak, że żadna para osi tych układów nie jest do siebie wzajemnie równoległa,
płaszczyzny X − Y tych układów przecinaja˛ si˛e wzdłóż kierunku ON . Jest to najbardziej
ogólny przypadek jeśli chodzi o orientacj˛e układów.
Katy
˛ Eulera. Na rysunku 1.3 zaznaczono trzy katy
˛ Eulera wykorzystywane do trans-
formacji współrz˛ednych wyznaczonych wzgl˛edem obu układów, sa˛ to:
• kat
˛ θ zawarty pomi˛edzy osiami Z i Z1 obu układów,
• kat
˛ φ zawarty pomi˛edzy osia˛ X i linia˛ ON przeci˛ecia płaszczyzn X − Y obu
układów,
• kat
˛ ψ pomi˛edzy osia˛ X1 i linia˛ ON , liczony jako dodatni od linii ON do osi
X1 .
Transformacja współrz˛ednych [x, y, z]T we współrz˛edne [x1 , y1 , z1 ]T , co łatwo odczytać

z rysunku 1.3, jest złożeniem trzech obrotów
   
x1 x
 y1  = r(ψ)p(θ)r(φ)  y  (1.17)
z1 z
A zatem jeśli tylko mamy do dyspozycji katy

˛ Eulera określajace
˛ wzajemna˛ orientacj˛e
dwóch dowolnych układów współrz˛ednych kartezjańskich, to transformacja pomi˛edzy
współrz˛ednymi podanymi wzgl˛edem tych układów zawsze b˛edzie miała postać równania
(1.17).
Literatura polecana. Czytelnikom zainteresowanym pogł˛ebieniem znajomości for-

malizmu wektorowo macierzowego do transformacji współrz˛ednych (i nie tylko) odsy-
łamy do podr˛ecznika [3]. Tym, którzy do przemiany współrz˛ednych pragn˛eliby stosować
rachunek krakowianowy polecamy stosowne rozdziały podr˛eczników [1] i [2].
Rozdział 2
Elementy geometrii sferycznej
2.1 Obiekty geometryczne na sferze
Sfera.
Sfera jest to powierzchnia, której punkty sa˛ jednakowo odległe od punktu zwanego środ-
kiem sfery. Jeśli w środku sfery umieścimy poczatek
˛ układu współrz˛ednych, to dla punk-
tów położonych na sferze jednostkowej b˛edzie
rT r = 1
Sfera jest powierzchnia˛ dwuwymiarowa, skończona˛ ale nieograniczona.˛ Geometria sfe-

ryczna jest geometria˛ na powierzchni zakrzywionej, jest to geometria dwuwymiarowa
znacznie różniaca
˛ si˛e od euklidesowej geometrii na płaszczyźnie. W szczególności, na
sferze nie istnieja˛ linie proste, ich rol˛e graja˛ okr˛egi tradycyjnie zwane kołami wielkimi.
Koło wielkie.
Każde przeci˛ecie sfery płaszczyzna˛ jest okr˛egiem. Przeci˛ecie sfery płaszczyzna˛ przecho-
˛ a˛ przez środek sfery jest kołem wielkim, np. koło AX z rysunku 2.1. Promień koła
dzac
wielkiego jest równy promieniowi sfery, a wektory r opisujace ˛ położenia punktów koła
wielkiego spełniaja˛ równanie
nT r = 0 (2.1)
gdzie n jest wektorem definiujacym

˛ jeden z biegunów koła wielkiego. Końce średnicy
prostopadłej do koła wielkiego sfery nazywamy biegunami tego koła. Na rysunku 2.1 bie-
gunami koła wielkiego AX sa˛ punkty P i Q, punkty położone diametralnie. Zauważmy,
˛ przez jeden z biegunów P , musi także przechodzić
że dowolne koło wielkie przechodzace
przez drugi biegun Q.
Dwa punkty sfery, które nie sa˛ punktami diametralnymi jak np. A i X, wyznaczaja˛
koło wielkie jednoznacznie, bowiem łacznie
˛ ze środkiem sfery (punktem O) jednoznacz-
nie określaja˛ płaszczyzn˛e, której przeci˛ecie ze sfera˛ jest kołem wielkim. Na punktach
A, X rozpi˛ete sa˛ dwa łuki, mniejszy z nich nazywany linia˛ geodezyjna,˛ jest najkrótsza˛
2.1 Obiekty geometryczne na sferze 13
A O B
Rysunek 2.1: Ilustracja elementów sfery: O jest środkiem sfery, okrag

˛ przechodzacy
˛
przez punkty A, X, B tradycyjnie nazwany jest kołem wielkim. Punkty P i Q sa˛ biegu-
nami koła wielkiego AXB.
krzywa˛ jaka˛ można na sferze połaczyć

˛ punkty A i X. Linie geodezyjne, (zwane też od-
ległościami sferycznymi) pełnia˛ na sferze rol˛e analogiczna˛ jak linie proste w geometrii
euklidesowej.
Ponieważ promień sfery r = 1, długość łuku koła wielkiego równa jest katowi
˛ w
radianach1 jaki ten łuk rozpina wzgl˛edem środka sfery.
Dwukat˛ sferyczny.
W wyniku przeci˛ecia tej samej sfery dwoma kołami wielkimi wyznaczone zostana˛ cztery
obszary (powierzchnie) zwane dwukatami ˛ sferycznymi (rysunek 2.2-a). Dwukaty˛ prze-
ciwległe sa˛ parami przystajace.
˛ Dwukat ˛ sferyczny określony jest katem
˛ sferycznym, np.
katem
˛ A na rysunku 2.2-a. Kat ˛ ten jest równy katowi
˛ płaskiemu (liniowemu) określonemu
przez płaszczyzny, na których leża˛ koła wielkie tworzace ˛ dany dwukat. ˛ Półokr˛egi tych
kół wielkich nazywamy bokami dwukata. ˛ Na danej sferze, boki wszystkich dwukatów ˛
2
sa˛ równe i maja˛ długość πr, gdzie r jest promieniem sfery. Pole pwierzchni dwukata ˛
sferycznego można obliczyć ze wzoru
S = 2r2 A
gdzie A jest katem

˛ dwukata
˛ wyrażonym w radianach.
Kat
˛ pomi˛edzy płaszczyznami kół wielkich cz˛esto jest nazywany katem
˛ sferycznym.
O kacie
˛ sferycznym można też powiedzieć, że jest to kat
˛ pomi˛edzy stycznymi wystawio-
nymi w punkcie wzajemnego przeci˛ecia si˛e kół wielkich (patrz rysunek 2.2-b).
Trójkat˛ sferyczny.
Trzy koła wielkie nie przecinajace
˛ si˛e w jednej parze punktów diametralnych tworza˛ na
sferze osiem obszarów zwanych trójkatami˛ sferycznymi (rysunek 2.3-a). Znajac
˛ elementy
˛ sferyczne, np. łuki a, b, c kół wielkich i katy
jednego z nich (czyli trzy boki i trzy katy ˛
wewn˛etrzne A, B, C), łatwo wyznaczyć elementy wszystkich pozostałych trójkatów.˛ Dla-
tego zwykle rozpartuje si˛e zależności pomi˛edzy elementami tylko jednego trójkata,
˛ któ-
1
Oprócz radianów można oczywiście używać innych miar kata.
˛
2
Ze wzgl˛edu na dość cz˛este nieporozumienia, warto zapami˛etać, że dwukat
˛ sferyczny (podobie trójkat
˛
sferyczny) jest fragmentem powierzchni sfery, a nie katem.
˛
14 Elementy geometrii sferycznej
rego wszystkie boki sa˛ krótsze od połowy obwodu koła wielkiego. Taki trójkat
˛ sferyczny
nosi nazw˛e trójkata
˛ paralaktycznego lub trójkata
˛ eulerowskiego.
Boki trójkata
˛ sferycznego tradycyjnie oznaczane sa˛ małymi literami, a ich długości
mierzone sa˛ za pomoca˛ płaskich katów
˛ ˛ trójściennego OABC, np. na rysunku 2.3
kata
c = ]AOB. Wewn˛etrzne katy ˛ przy wierzchołkach trójkata˛ oznaczane dużymi literami
A, B, C mierzone sa˛ katami
˛ dwuściennymi (katami
˛ sferycznymi) tego samego kata
˛ trój-
ściennego.
A
A
O
A
A’
A’
Rysunek 2.2: Dwukaty

˛ sferyczne: a) cztery dwukaty
˛ powstaja˛ w wyniku przeci˛ecia sfery
dwoma kołami wielkimi; b) dwukaty
˛ sferyczne sa˛ w pełni opisane przez promień sfery i
˛ sferyczny A.
kat
A
c b
c b
O
a B
B C C
a
Rysunek 2.3: Trójkaty˛ sferyczne: a) osiem trójkatów

˛ sferycznych można otrzymać z prze-
ci˛ecia trzech kół wielkich; b) Trójkat
˛ paralaktyczny A,B,C rozpi˛ety na trzech wektorach
jednostkowych. Elementy trójkata ˛ to katy ˛ sferyczne) A, B, C i na-
˛ wierzchołkowe (katy
przeciw nich położone boki a, b, c. Zarówno katy
˛ jak i boki mierzone sa˛ w jednostkach
katowych.
˛
Trójkaty
˛ sferyczne eulerowskie maja˛ pewne własności wspólne z trójkatami
˛ płaskimi,
np. dowolny bok trójkata
˛ jest mniejszy od sumy, ale wi˛ekszy od różnicy dwóch boków
pozostałych. Jednak mamy też mi˛edzy nimi istotne różnice, np. w trójkacie
˛ sferycz-
nym suma katów
˛ wewn˛etrznych nie jest stała, bowiem przyjmuje wartości z przedziału
2.1 Obiekty geometryczne na sferze 15
P
θ ψ
A rM B
S
ale
E kolo m
C O D
ψ
Rysunek 2.4: Elementy sfery: koło małe AEB. Jest ono odległe o kat
˛ θ od swego bieguna
P . Wycinek AE koła małego opiera si˛e ramionach AS i ES rozwartych o kat
˛ ψ. Długość
wycinka wynosi AE = ψ sin θ.
przedziału
π < s = A + B + C < 3π
Trójkat
˛ płaski posiada tylko jeden kat
˛ prosty, trójkat
˛ sferyczny niekoniecznie, może mieć
ich dwa a nawet trzy. Różnica
s−π =ε
nazywanajest nadmiarem sferycznym.
Pole powierzchni trójkata

˛ sferycznego dane jest z pomoca˛ formuły
S = r2 ε
gdzie r jest promieniem sfery wyrażonym w radianach.
Koło małe.
Ślad przeci˛ecia sfery płaszczyzna˛ nie przechodzac
˛ a˛ przez środek sfery jest okr˛egiem, tra-
dycyjnie zwanym kołem małym. Jego biegunami sa˛ punkty skrajne średnicy sfery wysta-
wionej prostopadle do płaszczyzny koła małego.
Promień koła małego jest zawsze mniejszy od promienia sfery. Na rysunku 2.4 wi-
dzimy koło małe AEB, równoległe doń koło wielkie CF D oraz ich wspólne w tym
przypadku bieguny P i Q.
Wyprowadzimy formuł˛e na długość łuku koła małego, cz˛esto stosowana˛ w dalszej cz˛eści
wykładu. Niech rM b˛edzie promieniem koła małego, łuk AP = θ jest miara˛ odległości
koła małego od bieguna P . Z trójkata
˛ płaskiego AOS wynika
AS = AO · sin AOS
(2.2)
rM = sin θ
Punkt E koła małego połaczmy
˛ z biegunem P łukiem koła wielkiego i powstały łuk prze-
dłużmy do przeci˛ecia z kołem CD w punkcie F . Jeśli kat
˛ sferyczny AP E oznaczymy
Z ψ Z
S
R
A θ
A
r z r
θ C
X x O
O
y
ψ
ψ
B Y B
Z’ Z’
Rysunek 2.5: Sferyczne współrz˛edne biegunowe (ψ, θ) punktu A. Współrz˛edna polarna

θ określa katow
˛ a˛ odległość punktu A od bieguna Z układu współrzednych. Współrz˛edna
azymutalna ψ jest katem
˛ dwuściennym. Ustala ona katow
˛ a˛ odległość płaszczyzny połu-
dnika, w którym leży punkt A, od płaszczyzny południka ZX. Południk ZX wybrano
jako poczatek
˛ rachuby współrz˛ednej azymutalnej.
przez ψ, to mamy także, że COF = ψ. A ponieważ odcinki AS i CO sa˛ do siebie

równoległe, podobnie ES i F O mamy jeszcze, że kat
˛ ASE = ψ.
Zatem długość łuku AE koła małego wynosi

AE = rM · ASE = ψ sin θ (2.3)

2.2 Sferyczne współrz˛edne biegunowe
W celu ustalenia położenia punktu na sferze, można wykorzystać różne układy współrz˛e-
dnych. Przykładowo, weźmy prawoskr˛etny prostokatny ˛ zbiór osi kartezjańskich Oxyz,
określonych trójka˛ wersorów i, j, k o poczatkach
˛ w środku O sfery jednostkowej. Do-
datnie kierunki tych osi przecinaja˛ sfer˛e w punktach X, Y, Z, natomiast koła wielkie
XY, ZX położone sa˛ w płaszczyznach xOy i zOx, odpowiednio, patrz (rysunek 2.5).
Obierzmy na sferze punkt A(xyz), wówczas. dla sfery jednostkowej prawdziwy jest
zwiazek
˛
x2 + y 2 + z 2 = 1 (2.4)
Czyli jedna z prostokatnych
˛ współrz˛ednych x, y, z punktu A jest zbyteczna, co oznacza,
że w celu ustalenia położenia ciała niebieskiego, tzn. kierunku do tego ciała, wystarczy
posłużyć si˛e dwoma liczbami.
Obok współrz˛ednych prostokatnych,

˛ w praktyce astronomicznej wygodnie jest stoso-
wać współrz˛edne biegunowe (r, θ, ψ) jako bliższe naszemu intuicyjnemu wyczuciu kie-
runku. Zgodnie z tradycyjna˛ definicja˛ (patrz rysunek 2.5):
2.2 Sferyczne współrz˛edne biegunowe 17
• r = OA jest współrz˛edna˛ radialna˛ punktu A,
• θ jest współrz˛edna˛ polarna˛ punktu A, jest ona identyczna z katem

˛ ZOA,
• ψ jest współrz˛edna˛ azymutalna˛ punktu A równa˛ katowi

˛ dwuściennemu pomi˛edzy
płaszczyzna˛ ZOA i płaszczyzna˛ ZOX.
Ponieważ dla sfery jednostkowej promień sfery r = 1, zatem dwie współrz˛edne katowe ˛
(ψ, θ) w pełni określaja˛ położenie ciała na sferze: kat
˛ θ jest długościa˛ łuku ZA, natomiast
ψ jest katem
˛ sferycznym XZA.
W celu ustalenia położenia punktów na całej sferze, wystarczy jeśli współrz˛edne

(ψ, θ) przyjma˛ wartości należace
˛ do dziedziny
0≤θ≤π
(2.5)
0 ≤ ψ ≤ 2π
Z układem współrz˛ednych sferycznych niekiedy wia˛że si˛e siatk˛e współrz˛ednych, która

definiowana jest nast˛epujaco:
˛
• dla θ = const, krzywe siatki sa˛ małymi kołami o biegunach w Z, Z 0 , równoleżniki,
• dla ψ = const, krzywe siatki sa˛ półkolami wielkimi przecinajacymi

˛ si˛e w biegu-
0
nach Z, Z , południki.
Podsumujmy: w celu zdefiniowania jakiegokolwiek układu współrz˛ednych sferycznych

musimy (patrz rysunek 2.5):
• dokonać wyboru bieguna Z układu, wzgl˛edem którego mierzona b˛edzie współrz˛e-

dna — kat˛ polarny θ,
• dokonać wyboru koła wielkiego ZX pełniacego

˛ rol˛e płaszczyzny odniesienia, wzgl˛e-
˛ azymutalny ψ.
dem której mierzony b˛edzie dwuścienny kat
• ustalić skr˛etność układu,
• podać jednostki miary i dziedzin˛e wartości katów

˛ θ i ψ.
Wszystkie sferyczne astronomiczne układy współrz˛ednych sa˛ konstruowane w taki spo-

sób. Różnia˛ si˛e doborem bieguna i koła odniesienia, można wśród nich napotkać za-
równo układy lewoskr˛etne jak i prawoskr˛etne, cz˛esto zamiast kata
˛ polarnego brane jest
jego dopełnienie (π/2 − θ), natomiast wartości katów
˛ podawane sa˛ w stopniach albo w
jednostkach czasu.
Poza tymi różnicami astronomiczne układy współrz˛ednych zawsze stanowia˛ reali-

zacje sferycznych współrz˛ednych biegunowych (ψ, θ) omówionych powyżej.
2.3 Współrz˛edne prostokatne

˛ punktów na sferze
Pomimo nieodłacznego
˛ nadmiaru (patrz równanie (2.4)), w astronomii sferycznej warto
stosować współrz˛edne kartezjańskie. Uj˛ete w postaci uporzadkowanych
˛ trójek współrz˛e-
dne te, pozwalaja˛ nadać równaniom elegancka˛ i uniwersalna˛ wektorowa˛ form˛e.
Jeśli i, j, k sa˛ jednostkowymi wektorami o własnościach określonych równaniami

(1.3), jeśli wzdłuż tych wersorów zorientowano dodatnie kierunki osi x, y, z, wówczas
zgodnie z równaniem (1.1) położenie punktu A(x, y, z) na sferze (rysunek 2.5) określone
jest za pomoca˛ wektora położenia rA
rA = x · i + y · j + z · k (2.6)
gdzie składowe (x, y, z) sa˛ cosinusami kierunkowymi odcinka OA, obliczonymi odpo-
wiednio, wzgl˛edem osi X, Y, Z, patrz rysunek 2.5
x = cos XA
y = cos Y A (2.7)
z = cos ZA
Pomi˛edzy współrz˛ednymi x, y, z oraz współrz˛ednymi sferycznymi ψ, θ tego samego punktu

A mamy znane zwiazki
˛
x = sin θ cos ψ
y = sin θ sin ψ (2.8)
z = cos θ
Dowolny problem w astronomii sferycznej można rozwiazać ˛ za pomoca˛ metod trygono-

metrii sferyczej i współrz˛ednych sferycznych. W czasach przedkomputerowych pozwa-
lało to na uzyskiwanie rozwiazań
˛ oszcz˛ednych pod wzgl˛edem obliczeniowym. Obecnie
dawne i nowe problemy rozwiazujemy
˛ stosujac
˛ bardziej ogólne podejście wektorowe.
Jednak ponieważ astronomia jest nauka,˛ w której dane obserwacyjne maja˛ inna˛ rang˛e
niż to ma miejsce np. w fizyce, w pewnych wypadkach znajomość metod redukcyjnych
jakimi kiedyś posługiwali si˛e astronomowie jest niezb˛edna, by przykładowo, obserwa-
cje komety pochodzace˛ z odległych epok wykorzystać razem z obserwacjami współcze-
snymi.
Rozdział 3
Elementy trygonometrii sferycznej
3.1 Podstawowe wzory trygonometrii sferycznej
Wyprowadzimy cz˛esto wykorzystywane przez astronomów zwiazki ˛ pomi˛edzy elemen-

tami trójkata
˛ paralaktycznego. Nasze podejście b˛edzie bardziej współczesne: skorzy-
stamy z zależności wektorowych, przy czym składowe wektorów wyrazimy poprzez współ-
rz˛edne sferyczne za pomoca˛ formuł (2.8). Niech ABC b˛edzie trójkatem
˛ sferycznym (ry-
sunek 3.1). Jak widać jest on rozpi˛ety na trzech wektorach jednostkowych rA , rB , rC .
Wybierzmy układ współrz˛ednych (ψ, θ) o biegunie w punkcie A, łuk AB obierzmy za
koło wielkie odniesienia miary współrz˛ednej azymutalnej ψ. Po tych ustaleniach: po-
łożenie punktu B określone jest przez (θ = c, ψ = 0), położenie punktu C przez
(θ = b, ψ = A). A zgodnie z równaniami (2.8) składowe wektorów położeń punktów
B i C, wynosza˛
rB = (sin c, 0, cos c)
(3.1)
rC = (sin b cos A, sin b sin A, cos b)
˛ mi˛edzy rB , rC jest równy długości boku BC trójkata

Kat ˛ sferycznego A, B, C, a ponie-
waż sa˛ to wektory jednostkowe, ich iloczyn skalarny wynosi
rB · rC = cos a
˛ za rB i rC prawe strony równań (3.1) otrzymamy

Podstawiajac
cos a = cos b cos c + sin b sin c cos A (3.2)
Jest to jedna z najbardziej podstawowych formuł trygonometrii sferycznej nazywana wzo-

rem cosinusów.1
Za pomoca˛ tej formuły, droga˛ odpowiednich przekształceń, można otrzymać dalsze

˛ wektor rC × rB . Po-
wzory. Jednak bardziej bezpośrednio, dwa z nich uzyskamy badajac
˛ mi˛edzy wersorami rB , rC równy jest łukowi BC, ich iloczyn wektorowy jest
nieważ kat
1
Komplet wzorów postaci (3.2) daje si˛e otrzymać np. poprzez cykliczna˛ permutacj˛e symboli abcABC.
20 Elementy trygonometrii sferycznej
A
c
b
B a
rA
rB C
rC
90 O
rD
Rysunek 3.1: Trójkat ˛ paralaktyczny ABC rozpi˛ety na trójce wektorów jednostkowych

rA , rB , rC . Wektor rD jest prostopadły do wektorów rB , rC .
wektorem o długości sin a skierowanym ku punktowi D położonemu o 90◦ zarówno od C

i B. Jak widzimy na rysunku 3.1, punkt D jest biegunem boku BC trójkata
˛ sferycznego
A, B, C. myśl tego co powiedziano, mamy wi˛ec
rC × rB = sin a rD (3.3)
gdzie rD jest wektorem jednostkowym punktu D, Z pomoca˛ równań (3.1) lewa˛ stron˛e
równania wektorowego (3.3) możemy napisać w postaci
rC × rB = (sin b cos c sin A,
cos b sin c − sin b cos c cos A, (3.4)
− sin b sin c sin A)
Jak widzimy na rysunku 3.1, sferyczne współrz˛edne punktu D wynosza˛ (ψ = BAD, θ =
AD), zatem korzystajac
˛ z formuł (2.8) prawa˛ stron˛e równania (3.3) możemy wyrazić jako
sin a rD = sin a(sin AD cos BAD, sin AD sin BAD, cos AD) (3.5)
Moglibyśmy teraz porównać odpowiednie składowe w równaniach (3.4) i (3.5), jednak
warto przedtem pozbyć si˛e sinusów i cosinusów katów
˛ AD i BAD.
Dokonamy tego za pomoca˛ zwiazków

˛ ˛ ABC. W tym celu
mi˛edzy elementami trójkata
˛ sferyczny BAD. Skoro D jest biegunem koła wielkiego BC, to łuk
popatrzmy na trójkat
BD = 90◦ i jest prostopadły do koła BC. Stad˛ kat˛ sferyczny ABD = 90◦ + B i w
˛ sferycznym BAD ze wzóru cosinusów mamy
trójkacie
cos AD = cos 90◦ cos c + sin 90◦ sin c cos(90◦ + B)
cos AD = − sin c sin B
˛ ten rezultat do składowej z-towej w równaniu (3.5), porównujac
Podstawiajac ˛ ja˛ ze skła-
dowa˛ z-towa˛ z równania (3.4) otrzymamy
sin A sin B
=
sin a sin b
3.1 Podstawowe wzory trygonometrii sferycznej 21
Biorac
˛ iloczyn wektorowy dla innej pary wektorów, równanie to można uzupełnić o do-
datkowy człon, i w tej pełnej postaci nosi ono nazw˛e wzoru sinusów
sin A sin B sin C
= = (3.6)
sin a sin b sin c
Równości (3.6) wykorzystamy do wyprowadzenia kolejnych wzorów trygonometrii sfe-
˛ sferycznym BAD z rysunku 3.1, dla boku AD i kata
rycznej. W trójkacie ˛ wierzchołko-
wego ADB na mocy wzoru sinusów b˛edzie
sin(90◦ + B) sin BAD

=
sin AD sin 90◦
sin AD sin BAD = sin(90◦ + B) = cos B
Kładac
˛ ten rezultat do y-kowej składowej równania (3.5), przyrównujac
˛ ja˛ ze składowa˛
y-kowa˛ równania (3.4) otrzymujemy ważny wzór zwany wzorem pi˛ecioelementowym
sin a cos B = cos b sin c − sin b cos c cos A (3.7)
Pozostałe pi˛eć wzorów typu (3.7) otrzymamy dzi˛eki odpowiednim permutacjom symboli
˛ sferycznym ABC. Np. zmieniajac
w trójkacie ˛ symboli aBbcbcA rol˛e B z C oraz
˛ w ciagu
b z c dostaniemy nast˛epny wzór pi˛ecioelementowy
sin a cos C = cos c sin b − sin c cos b cos A (3.8)
Z wektorowego równania (3.3) nie otrzymamy już żadnych nowych formuł. Ostatni
ważny wzór trygonometrii sterycznej tzw. wzór cotangensowy (czterocz˛eściowy) można
wydedukować ze wzorów cosinusów i sinusów. W tym celu stosujmy wzór cosinusów do
boków b i c trójkata
˛ ABC (rysunek 3.1), mamy
cos b = cos a cos c + sin a sin c cos B

cos c = cos a cos b + sin a sin b cos C
˛ cos c w pierwszym równaniu za pomoca˛ prawej strony drugiego równania,

Eliminujac
podstawiajac˛ za sin c odpowiednie wyrażenie ze wzoru sinusów dostaniemy

sin b sin C
cos b = cos a(cos a cos b + sin a sin b cos C) + sin a cos B
sin B
a po podzieleniu obu stron przez sin b, b˛edzie
cot b = cos2 a cot b + cos a sin a cos C + sin a sin C cot B
sin2 a cot b = sin a(cos a cos C + sin C cot B)

˛ w ostatnim równaniu obie strony przez sin a otrzymujemy ostatecznie
Dzielac
cos a cos C = sin a cot b − sin C cot B (3.9)
Istnieje komplet sześciu takich wzorów, można go wypisać odpowiednio permutujac

˛ sym-
˛ sferycznym ABC.
bole w trójkacie
X X’
ds
P
s
α−αο O θ
so
90−δ
0
90−δ
C s x so
U
X’
χ
L
X
γ O θ C
Rysunek 3.2: Małe przesuni˛ecie na sferze niebieskiej. a) Ciało niebieskie uległo drob-
nemu przesuni˛eciu z punktu X do X 0 , wzdłuż koła wielkiego OX. b) wersja wektorowa
małego przesuni˛ecia.
3.2 Dodatek A. Małe przesuni˛ecie na sferze
W wielu problemach astronomii sferycznej mamy do czynienia z niewielkimi zmianami

położeń ciał niebieskich (tzw. małe przesuni˛ecie). odatkiPrzyczyny zmian bywaja˛ różne,
natomiast same zmiany niemal zawsze przebiegaja˛ w taki sam sposób, dlatego warto za-
poznać si˛e ze standardowym opisem małego przesuni˛ecia.
Wielkość przesuni˛ecia może być różna, m.in. jest zależna od położenia obiektu, ale
zawsze przesuni˛ecie odbywa si˛e po kole wielkim łacz ˛ acym
˛ dany obiekt z jakimś ustalo-
nym punktem sfery, wspólnym dla wszystkich obiektów. Np. małe przesuni˛ecie zwane
paralaksa˛ roczna,˛ ma miejsce zawsze wzdłuż koła wielkiego zawierajacego ˛ kierunki ku
Słońca i do danego ciała niebieskiego, przesuni˛ecie zwane aberacja˛ dobowa,˛ przebiega
po kole wielkim rozpi˛etym na kierunku do danego ciała i na kierunku do punktu wschodu
horyzontu miejsca obserwacji. Wszystkie tego typu przesuni˛ecia można traktować jako
szczególne przypadki ogólniejszego małego przesuni˛ecia opisanego poniżej.
Przyjmijmy, że np. kierunek do gwiazdy X(α, δ) z rysunku 3.2a, uległ niewielkiemu
przesuni˛eciu do punktu X 0 , oraz że odbyło si˛e to wzdłuż koła wielkiego łacz
˛ acego
˛ Xz
punktem O(α0 , δ0 ). Oznaczmy łuk OX przez θ a łuk XX 0 przez dθ. Załóżmy, że dθ jest
małym katem
˛ dodatnim. Niech dalej b˛edzie, że przesuni˛ecie dθ da si˛e wyrazić za pomoca˛
formułki
XX 0 = dθ = k sin θ (3.10)
gdzie k jest stała˛ dodatnia˛ lub ujemna˛ niezależna˛ od obranej gwiazdy, co zreszta˛ nie jest
aż tak ważne dla dalszego wywodu. W ten sposób umówiliśmy si˛e, że interesujemy si˛e
przesuni˛eciami, których wielkość dla danego k, zależy jedynie od odległości obiektu od
pewnego punktu wspólnego O.
Niech b˛edzie, że punkt X 0 ma współrz˛edne (α + dα, δ + dδ). Poszukamy wyrażeń

pozwalajacych
˛ na obliczenie przyrostów dα, dδ spowodowanych małym przesunieciem
3.2 Dodatek A. Małe przesuni˛ecie na sferze 23
dθ. W celu znalezienia takich zwiazków,

˛ konstruujemy na sferze obiekt geometryczny,
najlepiej taki, który ma znane własności matematyczne (np. trójkat),
˛ i którego elementy
b˛eda˛ miały zwiazek
˛ z wyst˛epujacymi
˛ w naszym problemie wielkościami: dα, dδ, dθ . . ..
˛ przez X 0 , przecinajace
Poprowadźmy koło małe o biegunie w P , przechodzace ˛ PX
0
w punkcie U . Możemy zatem utworzyć trójkat
˛ U XX , dla którego poszukamy wyrażeń
na niektóre jego elementy.
Ponieważ ΥP X = α, ΥP X 0 = α + dα mamy, że kat˛ U P X = dα. Skoro P X 0 =

P U = 90◦ − (δ + dδ), stad
˛ z równania (2.3), z dokładnościa˛ do wyrazów pierwszego
rz˛edu bok U X 0 wynosi
U X 0 = dα sin(90◦ − (δ + dδ)) = dα cos(δ + dδ) ≈ dα cos δ
Drugi bok U X = dδ, bowiem P X = 90◦ − δ.
Poszukamy teraz wyrażeń na długości tych boków, przy czym chcemy by wyst˛epo-
wały w nich wielkości możliwie bezpośrednio zwiazane
˛ z parametrami opisujacymi
˛ małe
0 ◦
przesuni˛ecie. Oznaczmy kat ˛ sferyczny OXP przez χ, wówczas U XX = 180 − χ.
Ze wzgl˛edu na bardzo małe rozmiary w stosunku do promienia sfery, trójkat ˛ U XX 02 w
przybliżeniu można traktować jako trójkat ˛ prostym w wierzchołku U . Dla
˛ płaski, o kacie
takiego przybliżenia, mamy
U X = XX 0 cos(180◦ − χ) = −XX 0 cos χ

U X 0 = XX 0 sin(180◦ − χ) = XX 0 sin χ
˛ za U X 0 i U X rezultaty uzyskane wcześniej, biorac

Kładac ˛ również pod uwag˛e równanie
(3.10) mamy, że
cos δ dα = k sin θ sin χ

(3.11)
dδ = −k sin θ cos χ
Pozostaje nam jeszcze wyeliminowanie katów ˛ θ i χ z pomoca˛ wyrażeń, w których wy-

st˛epuja˛ wyłacznie
˛ wielkości znane tzn. k, α0 , δ0 . W tym celu popatrzmy na rysunek 3.2a,
na trójkat˛ sferyczny OP X. Mamy tu, że ΥP O = α0 co pociaga ˛ OP X = α − α0 . Dalej
mamy P X = 90◦ − δ, P O = 90◦ − δ0 , OX = θ oraz OXP = χ. Stosujac ˛ do trójkata
˛
OP X wzor sinusów (3.6) i wzór pi˛ecioelementowy (3.8) otrzymamy
sin θ sin χ = sin(90◦ − δ0 ) sin(α − α0 )

sin θ cos χ = cos(90◦ − δ0 ) sin(90◦ − δ) − sin(90◦ − δ0 ) cos(90◦ − δ) cos(α − α0 )
Podstawiajac
˛ prawe strony tych wyrażeń do równań (3.11) ostatecznie mamy
α0 − α = dα = k sec δ cos δ0 sin(α − α0 )

(3.12)
δ 0 − δ = dδ = k(sin δ cos δ0 cos(α − α0 ) − cos δ sin δ0 )
Aby te równania zastosować w jakimś konkretnym przypadku np. do opisu skutków

zjawiska refrakcji, wystarczy położyć odpowiednia˛ wartość k oraz współrz˛edne (α0 , δ0 )
punktu O.
2
Uwaga, nie jest to trójkat
˛ sferyczny!
Opis małego przesuni˛ecia dany równaniami (3.12) można również otrzymać w formie
wektorowej. Niech s b˛edzie wersorem położenia punktu X a s0 b˛edzie wersorem poło-
żenia punktu O (rysunek 3.2b). Ponieważ sa˛ to wektory jednostkowe stad ˛ wektor s × s0
ma długość sin θ, i skierowany jest do punktu L na sferze, odległego o 90◦ zarówno od O
jak i od X. Punkt L jest wi˛ec biegunem koła wielkiego OX.
Niech kierunek do punktu X 0 opisuje wektor s + ds. By określić położenie punktu

0
X musimy policzyć składowe wektora ds i w tym celu szukamy zależności, w których
ten wektor wyst˛epuje.3 Ponieważ iloczyn skalarny s · s = 1, różniczkujac
˛ to wyrażenie
dostaniemy
s · ds = 0 (3.13)
˛ że wektor ds jest prostopadły do s, a skoro przesuni˛ecie odbywa si˛e wzdłuż

Wynika stad,
łuku OX, to wektor ds jest także prostopadły do wektora s × s0 . Korzystujac ˛ z reguły
prawej dłoni można przekonać si˛e, że ds skierowany jest zgodnie z kierunkiem wektora
s × (s × s0 ). Można też pokazać, że długość tego iloczynu wektorowego równa si˛e sin θ.
Stad
˛ wektorowy odpowiednik równania (3.10) ma postać
ds = s0 − s = k s × (s × s0 ) (3.14)
Równanie to jest bardziej ogólne niż równanie (3.12), bowiem dotyczy ono dowolnego
układu współrz˛ednych, nie tylko układu równikowego.
3.3 Dodatek B. Dygresja na temat małych katów

˛
Analizujac
˛ teoretyczne problemy na sferze, wygodnie jest wyrażać katy ˛ w radianach.
Kiedy jednak wykorzystujemy rezultaty analiz, opłaca si˛e stosować inne miary katów,
˛
np. małe katy
˛ takie jak kat
˛ paralaksy najcz˛eściej podane sa˛ w sekundach łuku.
Na podstawie znanej definicji mamy w przybliżeniu
1 rad = 57◦ 170 4500 = 20626500 (3.15)
Radiany wykorzystywane sa˛ w przybliżeniach małych katów,

˛ tzn. jeśli wartości małych
katów
˛ sa˛ podane w radianach, wówczas dopuszczalne sa˛ nas˛epujace
˛ przybliżenia niektó-
rych funkcji trygonometrycznych
sin θ ≈ θ
cos θ ≈ 1 (3.16)
tan θ ≈ θ
Z równań (3.15), (3.16) wynika, że

1
sin 100 = (3.17)
206265
3
Wymaga to wyczucia, czyli nosa i dlatego najcz˛eściej stosowana˛ metoda˛ rozwiazywania
˛ takich proble-
mów jest metoda prób i bł˛edów.
3.4 Dodatek C. Zadania 25
Wyrażenie to znakomicie nadaje si˛e do zamiamy radianów na sekundy łuku. Np. jeśli
zapis θ00 oznacza liczb˛e sekund w małym kacie
˛ θ, to
θ00
sin θ ≈ θ ≈ = θ00 sin 100
206265
Jak pami˛etamy, równania (3.12) na zmiany współrz˛ednych w rezultacie małego prze-

suni˛ecia sa˛ dokładne tylko do rz˛edu pierwszego, dlatego stosujac
˛ je należy liczyć si˛e z
bł˛edem ε wynoszacym
˛ w radianach
ε = O(k 2 ) = O((k 00 sin 100 )2 )
W sekundach łuku ε wynosi 4
ε00 = O(k 002 sin 100 )
Daje to pożyteczna˛ formuł˛e na oszacowanie dokładności. Np. dla przemieszczeń na
sferze o wartości 100 bład˛ formuły pierwszego przybliżenia jest rz˛edu 5 · 10−6 sekundy
łuku, co jest do zaniedbania niemal w każdym przypadku. Dla przesuni˛eć o wielkości
1500 bład
˛ ten wynosi około 0.00100 co jest jeszcze poniżej precyzji wielu współczesnych
teleskopów astrometrycznych. Ale dla przesuni˛eć rz˛edu jednej minuty łuku bł˛edy wyno-
sza˛ około 0.0200 co wyraźnie przekracza precyzj˛e współczesnych obserwacji optycznych
i radiowych. Formuły pierwszego rz˛edu sa˛ bardzo przydatne, ale trzeba je stosować z
rozwaga˛ i to ilościowa.˛
Przypuśćmy, że wykorzystujac

˛ równania (3.12) stosowano sekundy łuku. Dla jasno-
ści umawiamy si˛e, że k jest w radianach a zapis k 00 oznacza ta˛ sama˛ wielkość podana˛ w
sekundach łuku. Ponieważ stosujemy ten sam współczynnik zamiany jednostek do obu
stron równań (3.12), dα i dδ otrzymamy od razu w sekundach zast˛epujac ˛ k przez k 00 . Stad
˛
jeśli wyrazimy parametr k w sekundach łuku, równania (3.12) w jednostkach praktycz-
nych przyjma˛ postać
1 00
dαs = 15 k sec δ cos δ0 sin(α − α0 )
(3.18)
dδ = k 00 (sin δ cos δ0 cos(α − α0 ) − cos δ sin δ0 )
00
3.4 Dodatek C. Zadania

1. Podaj definicje nast˛epujacych
˛ poj˛eć: sfera niebieska, koło wielkie, koło małe, dwu-
kat
˛ sferyczny, trójkat˛ sferyczny, nadmiar sferyczny, kat sferyczny, kat ˛ dwuścienny,
kat
˛ trójścienny.
2. Wykonaj pełne wyprowadzenie równań (3.4) i (3.9).
3. Droga˛ przestawień symboli abcABC wypisz pozostałe wzory cosinusów, wzory
pi˛ecioelementowe oraz wzory cotangensowe, tak by otrzymać komplet podstawo-
wych formuł trygonometrii sferycznej.
4
˛ gdyż trzeba było podzielić poprzednie wyrażenie przez sin 100 .
Kwadrat sinusa zniknał
4. Wykonaj pełne wyprowadzenie równań (3.12).
5. Pokaż, że długość wektora s × (s × s0 ) wynosi sin θ.
6. Podaj lepsze przybliżenie zależności (3.15).
7. Udowodnij równość (3.17).
8. Pokaż, że wartość kata

˛ sferycznego na sferze jednostkowej równa si˛e odległości na
powierzchni sfery pomi˛edzy biegunami kół wielkich tworzacych
˛ ten kat.
˛
˛ sferycznego ABC można zdefiniować tzw. trójkat

9. Dla każdego trójkata ˛ biegunowy
A0 B 0 C 0 . Mianowicie: A0 jest biegunem boku BC tak, że AA0 < 90◦ . B 0 i C 0 defi-
niuje si˛e podobnie. Pokaż, że boki i katy
˛ obydwu trójkatów
˛ zwiazane
˛ sa˛ wzorami
A0 = 180◦ − a a0 = 180◦ − A
B 0 = 180◦ − b b0 = 180◦ − B
C 0 = 180◦ − c c0 = 180◦ − C

28 Astronomiczne układy współrz˛ednych
Rozdział 4
Astronomiczne układy współrz˛ednych
Streszczenie. W astronomii wykorzystywane sa˛ przeróżne układy współrz˛ednych sfe-

rycznych jak i opdowiadajace˛ im układy kartezjańskie. Najważniejszy układ astronomicz-
nych współrz˛ednych sferycznych to układ równikowy z para˛ katów ˛ (α, δ), rektascensja i
deklinacja.
Najprostszym do zrealizowania w praktyce jest układ współrz˛ednych horyzontalnych z
azymutem i odległościa˛ zenitalna˛ (A, z). Biegunem układu jest zenit miejsca obserwacji,
podstawowym kołem azymutalnym jest południk miejscowy. Układ współrz˛ednych go-
dzinnych (H, δ) realizowany jest za pomoca˛ montażu teleskopu umożliwiajacego˛ śledze-
nie ruchu dobowego sfery. Układ godzinny definiuja˛ biegun świata i południk miejscowy.
Współrz˛edne horyzontalne i godzinne nie sa˛ dogodne do katalogowania położeń ciał nie-
bieskich, sa˛ bowiem zależne od czasu. Do katalogowania położeń doskonale nadaje si˛e
układ równikowy (α, δ). Ale w dynamice ciał Układu Słonecznego wygodniej jest korzy-
stywać z układu ekliptycznego (λ, β), którego kierunkiem biegunowym jest kierunek na
biegun ekliptyki a punkt równonocy wiosennej Υ służy do definiowania poczatku ˛ rachuby
współrz˛ednej azymutalnej. W celu opisu świata gwiazd warto posłużyć si˛e układem ga-
laktycznym (l, b), w którym północny biegun Galaktyki oraz punkt na równiku galak-
tycznym identyczny z obrazem rzutu centrum Galaktyki na równik, stanowia˛ elementy
definiujace
˛ ten układ współrz˛ednych.
Pomi˛edzy wszystkimi układami można dokonać transformacji współrz˛ednych. Stosowne
wzory transformacyjne daja˛ si˛e wyprowadzić w rezultacie rozwiazania
˛ trójkata
˛ sferycz-
nego, którego bokami i katami
˛ sa˛ współrz˛edne sferyczne obiektu wyrażone w obu ukła-
dach, oraz parametry definiujace
˛ jeden układ wzgl˛edem drugiego. Można też stosować
podejście wektorowe, w którym transformacja współrz˛ednych realizowana jest jako zło-
żenie od jednego do trzech obrotów.
Szczególna˛ rol˛e w obserwacjach astronomicznych odgrywa czas. Istnieje kilka sposo-
bów pomiaru czasu określanych mianem skal czasu. Podstawowa˛ rol˛e pełnia˛ skala czasu
słonecznego średniego oraz skala czasu gwiazdowego. Sa˛ to skale lokalne (tzn. zależne
od miejsca obserwacji), które definiuje si˛e jako kat
˛ godzinny fikcyjnego słońca średniego
(czas słoneczny) oraz kat˛ godzinny punktu barana (czas gwiazdowy). Wyróżniono skal˛e
czasu słonecznego obserwowanego w Greenwich, nazwano ja˛ czasem uniwersalnym U T .
Słowa kluczowe: układ współrz˛ednych horyzontalnych, godzinnych, równikowych,
ekliptycznych, galaktycznych, średni czas słoneczny, czs gwiazdowy, równanie czasu,
czas uniwersalny, czas strefowy. a
a
[Modyfikowano AD 2011, marzec, 21]
4.1 Układy współrz˛ednych wykorzystywane w astronomii 29
4.1 Układy współrz˛ednych wykorzystywane w astrono-

mii
Umówiliśmy si˛e, że sfera niebieska to sfera o promieniu jednostkowym. O jej środku po-
wiedzieliśmy jedynie tyle, że jest tam gdzie znajduje si˛e obserwator, np. na powierzchni
Ziemi. Skoro tak to w dowolnym miejscu gdzie znajduje si˛e obserwator da si˛e rozpiać ˛
sfer˛e niebieska˛ i skojarzyć z nia˛ jakiś układ współrz˛ednych. Dlatego mówimy o:
• sferze niebieskiej topocentrycznej czyli o środku na powierzchni Ziemi,
• sferze niebieskiej geocentrycznej o środku w centrum Ziemi,
• sferze niebieskiej heliocentrycznej o środku w centrum Słońca,
• sferze niebieskiej lunocentrycznej o środku w centrum Ksi˛eżyca,
• etc.
Z każda˛ z tych sfer da si˛e zwiazać

˛ cały legion układów współrz˛ednych sferycznych, ale
w praktyce najcz˛eściej wykorzystywanymi sa: ˛
• układ horyzontalny,
• układ godzinny,
• układ ekliptyczny,
• układ galaktyczny.
Każdy układ współrz˛ednych sferycznych możne być zastapiony

˛ przez jego prostokatny
˛
ekwiwalent (odpowiednio lewo lub prawo skr˛etny). W astronomii mamy zatem do dyspo-
zycji bardzo wiele najrozmaitszych układów współrz˛ednych, wykorzystywanych zależnie
od potrzeby, a w celu ułatwienia astronomom współpracy koniecznym jest wprowadzenie
pewnych standardów.
4.2 Współrz˛edne sferyczne na powierzchni Ziemi

Zanim omówimy podstawowe astyronomiczne układy współrz˛ednych służace ˛ do określa-
nia kierunków do ciał niebieskich, przypomnimy sobie układ współrz˛ednych służacy ˛ do
ustalenia położenia obserwatora na powierzchni Ziemi.
W pierwszym przybliżeniu brył˛e ziemska˛ można traktować jako kul˛e wirujac
˛ a˛ w tem-
pie jednego obrotu na dob˛e wokół ustalonej osi obrotu. Oś ta przecina ziemska˛ powierz-
chni˛e w biegunach geograficznych N i S (rysunek 5.4). Koło wielkie, którego biegunami
sa˛ punkty N i S nosi nazw˛e równika. Półkola wielkie prostopadłe do równika przecina-
˛ si˛e w punktach N i S nazwamy południkami długości, lub krótko południkami.
jace
Punkt N w naturalny sposób narzuca si˛e jako biegun sferycznego układu współrz˛e-
dnych do określania położenia punktów na powierzchni Ziemi, czyli na sferze o środku w
centrum masy Ziemi. Wówczas odległość sferyczna dowolnego punktu na powierzchni
Ziemi od bieguna N , stanowi miar˛e współrz˛ednej biegunowej θ definiowanego układu.
Współrz˛edna azymutalna ψ tego układu b˛edzie określona je;sli dokonamy wyboru koła
wielkiego, ustalajacego
˛ poczatek
˛ rachuby tej współrz˛ednej. Moglibyśmy tu wybrać któ-
rekolwiek z kół przechodzacych
˛ przez bieguny N, S; ma ono rang˛e południka głównego
Rysunek 4.1: Układ współrz˛ednych sferycznych (λ, φ) na powierzchni Ziemi. Szerokość

geograficzna φ punktu X równa jest łukowi XL. Długość geograficzna λ punktu X jest
identyczna z katem
˛ dwuściennym pomi˛edzy południkiem N G (południk Greenwich) a
południkiem N X, na którym leży punkt X.
(zerowego) i na rysunku 5.4 reprezentuje go półkole N GKS Takiego wyboru z natury

rzeczy arbitralnego, dokonano moca˛ mi˛edzynarodowej ugody w XIX stuleciu, kiedy to
jako południk zerowy wybrano ten, który przechodził przez podstawowy pozycyjny tele-
skop Królewskiego Obserwatorium w Greenwich.
Zatem, położenie dowolnego punktu X na powierzchni Ziemi wyznaczone jest za po-
moca˛ łuku koła wielkiego N X i kata
˛ sferycznego GN X. Sferyczne współrz˛edne punktu
X, tradycyjnie oznaczane greckimi literami φ, λ — szerokość φ oraz długość λ — defi-
niowane sa˛ z pomoca˛ równań
φ = 90◦ − N X
(4.1)
λ = GN X
Łuk N X nazywany bywa odległościa˛ biegunowa˛ punktu X.
Rozciagnijmy
˛ łuk N X do pełnego południka przecinajacego
˛ równik w punkcie L, jest
jasne, że wszystkie punkty na tym samym południku maja˛ jednakowa˛ długość λ. Popro-
wadźmy małe koło U XV tak by równnież jego biegunami były punkty N i S. Wszystkie
punkty leżace˛ na takim kole małym (zwanym równoleżnikiem szerokości) maja˛ jedna-
kowa˛ szerokość φ. Równoleżniki szerokości wraz z południkami długości tworza˛ na po-
wierzchni Ziemi siatk˛e układu współrz˛ednych geograficznych.
Z równań (4.1) wynika, że punkty leżace
˛ powyżej równika maja˛ szerokości dodatnie,
zaś leżace
˛ poniżej ujemne. W przypadku długości, moca˛ tradycji, za dodatnie przyjmuje
si˛e długości punktów położonych na wschód od Greenwich. Mamy zatem nast˛epujac ˛ a˛
dziedzin˛e współrz˛ednych (λ, φ)
−90◦ ≤ φ ≤ 90◦
(4.2)
−180◦ ≤ λ ≤ 180◦
˛ współrz˛ednych φ, λ: np. λ liczona w
Możemy jednak natrafić na inne ustalenia dotyczace
kierunku wschodnim przyjmuje wartości z przedziału 0, 360. Bywaja˛ i takie konwencje,
w których obie współrz˛edne zawsze podawane sa˛ jako liczby dodatnie, którym w celu
jednoznacznego określenia położenia towarzysza˛ litery N,S,W,E np. (52 N, 15 E) oznacza
położenie punktu o szerokości 52 stopnie na północ od równika, i długości 15 stopni na
wschód od Greenwich.
4.3 Układ współrz˛ednych równikowych 31
4.2.1 Wyznaczenie odległości pomi˛edzy punktami na sferze

Dysponujac ˛ współrz˛ednymi sferycznymi punktów X i Y na powierzchni Ziemi, możemy
obliczyć ich wzajemna˛ odległość katow ˛ a˛ i liniowa.˛ Niech b˛edzie, że dane sa˛ punkty
X(λ, φ) i Y (λ0 , φ0 ). Odległość mi˛edzy nimi mierzona jest wzdłuż linii geodezyjnej, czyli
wzdłuż boku XY trójkata ˛ sferycznego N XY . W trójkacie ˛ tym znamy nast˛epujace ˛ ele-
menty
N X = 90◦ − φ N Y = 90◦ − φ0
GN X = λ Y N G = −λ0
Y N X = λ − λ0
Korzystajac
˛ ze wzoru cosinusów (3.2) mamy
cos XY = sin φ sin φ0 + cos φ cos φ0 cos(λ − λ0 ) (4.3)
Odległość XY wyznaczona z tego wzoru za pomoca˛ funkcji arcus cosinus wyrażona
bédzie w jednostkach katowych:
˛ w radianach, w stopniach. Chcac ˛ przejść do jedno-
stek liniowych (jednostek długości), trzeba znać rozmiary Ziemi i z ich pomoca˛ dokonać
odpowiedniej zamiany jednostek. Mierzac ˛ długość w milach morskich (1 rmmila =
1.855 km) problem upraszcza si˛e, bowiem jednostk˛e t˛e wybrano tak by łuk na powierz-
chni Ziemi o długości 1 mili morskiej odpowiadał katowi
˛ 10 rozpi˛etemu wzgl˛edem środka
Ziemi.
4.3 Układ współrz˛ednych równikowych

Astronomiczny układ współrz˛ednych sferycznych zdefiniowany w bardzo podobny do
omówionego wyżej dla powierzchni Ziemi to układ współrz˛ednych równikowych (układ
równikowy). 1 W układzie równikowym położenia obiektów określone sa˛ współrz˛ed-
nymi deklinacja δ i rektascensja α. Współrz˛edne te maja˛ bardzo pożadan ˛ a˛ własność —
ich wartości nie ulegaja˛ zmianie na skutek ruchu wirowego Ziemi. 2 Rysunek 4.7 ilustruje
sfer˛e niebieska˛ wraz z umieszczona˛ w jej wn˛etrzu kula˛ ziemska.˛ Przedłużenie osi obrotu
Ziemi N S, przebija sfer˛e niebieska˛ w punktach P i Q. Nosza˛ one nazw˛e północnego i
południowego bieguna świata (bieguna niebieskiego). Natomiast, rozciagni˛ ˛ eta w prze-
strzeni płaszczyzna równika ziemskiego przecina sfer˛e niebieska˛ wzdłuż koła wielkiego
zwanego równikiem świata (równikiem niebieskim).
Siatk˛e współrz˛ednych deklinacji i rektascensji na sferze niebieskiej można naryso-
wać zupełnie analogicznie do siatki współrz˛ednych ziemskich. W szczególności mamy
tu równoleżniki deklinacji czyli koła małe równoległe do równika niebieskiego, oraz po-
łudniki rektascensji b˛edace˛ półkolami wielkimi przecinajacymi
˛ si˛e w biegunach niebies-
kich.
Dla dowolnego punktu X na sferze niebieskiej jego współrz˛edne równikowe definiu-
jemy jako
δ = 90◦ − P X
(4.4)
α = ΥP X
1
Pomimo wprowadzenia w roku 1991 droga˛ rezoluzji przez MUA nowych koncepcji astrometrycznych,
jest to nadal najważniejszy układ współrz˛ednychwykorzystywany w astronomii.
2
Wartości rektascensji i deklinacji ulegaja˛ zmianom z innych powodów, powiemy o nich na jednym z
nast˛epnych wykładów.
Rysunek 4.2: Układ współrz˛ednych sferycznych równikowych (α, δ). Deklinacja δ jest
miara˛ wysokości obiektu nad równikiem niebieskim, rektascensja α określa katow
˛ a˛ od-
ległość astronomicznego południka obiektu, od południka przechodzacego˛ przez punkt
równonocy wiosennej Υ. Dla obserwatora znajdujacego ˛ si˛e na północnym biegunie P
świata, kierunek rachuby rektascensji jest przeciwny do ruchu wskazówek zegara. Jest to
kierunek zgodny z pozornym, rocznym ruchem Słońca na sferze.
gdzie Υ oznacza punkt na równiku niebieskim, pełni on rol˛e punktu zerowego miary rek-
tascensji. Wybrano go droga˛ konwencji tak, by znajdował si˛e możliwie blisko położenia
Słońca w momencie równonocy wiosennej (około 21 marca), kiedy to Słońce przechodzi
przez równik niebieski z półsfery południowej na półsfer˛e północna.˛ Dlatego punkt Υ
nazywany jest punktem równonocy. Ponieważ w czasach kiedy zaproponowano t˛e kon-
wencj˛e punkt Υ położony był w gwiazdozbiorze Barana, nazwano go również punktem
barana.
Współrz˛edna rektascensja mierzona jest wzdłuż równika, w kierunku zgodnym z kie-
runkiem pozornego ruchu Słońca na sferze, czyli w kierunku antyzegarowym dla ob-
serwatora znajdujacego
˛ si˛e na północnym biegunie świata P . Deklinacj˛e mierzymy w
płaszyźnie południka niebieskiego. Wartości jakie moga˛ przyjmować obie współrz˛edne
należa˛ do przedziałów
−90◦ ≤ δ ≤ 90◦
(4.5)
0◦ ≤ α ≤ 360◦
Jednak tradycyjna˛ miara˛ rektascensji nie sa˛ stopnie ale jednostki czasu. Pomi˛edzy jed-
nostkami czasowymi i katowymi
˛ mamy proste zależności, mianowicie, jeżeli przyjmiemy,
h ◦
że 24 = 360 , to łatwo sprawdzić, że
1h = 15◦ 1◦ = 4m
1m = 150 10 = 4s (4.6)
1s = 1500 100 = 1/15s
Obok sferycznych, wykorzystywane sa˛ także równikowe współrz˛edne prostokatne.

˛ Jeśli
C b˛edzie środkiem sfery niebieskiej, kierunek osi z wybierzemy wzdłuż odcinka CP ,
w kierunku punktu Υ skierujemy oś x, natomiast oś y wybierzemy tak by otrzymać
układ prawoskr˛etny, wówczas dysponujac ˛ współrz˛ednymi α, δ punktu X, jego równi-
4.4 Układ współrz˛ednych horyzontalnych 33
a) Z Z
b) Q
P
Rownik Rownik
R X R
W W
z z
X
O
S N S N
O A A
Horyzont Horyzont
E E
Poludnik Poludnik
Q P
Na Na
Rysunek 4.3: Układ współrz˛ednych horyzontalnych na szerokościach geograficznych a)

północnej i b) południowej.
˛ (x, y, z) dane sa˛ poprzez zależności

kowe współrz˛edne prostokatne
x = cos δ cos α
y = cos δ sin α (4.7)
z = sin δ
gdzie jak poprzednio, promień sfery wybrano jako jednostk˛e długości.
4.4 Układ współrz˛ednych horyzontalnych

Niech dana jest sfera niebieska rozpi˛eta nad obserwatorem w miejscu O (rysunek 4.3a),
znajdujacym
˛ si˛e gdzieś na powierzchni północnej półkuli ziemskiej. Na powierzchni
Ziemi naturalnym kierunkiem, łatwym do ustalenia, jest kierunek pionu (kierunek lo-
kalnej grawitacji), który przebija sfer˛e w punkcie Z zwanym zenitem miejsca obserwacji.
Punkt diametralnie mu przeciwny nazwano nadirem (rysunek 4.3a).
Koło wielkie, którego biegunami sa˛ zenit i nadir nazwano horyzontem niebieskim,
horyzontem miejsca obserwacji, lub krótko horyzontem. Horyzont dzieli sfer˛e na półs-
fer˛e widoczna˛ przez obserwatora oraz na półsfer˛e dlań niewidoczna.˛ Linia przechodzaca˛
przez obserwatora O, i równoległa do ziemskiej osi rotacji przebija sfer˛e w punktach P
i Q zwanych północnym i południowym biegunem świata. Rysunek 4.3b przedstawia
sfer˛e niebieska˛ dla obserwatora z południwej półkuli Ziemi. Rysunek dla półkuli północ-
nej jest nam wyraźnie bardziej przyjazny, ale to co powiemy poniżej stosuje si˛e do obu
przypadków.
Ponieważ Ziemia wiruje, obserwator dostrzega ciagł ˛ a˛ zmian˛e położeń ciał niebies-
kich. Dobowy ruch Ziemi odbywa si˛e z zachodu na wschód, powodujac ˛ wrażenie obrotu
sfery niebieskiej w kierunku odwrotnym, wokół osi P OQ równoległej do osi ruchu wi-
rowego Ziemi.
Koło wielkie ZP nosi miano południka miejscowego, (południka obserwatora), jego
płaszczyzna jest prostopadła do horyzontu i przecina horyzont w punktach N i S leżacych˛
na tej samej średnicy. Sa to punkty północy i południa (N, S). Punkty wschodu i zachodu
(E, W ) znajduja˛ si˛e w odległości katowej

˛ 90◦ od S i N . Punkty N, E, S, W nazywane sa˛
punktami kardynalnymi horyzontu.
Układ współrz˛ednych horyzontalnych zdefiniowany jest z pomoca˛ bieguna Z znajdu-
jacego
˛ si˛e w zenicie miejsca obserwacji. Jako koło wielkie odniesienia wybrano koło
ZP , (patrz rysunek 4.3a). Przy takich ustaleniach, poza przypadkami dotyczacymi
˛ zenitu
i nadiru, współrz˛edne horyzontalne dowolnego punktu X, czyli odległość zenitalna z oraz
azymut A definiowane sa˛ jako
z = ZX
(4.8)
A = P ZX
przy czym
0 ≤ z ≤ 180◦
0◦ ≤ A ≤ 360◦
Jak widzimy, azumut A mierzony jest od punktu północy ku punktowi wschodu E i przyj-
muje wartości z przedziału 0, 360◦ . Definicja ta jest jednak jedna˛ z kilku konwencji sto-
sowanych przy określaniu azymutu. W przyj˛etej przaz nas definicji azymut rośnie w
kierunku zegarowym dla obserwatora znajdujacego ˛ sie w zenicie, ale odpowiadajacy
˛ tej
konwencji układ współrz˛ednych prostokatnych
˛ jest lewoskr˛etny.
˛ si˛e w zenicie Z, nazwano kołami wierzchołkowymi (werty-
Koła wielkie przecinajace
kałami). Wertykały przechodzace ˛ przez punkty W i E nazwano pierwszymi wertykałami.
Punkty leżace
˛ na tym samym wertykale maja˛ identyczny azymut. Koła małe o biegunach
w zenicie Z (równoleżniki wysokości) nazywane sa˛ almukantaratami. Punkty leżace ˛ na
tm samym almukantaracie maja˛ identyczna˛ wysokość.
Obok odległości zenitalnej z, alternatywnie stosowana jest tzw. wysokość h, określona
zależnościa˛
h = 90◦ − z (4.9)
przy czym
−90◦ ≤ h ≤ 90◦
Przy założeniu sferycznego kształtu Ziemi, kierunek OZ, pokrywa si˛e z radialnym kie-
runkiem od środka Ziemi do obserwatora. Kierunek ten tworzy z równikiem kat ˛ φ równy
szerokości geograficznej obserwatora. Oznacza to, że łuk P Z, czyli odległość zenitalna
bieguna świata wynosi
P Z = 90◦ − φ (4.10)
Układ współrz˛ednych horyzontalnych daje si˛e łatwo zrealizować na powierzchni Ziemi.
Jego podstawowe kierunki na punkty Z i P można ustalić z pomoca˛ bezpośrednich ob-
serwacji. Ma on jednak pewne wady, najważniejsza to zależność azymutu i wysokości
obiektu od wyboru miejsca obserwacji. Sa˛ to zatem współrz˛edne lokalne i dlatego wyko-
rzystuje si˛e je najcz˛eściej jako współrz˛edne topocentryczne. Inna wada to zmienność w
czasie wartości azymutu i wysokości obiektu wraz z ruchem dobowym sfery. Przyczyna
tkwi w wyborze zenitu na biegun układu współrz˛ednych, punktu zwiazanego˛ z miejscem
obserwacji na powierzchni Ziemi. Zenit (biegun układu) nie zajmuje stałego miejsca po-
śród gwiazd, przemieszcza si˛e na tle sfery niebieskiej w wyniku ruchu obrotowego Ziemi.

4.5 Współrz˛edne godzinne 35
Z U
P H T
Y
R
V X
E
R
N δ S
O
L
D
W
Rownik
Poludnik
Rysunek 4.4: Układ współrz˛ednych godzinnych H, δ, ilustracja ruchu dobowego gwiazd

X iY.
4.5 Współrz˛edne godzinne

Układ współrz˛ednych godzinnych to układ o biegunie w punkcie P — zwanym biegu-
nem świata (rysunek 4.4). Rol˛e koła odniesienia dla drugiej współrzednej pełni południk
miejscowy P Z. Tak zdefiniowany układ nadal jest zwiazany
˛ z miejscem obserwacji ale w
mniejszym stopniu, bowiem jedna z jego współrz˛ednych, deklinacja nie zmienia si˛e wsku-
tek ruchu wirowego sfery. Druga współrz˛edna, kat ˛ godzinny zależy od wyboru miejsca
obserwacji i czasu.
Niech sfera niebieska z rysunku 4.4 ma środek w jakimś miejscu obserwacji, natomiast
punkty Z, P, E, W, S maja˛ znaczenie dokładnie takie samo jak na rysunku 4.3. Rysunek
4.4 ilustruje sfer˛e dla obserwatora z półkuli północnej, nie jest to jednak konieczne jeśli
chodzi o podane niżej definicje.
Dla danej gwiazdy X, o ile nie znajduje si˛e w biegunach omawianego układu, jej
˛ godzinny H definiowane sa˛ nast˛epujaco
deklinacja δ i kat ˛
δ = 90◦ − P X
H = ZP X
−90 ≤ δ ≤ 90◦
◦
(4.11)
0 ≤ H ≤ 24h
Łuk P X nazywany jest północna˛ odległościa˛ biegunowa˛ gwiazdy. Kat ˛ sferyczny
ZP X, czyli kat˛ godzinny H mierzymy w kierunku punktu zachodu W .
˛ przez bieguny świata np. P XQ, nazwano południkami kata
Półokr˛egi przechodzace ˛
godzinnego, kołami godzinnymi. Południk odpowiadajacy ˛ katowi
˛ godzinnemu o wartości
zero jest południkiem miejscowym danego obserwatora.
Małe koła o biegunach w P i Q, nazywamy równoleżnikami deklinacji. Ponieważ
ruch dobowy gwiazd jest równoważny jednostajnemu ruchowi obrotowemu sfery wokół
osi P Q, zatem jak widać na rysunku 4.4, dobowy ruch gwiazdy X przebiega po łuku
XDLRT X, czyli po równoleżniku odpowiadajacemu
˛ deklinacji tej gwiazdy.
˛ doby gwiazda przemieszcza si˛e w kierunku zachodnim od punku X do
W ciagu
punktu D, w którym zachodzi, po czym osiaga ˛ najwi˛eksza˛ odległość pod horyzontem
w punkcie L (kulminacja dolna), nast˛epnie przecina horyzont w R gdzie wschodzi i
zwi˛eksza swoja˛ wysokość nad horyzontem do wartości maksymalnej w punkcie (T ) na
południku obserwatora (kulminacja górna,górowanie, tranzyt). Dalej gwiazda zmniej-

sza swoja˛ wysokość powracajac ˛ do punktu wyjściowego X. W trakcie ruchy dobowego
gwiazda opisuje z jednostajna˛ szybkościa˛ równoleżnik deklinacji: podczas ruchu jej de-
klinacja jest stała a kat
˛ godzinny zmienia si˛e jednostajnie.
W przeciwieństwie do układu horyzontalnego, w układzie godzinnym łatwo przewi-
dzieć położenie gwiazdy. By maksymalnie uprościć rachunki kat ˛ godzinny wyrażany jest
w mierze czasowej a nie łukowej. Z rysunku 4.4 widać, że kat ˛ godzinny gwiazdy zmienia
si˛e zgodnie z ruchem wskazówek zegara. Oznacza to, że układ godzinny jest układem
lewoskr˛etnym, czego nie da si˛e uniknać
˛ jeśli kat
˛ godzinny ma wzrastać z czasem.
Gwiazda o deklinacji równej zeru, leży na równiku niebieskim. W ruchu dobowym
wschodzi w punkcie wschodu E, nast˛epnie przebywa nad horyzontem prawie 12 godzin
po czym zachodzi w punkcie zachodu W . 3 Cz˛eść gwiazd o deklinacjach ujemnych
wschodzi na południowym wschodzie, przebywa nad horyzontem krócej niż 12 godzin
po czym zachodzi na południowym zachodzie.
Gwiazdy położone podobnie jak punkt X z rysunku 4.4, przebywaja˛ nad horyzontem
dłużej aniżeli 12 godzin.4 Jak widać na tym rysunku, przy dostatecznie dużej deklinacji
gwiazda nigdy nie b˛edzie wschodzić i zachodzić np. gwiazda położona w punkcie Y .
Odpowiadajacy ˛ jej równoleżnik U Y V , znajduje si˛e w całości nad horyzontem. Gwiazdy
o takich własnościach nazywane sa˛ gwiazdami okołobiegunowymi, a ich deklinacje czynia˛
zadość warunkowi
δ > 90◦ − φ (4.12)
Istnieje także obszar sfery, który nigdy nie jest widoczny dla danego obserwatora. Na
mocy symetrii odpowiedni warunek ma postać
−δ > 90◦ − φ (4.13)
Nierówności te dotycza˛ wyłacznie

˛ obserwatorów z półkuli północnej.
Pokażemy teraz w jaki sposób można transformować współrz˛edne pomi˛edzy układem
horyzontalnym i godzinnym. Problem sprowadza si˛e do rozwiazania
˛ trójkata
˛ sferycznego
P ZX pokazanego w powi˛ekszeniu na rysunku 4.5. Tworza˛ go dany obiekt X oraz bie-
guny rozważanych układów współrz˛ednych, czyli biegun świata P i zenit miejsca obser-
wacji Z. Z definicji współrz˛ednych horyzontalnych i godzinnych, równania (4.8) i (4.12),
mamy
P ZX = 360◦ − A ZP X = H
ZX = z P X = 90◦ − δ
Mamy także, że P Z = 90◦ − φ, gdzie φ jest szerokościa˛ miejsca obserwacji. Stosujac
˛
˛ P ZX wzór cosinusów dostaniemy
dwukrotnie do trójkata
sin δ = cos z sin φ + sin z cos φ cos A (4.14)
cos z = sin δ sin φ + cos δ cos φ cos H (4.15)
Równania te wystarczaja˛ do przeliczenia współrz˛ednych horyzontalnych na godzinne i
odwrotnie. Problemy normalizacyjne towarzyszace˛ obliczeniom katów
˛ A i H, można
3
Czy aby na pweno?
4
Rozważania te dotycza˛ wyłacznie
˛ obserwatorów z półkuli północnej.
4.6 Współrz˛edne ekliptyczne 37
90−φ
P Z
H
360−A
90
z
−δ
X
˛ paralaktyczny P ZX, boki i katy

Rysunek 4.5: Trójkat ˛ tego trójkata
˛ opisane sa˛ przez
współrz˛edne gwiazdy X wyrażone w układzie godzinnym (H, δ) i horyzontalnym (A, z).
Parametrem dodatkowym jest szerokość geograficzna φ miejsca obserwacji.
roztrzygać w oparciu o nierówności
180◦ ≤ A ≤ 360◦ ⇔ 0h ≥ H ≤ 12h

(4.16)
0◦ < A < 180◦ ⇔ 12h < H < 24h
4.6 Współrz˛edne ekliptyczne

Ruch orbitalny Ziemi i Ksi˛eżyca wokół Słońca można wykorzystać w celu zdefiniowania
innego ważnego układu współrz˛ednych szczególnie przydatnego w zagadnieniach dyna-
miki Układu Słonecznego.
Płaszczyzna orbity Ziemi przecina sfer˛e niebieska˛ wzdłuż koła wielkiego zwanego
ekliptyka.˛ 5 Podczas orbitalnego ruchu Ziemi, w pierwszym przybliżeniu możemy przyjac,˛
że ziemska oś obrotu zachowuje stały kierunek wzgl˛edem gwiazd, tworzac ˛ kat˛ około 23.o 5
z normalna˛ do płaszczyzny ekliptyki. Oznaczamy go litera˛ ε i nazywamy nachyleniem
ekliptyki do równika.
Na skutek orbitalnego ruchu Ziemi, dla obserwatora na powierzchni Ziemi, Słońce
przemieszcza si˛e na tle gwiazd po ekliptyce, dokonujac˛ pełnego obiegu w ciagu ˛ jednego
roku zwrotnikowego. Na rysunku 4.6 widzimy równik, ekliptyk˛e oraz ich bieguny P i K
odpowiednio. Wobec tego co powiedziano wyżej łuk KP = ε, a kat ˛ sferyczny pomi˛e-
dzy płaszczyznami równika i eklipltyki również wynosi ε. Na rysunku 4.6 zaznaczono
kierunek pozornego ruchu Słońca po ekliptyce, ruch ten przebiega antyzegarowo jeśli pa-
trzymy na Słońce z północnego bieguna ekliptyki. Ruch ciał niebieskich zgodny z takim
kierunkiem nazywany jest ruchem prostym, ruch w przeciwna˛ stron˛e nazywa si˛e ruchem
wstecznym.
Równik i ekliptyka przecinaja˛ si˛e w dwóch punktach, jednym z nich jest punkt równo-
nocy wiosennej Υ (rysunek 4.6). Jak pami˛etamy punkt ten jest punktem zerowym katowej˛
miary rektascensji.
Punkt K pełni rol˛e bieguna układu współrz˛ednych ekliptycznych, natomiast jako koło
odniesienia dla rachuby współrz˛ednej azymutalnej tego układu wybrano koło wielkie
KΥ. Jeśli wyłaczymy
˛ z rozważań bieguny omawianego układu, dla dowolnego punktu X
5
Bardziej precyzyjna definicja ekliptyki zostanie podana w jednym z nast˛epnych rozdziałów.
P
ε α
K
λ 90
−β
ε
γ Rownik
tyka
lip
Ek
Rysunek 4.6: Do definicji układu ekliptycznego. Opis w tekście.
na sferze, jego szerokość ekliptyczna β i długość ekliptyczna λ definiowane sa˛ nast˛epujaco

˛
β = 90◦ − KX
(4.17)
λ = ΥKX
przy czym
−90◦ ≤ β ≤ 90◦
0 ≤ λ ≤ 360◦
Długości ekliptyczne rosna˛ w kierunku ruchu prostego, dla Słońca współrz˛edna ta wzrasta
monotonicznie. W przypadku planet w efekcie złożenia ich ruchów prostych z ruchem
orbitalnym Ziemi, ruch wypadkowy dla obserwatora na powierzchni Ziemi może okazać
si˛e ruchem wstecznym.
Zwiazki
˛ pomi˛edzy współrz˛ednymi ekliptycznymi i równikowymi można łatwo wy-
prowadzić rozwiazuj
˛ ac ˛ P KX z rysunku 4.6. Niech obiekt X, obok współrz˛e-
˛ trójkat
dnych ekliptycznych (λ, β) ma współrz˛edne równikowe (α, δ). Boki trójkata ˛ P KX wy-
nosza˛
KP = ε P X = 90◦ − δ KX = 90◦ − β
Dalej, ponieważ ΥKP i ΥP K sa˛ katami

˛ prostymi to
P KX = 90◦ − λ KP X = 90◦ + α
˛ KP X, posługujac
Z pomoca˛ tych pi˛eciu elementów trójkata ˛ si˛e standardowymi wzorami
trygonometrii sferycznej można przeliczać współrz˛edne z jednego układu do drugiego.
Bardziej ogólne i bezpośrednie podejście do tego zagadnienia wymaga zastosowa-
nia współrz˛ednych prostokatnych
˛ (patrz rysunek 6.1). Prostokatny
˛ układ współrz˛ednych
równikowych (x, y, z) określony jest przez wybór osi x w kierunku punktu Υ, osi z w
kierunku bieguna świata P oraz osi y tak by układ był prawoskr˛etny.
˛ układ współrz˛ednych ekliptycznych (ξ, η ζ) ma oś ξ skierowana˛ w kie-
Prostokatny
runku punktu Υ, oś ζ w kierunku bieguna ekliptyki K natomiast oś η skierowana jest ku
punktowi o współrz˛ednych (λ = 90◦ , β = 0).
4.7 Współrz˛edne galaktyczne 39
˛ współrz˛edne punktu X w układzie ekliptycznym dane sa˛ standardowymi

Prostokatne
formułami
ξ = cos β cos λ
η = cos β sin λ (4.18)
ζ = sin β
Transformacja z jednego układu do drugiego równoważna jest transformacji obrotu o kat ˛

ε wokół wspólnej osi x, ξ. Łatwo sprawdzić, że formuły transformacyjne maja˛ postać
ξ=x x=ξ
η = y cos ε + z sin ε y = η cos ε − ζ sin ε (4.19)
ζ = −y sin ε + z cos ε z = η sin ε + ζ cos ε
Analogiczne do współrz˛ednych danych równaniami (4.18), współrz˛edne równikowe punktu

X dane sa˛ przez
x = cos δ cos α
y = cos δ sin α
z = sin δ
Podstawiajac
˛ te wyrażenia oraz (4.18) do równań (4.19) otrzymamy zwiazki
˛
cos β cos λ = cos δ cos α

cos β sin λ = sin δ sin ε + cos δ cos ε sin α (4.20)
sin β = sin δ cos ε − cos δ sin ε sin α
cos δ cos α = cos β cos λ

cos δ sin α = − sin β sin ε + cos β cos ε sin λ (4.21)
sin δ = sin β cos ε + cos β sin ε sin λ
Układy równań (4.20) i (4.21) w pełni pozwalaja˛ na transformacje (α, δ) → (λ, β) i

odwrotnie.
4.7 Współrz˛edne galaktyczne

Dla potrzeb astronomii gwiazdowej, w badaniach dotyczacych ˛ rozkładów położeń i ru-
chów gwiazd, dogodnymi współrz˛ednymi sa˛ współrz˛edne galaktyczne. Układ takich
współrz˛ednych wyznacza si˛e w zwykły sposób w oparciu o bieguny galaktyczne oddalone
o 90◦ od płaszczyzny Galaktyki.
Wyznaczenia położenia płaszczyzny Galaktyki dokonano w oparciu o statystyczna˛
redukcj˛e dużego materiału obserwacyjnego. Poczatkowo˛ były to optyczne obserwacje
gwiazd, do których po II-giej Wojnie Światowej właczono˛ dane pochodzace
˛ obserwacji
technika˛ radiowa˛ w linii 21 cm. Poprawiło to wyraźnie precyzj˛e wyznaczenia płaszczyzny
Galaktyki a co si˛e z tym wia˛że i stowarzyszonych z nia˛ biegunów i w rezultacie dopro-
wadziło do rewizji układu współrz˛ednych galaktycznych. W roku 1959 w formie stosow-
nej rezolucji, Mi˛edzynarodowa Unia Astronomiczna (MUA) wprowadziła nowa˛ definicj˛e
θ P
G
X
l V
G G
b
Centrum Galaktyki Y
S
Równik Swia l
l ta γ
C S N
X
Płaszczyzna Galaktyki b U C Równik galaktyczny
G’ G’
Rysunek 4.7: a) Pogladowa

˛ ilustracja definicji współrz˛ednych galaktycznych heliocen-
trycznych. b) Układ współrz˛ednych galaktycznych. Opis w tekście.
układu galaktycznego. Od poprzedniej, nowa definicja różni si˛e dokładniejszym wyzna-

czeniem płaszczyzny Galaktyki oraz wyborem punktu o zerowej długości galaktycznej.
Wybrano w tym celu punkt w pobliżu centrumm Galaktyki, a nie jak to miało miejsce
wcześniej, punkt przeci˛ecia równika świata i równika galaktycznego. Ale jak to jednak
bywa w przypadkach zmian, przez pewien czas stosowano dwa układy galaktyczne, co
było i jest nadal przyczyna˛ drobnych nieporozumień.
Na rysunku 4.7b punkt P oznacza biegun świata, koło wielkie U CN V leży w płasz-
czyźnie Galaktyki i przecina równik świata w punkcie N . Koło to nosi nazw˛e równika
galaktycznego. Punkt G jest północnym biegunem równika galaktycznego, punkt C re-
prezentuje zrzutowane na sfer˛e niebieska˛ centrum Galaktyki. 6
Niech X b˛edzie położeniem dowolnej gwiazdy. Łuk GX, po przedłużeniu przecina
równik galaktyczny w punkcie Y . Długość łuku XY jest równa szerokości galaktycznej
punktu X. Jest ona dodatnia dla północnej półsfery galaktycznej. Długość galaktyczna
punktu X jest równa łukowi CY , mierzonemu we wskazanym na rysunku 4.7b kierunku.
Formalna definicja współrz˛ednych galaktycznych ma postać
b = 90◦ − GX
(4.22)
l = CGX
gdzie , bl — sa˛ szerokościa˛ i długościa˛ galaktyczna.˛ Przy czym
−90◦ ≤ b ≤ 90◦
0 ≤ l ≤ 360◦
W celu dokonania transformacji współrz˛ednych galaktycznych np. na współrz˛edne rów-

nikowe musimy znać współrz˛edne punktów G i C. Niech (αG , δG ) b˛eda˛ współrz˛ednymi
bieguna galaktycznego G. Ponieważ odległość GC = 90◦ , położenie punktu C b˛edzie
˛ pozycyjnego θ liczonego wzgl˛edem bieguna galaktycz-
określone za pomoca˛ jego kata
nego G, patrz trójkat
˛ sferyczny P GC z rysunku 4.7b. Dla epok B1950 oraz J2000 war-
6
Chodzi oczywiście o kierunek ku centrum Galaktyki wzgl˛edem obserwatora znajdujacego
˛ si˛e w środku
sfery.
4.7 Współrz˛edne galaktyczne 41
tości trzech katów

˛ (αG , δG , θ) wynosza˛
B1950 J2000
αG = 12h 49m αG = 12h 51m 26.282s
(4.23)
δG = 27◦ 240 δG = 27◦ 070 42.0100
θ = 123◦ θ = 122.932◦
Epoki B1950, J2000 podano tu ze wzgl˛edu na precesyjny ruch bieguna świata. Współ-
rz˛edne galaktyczne obliczone za pomoca˛ wzorów podanych niżej b˛eda˛ wi˛ec również od-
niesione do układów współrz˛ednych z odpowiedniej epoki, co zawsze należy wyraźnie
zaznaczyć.
Wyprowadzimy teraz formuły transformacyjne pomi˛edzy współrz˛ednymi (α, δ) i (l, b).
Rozważmy trójkat˛ sferyczny GP X (rysunek 4.7b), w którym punkt X ma współrz˛edne
równikwe (α, δ) a którego współrz˛edne galaktyczne wynosza˛ (b, l). Możemy łatwo usta-
lić, że
P X = 90◦ − δ GX = 90◦ − b GP = 90◦ − δG

GP X = α − αG P GX = θ − l
˛ wzór cosinusów do boku GX, mamy

Stosujac
sin b = sin δG sin δ + cos δG cos δ cos(α − αG ) (4.24)
A ze wzorów sinusów i wzoru pi˛ecioelementowego b˛edzie
cos b sin(θ − l) = cos δ sin(α − αG )

(4.25)
cos b cos(θ − l) = cos δG sin δ − sin δG cos δ cos(α − αG )
Równania (4.24) i (4.25) pozwalaja˛ na jednoznaczne obliczenie b i l. Transformacja od-

˛ GP X, równania maja˛ postać
wrotna również daje si˛e wyprowadzić z trójkata
sin δ = sin δG sin b + cos δG cos b cos(θ − l)

cos δ sin(α − αG ) = cos b sin(θ − l) (4.26)
cos δ cos(α − αG ) = cos δG sin b − sin δG cos b cos(θ − l)
Powiedziano wcześniej, że wprowadzony wyżej układ współrz˛ednych galaktycznych jest

tzw. “nowym” układem. W “nowym” układzie współrz˛edne galaktyczne przyj˛eto ozna-
czać jako (l, b). Jednakże jeśli chcemy w sposób oczywisty podkreślić ich “nowość”
oznaczamy je wówczas jako (lII , bII ). W “starym” układzie, dla odróżnienia, współrz˛e-
dne galaktyczne obiektu oznaczane sa˛ jako (lI , bI ). Sa˛ to współrz˛edne, w których długość
galaktyczna liczona jest od punktu N a nie od C (rysunek 4.7b).
Rozdział 5
Czas gwiazdowy i czas słoneczny
5.1 Czas gwiazdowy i rektascensja

Spójrzmy na geocentryczna˛ sfer˛e niebieska˛ przedstawiona˛ na rysunku 5.1, dla ułatwienia
rozważań, w jej wn˛etrzu umieszczono sferyczna˛ Ziemi˛e. Niech p i q oznaczaja˛ geogra-
ficzne bieguny ziemskie, odcinki Cp i Cq po przedłużeniu przebija˛ niebieska˛ sfer˛e w
punktach P, Q, w północnym i południowym biegunie świata. Niech g oznacza położenie
Greenwich a punkt m oznacza położenia obserwatora na powierzchni Ziemi. Długość
geograficzna˛ obserwatora oznaczymy przez λ.
Półproste Cg i Cm przebijaja˛ sfer˛e niebieska˛ w punktach G i M odpowiednio. Punkt
G jest oczywiście zenitem horyzontu dla obserwatora znajdujacego ˛ si˛e w Greenwich,
natomiast łuk P GQ jest południkim miejscowym dla tego obserwatora. Podobnie łuk
P M Q jest południkiem miejscowym dla obserwatora w m. Kat ˛ sferyczny GP M , oczy-
wiście wynosi λ.
Przyjmijmy teraz, że X jest położeniem gwiazdy na sferze. Wzgl˛edem obserwatora w
Greenwich, kat ˛ godzinny tej gwiazdy wynosi GP X, oznaczymy go jako HGX . Z drugiej
strony, jak widzimy na rysunku 5.1, dla obserwatora znajdujacego
˛ si˛e na Ziemi w miejscu
m o długości wschodniej λ, kat˛ godzinny HM X wynosi M P X. A to oznacza, że
HM X = HGX + λ (5.1)
Układy godzinny i równikowy maja˛ wiele ze soba˛ wspólnego. Oba zdefiniowane sa˛
w oparciu o biegun świata P , różnia˛ si˛e natomiast wyborem koła odniesienia, poczatku
˛
rachuby współrz˛ednej azymutalnej w tych układach. W obu układach koła te przecho-
dza˛ przez bieguny świata P Q. Dla kata ˛ godzinnego płaszczyzna˛ odniesienia jest po-
łudnik obserwatora, dla rektascensji jest nia˛ koło wielkie P Υ. Ponieważ punkt Υ jest
punktem należacym
˛ do sfery niebieskiej, stad˛ nie zmienia on swego położenia wzgl˛edem
gwiazd. Oznaczajac ˛ przez α rektascensj˛e gwiazdy X z rysunku 5.1, mamy, że wynosi
ona α = ΥP X = RA X . Z powodu ruchu wirowego ziemi a wraz z nia˛ z powodu ruchu
obserwatora, kat ˛ godzinny gwiazdy X zmienia si˛e w czasie. Rektascensja tej gwiazdy
pozostaje stała.
Punkt równonocy Υ stanowi ważne odniesienie wykorzystywanej w astronomii w
koncepcji czasu. W myśl niej, czas mierzony jest za pomoca˛ obserwacji ruchu dobo-
wego gwiazd a nie Słońca jak to ma miejsce w przypadku skali czasu słonecznego to-
warzyszacej
˛ nam w życiu codziennym. Taka koncepcja czasu, (albo jak mówimy skala
5.1 Czas gwiazdowy i rektascensja 43
λ
G M
X p
g m
rotacja
γ Ziemi C
rotacja sfery q
Rysunek 5.1: Sfera niebieska i umieszczona w niej sfera ziemska. Ilustracja układów
sferycznych równikowego i godzinnego oraz układu sferycznego na powierzchni Ziemi.
czasu) określana jest mianem miejscowego czasu gwiazdowego. Dla obserwatora w m

na powierzchni Ziemi, czas gwiazdowy jest zdefiniowany nastepujaco
˛ — miejscowy czas
1
gwiazdowy (CG M ) to kat ˛ godzinny punktu barana P Υ, mierzony wzgl˛edem południka
miejscowego
CG M = HM Υ (5.2)
Podobnie dla obserwatora w Greenwich — czas gwiazdowy Greenwich (CG G ) jest to kat
˛
godzinny punktu Υ zmierzony w Greenwich
CG G = HGΥ (5.3)
Korzystajac
˛ z równania (5.1) można zauważyć, że obie miary czasu wia˛ża˛ si˛e zależnościa˛
CG M = CG G + λ (5.4)
Z tego co powiedziano wynika, że czas gwiazdowy musi wzrastać o 24 godziny gwiaz-
dowe, czyli po interwale czasu, w którym kat ˛ godzinny punktu równonocy wzrośnie o
2
24h . Interwał ten nazywamy doba˛ gwiazdowa,˛ nie jest on równy dobie słonecznej, bo-
wiem doba gwiazdowa trwa 23h 56m w skali czasu słonecznego. Przyczyna tej różnicy
leży w tym, że punkt odniesienia gwiazdowej skali czasu, czyli punkt Υ jest nieruchomy
wzgl˛edem tła gwiazdowego. Tymczasem punkt odniesienia słonecznej skali czasu, czyli
Słońce, nieustannie przemieszcza si˛e na sferze wzgl˛edem tła gwiazdowego.
Czas gwiazdowy jest znakomitym łacznikiem
˛ pomi˛edzy katem
˛ godzinnym i rekta-
scensja.˛ Na rysunku 5.1, dla obserwatora w punkcie m, zgodnie z definicja˛ (5.2) czas
gwiazdowy równy jest katowi˛ sferycznemu M P Υ. Ponieważ kat ˛ godzinny punktu X
dla tego obserwatora wynosi M P X, a rektascensja punktu X równa jest α = RA X =
ΥP X, stad˛
CG M = HM X + RA X (5.5)
1
Punkt ten pełni tu rol˛e gwiazdy o zerowej rektascensji i deklinacji.
2
Jest to interwał bardzo bliski okresowi jednego obrotu Ziemi wokół jej osi rotacji.
44 Czas gwiazdowy i czas słoneczny
Równanie(5.5) jest prawdziwe dla dowolnego ciała niebieskiego i dowolnego obserwatora

na powierzchni Ziemi 3 i służy do transformacji współrz˛ednych godzinnych w równikowe
i odwrotnie.
Warto jeszcze zwrócić uwag˛e na pewne zamieszanie dotyczace ˛ słowa czas. Czas,
4
podobnie jak otaczajaca
˛ nas przestrzeń jest jeden. Dlatego poj˛ecia czas gwiazdowy,
czas słoneczny nie dotycza˛ dwóch różnych czasów, ale metody pomiaru tego samego
czasu. Poj˛ecia te oznaczaja˛ jedynie odmienne skale, sposoby pomiaru czasu, podobnie
jak mamy różne sposoby pomiaru odległości.
5.2 Skala czasu słonecznego prawdziwego i średniego

˛ godzinnego punktu barana Υ, aczkolwiek bardzo
Skala czasu określona za pomoca˛ kata
regularna i przydatna w wielu zastosowaniach, nie nadaje si˛e do regulacji działalności
człowieka. Czas cywilny powinien zależeć od kata
˛ godzinnego Słońca, obiektu towarzy-
szacego
˛ nam w życiu codziennym. Astronomowie opracowali taka˛ skal˛e czasu, nazwano
ja˛ czasem słonecznym, a jej podstawowa˛ jednostk˛e dob˛e słoneczna˛ zdefiniowano jako in-
terwał pomi˛edzy dwoma kolejnymi górowaniami Słońca na południku obserwatora. Po-
nieważ w tej skali czasu mierzony jest kat
˛ godzinny Słońca (ściśle środek jego tarczy),
stad
˛ mówimy o czasie słonecznym prawdziwym. Definicja skali czasu słonecznego praw-
dziwego ma postać
Miejscowy prawdziwy czas sloneczny = 12h + HM (5.6)
gdzie HM to kat ˛ kodzinny słońca. Stały składnik 12h wprowadzono by poczatek˛ doby
słoneczenj przypadał w nocy. Natomiast określenie "miejscowy"ma na celu podkreślenie
lokalnego charakteru kata ˛ godzinnego, co inaczej oznacza, że obserwatorzy znajdujacy
˛
si˛e na różnych długościach geograficznych obserwuja˛ inna˛ wartość prawdziwego czasu
słonecznego.
Aby powiazać
˛ czas słoneczny z gwiazdowym wystarczy zastosować równanie (5.5),
˛ Słońce jako punkt X, wówczas dla obserwatora w m b˛edzie
traktujac
Miejscowy prawdziwy czas soneczny = CG M + 12h − RA (5.7)
W przeciagu˛ roku rektascensja Słońca powi˛eksza si˛e o 24h , i dlatego, na co wskazuje

równanie (5.7), w czasie jednego roku, liczba dób gwiazdowych jest o jeden wi˛eksza od
liczby dób słonecznych w roku.
Pomijajac ˛ małe efekty precesyjne, czas gwiazdowy zależy tylko od rotacji Ziemi wo-
kół osi i jest skala˛ w wysokim stopniu regularna.˛ Prawdziwy czas słoneczny, dodatkowo
zależy jeszcze od rektascensji Słońca, ta zaś od ruchu orbitalnego Ziemi. Złożenie ruchu
wirowego i orbitalnego Ziemi ma poważny wpływ na regularność prawdziwego czasu
słonecznego. By ten wpływ prześledzić, najpierw przypomnijmy sobie treść trzech praw
Keplera:
1. Orbita planety jest elipsa,˛ Słońce znajduje si˛e w jednym z ognisk tej elipsy.
3
Poza przypadkami obserwatorów znajdujacych˛ si˛e na ziemskich biegunach.
4
Może warto zastanowić si˛e czy rzeczywiście tak jest. Czy zdania — istnieje jedna przestrzeń i je-
den czas, istnieje przestrzeń absolutna, absolutny czas — sa˛ usprawiedliwione we współczesnej fizyce i
astronomii.
5.2 Skala czasu słonecznego prawdziwego i średniego 45
P
b) K α
a) γ
R
V
λ S D
λ δ
ε
A B α T F
S γ
U
B
C
E
Rysunek 5.2: Przyczyny nierównomierności skali prawdziwego czasu słonecznego:a) li-

niowy i katowy
˛ ruch Ziemi (E) po elipsie ze Słońcem w ognisku S jest niejednostajny:
w peryheluim ruch przebiega szybciej niż w aphelium, b) trajektoria pozornego rocznego
ruchu Słońca, ekliptyka U BSV jest nachylona do równika ΥT F pod katem ˛ ε. Oba efekty
powoduja˛ nierównomierne przyrosty rektascensji Słońca na tyle duże, że wyklucza to wy-
korzystanie prawdziwego czasu słonecznego do regulacji życia cywilnego mieszkańców
Ziemi.
2. Planeta porusza si˛e w taki sposób, że jej promień wodzacy

˛ zakreśla równe po-
wierzchnie w równych intrwałach czasu.
3. Trzecia pot˛ega półosi wielkiej orbity planety jest proporcjonalna do kwadratu jej
orbitalnego okresu obiegu.
Pierwsze dwa prawa wykorzystane zostana˛ natychmiast. Rysunek 5.2a, ilustruje elips˛e
orbity Ziemii, S oznacza Słońce, odcinek AB oś wielka˛ elipsy. Punkt A, perihelium, to
punkt w którym w styczniu Ziemia znajduje si˛e najbliżej Słońca, punkt B, aphelium to
punkt najwi˛ekszego oddalenia Ziemi od Słońca. Długość półosi orbity ziemskiej wybrano
na jednostk˛e długości w astronomii, tzw. jednostka astronomiczna (AU ). Odległość ta
wynosi w jednostkach układu SI 1.49597870691 · 1011 m.
Niech punkt C (rysunek 5.2a) oznacza położenie Ziemi w momencie równonocy wio-
sennej, tzn. w chwili gdy obraz Słońca na tle gwiazd znajduje si˛e w punkcie Υ. Niech
punkt E przedstawia położenie Ziemi w jakiś czas później, obraz Słońca przemieści si˛e
wówczas w położenie R. Kat ˛ ΥSR jest zatem długościa˛ ekliptyczna˛ λ Słońca. Pr˛ed-
kość katowa
˛ Ziemi w ruchu orbitalnym nie jest stała, co łatwo wydedukować z 1 i 2
prawa Keplera, a to oznacza, że długość ekliptyczna Słońca nie zmienia si˛e jednostajnie
na przestrzeni roku. Najszybciej zmienia si˛e w styczniu, najwolniej w czerwcu w czasie
przejścia Ziemi przez aphelium. Niejednorodności w tempie zmiany długości Słońca z
oczywistych wzgl˛edów sa˛ przyczyna˛ zmian w tempie przyrostu jego rektascensji, a to
z kolei pociaga
˛ nierównomierność skali prawdziwego czasu słonecznego, co łatwo wy-
wnioskować z równania (5.7).
Inna˛ przyczyna nieregularności w przyrostach rektascensji Słońca jest nachylenie eklip-
tyki do równika. Niech sfera z rysunku 5.2b, przedstawia geocentryczna˛ sfer˛e niebieska˛
z ekliptyka˛ i równikiem — koło U AΥSV i koło ΥT F odpowiednio. Punkty V i U ozna-
czja˛ położenia na ekliptyce o najwi˛ekszej i najmniejszej deklinacji (δ = ±ε)). Sa˛ to tzw.
punkty przesilenia letniego i przesilenia zimowego.
Niech Słońce znajduje si˛e na ekliptyce w punkcie S(α , δ ). Koło wielkie P S prze-
cina równik w punkcie T . W trójkacie

˛ sferycznym ΥST mamy
ΥS = λ ΥT = α T S = δ ΥT S = 90◦ SΥT = ε
Stosujac
˛ tego trójkata
˛ odpowiedni wzór cotangensowy otrzymamy
tan α = cos ε tan λ (5.8)
Wynika stad, ˛ że rektascensja Słońca nie zmienia si˛e jednostajnie z jego długościa:
˛ przy-
rosty rektascensji sa˛ najmniejsze w okresie równonocy, najwi˛eksze w czasie przesileń.
I właśnie z powodu wyraźnie nierównomiernych przyrostów rektascensji, prawdziwe
Słońce nie nadaje si˛e jako wzorzec skali czasu cywilnego, która powinna być skala˛ o
dużej regularności.
Do tego celu wykorzystuje si˛e obiekt zwany słońcem dynamicznym definiowany po-
gladowo
˛ ˛ sposób. Niech τ oznacza moment przejścia Ziemi przez peryhe-
w nast˛epujacy
lium, na rysunku 5.2a prawdziwe Słońce znajduje si˛e wówczas na sferze w punkcie B.
˛ a˛ pr˛edkość Ziemi na orbicie, czyli n = 360◦ /rok.
Dalej niech n oznacza średnia˛ katow
Wyobraźmy sobie fikcyjny obiekt poruszjacy ˛ a˛ n, w
˛ si˛e po ekliptyce z pr˛edkościa˛ katow
taki sposób, że przez punkt B przechodzi w tej samej chwili co słońce prawdziwe. 5 Ten
fikcyjny obiekt nazwano dynamicznym słońcem średnim.
Przypuśćmy, że w pewnej chwili t prawdziwe Słońce znajduje si˛e w S a słońce dyna-
miczne jest w D (rysunek 5.2b). Jeśli czas wyrażony jest w latach to położenie słońca
dynamicznego da si˛e wyznaczyć za pomoca˛ formuły
BD = n(t − τ )
A zatem pomysł z dynamicznym słońcem usuwa nieregularności w przyrostach długości

ekliptycznej Słońca. Niestety nie usuwa wpływów nachylenia ekliptyki do równika.
By w pełni wyeliminować nierównomierności wprowadzono jeszcze jeden obiekt,
tzw. fikcyjne słońce średnie. Jest to punkt poruszajacy˛ si˛e ze stała˛ pr˛edkościa˛ n po rów-
niku i przechodzacy˛ przez punkty równonocy jednocześnie ze słońcem dynamicznym.
Jeśli w momencie t, fikcyjne słońce znajduje si˛e w F (rysunek 5.2b) wówczas na mocy
definicji obu słońc ΥF = ΥD. Fikcyjne słońce jest punktem o jednostajnie zmieniajacej ˛
si˛e rektascensji, nadaje si˛e zatem jako zjawisko do realizacji skali czasu słonecznego
pozbawionej zasadniczych nieregularności. Jest to skala średniego czasu słonecznego,
definiowana analogicznie jak skala czasu prawdziwego, tzn. za pomoca˛ równania
Miejscowy sredni czas sloneczny = 12h + HM S (5.9)
I podobnie do równania (5.7), czas gwiazdowy i czas średni słoneczny zwiazane

˛ sa˛ zależ-
nościa˛
Miejscowy sredni czas sloneczny = CG M + 12h − RA S (5.10)
Różnica pomi˛edzy czasem słonecznym prawdziwym i średnim nosi nazw˛e równania

czasu. Na rysunku 5.2b odpowiada ona łukowi T F , a z pomoca˛ równań (5.7) i (5.10)
można ja˛ przedstawić jako
Rwnanie czasu = RA S − RA (5.11)

5.2 Skala czasu słonecznego prawdziwego i średniego 47
Rysunek 5.3: Wykresy równania czasu — ilustracja nierównomierności skali prawdzi-

wego czasu słonecznego. Kolorem zielonym wykreślono przyczynek od nachylenia or-
bity Ziemi do równika świata, kolorem czerwonym przyczynek od mimośrodu orbity
Ziemi. Efekt łaczny
˛ wykreślono kolorem niebieskim.
Różnica (5.11) zmienia si˛e w złożony sposób osiagaj

˛ ac ˛ w maksimum wartość około 15
minut (patrz rysunek 5.3), co uzasadnia potrzeb˛e wprowadzenia czasu średniego. Równania
definiujace
˛ skale czasu słonecznego zawieraja˛ słowo "miejscowy". Ma ono podkreślać,
że miara czasu zdefiniowana tymi równaniami zależy od długości geograficznej obserwa-
tora. Jest to analogiczna zależność jak w przypadku miejscowego czasu gwiazdowego.
Czas średni słoneczny dla południka Greenwich nazwano czasem uniwersalnym (U T ).
Za pomoca˛ równań (5.1), (5.9) łatwo pokazać, że dla obserwatora w miejscu o wschodniej
długości geograficznej λ, b˛edzie
Miejscowy redni czas soneczny = U T + λ (5.12)
Skale czasu słonecznego miejscowego używane sa˛ bardzo rzadko. W życiu codziennym
wymagana jest synchronizacja czasu na dostatecznie dużym obszarze. Z tego wzgl˛edu
powierzchnia kuli ziemskiej podzielona została na strefy czasowe oddzielone od siebie
tzw. południkami standardowymi. Wewnatrz˛ każdej strefy obowiazuje
˛ ten sam czas sło-
neczny średni, zwany czasem strefowym,
Czas strefowy = U T + λS (5.13)
gdzie λS jest wschodnia˛ długościa˛ standardowego południka danej strefy.

Południki standardowe rozmieszczone sa˛ równomiernie co 15◦ w długości i dlatego
pomi˛edzy dwoma sasiednimi
˛ strefami różnica czasów wynosi zawsze jedna˛ godzin˛e.
To co powiedziano powyżej bynajmniej nie wyczerpuje zagadnienia czasu w astrono-
mii. W celu wyznaczenia i przechowywania czasu z najwyższa˛ precyzja˛ astronomowie
5
Na mocy symetrii to samo ma miejsce w chwili gdy Ziemia przechodzi przez aphelium.
Rysunek 5.4: Granice standardowych stref czasowych. Stan z maja 1988.
utworzyli tzw. służb˛e czasu, specjalistyczne laboratoria, w których poczatkowo

˛ wyko-
rzystywano obserwacje gwiazd, później konstruowano precyzyjne chronometry, zegary
wahadłowe aż wreszcie zbudowano zegary kwarcowe i atomowe. Dzi˛eki precyzyjnym
obserwacjom czasu pokazano, że wirowy ruch Ziemi wykorzystywany w definicji skali
czasu gwiazdowego i słonecznego zawiera sporo drobnych nierównomierności trudnych
do dokładnego modelowania.
Rozdział 6
Przemiana współrz˛ednych
6.1 Macierzowe transformacje współrz˛ednych astronomicz-

nych
6.1.1 Układ ekliptyczny i układ równikowy
Niech dane sa˛ współrz˛edne równikowe (α, δ) punktu G oraz odpowiadajace ˛ im współ-
rz˛edne ekliptyczne (λ, β). Ponieważ prostokatny
˛ układ ekliptyczny różni si˛e od układu
1
równikowego o dodatni obrót o kat ˛ ε wokół osi x (patrz rysunek 6.1), transformacja od
współrz˛ednych równikowych do współrz˛ednych ekliptycznych ma postać
   
x1 x
 y1  = p(ε)  y  (6.1)
z1 λ,β z α,δ
Transformacja odwrotna dana jest formuła˛ macierzowa˛

   
x x1
 y  = p(−ε)  y1  (6.2)
z α,δ z1 λ,β
W wyprowadzeniu formuły (6.2) skorzystaliśmy z własności ortogonalnalności macierzty

p(θ).
6.1.2 Układ horyzontalny i godzinny

Prostokatny
˛ lewoskr˛etny odpowiednik sferycznego układu współrz˛ednych horyzontal-
nych ilustruje rysunek 6.2.2 Niech gwiazda G ma współrz˛edne horyzontalne (A, h), układ
ten znajduje si˛e na powierzchni Ziemi w miejscu o szerokości geograficznej φ. Współ-
rz˛ednymi gwiazdy w układzie godzinnym sa˛ (H, δ). Jak można zauważyć z rysunku
6.2, transformacja współrz˛ednych horyzontalnych [x, y, z]T we współrz˛edne godzinne
1
Za dodatnie obroty uważamy takie, które przebiegaja˛ w kierunku antyzegarowym.
2
Przypominamy o braku standardu jeśli chodzi o definicj˛e tego układu. Stad˛ podana transformacja
dotyczy układu horyzontalnego zdefiniowanego na potrzeby niniejszego wykładu.
50 Przemiana współrz˛ednych
z
z1
P
K
y1
a
yk y
ipt
Elk
Row
nik
γ
x, x1
Rysunek 6.1: Prostokatne

˛ układy współrz˛ednych równikowych i ekliptycznych.
z
90− φ z1
Z
x1 P
y
1
W
N
S O x
E
Horyzont
y

˛ układy współrz˛ednych horyzontalnych i godzinnych.
˛ 180◦ ,
[x1 , y1 , z1 ]T jest złożeniem obrotów układu horyzontalnego wokół osi osi z o kat
◦
a nast˛epnie wokół nowej y o kat ˛ −(90 − φ). Transformacja ma zatem postać
   
x1 x
 y1  = q(φ − 90◦ )r(180◦ )  y  (6.3)
z1 H,δ z A,h
Transformacja˛ odwrotna˛ b˛edzie

   
x x1
 y  = r(−180◦ )q(90◦ − φ)  y1  (6.4)
z A,h z1 H,δ
6.1.3 Układ godzinny i równikowy

Rysunek 6.3 ilustruje prostokatne
˛ i sferyczne warianty układów współrz˛ednych godzin-
nych i równikowych. W pewnym momencie czasu gwiazdowego S, położenie gwiazdy
6.1 Macierzowe transformacje współrz˛ednych astronomicznych 51
z z1
Rownik
S x
γ
x1
y y1

˛ układy współrz˛ednych godzinnych i równikowych.
G podane jest za pomoca˛ (α, δ) albo (H, δ). Deklinacja δ nie wymaga transformacji, na-
tomiast do współrz˛ednych azymutalnych α i H możemy stosować zwiazek ˛ (5.5). W ten
sposób problem transformacji współrz˛ednych z układu równikowego do układu godzin-
nego wyczerpuje si˛e.
Ponieważ porzadek ˛ musi być, stad
˛ nic dziwnego, że dla porzadku,
˛ podajemy macie-
T
rzowa˛ wersj˛e tej transformacji. Zatem, jeśli [x, y, z] b˛eda˛ składowymi wersora kierunku
do obiektu wzgl˛edem układu godzinnego, to składowe tego wersora wzgl˛edem układu
równikowego daja˛ si˛e obliczyć jako
   
x1 x
 y1  = r(−S)My  y  (6.5)
z1 α,δ z H,δ
W przypadku transformacji odwrotnej, od (α, δ) do (H, δ) należy posłużyć si˛e

   
x x1
 y  = My r(S)  y1  (6.6)
z H,δ z1 α,δ
6.1.4 Układ równikowy i galaktyczny

Układy współrz˛ednych równikowych (α, δ) i galaktycznych (l, b) zilustrowane sa˛ na ry-
sunku 6.4. Wartości parametrów definiujacych
˛ układ galaktyczny wzgl˛edem równiko-
wego podane sa˛ za pomoca˛ równań (4.23). Można by i tym razem spróbować odgadnać ˛
wartości katów
˛ i obroty jakie musielibyśmy złożyć by uzyskać formuły transformacyjne
pomi˛edzy tymi układami. Ale nie jest to wcale takie proste, dlatego skorzystamy ze zna-
nej postaci transformacji, w której wykorzystano katy ˛ Eulera.
A zatem do ustalenia pozostało nam jedynie, ile wynosza˛ katy ˛ Eulera pomi˛edzy tymi
układami, i tym celu posłużymy si˛e rysunkiem 6.4, na którym katy ˛ Eulera zaznaczono
symbolami φ, ψ, ϑ. Widzimy, że φ = αG + 90 , ψ = 360 − (θ − 90◦ ) = 90◦ − θ,
◦ ◦
z
δG
z1 9 0−
P Rownik galaktyczny
G
θ υ
γ x
φ
O ψ
N
90
θ−
C
x1

˛ układy współrz˛ednych równikowych i galaktycznych, ilustracja
katów
˛ Eulera (φ, ψ, ϑ) pozwalajacych
˛ na transformacje jednego układu w drugi.
natomiast ϑ = 90◦ − δG . Stad

˛ pożadana
˛ transformacja (α, δ) w (l, b) ma postać
   
x1 x
 y1  = r(90◦ − θ)p(90◦ − δG )r(αG + 90◦ )  y  (6.7)
z1 l,b z α,δ
Transformacje odwrotna dana jest formuła˛

   
x x1
 y  = r(270◦ − αG )p(δG − 90◦ )r(θ − 90◦ )  y1  (6.8)
z α,δ z1 l,b
6.2 Dodatek A. Nastawianie teleskopów

Na koniec tego rozdziału poświ˛ecimy nico uwagi problemowi ustawienia teleskopu astro-
nomicznego w jakimś wybranym kierunku.
Przyjmujemy, jak to zreszta˛ cz˛esto ma miejsce, że dane sa˛ współrz˛edne (α, δ) intere-
˛ nas np. gwiazdy, zaczerpni˛ete z katalogu.3
sujacej
Chcac
˛ ustawić teleskop na t˛e gwiazd˛e najpierw musimy przeliczyć jej współrz˛edne
równikowe na współrz˛edne godzinne, co wymaga znajomości czasu gwiazdowego w
miejscu obserwacji w przewidywanym momencie obserwacji. Jeśli dane obserwatorium
posiada zegar gwiazdowy, wymagany czas można odczytać bezpośrednio, jeżeli nie, trzeba
dokonać stosownych obliczeń.
Dysponujac ˛ współrz˛ednymi godzinnymi, konieczność dalszej transformacji uzależ-
niona jest od rodzaju montażu teleskopu. Wi˛ekszość teleskopów optycznych wyposażona
jest w montaż równikowy. Jest to montaż, w którym oś główna narz˛edzia (oś polarna te-
leskopu) znajduje si˛e w płaszczyźnnie południka miejsca obserwacji i skierowana jest ku
3
Na tym etapie ignorujemy konieczne w takich wypadkach uwzgl˛ednienie we współrz˛ednych katalogo-
wych wpływów: ruchu własnego, precesji, nutacji, aberracji i paralaksy rocznej oraz refrakcji. B˛edzie o
nich mowa w dalszych rozdziałach.
6.3 Dodatek B. Zadania 53
biegunowi świata. W takim ustawieniu nachylenie osi instrumentu do płaszczyzny hory-

zontu jest równe szerokości geograficznej miejsca obserwacji. Podczas obrotu teleskopu
wokół tej osi, oś optyczna obiektywu zakreśla na sferze równoleżniki. A zatem mon-
taż równikowy pozwala na łatwe ”śledzenie” obiektu poruszajacego ˛ si˛e po równoleżniku
wskutek ruchu dobowego sfery.
Aby nastawić teleskop o takim montażu na dany obiekt musimy wcześniej odpowied-
nio wyregulować jego nastawcze koła deklinacyjne i godzinne. Robi si˛e to raz na zawsze
z pomoca˛ stosownej metodyki. Jeśli narz˛edzie jest porzadnie˛ zjustowane, chcac˛ obser-
wować dany obiekt nastawiamy na kole deklinacyjnym wymagana˛ deklinacj˛e a na kole
godzinnym narz˛edzia nastawiamy kat ˛ godzinny gwiazdy. Koła deklinacyjne i godzinne
najcz˛eściej wyposażone sa˛ w stosowne podziałki katow
˛ a˛ i czasowa˛ odpowiednio.
Istnieja˛ jednak i inne montaże. Np. absolutne narz˛edzia astrometryczne takie jak koła
południkowe czy instrumenty przejściowe, posiadaja˛ montaż typu horyzontalnego. W in-
strumencie przejściowym obserwowane jest wyłacznie ˛ przejście gwiazd przez południk
obserwatora. Narz˛edzie posiada tylko jedna˛ oś mechaniczna˛ zorientowana˛ wzdłuż kie-
runku wschód-zachód, a oś optyczna takiego instrumentu zakreśla na sferze koło wielkie
odpowiadajace ˛ południkowi obserwatora. Gdy gwiazda przechodzi przez południk, czyli
w chwili gdy jej kat ˛ godzinny równa si˛e zeru, moment przejścia w czasie gwiazdowym
jest równy rektascensji gwiazdy.
Podobnie wyglada ˛ sprawa w przypadku teleskopów radiowych. Stosuje si˛e w nich
montaże równikowe i typu horyzontalnego. W przypadku bardzo dużych narz˛edzi sa˛
one wyposażone w łatwiejszy do zrealizowania technicznie, pełny montaż horyzontalny.
Dla nastawienia takich teleskopów musimy dokonać dodatkowej transformacji współrz˛e-
dnych godzinnych w horyzontalne.
Obecnie teleskopy niemal zawsze nastawiane sa˛ automatycznie. Odpowiednia me-
chanika, i elektronika, a także stosowne oprogramowanie komputerowe pozwalaja˛ na au-
tomatyczne precyzyjne prowadzenie teleskopu umożliwiajac ˛ wielogodzinna˛ obserwacj˛e
bardzo słabych obiektów.
6.3 Dodatek B. Zadania

1. Podaj wzór na odległość punktów na sferycznej powierzchni Ziemi w kilometrach.
2. Samolot startuje w Limie kierujac ˛ si˛e wprost na Rzym. Oblicz przebyta˛ odległość
w kilometrach, a także podaj długość geograficzna˛ samolotu, w momencie gdy
przelatywał nad równikiem. Współrz˛edne geograficzne Limy i Rzymu wynosza,˛
odpowiednio:
(12◦ 100 S, 77◦ 050 W ), (41◦ 530 N, 12◦ 330 E).
3. Oblicz długość najkrótszej drogi powietrznej z San Francisco (37o 400 N, 122◦ 250 W )
do Tokio (35◦ N, 139◦ 450 E). Wyznacz kierunek w jakim samolot powinien wystar-
tować w San Francisco oraz oblicz współrz˛edne geograficzne najbardziej północ-
nego punktu tej drogi.
4. W miejscu o szerokości geograficznej φ = 41.o 36 dokonano obserwacji gwiazdy.

Wyznaczono jej współrz˛edne horyzonlane: z = 57.o 57, A = 137.o 6. Oblicz kat
˛
godzinny i deklinacj˛e tej gwiazdy.

5. Radioteleskop o montażu horyzontalnym znajduje si˛e w miejscu o długości λ =
83◦ 310 W i szerokości φ = 40◦ 150 N . Na dat˛e 1985, styczeń 07, 14h 42m U T , pla-
nowana jest obserwacja radioźródła 3C273 o współrzednych równikowych (α =
12h 38.m 3, δ = 2◦ 080 ). Wyznacz stosowna˛ nastaw˛e dla tego teleskopu na zaplano-
wany moment czasu.
6. Pokaż, że dla danego obserwatora o φ > 0 gwiazdy znajduja˛ si˛e bez przerwy nad
horyzontem jeżeli ich deklinacje spełniaja˛ warunek
δ > 90◦ − φ
Wyprowadź analogiczny warunek na to by gwiazdy znajdowały si˛e zawsze pod
horyzontem tego obserwatora.
7. Pokaż, że odległość zenitalna z, północnego bieguna ekliptyki dana jest wzorem
z = arccos(cos ε sin φ − sin ε cos φ sin SM )
gdzie SM jest lokalnym czasem gwiazdowym.
8. Jeśli podstawowe parametry sferycznego układu współrz˛ednych galaktycznych wy-
nosza: ˛
αG = 12h 49m
δG = 27.4◦
Θ = 123◦
Oblicz nachylenie płaszczyzny równika galaktycznego do ekliptyki. Pokaż, że
Słońce przechodzi przez t˛e płaszczyzn˛e, w przybliżeniu w trakcie obu przesileń.
Wyznacz galaktyczne długości punktów przejścia słońca przez płaszczyzn˛e rów-
nika galaktycznego.
9. Pokaż, że azymut gwiazd okołopolarnych może przyjmować dowolne wartości dla
gwiazd, dla których δ < φ, natomiast dla gwiazd, dla których δ > φ, azymut musi
być mniejszy od arcsin(cos δ sec φ).
10. Niech współrz˛edne (x, y, z) odniesione sa˛ do standardowego równikowego układu
prostokatnego.
˛ Przemieśćmy oś X tego układu do punktu o współrz˛ednych (α, δ) z
pomoca˛ odpowiednich transformacji obrotu: rotacja o kat ˛ α wokół oryginalnej osi
˛ −δ wokół osi Y — rezultatu z wcześniejszego obrotu. Po-
Z, plus rotacja o kat
każ, że nowe współrz˛edne (x0 , y 0 , z 0 ) sa˛ powiazane
˛ ze starymi poprzez nast˛epujace
˛
równania :
x0 = x cos α cos δ + y sin α cos δ + z sin δ
y 0 = −x sin α + y · cos α
z 0 = −x cos α sin δ − y sin α sin δ + z cos δ
Pokaż, że prawdziwa jest transformacja odwrotna:
x = x0 cos α cos δ − y 0 · sin α − z 0 · cos α sin δ
y = x0 sin α cos δ + y 0 · cos α − z 0 · sin α sin δ
z = x0 sin δ + z 0 · cos δ
6.3 Dodatek B. Zadania 55
11. Skale czasu gwiazdowego i słonecznego maja˛ różne jednostki. Czy zatem w rów-
naniu wia˛żacym
˛ obie te skale
Miejscowy redni czas soneczny = CG M + 12h − RA S
gdzie CG M jest miejsowy czas gwiazdowy, nie należałoby wprowadzić odpowied-

nich współczynników uwzgl˛edniajacych
˛ t˛e różnic˛e? Uzasadnij odpowiedź.

57
Rozdział 7
Astronomiczne układy odniesienia
Streszczenie. Jednym z ważnych zadań astronomii pozycyjnej jest definicja i realizacja

inercjalnego układu odniesienia. Nie jest to trywialne zagadnienie gdyż usiłujemy osia- ˛
gnać
˛ cel dokonujac˛ obserwacji w układach poruszajacych˛ sie w skomplikowany sposób.
Ruch ten obejmuje zarówno rotacj˛e osi jak i przemieszczenie poczatku ˛ układu obserwa-
tora.
Zmiana orientacji osi wia˛że si˛e ze zjawiskami precesji i nutacji. Z powodu precesji luni-
solarnej punkty równonocy przemieszczaja˛ si˛e po nieruchomej ekliptyce w tempie około
l5000 rocznie. Precesja planetarna zmienia w ciagu˛ roku o 0.500 położenia tych punktów
wzgl˛edem nieruchomego równika. Nutacja wywołuje skomplikowane okresowe ruchy
bieguna świata o amplitudzue dochodzacej ˛ do 1500 .
Ruch środka układu odniesienia objawia si˛e paralaktycznym przemieszczeniem położeń
ciał na sferze niebieskiej. Dodatkowo, położenia ciał ulegaja˛ zmianom wynikajacym ˛ ze
zjawiska aberracji oraz ruchów własnych.
Realizacja układu inercjalnego może być dokonana na dwa sposoby. Pierwszy to po-
dejście dynamiczne, w którym układ realizowany jest za pośrednictwem teorii ruchu ciał
Układu Planetarnego. Sposób drugi polega na podejściu kinematycznym, w którym układ
realizowany jest za pośrednictwem obserwacji dalekich obiektów pozagalaktycznych.
Obecnie jako najlepsze przybliżenie układu inercjalnego stosowany jest układ równikowy
o płaszczyźnie równika i punkcie równonocy odpowiadajacym ˛ epoce J2000. Środek tego
układu odniesienia znajduje si˛e w barycentrum mas Układu Planetarnego. Realizacja ta-
kiego układu odniesienia możliwa jest za pośrednictwem absolutnych obserwacji położeń
gwiazd lub radiowych obserwacji pozagalaktycznych radioźródeł.
Z oczywistych powodów obserwacje ciał niebieskich nie moga˛ być wykonane w tym
układzie. Dlatego rezultaty obserwacji np. planet, przed wykorzystaniem ich w teoriach
ruchu, musza˛ być skorygowane — zredukowane — do układu inercjalnego. Taka
redukcja polega na usuni˛eciu z tzw. położeń obserwowanych wpływów: refrakcji
atmosferycznej, paralaksy dobowej i rocznej, aberracji dobowej i rocznej, precesji i
nutacji, tak by otrzymać tzw. położenia geometryczne, odniesione do standardowego
inercjalnego układu odniesienia.
Słowa kluczowe: Układ inercjalny, układ równikowy średni i prawdziwy, barycentryczny

układ odniesienia, precesja luni-solarna, precesja planetarna, paralaksa, aberracja, poło-
żenia geometryczne, astrometryczne, widome. a
a
[Modyfikowano AD 2008, kwiecień, 08]
58 Astronomiczne układy odniesienia
7.1 Układ inercjalny

Astrometria dostarcza innym działom astronomii podstawowych danych obserwacyjnych,
które wykorzystywane sa˛ np. w mechanice nieba do weryfikacji teorii ruchu ciał Układu
Słonecznego.
W dynamice newtonowskiej podstawowa˛ rol˛e pełnia˛ trzy prawa Newton’a:
1. Ciało nie poddane działaniu żadnej siły zewn˛etrznej porusza si˛e ze stała˛ szybkościa˛
po linii prostej.
2. Szybkość zmiany p˛edu ciała jest równa zewn˛etrznej sile przyłożonej do tego ciała.
3. Akcja i reakcja sa˛ równe i przeciwnie skierowane, co odnosi si˛e np. do sił działaja-
˛
cych mi˛edzy dwoma ciałami.
Prawa te sa˛ jednak stosowalne do rezultatów obserwacji położeń ciał wykonanych w
układzie współrz˛ednych sferycznych, o którym wiedzielibyśmy, że jest inercjalnym ukła-
dem odniesienia. A co to tak naprawd˛e oznacza? Jaka jest definicja układu inercjalnego?
W jaki sposób ma astronom taki układ realizować? Nie sa˛ to proste pytania, niewatpliwie
˛
jest jedynie to, że układ inercjalny można zdefiniować jako taki, do którego stosuja˛ si˛e
prawa Newtona.
Na pierwszy rzut oka można by sadzić,
˛ że układem inercjalnym jest układ równikowy,
a przynajmniej, że jest jego dobrym przybliżeniem, na pewno lepszym niż układ godzinny
obracajacy
˛ si˛e raz na 24 godziny wzgl˛edem tła gwiazdowego. Tego rodzaju osad ˛ to jed-
1
nak zbyt mało by uważać problem za rozwiazany, ˛ bowiem nie wydaje si˛e by istniały
same z siebie powody, dla których układ inercjalny nie może rotować wzgl˛edem gwiazd
stałych. Chociaż byłoby to bardzo dziwne gdyby okazało si˛e, że układ godzinny jest in-
ercjalny a równikowy nie. W samej rzeczy istnieje prosty sposób by pokazać, że układ
godzinny realizowany na powierzchni Ziemi nie jest inercjalnym układem odniesienia.
Wahadło Foucault’a zmienia w takim układzie płaszczyzn˛e wahań. Ale taki przyrzad ˛ nie
wykaże, że układ odniesienia wyznaczony za pomoca˛ tła gwiazdowego jest rzeczywiście
inercjalny, co najwyżej pokaże, że jest tak w przybliżeniu.
W ubiegłym stuleciu filozof Ernst Mach sformułował tez˛e, która˛ Einstein nazwał za-
sada˛ Macha2 . Mach twierdził, że bezwładność danego ciała (masa — miara bezwład-
ności) nie jest jego ”wewn˛etrzna”˛ własnościa,˛ lecz wynikiem oddziaływań mi˛edzy tym
ciałem a wszystkimi innymi wypełniajacymi ˛ Wszechświat. Jeśli ta zasada jest poprawna,
inercjalny układ odniesienia nie może obracać si˛e wzgl˛edem Wszechświata jako całości.
Mimo ciagłych
˛ wokół niej kontrowersji, przyjmiemy tu zasad˛e Macha jako poprawna.˛
Zatem możemy definiować inercjalny układ odniesienia na dwa sposoby, mianowicie:
• układ inercjalny to taki układ, w którym można stosować prawa Newtona, (podej-
ście dynamiczne),
• układ odniesienia inercjalny to taki układ, który jest nieruchomy wzgl˛edem Wszech-
świata jako całości, (podejście kinematyczne).
1
Oczywiście astronomowie też moga˛ posłużyć si˛e, jakże cz˛esto stosowana˛ w problemach natury poli-
tycznej, metoda˛ demokratycznego głosowania. Niestety, jak dotad ˛ nie wpadli na ten uwalniajacy
˛ od myśle-
nia i odpowiedzialności spoób rozwiazywania
˛ problemów.
2
Nieco wi˛ecej na temat zasady Macha można znaleźć w [?], [?].
7.2 Dygresja: układ inercjalny w wielkim świecie 59
Podstawowym układem współrz˛ednych stosowanym w astrometrii jest układ równikowy,

”oczyszczony” z niedoskonałości do takiego poziomu, aby zast˛epował inercjalny układ
odniesienia tak dokładnie jak to jest tylko możliwe. Nakłada to na układ równikowy dwa
warunki:
1. układ odniesienia nie może obracać si˛e wzgl˛edem Wszechświata jako całości,
2. poczatek
˛ układu odniesienia nie może poruszać si˛e ruchem przyspieszonym.
W dalszej cz˛eści wykładu rozważymy w jaki sposób można tym warunkom zadośćuczy-
nić.
7.2 Dygresja: układ inercjalny w wielkim świecie

Oto co na temat układu inercjalnego można odnaleźć w Wielkiej Internetowej Encyklo-
pedii Multimedialnej.
• Układ odniesienia, układ współrz˛ednych uzupełniony o pomiar czasu. Dobór tego

pierwszego zależy od rodzaju opisywanego zagadnienia: na płaszczyźnie i w prze-
strzeni trójwymiarowej stosuje si˛e np. zwykle odpowiedni typ układu współrz˛e-
dnych kartezjańskich, a w zagadnieniach, w których mamy do czynienia z symetria˛
sferyczna,˛ układ współrz˛ednych sferycznych.
W mechanice klasycznej przejście od opisu zjawiska w jednym układzie odnie-
sienia do jego opisu w drugim określone jest przez przekształcenie Galileusza, w
fizyce współczesnej analogiczna˛ rol˛e pełni transformacja Lorentza.
Opis zjawisk fizycznych w ogólności zależy od wyboru układu odniesienia (nie-
zmienniczość). Wyróżnia si˛e inercjalne układy odniesienia, w których spełnione sa˛
wszystkie zasady dynamiki Newtona, oraz nie spełniajace ˛ I i II zasady tejże dyna-
miki, układy odniesienia nieinercjalne, gdzie działaja˛ pozorne siły bezwładności.
• Inercjalny układ odniesienia, układ odniesienia należacy

˛ do wyróżnionej klasy ukła-
dów, w których spełniona jest pierwsza zasada dynamiki Newtona.
Istnienie inercjalnego układu odniesienia jest postulatem mechaniki klasycznej.
Wszystkie prawa fizyki maja˛ taka˛ sama˛ postać w każdym inercjalnym układzie od-
niesienia, co osiagamy
˛ stosujac
˛ przekształcenie Galileusza czy transformacj˛e Lo-
rentza.
• zasada wzgl˛edności Galileusza to zasada głoszaca,

˛ że prawa ruchu sa˛ identyczne
we wszystkich inercjalnych układach odniesienia, tj. że nie istnieje wyróżniony
inercjalny układ odniesienia. Zasada ta obowiazuje
˛ w mechanice klasycznej.
• transformacja Lorentza to przekształcenie matematyczne opisujace ˛ transformacje

wielkości fizycznych w czasoprzestrzeni czterowymiarowej przy przechodzeniu od
jednego inercjalnego układu odniesienia, określonego przez współrz˛edne przestrzenne
x, y, z i współrz˛edna˛ czasowa˛ t, do drugiego, określonego przez współrz˛edne x0 , y 0 , z 0
oraz t0 .
W najprostszym przypadku, jeśli układ (x0 , y 0 , z 0 , t0 ) porusza si˛e jednostajnie w kie-

runku osi x z pr˛edkościa˛ v, to transformacja Lorentza ma postać:
x − vt t − v/c2 x
x0 = p , y 0 = y, z 0 = z, t0 = p
1 − β2 1 − β2
gdzie β = v/c, a c jest pr˛edkościa˛ światła w próżni.

Z transformacji Lorentza wynikaja˛ wszystkie efekty kinematyczne szczególnej teo-
rii wzgl˛edności, takie jak:
– reguła sumowania si˛e pr˛edkości prowadzaca ˛ do niemożności uzyskania pr˛ed-
kości wi˛ekszej od pr˛edkości światła,
– wzgl˛edność poj˛ecia równoczesności,
– skrócenie Lorentza-Fitzgeralda,
– spowolnienie biegu poruszajacych ˛ si˛e zegarów.
Równania transformacji Lorentza zostały opracowane ponad 10 lat przed sformu-
łowaniem przez A. Einsteina szczególnej teorii wzgl˛edności (zostały wywniosko-
wane z równań Maxwella), były jednak wówczas traktowane jako formalne rów-
nania matematyczne, bez konsekwencji fizycznych. Transformacja Lorentza uzu-
pełniona obrotami w przestrzeni trójwymiarowej stanowi tzw. grup˛e przekształceń
Poincarego.
Dla małych pr˛edkości v, rozwijajac ˛ w szeregi potegowe wzory opisujace ˛ trans-
formacj˛e Lorentza, przy zaniedbaniu wyższych wyrazów, otrzymuje si˛e klasyczne
przekształcenie Galileusza. Transformacja Lorentza równoważna jest geometrycz-
nie obrotowi w czterowymiarowej, zespolonej przestrzeni Minkowskiego o rzeczy-
wistych osiach x, y, z, oraz urojonej osi czasowej (zmienna czasowa ma wówczas
postać ict, gdzie i — jednostka urojona, c — pr˛edkość światła w próżni).
W transformacji Lorentza niezmienna˛ wielkościa˛ jest tzw. interwał czasoprze-
strzenny określony jako: ds2 = dx2 + dy 2 + dz 2 − c2 dt2 . Transformacji Lorentza
podlegaja˛ inne wielkości czterowektorowe, takie jak np. czterowektor energii-p˛edu.
Wówczas do powyższych wzorów podstawia si˛e zamiast czasu energi˛e relatywi-
styczna˛ czastki
˛ podzielona˛ przez c, a składowe wektora położenia zast˛epuje si˛e
składowymi p˛edu. Wielkości tensorowe, spinorowe, itp. podlegaja˛ ogólnemu prze-
kształceniu Lorentza, wyrażonemu bardziej złożonym układem równań.
• tymczasem w ogólnej teoria wzgl˛edności nie ma powodów by mówić o szczególnej
roli inercjalnego układu odniesienia.
7.3 Układ inercjalny a precesja, nutacja iruch własny gwiazd

7.3.1 Precesja i nutacja
Rozważmy rysunek 7.1, przedstawiajacy
˛ ekliptyk˛e, równik oraz punkt równonocy wio-
sennej Υ. Układ współrz˛ednych równikowych jest w pełni zdefiniowany jeśli ktoś dyspo-
nuje tymi dwoma kołami wielkimi, lub co jest równoważne, północnym biegunem świata
7.3 Układ inercjalny a precesja, nutacja iruch własny gwiazd 61
ψ.t P
K
P1
ekliptyka
ψ.t X
.
ε rowniki
γ
ε γ1
Rysunek 7.1: Precesja luni-solarna powoduje zmian˛e położenia bieguna świata z miejsca
P do niejsca P1 , biegun ekliptyki K nieruchomy.
P , oraz północnym biegunem ekliptyki K. To samo odnosi si˛e do układu współrz˛ednych

ekliptycznych. Wybierzmy gwiazd˛e X o współrz˛ednych równikowych (α, δ) i ekliptycz-
nych (λ, β). Wóczas bokami trójkata
˛ sferycznego P KX sa˛
KP = ε, P X = 90◦ − δ, KX = 90◦ − β (7.1)
Ponieważ KP Υ i P KΥ sa˛ katami
˛ prostymi, dwa katy ˛ P KX wynosza˛
˛ sferyczne trójkata
KP X = 90◦ + α, P KX = 90◦ − λ (7.2)

Zażadajmy
˛ teraz by środek sfery C z rysunku 7.1 był poczatkiem
˛ inercjalnego układu od-
niesienia. Wzgl˛edem tego układu b˛edziemy badali czy ma miejsce ruch punktów P, K, X.
W wykładzie poprzednim milczaco ˛ zakładaliśmy o tych punktach, że sa˛ nieruchome, co
jest dobrym pierwszym przybliżeniem ale niczym wi˛ecej. Bowiem każdy z tych punktów
przemieszcza si˛e na sferze w rezultacie różnych przyczyn.
Przemieszczenia punktu P sa˛ najwi˛eksze, odbywaja˛ si˛e w efekcie tzw. luni-solarnej
precesji i nutacji. Przemieszczenia punktu K określane sa˛ mianem precesji planetarnej,
natomiast przesuni˛ecia na sferze samej gwiazdy X nazywamy ruchem własnym. Zmiana
położenia każdego z tych punktów powoduje zmian˛e współrz˛ednych gwiazdy, zarówno
równikowych jak i ekliptycznych.
Oś świata (odcinek P C) z definicji jest zawsze równoległa do ziemskiej osi rotacji,
określa zatem kierunek wektora wirowego momentu p˛edu Ziemi. Na Ziemi˛e oddziały-
wuja˛ grawitacyjnie Słońce, Ksi˛eżyc i planety. Oddziaływanie grawitacyjne pomi˛edzy
idealnymi kulami nie powoduje powstania pary sił. Dlatego w pierwszym przybliżeniu,
wektor momentu p˛edu Ziemi jest stały co pociaga ˛ brak zmian kierunku osi świata, a wi˛ec
w takim przypadku punkt P na sferze niebieskiej nie zmienia swego położenia.
Jednak w rezultacie ruchu wirowego bryła ziemska uległa niewielkiemu spłaszcze-
niu, co objawia si˛e wybrzuszeniami w okolicach równikowych. W konsekwencji, Słońce
i Ksi˛eżyc swym oddziaływaniem na zdeformowana˛ Ziemi˛e indukuja˛ niezrównoważona˛
sił˛e, która przedstawiona w formie pary sił skr˛ecajacych
˛ modyfikujacych
˛ orientacj˛e ziem-
skiego wektora momentu p˛edu; w konsekwancji dochodzi do powolnego przemieszczania
si˛e punktu P na sferze niebieskiej. Moment pary sił skr˛ecajacych
˛ jest wprost proporcjo-
nalna do masy przyciagaj ˛ acego
˛ ciała a odwrotnie proporcjonalna do trzeciej pot˛egi odleg-
łości (nie kwadratu). Dlatego wpływ Ksi˛eżyca jest dwa razy silniejsze od oddziaływania
słonecznego. Natomiast najwi˛eksze pary sił od planet, od Jowisza i Wenus sa˛ o czynnik
105 słabsze i w przypadku osi obrotu Ziemi najcz˛eściej bywaja˛ pomijane. Wypadkowa
para sił skr˛ecajacych
˛ od Ksi˛eżyca i Słońca nie jest stała, zmienia si˛e wraz ze zmianami w
konfiguracji i wzajemnej odległości tych ciał. I właśnie dlatego ruch bieguna P na sferze
jest tak bardzo skomplikowany. Dla wygody rozdzielono go na dwie cz˛eści: cz˛eść uśred-
niona˛ na długim interwale czasu, inaczej cz˛eść wiekowa˛ zwana˛ precesja˛ luni-solarna,˛ oraz
na okresowe oscylacje wokół pozycji średniej zwane nutacja.˛ Na rysunku 7.1, ruch pre-
cesyjny bieguna wykreślono linia˛ przerywana˛ P P1 , natomiast linia falista reprezentuje
faktyczny ruch bieguna uwzgl˛edniajacy ˛ nutacj˛e.
Przemieszczenie nutacyjne bieguna jest rz˛edu 1500 i zostało odkryte w ubiegłym stu-
leciu przez Anglika Bradley’a, który poprawnie zinterpretował drobne okresowe zmiany
deklinacji gwiazd jakie zauważył podczas obserwacji południkowych.
Efekt precesji luni-solarnej jest wi˛ekszy od nutacyjnego, a co ważniejsze kumuluje si˛e
w miar˛e upływu czasu. Precesj˛e znali już starożytni Grecy. Dwa wieki przed narodzinami
Chrystusa Hiparchus z Rodos porównywał swoje obserwacje gwiazd z wykonanymi 150
lat wcześniej. Zauważył, że szerokości ekliptyczne gwiazd nie zmieniły si˛e podczas gdy
w ich długościach była wyrażna różnica, odpowiadajaca ˛ przyrostowi około 5000 rocznie.
Niech ψ oznacza roczne tempo precesji luni-solarnej. Zatem jeśli punkt P na rysunku
7.1 odpowiada położeniu bieguna świata w epoce poczatkowej, ˛ a P1 położeniu bieguna t
˛ sferyczny P KP1 = ψ · t. Dalej, skoro KP1 = KP = ε, to nachylenie
lat później, to kat
ekliptyki do równika nie nie uległo w tym czasie żadnym zmianom. Jeśli teraz (λ1 , β1 )
b˛eda˛ współrz˛ednymi gwiazdy X w epoce późniejszej, to z równań 7.1 i 7.2 mamy
P1 KX = 90◦ − λ1 , KX = 90◦ − β1
A ponieważ P1 KX = P KX − P KP1 , możemy napisać
λ1 = λ + ψ · t (7.3)
Skoro w omawianym zjawisku punkty K, X sa˛ nieruchome to odległość KX nie zmie-
niła si˛e, a wi˛ec nie zmieniła si˛e szerokość ekliptyczna gwiazdy. Odpowiednie zmiany we
współrz˛ednych równikowych powodowane precesja˛ luni-solarna˛ sa˛ bardziej skompliko-
wane i należałoby je wyprowadzić rozważajac ˛ sferyczne KP X oraz KP1 X.
˛ trójkaty
Północny biegun świata wskutek precesji luni-solarnej zakreśla wokół bieguna eklip-
tyki koło małe w czasie około 26000 lat. Oś rotacji bryły ziemskiej zmieniajac ˛ kierunek
w przestrzeni jest jednak ciagle
˛ jednakowo nachylona do płaszczyzny ekliptyki. Wskutek
tego zjawiska w miar˛e upływu lat współrz˛edne gwiazd moga˛ ulec drastycznej zmianie.
Powyższy opis precesji jest dość grubym przybliżeniem gdyż opiera si˛e na dwóch
nieścisłych założeniach. Mianowicie, że nachylenie ekliptyki do równika oraz tempo
precesji luni-solarnej sa˛ stałe. Ponadto dotad ˛ nie wzi˛eliśmy w rachub˛e ruchu punktu K
czyli bieguna ekliptyki. Zgodnie z dynamika˛ Newtonowska˛ Ziemia porusza si˛e wokół
Słońca po orbicie keplerowskiej w stałej płaszczyźnie. Tak definiowaliśmy płaszczyzn˛e
ekliptyki. Nie jest to jednak całkiem ścisły wniosek, gdyż wyprowadzony został z od-
działywań jedynie dwóch ciał, Słońca i Ziemi. Zupełnie pomini˛eto wpływ pozostałych
planet. Wpływ ten powoduje drobne perturbacje ziemskiej keplerowskiej orbity, w rezul-
tacie czego obserwujemy małe przesuni˛ecia punktu K na sferze (rysunek 7.2).
Przypuśćmy, że biegun ekliptyki uległ przesuni˛eciu z K do K1 . Jest to nieduża
zmiana około 0.100 rocznie. Zbadamy wpływ przesuni˛ecia KK1 na współrz˛edne równi-
. P α
α1
K
K1
X ekliptyki
C rownik
γ
ε γ1
E1
Rysunek 7.2: Precesja planetarna — zmiana położenia bieguna ekliptyki z miejsca K do

niejsca K1 , biegun świata P nieruchomy.
kowe gwiazdy X zakładajac,˛ że biegun świata P jest nieruchomy. Skoro P X = 90o −δ, to
przesuni˛ecie KK1 nie ma żadnego wpływu na deklinacj˛e gwiazdy. Kat ˛ KP X = 90o + α
(rysunek 7.2) został zredukowany o kat ˛ KP K1 . W konsekwencji o taki sam kat ˛ uległa
zmniejszeniu rektascensja gwiazdy, co nie zależy od położenia gwiazdy na sferze. Dla
wszystkich gwiazd, efekt przesuni˛ecia punktu K wskutek perturbacji planetarnych jest
taki sam: każdego roku rektascensje ulegaja˛ zmniejszeniu o wartość oznaczana˛ tradycyj-
nie przez λ0 zwana˛ precesja˛ planetarna.˛ Zmianom tym towarzyszy zmniejszenie kata ˛ ε,
nachylenia równika do ekliptyki.
Precesji planetarnej nie należy rozumieć jako wyłacznie

˛ wiekowy wpływ na wartości współ-
rz˛ednych gwiazd. Po pierwsze stała precesji planetarnej nie jest absolutna˛ stała,˛ wykazuje
drobne zmiany gdy obydwa bieguny P i K zmieniaja˛ swoje położenia. Dalej, w rozważa-
niach pomini˛eto małe okresowe wyrazy (podobne do nutacji) co wymaga usprawiedliwienia.
Sa˛ to rzeczywiście bardzo małe wyrazy ale ważniejsze jest, że można je w zupełności wyeli-
minować przez pozycyjne obserwacje południkowe. Obserwacje te daja˛ absolutne wartości
deklinacji oraz wzgl˛edne wartości rektascensji. Planetarna precesja nie wpływa na deklina-
cj˛e, natomiast rektascencje wszystkich gwiazd zmniejsza w identycznym stopniu.
Zmiany w nachyleniu ekliptyki do równika powodowane perturbacjami planetarnymi

wpływaja˛ na tempo precesji luni-solarnej. Jest tak gdyż tempo to obliczane jest jako
średni moment skr˛ecajacy˛ pary sił od Ksi˛eżyca i Słońca, zależny z drugiej strony od
nachylenia osi rotacji Ziemi do płaszczyzny orbity ziemskiej. Oznacza to, że również
stała precesji luni-solarnej nie jest stała˛ absolutna˛ i wykazuje niewielkie zmiany.
Obydwie stałe precesji mimo różnego dynamicznego pochodzenia, z punktu widze-
nia astrometrii sa˛ podobne, ponieważ obie wywołuja˛ wiekowe zmiany w równikowych
współrz˛ednych gwiazd. Dlatego dla wygody łaczy ˛ si˛e je w jedna˛ stała,˛ zwana˛ stała˛ pre-
cesji ogólnej p,
p = ψ − λ0 · cos ε (7.4)
Jest to tzw. ogólna precesja w długości ekliptycznej.
W krótkich interwałach czasu, powiedzmy roku, całkowity efekt precesji ogólnej
można opisać jako zwykła˛ superpozycj˛e precesji luni-solarnej i precesji planetarnej. Po-
dejście to nie b˛edzie jednak wystarczajaco
˛ dokładne dla dłuższych odcinków czasu. Trzeba
wówczas stosować formuły ścisłe a te sa˛ bardziej złożone. Współczynniki, które w nich
wyst˛epuja˛ daja˛ si˛e jednak wyliczyć z pomoca˛ stałych precesji ψ, λ0 , p, ich aktualne war-
tości obliczane sa˛ z pomoca˛ fotmuł:
ψ = 50.387800 + 0.004900 · T
λ0 = 0.105500 − 0.018900 · T (7.5)
p = 50.291000 + 0.022200 · T
gdzie T jest czasem liczonym w stuleciach od epoki 2000.0.

Przemieszczaniu biegunów K i P towarzysza˛ odpowiednie zmiany orientacji sprz˛e-
żonych z nimi płaszczyzn ekliptyki i równika. I dlatego aby ustalić równik i ekliptyk˛e w
sposób jednoznaczny koniecznym jest podanie daty. Dla danej daty równik można defi-
niować dwojako w zależności od tego czy uwzgl˛edniamy nutacj˛e czy też nie. Jeśli tylko
ograniczymy si˛e do precesji luni-solarnej, wówczas równik podlega jedynie zmianom
wiekowym i określany jest mianem równika średniego. Jeśli dodatkowo uwzgl˛edniona
jest nutacja, otrzymany w ten sposób równik nazywa si˛e równikiem prawdziwym. Po-
dobne określenia mamy w przypadku punktu równonocy: średnia (prawdziwa) równonoc
jest to punkt przeci˛ecia si˛e średniego (prawdziwego) równika z ekliptyka˛ daty. Współ-
rz˛edne katalogowe gwiazd najcz˛eściej podawane sa˛ w odniesieniu do średniego równika
i równonocy.
Chcac ˛ porównać obserwacje wykonane w różnych momentach czasu trzeba najpierw
odnieść je do tego samego równika i równonocy.3 Dlatego przyj˛eto obserwacje odnosić
do średniego równika i równonocy pewnej epoki standardowej. Takimi epokami sa˛ np.
1900.0, 1950.0 a obecnie 2000.0 .
Sprowadzenie obserwacji do identycznej epoki ma szczególne znaczenie jeśli zamierzamy je
wykorzystać w badaniach ruchu ciał niebieskich. Przypuśćmy, że wykonaliśmy seri˛e obserwacji
asteroidy, np. dziesi˛eć obserwacji w okresie kilku miesi˛ecy. Z obserwacji tych zamierzamy wy-
znaczyć orbit˛e. Jeżeli współrz˛edne wyznaczone z tych obserwacji odniesione były do równika i
równonocy odpowiadajacych ˛ momentom obserwacji, oznacza to, że współrz˛edne te odniesione sa˛
do układu odniesienia zmieniajacego˛ swoja˛ orientacj˛e. A w takim wypadku newtonowska analiza
ruchu asteroidy mija si˛e z celem. Dokonujac ˛ starannej transformacji do wspólnego, standardo-
wego układu odniesienia mamy gwarancj˛e, że obserwacje odnosza˛ si˛e do układu inercjalnego.

7.3.2 Ruchy własne gwiazd

Gdyby gwiazdy można było traktować jako nieruchome punkty na sferze niebieskiej,
wówczas wszelkie zmiany ich współrz˛ednych stwierdzone z pomoca˛ obserwacji połu-
dnikowych należałoby w całości przypisać efektom precesyjnym. Tymczasem każda
gwiazda porusza si˛e, ma swój ruch własny, co na rysunkach 7.1 lub 7.2 objawiłoby si˛e
przemieszczaniem punktu X w jakimś kierunku. Zmiany położeń gwiazdy, w porówna-
niu ze zmianami wartości współrz˛ednych powodowanych precesja˛ sa˛ nieduże. Jedynie
˛ 100 rocznie, najcz˛eściej roczny ruch własny
kilka gwiazd ma ruch własny przekraczajacy
stanowi drobny ułamek sekundy. Ruch własny gwiazdy zależy od parametrów jej ruchu
3
Jest to oczywiście pewien żargon, bo tak naprawd˛e chodzi tu o transformacj˛e obserwowanych współ-
rz˛ednych ciała do układu odniesienia określonego z pomoca˛ konkretnego równika i punktu równonocy.
wzgl˛edem środka sfery, a także od jej odległości. A zatem, odległe najcz˛eściej słabe
gwiazdy b˛eda˛ miały niewielki ruch własny.
Przy założeniu, że ruchy własne gwiazd maja˛ kierunki przypadkowe, z południko-
wych obserwacji daje si˛e wydzielić systematyczne efekty precesyjne. Oznacza to, że
możemy wyznaczać zarówno ruchy własne jak i stałe precesji. Jednak dokładność wy-
znaczenia jednej wielkości ogranicza dokładność określenia drugiej. A wi˛ec mimo, iż
ruchy własne moga˛ być odniesione do układu inercjalnego, to w przypadku obserwacji
południkowych b˛edzie to możliwe jedynie z dokładnościa˛ z jaka˛ znane sa˛ stałe precesji.
Ruchy własne wyznaczane sa˛ z obserwacji wykonanych w odległych od siebie epo-
kach. Potrzeba bowiem sporo czasu by przemieszczenie gwiazdy narosło do mierzalnej
wielkości, co pozwoliłoby na wyznaczenie składowych ruchu własnego w rektascensji
i deklinacji z duża˛ dokładnościa.˛ Najpowszechniej stosowane metody polegaja˛ na po-
równaniu rezultatów precyzyjnych pomiarów klisz fotograficznych wykonanych w róż-
nych epokach. Obserwacje fotograficzne gwiazd dostarczaja˛ jedynie wzgl˛ednych położeń
obiektów znajdujacych˛ si˛e na kliszy. Ich położenia wzgl˛edne moga˛ być wyznaczone z
duża˛ precyzja,˛ ale chcac˛ znać wartości absolutne współrz˛ednych (α, δ), trzeba wykorzy-
stać niektóre z gwiazd na kliszy jako gwiazdy odniesienia. Oznacza to, że ich współrz˛e-
dne a także ruchy własne sa˛ znane z góry. A zatem mimo iż wzgl˛edne położenia gwiazd
znane sa˛ bardzo dokładnie, dokładniej niż z obserwacji południkowych, przewaga ta w
dużym stopniu znika z powodu konieczności oparcia si˛e o absolutne pomiary południ-
kowe. I dlatego ruchy własne gwiazd otrzymane z klisz fotograficznych nie sa˛ wolne od
bł˛edów systematycznych zastosowanego układu odniesienia. Ta˛ ostatnia˛ trudność można
zminimalizować wybierajac ˛ jako gwiazdy odniesienia obiekty tak odległe, że ich ruchy
własne można uznać za zaniedbywalne.
Ruchy własne zwykle wyznacza si˛e wzgl˛edem heliocentrycznej sfery niebieskiej.
Zgodnie z definicja˛ ruch własny jest efektem niezerowej tangencjalnej składowej wek-
tora pr˛edkości gwiazdy wzgl˛edem Słońca. Ponieważ Galaktyka jako całość obraca si˛e,
zarówno gwiazda jak i Słońce poruszaja˛ si˛e własnymi ruchami wzgl˛edem środka Galak-
tyki. Słońce jak si˛e uważa znajduje si˛e ok. 10 kpc od centrum Galaktyki i podobnie
do gwiazd ze swego najbliższego sasiedztwa
˛ porusza si˛e po z grubsza kołowej orbicie z
szybkościa˛ liniowa˛ 200−250 km/s. Pełnego obiegu wokół centrum dokonuje wi˛ec w cza-
sie około 0.25 miliarda lat. Informacje te pochodza˛ z badań nad kinematyka˛ Galaktyki, w
których wykorzystano pomiary ruchów własnych i pr˛edkości radialnych gwiazd.
Średnia pr˛edkość wszystkich gwiazd w najbliższym sasiedztwie
˛ Słońca definiuje tzw.
lokalny standard spoczynku (LSR). Każda gwiazda ma pewna˛ pr˛edkość wzgl˛edem LSR,
a wi˛ec i Słońce. Obserwowany ruch własny gwiazdy zależy od jej pr˛edkości wzgl˛edem
Słońca i dlatego wpływ pr˛edkości własnej Słońca (tzw. lokalny ruch słoneczny) tkwi w
obserwowanych ruchach własnych gwiazd. Ale zakładajac, ˛ że poszczególne ruchy własne
gwiazd maja˛ rozkład losowy, możliwym jest na drodze statystycznych analiz wyznaczyć
lokalna˛ składowa˛ słoneczna,˛ jej wielkość i kierunek.
Również LSR ma pewna˛ pr˛edkość wzgl˛edem środka Galaktyki. Jest to główna pr˛ed-
kość rotacyjna Glaktyki w kierunku l = 90◦ , b = 0. Rotacyjna pr˛edkość galaktyczna
zmienia si˛e jednak wraz z odległościa˛ od środka, co wywiara mały systematyczny wpływ
na ruchy własne gwiazd. Wi˛eksza cz˛eść gwiazd jakie możemy obserwować, znajduje si˛e
w tym samym obszarze Galaktyki co Słońce. Sa˛ to gwiazdy odległe od Słońca nie wi˛ecej
niż kilka kiloparseków. Powinniśmy zatem opisywać ich ruch jako różnicowa˛ rotacj˛e ga-
laktyczna˛ aniżeli rotacj˛e jako całości. Można pokazać, że różnicowa rotacja galaktyczna
wywołuje ruch własny gwiazdy w płaszczyźnie Galaktyki dany formuła˛
µ ∝ A · cos(2 · l) + B (7.6)
gdzie l, jest długościa˛ galaktyczna˛ gwiazdy. Taki ruch własny nie zależy od odległości
i powoduje wzrost długości galaktycznej. Stałe A, B nazywane sa˛ stałymi Oorta. Nie
znamy ich zbyt dokładnie, w szczególności słabo znamy stała˛ B. Obie stałe wynosza˛
około 0.01 sekund łuku na rok. Co jest tu bardzo istotne to to, że efekt opisany rów-
naniem (7.6) oznacza, że każda gwiazda na kliszy wykazuje pewien ruch własny. Stad ˛
statystyczne założenie, że gwiazdy słabe, znajdujace
˛ si˛e daleko od Słońca, maja˛ znikomy
ruch własny nie jest uzasadnione. Dlatego, bez dodatkowych poprawek, słabe gwiazdy
nie nadaja˛ si˛e do definicji dobrego układu odniesienia.
7.3.3 Obiekty pozagalaktyczne

Najlepszy sposób wyjścia z tej sytuacji polega na wyborze na kliszy fotograficznej takich
obiektów oporowych,4 które nie należa˛ do Galaktyki. Ale nie moga˛ to być inne galaktyki,
bowiem ich obrazy na kliszach nie sa˛ punktowe, a tylko takie moga˛ zostać precyzyjnie
pomierzone. Odkrycie kwazarów o punktowych obrazach na kliszy rozwiazało ˛ problem.
Co wi˛ecej, wiele kwazarów okazuje si˛e być emiterami promieniowania radiowego, można
zatem ich położenia ugruntować wyjatkowo ˛ precyzyjnymi technikami radioastrometrycz-
nymi. Kwazary powszechnie uważa si˛e za jadra ˛ galaktyczne znajdujace ˛ si˛e na ogromnych
odległościach i dlatego nie wykazuja˛ mierzalnych ruchów tangencjalnych.5
Takie pozagalaktyczne obiekty nadaja˛ si˛e do definiowania układu odniesienia, a przy-
najmniej obecnie mamy taka˛ nadziej˛e. Ponieważ obiekty te znajduja˛ si˛e od nas na wy-
jatkowo
˛ dużych odległościach, dlatego przyjmuje si˛e, 1ze nie wykazuja˛ żadnych ruchów
własnych wzgl˛edem układu inercjalnego. Założenie to jest to pokrewne z zasada˛ Ma-
cha żadaj
˛ ac ˛ a˛ by Wszechświat nie wykazywał jakiejkolwiek ogólnej rotacji. Żadanie ˛ to
akceptowane jest przez wi˛ekszość teorii kosmologicznych, w szczególności przez teorie
adoptujace
˛ izoptropowe modele rozszerzajacego ˛ si˛e Wszechświata. Uzasadnienie obser-
wacyjne tych modeli wynika z izotropowego rozkładu na sferze obrazów odległych ga-
laktyk, oraz z faktu, że pr˛edkości radialne tych obiektów wzrastaja˛ z odległościa.˛ Jednak
najbardziej ewidentnym potwierdzeniem izotropowości jest tzw. mikrofalowe promienio-
wanie tła. Jest ono w wysokim stopniu jednorodne na całej sferze niebieskiej. Promie-
niowanie to zapoczatkowane
˛ zostało w bardzo wczesnym etapie ekspansji Wszechświata
i dlatego wykazuje obecnie natur˛e izotropowa˛ na bardzo dużych odległościach (∼ 1010
lat świetlnych).
W modelu izotropowym dowolny punkt może być traktowany jako centralny, a ob-
serwowane z dowolnego miejsca pr˛edkości radialne systematycznie zwi˛ekszaja˛ si˛e z od-
ległościa,˛ zbliżajac
˛ si˛e do pr˛edkości światła na ”widzialnej granicy wszechświata” — na
jego horyzoncie jak si˛e niekiedy ja˛ określa. Natomiast pr˛edkości poprzeczne w takim
modelu na dowolnej odległości od wybranego punktu wykazuja˛ jedynie przypadkowy
rozkład wokół wartości zerowej. Stad ˛ ruchy własne obiektów pozagalaktycznych da˛ża˛
4
Chodzi tu o obiekty wzgl˛edem których określane sa˛ położenia innych ciał.
5
Ruch tangencjalny przebiega w kierunku prostopadłym do kierunku widzenia obiektu.
7.4 Poczatek
˛ układu odniesienia — środek sfery niebieskiej 67
do zera z odległościa.˛ A przynajmniej dla tych obiektów, które możemy jeszcze ob-
serwować należy oczekiwać, że b˛eda˛ one bardzo małe. Oszacowanie przypadkowych
pr˛edkości transwersalnych dokonane zostało z pomoca˛ pr˛edkości własnej Słońca wzgl˛e-
dem tła Wszechświata. Z badań tła mikrofalowego wynika, że pr˛edkość ta wynosi około
400 km/s, co odpowiada zaniedbywalnemu ruchowi własnemu rz˛edu 10−4 sekundy łuku
w odległości jednego megaparseka. Dlatego układ odniesienia zdefiniowany z pomoca˛
położeń obiektów pozagalaktycznych spełnia wszystkie wymagania inercjalnego układu
odniesienia.
7.4 Poczatek
˛ układu odniesienia — środek sfery niebies-
kiej
Najcz˛eściej stosowane bywaja˛ trzy poczatki˛ układów odniesienia: miejsce obserwacji,
środek Ziemi i środek Słońca co odpowiada sferze topocentrycznej, sferze geocentrycznej
i sferze heliocentrycznej. Obserwacje z konieczności dokonywane sa˛ wzgl˛edem sfery to-
pocentrycznej, natomiast ze wzgl˛edu na kompromis dogodny dla wszystkich astronomów
zamieszkujacych
˛ kul˛e ziemska,˛ efemerydy obserwacyjne planet podawane sa˛ w odniesie-
niu do środka Ziemi. Sfera heliocentryczna wygodna jest do opisu świata gwiazd.
Rozważmy najpierw topocentryczny poczatek ˛ układu odniesienia. Jak wiadomo, uczest-
niczy on w ruchu dobowym Ziemi. Jest on zmienny co do kierunku, czyli przyspieszony,
a zatem topocentrum nie może stanowić poczatku ˛ inercjalnego układu odniesienia. Ruch
dobowy obserwatora przejawia si˛e w dwojaki sposób: po pierwsze wprowadza zmienna˛
składowa˛ do pr˛edkości radialnych, po drugie powoduje okresowe zmiany obserwowanych
z Ziemi położeń obiektów wskutek zjawisk paralaksy i aberracji. Wpływ aberracyjny oraz
zmiana pr˛edkości radialnej zależa˛ od stosunku szybkości obserwatora do szybkości świa-
tła. Maksymalna˛ pr˛edkość ma obserwator na równiku ziemskim i wynosi ona 0.465 km/s.
Paralaksa natomiast, zależy od długości wektora przemieszczenia obserwatora z jednego
poczatku
˛ do innego. W omawianym przypadku przemieszczenie jest wielkościa˛ rz˛edu
promienia Ziemi, 6378 km.
Podobne rozważania dotycza˛ geocentrycznego poczatku ˛ układu odniesienia. Z po-
wodu ruchu orbitalnego Ziemi środek geocentrycznego układu także doznaje przyspie-
szeń i dlatego nie można traktować go jako poczatku
˛ układu inercjalnego. Ruch przyspie-
szony poczatku˛ układu powoduje roczne zmiany w pr˛edkościach radialnych, paralaks˛e
roczna˛ i roczna˛ aberracj˛e. 6 Orbitalna pr˛edkość Ziemi wynosi w przybliżeniu 30 km/s
co stanowi 104 pr˛edkości światła. Przemieszczenie poczatku ˛ układu odpowiedzialne za
paralaks˛e roczna˛ jest rz˛edu jednostki astronomicznej. Zatem, układ odniesienia o po-
czatku
˛ w środku Ziemi nie realizuje układu inercjalnego, może jednak być podstawa˛ do
wyznaczania odległości do gwiazd.
Sytuacja zmienia si˛e gdy poczatek˛ układu umieścimy w środku Słońca. W trakcie
ruchu dookoła centrum Galaktyki Słońce porusza si˛e zasadniczo ze stała˛ pr˛edkościa.˛ Jego
przyspieszenie a, można wyznaczyć nast˛epujaco. ˛ Przyjmijmy promień kołowej orbity
Słońca r = 104 pc,7 , okres obiegu T = 2.5 · 108 lat. Wówczas w jednostkach SI, pr˛edkość
6
Przyspieszenie liniowe w ruchu rocznym wynosi około 6 · 10−3 ms−2 .
7
Dla wygody podajemy, że 1pc = 3.1 · 1016 m
katowa
˛ Słońca wynosi
2π
ω= = 8.0 · 10−16 s−1
T
a przyspieszenie liniowe
a = r · ω 2 = 2.0 · 10−10 ms−2
Tak małe przyspieszenie jest niewykrywalne przez współczesne pomiary pozycyjne i ra-
dialne, a w czasie jednego stulecia powoduje zmian˛e w pr˛edkości mniejsza˛ niż 1 m/s. Stad
˛
w praktyce, heliocentryczny układ odniesienia można traktować jako układ inercjalny.
Ale z jednym zastrzeżeniem. To cały Układ Słoneczny znajduje si˛e w niemal jednostaj-
nym ruchu wzgl˛edem środka Galaktyki a nie Słońce z osobna. Dlatego punktem, który
należałoby adoptować jako poczatek
˛ inercjalnego układu odniesienia jest barycentrum
Układu Słonecznego. Słońce przemieszcza si˛e wokół tego punktu w zmiennej odległości
rz˛edu 106 km. Należy wi˛ec odróżniać sfer˛e heliocentryczna˛ od barycentrycznej, gdyż
tylko ta ostatnia z nieruchomym równikiem i punktem równonocy w pełni realizuje układ
inercjalny.
7.5 Przesuni˛ecie paralaktyczne i aberracyjne

Zajmiemy si˛e teraz zmianami położeń ciał niebieskich majacych
˛ miejsce w trakcie prze-
mieszczania si˛e poczatków
˛ układów odniesienia. Jako pierwsze omówimy skutki po-
wstałe w rezultacie samego przemieszczenia, tzn interesujemy si˛e zmiana˛ współrz˛ednych
jaka ma miejsce gdy obserwujemy obiekt z jednego i drigiego miejsca — zjawisko para-
laksy. W nast˛epnej kolejności rozpatrzymy wpływ ruchu obserwatora i obiektu na wyzna-
czone przez niego wspłrz˛edne — zjawisko aberracji i efekt niezerowego czasu propagacji
promieniowania E-H.
7.5.1 Paralaksa
Niech C oznacza jakiś poczatek
˛ standardowy, O poczatek
˛ w miejscu obserwatora. Wek-
tor położenia punktu O wzgl˛edem C oznaczmy przez R (rysunek 7.3). Położenie obiektu
wzgl˛edem C oznaczmy przaz r. Widomy, czyli obserwowany kierunek do obiektu zmiej-
sca O dany jest wektorem r0
r0 = r − R (7.7)
Niezerowa różnica mi˛edzy wektorami r i r0 stanowi podstaw˛e zjawiska paralaksy. Dłu-

gość wektora R jest najcz˛eściej bardzo mała w stosunku do odległości do gwiazd, dlatego
pożyteczna˛ może okazać si˛e przybliżona formuła opisujaca
˛ zjawisko paralaksy. Trudno
jednak wobec prostoty dokładnego równania (7.7), nazwać formuł˛e przybliżona˛ uprosz-
czeniem. Jej przewaga leży raczej po stronie rachunkowej. Interesujemy si˛e kierun-
kami do ciał niebieskich, zatem niech s, s0 , so b˛eda˛ wektorami jednostkowymi wektorów
r, r0 , R odpowiednio. Mamy wi˛ec takie zwiazki˛
r=rs r0 = r0 s0 R = R so
7.5 Przesuni˛ecie paralaktyczne i aberracyjne 69
E
r’
S
p
Rysunek 7.3: Przesuni˛ecie paralaktyczne gwiazdy. Zakładamy, że punkty O, S, C nie

poruszaja˛ si˛e. Obserwator w miejscu O wyznaczy kierunek do obiektu S inny niż gdyby
obserwował ten obiekt znajdujac ˛ si˛e w miejscu C. Zmiana kierunku wynika jedynie z
faktu, że raz obserwujemy ten sam obiekt w jednym miejscu, drugi raz w innym. Przy
czym zmiana ta nie zależy od sposobu w jaki obserwator przemieścił si˛e np. z O do C.
Równanie (7.7) możemy zatem napisać w postaci
r 0 s0 = r s − R so . (7.8)
lub
r R
s0 = 0
s − 0 so
r r
Jeśli pomnożymy je dwukrotnie, lewostronnie, wektorowo przez wersor s, to

0 r R
s × s × s = s × s × 0 s − 0 so
r r
Wykorzystujac
˛ znane zwiazki
˛ wektorowe (patrz [?]), otrzymamy
R
(s · s0 )s − (s · s)s0 = − s × (s × so )
r0
˛ R r, a wi˛ec dla małych przesuni˛eć paralaktycznych możemy podstawić
Zakładajac
r = r oraz s · s0 = 1, i w rezultacie dostajemy wzór przybliżony
0
R
ds = s0 − s = s × (s × so ) (7.9)
r
Równanie to bardzo przypomina wyprowadzona˛ w rozdziale drugim formuł˛e 3.14 na
małe przesuni˛ecie na sferze.
Na rysunku 7.3, punkt S i O reprezentuja˛ położenia obiektu i obserwatora odpowia-
dajce pewnemu momentowi czasu t. Sa˛ to tzw. położenia (miejsca) geometryczne, w
których obiekt i obserwator znajduja˛ si˛e w chwili t. Podobnie mówimy o kierunkach na
punkty S i O, sa˛ to kierunki geometryczne wzgl˛edem C.
7.5.2 Aberracja i czas propagacji promieniowania

W przypadku ogólnym obserwator i obiekt moga˛ znajdować si˛e w ruchu wzgl˛edem ba-
rycentrum B, sprawia to, że na ilustrujacym
˛ taki przypadek rysunku 7.4, punkty G i
E trzeba zdefiniować z pewna˛ ostrożnościa.˛ Obserwator E obserwuje kwant promie-
˛ z kierunku topocentrycznego GT (apparent), który nie musi być
niowania docierajacy
GT (t −τ )
∆ θI
E(t)
∆ θII GA(t −τ )
G(t)
B(t)
Rysunek 7.4: Przesuni˛ecie aberacyjne gwiazdy. W ogólności, punkty E i G poruszaja˛

si˛e, natomiast punkt B pozostaje w spoczynku. Konfiguracja tych punktów odpowiada
momentowi czasu t, w którym do obserwatora w E dotarł z kierunku GT kwant wyemi-
towany z obiektu znajdujacego˛ si˛e w chwili t − τ w miejscu GA . Od GA do E foton
poruszał si˛e w czasie τ , a obiekt zdołał przemieścić si˛e z GA do G.
idedntyczny geometrycznym kierunkiem obiektu G. Różnica mi˛edzy tymi kierunkami na

rysunku 7.4 identyczna z katem
˛ ∆θ obejmuje dwa składniki powstałe w rezultacie dwóch
przyczyn:
I- składnik ∆θI to efekt ruchu obserwatora, tzw. zjawisko aberracji promieniowania,
II- ∆θII to efekt ruchu obiektu, zmiana kierunku do obiektu jest konsekwencja˛ nieze-
rowego czasu propagacji promieniowania od obiektu do obserwatora.
Gdy obserwowany obiekt jest gwiazda˛ w poprawce ∆θ = ∆θI nie uwzgl˛ednia si˛e skład-
nika od czasu propagacji promieniowania. Dlatego poprawka ta nosi miano aberracji
gwiazdowej rocznej, dobowej, . . . zależnie od tego czy w rachub˛e bierzemy ruch roczny,
dobowy, . . . . Dla obiektów położonych w Układzie Słonecznym uwzgl˛ednianie sa˛ obie
przyczyny a poprawka ∆θ = ∆θI + ∆θII nazywana jest aberracja˛ planetarna.˛
Wobec takiej konwencji, katalogowe położenia gwiazd jako uwolnione od aberra-
cji gwiazdowej, można porównać z położeniami obiektów Układu Słonecznego dodajac ˛
do efemerydy tych obiektów jedynie poprawk˛e ∆θII . Nie ma potrzeby wprowadzania
poprawki z tytułu ruchu obserwatora, bo efemeryd˛e porównuje si˛e z niewielkim polem
gwiazdowym, dla którego poprawka ∆θI dla gwiazd i planet jest niemal taka sama. Ten
dziwny kierunek, powstały porzez dodanie do miejsca geometrycznego planety jedynie
poprawki za czas propagacji nosi miano kierunku (miejsca) astrometrycznego. Jest to
kierunek do poruszajacego
˛ si˛e obiektu jaki wyznaczyłby hipotetyczny nieruchomy obser-
wator.
Wyprowadzimy teraz wzór pozwalajacy ˛ na wyznaczenie poprawki ∆θI wynikajacej ˛
z ruchu obserwatora wzgl˛edem obiektu. Rozważamy przypadek, w którym na rysunku
7.4 B b˛edzie punktem nieruchomym, natomiast punkt E ma pr˛edkość V wzgl˛edem B.
Przyjmijmy, że obserwacj˛e kierunku do pewnego obiektu wykonano w E w momencie
t. Oznaczmy przez τ czas propagacji kwantu promieniowania od obiektu do obserwa-
tora. Zatem na rysunku 7.4 punkt E reprezentuje położenie obserwatora w momencie t,
a punkt GA położenie obiektu w momencie wcześniejszym (t − τ ). 8 Linia EGA repre-
zentuje trajektori˛e fotonu ale taka˛ jaka˛ wyznaczonoby w układzie odniesienia o poczatku
˛
8
Wprowadzenie tych założeń nie narusza ścisłości równania (7.7) dla konfiguracji punktów B, E, GA .
7.6 Dodatek A. Zadania 71
w B. Ponieważ obserwator ma pr˛edkość V wzgl˛edem układu inercjalnego, w rezulta-

cie astrometryczny kierunek do obiektu GA wykazuje pewne aberracyjne przesuni˛ecie.
Rozważymy je z klasycznego punktu widzenia.
Oznaczmy przez c szybkość fotonu zmierzona˛ wzgl˛edem układu odniesienia w B.
Foton, który dotarł do E ma wzgl˛edem układu w B pr˛edkość −csA . Sam układ w B
ma wzgl˛edem obserwatora pr˛edkość −V, a wi˛ec dla obserwatora w E fotony posiadaja˛
pr˛edkość
u = −csa − V (7.10)
Ponieważ nasze podejście jest klasyczne (stosujemy transformacj˛e Galileusza), długość
wektora u niekoniecznie musi wynosić c. Dlatego kładac ˛ u = −cT sw , oraz V = Vn,
gdzie sT i n sa˛ wektorami jednostkowymi, sT definiuje topocentryczny kierunek do ob-
serwowanego obiektu i mamy
cT sT = csA + Vn (7.11)
Równanie to jest podobne do równania (7.8), zatem w analogiczny sposób dwukrotnie
mnożymy je wektorowo, lewostronnie przez sA , dalej zakładamy, że V c, co pociaga
˛
cT ≈ c oraz sT · sA ≈ 1. Ostatecznie uzyskamy przybliżenie
V
sT − sA = − sA × (sA × n) (7.12)
c
V
Równanie to jest dokładne jedynie do wyrazów rz˛edu c
.
7.5.3 Łaczny
˛ wpływ paralaksy i aberracji
Całkowity wpływ przemieszczenia poczatku ˛ z punktu B do ruchomego punktu E otrzy-
mamy dodajac ˛ do siebie równania (7.9) i (7.12). Gwarantuje to jedynie dokładność pierw-
szego rz˛edu w Rr i Vc , co dla wielu zastosowań w zupełności wystarcza. Przy tej dokład-
ności, sA może być zastapione
˛ po prawej stronie równania (7.12) przez s, i w rezultacie
możemy napisać
R V
sT − s = s × (s × sR ) − s × (s × n) (7.13)
r c
Podsumowujac, ˛ sT jest kierunkiem obserwowanym (topocentrycznym) w E w momencie
t, s jest astrometrycznym kierunkiem obiektu wzgl˛edem B w chwili (t − τ ). Przemiesz-
czenie poczatku˛ układu z B do E wynosi RsR , a pr˛edkość nowego poczatku ˛ wzgl˛edem
B jest równa V n.
Jeśli wymagana jest duża dokładność, rezygnujemy z formuł przybliżonych i para-
laksa musi być uwzgl˛edniona z pomoca˛ dokładnej formuły (7.7). Chcac ˛ podwyższyć
dokładność opisu przesuni˛ecia aberracyjnego należy zastosować aparat szczególnej teorii
wzgl˛edności.
7.6 Dodatek A. Zadania

1. Oszacuj w przybliżeniu deklinacj˛e gwiazdy okołobiegunowej α U M i w roku 44 PC.

73
Rozdział 8
Refrakcja
Streszczenie. Promieniowanie elektromagnetyczne docierajace ˛ do powierzchniu Ziemi,

ze wzgl˛edu na oddziaływanie z okołoziemska˛ atmosfera˛ doznaje zmian kierunku propa-
gacji. Zjawisko to określane mianem refrakcji atmosferycznej przebiega w płaszczyźnie
wertykalnej do horyzontu obserwatora, powodujac ˛ zmniejszenie odległości zenitalnej ciał
niebieskich. Zmiana ta nie jest stała w czasie, zależy od lokalnych warunków atmosfe-
rycznych w miejscu obserwacji. W celu opisu refrakcji korzystamy z modelu płaskiej
albo radialnie symetrycznej atmosfery. W modelu płaskim przy ustalonych parametrach
atmosfery, kat˛ refrakcji R jest proporcjonalny do tangensa odległości zenitalnej obiektu.
Przybliżony charakter modelu sprawia, że w praktyce nadaje si˛e do wykorzystania dla
obiektów obserwowanych na umiarkowanych odległościach od zenitu (z < 45◦ ). Warunki
propagacyjne fali elektromagnetycznej opisane sa˛ z pomoca˛ współczynnika załamania at-
mosfery n. W modelu płaskiej atmosfery współczynnik ten zależy przede wszystkim od
stanu przyziemnej warstwy atmosfery. Wpływy zmienności n od długości fali promie-
niowania oraz od składu powietrza maja˛ w tym modelu charakter drugorz˛edny.
W drugim modelu refrakcji atmosfer˛e traktuje si˛e jako złożona˛ z koncentrycznych sfe-
rycznych warstw różniacych
˛ si˛e warunkami propagacyjnymi promieniowania. Refrakcj˛e
R w takim modelu można prezedstawić jako całk˛e refrakcji, w której wyrażenie pod-
całkowe zależy od chwilowej odległości kwantu promieniowania i chwilowej wartości
współczynnika załamania n. Pełna˛ całk˛e refrakcji można rozwiazać
˛ numerycznie jeżeli
mamy do dyspozycji kompletna˛ informacje o stanie atmosfery wzdłuż całej trajektorii
promieniowania. Można ja˛ jednak aproksymować rozwijajac ˛ wyrażenie podcałkowe w
szereg i odrzucajac˛ wyrazy rozwini˛ecia od trzeciego poczawszy.
˛ Uzyskane rozwiazanie
˛
(równanie (8.31)) jest najpowszechniej stosowana˛ postacia˛ prawa refrakcji. Wyst˛epujace
˛
w nim współczynniki zależa˛ od lokalnych (w miejscu i czasie) warunków atmosferycz-
nych. W przypadku precyzyjnych obserwacji pozycyjnych parametry w wyrażeniu na
refrakcj˛e wyznacza si˛e w oparciu o empiryczne tablice refrakcji. Zawieraja˛ one uśred-
nione z wieloletnich badań dane pozwalajac ˛ na wyinterpolowanie wartości parametrów,
wymagane na dany dzień roku.
Obserwowane położenia ciał niebieskich uwolnione od wpływu refrakcji nosza˛ miano
położeń topocentrycznych.
Słowa kluczowe: Współrz˛edne topocentryczne, refrakcja atmosferyczna, stała refrakcji,

˛ refrakcji, całka refrakcji, tablice refrakcji. a
kat
a
74 Refrakcja
8.1 Wst˛ep – miejsca topocentryczne ciał niebieskich

Interesuje nas transformacja współrz˛ednych z układu odniesienia topocentrycznego do
układu geocentrycznego. Powodem dla którego musimy stosować t˛e transformacj˛e sa˛
znaczace
˛ rozmiary bryły ziemskiej oraz jej ruch wirowy, z powodu których ulegaja˛ zmia-
nie wartości współrz˛ednych obserwowanych położeń ciał niebieskich. Musimy jednak
powstrzymać nasza˛ gotowość by zajać
˛ si˛e ta˛ transformacja,˛ bowiem na powierzchni Ziemi
mamy do czynienia z jeszcze jednym zjawiskiem zmieniajacym ˛ współrz˛edne ciał niebies-
kich, mianowicie z refrakcja˛ atmosferyczna.˛
Atmosfera ziemska jest ośrodkiem o zmiennym współczynniku załamania, powoduja- ˛
cym zakrzywienie trajektorii promieniowania elektromagnetycznego. Odkształcenie tra-
jektorii przebiega w płaszczyźnie wertykalnej do horyzontu, wskutek czego obserwujemy
zmian˛e jedynie odległości zenitalnej ciał niebieskich. Jest to efekt trudny do uwzgl˛e-
dnienia ponieważ zależy od stanu atmosfery, a ten zmienia si˛e nieustannie. Zmienność
atmosfery można by porównać ze zmiennościa˛ powierzchni mórz czy oceanów.
Dlatego przez współrz˛edne topocentryczne mamy na myśli współrz˛edne określone
wzgl˛edem układu odniesienia o poczatku ˛ w miejscu obserwacji uwolnione od wpływów
refrakcji.
8.2 Refrakcja — model płaskiej atmosfery

Zakładamy, że w pobliżu miejsca obserwacji atmosfera składa si˛e z równoległych pozio-
mych warstw o niewielkiej grubości. W każdej warstwie współczynnik załamania atmos-
fery n, jest stały. Takie przybliżenie okazuje si˛e bardzo użyteczne zwłaszcza w przypadku
obserwacji obiektów znajdujacych ˛ si˛e blisko zenitu (w zenicie refrakcja znika). Najsil-
niejsza˛ refrakcj˛e powoduja˛ najg˛estsze warstwy atmosfery (a wi˛ec troposfera) si˛egajace ˛
do kilku kilometrów nad powierzchnia˛ Ziemi. Promień krzywizny troposfery znacznie
przewyższa jej pionowa˛ grubość i dlatego przybliżenie płaskiej atmosfery daje dobre wy-
niki. W rezultacie, dla promieniowania z pasma optycznego istotna jest jedynie refrakcja
w troposferze, wpływy od warstw wyższych sa˛ zaniedbywalne.
W przypadku promieniowania radiowego nnajwi˛ekszy przyczynek wnosi refrakcja jo-
nosferyczna, w szczególności dla fal o długościach z pasma fal krótkich (zobacz rysunek
8.1). Ponieważ jonosfera rozciaga ˛ si˛e na wysokość około 1000 km od powierzchni Ziemi
w modelu jonosfery nie możemy stosować przybliżenia płaskich warstw.
Prześledzimy teraz bieg promieniowania wizualnego w modelu płaskiej atmosfery.
Na rysunku 8.2 atmosfer˛e podzielono na N równoległych warstw o współczynnikach
załamania n0 , n1 , . . . , nN −1 . Ponad warstwa˛ o nN −1 mamy już praktycznie próżni˛e o
nN = 1. W warstwie przyziemniej współczynnik złamania wynosi n0 , przy czym n0 > 1.
Niech do płaskiej atmosfery wpada promień świetlny pod katem ˛ z do kierunku pionu
(odległość zenitalna). W poszczególnych warstwach jego trajektoria tworzy z kierunkiem
pionu katy˛ zi odpowiednio. Wartość z0 równa jest obserwowanej odległości zenitalnej
źródła promieniowania. Do każdej z warstw można stosować prawa załamania (takie jak
dla płytki równoległościennej), w szczególności drugie prawo Snelliusa, 1 co dla sasied-˛
1
I prawo Sneliusa o załamaniu promienia przy przejściu z jednego do drugiego ośrodka o odmiennych
własnościach optycznych: promień padajacy,
˛ promień załamany oraz linia normalna do powierzchni roz-
8.2 Refrakcja — model płaskiej atmosfery 75
mikrofale
a)
00
11
350 km 11
00
00
11
00
11
00
11
00
11
00
11
00
11
fale krotkie 00
11
310 Warstwa2F
11
00
00
11
00
11
00
11
00
11
Zorze 00
11
00
11
220 00Warstwa 1F
11
Zorze
00
11
11
00
00
11
00
11
00
11 Zorze
00
11
00
11
00
11
00
11
00
11 111
000
00 125
11 000 Warstwa F
111
00
11
00
11
00
11
00 110
11
0000
1111 111
000
0000
1111
0000
1111 111 Warstwa D
000
Meteory1111
0000 90 fale srednie
55
36 0000Warstwa ozonowa
1111
28
12 Pow. Ziemi 1111 Troposfera
0000
b)
km Satelita
700
600
Jonosfera
500
400
300
20 MHz
100
10 MHz
Stacja naziemna 104

105
106
Gestosc elektronow
Rysunek 8.1: a) Schematyczny przekrój atmosfery ziemskiej, b) refrakcja jonosferyczna

fal radiowych: najsilnieszy wpływ maja˛ warstwy jonosfery o najwi˛ekszej g˛estości elek-
tronów, wielkość wpływu zależy od cz˛estotliwości fal. Fale o cz˛estotliwościach GHz-
owych przenikaja˛ jonosfer˛e ale ich trajektorie ulegaja˛ niewielkiemu zakrzywieniu, a jed-
nocześne, do satelity sygnały docieraja˛ z opóźnieniem od kilkudziesi˛eciu decymetrów do
kilku metrów w zależności od chwilowej g˛estości elektronów.
76 Refrakcja
z N =z
nN
nN−1
zi
ni
n i−1
z0 z i−1
n1
n0
Powierzchnia Ziemi
Rysunek 8.2: Przebieg zjawiska refrakcji w atmosferze modelowanej z pomoca˛ płaskich

poziomych warstw: w każdej i−tej warstwie parametry atmosfery sa˛ stałe; na każdej
granicy dwóch warstw nast˛epuje zjawisko załamania zgodnie z prawami Snelliusa.
nich warstw i-tej oraz (i + 1)-wszej oznacza, że
ni sin zi = ni+1 sin zi+1 (8.1)
n0 sin z0 = n1 sin z1 = . . . = nN sin zN = sin z

czyli
n0 sin z0 = sin z (8.2)
˛ z jest odległościa˛ zenitalna˛ źródła jaka˛ obserwowalibyśmy w przypadku braku ota-

Kat
czajacej
˛ Ziemi˛e atmosfery.
Wobec n0 > 1, obserwowana odległość zenitalna z0 jest mniejsza od wartości topo-
centrycznej z, a ponieważ refrakcja przebiega w płaszczyźnie prostopadłej do horyzontu,
druga współrz˛edna horyzontalna, azymut, nie ulega zmianie.
Oznaczmy przez R kat ˛ refrakcji i określmy go jako różnic˛e
R = z − z0 (8.3)
Z równania (8.2) mamy
sin z = sin z0 cos R + cos z0 sin R = n0 sin z0
Ponieważ zmmiany kierunku propagacji promieni świetlnych nie sa˛ duże, we wzorze po-
wyżej możemy zastosować przybliżenie małych katów,
˛ stad ˛ refrakcji R w radianach
˛ kat
dany jest jako
R = (n0 − 1) tan z0 (8.4)
a odpowiednik tego równania w sekundach łuku ma postać
R = K tan z0 (8.5)
gdzie
K = 206265” · (n0 − 1) (8.6)

działu dwóch ośrodków, leża˛ w jednej płaszczyźnie.
8.2 Refrakcja — model płaskiej atmosfery 77
W ramach płaskiego modelu atmosfery równanie (8.2) jest dokładne, natomiast równania
(8.4) i (8.5) sa˛ przybliżeniami pierwszego rz˛edu ze wzgl˛edu na (n0 − 1) i daja˛ dobre
rezultaty dla niedużych wartości odległości zenitalnych.2
Dla dużych odległości zenitalnych nie ma jednak sensu wprowadzanie wyższych rz˛e-
dów przybliżenia. A to dlatego, że dla dużych odległości od zenitu, dla których wy-
razy wyższych rz˛edów sa˛ znaczace,
˛ bardziej istotnym jest zmodyfikownie równania (8.5)
przez właczenie
˛ do modelu efektu krzywizny atmosfery.
W formułach (8.4), (8.5) kat ˛ refrakcji zależy tylko od obserwowanej odległości z0
oraz n0 współczynnika refrakcji przyziemnej warstwy atmosfery. Zupełnie nie intere-
suje nas stan wyższych warstw atmosfery, gdyż do obliczenia wartości współczynnika
n0 wystarczajace˛ sa˛ informacje o stanie atmosfery bezpośrednio otaczajacej
˛ obserwatora.
Właściwość ta stanowi spora˛ zalet˛e modelu płaskiej atmosfery, która znika natychmiast
po wprowadzeniu efektów krzywizny.
Współczynnik n0 zależy od lokalnych warunków atmosferycznych. Jako standardowe
przyj˛eto warunki odpowiadajace ˛ ciśnieniu 760 mm Hg i temperaturze 0o C, dla tych da-
nych współczynnik załamania wynosi
n0 = 1.0002927 (8.7)
co pociaga
˛
K = 60.4” (8.8)
Taka wartość stałej K nazywana jest stała˛ refrakcji. Dla warunków niestandardowych
K obliczana jest w oparciu o prawo Dale-Gladstone stwierdzajace, ˛ że (n0 − 1) jest pro-
porcjonalne do g˛estości powietrza. Oznacza to, że jeśli P jest ciśnieniem atmosfery w
milimetrach słupa rt˛eci a T temperatura˛ w stopniach Celsjusza, to z prawa opisujacego
˛
własności gazu wynika
P
n0 − 1 ∝ (8.9)
273 + T
Równanie (8.9) zastosowane łacznie
˛ z wartościami dla warunków standardowych daje
wzór na kat
˛ refrakcji
P/760
R = 60.4” · tan z0 (8.10)
1 + T /273
Udokładnienie równania (8.10) bez właczenia
˛ efektu zakrzywienia atmosfery mija si˛e z
celem.
Trzeba jednak jeszcze wspomnieć o dwóch ważnych kwestiach. Współczynnik zała-
mania zależy nie tylko od lokalnych wartości ciśnienia i temperatury, ale także od składu
chemicznego powietrza oraz od długości fali padajacego
˛ promieniowania elektromagne-
tycznego. Skład powietrza (patrz tabela 8.1) można tu uważać za stały poza drobnymi
zmianami ilości pary wodnej. Jest to jednak tak mały efekt, że zaniedbanie go w przybli-
żonej formule (8.10) jest zupełnie uzasadnione.
Poważniejszy problem wynika z zależności współczynnika załamiania n0 od długo-
ści fali. Standardowa wartość n0 = 1.0002927 odpowiada środkowi pasma wizualnego
2
Cz˛esto napotykana˛ w podr˛ecznikach wartościa˛ graniczna˛ stosowalności formuły (8.5) jest z0 = 45◦ .
78 Refrakcja
Tablica 8.1: Skład chemiczny troposfery.

Składnik Zawartość [%]
Azot (N2 ) 78.08
Tlen (O2 ) 20.95
Argon (Ar) 0.93
Para wodna (H2 O) 1 ± .001
Dwutlenek w˛egla (CO2 ) 0.03
Neon (N e) 0.002
Hel (He) 0.0005
(pasmo V) wykorzystywanego w definicji wizualnej jasności gwiazdy. W zakresie całego

widma wizualnego różnica (n0 −1) zmienia si˛e około 2%, podobnie wartość stałej refrak-
cji K. W wyniku tych zmian, punktowy obraz gwiazdy rozciaga ˛ si˛e w maleńkie widmo
wzdłuż wertykału, fioletowa˛ cz˛eścia˛ bliżej zenitu. Może to wprowadzić systematyczne
efekty podczas obserwacji położeń gwiazd o różnych barwach (typach widmowych) i
dlatego dodanie do równania (8.10) poprawek z tytułu długości fali niekiedy jest uspra-
wiedliwione.
Zmiany n0 w zależności od długości fali moga˛ być wyrażone formuła˛
n0 − 1 = 2.871 · 10−4 (1 + 0.00567/λ2 ) (8.11)
gdzie λ jest długościa˛ fali promieniowania w mikronach. Uwzgl˛edniajac

˛ (8.11) w równa-
˛ refrakcji R wynosi
niu (8.10), kat
P (1 + 0.0057/λ2 )
R = 21.3” · tan z0 (8.12)
273 + T

8.3 Wpływ refrakcji na współrz˛edne równikowe obiektu

Pokażemy teraz jak obliczyć przesuni˛ecie refrakcyjne gwiazdy w jego współrz˛ednych
równikowych. Rozważmy sfer˛e z rysunku 8.3, na którym X reprezentuje położenie topo-
centryczne gwiazdy a X 0 jej położenie obserwowane. Punkt P oznacza biegun świata a
punkt Z zenit miejsca obserwacji. Przesuni˛ecie gwiazdy X na sferze odbyło si˛e wzdłuż
koła wielkiego XZ. A zatem zachodzi tu możliwość zastosowania ogólnych formuł na
małe przesuni˛ecie wyprowadzonych w paragrafie 3.2 rozdziału 3. Musimy jednak zi-
dentyfikować elementy tych wzorów z wielkościami wyst˛epujacymi
˛ w naszym obecnym
problemie.
W przypadku zjawiskka refrakcji kat ˛ θ odpowiada odległości zenitalnej z, współrz˛e-
dne (α0 , δ0 ) b˛eda˛ współrz˛ednymi równikowymi zenitu miejsca obserwacji, tzn.
α0 = CGM
δ0 = φ
gdzie CGM jest miescowym czasem gwiazdowym, φ jest szerokościa˛ geograficzna˛ ob-
serwatora.
8.4 Refrakcja — model atmosfery radialnie symetrycznej 79
Z
90−φ
P t z
90−δ X’
X
.
Horyzont
Rysunek 8.3: Refrakcyjne przesuni˛ecie gwiazdy X do położenia obserwowanego X 0 .

Małe przesuni˛ecie refrakcyjne przebiegga wzgłuż wielkiego koła wyznaczonego przez
zenit Z miejsca obserwacji i obserwowany obiekt X.
Dalej, różnic˛e (α − α0 ) możemy przedstawić za pośrednictwem zwiazku

˛ CGM − α =
−H = −t. Małe przesuni˛ecie gwiazdy wyrażone było jako dθ = k · sin θ, a w naszym
bieżacym
˛ problemmie, z pomoca˛ równania (8.5) mamy
dθ = −R = −K tan z0 ≈ −K tan z
a zatem w przypadku refrakcji stała k wcale nie jest stała,˛ bowiem
k = −K sec z
˛ sferycznego P ZX, (rysunek 8.3), za pomoca˛ wzoru cosinusów można wyeli-

Z trójkata
minować sec z, a po podstawieniu do uaktualnionych wzorów na małe przesuni˛ecie, po
drobnych przekształceniach dostaniemy
K sec2 δ sin t
dα = α0 − α =
cos t + tan φ tan δ
tan φ − tan δ cos t
dδ = δ 0 − δ = K (8.13)
cos t + tan φ tan δ
8.4 Refrakcja — model atmosfery radialnie symetrycz-

nej
Przybliżenie płaskiej atmosfery daje proste formuły, ale staje si˛e bardzo niedokładne w
pobliżu horyzontu. Dlatego ww przypadku obserwacji na dużych odległościach od zenitu
kat
˛ refrakcji musi być wyznaczony w oparciu o radialno-symetryczny modelu atmosfery.
W takim modelu, g˛estość powietrza a w rezultacie i współczynnik załamania b˛eda˛ jedynie
funkcjami odległości od środka Ziemi, czyli od punktu C na rysunku 8.4. Podobnie jak
80 Refrakcja
Z’ Q
Z
θ
S
z0 +R ψ
ψS
A P
h0 z0
r rS
O
r0 θ
Rysunek 8.4: Refrakcja w atmosferze o symetrii radialnej. Opis w tekście.
w modelu płaskim, stałość wspomnianych parametrów ma miejsce w atmosferze znaj-

dujacej
˛ si˛e w równowadze statycznej, tj. nie wykazujacej ˛ ruchów powietrza. Niech na
tym rysunku O oznacza obserwatora, P dowolny punkt z rzeczywistej trajektorii pro-
mieniowania OP S, odcinek CP = r, kat ˛ OCP = θ. Para (θ, r) stanowi biegunowe
współrz˛edne punktu P . A zatem, kat ˛ θ wyrażony jako funkcja r, określa trajektori˛e pro-
mieniowania.
Przedłużenie odcinka CO przecina sfer˛e niebieska˛ w punkcie Z w zenicie miejsca ob-
serwacji. Poprowadźmy równoległa˛ P Z 0 do OZ, i przedłużmy CP do punktu Q. Mamy,
˛ Z 0 P Q = θ.
że kat
Oznaczmy przez z kat ˛ jaki w punkcie P tworzy kierunek propagacji promieniowania
z kierunkiem na zenit obserwatora 3 . W miejscu O, kat ˛ ten wynosi z0 i jest równy obser-
wowanej odległości zenitalnej. Dalej, niech ψ b˛edzie katem
˛ jaki w punkcie P promień
świetlny tworzy z promieniem wodzacym˛ CP Q. Oczywiście mamy, że
z =θ+ψ (8.14)
˛ ψ jest katem
Ponieważ kat ˛ pomi˛edzy kierunkiem radialnym punktu P i styczna˛ do krzy-
wej θ = θ(r), stad
˛
dθ
tan ψ = r (8.15)
dr
Na koniec skonstruujmy asymptot˛e trajektorii promieniowania, przecina ona półprosta˛
OZ w punkcie A. Oznaczmy wysokość punktu A nad miejscem obserwacji przez h0 .
Współczynnik refrakcji n = n(r) jest funkcja˛ odległosci od środka Ziemi, możemy
wi˛ec wyobrazić sobie atmosfer˛e jako złożona˛ ze skończonej liczby odpowiednio cienkich
3
˛ pomi˛edzy styczna˛ w P do trajektorii promieniowania i kierunkiem za zenit.
Kat
n i+1
ni
R ψi P ψi+1
χ
ri
C ri+1
do
Rysunek 8.5: Refrakcja w elementarnej radialnie symetrycznej warstwie atmosfery. Opis

w tekście.
koncentrycznych warstw o stałym współczynniku załamania, podobnie jak w modelu pła-

skim, tyle, że tym razem b˛eda˛ to warstwy, powłoki kuliste. Rysunek 8.5 ilustruje w po-
wi˛ekszeniu przekrój typowej warstwy kulistej o współczynniku załamania ni i katach
˛ ψi
oraz ψi+1 . Niech kat
˛ RP C = χ. Wówczas z prawa załamania
ni+1 sin ψi+1 = ni sin χ
Kat˛ χ daje si˛e wyeliminować za pomoca˛ wzoru sinusów zastosowanych do płaskiego

˛ RP C, mianowicie
trójkata
ri+1 sin χ = ri sin ψi
Stad
˛
ri+1 ni+1 sin ψi+1 = ri ni sin ψi
Oznacza to, że iloczyn r n sin ψ, dla każdej warstwy jest niezmiennikiem, w szczegól-
ności dla warstwy przyziemnej mamy
rn sin ψ = r0 n0 sin z0 (8.16)
bowiem dla tej warstwy θ = 0 i dlatego ψ = z0 . Ponieważ refrakcja promieniowania

˛ z, a nie kata
mierzona jest zmiana˛ kata ˛ ψ, dlatego z pomoca˛ równań (8.14) i (8.15) znaj-
dujemy, że
tan ψ
dz = dψ + dθ = dψ + dr
r
a różniczkujac
˛ prawo refrakcji (8.16), jego różniczkowa forma b˛edzie miała postać

tan ψ
rn cos ψ dψ + dr = −dnr sin ψ
r
z której otrzymujemy
tan ψ
dz = −dn (8.17)
n
82 Refrakcja
Równanie (8.17) daje nam elementarna˛ refrakcj˛e przy przejściu promienia światła przez
powierzchni˛e rozdziału dwóch sasiednich
˛ nieskończenie cieńkich kulistych warstw at-
mosfery. Całkowita˛ refrakcj˛e R przy przejściu światła przez cała˛ atmosfer˛e ziemska˛ uzy-
skamy całkujac
˛ równanie (8.17).
Zamiast odległości r, za zmienna˛ niezależna˛ wygodniej jest przyjać ˛ współczynnik
załamania n. Jeżeli tan ψ wyrazimy z pomoca˛ równania (8.16) jako
r0 n0 sin z0
tan ψ = (8.18)
(r2 n2 − r02 n20 sin2 z0 )1/2
wówczas, kładac
˛ (8.18) do równania (8.17), po scałkowaniu, otrzymamy kat
˛ pełnej re-
frakcji
Z z Z n0
dn
R= dz = r0 n0 sin z0 (8.19)
z0 1 n(r n − r0 n0 sin2 z0 )1//2
2 2 2 2
Jest to dokładna formuła zwana całka˛ refrakcji, wyst˛epuja˛ w niej dwie zmienne r i n. Po-
wiedziano wcześniej, że współczynnik załamania zmniejsza si˛e z odległościa˛ r od środka
Ziemi. A zatem gdybyśmy dysponowali funkcja˛ r = r(n), równanie (8.19) można by
˛ refrakcji R.
scałkować numerycznie, tzn. obliczylibyśmy dokładna˛ wartość kata
Obok kata˛ refrakcji można jeszcze wyznaczyć równanie trajektorii wiazki˛ promie-
niowania. W tym celu, podstawiajac ˛ prawa˛ stron˛e równania (8.18) do równania (8.15)
otrzymamy całk˛e
Z r0
dr
θ = r0 n0 sin z0 2 2 2 2 2 1//2
(8.20)
r0 r(r n − r0 n0 sin z0 )
Znajac
˛ równanie trajektorii możemy wyznaczyć jej asymptot˛e a w dalszej kolejności wy-
sokość h0 (patrz rysunek 8.4). Jednakże rozważajac ˛ ACS z tego rysunku, można
˛ trójkat
otrzymać bardzo prosty wzór na h0 . Potrzeba tylko założyć, że punkt S odpowiada ta-
kiemu miejscu na trajektorii promienia świetlnego, dla którego n = 1.
Niech rs i ψs b˛eda˛ odpowiadały takiemu właśnie punktowi. Ponieważ ZAS = z0 + R,
stad ˛ ACS oraz ze wzoru sinusów mamy
˛ z trójkata
rs sin ψs = (r0 + h0 ) sin(z0 + R)
Stosujac
˛ prawo refrakcji (8.16) do lewej strony tego równania otrzymamy

n0 sin z0
h0 = r0 −1 (8.21)
sin(z0 + R)
Dla niewielkich odległości zenitalnych wysokość h0 jest zaniedbywalnie mała. Nawet
dla umiarkowanych odległości zenitalnych wynosi zaledwia kilka metrów. Wzrasta jed-
nak szybko w pobliżu horyzontu i wynosi 1.5 km dla gwiazd znajdujacych˛ si˛e tuż przy
horyzoncie.
Sens fizyczny wysokości h0 jest nast˛epujacy:
˛ po uwzgl˛ednieniu refrakcji, topocen-
tryczne współrz˛edne ciała dotycza˛ nie tyle miejsca gdzie znajduje si˛e obserwator, ale
miejsca położonego o h0 powyżej obserwatora. Rozróżnienie to może być ważne podczas
wyznaczania poprawki z tytułu paralaksy geocentrycznej. Ze wzgl˛edu na niewielka˛ war-
tość h0 odpowiedniej korekty trzeba dokonać jedynie w przypadku obserwacji ksi˛eżyca,
i to jedynie w przypadku obserwacji na bardzo małych wysokościach nad horyzontem.

Dla pozostałych ciał niebieskich taka potrzeba nie zachodzi. Ale dla sztucznych satelitów
Ziemi wpływ h0 jest bardzo istotny.
Dokładna formuła refrakcji wymaga znajomości współczynnika załamania n, a co z
tym si˛e wia˛że, znajomości stanu całej atmosfery ziemskiej. W tabeli 8.2, podano wartości
współczynnika załamania dla średnich (nie standardowych) warunków atmosferycznych,
dla kilku wybranych wysokości nad powierzchnia˛ Ziemi. Jak można zauważyć różnica
(n − 1) maleje eksponensjalnie z wysokościa.˛ Widzimy stad ˛ dlaczego stosowanie przy-
bliżenia płaskiej atmosfery jest w zupełności uzasadnione.
I dlatego powszechna˛ procedura˛ modelowania refrakcji jest branie tego właśnie przybli-
żenia z krokiem dalej, przez właczenie
˛ jedynie pierwszego rz˛edu wpływów zakrzywienia
ziemskiej powierzchni. W celu otrzymania takiego przybliżenia trzeba równanie (8.19)
rozwinać˛ w szereg i dokonać wyboru odpowiednich wyrazów szeregu. Rozwini˛ecia wy-
rażenia podcałkowego całki (8.19) dokonuje si˛e ze wzgl˛edu na małe wielkości wyst˛epu-
jace
˛ w badanym problemie. W naszym przypadku mamy dwie niezależne małe wielkości,
mianowicie (n0 − 1) i H0 /r0 (dokładna definicja H0 podana zostanie nieco później). Za-
tem weźmy równanie (8.19) i podstawmy w nim
r = r0 + h (8.22)
gdzie h jest wysokościa˛ nad powierzchnia˛ Ziemi. Formalnie biorac ˛ wysokość h → ∞

gdy n → 1. Ale całkowanie równania (8.19) można przerwać dla wartości n bliskich
˛ takim n wartości h sa˛ znacznie
jedności, a jak widzieliśmy w tabeli 8.2, odpowiadajace
mniejsze od r0 . Można wi˛ec rozwinać ˛ r w szereg pot˛egowy wzgl˛edem
˛ promień wodzacy
(h/r0 ). Biorac˛ z tego rozwini˛ecia wyrazy do pierwszego rz˛edu, nowa˛ postacia˛ równania
(8.19) b˛edzie
R = R1 − R2 + O(h2 /r02 ) (8.23)
gdzie
Z n0
dn
R1 = n0 sin z0 (8.24)
1 n(n2 − n20 sin2 z0 )1/2
oraz
Z n0
n0 sin z0 hndn
R2 = (8.25)
r0 1 (n2 − n20 sin2 z0 )3/2
Aby rozwini˛ecie to było przydatne w praktyce, wyrażenie (n2 − n20 sin2 z0 )3/2 nie może
być wielkościa˛ mała,˛ tego samego rz˛edu co h/r0 . Pociaga
˛ to by z0 było wyraźnie mniejsze
aniżeli arcsin(1/n0 ), a co z kolei sprowadza si˛e do warunku by źródło promieniowania
nie znajdowało si˛e zbyt blisko horyzontu. Całka R1 daje si˛e scałkować dokładnie,
n0
n0 sin z0
R1 = − arcsin = arcsin(n0 sin z0 ) − z0
n 1
Albo w postaci alternatywnej
sin(z0 + R1 ) = n0 sin z0
84 Refrakcja
Tablica 8.2: Zmiany współczynnika załamania atmosfery i stałej refrakcji w zależności

od wysokości nad powierzchnia˛ ziemi.
Wysokość (km) Log (n-1) K (”)
0 -3.55 57.8
10 -4.03 19.2
20 -4.69 4.2
30 -5.38 0.85
40 -6.04 0.19
50 -6.63 0.05
100 -9.96 0.00002
co dokładnie odpowiada równaniu (8.2) w modelu płaskiej atmosfery. Dla wygody warto
˛ R1 w szereg wzgl˛edem (n0 − 1), ale tym razem należy zachować wyrazy kwa-
rozwinać
dratowe (n0 − 1)2 , które poprzednio, w modelu płaskiej atmosfery nie zostały wzi˛ete w
rachub˛e. Rozwini˛ecie ma postać
R1 = (n0 − 1) tan z0 + 0.5(n0 − 1)2 tan3 z0 (8.26)
W celu oszacowania całki R2 warto przejść ze zmiennej niezależnej n do g˛estości atmos-

fery ρ. Z prawa Dale-Gladstone mamy
ρ
n = 1 + (n0 − 1) (8.27)
rhρ0
gdzie ρ0 odpowiada g˛estości przyziemnym warstwom atmosfery. Ponieważ ρ ≤ ρ0 , do-

datkowo uzasadnia to rozwini˛ecie w szereg wzgl˛edem (n0 − 1), i w rezultacie mamy
ρ0
(n0 − 1) tan z0 sec2 z0
Z
R2 = hdρ + . . .
r0 ρ0 0
przy czym, pozostałe wyrazy pomini˛eto. Całkowanie przez cz˛eści daje

Z ρ0 Z ∞
ρ0
hdρ = [hρ]0 + ρdh
0 0
Pierwszy wyraz po prawej stronie znika gdy ρ = ρ0 bo wówczas h = 0, da˛ży też do zera
gdy ρ → 0.
Zdefiniujmy teraz H0 jako tzw. wysokość równoważnej jednorodnej atmosfery4
1 ∞
Z
H0 = ρdh (8.28)
ρ0 0
Wobec tego, R2 przyjmie postać
H0
R2 = (n0 − 1) tan z0 sec2 z0 (8.29)
r0
4
Jest to wysokość atmosfery o tej samej masie masie co atmosfera rzeczywista, ale której g˛estość byłaby
stala i równa g˛estości atmosfery na poziomie morza, ρ = 1.293 · 10−3 [g · cm−3 ]. H0 ≈ 8 km.
8.5 Stałe refrakcji. Tablice refrakcji 85
X1 X
Z
φ
90− z0
P
90−δ
z’0
Y1
Rysunek 8.6: Wyznaczenie stałych refrakcji za pomoca˛ obserwacji gwiazdy w górnej i

dolnej kulminacji.
Łacz
˛ ac˛ równania (8.26) i (8.29) dostaniemy wyrażenie na całkowita˛ refrakcj˛e w formie
R = A tan z0 + B tan3 z0 + · · · (8.30)
gdzie
A = (n0 − 1)(1 − H0 /r0 )

(8.31)
B = −(n0 − 1)(H0 /r0 − 0.5(n0 − 1))
Równanie (30) jest najpowszechniej stosowana˛ postacia˛ prawa refrakcji, a stałe A i B

wyznaczane sa˛ empirycznie.
8.5 Stałe refrakcji. Tablice refrakcji

Istnieje wiele sposobów wyznaczenia wartości stałych A i B wyst˛epujacych
˛ w równaniu
(8.30). Jeden z nich polega na pomiarach deklinacji gwiazdy okołobiegunowej w momen-
tach jej górnej i dolnej kulminacji. Na rysunku 8.5 punkty X i Y reprezentuja˛ topocen-
tryczne położenia gwiazdy w tych momentach, a punkty X1 i Y1 reprezentuja˛ położenia
obserwowane, odpowiednio. Mamy zatem P X = P Y = 90◦ − δ, P Z = 90◦ − φ, (φ
jest szerokościa˛ geograficzna˛ miejsca obserwacji). W momencie kulminacji górnej, to-
pocentryczna odległość zenitalna równa jest ZX = P X − P Z = φ − δ. Jeśli z0 jest
obserwowana˛ odległościa˛ zenitalna˛ w momencie kulminacji górnej, wówczas za pomoca˛
równań (8.3) i (8.30) możemy wyprowadzić
φ − δ = z0 + A tan z0 + B tan3 z0
Analogiczne równanie ma miejsce dla kulminacji dolnej. Mamy wówczas ZY = P Z +

P Y = 180◦ − φ − δ. A jeśli z00 oznacza obserwowana˛ odległość zenitalna˛ gwiazdy, to
mamy, że
180◦ − φ − δ = z00 + A tan z00 + B tan3 z00
Po eliminacji deklinacji δ dostaniemy
180◦ − 2φ = z00 − z0 + A(tan z00 − tan z0 ) + B tan3 z00 (8.32)

86 Refrakcja
Wartości z0 i z00 otrzymujemy bezpośrednio z obserwacji, stad

˛ dokonujac˛ pomiarów dla
trzech gwiazd łatwo wyznaczymy wszystkie wielkości niewiadome w równaniu (8.32),
tzn. A, B i jeśli trzeba także φ. W praktyce pomiarów wykonuje si˛e znacznie wi˛ecej, a
niewiadome obliczane sa˛ metoda˛ najmniejszych kwadratów.
Otrzymane empirycznie stałe refrakcyjne dotycza˛ konkretnych warunków meteoro-
logicznych, podczas których były wyznaczane. Dla warunków standardowych równanie
(8.30) ma postać
R = 60.2900 tan z0 − 0.0668800 tan3 z0 (8.33)
Przyczyny powodujace ˛ zmiany stałej refrakcji sa˛ bardzo różnorodne. Mówiliśmy o za-
leżności n0 od ciśnienia atmosferycznego, temperatury, wilgotności oraz długości fali.
Wartość skali wysokości H0 zależy od lokalnej grawitacji, a ponieważ ta głównie zależy
od odległości obserwatora od środka Ziemi, potrzebna jest wi˛ec poprawka w szerokości i
wysokości nad poziomem morza dla danego miejsca obserwacji.
Z powodu skomplikowanego charakteru zjawiska refrakcjij, od wielu lat zamiast for-
muł uwzgl˛edniajacych
˛ wszystkie te wpływy, wykorzystuje si˛e specjalne tablice refrakcji.
Kilka dużych obserwatoriów zestawiło tzw. tablice refrakcji uwzgl˛edniajace ˛ wspomnia-
ne wyżej efekty, np. Pułkowskie Tablice Refrakcji. Ale trzeba zdawać sobie spraw˛e, że
nawet najbardziej rozległe tablice pozwalaja˛ wyznaczyć refrakcj˛e jako funkcj˛e jedynie
miejscowych warunków atmosferycznych. A tymczasem ogólny wzór na refrakcj˛e (8.19)
pokazuje, że całkowita refrakcja zależy nie tylko od warunków lokalnych (przyziemnych)
ale także od zmian współczynnika załamania z wysokościa.˛ Równanie (8.30), w którym
współczynniki daja˛ si˛e określić na podstawie lokalnych warunków atmosferycznych, sta-
nowi tylko dwa pierwsze wyrazy rozwini˛ecia równania dokładnego. Daje ono zadowa-
˛ rezultaty jedynie dla odległości zenitalnych mniejszych niż 75o . Wyższe wyrazy
lajace
rozwini˛ecia zależa˛ od szczegółowej struktury atmosfery i dla z > 80o , jest to zależność
krytyczna. Dla normalnych odległości zenitalnych tablice refrakcji opieraja˛ si˛e zarówno
na teorii jak i obserwacjach. W pobliżu horyzontu tablice te opieraja˛ si˛e niemal wyłacz-˛
nie na obserwacjach. W pobliżu horyzontu kat ˛ refrakcji jest tak duży i zmienny, że w
takich przypadkkacch tablice refrakcji moga˛ dać jedynie wartości przybliżone. Wyklucza
to jakiekolwiek precyzyjne pozycyjne obserwacje obiektów znajdujacych ˛ si˛e w pobliżu
horyzontu.
Z tego co powiedziano o zjawisku refrakcji jest chyba oczywiste, że refrakcja zmienia
współrz˛edne gwiazd w sposób nie do końca dajacy ˛ si˛e modelować precyzyjnie, zwłaszcza
gdy gwiazda znajduje si˛e na dużych odległościach zenitalnych. Wynika stad, ˛ że w celu
precyzyjnego określenia położeń gwiazd, trzeba ograniczyć si˛e do niewielkich odledłości
zenitalnych. Istnieja˛ instrumenty zaprojektowane specjalnie do tego typu obserwacji.
Problem atmosferycznej refrakcji może być jednak rozwiazany ˛ w całości. W tym
celu należy przenieść optyczne teleskopy w przestrzeń kosmiczna.˛ W ostatnim wierszu
tabeli 8.2 widzimy, że nie musielibyśmy wówczas wprowadzać refrakcyjnych poprawek.
Dla teleskopów optycznych umieszczonych na okołoziemskich orbitach, pozycja obser-
wowana (pomijamy tu bł˛edy instrumentalne) b˛edzie od razu pozycja˛ topocentryczna.˛

1. Uzasadnij, że jeśli położenie gwiazdy w danym momencie nie jest obcia˛żone re-
frakcja˛ to jej azymut osiaga
˛ wartość maksymalna.˛
2. Oszacuj jak długo w pobliżu letniej solstycji, w miejscu położonym na arktycznym

kole podbiegunowym, nad horyzontem widoczny b˛edzie choćby ułamek tarczy sło-
necznej.
3. Zmierzch astronomiczny zdefiniowany jest z pomoca˛ topocentrycznej odległości

zenitalnej Słońca. Zaczyna si˛e lub kończy jeśli odległość ta wynosi 108o . Pokaż,
że dla szerokości geograficznej 56o w okresie letnim, z punktu widzenia astronomii
przez około trzy miesiace
˛ nie ma nocy.
4. Przyjmujac ˛ refrakcji jako wyrażony wzorem R = K tan z0 udowodnij, że

˛ kat
wskutek refrakcji słońce widoczne jest w postaci elipsy o spłaszczeniu
K sec2 z
f=
1−K
5. Wyprowadź równania o numerach: (8.13), (8.15), (8.17), (8.19), (8.24), (8.25),

(8.26),

89
Rozdział 9
Współrz˛edne geocentryczne
Streszczenie. Rzeczywisty kształt bryły ziemskiej przybliżany jest różnymi powierzch-

niami np. geoida,˛ elipsoida˛ obrotowa,˛ sfera.˛ Położenie obserwatora na rzeczywistej
powierzchni Ziemi określane jest za pośrednictwem tych powierzchni. Geoida to po-
wierzchnia zamkni˛eta, wsz˛edzie pozioma, pokrywajaca ˛ si˛e ze średnim poziomem zrów-
noważonego grawitacynnie oceanu. Nie ppotrafimy jej opisać prostym wyrażeniem ana-
litycznym, dlatego zamiast geioda,˛ w praktyce posługujemy si˛e przybliżonym opisem
kształtu Ziemi — elipsoid˛e obrotowa˛ aa nawet sfera.˛ Wzgl˛edem elipsoidy położenie jest
ustalone za pomoca˛ współrz˛ednych geodezyjnych (φ, λ, h) obserwatora, czyli szeroko-
ści i długości geodezyjnej, oraz wysokości nad elipsoida,˛ odpowiednio. Współrz˛edne
te służa˛ do obliczenia składowe geocentrycznego wektora położenia obserwatora. In-
strumenty astronomiczne ustawiane sa˛ na powierzchni Ziemi tak by główna oś instru-
mentu pokrywała si˛e z kierunkiem lokalnej siły ci˛eżkości (kierunek pionu). Kierunek
ten określa astronomiczny zenit obserwatora, który nie jest identyczny z zenitem geode-
zyjnym obserwatora (z kierunkiem jaki tworzy normalna do elipsoidy), czy też z jego
zenitem geocentrycznym (z kierunkiem geocentrycznego wektora miejsca obserwacji).
Wzgl˛edem każdego z tych zenitów można określić układ współrz˛ednych geograficznych.
Znajomość składowych geocentrycznego wektora położenia obserwatora jest konieczna
ww celu transformacji rezultatów obserwacji z układu odniesienia topocentrycznego do
układu geocentrycznego lub odwrotnie. Pełna transformacja obejmuje dwa zjawiska: pa-
ralaks˛e geocentryczna˛ i aberrecj˛e dobowa.˛ Oba zjawiska powoduja˛ zmiany współrz˛e-
dnych określajacych
˛ kierunek propagacji promieniowania elektromagnetycznego. Pierw-
sze wynika z faktu przeniesienia poczatku
˛ układu współrz˛ednych z powierzchni Ziemi do
środka masy Ziemi, drugie to efekt wpływu niezerowej (wzgl˛edem środka Ziemi) pr˛ed-
kości obserwatora. Ponieważ wartość paralaksy zależy od odległości pomi˛edzy obiektem
i obserwatorem, pomiary paralaks służa˛ do określania odległości ciał niebieskich. Wy-
znaczenie w pierwszej połowie XX stulecia paralaksy geocentrycznej planetoidy Eros po-
zwiło na określenie wartości jednostki astronomicznej (1 AU) w metrach. Zmiany współ-
rz˛ednych położenia obiektu spowodowane aberracja˛ dobowa˛ osiagaj ˛ a˛ wartości do 0.00 34,
nie zależa˛ od odległości obiektu od obserwatora, zależa˛ natomiast od wartości ułamka
V /c, stosunku szybkości obserwatora do szybkości światła. Efekty relatywistyczne aber-
racji dobowej, ze wzgl˛edu na mała˛ wartość stosunku V /c, najcz˛eściej sa˛ pomijane w
transformacji topo-geo centrum. Podobnie nieistotne sa˛ relatywistyczne efekty odchyle-
nia kierunku propagacji światła w polu grawitacyjnym Ziemi.
Słowa kluczowe: geoida, elipsoida obrotowa, współrz˛edne geodezyjnne i geocentryczne
na powwierzchni Ziemi, zenit geocentryczny, geodezyjny i zenit astronomiczny, paralaksa
dobowa, aberracja dobowa. a
a
90 Współrz˛edne geocentryczne
Linia pionu
Powierzchnie poziome
P Powierzchnia ladow
H
Poziom morza
N
Geoida
Elipsoida
Dno oceanu
Rysunek 9.1: Pogladowa

˛ ilustracja przekroju powierzchni Ziemi. Schematycznie nanie-
siono fragmenty powierzchni geoidy i elipsoidy modelujacych kształt Ziemi. Odst˛epstwo
geoidy od elipsoidy jest na tym rysunku mocno przesadzone.
9.1 Współrz˛edne geocentryczne obserwatora

Omówimy transformacj˛e współrz˛ednych z układu odniesienia topocentrycznego do układu
geocentrycznego. Ruch obserwatora wzgl˛edem środka Ziemi jest przyczyna˛ dwóch zja-
wisk: aberracji i paralaksy, nazywanych w tym przypadku aberracja˛ dobowa,˛ paralaksa˛
dobowa˛ badź˛ paralaksa˛ geocentryczna.˛
Wyznaczenie poprawki paralaktycznej wymaga znajomości położenia obserwatora
wzgl˛edem środka Ziemi. Prosty sferyczny model Ziemi nie jest już dla tego celu wy-
starczajacy.
˛ Rzeczywisty kształt bryły ziemskiej jest bardzo skomplikowany i nie daje si˛e
opisać prosta˛ zależnościa˛ funkcyjna.˛ Kształt Ziemi definiowany jest w oparciu o średni
poziom oceanu, znajdujacego ˛ si˛e w grawitacyjnej równowadze i pokrywajacego ˛ si˛e z
powierzchnia˛ ekwipotencjalna˛ obserwowanej siły cia˛żenia (patrz rysunek 9.1). W po-
tencjale pola sił, w którym “zanurzone” sa˛ punkty bryły ziemskiej, poza grawitacyjnymi
uwzgl˛ednia si˛e wyrazy reprezentujace ˛ siły odśrodkowe b˛edace˛ efektem ziemskiej rotacji
wokół osi. Taka˛ powierzchni˛e ekwipotencjalna˛ pokrywajac ˛ a˛ powierzchni˛e oceanu, roz-
ciagni˛
˛ eta˛ pod masami ladowymi
˛ nazywamy geoida.˛ 1 Na mocy definicji kierunek lokalnej
siły cia˛żenia jest wsz˛edzie normalny do geoidy.
Powierzchnia geoidy posiada liczne, w porównaniu do jej rozmiarów niewielkie niere-
gularności, i dlatego można ja˛ stosunkowo dokładnie przybliżyć dobierajac ˛ odpowiednia˛
elipsoid˛e obrotowa˛ o osi obrotu pokrywajacej ˛ si˛e z osia˛ rotacji Ziemi. Parametry elipso-
idy, jej równikowy promień a oraz spłaszczenie biegunowe f , określaja˛ tzw. standardowy
sferoid wykorzystywany do celów astronomicznych i geodezyjnych. Rysunek 9.2 przed-
stawia południkowy przekrój standardowego sferoidu. Przekrój jest elipsa˛ o półosiach
wielkiej i małej a i b odpowiednio, a równanie elipsy ma postać
x2 y2
+ =1 (9.1)
a2 a2 (1 − f )2
gdzie
b = a(1 − f ) (9.2)
Decyzja˛ Mi˛edzynarodowej Unii Astronomicznej (MUA) z 1976 roku, jako standardowy

1
Wzgl˛edem geoidy podaje si˛e tzw. wysokość nad poziomem morza.
9.1 Współrz˛edne geocentryczne obserwatora 91
Zenit geodezyjny
000000000000
00000000
111111111111
11111111 Zenit geocentryczny
000000000000
00000000
y 111111111111
11111111
000000000000
00000000
111111111111
11111111
000000000000
00000000
111111111111
11111111
000000000000
ν
00000000
111111111111
11111111
000000000000
00000000
111111111111
11111111
000000000000
00000000
111111111111
11111111
000000000000
00000000
111111111111
11111111
000000000000
00000000
111111111111
11111111
000000000000
00000000
111111111111
11111111
000000000000
00000000
111111111111
11111111
000000000000 00
11
00000000
111111111111
11111111
000000000000
00000000
111111111111
11111111 00O
11
000000000000
00000000
111111111111
11111111 OO’=h
11
00000000000000
00000000
111111111111
11111111
000000000000
00000000
111111111111
11111111
000000000000 CO=ρ
00000000
111111111111
11111111
000000000000
00000000
111111111111
11111111
11O’
ρ 00
000000000000
00000000
111111111111
11111111
000000000000
00000000
111111111111
11111111
000000000000
00000000
111111111111
11111111
000000000000
00000000
111111111111
11111111
000000000000
00000000
111111111111
11111111
000000000000
00000000
b 111111111111
11111111
000000000000
00000000
111111111111
11111111
000000000000
00000000
111111111111
11111111
000000000000
00000000
111111111111
11111111
000000000000
00000000
111111111111
11111111
000000000000
00000000
111111111111
11111111
000000000000
φ’ 00000000
111111111111
11111111
φ
000000000000
00000000
111111111111
11111111
000000001 0 x
000000000000
C 111111111111
11111111 0
1
Q a
Rysunek 9.2: Południkowy przekrój ziemskiej elipsoidy. Spłaszczenie bryły ziemskiej

na tym rysunku jest silnie przesadzone. Nie narysowano kierunku pionu (zenit astrono-
miczny), bowiem niekoniecznie musi on leżeć w tej samej płaszczyźnie co zenit geocen-
tryczny i geodezyjny.
przyj˛eto sferoid o parametrach:
a = 6378.140 [km]
f = 0.00335281 = 1/298.257
gdzie a jest promieniem równikowym, f spłaszczeniem ziemskiej elipsoidy.

Niech na rysunku 9.2 obserwator O znajduje si˛e na wysokości h wzgl˛edem standardo-
wego sferoidu.2 Normalna do sferiodu w punkcie O przebija sferoid w O0 , a jej przedłu-
żenie przecina położona˛ w płaszczyźnie równika oś X w punkcie Q. Oczywiście odcinek
OO0 = h.
Dla obserwatora O można teraz podać co najmniej trzy definicje zenitu miejsca ob-
serwacji. Rzeczywisty kierunek pionu definiuje zenit astronomiczny, nie zaznaczono go
na rysunku. Kierunek QO definiuje zenit geodezyjny, który byłby identyczny z zenitem
astronomicznym gdyby geoida ściśle pokrywała si˛e ze sferoidem standardowym. Kat ˛ po-
mi˛edzy tymi dwoma zenitami (efekt istnienia anomalii grawitacyjnej) zwany jest odchy-
leniem pionu. Trzeci punkt zenitu to zenit geocentryczny powstały w wyniku przeci˛ecia
sfery niebieskiej półprosta˛ CO. Kat ˛ ν pomi˛edzy kierunkami na zenit geocentryczny i
geodezyjny nazywany jest katem ˛ wertykału.
W oparciu o każdy z tych punktów można zdefiniować odmienna˛ szerokość obserwa-
tora. Szerokość jest katem
˛ jaki kierunek na zenit tworzy z płaszczyzna˛ równika ziem-
skiego. Zatem, mamy szerokość geodezyjna˛ φ i szerokość geocentryczna˛ φ0 . Szerokości
astronomicznej nie pokazano na rysunku 9.2, bowiem zenit astronomiczny zwykle nie
leży w płaszczyźnie, która˛ ilustruje ten rysunek. Druga współrz˛edna — długość geocen-
tryczna i geodezyjna, jak łatwo pokazać, sa˛ sobie równe i tradycyjnie oznaczane przez
λ.
2
Pomijajac
˛ niewielkie (do kilku metrów) poprawki geodezyjne, odpowiada to wysokości nad poziomem
morza.
Niech ρ b˛edzie geocentryczna˛ odległościa˛ obserwatora, ρ = CO. Wówczas współ-

rz˛edne geocentryczne (ρ, φ0 , λ) w pełni określaja˛ położenie obserwatora wzgl˛edem środka
Ziemi. Dla rozwiazania
˛ wielu zagadnień praktycznych musimy dysponować formułami
umożliwiajacymi
˛ wzajemna˛ transformacj˛e pomi˛edzy współrz˛ednymi geocentrycznymi i
współrz˛ednymi geodezyjnymi (φ, λ, h). Niech (x0 , y0 ) b˛eda˛ kartezjańskimi współrz˛ed-
nymi obserwatora, natomiast (x, y) współrz˛ednymi punktu O0 . Na rysunku 9.2 możemy
zauważyć, że
ρ cos φ0 = x0 = x + h cos φ
(9.3)
ρ sin φ0 = y0 = y + h sin φ
Ponieważ punkt (x, y) leży na elipsie o równaniu (9.1) a tan φ jest nachyleniem normalnej
do elipsy w tym punkcie, pociaga ˛ to
−dx
tan φ =
dy
Różniczkujac
˛ równanie (9.1) dostaniemy
y = x(1 − f )2 tan φ (9.4)
Kładac
˛ jego prawa˛ stron˛e spowrotem do (9.1) b˛edziemy mieli
x2 (1 + (1 − f )2 tan2 φ) = a2
Z pomoca˛ tego równania oraz równania (9.4) można wyrazić współrz˛edne x i y poprzez
φ. Mianowicie,
x = aC cos φ
(9.5)
y = aS sin φ
gdzie
C = [cos2 φ + (1 − f )2 sin2 φ]−1/2

(9.6)
S = (1 − f )2 C
A zatem uwzgl˛edniajac
˛ (9.5), kkońcowa˛ postacia˛ równań (9.3) jest
ρ cos φ0 = a cos φ · (C + h/a)

(9.7)
ρ sin φ0 = a sin φ · (S + h/a)
Jest to zależność dokładna, pozwalajaca

˛ na obliczenie współrz˛ednych geocentrycznych
jeśli tylko dysponujemy współrz˛ednymi geodezyjnymi danego miejsca na powierzchni
Ziemi.
9.2 Paralaksa geocentryczna

Wartość paralaksy geocentrycznej zależy od odległości obiektu i jest całkowicie zanie-
dbywalna dla ciał spoza Układu Słonecznego. Dla obiektów w pobliżu Ziemi jak Ksi˛eżyc
9.2 Paralaksa geocentryczna 93
Z’
O z’
r’ S
p
ρ
r
z
Rysunek 9.3: Wzgl˛edem miejsca O na powierzchni Ziemi obiekt S oddalony od geo-

centrycznego zenitu Z 0 o kat
˛ z 0 . Wzgl˛edem środka C Ziemi kat˛ ten wynosi z. Różnica
0
z − z = p nazywana jest paralaksa˛ geocentryczna˛ (parralaksa˛ dobowa).
˛
a zwłaszcza w przypadku sztucznych satelitów Ziemi, paralaksa osiaga ˛ bardzo duże war-
tości.
Na rysunku 9.3, punkt O oznacza obserwatora, C środek Ziemi a S pewne pobliskie
ciało niebieskie. Linia CO, jej przedłużenie określa kierunek na geocentryczny zenit Z 0
miejsca obserwacji. Płaszczyzna rysunku jest zdefiniowana przez trzy punkty C, O i S,
a zatem leży w płaszczyźnie koła wertykalnego przechodzacego ˛ przez gwiazd˛e. Dlatego
przekrój Ziemi pokazany na rysunku niekoniecznie musi przebiegać wzdłuż ziemskiego
południka.
Oznaczmy kat ˛ Z 0 OS przez z 0 . Jest to obserwowana odległość zenitalna odniesiona do
geocentrycznego zenitu. Kierunki zenitów geodezyjnego i astronomicznego, ogólnie nie
musza˛ leżeć w płaszczyźnie rysunku.
Niech r0 i r b˛eda˛ topocentryczna˛ i geocentryczna˛ odległościa˛ źródła promieniowania,
ρ odległościa˛ obserwatora od środka Ziemi (rysunek 9.3). Paralaksa˛ geocentryczna˛ p,
nazywamy kat ˛ OSC taki, że
z0 = z + p (9.8)
gdzie z, jest geocentryczna˛ odległościa˛ zenitalna˛ obiektu, jaka˛ obserwowanoby ze środka
Ziemi. Paralaksa geocentryczna zwi˛eksza geocentryczna˛ odległość zenitalna˛ o kat ˛ pa
skoro zmiana ta odbywa si˛e w płaszczyźnie OCS (w płaszczyźnie wertykału), azymut
geocentryczny pozostaje niezmieniony.
Stosujac ˛ OCS wzór sinusów dostaniemy
˛ do trójkata
ρ ρ
sin p = sin z 0 = 0 sin z (9.9)
r r
Wynika stad,˛ że paralaksa dla danego obiektu poza zależnościa˛ od r, zależy od jego od-
ległości zenitalnej a także od odlegości ρ obserwatora od środka Ziemi. Potrzebna jest
zatem pewna standaryzacja i jest nia˛ tzw. horyzontalna paralaksa równikowa P . Jest to
paralaksa fikcyjnego obiektu, położonego na horyzoncie obserwatora znajdujacego ˛ si˛e na
równiku ziemskim (ρ = a), czyli w warunkach gdy (z 0 = 90◦ ). Po podstawieniu do
równania (9.9), mamy
a
sin P = (9.10)
r
Wielkość ta w skrócie zwana paralaksa˛ horyzontalna˛ jest identyczna z odwrotnościa˛ od-

ległości źródła promieniowania. Dlatego w niektórych rocznikach astronomicznych w
taki właśnie sposób stabelaryzowano odległości Ksi˛eżyca. Mamy zatem, że dla dowol-
nego obserwatora paralaksa dobowa kierunku do obiektu obserwowanego na odległości
zenitalnej z 0 wyraża si˛e wzorem
ρ
sin p = sin P sin z 0 (9.11)
a
Paralaksy geocentryczne posiadaja˛ znaczace˛ wartości jedynie dla ciał Układu Słonecz-
nego. Jednak wartości paralaks horyzontalnych tych obiektów, ze wzgl˛edu na ruch or-
bitalny, nie sa˛ stałe. Np. dla eliptycznej orbity Ksi˛eżyca, jego paralaksa horyzontalna
oscyluje pomi˛edzy 540 − 610 . W takich przypadkach Mi˛edzynarodowa Unia Astrono-
miczna rekomenduje średnie wartości paralaksy i dla Ksi˛eżyca zaleca wartość P0 podana˛
w 1983 roku przez Murray’a
sin P0 = 3422.485 · sin 100
albo co jest równoważne
P0 = 570 02.00 6050 (9.12)
Paralaksy geocentryczne planet maja˛ wyraźnie mniejsze wartości. Dla Saturna wynosi
ona około 100 , a dla najbliższej planety, dla Wenus waha si˛e w granicach 500 − 3400 . Dla
obiektu znajdujacego
˛ si˛e w odległości 1 AU , jego paralaksa nosi nazw˛e paralaksy sło-
necznej. Poza drobnymi różnicami jest ona bardzo bliska średniej paralaksie prawdzi-
wego Słońca.
9.3 Dygresja. Jednostka astronomiczna — 1 AU

Pomiary paralaksy geocentrycznej umożliwiaja˛ wyznaczenie odległości pomiedzy cia-
łami Układu Słonecznego. Jednak obecnie nie jest to już podstawowy sposób pomiaru
odległości bowiem w wielu przypadkacch zastapiła
˛ go technika radarowa. Ze wzgl˛edów
historycznych warto poświ˛ecić mu nieco uwagi.
Pomiary pozycyjne planet sa˛ interpretowane przez mechanik˛e nieba w oparciu o prawa
dynamiki grawitacyjnej. Jeżeli w stosunku do masy Słońca zaniedbamy masy planet, to
możemy pominać˛ skomplikowany opis ruchu planet zast˛epujac˛ go prostym ruchem keple-
rowskim. Trzecie prawo Keplera powiada wówczas, że sześciany półosi orbit ap planet
sa˛ proporcjonalne do kwadratów ich okresów obiegu Tp ,
k 2 a3p = Tp2 (9.13)
gdzie k 2 jest stała.˛

Pozycyjne obserwacje w długich interwałach czasu pozwalaja˛ dokładnie wyznaczyć
okres orbitalny planety. Z równania (9.13) daje si˛e wówczas obliczyć wzgl˛edne rozmiary
orbit planet. Aby wyznaczyć rozmiary absolutne, potrzeba jeszcze wartości stałej k 2 , ta
zaś wyrażona jest m.in. poprzez nieznana˛ mas˛e Słońca. A zatem, można skonstruować
model całego Układu Słonecznego w pewnej skali, na to jednak by był to model np. w
kilometrach konieczny jest pomiar obległości choćby do jednej planety.
9.3 Dygresja. Jednostka astronomiczna — 1 AU 95
11
00
00 Eros
11
M1
11
00
W1
11
00
1Z 1
0 00
11
11
00
00
11 γ
S
11
00
00
11
1
0 W2
M2 11
00
00
11
Z2
Rysunek 9.4: Rzuty orbit planet: Venus, Ziemi, Marsa oraz planetoidy Eros na płaszczyź-
nie ekliptyki.
Odległości do planet wyznaczane z obserwacji ich geocentrycznych paralaks, które

z natury rzeczy sa˛ nieprecyzyjne. Główna˛ przyczyna˛ sa˛ tu bardzo małe wartości samej
paralaksy. Jeżeli zależy nam na możliwie dokładnym pomiarze trzeba dokonać wyboru
odpowiedniego do tego celu obiektu, a wi˛ec obiektu najbliższego Ziemi czyli o najwi˛ek-
szej paralaksie. Zagwarantuje to najwyższa˛ procentowa˛ precyzj˛e wyznaczonej odległości,
co pozwoli dobrze wyskalować rozmiary Układu Słonecznego. Na rysunku ?? na płasz-
czyźnie orbity Ziemi narysowano rzuty orbit Wenus Marsa i planetoidy Eros. Zazna-
czono również położenia tych obiektów dla dwóch wybranych epok. Punkty Z1 , W1 , M1
oznaczaja˛ konfiguracj˛e, w której Mars znajduje si˛e w opozycji ze Słońcem. W par˛e mie-
si˛ecy później mamy konfiguracj˛e Z2 , W2 , M2 , w której Wenus jest w konjunkcji dolnej
wzgl˛edem Ziemi. Jasne jest, że dla tych właśnie konfiguracji mamy najlepsza˛ okazj˛e do
pomiarów paralaksy. Warto jeszcze zauważyć, że ze wzgl˛edu na spory mimośród orbity
Marsa (e ≈ 0.1) jego odległość od Ziemi w momencie kolejnych opozycji zmienia si˛e i
to dość wyraźnie. Wenus posiada bardziej kołowa˛ orbit˛e dlatego w jej wypadku takich
zmian nie obserwujemy. Jednak w momencie konjunkcji dolnej Wenus jest trudna do
obserwacji bowiem przeszkadza tu światło słoneczne a obserwacja jest możliwa jedy-
nie podczas przejścia planety przez tarcz˛e Słońca. Wartość paralaksy daje si˛e wówczas
wyznaczyć w oparciu o pomiary czasowe zjawiska przejścia Wenus przez tarcz˛e Słońca,
obserwowanego z kilku punktów na powierzchni Ziemi. Niestety g˛esta atmosfera Wenus
bardzo utrudnia dokładne pomiary i była przyczyna˛ niepowodzenia kampanii obserwa-
cyjnej podczas przejścia Wenus przez dysk Słońca w końcu XIX stulecia.
Dlatego wzrosło zainteresowanie obserwacjami Marsa a także małej planety Eros,
która˛ odkryto pok koniec XIX wieku. Jak widać na rysunku 9.4 orbita Erosa jest sil-
nie ekscentryczna, sama zaś planetka może znacznie zbliżyć si˛e do Ziemi (na odległość
0.16 AU ). Dlatego główne programy pomiaru paralaksy geocentrycznej w 1901 i 1931
roku poświ˛econo tej planetce. Obserwacje zakończyły si˛e sukcesem co w nast˛epstwie
doprowadziło do rewizji skali Układu Słonecznego. Wyznaczena w roku 1931 paralaksa
Erosa stanowiła podstaw˛e do wyznaczania wartości paralaksy słonecznej aż do lat 1960-
tych.
Dopiero technika radarowa umożliwiła bardziej bezpośrednie pomiary odległości do
planet. Stosunek sygnału do szumu w radarowym echu jest bardzo czuły na odległość,
jest bowiem odwrotnie proporcjonalny do czwartej pot˛egi odległości obiektu. Wenus była
pierwsza˛ planeta,˛ której odległość wyznaczono metoda˛ radiowa,˛ udało si˛e tego dokonać
podczas konjunkcji w roku 1959. Te i kolejne pomiary w nast˛epnych latach doprawa-
dziły do nowego określenia paralaksy słonecznej. W adoptowanym przez MUA systemie
stałych mamy, że
1 [AU] = A = 1.49597870 · 1011 [m]

(9.14)
P0 = 8.00 794148 (paralaksa soneczna)
Wielkości te sa˛ ze soba˛ zwiazane,

˛ z równania (9.10) mamy, że
sin P0 = a/A (9.15)
Jednostki astronomicznej nie definiuje si˛e już jako długości półosi wielkiej orbity Ziemi,
ponieważ półoś ta zmienia si˛e z powodu perturbacji planetarnych. Obecnie definiuje si˛e ja˛
za pomoca˛ teorii grawitacji. Stała k z równania (9.13) znana jako stała grawitacji Gaussa,
w systemie stałych zalecanych przez MUA jej wartość wynosi
k = 0.01720209895 (9.16)
Wartość ta przetrwała ostatnie zmiany systemu stałych i nic nie wskazuje by miało być
inaczej w najbliższej przyszłości. Przy takiej stałej k, jednostk˛e astronomicza˛ (AU ) defi-
niuje si˛e jako jednostk˛e długości w jakiej musi być wyrażona półoś ap z równania (9.13),
gdy okres Tp podany jest w dobach.
Wartość paralaksy słonecznej wyznaczona za pomoca˛ metod radarowych określona
jest z dokładnościa˛ do jednej mikrosekundy łuku. Jest to poza zasi˛egiem współczesnych
metod obserwacji pozycyjnych i dlatego kolejne zbliżenie Erosa do Ziemi wykorzystano
jedynie do badań jego własności topograficznych. Nawiasem mówiac, ˛ dokonano tego
technikami radarowymi.
Ze wzgl˛edu na bliska˛ odległość, paralaks˛e Ksi˛eżyca daje si˛e określić dokładniej ani-
żeli paralaksy planet. Ale i tutaj techniki radarowe wyeliminowały klasyczne metody
optyczne, te zaś po pewnym czasie, zastapiono˛ nowoczesna˛ technika˛ optyczna˛ — tech-
nika˛ laserowa.˛ Umożliwiły to misje ksi˛eżycowe Apollo, kiedy to astronauci na poczatku ˛
lat 1970-tych umieścili na Ksi˛eżycu odbłyśniki laserowe.
Jeśli chodzi o wyznaczanie odległości paralaksa geocentryczna ma obecnie mniej-
sze znaczenie, ale nadal jest istotna jako efekt pozycyjny podczas określania dokładnych
położeń ciał niebieskich.
9.3.1 Wpływ paralaksy geocentrycznej na wspólrz˛edne równikowe

Powiedziano wcześniej, że paralaksa geocentryczna powi˛eksza geocentryczna˛ odległość
zenitalna˛ obiektu nie zmieniajac
˛ jego azymutu. Jeżeli paralaksa jest dostatecznie mała,
zmian˛e odległości zenitalnej można wyrazić jako
ρ
dz = z 0 − z = sin z (9.17)
r
A zatem nic nie stoi na przeszkodzie by i w tym wypadku zastosować formuły na małe
przesuni˛ecie na sferze (patrz paragraf 3.2 rozdział ??), podstawiamy zatem:
9.3 Dygresja. Jednostka astronomiczna — 1 AU 97
• k = ρr ,
• (α0 , δ0 ) identyfikujemy z geocentrycznym zenitem, czyli δ0 = φ0 , natomiast α0 =

T , miejscowy czas gwiazdowy,
• α0 − α = t, kat
˛ godzinny obiektu.
Przy takich oznaczeniach, dla obiektu o (α, δ), formuły na małe przesuni˛ecie maja˛ postać
dα = α0 − α = − ρr cos φ0 sin t sec δ

(9.18)
dδ = δ 0 − δ = ρr (cos φ0 cos t sin δ − sin φ0 cos δ)
Sa˛ to formuły przybliżone (pierwszy rzad ˛ ze wzgl˛edu na (ρ/r)), dlatego nie należy ich
używać w przypadku Ksi˛eżyca praz sztucznych satelitów Ziemi. Nadaja˛ si˛e dla pozo-
stałych ciał niebieskich o ile ciała te nie znajduja˛ si˛e w zbyt bliskim sasiedztwie
˛ Ziemi,
kiedy to paralaksy geocentryczne przekraczaja˛ wartości kilku sekund łuku.
Dla obiektów bardzo dalekich jak planety zewn˛etrzne, paralaksy geocentryczne sa˛
bardzo małe i dlatego w formułach (9.18) nie ma potrzeby rozróżnienia pomi˛edzy sze-
rokościami geodezyjna˛ i geocentryczna,˛ jako ρ można do wzorów podstawić wartość a
równikowego promienia Ziemi.
Formuły przybliżone należy stosować z rozwaga,˛ a w sytuacjach watpliwych
˛ opłaca
si˛e stosowanie rozwiazań
˛ dokładnych. Mianowicie, niech r i R b˛eda˛ geocentrycznymi
wektorami położenia obserwowanego obiektu S i obserwatora O. Wówczas wektor OS ~ =
r0 od obserwatora do źródła promieniowania dany jest jako różnica
r0 = r − R (9.19)
Rysunek 9.3 odpowiada właśnie tej sytuacji. Załóżmy, że wektor R jest znany dokładnie,
jest to wektor o długości ρ skierowany na geocentryczny zenit obserwatora, a zatem we
współrz˛ednych równikowych ma on składowe
R = ρ(cos φ0 cos T, cos φ0 sin T, sin φ0 ) (9.20)
gdzie T jest miejscowym czasem gwiazdowym w momencie obserwacji.

Równanie (9.19) może być wykorzystane w obie strony, zależnie od tego, który wek-
tor jest znany.
Przyjmijmy, że np. dla Ksi˛eżyca, z rocznika astronomicznego na pewien moment
czasu zaczerpn˛eliśmy jego geocentryczne współrz˛edne równikowe (α, δ) oraz paralaks˛e
horyzontalna˛ P . Wówczas korzystajac ˛ z równania (9.10) możemy obliczyć geocen-
tryczna˛ odległość ksi˛eżyca
r = a csc P
gdzie a jest średnim promieniem równikowym Ziemi.

Gocentryczny wektor położenia Ksi˛eżyca ma zatem składowe
r = a csc P (cos δ cos α, cos δ sin α, sin δ) (9.21)

Oznaczmy przez (x0 , y 0 , z 0 ) składowe wektora r0 , opisujacego

˛ obserwowane położenie
˛ im współrz˛edne sferyczne oznaczymy przez (α0 , δ 0 ). Równanie
Ksi˛eżyca, odpowiadajace
(9.19) w wersji skalarnej b˛edzie wówczas dane jako układ
x0 = r0 cos δ 0 cos α0 = a csc P cos δ cos α − ρ cos φ0 cos T
y 0 = r0 cos δ 0 sin α0 = a csc P cos δ sin α − ρ cos φ0 sin T (9.22)
z 0 = r0 sin δ 0 = a csc P sin δ − ρ sin φ0
˛ składowymi (x0 , y 0 , z 0 ) łatwo obliczymy (α0 , δ 0 )
Dysponujac
α0 = arctan(y 0 /x0
)
0 0
p (9.23)
δ = arctan(z / (x02 + y 02 )
Równanie (9.23) wymaga pewnej ostrożności podczas normowania rektascensji do odpo-
wiedniej ćwiartki.
Przykład.
W stacji o szerokości geodezyjnej 39◦ 420 4800 dokonano obserwacji sztucznego satelity
Ziemi zarówno radiowo jak i optycznie. Wysokość stacji wynosi 456 metrów nad pozio-
mem morza. Z obserwacji otrzymano nast˛epujace ˛ równikowe współrz˛edne satelity:
r0 = 1735.87 km
α0 = 7h 12m 19s
δ 0 = −21◦ 420 2100
T = 9h 17m 34s (miejscowy czas gwiazdowy momentu obserwacji)
Oblicz geocentryczne miejsce i odległość satelity.
Rozwiazanie
˛ wymaga kilku kroków.
1. Należy obliczyć składowe wektora R położenia obserwatora na moment obserwa-

cji. W tym celu przyjmujemy a = 6378.14 km, f = 3.35281 · 10−3 i zamieniamy
jednostki φ = 39.o 7133, T = 139.o 3917.
Kolejno obliczamy:
h/a = 7.15 · 10−5
C(φ) = 1.0013693 (rownanie (9.6))
S(f ) = 0.9946658 (rownanie (9.6))
ρ cos φ0 = 4913.459 [km] (rownanie (9.7))
ρ sin φ0 = 4053.845 [km] (rownanie (9.7))
R = (−3730.183, 3198.095, 4053.845) [km] (rownanie (9.20))
˛ wyniki obserwacji obliczymy składowe wektora r0

2. Wykorzystujac
r0 = 1735.87 [km]
α0 = 108.0792
δ = −21.7058
r0 = (−500.498, 1533.162, −641.997) [km] (rownania (9.22))
3. Geocentryczny wektor r ma zatem składowe

r = r0 + R = (−4230.681, 4731.257, 3411.849) [km]
9.4 Aberacja dobowa 99
4. Po przejściu do współrz˛ednych sferycznych mamy geocentryczne współrz˛edne sfe-

ryczne (r, α, δ):
r = 7205.843 [km]
α = 8h 47m 13s rownania (9.22), (9.23))
δ = 28◦ 150 3800
9.4 Aberacja dobowa

Podczas transformacji współrz˛ednych topocentrycznych w geocentryczne, paralaksa jest
ważna˛ poprawka˛ jedynie dla obiektów z Układu Słonecznego. W przeciwieństwie do
niej poprawka aberracyjna — aberracja dobowa — jest niezależna od odległości źródła
promieniowania i musi być uwzgl˛edniona w pozycji każdego ciała niebieskiego.
Nie jest to jednak bardzo duża poprawka. Ponieważ liniowa szybkość obserwatora
na równiku ziemskim stanowi jedynie 1.6 · 10−6 szybkości światła, przemieszczenie po-
łożenia ciała z powodu aberracji dobowej nie przekracza 0.00 33 łuku. Dlatego można tu
stosować bez zastrzeżeń przybliżenie małych przesuni˛eć jak i pominać
˛ aberracyjne efekty
relatywistyczne.
Powtórzmy tu (patrz paragraf 7.5.2 rozdział 4) nieco zmnienione równania na abe-
racyjna˛ zmian˛e położenia źródła dla obserwatora poruszajacego˛ si˛e z szybkościa˛ V w
kierunku wektora jednostkowego n
ds = −(V /c) s × (s × n) (9.24)
Jeżeli interesuja˛ nas zmiany z tytułu aberracji we współrz˛ednych równikowych, to w opar-

ciu o formuły na małe przesuni˛ecie na sferze (3.12) możemy wyprowadzić wzory
dα = (V /c) sec δ cos δ0 sin(α0 − α)

(9.25)
dδ = (V /c)(cos δ sin δ0 − sin δ cos δ0 cos(α0 − α))
gdzie (α0 , δ0 ) sa˛ równikowymi współrz˛ednymi kierunku jaki wskazuje wektor jednost-
kowy n. Formuły (9.25) sa˛ ogólnymi wyrażeniami na aberracyjne zmiany rektascensji i
deklinacji.
Rozpatrzmy teraz przypadek obserwatora znajdujacego ˛ si˛e na pewnej szerokości i od-
ległości geocentrycznej φ0 , ρ. Jeśli ω oznacza katow
˛ a˛ szybkość wirowania Ziemi, liniowa
szybkość obserwatora wzgl˛edem środka Ziemi dana jest wzorem
V = ρω cos φ0 (9.26)
Ruch dobowy obserwatora oczywiście odbywa si˛e w kierunku na wschód co oznacza,

że wektor n skierowany jest na punkt wschodu horyzontu obserwatora, b˛edziemy zatem
mieli
α0 = T + 6h
(9.27)
δ0 = 0
Co po podstawieniu do równania (9.25), wobec równości (α0 − α) = t daje formuły
dα = α0 − α = (ρω cos φ0 /c) sec δ cos t

(9.28)
dδ = δ 0 − δ = (ρω cos φ0 /c) sin δ sin t
Sa˛ towzory wystarczajaco˛ dokładne dla niemal wszystkich przypadków. Ze wzgl˛edu na

niewielki wpływ tej aberracji czynione sa˛ dalsze uproszczenia, mianowicie, pomijana jest
niesferyczność kształtu Ziemi i wówczas po podstawieniach
ρ = 6378.140 [km]
φ = φ0
2π
ω = doba gwiazdowa = 7.292 · 10−5 s−1
mamy, że w jednostkach praktycznych poprawki na aberracj˛e dobowa˛ wyrażaja˛ si˛e wzo-
rami
dα = 0.s 0213 cos φ sec δ cos t

(9.29)
dδ = 0.00 320 cos φ sin δ sin t
Formuły te daja˛ różnice pomi˛edzy współrz˛ednymi topocentrycznymi a tymi, które wyzn-

naczyłby ten sam obserwator znajdujacy ˛ si˛e na nieruchomej Ziemi. Aby otrzymać współ-
rz˛edne odniesione do środka Ziemi trzeba jeszcze dokonać transformacji uwzgl˛edniajacej ˛
wpływ paralaksy geocentrycznej.
Jeżeli paralaksa i aberracja sa˛ małe, porzadek
˛ uwzgl˛ednienia poprawek nie jest istotny.
W wypadku dużej paralaksy, a natura rei, trzeba aberracj˛e usuwać przed zastosowaniem
ścisłych formuł na paralaks˛e geocentryczna.˛
Powiedziano, że wpływy relatywistyczne moga˛ być pomini˛ete ze wzgl˛edu na nie-
wielki stosunek V /c. Uwaga ta dotyczyła relatywistycznych efektów w aberracji wyni-
kajacych
˛ ze szczególnej teorii wzgl˛edności.
Pomini˛ecie relatywistycznego efektu odchylenia światła δψ w polu grawitacyjnym
Ziemi wymaga dalszego uzasadnienia. Odchylenie to, nie przekracza 2m/ρ radianów,
gdzie m jest połowa˛ Schwarzschildowskiego promienia Ziemi. Ponieważ
m = GM⊕ /c2 = 4.4 [mm] (9.30)
gdzie G jest stała˛ grawitacyjna,˛ daje to
δψ = 2m/ρ < 0.00 0003 (9.31)
co usprawiedliwia pomini˛ecie wpływu grawitacji na kierunak propagacji światła w po-

bliżu Ziemi.

1. Jeśli a i b sa˛ równikowym i biegunowym promieniem sferoidy ziemskiej, pokaż,
że najwi˛eksza wartość kata
˛ wertykalnego ma miejsce dla szerokości geodezyjnej
arctan(a/b).
2. Oblicz geocentryczne: odległość, szerokość oraz kat

˛ wertykalny dla obserwatora
znajdujacego
˛ si˛e na poziomie morza i szerokości geodezyjnej 52◦ .
3. Korzystajac
˛ z rezultatów poprzedniego zadania, oblicz maksymalna˛ geodezyjna˛
wysokość jaka˛ może osiagn
˛ ać
˛ w tym miejscu obserwacji satelita, poruszajacy
˛ si˛e
po kołowej orbicie o promieniu 8798 km, nachylonej pod katem
˛ 18◦ 360 do równika.
4. Podaj definicje zenitu astronomicznego, geodezyjmego i geocentrycznego. Wyja-

śnij co oznacza poj˛ecie kat
˛ vertykału ? Udowodnij, że kat
˛ ten określony jest formuła˛
e2 sin 2φ
tan ν =
2(1 − e2 sin2 φ)
gdzie e jest mimośrodem standardowego ziemskiego sferoidu, φ jest szerokościa˛

geodezyjna.˛
5. Atmosferyczna refrakcja oraz paralaksa, obie zmieniaja˛ odległości zenitalne ciał.

Wzgl˛edem jakich punktów zenitu zmiany te sa˛ określone?

Rozdział 10
Pomiary rektascensji i deklinacji
Streszczenie. Podstawowe tzw. absolutne obserwacje położeń gwiazd wykonywane sa˛

m.in. przy użyciu koła południkowego lub jego odmiany — instrumentu przejściowego.
Obserwacje te polegaja˛ na odczycie momentu czasu i wysokości w momencie kulminacji
górnej gwiazdy. Ze wzgl˛edu na nieuniknione bł˛edy instrumentalne surowe obserwacje sa˛
korygowane z pomoca˛ szeregu poprawek jak: poprawka zegara, bład ˛ odczytu koła dekli-
nacyjnego, poprawka nieprostopadłości osi optycznej lunety do osi poziomej narz˛edzia,
poprawki z racji niedokładnej orientacji osi instrumentu w stosunku do układu horyzon-
talnego. Inne poprawki dotycza˛ przejścia topo-geo, a wi˛ec sa˛ to poprawki na refrakcj˛e,
aberracj˛e dobowa˛ a jeśli trzeba uwzgl˛ednia si˛e poprawk˛e z tytułu paralaksy geocentrycz-
nej. Wreszcie, ponieważ narz˛edzie południkowe ustawiane jest wzgl˛edem chwilowego
bieguna świata podczas redukcji rezultatów obserwacji uwzgl˛edniany jest tzw. ruch bie-
gunów pociagaj
˛ acy
˛ zmiany szerokości i długości miejsca ustawienia narz˛edzia. (Chodzi
tu o efekt przemieszczania si˛e skorupy ziemskiej wzgl˛edem nieruchomej osi obrotu.) Ze
wzgl˛edu na specyfik˛e obserwacji południkowych (zerowy kat ˛ godzinny obiektu) wyraże-
nia na redukcj˛e obserwowanych wartości α0 , δ 0 sa˛ proste i moga˛ ujmować szereg wpły-
wów jednocześnie. Inaczej ma si˛e sprawa z kołem wewrtykalnym, gdzie rejestrujemy
moment czasu i wysokość gwiazdy w chwili przejścia przez pierwszy wertykał.
Inne narz˛edzia jak astrolabia Danjon’a i fotograficzny teleskop zenitalny również nadaja˛
si˛e do wyznaczenia absolutnych położeń ciał niebieskich. Instrumenty te cechuje wyjat- ˛
kowo niewielki bład˛ powodowany mechanicznym ugi˛eciem narz˛edzia. Ale umożliwiaja˛
obserwowanie gwiazd położonych w ograniczonym obszarze sfery. Fotograficzny tele-
skop zenitalny służy głównie do badania zmian szerokości i czasu gwiazdowego, zmian
powodowanych ruchami biegunów i nieregularnościa˛ wirowania bryły ziemskiej. Astro-
labia Danjon’a doskonale nadaje si˛e do powiazania
˛ położeń gwiazd rozrzuconych po całej
sferze i wykrywania systematycznych bł˛edów w fundamentalnych katalogach gwiazd.
Słowa kluczowe: locus apparens, koło południkowe, astrolabia Danjon’a, fotograficzny
teleskop zenitalny, koło wertykalne, ruch biegunów. a
a
10.1 Wst˛ep 103
10.1 Wst˛ep
Omówimy sposoby wyznaczania współrz˛ednych równikowych α, δ ciał niebieskich za
pomoca˛ klasycznego instrumentu astrometrycznego — koła południkowego. Nie podamy
jego pełnej teorii, ograniczymy si˛e jedynie do przedstawienia zasady obserwacji i kilku
podstawowych poprawek instrumentalnych tego narz˛edzia.
Bł˛edy instrumentalne każdego teleskopu astronomicznego dziela˛ si˛e na:
• bł˛edy pochodzace
˛ z niedoskonałości samego instrumentu,
• bł˛edy wynikajace
˛ z niedoskonałości montażu.
Te ostatnie maja˛ czysto geometryczny charakter i sa˛ wyznaczane metodami astronomii

sferycznej.
Poprawianie obserwacji na bł˛edy instrumentalne niemal zawsze dokonywane jest ra-
zem z poprawkami na refrakcj˛e, aberracj˛e dobowa˛ i paralaks˛e geocentryczna.˛ Skory-
gowane w taki sposób współrz˛edne geocentryczne ciała określane sa˛ mianem współrz˛e-
dnych widomych (locus apparens). Ich formalna definicja jest nast˛epujaca: ˛ współrz˛edne
widome (pozorne) ciała na dany moment czasu T0 sa˛ to jego współrz˛edne na sferze geo-
centrycznej, odniesione do prawdziwego równika i równonocy na ten sam moment czasu
T0 . A zatem, jako geocentryczne, sa˛ to współrz˛edne niezależne od konkretnego obserwa-
tora, zmieniaja˛ si˛e jednak z czasem i to dość szybko, w szczególności z powodu aberracji
rocznej i precesji.
Współrz˛edne widome dla 1535 gwiazd sa˛ publikowane w The Apparent Places of the
Fundamental Stars przez Astronomiczny Instytut Obliczeniowy w Heidelbergu, z prze-
znaczeniem dla obserwatorów południkowych. Wartości położeń podane sa˛ tam z dzie-
si˛eciodniowym krokiem.
10.2 Koło południkowe — zasada pomiaru rektascensji i

deklinacji
Koło południkowe należy do grupy instrumentów przejściowych. Jest to keplerowska lu-
neta wyposażona w montaż pozwalajacy ˛ na obrót lunety wokól jednej osi równoległej
do horyzontu. Jeżeli oś obrotu umieszczona jest wzdłuż linii wschód-zachód, instrument
nosi nazw˛e koła południkowego (rysunek 10.1a). Nazwa ”instrument przejściowy”– w
pewnym sensie mówi nam o zasadzie pomiaru jednej ze współrz˛ednych. W okularze ty-
powego instrumentu przejściowego mamy szereg pionowych nitek rozmieszczonych w
pewnych odst˛epach (rysunek 10.1b). Obserwacja polega na rejestrowaniu momentów
przejścia obrazu gwiazdy przez poszczególne nitki. Wartość średnia tych momentów
czasu brana jest jako moment przejścia gwiazdy przez południk. Moment średni od-
powiada przejściu przez wirtualna˛ nitk˛e średnia˛ położona˛ bardzo blisko nitki centralnej
okularu koła południkowego.
Niech T b˛edzie czasem gwiazdowym przejścia gwiazdy przez nitk˛e średnia˛ wyzna-
czonym za pomoca˛ obserwatoryjnego zegara gwiazdowego. Jeżeli poprawka zegara wy-
nosi ∆T to obserwowana rektascensja równa si˛e
α0 = T + ∆T (10.1)
104 Pomiary rektascensji i deklinacji
a) Z b)
P
B
G
1
0
φ
E δ
φ h Z W
N S
W δ
Rysunek 10.1: Koło południkowe: a) zasada ustawienia montażu koła południkowego:

oś wysokościowa (pozioma) biegnie wzdłuż linii wschód-zachód, narz˛edzie nie posiada
osi azymytalnej, b) układ nitek w okularze typowego narz˛edzia południkowego; obraz
gwiazdy po naprowadzeniu go na nitk˛e pozioma˛ (pomiar δ); na skutek ruchu dobowego
sfery, obraz gwiazdy przechodzi przez kolejne nitki pionowe (pomiar α).
Poprawk˛e ∆T można wyznaczyć porównujac ˛ zegar obserwatoryjny z radiowymi sygna-

łami czasu. Te zaś emitowane sa˛ w skali czasu słonecznego UT, stad
˛ trzeba b˛edzie doko-
nywać zamiany czasu słonecznego na gwiazdowy w Greenwich, np. korzystajac ˛ z odpo-
wiednich tabel Rocznika Astronomicznego. Miejscowy czas gwiazdowy otrzymamy ze
wzoru
CGM = CG + λ (10.2)
gdzie CG — czas gwiazdowy w Greenwich, λ długość geograficzna instrumentu. Musimy
zatem a priori znać dokładna˛ długość geograficzna,˛ czego zasadniczo nie można oczeki-
wać, gdyż współrz˛edne geograficzne instrumentu nieustannie doznaja˛ drobnych zmian
wskutek ruchów biegunów ziemskich.
Kiedy gwiazda przebiega w polu widzenia lunety (rysunek 10.1b) wysokość instru-
mentu należy nastawić w taki sposób by nitka horyzontalna rozdwajała obraz gwiazdy.
Gwarantuje to precyzyjny pomiar deklinacji bowiem w momencie przejścia przez połu-
˛ (90◦ − φ) (rysunek 10.1a). Dlatego
dnik wysokość gwiazdy jest suma˛ jej deklinacji i kata
bezpośrednio z kół podziałowych narz˛edzia można odczytać deklinacj˛e D gwiazdy. Osta-
teczny rezultat dostajemy po uwzgl˛ednieniu poprawki d reprezentujacej˛ bł˛edy w ustawie-
niu koła podziałowego instrumentu
δ0 = D + d (10.3)
Podczas obrotu instrumentu przejściowego wokół jego osi, każdy punkt przeci˛ecia nitki
poziomej z pionowymi opisuje na sferze niebieskiej krzywa.˛ Krzywe te sa˛ wzajemnie
równoległymi małymi kołami o płaszczyznach prostopadłych do osi rotacji instrumentu.
Równoległe do nich koło wielkie definiuje tzw. płaszczyzn˛e kolimacji instrumentu. Jeśli
nitki byłyby ułożone idealnie, płaszczyzna ta pokrywałaby si˛e z nitka˛ średnia.˛ W praktyce
tak jednak nie jest i nitka średnia przemieszczona jest wzgl˛edem płaszczyzny kolimacji
o mały kat˛ c, zwany stała˛ kolimacji. Jest on dodatni jeśli średnia nitka znajduje si˛e na
wschód od płaszczyzny kolimacji.
Przedłużenie osi instrumentu przebija sfer˛e w dwóch wzajemnie przeciwległych punk-
tach E’ i W’ (punkty osiowe). W przypadku doskonałego instrumentu pokrywaja˛ si˛e one
10.2 Koło południkowe — zasada pomiaru rektascensji i deklinacji 105
Z
a) b)
P
90
a
−n
90−b
m
90−φ
P Z
90−m
90+a
N W’ S
−b
90
Horyzo
90
−n
nt
W
n ik
Row W’
Rysunek 10.2: Bł˛edy ustawienia koła południkowego: oś instrumentu przebija sfer˛e w
punkcie W’ zamiast W; położenie punktu W’ wzgl˛edem W określone jest para˛ małych
katów
˛ (a, b) lub (m, n).
z kardynalnymi punktami wschodu i zachodu. Nieprawidłowość położenia punktów osio-

wych instrumentu opisana jest dwoma parametrami: w azymucie tzw. stała˛ azymutalna˛ a,
natomiast w kierunku wertykalnym stała˛ wysokości b. Na rysunku 10.2, obie stałe maja˛
wartości dodatnie. Zdefiniowane sa˛ jako
a = W ZW 0 b = 90◦ − ZW 0 (10.4)
Pi˛ecioma błedami (∆T, d, c, a, b) zajmiemy si˛e w dalszej dyskusji koła południkowego.

Zakładamy o nich jeszcze, że sa˛ to małe wielkości, co dla dobrze zjustowanych narz˛edzi
rzeczywiście ma miejsce.
Bł˛edy ustawienia osi instrumentu cz˛esto wygodniej jest wyrazić we współrz˛ednych
równikowych aniżeli w horyzontalnych. W tym celu wprowadzadzono wielkości m, n,
poprawki w rektascensji i deklinacji, określajace
˛ odchylenie punktu W’ od punktu za-
chodu W.
m = WPW0 n = 90◦ − P W 0 (10.5)
Oba zestawy poprawek (m, n) i (a, b) daja˛ si˛e powiazać

˛ poprzez rozwiazanie
˛ trójkata
˛
sferycznego PZW’. Jeśli (patrz rysunek 10.2):
P W 0 = 90◦ − n
W 0 Z = 90◦ − b
P Z = 90◦ − φ
W 0 P Z = 90◦ − m
W 0 ZP = 90◦ + a
to za pomoca˛ cztero-elementowej formuły cotangensowej otrzymamy
cos (90◦ − φ) cos (90◦ + a) =

= sin (90◦ − φ) cot (90◦ − b) − sin (90◦ + a) cot (90◦ − m)
czyli
− sin φ sin a = cos φ tan b − cos a tan m

P
a) b)
m P
τ
90−δ
Z
−n
90−m+τ
90
n−
90−δ
90
X
’
90−δ
W 90+c
E
W’ ik
rown X
’
90−δ 90 c
t
S horyzon W’ O
Rysunek 10.3: Z powodu niedokładnego ustawienia koła południkowego jak i bł˛edu ko-
limacji lunety, gwiazda X góruje wzgl˛edem południka instrumentalnego o interwał τ za
wcześnie.
co redukuje si˛e do
tan m = tan a sin φ + tan b sec a cos φ (10.6)
Wielkość n wyznaczymy z trójkata

˛ PZW’ z rysunku 10.2, ze wzoru cosinusów mamy
sin n = sin b sin φ − sin a cos b cos φ (10.7)
a przy założeniu, że poprawki m, n, a, b sa˛ małe, w równaniach (10.6), (10.7) można
skorzystać z przybliżenia małych katów
˛ i wówczas
m = a sin φ + b cos φ
(10.8)
n = b sin φ − a cos φ
Stałe instrumentalne m, n, c zwykle wyrażone sa˛ w mierze czasowej bowiem potrzebne sa˛
przy redukcji obserwacji współrz˛ednej rektascensji. Jedynie stała˛ poprawk˛e deklinacyjna˛
d podaje si˛e w sekundach łuku.
10.3 Usuwanie wpływów instrumentalnych w kole połu-

dnikowym
Niech α0 , δ 0 b˛eda˛ współrz˛ednymi uzyskanymi z obserwowanej rektascensji i deklinacji po
uwzgl˛ednieniu jedynie bł˛edów pomiaru czasu oraz odczytu koła podziałowego, ∆T i d
odpowiednio.
Niech α, δ b˛eda˛ dokładnymi wartościami współrz˛ednych obserwowanej gwiazdy, ta-
kimi, które zmierzono instrumentem idealnym. W przypadku braku refrakcji byłyby one
od razu współrz˛ednymi topocentrycznymi. Na rysunku 10.3 przyjmijmy, że X oznacza
położenie gwiazdy na sferze w momencie jej przejścia przez średnia˛ nitk˛e (południk in-
strumentu). Jak widać, nastapiło
˛ to nieco wcześniej aniżeli przejście przez południk praw-
dziwy, mianowicie, o interwał czasu τ
τ = α − α0 (10.9)
10.3 Usuwanie wpływów instrumentalnych w kole południkowym 107
Wyrazimy τ poprzez poprawki m, n, w tym celu rozważmy trójkat

˛ sferyczny PXW’. Z
definicji stałych instrumentalnych wynika, że
P W 0 = 90◦ − n
W 0 X = 90◦ + c
W 0 P X = 90◦ − m + τ
Dalej mamy P X = 90◦ − δ, a po zastosowaniu wzoru cosinusów do boku 90◦ + c
− sin c = sin n sin δ + cos n cos δ sin (m − τ )
co w przybliżeniu małych katów

˛ redukuje si˛e do
τ = α − α0 = m + n tan δ + c sec δ (10.10)
Jest to formuła Bessel’a, pozwalajaca

˛ na obliczenie rektascensji wolnej od bł˛edów instru-
mentalnych.
Poszukajmy teraz analogicznego zwiazku
˛ na różnic˛e (δ−δ 0 ). Kat
˛ sferyczny PW’X jest
w prosty sposób zwiazany
˛ z odczytem koła deklinacyjnego. Przy odpowiednim wyborze
punktu zerowego można napisać
P W 0 X = 90◦ − δ 0 (10.11)
˛ W 0 P X z rysunku 10.3 korzystamy ze

Wówczas, rzeczywista deklinacja (w trójkacie
wzoru cosinusów) wynosi
sin δ = − sin n sin c + cos n cos c sin δ 0 (10.12)
Ponieważ, jak si˛e za chwil˛e przekonamy, δ różni si˛e od δ 0 jedynie wyrazami drugiego
rz˛edu, w praktyce jest wi˛ec oboj˛etne, która z tych deklinacji zostanie podstawiona do
wzoru (10.10) na poprawk˛e τ .
Ale podczas wyznaczenia wartości samego δ może być koniecznym wprowadzenie
wyrazów drugiego rz˛edu. Dlatego wyznaczymy te wyrazy, i w tym celu w równaniu
(10.12) połóżymy δ = δ 0 + ∆,
sin(δ 0 + ∆) = sin δ 0 cos ∆ + cos δ 0 sin ∆ = − sin n sin c + cos n cos c sin δ 0
rozwijajac
˛ funkcje trygonometryczne z katami
˛ n i c w szeregi pot˛egowe, biorac
˛ jedynie
po dwa pierwsze wyrazy
sin δ 0 cos ∆ + cos δ 0 sin ∆ =

1 3 1 3 1 2 1 2
=− n− n c− c + 1− n 1 − c sin δ 0
6 6 2 2
˛ wyrazy rz˛edu wyższego niż drugi ze wzgl˛edu na n i c, otrzymamy
odrzucajac
1
sin δ 0 cos ∆ + cos δ 0 sin ∆ = −nc + sin δ 0 − (n2 + c2 ) sin δ 0
2
a po podzieleniu stronami przez sin δ 0 b˛edzie
−nc 1
cos ∆ + cot δ 0 sin ∆ = 0
+ 1 − (n2 + c2 )
sin δ 2
A jeżeli ∆ jest dostatecznie małe to

−nc 1
1 + ∆ cot δ 0 = 0
+ 1 − (n2 + c2 )
sin δ 2
nc 1 2
∆ = − − (n + c2 ) tan δ 0
cos δ 0 2
δ 0 − δ = 0.5 (n2 + c2 ) tan δ 0 + nc sec δ 0
Ponieważ w rozwini˛eciu używano radianów, przejście do jednostek praktycznych wy-

maga wprowadzenia dodatkowych czynników
δ 0 − δ = 22500 sin 100 [0.5 (n2 + c2 ) tan δ 0 + nc sec δ 0 ] (10.13)
Uwaga! Wartości stałych m, n, c podane sa˛ w mierze czasowej.

Równania (10.10), (10.13) wyprowadzono dla normalnych przejść gwiazd przez po-
łudnik. Sa˛ one ważne także dla górnych kulminacji gwiazd okołopolarnych, ale dla kul-
minacji dolnych trzeba wprowadzić drobne modyfikacje. Odpowiedni wzór Bessel’a ma
wtedy postać
τ = α − α0 = m − n tan δ − c sec δ (10.14)
gdzie τ ponownie oznacza czas prawdziwego przejścia minus czas przejścia rejestrowa-
nego, ale α0 musi być teraz rozumiana jako miejscowy czas gwiazdowy plus 12 godzin.
Teoria zawarta w równaniach (10.10) do (10.14) pozwala na uwolnienie obserwowa-
nych wartości rektascensji i deklinacji z głównych bł˛edów instrumentalnych, oczywiście
pod warunkiem, że stałe instrumentalne sa˛ wcześniej znane. Wyznaczenie niektórych z
tych stałych wymaga obserwacji gwiazd. Ponieważ bardzo pożadanym ˛ jest ciagłe
˛ ka-
librowanie instrumentu astrometrycznego, dlatego wyznaczanie tych stałych, zaleca si˛e
wprowadzić jako integralna˛ cz˛eść programu obserwacji gwiazd.
10.4 Redukcja obserwacji na miejsce widome

Wartości obserwowane współrz˛ednych równikowych ciał niebieskich, poprawione na bł˛edy
instrumentalne stanowia˛ fundamentalne wartości rektascensji i deklinacji. Jest jednak
normalna˛ praktyka˛ dalsza redukcja obserwacji do położeń widomych. Wymaga to wpro-
wadzenia poprawek na refrakcj˛e, aberracj˛e dobowa˛ i paralaks˛e geocentryczna.˛
W przypadku obserwacji południkowych wyrażenia na te poprawki daja˛ si˛e wyraźnie
uprościć. Np. kładac
˛ w formułach (9.25) na aberracj˛e dobowa˛ kat˛ godzinny t = 0, wpływ
aberracji na współrz˛edne równikowe wyrazi si˛e nast˛epujaco
˛
dα = 0.s 0213 cos φ sec δ

(10.15)
dδ = 0.
Jak widać, wpływ w rektascensji jest podobny do poprawki kolimacji instrumentu w for-
mule Bessel’a — oba efekty sa˛ proporcjonalne do sec δ. Można zatem połaczyć
˛ obie
poprawki w jedna˛ poprzez podstawienie
c∗ = c − 0.s 0213 cos φ (10.16)

10.5 Ruch biegunów 109
Wpływ refrakcji atmosferycznej jest bardziej poważny, bowiem poprawka refrakcyjna

ma zwykle najwi˛eksza˛ wartość. Refrakcja zmniejsza odległość zenitalna˛ pozostawiajac
˛
bez zmian azymut. Oznacza to, że skoro południk obserwatora jest jednocześnie kołem
wertykalnym, refrakcja zmieniajac ˛ deklinacj˛e nie zmienia momentu czasu przejścia przez
południk.
Wyznaczony np. z tablic refrakcji, kat ˛ refrakcji R trzeba zatem odjać
˛ od zmierzonej
wartości deklinacji, chyba, że mamy przypadek kulminacji pomi˛edzy biegunem i zenitem,
wówczas należy zmienić znak poprawki.
Poprawka z tytułu paralaksy geocentrycznej, jest w przypadku obserwacji gwiazd za-
wsze do pomini˛ecia. Pozostałe poprawki (na refrakcj˛e i aberacj˛e dobowa)
˛ można właczyć
˛
0 0
do równań obserwacyjnych koła południkowego. Niech (α , δ ) b˛eda˛ współrz˛ednymi ob-
serwowanymi poprawionymi na bł˛edy czasu i odczytu koła podziałowego, dalej, niech
(α, δ) oznaczaja˛ współrz˛edne widome gwiazdy, wówczas z dokładnościa˛ do małych rz˛edu
drugiego
α = α0 + m + n tan δ 0 + c∗ sec δ 0
(10.17)
δ = δ0 − R
Równania te można udokładnić właczaj

˛ ac
˛ człony drugiego rz˛edu np. dla deklinacji wyraz
taki dany jest równaniem (10.13).
Dla obiektów z Układu Słonecznego może si˛e okazać koniecznym właczenie
˛ do rów-
nań obserwacyjnych paralaksy geocentrycznej. Podstawiajac ˛ w równaniach (9.18) za kat˛
godzinny wartość t = 0, przekonamy si˛e, że poprawka paralaktyczna w rektascensji wy-
nosi zero, natomiast obserwowana˛ deklinacj˛e trzeba powi˛ekszyć o
ρ
∆δ = sin (φ0 − δ)
r
gdzie ρ — geocentryczna odległość obserwatora, r — geocentryczna odległość obiektu,
φ0 — geocentryczna szerokość obserwatora. Znak poprawki zmieniamy jeśli obserwo-
wana kulminacja gwiazdy wypadła mi˛edzy biegunem i zenitem.
Podejście to jest jednak niewystarczajace
˛ dla Ksi˛eżyca i sztucznych satelitów Ziemi,
dla których nie można paralaksy traktować jako wielkości małej. Trzeba wówczas posta-˛
pić nast˛epujaco:
˛
• wartości obserwowane poprawiamy za pomoca˛ równań (10.17) otrzymujac

˛ geome-
tryczny kierunek źródła wzgl˛edem topocentrycznego obserwatora,
• po czym dokonujemy translacji do miejsca geocentrycznego za pomoca˛ metody

wektorowej podanej w poprzednim wykładzie.
10.5 Ruch biegunów

Przez poj˛ecie ruch biegunów rozumiemy powolne i niewielkie przemieszczanie si˛e geo-
graficznych biegunów po powierzchni Ziemi (nie wzgl˛edem gwiazd!). Chwilowy kie-
runek osi ruchu wirowego definiuje bieguny rotacji na powierzchni Ziemi i prawdziwe
1958.0
y −0.2’’
E 1959.5 1963.0
1960.5
180+Γ −0.1’’
λ=0 1961.5
1962.0
1959.0
P +y
1958.5 1961.0
γ 1960.0
0.1’’
1962.5
0.2’’
Γ λ0=0
N x
P0 S
0.3’’
W 0.4’’ 0.3’’ 0.2’’ 0.1’’ +x −0.1’’−0.2’’
Rysunek 10.4: Ruch biegunów ziemskich: a) położenie na powierzchni Ziemi chwilo-

wego bieguna P wzgl˛edem bieguna P0 , opis w trekście, b) trajektoria chwilowego bie-
guna ziemskiego wzgl˛edem bieguna średniego w latach 1958.0 – 1963.0.
bieguny świata na sferze niebieskiej. Bieguny świata przemieszczaja˛ si˛e na sferze wsku-
tek precesji luni-solarnej i nutacji. Obecnie tego typu ruchem biegunów si˛e nie interesu-
jemy. W dalszych rozważaniach b˛edziemy traktować oś rotacji Ziemi jako posiadajac ˛ a˛
niezmienne położenie wzgl˛edem gwiazd. Interesuje nas pozorny ruch tej osi wzgl˛edem
powierzchni Ziemi.
Wobec tego co powiedziano wyżej, skoro ruch biegunów po powierzchni Ziemi nie
wpływa na położenie biegunów świata, to nie przyczynia si˛e do zmian rektascensji i dekli-
nacji gwiazd. Wpływa jednak na proces redukcji obserwacji tych współrz˛ednych wykona-
nych z pomoca˛ instrumentów przejściowych. Jest tak gdyż montaż teleskopu ustawiony
jest wzgl˛edem powierzchni Ziemi, a to oznacza, że na skutek ruchu skorupy ziemkiej
cały zbiór gwiazd jest przesuwany wzgl˛edem instrumentu. W efekcie z powodu ruchu
biegunów zmieniaja˛ si˛e stałe instrumentalne narz˛edzia.
Na rysunku 10.4a, naszkicowano obszary polarne widziane ”z lotu ptaka”. Punkt
P oznacza chwilowy biegun rotacji, P0 jest jego średnim położeniem nazywanym nie-
zbyt trafnie biegunem figury ziemskiej. W przeciwieństwie do chwilowego, biegun figury
jest stałym punktem na powierzchni Ziemi. Przemieszczenie γ punktu P wzgl˛edem P0
wynosi około 0.00 3, co na powierzchni Ziemi odpowiada odległości bliskiej 10 m (patrz
rysunek 10.4b). Wschodnia długość Γ tego przesuni˛ecia najcz˛eściej zwi˛eksza si˛e, a za-
tem biegun chwilowy obiega P0 w kierunku przeciwnym do wskazówek zegara. Jest to
ruch skomplikowany, nie dajacy ˛ si˛e opisać dokładnie, ale jego główne składowe sa˛ znane.
Sa˛ to okres 428 dniowy i okres roczny. Przyczyny ruchów bieguna sa˛ niemal w całości
natury geofizycznej. Gdyby Ziemia była swobodnie wirujac ˛ a˛ bryła˛ sztywna,˛ odchylenie
bieguna rotacji od osi symetrii Ziemi spowodowałoby jednostajny ruch kołowy bieguna
chwilowego wokół bieguna figury z okresem 305 dniowym. Ze wzgl˛edu na plastycz-
ność Ziemi okres ten uległ silnemu wydłużeniu (okres 428 dniowy jest zmodyfikowanym
okresem swobodnego ruchu wirowego Ziemi). Składowa roczna ruchu biegunów, jest
składowa˛ wymuszona˛ narzucona˛ przez ulegajace ˛ ciagłej
˛ zmianie warunki geofizyczne.
Przemieszczenie P wzgl˛edem P0 wyrażone jest zwykle za pomoca˛ współrz˛ednych
prostokatnych
˛ (x, y), przy czym oś x skierowana jest wzdłuż południka zerowego, oś y
10.5 Ruch biegunów 111
φ0 Z λ
a) dφ 90− b)
Q φ
90− Z λ0
P0
P
0
da
−φ
90
90−
N0 W’ S0
φ
N
W0 W
Γ)
18
λ0
(λ−
0
−Γ
+Γ
λ
0−
18
P0 Γ γ Γ
λ0 P
Do Greenwich
rownolegle do siebie
Rysunek 10.5: Szerokość i długość obserwatora wzgl˛edem bieguna figury P0 i bieguna

chwilowego
wzdłuż południka o λ = 270◦ , (patrz rysunek 10.4a),
x = γ cos Γ
(10.18)
y = −γ sin Γ
Wartości x, y sa˛ publikowane z pewnym opóźnieniem, przez Mi˛edzynarodowa˛ Służb˛e

Rotacji Ziemi na minione momenty czasu.
W rezultacie ruchu biegunów zmienia si˛e szerokość i długość danego miejsca obser-
wacji. Niech (λ0 , φ0 ) sa˛ geograficznymi współrz˛ednymi obserwatora wzgl˛edem bieguna
figury, natomiast (λ, φ) wzgl˛edem bieguna chwilowego. Definicja szerokości wzgl˛edem
P jest bardzo prosta, ale nieco uwagi wymaga określenie zerowego południka dla bieguna
P . Na rysunku 10.4a pokazano, że południk zerowy dla P jest wybrany tak, by styczna
w P leżaca
˛ w jego płaszczyźnie biegła równolegle do stycznej w P0 do głównego połu-
dnika figury Ziemi. Obydwa południki przecinaja˛ si˛e gdzieś na równiku, a wi˛ec południk
zerowy bieguna rotujacego
˛ nie musi przechodzić przez punkt odniesienia w Greenwich.
Taka definicja oznacza także, że południk o długości Γ, jest wspólny dla obu systemów.
Spójrzmy teraz na rysunek 10.5a. Obserwator znajduje si˛e w środku sfery, jego zenit
b˛edziemy traktowali jako punkt stały, co miałoby miejsce naprawd˛e gdyby punkt Z ozna-
czał zenit geocentryczny. Stałe instrumentalne sa˛ jednak wyznaczane w oparciu o zenit
astronomiczny, a ten również wykazuje drobne ruchy; zenit astronomiczny określony jest
kierunkiem lokalnej grawitacji, a m.in. siły pływowe precesji luni-solarnej wnosza˛ tu
niewielkie zmiany. Wi˛ecej, siły te indukuja˛ pewne efekty geofizyczne, które ponownie
zmieniaja˛ kierunek widomej grawitacji. Jest to efekt czysto geometryczny i nie znie-
kształcajacy
˛ procesu redukcji obserwacji gwiazd, pod warunkiem, że stałe instrumentalne
b˛eda˛ wyznaczane wzgl˛edem stałego kierunku zenitalnego. Dlatego zmiany astronomicz-
nego zenitu zostana˛ tu pomini˛ete, i jedynie b˛eda˛ wzi˛ete pod uwag˛e zmiany astronomicznej
szerokości i długości dφ, dλ wywołane ruchami bieguna.
Możemy zatem przejść do wyprowadzenia formuł wia˛żacych ˛ współrz˛edne obserwa-
tora podane wzgl˛edem bieguna figury P0 i bieguna chwilowego. Niech na rysunku 10.5ab,
P i P0 oznaczaja˛ położenia bieguna chwiloweg i bieguna figury odpowiednio. Mamy
wówczas P0 Z = 90◦ − φ0 , oraz P Z = 90◦ − φ. Dalej N0 , W0 , S0 sa˛ punktami kardy-
nalnymi horyzontu wyznaczonymi w oparciu o P0 , natomiast N i W w oparciu o punkt
P.
˛ przez P przecina łuk P0 Z w punkcie Q, przy czym P0 Q =

Małe koło przechodzace
dφ = φ − φ0 . Traktujac ˛ P0 P Q jako płaski i prostokatny
˛ trójkat ˛ w wierzchołku Q, mamy
dφ = P0 P cos(QP0 P ) = P0 P cos ZP0 P
Mamy też P0 P = γ, P0 Z jest południkiem o długości λ0 , P0 P jest południkiem o długo-

ści Γ. Zatem ZP0 P = λ0 − Γ, oraz
dφ = γ cos (λ0 − Γ) (10.19)
Z drugiej strony, P Z jest południkiem o dłudości λ, P P0 południkiem o długości (180◦ +

Γ), oba wzgl˛edem bieguna P.
Stad ˛ sferyczny P0 P Z = 180◦ − (λ − Γ), a formuła czterocz˛eściowa zastosowana
˛ kat
˛ sferycznego P0 ZP daje
do trójkata
cos γ cos (180◦ − (λ − Γ)) = sin γ cot (90◦ − φ) − sin (λ − Γ) cot (λ0 − Γ)
˛ γ, w przybliżeniu można napisać

Ze wzgl˛edu na małe wartości kata
γ tan φ sin (λ0 − Γ) = sin (λ − Γ) cos (λ0 − Γ) − cos (λ − Γ) sin (λ0 − Γ)
a korzystajac
˛ ze znanych tożsamości trygonometrycznych mamy
dλ = λ − λ0 = γ tan φ sin (λ0 − Γ) (10.20)
Jeżeli w równaniach (10.19) i (10.20) zastosujemy wzory na sum˛e, różnic˛e sinusa i cosi-
nusa po czym wykorzystamy równanie (10.18), wówczas dostaniemy wyrażenia na chwi-
lowa˛ długość i szerokość geograficzna˛ w postaci
φ = φ0 + x cos λ0 − y sin λ0
(10.21)
λ = λ0 + (x sin λ0 + y cos λ0 ) tan φ
Możemy teraz pokazać jak ruchy bieguna wpływaja˛ na poprawki instrumentalne koła po-
łudnikowego. Punkt W 0 (rysunek 10.5a), zachodni koniec osi poziomej instrumentu z
powodu ruchu bieguna nie zmienia swego położenia na sferze. Podobnie nie zmieni si˛e
stała kolimacji narz˛edzia. A ponieważ założyliśmy, że zenit obserwatora jest nieruchomy,
wartość stałej wysokości instrumentu również pozostanie taka sama. Przemieszczenie
bieguna zmniejszy jednak wszystkie zachodnie azymuty, w tym stała˛ azymutalna˛ narz˛e-
dzia o kat˛ N0 N , a wi˛ec
da = −P0 ZP
Kat ˛ sferycznego P0 ZP (rysunek 10.5b), mianowicie, sto-

˛ ten łatwo otrzymać z trójkata
sujac
˛ wzór sinusów i przybliżenie małych katów
˛ dostaniemy
da = −γ sin (λ0 − Γ) sec φ (10.22)
A za pomoca˛ wzoru (10.20)
da = −dλ csc φ (10.23)

10.6 Koło wertykalne 113
Zmiana w długości dλ musi jeszcze zostać uwzgl˛edniona w poprawce zegara, z którego

pomoca˛ mierzono moment przejścia gwiazdy przez południk instrumentalny. Oczywi-
stym jest, że bład
˛ poprawki zegara wynosi
d(∆T ) = dλ. (10.24)
Wpływ ruchów bieguna na odczyt zegara T odpowiadajacy ˛ momentowi przejścia ge-

˛ stałe instrumentalne m, n parzez
iazdy przez nitk˛e średnia,˛ najłatwiej policzyć zast˛epujac
ich odpowiedniki horyzontalne a, b. Wprowadzajac ˛ do równania (10.10) wielkości dane
wzorami (10.1) i (10.8), dostaniemy alternatyw˛e wzoru Bessel’a na poprawiona˛ rekta-
scensj˛e gwiazdy, mianowicie
α − T = ∆T + a sin (φ − δ) sec δ + b cos (φ − δ) sec δ + c sec δ
a po zróżniczkowaniu, z wystarczajac
˛ a˛ dokładnościa˛ b˛edzie
d(α − T ) = dλ + da sin (φ − δ) sec δ
˛ że prawdziwe α, δ nie ulegaja˛ zmianie z powodu ruchów bieguna, po pod-

Zauważajac,
stawieniu wzoru (10.23) b˛edziemy mieli
dT = −dλ cot φ tan δ (10.25)
Jest to zmiana momentu czasu obserwowacji przejścia gwiazdy przez południk spowo-
dowana ruchami biegunów ziemskich. Zmiana szerokości obserwatora, powoduje odpo-
wiednia˛ zmian˛e w odczycie deklinacji z koła podziałowego.
10.6 Koło wertykalne

Koło południkowe ma sporo zalet, np. pozwala na wyznaczenie (α, δ) wszystkich gwiazd
widocznych na horyzoncie obserwatora gdy tymczasem inne instrumenty maja˛ pewne
ograniczenia ze wzgl˛edu na deklinacj˛e. Ponadto, obserwacje południkowe w zasadzie
bezpośrednio daja˛ rektascensj˛e i deklinacj˛e, t˛e własność określamy mianem pomiarów
absolutnych. Dlatego jeszcze w poczatkowych
˛ latach XX stulecia koło południkowe było
podstawowym narz˛edziem służacym ˛ do wyznaczania absolutnych pozycji gwiazd. Ob-
serwacje te stanowiły baz˛e do tworzenia fundamentalnych katalogów gwiazd.
Koło południkowe może być wykorzystywane nie tylko do pracy w południku miej-
scowym. Rozważmy nieco inny wariant, identyczny instrument, ale zorientowany swa˛
osia˛ pozioma˛ wzdłuż lini północ-południe. Jak widać na rysunku 10.6, taki wertykalny
instrument przejściowy pozwala na obserwacje gwiazd o deklinacjach wyłacznie ˛ z prze-
działu [0, φ]. Wszystkie takie gwiazdy maja˛ po dwa przejścia przez pierwszy wertykał,
w momencie których rejestrowany jest miejscowy czas gwiazdowy. Średnia z dwóch
przejść jest równa rektascensji gwiazdy. Koła podziałowe pionowe pozwalaja˛ na pomiar
odległości zenitalnej z przejścia, a połowa interwału czasu mi˛edzy dwoma przejściami
równa jest katowi
˛ godzinnemu H w chwili przejścia przez pierwszy wertykał.
Niech punkt X na rysunku 10.6 b˛edzie położeniem gwiazdy w momencie zachod-
niego przejścia, wówczas z trójkata ˛ sferycznego P ZX i wzoru sinusów mamy
cos δ = sin z csc H (10.26)

φ Z
90−
P H
z
90
−δ
φ
δ= X
N S
t
W horyzon
ik
rown
Rysunek 10.6: Przejście obiektu X przez pierwszy wertykał, opis w tekście.
Z wzoru cotangensowego zastosowanego do tego trójkata

˛ (rysunek 10.6) możemy wy-
znaczyć szerokość obserwatora
cos φ = tan z cot H (10.27)
Podczas obserwacji w pierwszym wertykale bł˛edy instrumentalne sa˛ naturalnie takie same
jak dla koła południkowego, ale poprawki jakie trzeba wprowadzić do obserwacji sa˛
znacznie bardziej skomplikowane. Jedyna˛ przewaga˛ koła wertykalnego jest możliwość
niezależnych pomiarów szerokości obserwatora.
10.7 Astrolabia Danjon’a

Poza niawatpliwymi
˛ zaletami, koło południkowe ma jednak pewne wady, jedna˛ z nich
jest problem mechanicznego ugi˛ecia lunety, co wia˛że si˛e z niestałościa˛ poprawek instru-
mentalnych. Zmiany poprawek moga˛ być nieistotne dla małych odległości zenitalnych
ale dla dużych już niestety nie. Z powodu elastyczności montażu narz˛edzia pojawiaja˛ si˛e
wówczas bł˛edy systematyczne, a zwiazane ˛ z nimi poprawki sa˛ trudne do wyznaczenia.
Dlatego zaprojektowano narz˛edzia innego typu, pozwalajace ˛ na absolutne pomiary
położeń ciał niebieskich z wi˛eksza˛ precyzja,˛ sa˛ to bezosobowa astrolabia Danjon’a i foto-
graficzny teleskop zenitalny (w skrócie określany jako FTZ). W przypadku FTZ możliwe
jest obserwowanie gwiazd jedynie na niedużych odległościach zenitalnych. Astrolabi˛e
Danjon’a można obracać wokół osi azumutalnej, ale obserwacje wykonuje si˛e zawsze na
tym samym almukantaracie o odległości zenitalnej równej np. 30◦ , co skutecznie oddala
niebezpieczeństwo zmiennego bł˛edu ugi˛ecia teleskopu.
Zasad˛e pracy astrolabii Danjona zilustrowano na rysunku 10.7. Astrolabia składa si˛e
z równobocznego szklanego pryzmatu ustawionego jednym bokiem prostopadle do ho-
ryzontu. W okularze narz˛edzia obserwowane sa˛ dwa obrazy tej samej gwiazdy, jeden
bezpośredni po odbiciu od wewn˛etrznej dolnej płaszczyzny pryzmatu, drugi odbity od
zwierciadła rt˛eciowego i górnej płaszczyzny pryzmatu. Gdy odległość zenitalna gwiazdy
wynosi 30◦ , w okularze obserwujemy koincydencj˛e obu obrazów. A zatem gwiazda może
być obserwowana za pomoca˛ tego instrumentu tylko wtedy gdy w wyniku ruchu dobo-
wego przechodzi przez almukantarat 60◦ . Nakłada to na gwiazdy możliwe do obserwacji
10.8 Fotograficzny teleskop zenitalny 115
Zenit
S’
Ekran z>30
S
Promienie od gwiazdy S
30
S’
S’ z=30
120 S
S
z<30
S’
Horyzont rteciowy
Rysunek 10.7: Bieg promieni świetlnych w astrolabii Danjon’a. Biegnace ˛ równolegle

0
promienie S i S z wiazki ˛ promieni od pewnej gwiazdy wpadaja˛ w różne miejsca układu
optycznnego astrolabii. Promień S pada bezpośrednio na pryzmat, promień S 0 dopiero po
odbiciu od lustra rt˛eciowego. Po przejściu różnych cz˛eści pryzmatu oba promienie zostaja˛
skupione np. na ekranie. W momencie gdy gwiazda znajdowała si˛e na almukantaracie
30◦ jej obrazy utworzone przez oba promienie pokrywaja˛ si˛e.
warunek φ + 30◦ > δ > φ − 30◦ .

Każda gwiazda musi dokonać dwóch przejść przez almukantarat, jedno wschodnie drugie
zachodnie wzgl˛edem południka obserwatora. Średni moment czasu z dwóch momentów
przejścia daje rektascensj˛e gwiazdy; połowa interwału czasu pomi˛edzy przejściami daje
˛ godzinny H odpowiadajacy
kat ˛ odległości zenitalnej 30◦ . Niech na rysunku 10.8 punkt
X oznacza położenie gwiazdy obserwowanej astrolabia˛ Danjona. Z trójkata ˛ P ZX, ze
wzoru cosinusów mamy
√
cos z = 3/2 = sin φ sin δ + cos φ cos δ cos H (10.28)
Równanie to umożliwia obliczenie zarówno deklinacji gwiazdy jak i szerokości zakłada-
jac,
˛ że druga z wielkości jest dost˛epna. Jeśli znana jest szerokość, podstawiamy wówczas
tan F = cot φ cos H (10.29)

co w równaniu (10.28) pozwala wyeliminować cos H
√
3/2 = sin φ sec F sin(δ + F )
Wobec tego, deklinacj˛e obliczymy jako
√
δ = arcsin 3/2 cos F csc φ − F (10.30)
Ze wzgl˛edu na niejednoznaczność funkcji arcsin, równanie (10.30) ma dwa rozwiaza-

˛
0
nia. Na rysunku 10.8 odpowiadaja˛ one położeniom oznaczonym przez X i X . Zwykle
nietrudno jest wybrać rozwiazanie
˛ właściwe.
10.8 Fotograficzny teleskop zenitalny

Rysunek 10.9a, schematycznie przedstawia powstawanie obrazu gwiazdy w FTZ. Instru-
ment ten składa si˛e z horyzontalnej soczewki objektywowej, z oprawy na klisze fotogra-
φ Z
90− 30
90−δ
P X’ X
H
N S
t
horyzon
Rysunek 10.8: Gwiazda X znajduje si˛e na almukantaracie o Z = 30◦ . Z rozwiazania

˛ trój-
˛ sferycznego P XZ możemy wyznaczyć wartość jej deklinacji. Istnieja˛ jednak dwa
kata
rozwiazania,
˛ jedno odpowiada gwieździe położonej na tym almukantaracie w miejscu X,
˛ si˛e w punkcie X 0 .
drugie gwieździe znajdujacej
ficzne (umieszczona tuż pod soczewka), ˛ oraz z ciekłego lustra rt˛eciowego. Obraz gwiazdy
po odbiciu od lustra rt˛eciowego rejestrowany jest na kliszy fotograficznej.
Ważna˛ cecha˛ tego narz˛edzia jest to, że na emulsji fotograficznej leży punkt w˛ezłowy
soczewki objektywu, wówczas dobierajac ˛ odpowiednio odległość powierzchni rt˛eci otrzy-
mujemu na kliszy zogniskowane obrazy gwiazd. Takie rozwiazanie ˛ doskonale eliminuje
bł˛edy wysokości i kolimacji narz˛edzia.
Podczas ekspozycji oprawa z klisza˛ jest z odpowiednia˛ szybkościa˛ przesuwana pro-
stopadle do osi optycznej teleskopu. Przy czasach naświetlania kliszy od 10-20 sekund,
technika ta pozwala na uzyskanie punktowych obrazów gwiazd a wi˛ec na fotografowa-
nie gwiazd nawet stosunkowo slabych. W czasie obserwacji rejestrowany jest automa-
tycznie moment czasu odpowiadajacy ˛ środkowi interwału eksponowania kliszy. Jed-
nakże kompletna obserwacja za pomoca˛ FTZ wymaga czterech ekspozycji. Po każdej
ekspozycji, soczewka wraz z klisza˛ sa˛ obracane o 180◦ i w rezultacie cztery obrazy da-
nej gwiazdy tworza˛ na kliszy równoległobok, przykładowo pokazany na rysunku 10.9b.
Niech t1 , t2 , t3 , t4 b˛eda˛ momentami czterech obserwacji danej gwiazdy. Gdyby kamery
FTZ w czasie obserwacji nie obracano o 180◦ , pomijajac ˛ niewielkie zakrzywienie, cztery
obrazy leżałyby na liniach prostych. Ze wzgl˛edu na obroty, jjedynie odcinki X1 X3 i
X2 X4 odzwierciedlaja˛ ruch dobowy sfery. Przy obrocie kliszy dokładnie o kat ˛ 180◦ , od-
cinki sa˛ do siebie równoległe. W czasie obracania FTZ, punkt zenitu na kliszy pozostaje
nieruchomy. Jest on jednakowo odległy od odcinków X1 X3 i X2 X4 .
Określmy w dowolnym mmiejscu kliszy układ współrz˛ednych (x, y) , o osi OX rów-
noległej do tych odcinków. Niech (xi , yi ) sa˛ współrz˛ednymi punktów Xi , i=1,2,3,4.
Można je oczywiście zmierzyć za pomoca˛ precyzyjnych płytomierzy. Znajac ˛ skal˛e kliszy
(co ma miejsce, bowiem przykładowo, znamy odległość X1 X3 na kliszy oraz interwał
(t3 − t1 ) odpowiadajacy ˛ ruchowi dobowemu od X1 do X3 ), możemy współrz˛edne w jed-
nostkach liniowych łatwo zamienić w katowe.˛ Zauważmy też, że y1 = y3 , y2 = y4 .
Niech (x0 , y0 ) b˛eda˛ współrz˛ednymi obrazu zenitu miejsca obserwacji. Współrz˛edna
x0 jest nieznana ale y0 możemy wyznaczyć z formuły
y0 = 0.5 (y1 + y4 ) = 0.5 (y2 + y3 )

10.8 Fotograficzny teleskop zenitalny 117
a)
y
b)
Klisza
x3 x1
x2 x4
x
x3 x1
c)
φ−δ
Lustro rteciowe
Z
Rysunek 10.9: Fotograficzny teleskop zenitalny: a) powstawanie obrazu gwiazdy w ukła-

dzie optycznym, b) obrazy gwiazd zarejestrowane na kliszy w trakcie obserwacji foto-
graficznym teleskopem zenitalnym, c) odległość zenitalna odcinka x3 x1 wynosi φ − δ.
Szczegóły w tekście.
Łatwo zauważyć, że odległość pomi˛edzy równoległymi odcinkami X1 X3 i X2 X4 równa

jest dwukrotnej odległości zenitalnej gwiazdy w momencie przejścia przez południk ob-
serwatora (patrz rysunek 10.9c), stad˛
φ − δ = 0.5 (y1 − y4 ) = 0.5 (y2 − y3 ) (10.31)
Zatem znajac˛ szerokość miejsca obserwacji możemy obliczyć deklinacj˛e gwiazdy.

˛ godzinny gwiazdy w momencie t1 eksponowania kliszy, wynosi (x0 − x1 ) (pomi-
Kat
jamy zakrzywienie śladu gwiazdy na kliszy), a w momencie t4 , ze wzgl˛edu na odwróce-
nie kliszy wynosi (x4 − x0 ). A zatem w momencie 0.5(t1 + t4 ) kat ˛ godzinny jest równy
0.5(x4 −x1 ). Wykorzystujac˛ wszystkie cztery obrazy gwiazdy, średni moment obserwacji
wyliczamy jako
t0 = 0.25 (t1 + t2 + t3 + t4 ) (10.32)
przy czym warto wyrazić go w czasie gwiazdowym. Odpowiadajacy

˛ mu średni kat
˛ go-
dzinny wynosi
H0 = 0.25(x4 − x1 + x3 − x2 ) (10.33)
a rektascensj˛e obserwowanej gwiazdy wyliczamy ze znanej formuły
α = t0 − H0 (10.34)
Najwi˛eksza˛ zaleta˛ FTZ jest — ze wzgl˛edu na niewielkie odległości zenitalne — zredu-

kowanie do minimum wpływu refrakcji na rezultaty obserwacji. Wada˛ natomiast jest
niewielki zakres deklinacji gwiazd (mniej niż 1◦ ), jakie można tym narz˛edziem w danym
miejscu obserwować.
Mimo, że sa˛ to narz˛edzia precyzyjniejsze, ani astrolabium Danjon’a, ani FTZ nie
nadaja˛ si˛e do wyznaczenia rektascensji i deklinacji w sposób fundamentalny. Moga˛ one
natomiast dokładnie powiazać˛ położenia rozrzucone po całej sferze i wykryć bł˛edy w

katalogach fundamentalnych opracowanych w oparciu o obserwacje południkowe.
Doskonale nadaja˛ si˛e do wyznaczania zmian szerokości i czasu w miejscu obserwa-
cji, nie tylko wynikajacych
˛ z ruchów bieguna ale także powodowanych nieregularnościa˛
ruchu wirowego Ziemi.

1. Pokaż, że bład
˛ momentu przejścia gwiazdy przez południk, obserwowanej kołem
południkowym, obok wzoru Bessel’a dany jest także wzorem Mayer’a
τ = [a sin (φ − δ) + b cos (φ − δ) + c] sec δ
2. Gwiazd˛e o δ = 79◦ 350 obserwowano instrumentem przejściowym w miejscu o sze-

rokości 51◦ 160 3800 . W nast˛epstwie poprawek instrumentalnych bł˛edów w wyso-
kości i kolimacji, czasy uniwersalne górnej i dolnej kulminacji okazały si˛e równe
18h 03m 18.s 4 i 6h 00m 45.s 1. Oblicz bład
˛ azymutu tego narz˛edzia.
3. Wyjaśnij zasad˛e obserwacji gwiazd za pomoca˛ astrolabii Danjon’a. Pokaż, że

można ja˛ zastosować do pomiaru deklinacji gwiazd, dla których
φ − 30◦ < δ < φ + 30◦
Udowodnij, że precyzja wyznaczenia δ jest najwi˛eksza na końcach tego przedziału,

oraz, że osiaga
˛ zero gdy

2 sin φ
δ = arcsin √
3
Pokaż, że precyzja wyznaczenia rektascensji jest najwi˛eksza gdy
h√ i
δ = arcsin 3/2 sin φ

Rozdział 11
Współrz˛edne helio- i barycentryczne
Streszczenie. Położenia gwiazd wyznaczone z obserwacji wykonanych z powierzchni

orbitujacej
˛ wokół Słońca Ziemi, wykazuja˛ cykliczne zmiany. Zmiany te sa˛ złożeniem
dwóch zjawisk: paralaksy i aberracji rocznej. Paralaksa roczna gwiazd jest niewielkim
katem,
˛ zawsze mniejszym od 100 , który zależy od odległości gwiazda obserwator. Z tego
powodu paralaksa ma fundamentalne znaczenie w wyznaczaniu odległości do gwiazd.
Metoda paralaksy trygonometrycznej jest metoda˛ podstawowa,˛ służac ˛ a˛ do kalibrowania
innych sposobów wyznaczania odległości do gwiazd. Aberracja roczna powoduje zmiany
współrz˛ednych gwiazd niezależnie od ich oddalenia od obserwatora. Sa˛ to zmiany duże
dochodzace ˛ do około 2000 . Przybliżony opis paralaksy i aberracji rocznej w ekliptycznym
układzie współrz˛ednych pozwala, dla każdej gwiazdy, na wyprowadzenie równań tzw.
paralaktycznych i aberracyjnych elips, czyli trajektorii po których, na skutek omawia-
nych zjawisk, w ciagu ˛ roku przemieszcza si˛e obserwowane położenie gwiazdy. Elipsy te
różnia˛ si˛e rozmiarami, a odbywajacy
˛ si˛e po nich ruch paralaktyczny obrazu gwiazdy jest
przesuni˛ety w fazie w stosunku do ruchu aberracyjnego.
Aberracja roczna jest konsekwencja˛ niezerowej pr˛edkości obserwatora. W przypadku
gwiazd druga poprawka aberracyjna, tzw. aberracja wiekowa jest ignorowana w trakcie
przejścia z geocentrum do barycentrum Układu Słonecznego. Jest to poprawka wyni-
kajaca
˛ z niezerowj wzgl˛edem obserwatora pr˛edkości samej gwiazdy, wskutek czego, w
interwale czasu jaki kwant promieniowania potrzebuje na przebycie odległości gwiazda
obserwator — gwiazda zmienia położenie. Inaczej ma si˛e sprawa dla ciał z Układu Sło-
necznego. Tutaj poprawka z tytułu czasu propagacji światła musi być zawsze uwzgl˛ed-
niona. Poprawka łaczna
˛ obejmujaca
˛ aberacj˛e roczna˛ i czas propagacji nosi nazw˛e aberacji
planetarnej.
W czasach współczesnych formuły transformacyjne przejścia geo-barycentrum uwzgl˛ed-
niaja˛ pełna˛ aberracj˛e roczna˛ — czyli skutek ruchu obserwatora po orbicie eliptycznej. W
przeszłości, do roku 1984, stosowano podejście uproszczone, polegajace ˛ na usuwaniu ze
współrz˛ednych geocentrycznych jedynie tzw. aberracji kołowej, pozostawiajac ˛ te cz˛eści
poprawek, które były konsekwencja˛ eliptyczności ziemskiej orbity. Pozostawione cz˛eści
poprawki aberracyjnej określano mianem aberracyjnych członów E. Wszystkie średnie
miejsca katalogowe gwiazd, wyliczone przed rokiem 1984 zawieraja˛ nieusuni˛ete człony
E.
Słowa kluczowe: współrz˛edne heliocentryczne i barycentryczne, paralaksa roczna, aber-
racja roczna, aberracja planetarna, aberracyjne człony E, parsek. a
a
[Modyfikowano AD 2008, Kwiecień 27.]
120 Współrz˛edne helio- i barycentryczne
X
1
0
r
r’
C00
11 00Z
11
R
Rysunek 11.1: Paralaksa roczna. Położenie gwiazdy X obserwowane przez obserwato-

rów znajdujacych
˛ si˛e w punktach Z i C różni si˛e o kat
˛ paralaksy p.
11.1 Paralaksa roczna

Omówimy transformacj˛e współrz˛ednych ciał niebieskich z miejsca geocentrycznego do
heliocentrycznego lub barycentrycznego, czyli do środka masy Słońca lub środka masy
Układu Planetarnego. Potrzebna do tego celu poprawka paralaktyczna zwana w tym przy-
padku paralaksa˛ gwiazdowa,˛ gra kluczowa˛ rol˛e przy wyznaczaniu odległości do gwiazd.
Niech na rysunku 11.1 punkt X oznacza obserwowany obiekt, C barycentrum Układu
Planetarnego, Z środek Ziemi. Oznaczmy przez r i R barycentryczne wektory położe-
nia obiektu i Ziemi, odpowiednio. Niech r0 b˛edzie geocentrycznym wektorem położenia
obiektu. Oczywiście
r = r0 + R (11.1)
Jest to dokładne równanie, i jeśli X oznacza ciało z Układu Słonecznego taka˛ postać
równania należy zachować w zastosowaniach praktycznych. Gdy mamy do czynienia z
gwiazdami można dokonać pewnych uproszczeń.
˛ pomi˛edzy wektorami r i r0 nazywany jest paralaksa˛ roczna˛ p. W interwale jednego
Kat
roku kat ˛ CZX,
˛ ten zmienia si˛e wraz ze zmianami położenia Ziemi na orbicie. Dla trójkata
z twierdzenia sinusów wynika
R
sin p = sin Z (11.2)
r
gdzie Z elongacja gwiazdy (kat
˛ CZX). Ze wzgl˛edu na konieczność standaryzacji para-
˛ π1
laksa roczna gwiazdy definiowana jest jako kat
1
sin π = (11.3)
r
1
Oznaczenie to wprowadza nieco zamieszania i dlatego należy zachować ostrożność aby nie pomylić
paralaksy rocznej z oznaczeniem liczby niewymiernej 3.1415... .
11.1 Paralaksa roczna 121
przy czym odległość r wyrażona jest w jednostkach astronomicznych.

Zatem, paralaksa π odpowiada warunkom, w których R = 1 [AU], Z = 90◦ . Na
przestrzeni roku, w efekcie zjawiska paralaksy gwiazda opisuje na sferze elips˛e o półosi
wielkiej w przybliżeniu równej π.
Paralaksy roczne gwiazd sa˛ bardzo małe, nie znamy ani jednego przypadku gwiazdy z
paralaksa˛ π wi˛eksza˛ od 100 dlatego, na podstawie równania (11.3), przy zachowaniu dużej
dokładności, odległość gwiazdy może być określona formuła˛
r = π −1 (11.4)
gdzie r wyrażone jest w parsekach. Parsek jest to odległość odpowiadajaca
˛ paralaksie
00
π = 1 . Gdyby w formule (11.4) π było wyrażone w radianach, wówczas r byłoby w
jednostkach astronomicznych. Aby w równaniu (11.4) r było w parsekach, paralaksa π
musi być podstawiona w sekundach łuku. Zachodza˛ nast˛epujace
˛ zwiazki
˛
1 prc = 206265 [AU]
1 prc = 3.2616 [lat wietlnych] (11.5)
1 prc = 3.0857 · 1013 [km]
Wspomniano już, że wobec bardzo małych wartości paralaksy istnieje możliwość przy-
bliżenia zależności (11.1). Niech s i s0 b˛eda˛ wersorami wektorów r i r’, mamy wi˛ec
rs − r0 s0 = R
˛ to równanie dwukrotnie wektorowo przez s, stosujac
Mnożac ˛ prawa iloczynu wektoro-
wego b˛edziemy mieli
s × s × (rs) − s × s × (r0 s0 ) = s × s × R
−((s · s0 )s − (s · s)s0 ) = r0−1 (s × (s × R))
˛ s · s0 ≈ 1, r = r0 uwzgl˛edniajac
Kładac ˛ (11.4) dostaniemy
s0 − s = π · (s × (s × R))
po kolejnym zastosowaniu twierdzeń iloczynu wektorowego
ds = π((s · R) s − R) (11.6)
We współrz˛ednych równikowych, składowe wektora R położenia Ziemi oraz wersora s
wynosza˛
R = (X, Y, Z)
s = (cos α cos δ, sin α cos δ, sin δ)
˛ składowe wersora s po α i δ mamy
Różniczkujac
ds = (− sin α cos δ dα − cos α sin δ dδ, cos α cos δ dα − sin α sin δ dδ, cos δ dδ)
Składowe równania wektorowego (11.6) maja˛ zatem postać
− sin α cos δ dα − cos α sin δ dδ = π((s · R) cos α cos δ − X),
cos α cos δ dα − sin α sin δ dδ = π((s · R) sin α cos δ − Y ),
cos δ dδ = π((s · R) sin δ − Z)
Z dwóch pierwszych równań dostaniemy

π
dα = sec δ(X sin α − Y cos α),
15
dδ = π(X cos α sin δ + Y sin α sin δ − Z cos δ) (11.7)
Paralaks˛e π wyrażono w sekundach łuku, zatem dα b˛edzie w sekundach czasowych, dδ
w sekundach łuku.
11.2 Aberacja roczna

Wyprowadzenie poprawki na aberracj˛e roczna˛ jest bardzo podobne do poprawki na prze-
suni˛ecie paralaktyczne. Wyprowadzimy wzory na klasyczna,˛ uproszczona˛ poprawk˛e pierw-
szego rz˛edu. Szybkość orbitalna Ziemi wynosi 30 km/s co stanowi 10−4 szybkości
światła. Oznacza to, że aberracyjne przemieszczenie b˛edzie rz˛edu 10−4 radianów, co
odpowiada około 2000 łuku. Dlatego efekty drugiego rz˛edu (sa˛ one na poziomie 10−8
radianów) nie zawsze sa˛ zaniedbywalne, szczególnie w precyzyjnych pracach astrome-
trycznych. Jednak udokładnianie klasycznego podejścia mija si˛e z celem, gdyż efekty
relatywistyczne sa˛ tego samego rz˛edu co drugi wyraz rozwini˛ecia klasycznego.
Na rysunku 11.1, wektor r0 odpowiada kierunkowi, w którym gwiazda X byłaby wi-
dziana przez obserwatora znajdujacego
˛ si˛e w punkcie Z, ale pozostajacego
˛ w spoczynku
wzgl˛edem barycentrum C. Niech kierunek do tej gwiazdy, gdy mamy do czynienia ru-
chem obserwatora, czyli z aberracja˛ określony jest przez wersor s∗ . Stosujac
˛ wzory pierw-
szego rz˛edu na przesuni˛ecie aberracyjne (patrz podrozdział 7.5.2), podstawiajac ˛ w nich
za V pr˛edkość Ziemi Ṙ, otrzymamy
1
ds = s∗ − s0 = − s0 × (s0 × Ṙ) (11.8)
c
˛ s0 przez jego kierunek barycentryczny s, nie poniesiemy istotnego uszczerbku
Zmieniajac
na precyzji wyznaczanej poprawki, otrzymamy wówczas
1
ds = (Ṙ − (Ṙ · s)s) (11.9)
c
Jak widać formuła (11.6) różni si˛e od (11.9) tym, że wektor położenia R zastapiono
˛ w
(11.9) pochodna˛ Ṙ, a paralaks˛e π przez 1/c. Dlatego po dokonaniu stosownych zmian w
równaniach (11.7), możemy wyrazić aberacyjny przyrost ds we współrz˛ednych α, δ jako
dα = c−1 sec δ(Ẏ cos α − Ẋ sin α)

(11.10)
dδ = c−1 (Ż cos δ − Ẋ cos α sin δ − Ẏ sin α sin δ)
W równaniu (11.10) szybkość światła i składowe Ṙ musza˛ być wyrażone w identycznych

jednostkach. W systemie stałych astronomicznych szybkość wyraża si˛e w jednostkach
AU/doba. W tych jednostkach
c = 173.14 [AU/doba] (11.11)
W powyższym wywodzie milczaco ˛ przyj˛eto, że źródło promieniowania ma pr˛edkość

równa˛ zeru wzgl˛edem barycentrum Układu Słonecznego. Co oczywiście nie jest prawda.˛
11.3 Przybliżone formuły na paralaks˛e i aberracj˛e 123
Pr˛edkości gwiazd ujawniaja˛ si˛e przecież w ich ruchach własnych, a te sa˛ czymś bardzo
powszechnym.
A zatem poprawienie obserwowanego położenia gwiazdy na paralaks˛e i aberracj˛e me-
toda˛ dopiero co opisana,˛ nie daje geometrycznej barycentrycznej pozycji na moment ob-
serwacji powiedzmy t0 . Opisana tutaj redukcja daje położenie jakie gwiazda zajmowała
o interwał τ wcześniej. Czas τ jest czasem propagacji światła pomi˛edzy gwiazda˛ i ob-
serwatorem. W celu otrzymania geometrycznego położenia na moment t0 , musimy do
obliczonej podana˛ wyżej metoda˛ pozycji dodać rezultat iloczynu
τ · ruch wasny
Poprawka ta nazywana jest aberracja˛ wiekowa.˛ Ze wzgl˛edu na duże niepewności w po-
miarach odległości gwiazd, tym samym i duże niepewności w τ w praktyce poprawka
ta nie jest brana pod uwag˛e. Stad, ˛ przyczynek od aberracji wiekowej tkwi w tym co
rozumiemy pod poj˛eciem barycentryczne położenie gwiazdy.
Poprawka czasu propagacji światła nie może być ignorowana w przypadku ciał z
Układu Słonecznego. Dla tych ciał mówimy o tzw. aberracji planetarnej, rozumiejac ˛
przez to łaczny
˛ efekt zmiany geocentrycznego położenia, powodowany zarówno, nieze-
rowa˛ pr˛edkościa˛ obserwatora jak i źródła. Mamy wówczas pełna˛ poprawk˛e od miejsca
widomego do geometrycznego. Poprawka za aberracj˛e roczna˛ uwgl˛ednia jedynie wpływ
ruchu środka Ziemi wzgl˛edem barycentrum Układu Słonecznego.
11.3 Przybliżone formuły na paralaks˛e i aberracj˛e

Przesuni˛ecia paralaktyczne gwiazd nigdy nie przekraczaja˛ jednej sekundy łuku. Dlatego
w równaniu (11.7), w składowych (X, Y, Z) można ograniczyć si˛e do trzech cyfr znacza- ˛
cych bez poważnego uszczerbku w precyzji wyznaczanych przyrostach dα, dδ. Możemy
wi˛ec wykorzystać uproszczone formuły na wektor położenia Ziemi R.
Rozróżnienie pomi˛edzy geocentrum i barycentrum układu Ziemia-Ksi˛eżyc jak dotad ˛
nie jest nigdy potrzebne, a dla wi˛ekszości gwiazd podobnie ma si˛e sprawa jeśli chodzi o
środek Słońca i barycentrum Układu Planetarnego.
Mimośród orbity Ziemi wynosi około 1/60, i jeśli nie interesuja˛ nas paralaksy mniej-
sze od 0.00 01 wystarczy przyjać
˛ orbit˛e Ziemi jako kołowa.˛
Nast˛epny krok polega na zastosowaniu współrz˛ednych ekliptycznych zamiast równi-
kowych. W tych współrz˛ednych, jeśli λ jest prawdziwa˛ długościa˛ Słońca to wektor
położenia Ziemi R ma składowe
R = (− cos λ , − sin λ , 0) (11.12)
Kładac ˛ (α, δ) przez (λ, β), wówczas zmiany
˛ te składowe do równania (11.7), zast˛epujac
współrz˛ednych ekliptycznych spowodowane paralaksa˛ opisane b˛eda˛ formułami
dλ = −π sec β sin(λ − λ )
(11.13)
dβ = −π sin β cos(λ − λ )
Niech x i y b˛eda˛ składowymi przesuni˛ecia paralaktycznego gwiazdy w kierunkach rów-
noległym i prostopadłym do ekliptyki (rysunek 11.2),
x = −dλ cos β
y = dβ
β
λ
G’
y 0
1
11
00 x
G
Rysunek 11.2: Elipsa paralaktyczna, geocentryczne położenie gwiazdy G0 w przeciagu ˛

roku przemieszcza si˛e po elipsie. Środek elipsy odpowiada barycentrycznemu położeniu
gwiazdy.
W okresie roku kat˛ (λ − λ ) przebiega wartości z przedziału [0, 360◦ ]. Eliminujac

˛
go z równań (11.13), otrzymamy równanie śladu zakreślonego na sferze przez gwiazd˛e,
obserwowanego ze środka Ziemi w przeciagu
˛ roku
x2 y2
+ =1 (11.14)
π 2 π 2 sin2 β
Jest to elipsa paralaktyczna o półosi wielkiej π, półosi małej π sin β (patrz rysunek 11.2).
Półoś wielka jest równoległa do płaszczyzny ekliptyki.
Niskiej precyzji formuły na aberracj˛e roczna˛ otrzymamy w podobny sposób. Ograni-
czamy si˛e do heliocentrycznej orbity Ziemi uwzgl˛edniajac ˛ jej eliptyczność przez proste
podstawienie
Ṙ = V0 + V1 (11.15)
gdzie wektor V0 to składowa poprzeczna o stałej długości, natomiast V1 to składowa

wektora pr˛edkości ziemi równoległa do półosi małej orbity Ziemi. Z teorii ruchu orbital-
nego Ziemi mamy
V0 = V0 (sin λ , − cos λ , 0)
(11.16)
V1 = eV1 (− sin ω̃, cos ω̃, 0)
gdzie e — mimośród, ω̃ = Ω + ω, Ω długość w˛ezła wst˛epujacego,
˛ ω długość perihelium
orbity Ziemi.
Przyczynki V0 i V1 daje si˛e rozpatrywać oddzielnie. Kładac ˛ składowa˛ V0 do rów-
nania (11.10), po zamianie (α, δ) na (λ, β) dostaniemy uproszczone formuły na zmiany
współrz˛ednych gwiazdy
dλ = κ sec β cos(λ − λ )
(11.17)
dβ = κ sin β sin(λ − λ )
gdzie κ jest bezwymiarowym stosunkiem V0 /c, jest to tzw. stała aberracji. Zgodnie z
teoria˛ ruchu orbitalnego Ziemi wynosi ona
1/2
k 1+m
κ= (11.18)
c a(1 − e)2
11.4 Aberracja planetarna 125
gdzie k — stała Gaussa, m masa Ziemi, a oraz e — półoś wielka i mimośród orbity Ziemi.
Stała κ nie jest stała˛ absolutna˛ bowiem mimośród e wykazuje drobne wiekowe zmiany.
W systemie stałych MUA z roku 1976, wartościa˛ κ na epok˛e J2000.0 jest
κ = 20.00 49552 (11.19)
Analiza formuł (11.17) ukazuje, że gwiazda wokół swej pozycji heliocentrycznej, opisuje
na sferze elips˛e aberracyjna˛ o półosi wielkiej równoległej do płaszczyzny ekliptyki. Półoś
wielka elipsy równa jest κ, mimośród elipsy aberacyjnej wynosi κ sin β.
Przesuni˛ecie aberracyjne od pr˛edkości V1 otrzymać można podobnie za pomoca˛ rów-
nań (11.10), w rezultacie zmiany współrz˛ednych ekliptycznych maja˛ postać
dλ = κe sec β cos(ω̃ − λ)
(11.20)
dβ = κe sin β sin(ω̃ − λ)
Wartości te znane sa˛ jako tzw. człony E aberracji rocznej. Sa˛ one niezależne od długo-
ści Słońca i stad
˛ nie wykazuja˛ zmian rocznych. Składowe przesuni˛eć danych wzorami
(11.20) maja˛ amplitud˛e κe = 0.00 343, powoduja˛ one przesuni˛ecie całej elipsy aberracyj-
nej o stała˛ wielkość. Człony E, nie sa˛ jednak stałymi absolutnymi dla danej pary (λ, β),
wykazuja˛ bowiem pewne zmiany wiekowe.
11.3.1 Dygresja historyczna

Do roku 1960 przesuni˛ecie aberracyjne było obliczane zgodnie z tym co powidziano wy-
żej, bowiem nie odróżniano barycentrum od środka Słońca a wpływy od V0 i V1 wy-
znaczano osobno. W widomych miejscach gwiazd nie uwzgl˛edniano poprawek danych
wzorami (11.20), poprawki te, zwane członami E, tkwiły w tzw. położeniach heliocen-
trycznych gwiazd.
Takie podejście praktykowano zarówno w katalogach gwiazd jak i w rocznikach as-
tronomicznych. Stad ˛ w katalogowych tzw. miejscach średnich gwiazd wcielone były
człony E. Roczniki podawały współczynniki dla transformacji od miejsca widomego do
˛ człon E. Transformacje opierały si˛e jedynie na formule (11.17).
średniego, ignorujac
Po 1960, ze wzgl˛edu na wzrost precyzji obserwacji należało dokonać modyfikacji, a
wi˛ec byłoby pożadanym
˛ by w położeniach publikowanych w rocznikach astronomicznych
poprawki aberracyjne obliczano według pełnych formuł. Ale jednocześnie w użyciu były
stare katalogi, stad
˛ poczyniono jedynie pewien kompromis. Współczynniki aberracyjne
obliczano najpierw ściśle, z pr˛edkości Ziemi wzgl˛edem barycentrum, po czym usuwano
z nich aberracyjne człony E. W ten sposób można było porównywać średnie miejsca
katalogowe z rocznikowymi.
W 1976 roku MUA wydała zalecenie by w przyszłości do miejsc średnich nie właczać
˛
aberracyjnych członów E. Zadecydowano też, że aberracja roczna b˛edzie obliczania ści-
śle, w oparciu o pr˛edkość Ziemi wzgl˛edem barycentrum Układu Planetarnego. Od roku
1984 Astronomical Almanac podaje współczynniki aberracyjne obliczone właśnie w taki
sposób.
11.4 Aberracja planetarna

Umownie, aberracja planetarna oznacza całkowity wpływ ruchu obserwatora i źródła
na położenie dowolnego ciała poruszajacego
˛ si˛e wewnatrz
˛ Układu Słonecznego. Obej-
1P’(t− τ)
0 .
0
1
111
000 τr
111
000
111111
000000 111
000
111111
000000
P(t) 00
111111
000000 11 111
000
111111
000000
111111
000000 111
000
111111
000000
111111
000000 111
000
111111
000000
111
111111
000000 000
111111
000000
111
111111
000000 000
111111
000000
111
111111
000000 000
111111
000000
111
111111
000000 000
111111
000000
111
111111
000000 000
111111
000000
111
000
111111
000000 111111
000000
111
000
111111
000000 111111
000000
111
000
111111
000000 111111
000000
111
000
111111
000000 111111
000000
111
000
111111
111111
000000 000000
111
000
111111 ρ’s’
111111
000000 000000
111
000
111111
111111
000000 000000
111
000
111111
111111
000000 000000
111
000
111111
000000
111111
000000 ρs 111
000
111111
000000
111111
000000
111111 111
000
111111
000000
000000
111111 111
000
111111
000000
000000
111111
000000 111
000
111111
000000
111111
000000 111
000
111111
000000
111111
000000
r 111
000
111111
000000
111111
000000 111
000
111111
000000
111
s*
111111
000000 000
111111
000000
111
111111
000000 000
111111
000000
111
000
111111
000000 111111
000000
111
000
111111
111111
000000 000000
111
000
111111
111111
000000 000000
111
000
111111
111111
000000 000000
111
000
111111
000000
111111
000000 111
000
111111
000000
111111
000000
111111 111
000
111111
000000
000000
111111 111
000
111111
000000
000000
111111 111
000
111111
000000
000000
111111 111
000
111111
000000
000000
111111
000000 111
000
111111
000000
111111
000000 111
000
111111
000000 1Z(t) .
0
111111
000000 R 111
000
111111
000000
111111
000000
00
11 R
111111
000000
00
11
G(t)
Rysunek 11.3: Aberacja planetarna. Punkt P odpowiada miejscu geometrycznemu pla-

nety, punkt P 0 miejscu astrometrycznemu, wersor s∗ wskazuje na położenie planety ob-
serwowane przez obserwatora poruszajacego
˛ si˛e wraz Ziemia˛ ruchem rocznym.
muje on aberracj˛e roczna˛ powodowana˛ przez pr˛edkość orbitalna˛ Ziemi, oraz poprawk˛e
powstała˛ w wyniku ruchu np. planety w czasie interwału τ , od emisji z powierzchni pla-
nety kwantu promieniowania do jego rejestracji na powierzchni Ziemi. Wpływ aberracji
rocznej dany jest równaniem (11.9), wyrażenie na poprawk˛e czasu propagacji podane
jest poniżej. Zakładamy, że obserwacji planety dokonano w momencie t. Niech na ry-
sunku 11.3 punkty G, Z, P b˛eda˛ położeniami barycentrum, Ziemi i planety odpowiednio,
wszystkie położenia w momencie t.
Niech r i R b˛eda˛ barycentrycznymi wektorami położeń planety i Ziemi, oznaczmy
jeszcze wektor ZP~ przez ρs, |s| = 1. Wektor ρs, daje geometryczny kierunek do planety
w momencie t. Oczywiście
r = ρs + R (11.21)
Ale obserwowany kwant promieniowania nie został wyemitowany w miejscu P lecz w

położeniu P 0 , w którym planeta znajdowała si˛e w momencie (t − τ ).
Oznaczmy wektor ZP ~ 0 przez ρs0 . Wersor s0 określa kierunek do planety poprawiony
na aberracj˛e roczna,˛ ale nie na czas propagacji. 2 Przy takich założeniach, mamy sytuacj˛e
kompatybilna˛ z równaniem (11.8), w którym s∗ rozumieć należy jako widomy, geocen-
tryczny kierunek do planety. Na podstawie równania (11.8), przesuni˛ecie aberracyjne
(wpływ ruchu obserwatora) z wystarczajac ˛ a˛ dokładnościa˛ wynosi teraz
ds0 = s∗ − s0 = −c−1 s × (s × Ṙ) (11.22)
gdzie s0 zastapiono
˛ po prawej stronie przez s.
2 0
s otrzymano z s∗ po dodaniu doń poprawki jedynie na aberracj˛e roczna.˛
11.4 Aberracja planetarna 127
Dołóżmy teraz ruch planety, z P 0 do P w czasie τ . Jeżeli pominiemy w tym interwale

przyspieszenie planety, możemy położyć, że wektor P~0 P = τ ṙ, a w konsekwencji
ρ0 s0 = ρs − τ ṙ (11.23)
Przy założeniu r̈ = 0, jest to dokładne wyrażenie na poprawk˛e z tytułu czasu propaga-

˛ je dwukrotnie przez s, wykorzystajac
cji. Mnożac ˛ twierdzenia rachunku wektorowego,
otrzymamy
τ
(s · s0 )s − s0 = − 0 s × (s × ṙ)
ρ
Skoro ρ0 = cτ , oraz s · s0 ≈ 1, to z dokładnościa˛ do rz˛edu pierwszego, poprawka na czas

propagacji ma postać
s0 − s = c−1 s × (s × ṙ) (11.24)
Równanie to jest bardzo podobne do równania (11.22) na aberracj˛e roczna,˛ łacz

˛ ac˛ te dwa
równania dostaniemy poprawk˛e na aberracj˛e planetarna˛ w postaci
s∗ − s = c−1 s × [(s × (ṙ − Ṙ)] (11.25)
Jak widać zmiana położenia planety w efekcie aberracji planetarnej zależy tylko od wzgl˛ed-
nej pr˛edkości Ziemi i planety.
Różniczkujac˛ równanie (11.21) mamy
ṙ − Ṙ = ρ̇s + ρṡ
Podstawiajac ˛ że s · ṡ = 0, kładac

˛ prawa˛ stron˛e do równania (11.25), zauważajac, ˛ ρ ≈
ρ0 = cτ otrzymamy wyjatkowo
˛ prosty wzór
s∗ = s − τ ṡ (11.26)
Poprawka na aberracj˛e planetarna˛ jest wiec wyjatkowo

˛ łatwa do obliczenia, łatwiejsza niż
wyliczenie każdej z jej składowych z osobna.
Podsumowujac, ˛ widome miejsce planety obliczamy nast˛epujaco:˛
• w kroku pierwszym należy obliczyć jej geocentryczna˛ efemeryd˛e, tzn. współrz˛e-

dne (α, δ) oraz geocentryczna˛ odległość ρ. B˛eda˛ to współrz˛edne odpowiadajace
˛
wersorowi s. Po czym z wystarczajac ˛ a˛ dokładnościa˛ obliczamy czas propagacji
τ = ρ/c,
• w kroku drugim wyliczamy współrz˛edne widome (α∗ , δ ∗ ), w tym celu korzystamy

z formuł
dα
α∗ = α − τ
dt
∗ dδ
δ =δ−τ (11.27)
dt
Problem odwrotny, wyznaczenia barycentrycznego miejsca planety z jej miejsca wido-

mego jest nieco bardziej złożony. Musi on obejmować wyznaczenie orbity planety. W
˛ wyrażenie na s ze
tym celu równanie (11.26) można nieco zmodyfikować, otrzymujac
wzgl˛edu na s∗ , mianowicie
s = s∗ + τ ṡ (11.28)
Główna trudność polega na tym, że czas propagacji nie jest znany a priori. Stad,
˛ zanim
b˛edzie można obliczyć poprawki z tytułu aberracji planetarnej, trzeba dokonać pewnych
oszacowań. W tym celu dokonujemy jeszcze jednego uproszczenia, mianowicie bierzemy
współrz˛edne widome takimi jakimi sa˛ i antydatujemy moment obserwacji o pewien in-
terwał τ , i dalej, z co najmniej trzech obserwacji wyznaczamy orbit˛e planety, po czym
obliczamy nowa˛ lepsza˛ wartość τ . Porces powtarzamy aż do uzyskania zbieżności roz-
wiazania
˛ na τ .

1. Dana gwiazda o λ = 270◦ , β = 45◦ . Najwi˛eksza zmiana w długości ekliptycznej
gwiazdy z powodu rocznej paralaksy wynosi 0.00 8. Ile wynosi najwi˛eksza zmiana w
szerokości? Wyznacz momenty w roku, dla których wyst˛epuja˛ maksymalna dłu-
gość i szerokość, oraz oblicz odległość gwiazdy, przy założeniu kołowej orbity
Ziemi.
2. Udowodnij, że istnieja˛ dwa punkty na sferze niebieskiej, dla których efekt rocz-
nej aberracji znika. Pokaż, że ich współrz˛edne rownikowe dane sa˛ w przybliżeniu
wzorami
α = − arctan(cos ε cot λ )
δ = ± arcsin(sin ε cos λ
gdzie λ jest prawdziwa˛ długościa˛ Słońca.

Rozdział 12
Ruch Ziemi
Streszczenie. Ziemia porusza si˛e, mi˛edzy innymi ruchem orbitalnym i obrotowym. Ruch
orbitalny niekiedy traktuje si˛e jako złożenie ruchu pary Ziemia- Ksi˛eżyc wokół ich ba-
rycentrum oraz ruchu barycentrum Ziemi i Ksi˛eżyca wokół Słońca. Płaszczyzn˛e prze-
chodzac ˛ a˛ przez środek Słońca i obracajac
˛ a˛ si˛e z w tempie wiekowej składowej szybkości
rotacji orbity barycentrum Ziemi i Ksi˛eżyca nazywamy ekliptyka.˛
Kształt Ziemi przybliżony jest trójosiowa˛ elipsoida˛ zwana˛ elipsoida˛ figury Ziemi. Wła-
sności dynamiczne bryły charakteryzowane sa˛ jej elipsoida˛ bezwładności, która ujmuje
zarówno kształt jak i mas˛e bryły. Odpowiednikiem równań Newtona w ruchu post˛epo-
wym, sa˛ w ruchu wirowym równania Eulera. Rozwiazaniem ˛ równań Eulera jest wektor
pr˛edkości katowej
˛ ω
~ , jego kierunek nazywamy chwilowa˛ osia˛ obrotu Ziemi, punkty prze-
bicia tej osi z powierzchnia˛ elipsoidy figury Ziemi to chwilowe bieguny Ziemi, punkty
przebicia ze sfera˛ niebieska˛ to prawdziwe bieguny świata.
Ruch obrotowy Ziemi rozkładany jest na ruch regularny (precesja) i okresowy (nutacja).
Oś ruchu regularnego służy do definicji średnich biegunów świata.
Tzw. ruch biegunów ziemskich dotyczy zmian w położeniu osi obrotu w ciele Ziemi.
Obejmuje on kilka drobnych niezależnych ruchów, jednym z nich jest tzw. Chandlerowski
ruch biegunów o okresie około 14-tu miesi˛ecy. Poszczególnych przyczynków w ruchu
biegunów Ziemi nie da si˛e opisać teoretycznie tak dokładnie jak precesj˛e i nutacj˛e osi
obrotu bryły ziemskiej.
Słowa kluczowe: ekliptyka (ruchoma, nieruchoma), elipsoida figury, elipsoida bezwład-
ności, równania Eulera, precesja, nutacja, ruch biegunów, biegun średni (prawdziwy, rów-
nik średni (prawdziwy), punkt równonocy średni (prawdziwy). a
a
130 Ruch Ziemi
K K
B
a) Z
Z
b) S
B
K
Z
c)
κ
N’
U’ S
U
κ
t
Plaszczyzna
orbity barycentrum
ukladu Ziemia Ksiezyc.
Rysunek 12.1: a) Po lewej naszkicowano barycentryczne orbity Ziemi i Ksi˛eżyca, po

prawej orbit˛e Ksi˛eżyca w ruchu geocentrycznym, b) przeci˛ecie płaszczyzny orbity ruchu
Ziemi i Ksi˛eżyca z plaszczyzna˛ rysunku, odcinek BS jest śladem przeci˛ecia płaszczyzny
rysunku przez płaszczyzn˛e orbity barycentrum B tych ciał wzgl˛edem Słońca. c) orbita
barycentrum B przecina płaszczyzn˛e odniesienia wzdłuż linii w˛ezłów N N 0 , oddalona˛ o
˛ κ od pewnego poczatku.
kat ˛ Ponieważ płaszczyzna ruchu barycentrum B obraca si˛e, linia
w˛ezłów przemieszcza si˛e, zmiany w czasie kata˛ κ pokazano na rysunku obok.
12.1 Ruch obiegowy Ziemi i Ksi˛eżyca

Ziemia i Ksi˛eżyc poruszaja˛ si˛e w grawitacyjnym polu Słońca i pozostałych masywnych
ciał Układu Słonecznego. Wpływ Słońca jest dominujacy, ˛ wpływ pozostałych planet ma
charekter niewielkich zaburzeń.
W teorii ruchu Ziemi i Ksi˛eżyca ich liniowe rozmiary najcz˛eściej sa˛ pomijane, bywa
nawet tak, że ruch tych ciał utożsamiany jest z ruchem ich środka masy, barycentrum.
Jeśli zaniedbamy odziaływania planet to ruch wzgl˛edem Słońca barycentrum B, Ziemi
i Ksi˛eżyca podlega prawom Keplera, czyli trajektoria ruchu jest elipsa˛ opisana˛ pi˛ecioma
parametrami e, q, ω, Ω, i. Gdy uwzgl˛ednimy oddziaływania planet okaże si˛e, że planety
´’spychaja´’
˛ barycentrum z orbity keplerowskiej.
Ruch obiegowy Ziemi i Ksi˛eżyca wokół ich barycentrum odbywa si˛e z pewnym okre-
sem w płaszczyźnie identycznej z płaszczyzna˛ ruchu orbitalnego Ksi˛eżyca wokół Ziemi.
Ruch ten wnosi w obserwowany z Ziemi ruch Słońca okresowa˛ składowa˛ zwana˛ nierów-
nościa˛ ksi˛eżycowa.˛ Płaszczyzna orbity Ksi˛eżyca nie pokrywa si˛e z płaszczyzna˛ ruchu
barycentrum B wokół Słońca (patrz rysunek 12.1a ). Dlatego i Ziemia poruszajac ˛ si˛e
wokół barycentrun B, okresowo wychodzi z płaszczyzny jego orbity okołosłonecznej, co
łatwo daje si˛e zauważyć gdy obserwujemy z Ziemi widomy ruch Słońca.
Grawitacyjne zaburzenia od planet ujawniaja˛ si˛e przede wszystkim w ciagłym ˛ obro-
12.2 Ruch wirowy Ziemi 131
cie płaszyzny orbity barycentrum B Wielkość tego obrotu można opisać za pomoca˛ kata ˛
κ, liczonego od jakiegoś ustalonego nieruchomego poczatku. ˛ Wówczas, przykładowo,
zmiany kata ˛ κ w czasie wygladałyby
˛ tak jak to pokazano na rysunku 12.1c. Linia przery-
wana opisuje ciagły˛ obrót płaszczyzny orbity barycentrum B. Linia ta może być niewiel-
kim fragmentem sinusoidy o bardzo dużym okresie. Linia ciagła ˛ wskazuje na okresowe
wahania w tempie zmian kata ˛ κ.
Jeżeli wykluczymy z rozważań zmiany okresowe, wówczas opisywany ruch płasz-
czyzny barycentrum B (tylko zmiany liniowe) b˛edzie dotyczył pewnej płaszczyzny ro-
tujacej
˛ z szybkościa˛ taka˛ jak średnia pr˛edkość rotacji płaszczyzny orbity barycentrum
B. Taka konceptualna płaszczyzna nosi nazw˛e płaszczyzny ekliptyki, a ekliptyka˛ nazy-
wamy koło wielkie powstałe jako rezultat przeci˛ecia tej płaszczyzny ze sfera˛ niebieska.˛
Zdefiniowana w ten sposób ekliptyka porusza si˛e, dlatego można natknać˛ si˛e na okre-
ślenia ekliptyka ruchoma. Inne określenie to ekpliptyka chwilowa, którym określa
si˛e ekliptyk˛e ruchoma,˛ której położenie odpowiada jakiemuś szczególnemu momentowi
czasu (epoce). Ciag ˛ ekliptyk chwilowych odpowiadajacych ˛ pewnym epokom, niekiedy
nazywany jest mianem ekliptyk nieruchomych na te epoki. Np. mówimy — ekliptyka
nieruchoma 1900.0, ekliptyka nieruchoma epoki 2000.0, ekliptyka daty, czyli ekliptyka
na bieżacy˛ moment czasu.
Zaburzenia planetarne w ruchu barycentrum Ziemi i Ksi˛eżyca, nie tylko zmieniaja˛
orientacj˛e orbity barycentrum. Zmianom ulegaja˛ także parametry określajace ˛ rozmiar i
kształt orbity. Najcz˛eściej, okresowe zaburzenia w ruchu Ziemu, przedstawiane sa˛ w for-
mie sinusoidalnych poprawek do niezaburzonego ruchu średniego. Poprawek może być
bardzo dużo, każda z indywidualnym okresem i amplituda.˛ W końcu XIX wieku, ame-
rykański astronom Simon Newcomb zestawił tablice takich poprawek, uwzgl˛edniajace ˛
nieregularności w ruchu Ziemi wokół Słońca. Newcomb nadał im nazw˛e "Tablice ruchu
Ziemi wokół Słońca". W żargonie astronomów tablice te cz˛esto nazywane sa˛ "Tablicami
Słońca".
12.2 Ruch wirowy Ziemi

Kolejnym ruchem Ziemi istotnym z punktu widzenia astronomii sferycznej to ruch ob-
rotowy Ziemi. W teorii tego ruchu zakłada si˛e, że bryła Ziemi jest ciałem doskonale
sztywnym. W rzeczywistości bryła ziemska nie jest doskonale sztywna, ale mimo tego
upraszczajacego
˛ założenia, uzyskany opis ruchu wirowego Ziemi jest zupełnie dobry.
Uproszczona teoria ruchu wirowego Ziemi nie uwzgl˛ednia: spr˛eżystości bryły ziem-
skiej, sezonowych zmian w rozkładzie mas bryły ziemskiej, strumieni konwekcyjnych we
wn˛etrzu Ziemi, etc. Stad˛ porównujac˛ teori˛e z obserwacjami zauważamy pewne odst˛ep-
stwa przewidywań teorii od rezultatów obserwacji, np. zauważalne sa˛ niewielkie wahania
w pr˛edkości obrotowej. Z drugiej strony odst˛epstwa te stanowia˛ informacj˛e wykorzysty-
wana˛ do badań szeregu zjawisk geofizycznych.
12.2.1 Elipsoida bezwładności, elipsoida figury

Moment bezwładności Ik ciała rozciagłego
˛ (badź
˛ układu N czastek
˛ materialnych) wzgl˛e-
dem osi k przechodzacej
˛ przez środek masy ciała (środek masy układu N czastek)
˛ defi-
132 Ruch Ziemi
k k
r1
m1
mi
dm m2
c
c
r
m3
Rysunek 12.2: Rysunek podpórka do równań definiujacych˛ wzgl˛edem osi k, moment

bezwładności bryły o obj˛etości V oraz moment bezwładności układu N czastek
˛ material-
nych.
niowany jest nast˛epujaco

˛ (patrz rysunek 12.2)
ZZZ
Ik = r2 ρdv
V
a dla układu N czastek

˛
N
X
Ik = ri2 mi
i=1
gdzie ρ jest g˛estościa˛ ciała, r oznacza odległość od osi k danego fragmentu masy, V jest
obj˛etościa˛ ciała.
Przez środek masy bryły da si˛e przeprowadzić nieskończenie wiele osi, wzgl˛edem
każdej z nich można obliczyć moment bezwładności oraz jego odwrotność. Odwrotno-
ści momentów bezwładności można w formie wektorów, w identycznej skali, odłożyć
wzdłuż osi wzgl˛edem których zostały obliczone. Przeprowadzajac ˛ powierzchni˛e b˛edac ˛ a˛
obwiednia˛ końców wektorów uzyskamy brył˛e b˛edac ˛ a˛ trójosiowa˛ elipsoida,˛ tzw. elipso-
ida˛ bezwładności. Jak każda elipsoida trójosiowa, elipsoida bezwładności posiada trzy
osie główne a, b, c, wzgl˛edem których mementy bezwładności nazywane sa˛ głównymi
momentami bezwładności A, B, C. Moment bezwładności C o najwi˛ekszej wartości jest
to moment obliczony wzgl˛edem najkrótszej osi elipsoidy bezwładności.
Powierzchnia fizyczna bryły ziemskiej jest bardzo skomplikowana. Pomimo to istnieje
zupełnie dobre jej przybliżenie geometryczne — trójosiowa elipsoida — zwana elipsoida˛
figury Ziemi. Jej oś biegunowa nosi miano osi figury, a prostopadła do niej płaszczyzna,
przechodzaca ˛ przez środek masy Ziemi, określa równik figury. 1
W teorii ruchu wirowego Ziemi, jako ciała doskonale sztywnego zakłada si˛e, że osie
elipsoidy figury Ziemi pokrywaja˛ si˛e z osiami elipsoidy bezwładności bryły Ziemi, wi˛e-
cej, że pokrywaja˛ si˛e najkrótsze osie obu elipsoid. W rzeczywistości, ruch mas wewnatrz ˛
bryły ziemskiej, powoduje niewielkie skr˛ecenie osi elipsoidy bezwładności Ziemi wzgl˛e-
dem elipsoidy figury, dlatego można jedynie twierdzić, że osie elipsoidy figury pokrywaja˛
si˛e z pewnym średnim położeniem osi elipsoidy bezwładności.
1
Wykorzystywane dość szeroko poj˛ecie równika geograficznego nie ma ścisłego określenia. Wydaje
si˛e, że tak naprawd˛e jego użytkownicy maja˛ na myśli równik figury.
Warto jeszcze wspomnieć, że równikowe osie ziemskiej elipsoidy bezwładności sa˛
niemal identyczne, podobnie jest w przypadku elipsoidy figury Ziemi. Stad
˛ bryła ziemska
zwykle opisywana jest za pomoca˛ dwuosiowych elipsoid obrotowych.
12.2.2 Równania ruchu wirowego

Ruch wirowy bryły uważamy za opisany w pełni jeżeli na dowolny moment czasu mo-
żemy obliczyć składowe wektora katowej
˛ pr˛edkości wirowania bryły.
Niech wektorem pr˛edkości katowej
˛ Ziemi b˛edzie wektor ω
~ = (ωA , ωB , ωC ), jego skła-
˛ wektora ω
dowe to rzuty prostokatne ~ na osie A, B, C ziemskiej elipsoidy bezwładności.
Wektor ω̃ spełnia równania różniczkowe zwane równaniami Eulera
Aω̇A + (C − B)ωB ωC = MA
B ω̇B + (A − C)ωA ωC = MB (12.1)
C ω̇C + (B − A)ωA ωB = MC
gdzie MA , MB , MC — sa˛ to składowe wetora M momentu sił zewn˛etrznych, wyznaczo-
nego wzgl˛edem środka masy Ziemi. Moment M ma przyczyn˛e głównie w efekcie gra-
witacyjnego przyciagania
˛ równikowych wybrzuszeń elipsoidy figury Ziemi przez Słońce
i Ksi˛eżyc. Ze wzgl˛edu na wirowanie Ziemi oraz na zmiany wzajemnej konfiguracji prze-
strzennej Ziemi, Słońca i Ksi˛eżyca — długość wektora M, jego składowe wzgl˛edem osi
A, B, C szybko zmieniaja˛ si˛e w bardzo złożony sposób. Mimo to, korzystajac ˛ z teorii
ruchu orbitalnego Ziemi i Ksi˛eżyca można te składowe wystarczajaco ˛ dokładnie policzyć
na dowolny moment czasu. A zatem, na dowolny moment czasu możemy podać rozwia- ˛
zanie układu równań Eulera.
Wiadomo, że rozwiazanie
˛ równania różniczkowego składa si˛e z rozwiazania
˛ ogólnego
(tzn. rozwiazania
˛ równania Eulera z prawymi stronami równymi zeru, tzw. równania jed-
norodne) oraz z rozwiazania
˛ szczególnego (równania niejednorodne). W przypadku rów-
nań Eulera, rozwiazanie
˛ ogólne opisuje swobodny ruch bieguna z amplituda˛ wyst˛epujac ˛ a˛
w rozwiazaniu
˛ jako parametr, który trzeba wyznaczyć z obserwacji. Rozwiazania
˛ szcze-
gólne daja˛ składowe ωA , ωB , ωC wymuszonego ruchu wirowego Ziemi wynikajacego ˛ z
niezerowych składowych wektora mementu zewn˛etrznych sił.
12.2.3 Oś i składowe ruchu obrotowego Ziemi

Oznaczmy przez ω ~ szczególne rozwiazanie
˛ równań Eulera, wektor ten przechodzi przez
środek masy Ziemi, jego kierunek nazywa si˛e osia˛ ruchu obrotowego, a ściślej chwilowa˛
osia˛ obrotu Ziemi. Punkty przeci˛ecia osi wirowania z powierzchnia˛ Ziemi (powierzch-
nia˛ elipsoidy figury) nazywaja˛ si˛e chwilowymi biegunami Ziemi, a w przypadku sfery
geocentrycznej — biegunami świata lub prawdziwymi biegunami świata. Przeci˛ecie z
powierzchnia˛ Ziemi płaszczyzny przechodzacej ˛ przez środek masy Ziemi i prostopadłej
do chwilowej osi obrotu — nazywamy równikiem chwilowym. Analogicznie, przeci˛e-
cie tej płaszczyzny ze sfera˛ niebieska˛ nazywamy prawdziwym równikiem niebieskim lub
równikiem świata.
Gdyby oś obrotu Ziemi była prostopadła do równika figury Ziemi, czyli gdyby po-
krywała si˛e z osia˛ figury, wówczas składowe ωA = ωB = 0. Niestety, rzeczywistość jest
bardziej złożona, chwilowa oś wirowania Ziemi nie pokrywa si˛e z osia˛ figury Ziemi, w
rezultacie składowe ωA , ωB niewiele różnia˛ si˛e od zera.
134 Ruch Ziemi
Biegun
ekliptyki
.
ϕ ω
υ
.
. B
ψ
rownik A N
figury
Rysunek 12.3: Wektor ω chwilowej pr˛edkości wirowania bryły Ziemi rozłożony na skła-
dowe: ψ̇ wzdłuż kierunku na bieguny ekliptyki, ϕ̇ w kierunku bieguna figury C oraz ϑ̇
wzdłuż lini w˛ezłów ekliptyki i równika figury.
Z równań Eulera możemy wyznaczyć wektor ω ~ , a jego składowe wyrazić wzgl˛e-

dem dowolnych osi np. osi zwiazanych
˛ z ekliptyka.˛ Postulujac, ˛ że znane jest położe-
nie osi A, B, C wzgl˛edem osi zwiazanych
˛ z ekliptyka,˛ wówczas za pomoca˛ składowych
ωA , ωB , ωC i odpowiednich transformacji obrotu, można wyliczyć składowe wektora ω ~
wzgl˛edem trzech osi ekliptycznych. Osie te moga˛ być określone dowolnie w szczególno-
ści moga˛ to być osie wzajemnie nieortogonalne, ich wzajemne położenie może zmieniać
si˛e w czasie. Może to dziwne, ale dogodna˛ triada˛ osi okazała si˛e być:
• normalna do płaszczyzny ekliptyki,
• linia przeci˛ecia płaszczyzny ekliptyki z płaszczyzna˛ równika figury Ziemi (linia
w˛ezłów równika figury),
• oś C figury Ziemi.
˛ rzuty wektora pr˛edkości obrotowej Ziemi ω

Prostokatne ~ na tak wybrane osie oznaczane
sa˛ przez ψ̇, ϑ̇, ϕ̇ (patrz rysunek 12.3). Fizyczna interpretacja tych składowych jest nast˛e-
pujaca:
˛
• ψ̇ to szybkość precesji osi C figury ziemskiej wzgl˛edem normalnej do płaszczyzny

ekliptyki,
• ϑ̇ powoduje zmian˛e kata

˛ nachylenia równika figury do ekliptyki,
• ϕ̇ jest po prostu szybkościa˛ wirowania Ziemi wokół jej osi figury.
W mechanice teoretycznej, składowa ϕ̇ nazywana jest szybkościa˛ właściwego obrotu,

dlatego możemy napotkać takie poj˛ecia jak oś właściwego obrotu, równik właściwego
obrotu. Tempo właściwego obrotu Ziemi ϕ̇ jest niewspółmiernie wi˛eksze od szybkości
ψ̇, ϑ̇. Tak właśnie powinno być, bowiem w myśl podstawowej zasady mechaniki bryły,
biegun ekliptyki
os figury Os regularnego
obrotu
Rysunek 12.4: Na lewo ilustracja ruchu precesyjnego osi figury i chwilowej osi regular-
nego wirowania Ziemi, po prawej ilustracja ruchu rzeczywistego osi wiropwania bryły
ziemskiej.
jej ruch wirowy odbywa si˛e wokół osi bliskiej osi najwi˛ekszego momentu bezwładności,
czyli najkrótszej osi elipsoidy bezwładności bryły.
W wyrażeniach na każda˛ ze składowych ψ̇, ϑ̇, ϕ̇ tkwia:
˛ składnik stały (prawie stały)
oraz suma dużej liczby niewielkich wyrazów okresowych. Te ostatnie wyrazy nosza˛ na-
zw˛e nutacji, chwilowo zostawimy je na boku a zajmiemy si˛e regularnym ruchem wiro-
wym Ziemi.
12.2.4 Regularny ruch obrotowy Ziemi

Stała cz˛eść składowej ψ̇ (pami˛etamy, że składowa ta leży wzdłuż normalnej do eklip-
tyki), nosi nazw˛e precesji w długości. Jej efektem jest jednostajne przemieszczanie osi
figury po pobocznicy stożka oraz ruch po ekliptyce linii przeci˛ecia równika z ekliptyka,˛ w
kierunku zegarowym, jeśli obserwator obserwuje zjawisko z północnego bieguna eklip-
tyki (co wobec reguły śruby prawoskr˛etnej oznacza, że wektor precesji jest skierowany
w kierunku południowego bieguna ekliptyki). Tempo precesji w długości wynosi około
50”/rok.
Stała cz˛eść składowej ϑ̇ w naszej epoce wynosi w przybliżeniu 0.5”/rok i sprawia, że
średnie nachylenie równika figury do ekliptyki, niewiele, ale systematycznie zmniejsza
si˛e.
Stała cz˛eść składowej ϕ̇ definiuje średni właściwy ruch obrotowy Ziemi. Odbywa
si˛e on z okresem bliskim jednej dobie, wokół osi C, antyzegarowo jeśli obserwujemy to
zjawisko z północnego bieguna Ziemi.
Chwilowa pr˛edkość regularnego ruchu wirowego Ziemi jest wektorowa˛ suma˛ cz˛eści
stałych składowych ψ̇, ϑ̇, ϕ̇. Punkty przeci˛ecia kierunku wektora tej chwilowej regularnej
pr˛edkości ze sfera˛ niebieska˛ nazywamy średnimi biegunami świata danej epoki. Sprz˛e-
żone z tymi biegunami koło wielkie nosi miano średniego równika.
Jako ciekawostk˛e podamy tu, że oś regularnego ruchu wirowego powinna zawsze le-
żeć w jednej płaszczyźnie z normalna˛ do ekliptyki i osia˛ figury, stad
˛ w rezultacie precesji
oś figury i regularna chwilowa oś obrotu przemieszczaja˛ si˛e w przestrzeni tak jak to po-
kazano na rysunku 12.4.
136 Ruch Ziemi
12.2.5 Nutacja
Wyrazy nutacyjne w wyrażeniach na składowe ψ̇, ϑ̇, ϕ̇ zniekształcaja˛ nakreślony przed
chwila˛ obraz wirowania Ziemi. Nutacje w ψ̇ i ϑ̇ wywołuja˛ kołysanie osi figury i re-
gularnej chwilowej osi obrotu Ziemi wzgl˛edem ekliptyki. W rezultacie obie osie w swej
w˛edrówce wokół normalnej do ekliptyki nieustannie odchylaja˛ si˛e od pobocznic stożków,
a ślady jakie rysuja˛ w przestrzeni końce tych osi nie sa˛ okr˛egami jak na rysunku 12.4, ale
złożonymi liniami falistymi.
Nutacja w ϕ̇ sprawia niewielkie wahania wokół wartości średniej pr˛edkości dobowego
wirowania Ziemi.
Szybkości ψ̇, ϑ̇ to szybkości przemieszczania si˛e osi figury Ziemi w przestrzeni wzgl˛e-
dem tła gwiazd. W ciele Ziemi oś figury jest nieruchoma.
12.3 Ruch biegunów

Oś wirowania Ziemi nie zachowuje stałego położenia nie tylko wzgl˛edem tła gwiazd, ale
także i w ciele Ziemi. Ruch osi wirowania w ciele Ziemi czy odpowiadajacy ˛ mu ruch
biegunów po powierzchni Ziemi, obejmuje kilka niezależnych ruchów:
• Swobodny ruch biegunów o amplitudzie 0.5”, definiowany jest jako ogólne roz-
wiazanie
˛ różniczkowych równań ruchu Eulera, czyli przy MA = MB = MC = 0,
stad
˛ ruch ten nazywany bywa eulerowskim ruchem biegunów. Ze wzgl˛edu na od-
st˛epstwa Ziemi od doskonałej sztywności, realny ruch nie zawsze jest podobny do
teoretycznych przewidywań. Np. zgodnie z rozwiazaniem
˛ ogólnym, chwilowe bie-
guny powinny przemieszczać si˛e po powierzchni Ziemi z okresem bliskim 305 dni,
po okr˛egach o środkach w tzw. biegunach średnich. Tymczasem ich ruch rzeczywi-
sty trwa około 14 miesi˛ecy (okres Chandlerowski) i wykazuje zmienna˛ amplitud˛e.
• Druga składowa ruchu biegunów o amplitudzie współmiernej z ruchem eulerow-

skim, uwarunkowana jest procesami geofizycznymi zachodzacymi
˛ we wnetrzu Ziemi
i ziemskiej atmosferze. Obserwacje pozwoliły na wykrycie rocznego i półrocznego
okresu tego ruchu.
• Istnieja˛ jeszcze składowe ruchu biegunów o okresie doby i o bardzo nikłej am-
plitudzie (ułamki setnych cz˛eści sekundy). Przyczyna˛ tych drobnych ruchów jest
konieczność ciagłych
˛ zmian wzajemnej orientacji osi figury i osi obrotu w ciele wi-
rujacej
˛ Ziemi (wzgl˛edem otaczajacej ˛ przestrzeni wzajemna orientacja osi figury i
obrotu praktycznie jest stała). Ruch ten wynika głównie z niezerowej wartości skła-
dowej ψ̇ pr˛edkości obrotowej Ziemi, rezultatu przyciagania
˛ Słońca i Ksi˛eżyca. Dla-
tego nazwano te ruchy wymuszonym ruchem biegunów (ruchem słoneczno-ksi˛eż-
ycowym). W wielu zagadnieniach praktycznych (jak np. rachunki redukcyjne) ze
wzgl˛edu na niewielkie amplitudy ruchu wymuszonego, mówiac ˛ o ruchu biegunów
przyczynek ruchu wymuszonego pomija si˛e.
Ruch biegunów o jakim mowa w tym rozdziale, odzielany jest od precesji i nutacji w
pewnym stopniu na zasadzie konwencji. Kierowano si˛e tu tym, że precesja i nutacja
moga˛ być określone precyzyjnie nawet na lata wprzód, czego nie da si˛e w żaden sposób
12.4 Punkt równonocy wiosennej 137
zrobić w wypadku ruchu biegunów. We współczesnym podejściu do ruchów bieguna od

takiego rodzielenia odchodzi si˛e.
Dodatkowy niewielki ruch biegunów Ziemi o jakim mowa w tym rozdziale oznacza,
że istnieje pewna dodatkowa składowa katowej
˛ pr˛edkości Ziemi. Po dodaniu jej do wek-
∗
tora ω~ , wypadkowy wektor ω ~ b˛edzie nowym wektorem pr˛edkości katowej˛ Ziemi. A
skoro tak, to powinniśmy na nowo przedefiniować poj˛ecia chwilowej osi obrotu Ziemi,
chwilowego równika. I faktycznie tak należałoby postapić,
˛ ale ze wzgl˛edu na pewne ra-
cje praktyczne tak si˛e nie robi. Dlatego pod poj˛eciem biegunów chwilowych rozumiemy
punkty przeci˛ecia z powierzchnia˛ elipsoidy figury nie przedłużenia wektora wypadkowej
~ ∗ , ale chwilowej osi obrotu pokrywajacej
pr˛edkości ω ˛ si˛e z wektorem ω ~.
Amplitudy wszystkich ruchów biegunów sa˛ zmienne, dlatego przemieszczenie chwi-
lowych biegunów Ziemi wokół biegunów średnich odbywa si˛e po nieregularnych krzy-
wych. Problem co należy rozumieć jako bieguny średnie nie ma rozwiazania, ˛ które za-
akceptowaliby wszyscy zainteresowani. W teorii wirowania Ziemi przez bieguny średnie
rozumie si˛e bieguny elipsoidy figury Ziemi.
12.4 Punkt równonocy wiosennej

Punkt równonocy wiosennej to punkt przeci˛ecia ekliptyki z równikiem. Obserwujac ˛
Słońce z barycentrum układu Ziemia Ksi˛eżyc, widzielibyśmy, że w pobliżu tego punktu
Słońce przechodzi z półsfery południowej do północnej. Jak wiemy ekliptyka obraca si˛e
na skutek oddziaływania planet, a to oznacza, że w rezultacie, punkt równonocy wio-
sennej przemieszcza si˛e po równiku. Wiadomo nam, że na skutek przyciagania ˛ Słońca
i Ksi˛eżyca również równik świata nie zajmuje stałej orientacji w przestrzeni. W kon-
sekwencji obu zjawisk, punkt równonocy przemieszcza si˛e po ekliptyce i po równiku.
Ruch punktu równonocy po równiku i po ekliptyce można rozpatrywać jako rozdzielony
na składowa˛ regularna˛ — precesj˛e, i okresowa˛ — nutacj˛e. Precesja L-S oraz precesja
planetarna daja˛ pełna˛ precesja˛ punktu równonocy przebiegajac˛ a˛ jednostajnie. Punkt rów-
nonocy, którego położenie określane jest bez uwzgl˛ednienia nutacji — czyli jako przeci˛e-
cie ekliptyki chwilowej i średniego równika danej epoki — nazywamy średnim punktem
równonocy.
Nutacja powoduje okresowe wahania prawdziwego punktu równonocy określanego
jako punkt przeci˛ecia chwilowej ekliptyki z prawdziwym równikiem daty.
Rozdział 13
Precesja i nutacja
Streszczenie. Płaszczyzny kół ekliptyki i równika świata stanowia˛ płaszczyzny odniesie-

nia sferycznych układów współrz˛ednych. Punkty przeci˛ecia tych kół, czyli punkty rów-
nonocy, służa˛ jako poczatek ˛ rachuby współrz˛ednych sferycznych: rektascensji i długości
ekliptycznej. Dlatego wobec zmiennej orientacji przestrzennej równika i ekliptyki, zmia-
nom ulegaja˛ zdefiniowane z ich pomoca˛ układy odniesienia a w konsekwencji zmieniaja˛
si˛e współrz˛edne określajace ˛ położenia ciał niebieskich w tych układach.
Ruch ekliptyki jest rezultatem grawitacyjnego oddziaływania planet na orbit˛e barycen-
trum Ziemi i Ksi˛eżyca i określany jest mianem precesji planetarnej. Ruch równika nie-
bieskiego powodowany jest momentem pary sił pochodzacych ˛ od Słońca, Ksi˛eżyca i pla-
net na wirujac ˛ a˛ brył˛e ziemska.˛ Ruch ten można rozdzielić na dwie składowe: na prece-
sj˛e b˛edac
˛ a˛ gładkim długo-okresowym ruchem średniego bieguna świata wokół bieguna
ekliptyki, i na nutacj˛e reprezentujac ˛ a˛ ruch krótkookresowy prawdziwego bieguna świata
wokół bieguna średniego. Termin precesja (precesja ogólna) oznacza superpozycj˛e pre-
cesji luni-solarnej i precesji planetarnej.
Zmiany wartości współrz˛ednych ciał niebieskich spowodowane precesja˛ i nutacja˛ wy-
godnie jest obliczyć za pomoca˛ rachunku macierzowego. Elementy macierzy precesji P
łatwo otrzymać za pomoca˛ katów ˛ Newcomb’a-Andoyer’a ζA , zA , θA . Katy˛ te zależa˛ od
interwału czasu dzielacego ˛ epoki t0 i t wybranych średnich układów odniesienia. Ma-
cierz P umożliwia transformacj˛e średnich współrz˛ednych sferycznych z epoki t0 w śred-
nie współrz˛edne na epok˛e t, i odwrotnie.
Elementy macierzy nutacyjnej N na wybrana˛ dat˛e np. t, wyliczane sa˛ za pomoca˛ kato-
wych wartości ∆ψ, ∆ε nutacji w długości i nachyleniu oraz średniego nachylenia eklip-
tyki do równika ε0 . Macierz nutacji N służy do transformacji średnich współrz˛ednych
odpowiadajacych˛ epoce t we współrz˛edne prawdziwe na t˛e sama˛ epok˛e, i odwrotnie.
Słowa kluczowe: precesja luni-solarna, precesja planetarna, precesja ogólna, nutacja,
macierz precesji, macierz nutacji, katy ˛ Newcomb’a-Andoyer’a, nutacja w długości, nuta-
cja w nachyleniu. a
a
[Modyfikowano AD 2008, kwiecień 18.]
13.1 Wst˛ep 139
13.1 Wst˛ep
W rozdziale tym zajmiemy si˛e zjawiskami precesji i nutacji nieco bardziej szczegółowo
niż to miało miejsce wcześnniej. Jak wiemy w wyniku tych zjawisk ulegaja˛ zmmianie
współrz˛edne ciał niebieskich, ale sa˛ to zmiany spowodowane ruchem biegunów ekliptyki
i biegunów równika świata oraz sprz˛eżonych z nimi płaszczyzn ekliptyki i równika. Za-
tem mamy tu do czynienia ze zmianami układu odniesienia jako całości, a nie z ruchem
poszczególnych gwiazd, planet etc.
Podział na precesj˛e i nutacj˛e jest arbitralny, dokonano go kierujac
˛ si˛e wygoda˛ w
pracach pozycyjnych. Regularne długoterminowe przemieszczenie biegunów nazwano
precesja,˛ nutacja˛ nazwano przemieszczenia krótkookresowe zachodzace ˛ wokół średniego
położenia bieguna świata.
W dalszych rozważaniach zakładamy, że gwiazdy na sferze nie wykonuja˛ żadnych
ruchów a ich współrz˛edne ulegaja˛ zmianom jedynie w wyniku ruchu układu współrz˛e-
dnych.
13.2 Precesja luni-solarna

Precesja luni-solarna (L-S) obejmuje jedynie ruch regularny bieguna świata na sferze nie-
bieskiej. Rozważajac
˛ to zjawisko, o ekliptyce zakłada si˛e, że jest nieruchoma.
Niech na rysunku 14.1 punkt P b˛edzie średnim biegunem świata, K biegunem eklip-
tyki, Υ średnim punktem równonocy, wszystkie punkty odpowiadaja˛ tej samej epoce t.
Ponadto, mamy tu nast˛epujace
˛ ustalenia:
• łuk KP = ε,
◦
• gwiazda w punkcie X ma współrz˛edne (α, δ), łuk P X = 90 − δ, natomiast kat
˛
◦
KP X = 90 + α,
◦
• w układzie ekliptycznym gwiazda ma współrz˛edne (λ, β), KX = 90 −β i P KX =
◦
90 − λ.
Precesja luni-solarna jest dominujacym

˛ efektem precesyjnym, powoduje ruch bieguna
świata wokół bieguna ekliptyki po kole małym P P 0 w czasie około 26000 lat. Roczne
tempo tego ruchu tradycyjnie oznaczane jest przez greckie ψ i wynosi okolo 5000 /rok.
Opis ten jest oczywiście przybliżeniem gdyż biegun ekliptyki K nie jest nieruchomy,
podlega on tzw. precesji planetarnej, ale w krótkich interwałach czasu podane przybliże-
nie jest wystarczajaco
˛ dobre.
W zjawisku precesji luni-solarnej podstawowa˛ rol˛e gra średni moment skr˛ecajacy
˛ pary sił, efektu odzia-
ływania Ksi˛eżyca i Słońca na równikowe wybrzuszenia bryły Ziemi. W przypadku Słońca, na mocy syme-
trii kierunek działania tego średniego momentu sił leży zarówno w płaszczyźnie równika jak i w płaszczyź-
nie ekliptyki, a zatem jest skierowany ku punktowi Υ. Chwilowy moment p˛edu bryły ziemskiej skierowany
jest na biegun świata P . Stad,˛ średni moment skr˛ecajacy˛ przemieszcza oś wirowania Ziemi w kierunku
zawsze prostopadłym do łuku KP .
Przedstawiona na rysunku 13.2 para sił F1 , F2 , a ściśle ich składowe prostopadłe do płaszczyzny równika,
usiłuja˛ obrócić Ziemi˛e tak by równik znalazł si˛e w płaszczyźnie ekliptyki. Gdyby równik i ekliptyka po-
krywały si˛e składowe sił F1 , F2 prostopadłe do równika miałyby długość równa˛ zeru. Podobnie jest w
przypadku oddziaływania Ksi˛eżyca. Para sił da˛ży do ustawienia równika ziemskiego w płaszczyźnie or-
bity Ksi˛eżyca. Jednak ze wzgl˛edu na szybki ruch tej płaszczyzny (spowodowany perturbacjami od Ziemi,
140 Precesja i nutacja
Rysunek 13.1: Precesja luni-solarna to ruch średniego bieguna świata P wokół nierucho-
mego bieguna ekliptyki K.
Słońca, planet) jej położenia wzgl˛edem ekliptyki ciagle

˛ ulegaja˛ zmianie. Dwa skrajne pokazano na rysunku
13.2. Stad˛ średnio biorac,
˛ para sił wywołana przyciaganiem
˛ wybrzuszeń bryły ziemskiej przez Ksi˛eżyc,
również da˛ży do ustawienia równika Ziemi w płaszczyźnie ekliptyki.
Niech na rysunku 13.1 punkt P 0 b˛edzie położeniem bieguna świata w momencie
t + τ , zatem kat ˛ P KP 0 = ψτ . Nowy równik (widoczny na rysunku 13.1) przebiega
przez punkty U 0 , Υ0 , V 0 . Punkt Υ0 jest nowym punktem równonocy. Ponieważ P KΥ =
◦
P 0 KΥ0 = 90 , stad ˛ łuk ΥΥ0 = ψτ . Czyli w takim uj˛eciu, równonoc porusza si˛e po
ekliptyce ruchem wstecznym z jednostajna˛ szybkościa˛ ψ.
Zmiany współrz˛ednych gwiazdy, powodowane precesja˛ luni-solarna,˛ sa˛ wyjatkowo˛
proste do opisania w układzie ekliptycznych współrz˛ednych sferycznych. Ponieważ zało-
żyliśmy, że biegun ekliptyki K jest nieruchomy, stad˛ nie mamy żadnych zmian w szero-
kości ekliptycznej gwiazdy. Z drugiej strony punkt poczatkowy
˛ rachuby długości eklip-
tycznej zostaje przesuni˛ety o ψτ wzdluż ekliptyki, czyli długość ekliptyczna gwiazdy
zwi˛eksza si˛e o ta˛ sama˛ wartość. Mamy zatem, że zmiany współrz˛ednych ekliptycznych z
powodu precesji luni-solarnej wynosza˛
dλ = ψτ
(13.1)
dβ = 0
Zmiany we współrz˛ednych równikowych sa˛ bardziej złożone. Otrzymamy je rozważajac
˛
˛ P KX z rysunku 13.1. Z wzoru cosinusów mamy
trójkat
sin δ = cos ε sin β + sin ε cos β sin λ
Ponieważ rozważamy przemieszczanie si˛e bieguna świata z punktu P do P 0 , to w równa-
niu powyżej jedynie δ i λ sa˛ zmienne, dlatego różniczkujac
˛ obie strony równania otrzy-
mamy
cos δdδ = sin ε cos β cos λdλ
13.2 Precesja luni-solarna 141
Rysunek 13.2: Zjawiskko precesji bryły ziemskiej można opisać za za pomoca˛ pary sił
F1 , F2 , b˛edacej
˛ rezultatem grawitacyjnego oddziaływania Słońca i Ksi˛eżyca na równi-
kowe wybrzuszenia Ziemi. Wypadkowy, średni moment składowych tych sił prostopa-
dłych do płaszczyzny równika, da˛ży do ustawienia równika Ziemi w płaszczyźnie eklip-
tyki.
Natomiast stosujac ˛ P KX wzór sinusów możemy napisać

˛ do trójkata
cos β cos λ = cos δ cos α (13.2)
możemy zatem wyeliminować współrz˛edne ekliptyczne z poprzednich zależności róż-

niczkowej, i w efekcie b˛edzie
dδ = ψτ sin ε cos α (13.3)
Zmian˛e w rektascensji otrzymamy różniczkujac

˛ równanie (13.2). Eliminacji sinusów i co-
sinusów współrz˛ednych λ, β dokonać można wykorzystujac ˛ P KX stosowny
˛ do trójkata
wzór pi˛ecioelementowy i dodatkowo równania (13.1) i (13.3). Dostaniemy
dα = ψτ (cos ε + sin ε sin α tan δ) (13.4)
Równania (13.3) i (13.4) określaja˛ jedynie przybliżone precesyjne zmiany w α i δ, dlatego

ich stosowalność ograniczona jest do interwałów rz˛edu jednego roku.
Roczne tempo precesji L-S można wyjaśnić w kategoriach dynamiki Newtonowskiej
z mała˛ poprawka˛ relatywistyczna˛ rz˛edu ∼ 0.0200 , zwana˛ precesja˛ geodezyjna.˛ Z ogólnej
teorii wzgl˛edności wynika bowiem, że inercjalny układ odniesienia w pobliżu orbitujacej
˛
Ziemi posiada niewielka˛ rotacj˛e wzgl˛edem inercjalnego układu heliocentrycznego. Rota-
cja ta wchodzi do obliczeń ψ.
Wartość ψ zależy od szeregu parametrów jak: dynamiczna figura Ziemi, nachylenie
ekliptyki do równika, masy oraz elementy orbit Słońca i Ksi˛eżyca. W szczególności, ψ
jest wprost proporcjonalne do cos ε, a ponieważ nachylenie ekliptyki do równika wyka-
zuje drobne zmiany wiekowe (z powodu precesji planetarnej) w konsekwencji i ψ zmienia
Rysunek 13.3: Precesja planetarna — ruch bieguna ekliptyki K wzgl˛edem nieruchomego

bieguna świata P .
swa˛ wartość. Z teorii precesji wynika. że
ψ = 50.00 3878 + 0.00 0049T (13.5)
gdzie T to czas w stuleciach od epoki fundamentalnej J2000, T = (t − 2000)/100.
13.3 Precesja planetarna

Planety wywieraja˛ zaniedbywalny wpływ na położenie osi rotacji Ziemi. Jednakże per-
turbacje od planet wyraźnie wpływaja˛ na heliocentryczna˛ orbit˛e Ziemi. Elementy orbity
Ziemi zmieniaja˛ si˛e w czasie, w szczególności zmian doznaje położenie płaszczyzny or-
bity.
Ekliptyka zdefiniowana jest jako rezultat uśrednienia płaszczyzny orbitalnej barycen-
trum układu Ziemia-Ksi˛eżyc. Jako taka nie podlega wpływom krótkookresowym, a jedy-
nie wiekowym a wynikajace ˛ z tego zmiany układu odniesienia daja˛ si˛e opisać jako zmiany
precesyjne zwane precesja˛ planetarna.˛ I dlatego (z definicji) nie zawieraja˛ żadnych czło-
nów nutacyjnych.
Rozważmy sytuacj˛e z rysunku 13.3, tym razem biegun świata P b˛edzie nieruchomy,
K i Υ b˛eda˛ biegunem ekliptyki i równonoca˛ w pewnej epoce poczatkowej.
˛ Niech K 0 , Υ0
b˛eda˛ analogicznymi punktami z epoki o niewielki interwał τ późniejszej. ”Stara” ˛ eklip-
0 0 0
tyka˛ jest koło U ΥV , nowa˛ koło U Υ V . Te dwie ekliptyki przecinaja˛ si˛e w punktach N i
N 0 , na rysunku 13.3 pokazano tylko punkt N .
Ruch ekliptyki można przyjać
˛ jako powolny obrót płaszczyzny odniesienia wokół osi
N N . Tempo tego ruchu ( 0. 5 na rok) oznaczamy grecka˛ litera˛ π. A zatem łuk ΥN Υ0 =
0 00
13.3 Precesja planetarna 143
Rysunek 13.4: Powi˛ekszenie trójkatów

˛ ΥΥ0 N , P KX, podpórki do wyprowadzenia
wzoru na dε, dβ oraz dλ.
πτ . Położenie osi obrotu N N 0 określone jest przez jej długość ekliptyczna˛ (wzgl˛edem
ekliptyki poczatkowej)
˛ i oznaczane jest przez Π. Wobec tego ΥN = Π. Zauważmy też,
że N i N 0 sa˛ biegunami łuku KK 0 jaki biegun ekliptyki zakreśla na sferze niebieskiej.
Precesja planetarna wpływa na (α, δ) gwiazd w sposób bardzo prosty. Ponieważ punkt
P jest teraz nieruchomy to dδ = 0, równonoc zaś doznaje przesuni˛ecia po łuku ΥΥ0 . Dłu-
gość tego łuku wyrażona jest w formie iloczynu λ0 τ , gdzie λ0 zwana jest roczna˛ precesja˛
planetarna.˛ Zatem w efekcie precesji planetarnej
dα = −λ0 τ
(13.6)
dδ = 0
˛ sferycznego ΥΥ0 N z rysunku ?? lub 13.4.

Parametr λ0 daje si˛e wyznaczyć z trójkata
Mamy w nim, że:
• ΥN = Π,
• ΥΥ0 = λ0 τ ,
• ΥN Υ0 = πτ ,
˛ nachylenia śtarej˛ekliptyki do równika N ΥΥ0 = ε,

• kat
◦
• ΥΥ0 N = 180 − (ε + dε).
Ze wzoru sinusów mamy
sin Π sin(πτ ) = sin(λ0 τ ) sin(ε + dε)
Dla τ dostatecznie małego, gdy sin(πτ ) ≈ πτ , sin(λ0 τ ) ≈ λ0 τ oraz sin (ε + dε) ≈ sin ε
b˛edzie
λ0 = π sin Π csc ε (13.7)
Wyznaczymy teraz zmian˛e nachylenia ekliptyki do równika. Stosujac

˛ do trójkata
˛ sfe-
rycznego ΥΥ0 N z rysunku 13.4 wzór cztero-elementowy otrzymamy
cos ε cos(λ0 τ ) = sin(λ0 τ ) cot Π + sin ε cot(ε + dε)
a po przemnożeniu przez sin(ε + dε)
sin(ε + dε) cos ε cos(λ0 τ ) − cos(ε + dε) sin ε = sin(λ0 τ ) cot Π sin(ε + dε)
Stosujac˛ najpierw przybliżenia dla małych katów

˛ cos(λ0 τ ) ≈ 1, sin(λ0 τ ) ≈ λ0 τ , a na-
st˛epnie wykorzystajac
˛ w lewej stronie równania znana˛ tożsamość dotyczac
˛ a˛ sinusa sumy
dwóch katów,
˛ korzystujac
˛ jeszcze z równania (13.7) otrzymamy
sin(ε + dε)
sin dε = πτ cos Π
sin ε
a przy założeniach: sin dε ≈ dε oraz sin(ε + dε) ≈ sin ε b˛edziemy mogli napisać
dε = πτ cos Π (13.8)
Możemy teraz, z trójkata ˛ sferycznego KP X z rysunku 13.4, wyprowadzić wzory na

zmiany współrz˛ednych (λ, β) gwiazdy wywołane precesja˛ planetarna.˛ Zmiany te musza˛
być wyrażone w postaci różniczek np. dβ, zatem potrzeba nam wyrażenia postaci sin β =
. . . lub cos β = . . ., i szcz˛eśliwie, w trójkacie
˛ KP X ze wzoru cosinusów mamy
sin β = cos ε sin δ − sin ε cos δ sin α
Różniczkujac
˛ to równanie dostaniemy
cos β dβ = −(sin δ sin ε + cos ε cos δ sin α)dε − sin ε cos δ cos α dα
Aktualnie "pracujemy"we współrz˛ednych ekliptycznych dlatego trzeba wyeliminować

stad
˛ współrz˛edne równikowe. I tak, za pomoca˛ równań (13.2) i (13.6) pozbywamy si˛e
◦
wyrażeń cos δ cos α dα, a ze wzoru cosinusów zastosowanego do boku (90 − δ) w trój-
˛ P KX z rysunku 13.4 usuniemy sin δ
kacie
sin δ = sin β cos ε + cos β sin ε sin λ
wreszcie, pozostajac ˛ P KX i posługujac

˛ w trójkacie ˛ si˛e wzorem 5-cio elementowym try-
gonometrii sferycznej, wyrugujemy cos δ sin α
sin(90◦ − δ) cos(90◦ + α) = cos(90◦ − β) sin ε − sin(90◦ − β) cos ε cos(90◦ − λ)
czyli
cos δ sin α = − sin β sin ε + cos β cos ε sin λ
˛ te wyrażenia do równania na cos βdβ dostaniemy

Podstawiajac
cos βdβ = −(sin ε sin β cos ε + sin2 ε cos β sin λ −

cos ε sin ε sin β + cos β cos2 ε sin λ)dε −
(−λ0 τ ) sin ε cos β cos λ
Po obustronnym podzieleniu przez cos β, redukcji podobnych wyrazów, zastosowaniu

wzoru jedynkowego otrzymamy
dβ = − sin λdε + λ0 τ sin ε cos λ

13.3 Precesja planetarna 145
a korzystajac
˛ z równań (13.7) i (13.8), po paru przekształceniach przekonamy si˛e, że
dβ = πτ sin(Π − λ) (13.9)
Wyrażenie na dλ, określajace

˛ zmiany długości ekliptycznej otrzymamy różniczkujac
˛ rów-
nanie (13.2)
cos β sin λdλ = cos δ sin α dα − sin β cos λdβ
Czynnik cos δ sin α już wiemy jak wyeliminować, mamy też, że dα = −λ0 τ . Z kolei
(−λ0 ) można z gracja˛ zastapić
˛ prawa˛ strona˛ równania (13.7), natomiast zamiast dβ mo-
żemy wziać
˛ prawa˛ stron˛e równania (13.9) — zatem, po podstawieniach b˛edzie
1
cos β sin λdλ = (− sin β sin ε + cos β cos ε sin λ) · (−πτ sin Π · )−
sin ε
sin β cos λ · πτ sin(Π − λ)
po wymnożeniu wyrażeń w nawiasach, obustronnym podzieleniu przez cos β sin λ,

mamy
1
dλ = πτ sin Π tan β − πτ cot ε sin Π − πτ tan β cot λ sin(Π − λ)
sin λ

1
dλ = πτ sin Π tan β · − tan β cot λ sin(Π − λ) − cot ε sin Π
sin λ
w kroku nast˛epnym ótwieramy"sin(Π − λ) i z pierwszych dwóch składników wyłaczamy
˛
przed nawias tan β

1
dλ = πτ tan β sin Π · − sin Π cot λ cos λ + cos Π cot λ sin λ −
sin λ
cot ε sin Π]
po wyłaczeniu
˛ sin Π z dwóch pierwszych wyrazów w nawiasach okragłych
˛
1 − cos2 λ

dλ = πτ tan β sin Π · + cos Π cos λ − sin Π cot ε
sin λ
czyli
dλ = πτ [tan β (sin Π sin λ + cos Π cos λ) − sin Π cot ε]
a dalej mamy
dλ = πτ [tan β cos(Π − λ) − sin Π cot ε]
Ostatecznie, wpływ precesji planetarnej na współrz˛edne ekliptyczne gwiazd wyraża si˛e

wzorami
dλ = −λ0 τ cos ε + πτ tan β cos(Π − λ)
(13.10)
dβ = πτ sin(Π − λ)
Kierujac ˛ Π jako kat

˛ si˛e ch˛ecia˛ uproszczenia rysunku ?? naniesiono na nim kat ˛ ostry. W
rzeczywistości punkt N leży w pobliżu punktu równonocy jesiennej i Π ' 175◦ . Łuk
KK 0 natomiast leży znacznie bliżej południka KP . Różnice te nie maja˛ jednak wpływu
na wyprowadzone wyżej rezultaty. Jedynie zmiany nachylenia ekliptyki do równika sa˛
inne niż sugeruje rysunek ??. Aktualnie, nachylenie to w miar˛e upływu czasu maleje.
Roczne tempo λ0 precesji planetarnej wyrażone jest za pomoca˛ parametrów π i Π.
Długość Π otrzymuje si˛e metodami mechaniki nieba z badań perturbacji ruchu Ziemi
przez planety. Oba parametry nie sa˛ stałymi absolutnymi. Szybkość π rotacji płasz-
czyzny ekliptyki wykazuje zmiany wiekowe. Długość Π oprócz charakterystycznego dla
niej przemieszczenia wiekowego z powodu ruchu punktu równonocy doznaje zmian pre-
cesyjnych. Parametr ten wymaga precyzyjniejszej definicji aniżeli podana wyżej.
Wartości parametrów Π oraz π dane sa˛ wzorami:
Π = 174.o 8764 + 0.o 9137T
(13.11)
π = 0.00 4700 − 0.00 007T
gdzie T — to czas liczony w stuleciach od epoki J2000.
Parametr λ0 (roczna zmiana w rektascensji z powodu precesji planetarnej) oraz ε (na-

chylenie ekliptyki do równika) z wystarczajac
˛ a˛ dokładnościa˛ daja˛ si˛e policzyć z formuł
λ0 = 0.00 1055 − 0.00 0189T

(13.12)
ε = 23◦ 260 21.00 45 − 46.00 81T

13.4 Precesja ogólna

Podejście jakie zastosowano do opisu precesji planetarnej jest nieco sztuczne. Przyj˛eto
w nim, że równik niebieski jest nieruchomy, ignorujac˛ fakt jego ruchu w efekcie precesji
luni-solarnej. Mimo tego takie podejście daje pożyteczne rezultaty.
Precesja łaczna
˛ — tzw. precesja ogólna — wynikajaca ˛ ze zmian położenia zarówno
równika jak i ekliptyki może być traktowana jako superpozycja precesji luni-solarnej i
planetarnej. Zasada superpozycji b˛edzie jednak ważna jedynie w niewielkim interwale
czasu τ .
Rozważmy precesj˛e ogólna˛ we współrz˛ednych (α, δ) gwiazdy. Dodajac ˛ równania
(13.3) i (13.4) do równania (13.6) otrzymamy
dα = ψτ (cos ε + sin ε sin α tan δ) − λ0 τ
dδ = ψτ sin ε cos α + 0
a wprowadzajac
˛ nowe stałe precesyjne
m = ψ cos ε − λ0
(13.13)
n = ψ sin ε
mamy
dα = mτ + nτ sin α tan δ
(13.14)
dδ = nτ cos α
13.5 Ścisłe formuły precesji 147
Stałe m i n nazywane sa˛ roczna˛ perecesja˛ w rektascensji i deklinacji, odpowiednio.

Podobnie dla współrz˛ednych (λ, β), łacz
˛ ac˛ równania (13.1) i (13.10) dostaniemy
dλ = pτ + πτ tan β cos (Π − λ)
(13.15)
dβ = πτ sin (Π − λ)
gdzie p — jest roczna˛ tzw. precesja˛ ogólna˛ (w długości ekliptycznej).
p = ψ − λ0 cos ε (13.16)
Stałe m, n, p nie sa˛ stałymi absolutnymi bowiem doznaja˛ zmian wiekowych. Na podsta-
wie podanych wcześniej formuł można napisać, że
p = 50.00 2910 + 0.00 0222T (13.17)
m = 3.s 07496 + 0.s 00186T

(13.18)
n = 1.s 33621 − 0.s 00057T = 20.00 0431 − 0.00 0085T
gdzie T — interwał czasu liczony w stuleciach od epoki J2000.
13.5 Ścisłe formuły precesji

Sprowadzenie rezultatów obserwacji, wykonanych w odległych momentach czasu w róż-
nych układach odniesienia, do wspólnego układu określonego na ten sam wybrany mo-
mentu czasu (epok˛e) wymaga zastosowania innych formuł aniżeli (13.14), (13.15).
Rozważmy tego typu transformacj˛e dotyczac ˛ a˛ współrz˛ednych równikowych gwiazdy
z pewnej epoki t i epoki standardowej t0 . 1 Na rysunku 13.5, punkty P0 i Υ0 oznaczaja˛
biegun niebieski i punkt równonocy z epoki t0 . Równik dla tej epoki jest kołem wielkim
U0 Υ0 , V0 . Gwiazda X ma w epoce t0 współrz˛edne (α0 , δ0 ).
Niech P jest położeniem bieguna niebieskiego w epoce t. Łuk P0 P = θA , jest łukiem
koła wielkiego, ale nie reprezentuje on trajektorii po jakiej przesuwał si˛e biegun P , łuk
ten jedynie jest jej dość bliski.
Ruch bieguna P , kierunek ruchu, przynajmniej na poczatku ˛ odbywał si˛e wzdłuż koła
wielkiego P0 Υ0 . W konsekwencji kat ˛ P P0 Υ0 b˛edzie małym katem,
˛ da˛żacym
˛ do zera gdy
różnica (t − t0 ) da˛ży do zera. Oznaczamy ten kat ˛ przez ζA .
W epoce poczatkowej
˛ rektascensja α0 = Υ0 P0 X, a wi˛ec w trójkacie˛ P P0 X mamy,
że P P0 X = α0 + ζA oraz P0 X = 90◦ − δ0 .
Niech teraz U ΥV b˛edzie równikiem w epoce t, punkt Υ jest nowa˛ równonoca.˛ Z
przyczyn, dla których kat ˛ P P0 Υ0 uważać można za mały, kat˛ ΥP P0 b˛edzie bliski 180◦ .
◦
Mamy zatem, że ΥP P0 = 180 + zA .
Na rysunku 13.5 mamy, że oba katy ˛ ζA , zA — sa˛ to małe katy˛ dodatnie, a w interwale
czasu (t − t0 ) sa˛ one identyczne co do rz˛edu pierwszego.
Oznaczmy przez (α, δ) współrz˛edne gwiazdy X wzgl˛edem nowego równika i równo-
nocy. Mamy α = ΥP X, co pociaga ˛ P0 P X = 180◦ − (α − zA ) oraz P X = 90◦ − δ.
Ustaliliśmy zatem pi˛eć elementów trójkata˛ sferycznego P0 P X:
1
Epoki moga˛ być dowolne, jako standardowe wybrano epoki 1950.0, J2000.0.
Rysunek 13.5: Wpływ precesji na współrz˛edne równikowe można obliczyć za po-

moca˛ katów
˛ Newcomba-Andoyera ζA , zA , θA definiuj˛ecych wzajemna˛ orientacj˛e układów
współrz˛ednych określonych za pomoca˛ biegunów P i P 0 .
• P0 P = θA ,
• P0 X = 90◦ − δ0 ,
• P P0 X = α + ζA ,
• P X = 90◦ − δ,
• P0 P X = 180◦ − (α − zA ).
˛ ze soba˛ współrz˛edne (α0 , δ0 ) z epoki t0 ze współrz˛ednymi (α, δ)
Możemy teraz powiazać
z epoki t. W wyprowadzonych formułach b˛eda˛ tkwiły parametry katowe ˛ θA , ζA , zA . I
tak za pomoca˛ trygonometrii sferycznej, słynnego już wzoru 5-cio elementowego, wzoru
sinusów i wzoru cosinusów, odpowiednio, mamy
cos δ cos(α − zA ) = cos θA cos δ0 cos(α0 + ζA ) − sin θA sin δ0

cos δ sin(α − zA ) = cos δ0 sin(α0 + ζA ) (13.19)
sin δ = sin θA cos δ0 cos(α0 + ζA ) + cos θA sin δ0
albo wzory odwrotne
cos δ0 cos(α0 + ζA ) = cos θA cos δ cos(α − zA ) + sin θA sin δ

cos δ0 sin(α0 + ζA ) = cos δ sin(α − zA ) (13.20)
sin δ0 = − sin θA cos δ cos(α − zA ) + cos θA sin δ
Wzory (13.19) i (13.20) sa˛ ścisłe, nie dokonaliśmy w trakcie ich wyprowadzania żadnych
założeń upraszczajacych.
˛ Oczywiście by je zastosować, konieczna jest znajomość katów
˛
13.6 Precesyjna macierz obrotu 149
ζA , zA , θA , te zaś można uzyskać z teorii precesji ziemskiej osi obrotu. W praktyce sa˛
one obliczone za pomoca˛ szeregów pot˛egowych interwału czasu (t − t0 ), o wyrazach do
trzeciego rz˛edu włacznie.
˛ Współczynniki szeregów różnia˛ si˛e nieco od epoki do epoki.
Dla epoki J2000 mamy formuły
ζA = 0.o 6406161T + 0.o 0000839T 2 + 0.o 0000050T 3

zA = 0.o 6406161T + 0.o 0003041T 2 + 0.o 0000051T 3 (13.21)
θA = 0.o 5567530T − 0.o 0001185T 2 − 0.o 0000116T 3
gdzie T jest interwałem (t − t0 ) wyrażonym w stuleciach juliańskich (przypomnijmy, że

stulecie juliańskie liczy 36525 dni).
˛ precesyjne ζA , zA , θA definiuja˛ w pełni położenie bieguna P i punkt równonocy
Katy
Υ wzgl˛edem ich położeń poczatkowych,
˛ i można z ich pomoca˛ obliczyć zmiany prece-
syjne współrz˛ednych równikowych gwiazd. Ale znajomość tych katów ˛ nie wystarcza
do wyznaczenia odpowiednich zmian we współrz˛ednych ekliptycznych.
Na rysunku 13.5, w epoce t0 , biegun ekliptyki K0 leży na kole wielkim P0 U0 prosto-
padłym do koła Υ0 P0 . Podobnie można powiedzieć o biegunie K, ale nic wi˛ecej. Aby
określić położenie bieguna ekliptyki dokładnie, trzeba znać nachylenie ekliptyki do rów-
nika. Podamy tu od razu, za teoria˛ precesji, że nachylenie ekliptyki do równika wynosi
ε = 23◦ 260 21.00 448 − 46.00 815T − 0.00 001T 2 + 0.00 002T 3 (13.22)
gdzie T — interwał w juliańskich stuleciach od epoki J2000.

Współrz˛edne ekliptyczne (λ, β) na epok˛e t można wi˛ec obliczyć ze współrz˛ednych
(α, δ) dokonujac
˛ odpowiedniej transformacji obrotu o kat ˛ ε dany równaniem (13.22).
13.6 Precesyjna macierz obrotu

Wzory (13.19), (13.20) daja˛ si˛e zgrabnie zastapić
˛ prostszymi formułami wyrażonymi w
formaliźmie wektorowym. Wówczas transformacje pomi˛edzy różnymi układami współ-
rz˛ednych sprowadzaja˛ si˛e do transformacji obrotu, do operacji macierzowych na wekto-
rach położeń gwiazd.
Niech s0 b˛edzie wersorem kierunku gwiazdy o składowych wyznaczonych w układzie
współrz˛ednych prostokatnych
˛ równikowych. Osie tego układu określone sa˛ za pomoca˛
punktu równonocy i płaszczyzny równika w pewnej epoce t0 . Mamy zatem
   
x0 cos δ0 cos α0
s0 =  y0  =  cos δ0 sin α0  (13.23)
z0 sin δ0
Podobnie b˛edzie dla innej epoki t, kierunek do tej samej gwiazdy podany jest wówczas
wersorem s
   
x cos δ cos α
s =  y  =  cos δ sin α  (13.24)
z sin δ
Transformacj˛e dana˛ równaniami (13.19) można zmodyfikować za pomoca˛ wyrażeń (13.23)

i (13.24). W tym celu przepisujemy ostatnia˛ formuł˛e kompletu (13.19) na składowa˛ z
(przy okazji otwieramy cos(α0 + ζA )) w postaci
z = sin θA cos δ0 (cos α0 cos ζA − sin α0 sin ζA ) + cos θA sin δ0
a korzystajac
˛ z równań (13.23)
z = cos ζA sin θA · x0 − sin ζA sin θa · y0 + cos θA · z0 (13.25)
W celu napisania odpowiednich wyrażeń na x i y trzeba pokombinować pierwsze dwa z
˛ że 2
równań (13.19). Zauważajac,
x = cos δ cos(α − zA ) cos zA − cos δ sin(α − zA ) sin zA
y = cos δ cos(α − zA ) sin zA + cos δ sin(α − zA ) cos zA
Wprowadzajac
˛ tu odpowiednie prawe strony rownań (13.19), np. do równania na współ-
rz˛edna˛ x
x = [cos θA cos δ0 cos (α0 + ζA ) − sin θA sin δ0 ] cos zA − cos δ0 sin (α0 + ζA ) sin zA
x = [cos θA cos δ0 cos α0 cos ζA − cos θA cos δ0 sin α0 sin ζA − sin θA sin δ0 ] cos zA
− [cos δ0 sin α0 cos ζA + cos δ0 cos α0 sin ζA ] sin zA
Podobny zwiazek
˛ możemy uzyskać dla składowej y. Po skorzystaniu z równań (13.23) i
dalej po drobnych przekształceniach mamy
x = (cos ζA cos zA cos θA − sin ζA sin zA ) · x0 −
(sin ζA cos zA cos θA + cos ζA sin zA ) · y0 − cos zA sin θA · z0 (13.26)
y = (cos ζA sin zA cos θA + sin ζA cos zA ) · x0 +
(− sin ζA sin zA cos θA + cos ζA cos zA ) · y0 − sin zA sin θA · z0
Równania (13.25) i (13.26) można wyrazić bardziej elegancko w notacji macierzowej.
W tym celu, zauważajac, ˛ że współczynniki przy x0 , y0 , z0 sa˛ cosinusami kierunkowymi
osi nowego układu wzgl˛edem starego, oraz wprowadzajac ˛ w miejsce (x, y, z) oznaczenia
(x1 , x2 , x3 ) równania (13.25) i (13.26) można zwi˛eźle napisać jako
3
X
xi = Pij xj (13.27)
j=1
gdzie i = 1, 2, 3, natomiast współczynniki Pij sa˛ określone wyrażeniami

P11 = − sin ζA sin zA + cos ζA cos zA cos θA
P12 = − cos ζA sin zA − sin ζA cos zA cos θA
P13 = − cos zA sin θA
P21 = sin ζA cos zA + cos ζA sin zA cos θA
P22 = cos ζA cos zA − sin ζA sin zA cos θA (13.28)
P23 = − sin zA sin θA
P31 = cos ζA sin θA
P32 = − sin ζA sin θA
P33 = cos θA
2
Faktycznie łatwo to zauważyć, ale o wiele łatwiej to sprawdzić otwierajac
˛ kosinusy i sinusy różnicy
dwóch katów.
˛
13.7 Nutacja 151
˛ elementy Pij w macierz 3 × 3, transformacja (13.27) może otrzymać postać

Grupujac
s = Ps0 (13.29)
gdzie P nosi miano macierzy precesji.

Transformacja (13.29) jest superpozycja˛ trzech transformacji obrotu. Mianowicie, na
rysunku 13.5 można zauważyć, że dokonujac
˛ obrotu:
• wokół poczatkowej
˛ ˛ −ζA ,
osi Z o kat
• wokół powstałej osi Y o kat

˛ θA ,
• wokół powstałej osi Z o kat

˛ −zA ,
wówczas biegun P0 przejdzie w biegun P , punkt Υ0 w punkt Υ. Czyli możemy napisać
P = r(−zA )q(θA )r(−ζA )
gdzie q, r sa˛ macierzami obrotu wokół osi Y i osi Z odpowiednio.

Transformacja odwrotna do (13.29) ma postać
s0 = P−1 s (13.30)
Wobec ortogonalności macierzy obrotu q i r mamy
P−1 = PT = r(ζA )q(−θA )r(zA )
a wi˛ec
s 0 = PT s (13.31)
13.7 Nutacja
Nie b˛edziemy zajmowali si˛e dynamiczna˛ teoria˛ precesji i nutacji. Sa˛ to bardzo złożone
teorie wykraczajace ˛ poza ramy naszego wykładu. Podamy jednak pewne użyteczne ko-
mentarze ilustrujace˛ podstawowe aspekty zagadnienia.
Wiemy już, że rzeczywisty ruch bieguna świata po sferze niebieskiej jest bardzo zło-
żony. Z tego też wzgl˛edu rozdzielono go na precesj˛e luni-solarna˛ i nutacj˛e. Nutacja obej-
muje wszystkie okresowe składowe zmian w położeniu prawdziwego bieguna wzgl˛edem
jego położenia średniego.
Wiemy, że przyczyna˛ precesji i nutacji jest moment skr˛ecajacy
˛ pary sił (patrz rysunek
13.2) usiłujacy
˛ ustawić płaszczyzn˛e równika ziemskiego w płaszczyźnie ekliptyki, wiemy
też, że główna˛ przyczyna˛ tego zjawiska sa˛ grawitacyjne oddziaływania pomi˛edzy Ziemia,˛
Ksi˛eżycem i Słońcem. Precsja L-S to regularny ruch średniego bieguna świata wokół
nieruchomego bieguna ekliptyki. Skad ˛ biora˛ si˛e wyrazy nutacyjne? Rozważmy najpierw
moment skr˛ecajacy ˛ pary sił pochodzacy˛ od Słońca działajacy
˛ na oś obrotu Ziemi w chwili
gdy Słońce znajduje si˛e w położeniu (αs , δs ). Z teorii wirowania doskonale sztywnej
Ziemi wiadomo nam, że wielkość momentu skr˛ecajacego ˛ okazuje si˛e być proporcjonalna
do sin 2δs . Skoro tak, to moment ten ma charakter okresowy i np. w warunkach równo-
nocy znika.
Rysunek 13.6: Rysunek pomocniczy do dyskusji przyczyn powstawania nutacji bieguna

świata.
˛ moment sił można wyobrazić sobie jako wektor k, który z powodu syme-
Skr˛ecajacy
trii rozważanego zagadnienia jest prostopadły do linii Ziemia-Słońce oraz do chwilowej
osi obrotu Ziemi. A wi˛ec wektor k leży w płaszczyźnie równika i jest skierowany ku
punktowi o rektascensji αs − 90◦ . Jego składowe w układzie współrz˛ednych równiko-
wych określone sa˛ z pomoca˛ zwiazku
˛
k = k0 sin 2δs [cos (αs − 90◦ ), sin (αs − 90◦ ), 0]
gdzie k0 oznacza stała.˛ A zatem
k = 2k0 sin δs [sin αs cos δs , − cos αs cos δs , 0] (13.32)
Składowe wektora k wyrazimy we współrz˛ednych ekliptycznych. Na rysunku 13.6 na-

rysowano równik, ekliptyk˛e oraz orbit˛e Ksi˛eżyca; punkt N jest w˛ezłem wst˛epujacym ˛
orbity Ksi˛eżyca na ekliptyce, punkt M jest w˛ezłem wst˛epujacym˛ tej orbity na równiku.
Oznaczmy ΥN M = i, ΥN = Ω, N ΥM = ε. Dalej, niech punkt S oznacza położenie
Słońca. Zaniedbujac ˛ eliptyczność orbity Ziemi możemy podstawić ΥS = λs = L, gdzie
L — oznacza średnia˛ długość Słońca 3 . Ponieważ szerokość ekliptyczna Słońca wynosi
˛ pomi˛edzy współrz˛ednymi (αs , δs )
zero (w przybliżeniu oczywiście), standardowe zwiazki
i (λs , βs ) przyjmuja˛ postać
cos αs cos δs = cos L

sin δs = sin L sin ε (13.33)
sin αs cos δs = sin L cos ε
Kładac
˛ te zwiazki
˛ do (13.32) dostaniemy
k = 2k0 sin L sin ε[sin L cos ε, − cos L, 0]

3
Mimo wszystko przypomnijmy, że długość planety L = M + Ω + ω, gdzie M to anomalia średnia.
13.7 Nutacja 153
a dalej
k = k0 sin ε[cos ε(1 − cos 2L), − sin 2L, 0] (13.34)
Wektor momentu p˛edu ruchu wirowego Ziemi jest skierowany ku punktowi P , czyli ku
biegunowi świata (rysunek 13.6). Jak powiedziano wcześniej, moment skr˛ecajacy ˛ k jest
prostopadły do kierunku chwilowej osi obrotu Ziemi i dlatego nie może zmienić długości
wektora momentu p˛edu Ziemi. Może jednak zmienić jego kierunek, a wi˛ec położenie
bieguna P .
Aby móc dyskutować zmiany tego położenia, czyli śledzić ruch bieguna P , dobrym
pociagni˛
˛ eciem jest posłużenie si˛e układem współrz˛ednych określonym w oparciu o jakieś
wybrane, ustalone położenie bieguna. Niech zatem wersor s(x, y, z) b˛edzie określał po-
łożenie bieguna na sferze, wzgl˛edem osi równikowych, określonych za pomoca˛ średniego
bieguna i średniej równonocy z epoki poczatkowej,
˛ takiej kiedy to długość Słońca L = 0.
Wówczas, jako że mamy do czynienia z drobnymi ruchami, składowe wektora k b˛eda˛
proporcjonalne do (dx/dt, dy/dt, 0), czyli
dx = k0 cos ε sin ε[1 − cos 2L] · dt
dy = k0 cos ε tan ε[− sin 2L] · dt
dz = 0 · dt
albo
dx sin1 ε = ψ1 dt − ψ1 cos 2L · dt
−1
x csc ε = ψ1 t − 0.5 · ψ1 dLdt
sin 2L
gdzie ψ1 = k0 cos ε jest stała˛ zależna˛ od wielkości wirowego momentu p˛edu średniego
momentu skr˛ecajacego
˛ i nachylenia ekliptyki do równika.
Po scałkowaniu wszystkich składowych mamy, że po upływie czasu t od momentu od-
powiadajacego
˛ położeniu poczatkowemu,
˛ współrz˛edne bieguna w przybliżeniu wynosza˛
−1
x csc ε = ψ1 t − 0.5 · ψ1 dL
dt
sin 2L
dL −1

y = 0.5ψ1 tan ε dt cos 2L (13.35)
z=1
Wyrażenie x csc ε jest przemieszczeniem bieguna w długości, y natomiast opisuje przy-
rost w nachyleniu ekliptyki do równika. W równaniu (13.35) można wyróżnić różne
człony, liniowy ze wzgl˛edu na czas wyraz ψ1 stanowiacy˛ przyczynek od precesji słonecz-
nej (stanowi on około 1/3 wpływu) oraz dwa wyrazy nutacyjne, jeden w długości, drugi
w nachyleniu. Oba człony nutacyjne maja˛ okres półroczny. Jeśli czas t wyrazimy w la-
tach to pochodna dL/dt = 2π i wówczas równanie (13.35) wia˛że amplitudy wyrazów
nutacyjnych z tempem precesji słonecznej.
W równaniu (13.35) mogłyby si˛e pojawić dalsze wyrazy pochodzenia czysto słonecz-
nego. Pojawia˛ si˛e one jeśli do odpowiednich formuł wprowadzimy roczne zmiany odleg-
łości Ziemi od Słońca, czyli po uwzgl˛ednieniu mimośrodu orbity Ziemi np. do wyrazów
rz˛edu pierwszego. Wówczas w wyniku sprz˛eżeń z wyrazem precesyjnym powstana˛ nowe
wyrazy nutacyjne o okresie jednego roku. A wskutek sprz˛eżeń z istniejacymi
˛ już czło-
nami nutacyjnymi, powstana˛ dodatkowe dwa człony nutacyjne o okresach roku i czterech
miesi˛ecy, itd.
Podobnych rozważań można dokonać dla Ksi˛eżyca. Korzystajac

˛ z rezultatów uzyska-
0
nych w przypadku Słońca, wektor k — czyli moment skr˛ecajacy ˛ pochodzacy ˛ od Ksi˛e-
życa wyraża si˛e formuła˛
k0 = k0 0 sin I[cos I(1 − cos 2L0 ), − sin 2L0 , 0] (13.36)
gdzie I nachylenie orbity Ksi˛eżyca do równika, L0 jest katow ˛ a˛ odległościa˛ Ksi˛eżyca od
punktu M , patrz rysunek 13.6.
Równanie (13.36) określa składowe momentu sił pochodzacych ˛ od Ksi˛eżyca w ukła-
dzie zwiazanym ˛ z płaszczyzna˛ orbity Ksi˛eżyca. Stad
˛ zauważmy, że układ współrz˛ednych
(x0 , y 0 , z 0 ) w jakim wyrażono składowe wektora k0 , nie jest standardowym układem rów-
nikowym. Wprawdzie oś z tego układu jest skierowana na biegun ale oś x skierowana
jest do punktu M a nie do punktu równonocy Υ.
Dla równania (13.36) możemy przeprowadzić analogiczna˛ dyskusj˛e jak dla równania
(13.34). Czyli po jego scałkowaniu, w rozwiazaniu ˛ zauważymy obecność członu quasi-
precesyjnego oraz dwóch członów nutacyjnych o okresie wynoszacym ˛ połow˛e miesiaca˛
ksi˛eżycowego, około 14 dni. Nie b˛eda˛ to jak by si˛e mogło wydawać, najwi˛eksze wy-
razy nutacyjne. Sa˛ one miejsze od głównych wyrazów słonecznych, mimo iż k00 = 2k0 .
Przyczyna˛ jest czynnik ksi˛eżycowy (dL0 /dt)−1 (pojawia si˛e on w rezultacie całkowania),
który jest blisko 12 razy mniejszy od jego słonecznego odpowiednika.
Okazuje si˛e, że główne wyrazy nutacyjne ruchu bieguna świata tkwia˛ w tym co okre-
ślono wyżej jako człon quasi-precesyjny. Wyjaśnimy to nieco szerzej. Na rysunku 13.6,
w˛ezeł N średniej orbity Ksi˛eżyca porusza si˛e po ekliptyce ruchem wstecznym z okresem
18.6 lat. Dlatego kierunek osi x0 , (punkt M ), nie jest stały, oscyluje wokół jakiegoś kie-
runku średniego. Ale ponieważ nachylenie i orbity ksi˛eżyca do ekliptyki jest nieduże,
nieduży b˛edzie zakres tych oscylacji. W konsekwencji, cz˛eść składowej x0 — quasi-
precesyjny człon ψ10 · sin I w momencie skr˛ecajacym ˛ k0 wykazuje zmiany zarówno co
do wielkości jak i kierunku. Wzgl˛edem osi standardowego układu odniesienia składowe
tego członu określone sa˛ zwiazkami˛
kP = 0.5 · k00 sin 2I(cos ΥM , sin ΥM , 0) (13.37)
Oszacujemy te składowe z dokładnościa˛ do wyrazów pierwszego rz˛edu kata
˛ nachylenia
I. W trójkacie
˛ sferycznym ΥM N ( rys. 13.6) ze wzoru sinusów wynika
sin ΥM sin I = sin Ω sin i (13.38)
Wobec niewielkiego nachylenia płaszczyzny orbity Ksi˛eżyca przyjmujemy, że ε ≈ I oraz
cos ΥM ≈ 1, dlatego z wystarczajac
˛ a˛ dokładnościa˛ b˛edzie
sin ΥM = i · sin Ω csc ε
(13.39)
cos ΥM = 1
Ze wzoru czterocz˛eściowego trygonometrii sferycznej (patrz formuła na rysunku 13.4)
można otrzymać
cos ΥM cos ε = sin ΥM cot Ω + sin ε cot I
˛ (13.38) i przybliżenie cos ΥM ≈ 1 mamy
Wykorzystujac
cos ε = sin i sin Ω csc I cot Ω + sin ε cot I
sin I cos ε − sin ε cos I = sin i cos Ω
sin (I − ε) = sin i cos Ω
13.7 Nutacja 155
a z dokładnościa˛ do wyrazów pierwszego rz˛edu
I = ε + i cos Ω (13.40)
˛ otrzymane wyrażenia na ΥM oraz I do równania (13.37) otrzymamy

Kładac
kP = 0.5 k00 sin [2(ε + i cos Ω)] [1, i sin Ω csc ε, 0]

kP = k00 sin (ε + i cos Ω) cos (ε + i cos Ω) [1, i sin Ω csc ε, 0]
kP = k00 [(sin ε cos (i cos Ω) + cos ε sin (i cos Ω)) ·
(cos ε cos (i cos Ω) − sin ε sin (i cos Ω))] [1, i sin Ω csc ε, 0]
Ponieważ i cos Ω jest wielkościa˛ mała˛ pierwszego rz˛edu, możemy położyć cos (i cos Ω) ≈
1 oraz sin (i cos Ω) ≈ i cos Ω. Odrzucajac ˛ jeszcze wyrazy drugiego rz˛edu ze wzgl˛edu na
(i cos Ω), uzyskamy
kP = k00 (sin ε cos ε + i cos Ω cos 2ε) [1, i sin Ω csc ε, 0]
Dalej, po drobnych przekształceniach, ponownym odrzuceniu wyrazów małych dosta-

niemy
kP = k00 [sin ε cos ε + i cos Ω cos 2ε, i sin Ω cos ε, 0] (13.41)
Całkujac
˛ to równanie otrzymamy wyrażennia na składowe przemieszczenia bieguna wzgl˛e-
dem jego położenia poczatkowego,
˛ kiedy to Ω = 0
dΩ −1
x csc ε = ψ10 · t + 2 i ψ10 cot 2ε

dt
sin Ω
−1
y = −iψ10 dΩdt
cos Ω (13.42)
z=1
gdzie ψ10 jest stała˛ tak dobrana˛ by reprezentowała wyraz precesyjny w długości. Skła-
dowe te wyrażone sa˛ w układzie współrz˛ednych o osiach zorientowanych zgodnie z
osiami układu równikowego.
Podobnie jak to było dla Słońca, w równaniu (13.42) można zidentyfikować ksi˛eży-
cowy człon precesyjny jak i ksi˛eżycowe wyrazy nutacjne w długości i nachyleniu, ale
tutaj maja˛ one okresy 18.6 lat. Sa˛ to najwi˛eksze człony nutacyjne, około 10 razy wi˛eksze
od 6-cio miesi˛ecznych członów słonecznych, które jeśli chodzi o wielkość sa˛ zaraz na
drugim miejscu.
Kończymy dyskusj˛e przebiegu zjawiska nutacji, to co powiedziano wyżej miało na
celu ukazanie w jaki sposób powstaja˛ najważniejsze człony precesyjne i nutacyjne. Pełna
teoria precesji i nutacji jest bardzo skomplikowana i wykracza poza ramy podstawowego
kursu astronomii sferycznej.
Jeszcze nie tak dawno teoria nutacji oparta była na modelu sztywnej Ziemi. Równania
(13.35) i (13.42) odpowiadaja˛ takiemu właśnie podejściu. W roku 1980 opublikowano
nowa˛ teori˛e nutacji, która˛ w dwa lata później zaaprobowała MUA. Teoria ta oparta jest
na bardziej realistycznym modelu Ziemi, modelu elastycznym osiowo niesymetrycznym.
Jest to tzw. pełna teoria nutacji zawierajaca ˛ po 106 wyrazów zarówno w długości jak i
w nachyleniu. W tej teorii przemieszczenie bieguna świata w długości oznaczone zostało
jako ∆ψ, przemieszczenie prostopadłe do niego przez ∆ε. Przemieszczenia te nazwano
nutacja˛ w długości i nutacja˛ w nachyleniu, odpowiednio. W naszej poprzedniej notacji

odpowiadaja˛ one składowym x csc ε i y.
Pełna teoria nutacji podaje formuły na ∆ψ i ∆ε w formie szeregów postaci
∆ψ = 106 0
P
1 Si sin (ai L + bi L + ci F + di D + ei Ω)
P106 (13.43)
∆ε = 1 Ci cos (ai L + bi L0 + ci F + di D + ei Ω)
gdzie ai , bi , ci , di , ei sa˛ liczbami całkowitymi, Si , Ci to współczynniki amplitudowe posz-

czególnych członów nutacyjnych podane w formie tabel (patrz [?]), natomiast
• L to średnia długość Ksi˛eżyca minus średnia długość perigeum orbity Ksi˛eżyca,
• L0 to średnia długość Słońca minus średnia długość preigeum orbity Słońca,
• F jest srednia˛ długościa˛ Ksieżyca pomniejszona˛ o średnia˛ długość w˛ezła orbity

Ksi˛eżyca,
• D jest średnia˛ długościa˛ Ksi˛eżyca minus średnia długość Słońca, czyli średnia˛ elon-
gacja˛ Ksi˛eżyca od Słońca,
• Ω to długość średniego wst˛epujacego

˛ w˛ezła orbity Ksi˛eżyca na ekliptyce mierzona˛
od punktu równonocy daty.
Wszystkie parametry L, L0 , F, D, Ω zmieniaja˛ si˛e w czasie.

W teorii z 1980 roku główne człony nutacyjne dyskutowane w tym rozdziale dane sa˛
formułami :
∆ψ = −17.00 1996 sin Ω − 1.00 3187 sin (2F − 2D + 2Ω) − 0.00 2274 sin (2F + 2Ω) + 0.00 2062 sin (2Ω)
∆ε = 9.00 2025 cos Ω + 0.00 5736 cos (2F − 2D + 2Ω) + 0.00 0977 cos (2F + 2Ω) − 0.00 0895 cos (2Ω)
(13.44)
Współczynniki 17.00 1996 oraz 9.00 2025, niekiedy nazywane sa˛ stałymi nutacji. War-
tości ich jak i pozostałych współczynników w równaniu (13.44) odpowiadaja˛ epoce J2000.0
.
Niekiedy wygodnym jest podział na długo i krótkookresowe człony nutacyjne. Wy-
razy długo-okresowe sa˛ to wyrazy niezależne od średniej długości Ksi˛eżyca, wszystkie te
wyrazy maja˛ okresy wi˛eksze od 90 dni. Pośród wyrazów krótkookresowych nie ma ani
jednego o okresie przekraczajacym˛ 35 dni. Zsumowane wyrazy krótkookresowe ozna-
czane sa˛ przez dψ i dε.
13.8 Wpływ nutacji na współrz˛edne gwiazd

Na rysunku 13.7a punkt P reprezentuje średni biegun świata, P 0 biegun prawdziwy, prze-
suni˛ety wzgl˛edem P jedynie o kat
˛ ∆ε, K jest biegunem ekliptyki, X oznacza położenie
gwiazdy o współrz˛ednych (λ, β) lub (α, δ) w pewnym momencie czasu JD. Na rysunku
13.7a oznaczono wszystkie znane elemetny trójkata˛ sferycznego KP X. Zwróćmy jesz-
cze uwag˛e na pewne dodatkowe szczegóły rysunku 13.7a, mianowicie, biegun K to bie-
gun ekliptyki pewnej daty JD, jego katow
˛ a˛ odległość od średniego bieguna świata tejże
daty oznaczono przez ε0 — tzw. średnie nachylenie ekliptyki do średniego równika daty.
13.8 Wpływ nutacji na współrz˛edne gwiazd 157
Rysunek 13.7: Rysunek pomocniczy do dyskusji wpływu nutacji na współrz˛edne ciał

niebieskich. a) nutacja wyłacznie
˛ w nachyleniu. b) nutacja w długości i nachyleniu.
Stad ˛ ε oznancza prawdziwe nachylenie ekliptyki do praw-

˛ w dalszym toku wykładu kat
dziwego równika na moment JD. Wielkości te dane sa˛ formułami [?]
ε0 = 23◦ 260 21.00 448 − 46.00 8150 T − 0.00 00059 T 2 + 0.00 001813 T 3
ε = ε0 + ∆ε
T = (JD − 2451545.0)/36525
W przypadku współrz˛ednych ekliptycznych wpływy nutacyjne przejawiaja˛ si˛e bardzo
prosto: do poprawionej na precesj˛e luni-solarna˛ długości ekliptycznej należy dodać ∆ψ
— nutacj˛e w długości, szerokość ekliptyczna nie ulega z powodu nutacji żadnym zmia-
nom. Inaczej ma si˛e rzecz w przypadku współrz˛ednych równikowych. Wpływ ∆ψ można
wydedukować natychmiast z równań (13.3) i (13.4), mianowicie
dα = ∆ψ(cos ε0 + sin ε0 sin α tan δ)
(13.45)
dδ = ∆ψ sin ε0 cos α
Wpływem ∆ε — nutacji w nachyleniu musimy zajać ˛ si˛e dodatkowo. Rozważymy go tak
jak to pokazano na rysunku 13.7a, kiedy to średni biegun P został przemieszczony do
punktu P 0 jedynie o kat
˛ ∆ε. Przemieszczenie bieguna z P do P 0 nie wpływa na bok KX
˛ P KX, zatem oznacza to brak wpływu tego przemieszczenia na współrz˛edne
ani na kat
ekliptyczne. Zmiany kata ˛ ε0 wpływaja˛ jednak na współrz˛edne równikowe gwiazdy. Z
˛ sferycznego P KX, ze wzoru cosinusów b˛edzie, że
trójkata
sin δ = sin β cos ε0 + cos β sin ε0 sin λ (13.46)
˛ różniczki tego równania (λ, β sa˛ niezmienne) mamy
Obliczajac
cos δ dδ = (− sin β sin ε0 + cos β cos ε0 sin λ) ∆ε
gdzie celowo różniczk˛e dε zastapiono
˛ przyrostem ∆ε. Wyrażenie w nawiasie daje si˛e
wyeliminować za pomoca˛ 5-cio elementowego wzoru trygonometrii sferycznej, z którego
wynika, że
− cos δ sin α = sin β sin ε0 − cos β sin ε0 sin λ (13.47)
i stad
˛
dδ = ∆ε sin α
˛ P KX daje zwiazek
Wzór sinusów zastosowany do trójkata ˛ na rektascensj˛e
cos α cos δ = cos λ cos β (13.48)
Po jego zróżniczkowaniu dostaniemy
sin α cos δ dα + cos α sin δ dδ = 0
˛ tu formuł˛e na dδ otrzymamy wyrażenie na przyrost w rektascensji. Łaczny

Kładac ˛ rezul-
tat wpływu nutacji w nachylemiu ∆ε na współrz˛edne równikowe, ma postać
dα = −∆ε cos α tan δ
(13.49)
dδ = ∆ε sin α
Wzory (13.45) i (13.49) sa˛ wzorami pierwszego rz˛edu, ale ponieważ katy˛ nutacyjne sa˛
niewielkie, można wykorzystywać je niemal we wszystkich przypadkach. Całkowity
wpływ nutacji można brać jako prosta˛ superpozycj˛e tych dwóch zestawów wzorów.
We współczesnej praktyce wpływy nutacji najcz˛eściej uwzgl˛ednia si˛e w formaliźmie
macierzowym. Niech s = (x, y, z) b˛edzie wersorem kierunku do gwiazdy, określonym
wzgl˛edem kartezjańskich osi zdefiniowanych za pomoca˛ średniego bieguna i średniej
równonocy na dana˛ dat˛e JD. Składowe tego wersora określone sa˛ za pomoca˛ równania
(13.24), dla wygody przepisanego pniżej
   
x cos δ cos α
s =  y  =  cos δ sin α 
z sin δ
Niech s0 b˛edzie wersorem tego samego kierunku, ale określonym w oparciu o prawdziwy
równik i prwdziwy punkt równonocy na dana˛ dat˛e JD. Na rysunku 13.7b łatwo zauwa-
żyć, że transformacja składowych wersora s określonych wzgl˛edem średniego układu
współrz˛ednych do układu prawdziwego, wymaga złożenia trzech transformacji obrotu.
Mianowicie:
• obrotu wokół osi x układu równikowego średniego o kat
˛ ε0 , przechodzimy wów-
czas do średniego układu ekliptycznego daty JD,
• nast˛epnie obrotu wokół osi z średniego układu ekliptycznego o kat
˛ (−∆ψ), jeste-
śmy wówczas w prawdziwym układzie ekliptycznym daty JD,
• obrotu wokół osi x prawdziwego układu ekliptycznego o kat
˛ (−ε), co daje nam
prawdziwe współrz˛edne równikowe — czyli składowe wersora s0 na dat˛e JD.
Zatem powiazania
˛ wersorów s i s0 można dokonać za pomoca˛ rachunku macierzowego
s0 = N s (13.50)
gdzie
N = p(−ε)r(−∆ψ)p(ε0 ) (13.51)
13.9 Łaczny
˛ wpływ precesji i nutacji w formaliźmie macierzowym 159
lub
" #
cos ∆ψ, − sin ∆ψ cos ε0 , − sin ∆ψ sin ε0
N= − sin ∆ψ cos ε, cos ∆ψ cos ε cos ε0 + sin ε sin ε0 , cos ∆ψ cos ε sin ε0 − sin ε cos ε0
− sin ∆ψ sin ε, cos ∆ψ sin ε cos ε0 − cos ε sin ε0 , cos ∆ψ sin ε sin ε0 + cos ε cos ε0
13.9 Łaczny
˛ wpływ precesji i nutacji w formaliźmie ma-
cierzowym
W notacji macierzowej możemy napisać wyrażenie uwzgl˛edniajace˛ łaczny
˛ wpływ prece-
sji i nutacji. Niech s0 b˛edzie wersorem położenia gwiazdy wzgl˛edem średniego równika
i równonocy z pewnej epoki standardowej, np. J1950.0. Wówczas wersor położenia
gwiazdy wzgl˛edem średniego układu daty JD, uzyskamy za pomoca˛ formuły (13.29) jako
s = Ps0
gdzie P jest precesyjna˛ macierza˛ obrotu. Współrz˛edne prawdziwe tej gwiazdy na dat˛e JD
dostaniemy za pomoca˛ równania (13.50), a wi˛ec
s0 = N s = (NP) s0 = R s0 (13.52)
Macierz R ≡ NP jest także macierza˛ obrotu pozwalajac ˛ a˛ na jednoczesne uwzgl˛ednie-
nie precesji i nutacji. Jej elementy publikowane sa˛ w corocznych wydaniach niektórych
roczników astronomicznych.
Transformacja odwrotna, od współrz˛ednych prawdziwy daty JD do współrz˛ednych
średnich daty JD, otrzymamy bez trudu z równania (13.52) działajac ˛ na obie jego strony,
lewostronnie, macierza˛ odwrotna˛ R−1
R−1 s0 = R−1 R s0 = s0 (13.53)
A szcz˛eśliwie, wobec ortogonalności macierzy obrotu mamy
R−1 = RT = (NP)T = PT NT
PT = r(ζA )q(−θA )r(zA ) (13.54)
NT = p(−ε0 )r(∆ψ)p(ε)


1. Gwiazda Polarna ma współrz˛edne α = 2.h 15.m 54.s 6, δ = 89.o 110 3900 na epok˛e
J1984.5. Stosujac˛ wzory pierwszego rz˛edu oblicz współrz˛edne tej gwiazdy na
epok˛e J1985.0 .
2. Pokaż, że dla krótkich interwałów czasu τ można przyjać,
˛ że
m τ = ζA + zA
n τ = θA
˛ precesyjne ζA , zA , θA w celu transformacji współrz˛ednych od epoki

3. Oblicz katy
standardowej J2000.0 do epoki J1985.0.
4. Pokaż, że wszystkie pozadiagonalne elementy precesyjnej macierzy obrotu sa˛ małe,
diagonalne natomiast sa˛ bliskie jedności. Udowodnij, że
P12 + P21 = 2 sin2 (θA /2) · sin(ζA − zA )

Rozdział 14
Koncepcja czasu w astronomii
14.1 Streszczenie
W astronomii czas odgrywa szczególna˛ rol˛e. W odróżnieniu od np. fizyka, astronomowi
nie wystarcza tylko zegar, czy jak kto woli chronometr odmierzajacy ˛ precyzyjnie krót-
kie interwały czasu. Astronomowie podobnie jak historycy, potrzebuja˛ skali czasu czyli
sposobu przyporzadkowania
˛ zdarzeniom na osi czasu punktu, czyli daty. Do współcze-
śnie wykorzystywanych skal czasu należa: ˛ średni czas gwiazdowy w Greenwich, średni
czas słoneczny UT1, czas koordynowany UTC. W definicjach pierwszych dwóch skal
wykorzystywane jest zjawisko ruchu wirowego Ziemi i z tego powodu sa˛ to skale czasu
niejednostajnego.
W celu utworzenia skal czasu biegnacego ˛ równomiernie posłużono si˛e koncepcja˛ czasu
dynamicznego. Istnieje szereg realizacji tej koncepcji jak: czas efemerydalny ET, czas
układowy geocentryczny TCG, czas układowy barycentryczny TCB. Obecnie najważniej-
sza˛ rol˛e gra czas atomowy TAI. Jest to skala oparta o zjawiska atomowe a jej jednostka˛
jest sekunda, fundamentalna jednostka układu SI.
Pomi˛edzy skalami czasu można określić bardziej lub mniej precyzyjne zwiazki ˛ pozwa-
lajace
˛ na transformacj˛e daty z jednej skali do drugiej. Przy współczesnej dokładności
pomiaru czasu nie stwierdzono rozbieżności pomi˛edzy skalami ET, TT i TAI. Dlatego
skale te różnia˛ si˛e jedynie o stała˛ zwana˛ offsetem.
Skala TCB została tak zdefiniowana,˛ że różni si˛e od TCG wyrazami wiekowym i okreso-
wymi oraz poprawkami relatywistycznymi zależnymi od ruchu obserwatora i geocentrum
wzgl˛edem barycentrum Układu Słonecznego.
Różnica skal czasu ET i UT1 nie może być podana precyzyjnie z wyprzedzeniem. Przy-
czyna˛ tego sa˛ nieregularności w rotacji ziemskiej, których obecnie nie możemy precyzyj-
nie przewidywać.
W praktyce astronomicznej dat˛e (zwana˛ niekiedy epoka) ˛ piszemy w formie roku z ułam-
kiem. Możemy podać ja˛ jako rok Bessel’a lub rok Juliański. Inny sposób oparty na ciagłej
˛
rachubie dni nazywany jest data˛ Juliańska.˛
Słowa kluczowe: zegar, skala czasu, data, czas gwiazdowy, czas słoneczny, czas efe-
merydalny, UT1, UT2, UTC, południk efemerydalny, czas własny TDT, TT, skale czasu
układowego TCG, TDB, TCB, czas atomowy TAI, rok zwrotnikowy, rok Bessel’a, epoka
B1950, epoka J2000, data juliańska. a
a
[Modyfikowano AD 2006, Grudzień 19.]
162 Koncepcja czasu w astronomii
14.2 Służba czasu

W naukach przyrodniczych niczego nie mówi si˛e o naturze — istocie czasu. Jest na-
tomiast mowa o czasie jako o pewnej koncepcji czegoś, co można mierzyć, rejestrować
np. za pomoca˛ regularnie powtarzajacych
˛ si˛e zjawisk fizycznych. 1 Z życia codziennego
wiemy, że aby posługiwać si˛e czasem potrzebujemy zegara, a mówiac ˛ ścislej potrzebna
jest skala czasu. Utrzymywanie skali czasu — jej przechowywanie wymaga szczególnej
postawy, a nawet pewnego poświ˛ecenia. Dlatego w astronomii jest mowa o służbie czasu,
dla podkreślenia szczególnej atmosfery badań panujacej
˛ w laboratoriach czasu.
Na dowód powyższego, przypomnijmy znana˛ w kr˛egu poznańskich astronomów anegdotk˛e, której
głównym bohatarem jest dr Ireneusz Domiński, niestety nieżyjacy ˛ już pracownik Laboratorium Służby
Czasu PAN w Borowcu. Otóż w dniu jego imienin, panu Ireneuszowi koledzy urzadzili ˛ niezłego figla.
Pan Ireneusz zamieszkiwał na terenie obserwatorium w Borowcu i w noc poprzedzajac ˛ a˛ jego imieniny spał
sobie w najlepsze snem sprawiedliwego. Tymczasem koledzy pełniacy ˛ dyżur obserwacyjny, punktualnie
o godzinie 24 czasu środkowo europejskiego nawiedzili mieszkanie pana Ireneusza wszczynajac ˛ alarm —
“Domiński! Bój si˛e ty! Zegary stoja!˛ Padło zasilanie!” Na co pan Ireneusz — tak jak stał w piżamce
i w pantofelkach — skoczył biegiem do laboratorium. A tu niespodzianka! — oczekujace ˛ go uśmiech-
niete koleżnki i koledzy składaja˛ mu serdeczne życzenia imieninowe, po czym całe towarzystwo śpiewa
solenizantowi tradycyjne “Sto lat”.
W tym rozdziale podamy kilka określeń wykorzystywanych w celu uproszczenia oma-
wianych zjawisk i problemów.
Zegar. Zegarami moga˛ być wszelkie zmieniajace ˛ si˛e w ustalony sposób zjawiska
fizyczne. Zmienność ta może mieć charakter narastajacy,˛ okresowy, ważne jest jedynie
to by była dobrze określona. Tak zdefiniowany zegar nadaje si˛e do użytku o ile znamy
funkcj˛e określajac
˛ a˛ wzgl˛edem czasu stan zjawiska leżacego
˛ u podstawy działania zegara.
Pomiar czasu sprowadza si˛e do odczytu, zatem zegary musza˛ dać si˛e odczytać i dla-
tego sa˛ wyposażone w układy wskaźnikowe. Zegary oparte o zjawiska periodyczne, dla
unikni˛ecia wieloznaczności posiadaja˛ systemy zliczajace˛ drgania.
Posługiwanie si˛e zegarami ma długa˛ histori˛e. Od bardzo dawna posługiwano si˛e ze-
garami opartymi o zjawiska astronomiczne jak ruch wirowy Ziemi (doba), ruch orbitalny
Ziemi wokół Słońca (rok) czy też ruch orbitalny Ksi˛eżyca wzgl˛edem Ziemi (miesiac). ˛
Wszystkie te zegary nie posiadaja˛ systemu zliczajacego,
˛ dlatego zast˛epował go człowiek
swoja˛ pami˛ecia˛ i wszelkimi środkami, które mogły ja˛ wspomagać. W celu dokładniej-
szego odczytu wskazań zegarów konstruowano najróżniejsze przyrzady ˛ pomiarowe, od
zegara słonecznego poczynajac. ˛ W czasach współczesnych zegarem wzorcowym jest
zbiór zegarów atomowych tworzacych ˛ mi˛edzynarodowa˛ skal˛e czasu atomowego TAI.
Skala czasu. Poj˛ecie skali czasu dotyczy sposobu przyporzadkowania˛ daty wyda-
rzeniom — umieszczanie zdarzeń na podziałce czasu. Mamy różne skale czasu, sa˛ one
realizowane przez zegary, które nie zawsze musza˛ być wzorcami czasu. Istnieja˛ też skale
czasu tworzone przez pewne przekształcenia skal realizowanych przez pojedyńcze zegary
lub przez grupy zegarów. Mówimy wtedy, że sa˛ to “papierowe skale czasu”, realizowane
przez zegary “papierowe”, istniejace˛ tylko na papierze.
Mi˛edzy soba˛ skale czasu różnia˛ si˛e:
• epoka,˛ czyli poczatkiem

˛ rachuby czasu,
1
Skoro taka rejestracja, czyli pomiar polega na uważnej obserwacji danego zjawiska okresowego, to czy
nie jest tu już wcześniej wymagana koncepcja czasu, poj˛ecia które właśnie usiłujeny uchwycić?
14.3 Skale czasu 163
• jednostka˛ czasu.
Istnieja˛ zegary a wi˛ec i skale czasu o zmiennej jednostce czasu. Sa˛ nimi np. praw-
dziwy czas słoneczny, prawdziwy czas gwiazdowy, czas UT0, czas UT1. Trzeba tu roz-
różnić zmienność jednostki czasu, która daje si˛e precyzyjnie modelować od zmienności
nie poddajacej
˛ si˛e modelowaniu. W pierwszym wypadku wystarczy znaleźć odpowiednie
zależności by utworzyć papierowa˛ skal˛e czasu jednostajnego, w drugim przypadku jest to
niemożliwe.
Określenie stopnia zmienności jednostki czasu zegara wia˛że si˛e z dokładnościa˛ jej
wyznaczenia i z interwałem uśredniania. Przy bardzo małych dokładnościach, wi˛ekszość
zegarów ma stała˛ jednostk˛e.
Data. Pod poj˛eciem daty jakiegoś wydarzenia należy rozumieć podanie momentu
tego zdarzenia w ramach którejś ze skal czasu. Data jest współrz˛edna˛ na osi czasu. Jest
ona zwiazana
˛ z całka˛ funkcji jednostki czasu określajacej
˛ zegar. Stad
˛ by dokonać datowa-
nia niezb˛edne jest wi˛ec ustalenie stałej całkowania, punktu zerowego skali, tzw. epoki. 2
Interwał jednoznaczności. Zegary maja˛ na ogół urzadzenia ˛ wskaźnikowe o ogra-
niczonej pojemności cyfrowej. Może to spowodować, że odczytana wartość wskazania
zegara jest wieloznaczna. W wielu produkowanych mechanizmach zegarowych inter-
wałem jednoznaczności jest okres 12 godzin i gdy taki mechanizm wykorzystuje si˛e do
wskazywania czasu gwiazdowego bywa to dość kłopotliwe. Cz˛esto do porównania dwóch
odległych zegarów wykorzystuje si˛e elektromagnetyczne sygnały cz˛estotliwości wzorco-
wej. W tym przypadku interwałem jednoznaczności jest okres drgań sygnału.
14.3 Skale czasu

W astronomii mamy kilka koncepcji czasu określanych mianem skal czasu, mianowicie:
I – skale czasu gwiazdowego,
II – skale czasu słonecznego,
III – skale czasu dynamicznego (efemerydalnego),
IV – skala czasu atomowego,
V – skala czasu własnego,
VI – skala czasu układowego (laboratoryjnego).

Zanim niektóre z tych skal czasu omówimy bardziej szczegółowo, dokonamy ich krót-
kiego przegladu.
˛
Czas gwiazdowy
Czas gwiazdowy jest katem
˛ godzinnym punktu równonocy. Pomijajac ˛ drobne wpływy
precesyjne, skala tego czasu opiera si˛e wyłacznie
˛ o zjawisko ruchu wirowego Ziemi. Po-
nieważ tempo ruchu wirowego Ziemi nie jest stałe, skala czasu gwiazdowego nie jest
2
Z poj˛eciem daty, epoki mamy drobne zamieszanie bowiem można napotkać sytuacje, w których słowo
epoka bywa stosowane zamiast słowa data. W toku naszego wykładu epokami b˛edziemi nazywać pewne
wyróżnione punkty na osi czasu, czyli wyróżnione daty.
jednostajna, wykazuje quasi-okresowe nieregularności oraz powolne wiekowe spowal-

nianie.
Czas słoneczny
Czas słoneczny zdefiniowany jest jako kat˛ godzinny środka tarczy Słońca. Wybór
Słońca stanowi przyczyn˛e dużych nieregularności tej skali czasu. W celu ich elimina-
cji wprowadzono koncepcj˛e średniego czasu słonecznego. Pomijajac ˛ duże ale usuwalne
nieregularności, prawdziwy czas słoneczny jest hybryda˛ (krzyżówka)
˛ dwóch nie dajacych
˛
si˛e połaczyć
˛ zjawisk okresowych: dobowego ruchu wirowego Ziemi i rocznego ruchu
orbitalnego Ziemi wokół Słońca. Dlatego w praktyce astronomicznej stosowane sa˛ dwie
odmienne skale czasu słonecznego, mianowicie: czas uniwersalny UT wyłacznie ˛ zależny
od rotacji Ziemi oraz czas efemerydalny ET b˛edacy
˛ dynamiczna˛ skala˛ czasu, zależna˛ je-
dynie od ruchu orbitalnego Ziemi.
Czas UT określony jest jako, obserwowany w Greenwich kat ˛ godziny (HG ) fikcyj-
nego obiektu tzw. uniwersalnego słońca średniego (U s ). Aby poczatek
˛ doby słonecznej
przypadał o północy, do kata
˛ godzinnego musimy dodać dwanaście godzin:
U T = 12h + HG U S (14.1)
Zgodnie z definicja,˛ uniwersalne słońce średnie porusza si˛e po równiku niebieskim ze

stała˛ szybkościa.˛
Zarówno czas gwiazdowy jak i czas słoneczny uniwersalny opieraja˛ si˛e na ruchu wiro-
wym Ziemi. Mimo, że jednostki czasu w obu systemach sa˛ różne, stosunek tych jednostek
jest stały. Zatem rektascensja uniwersalnego słońca średniego zmienia si˛e również jedno-
stajnie wraz z czasem gwiazdowym.
Czas dynamiczny (efemerydalny)

W skali czasu dynamicznego, czas to zmienna niezależna wyst˛epujaca ˛ w grawita-
cyjnych równaniach ruchu. W fizyce newtonowskiej tego typu skala czasu traktowana
jest jako absolutna, tzn. wsz˛edzie taka sama. Pierwsza˛ skala˛ czasu dynamicznego był
czas efemerydalny ET określony za pomoca˛ rocznego ruchu Słońca. Można ja˛ rownież
zdefiniować za pomoca˛ kata
˛ godzinnego innych ciał, np. kata˛ godzinnego ciała fikcyj-
nego, które nazwamy efemerydalnym słońcem średnim (Es ). Chodzi tu o “obiekt”
poruszajacy
˛ si˛e jednostajnie po równiku niebieskim, w tempie odpowiadajacym˛ ruchowi
średniemu Słońca prawdziwego. Jednak za pomoca˛ kata˛ godzinnego mierzonego w Gre-
enwich nie możemy zdefiniować skali dynamicznej. Jest tak dlatego, gdyż kat ˛ godzinny
określony wzgl˛edem południka Greenwich zależy od rotacji Ziemi, a przecież wiemy już,
że ruch wirowy Ziemi wykazuje nieregularności. Potrzebny jest inny standardowy połu-
dnik wzgl˛edem którego, kat ˛ godzinny nie byłby obcia˛żony nieregularnościami. Okre-
ślamy go mianem południka efemerydalnego, i z definicji jest to taki południk jaki mie-
libyśmy w Greenwich gdyby ziemska rotacja była ściśle jednostajna. Dlatego, jako wiru-
jacy
˛ jednostajnie, południk efemerydalny nie odpowiada stałemu miejscu na powierzchni
Ziemi. Wykazuje lekki dryft ku wschodowi. Oba południki, południk efemerydalny i
południk Greenwich przedstawione sa˛ na rysunku 14.1 jako koła wielkie P HQ i P GQ
odpowiednio. Punkty E i U na tym rysunku oznaczaja˛ położenia średniego słońca efe-
merydalnego i średniego słońca uniwersalnego, punkt S oznacza słońce prawdziwe. Łuk
HG = λE równa si˛e długości geograficznej południka efemerydalnego.
14.3 Skale czasu 165
γ G
U E H
Rysunek 14.1: Południk efemerydalny P HQ i południk miejscowy P GQ w Greenwich.

Punkt E oznacza średnie słońce efemerydalne, U średnie słońce uniwersalne, punkt S
słońce prawdziwe.
Formalnie czas ET definiowany jest poprzez równanie 14.22. Ale można go rów-
nież zdefiniować za pomoca˛ kata
˛ godzinnego (HE ) efemerydalnego słońca średniego,
mierzonego wzgl˛edem południka efemerydalnego. Zatem czas efemerydalny ET można
zdefiniować jako
ET = 12h + HE Es (14.2)
Jednak czas ET wprowadzono w roku 1960 inna˛ droga,˛ definiujac

˛ go jako argument czasu
w efemerydach ciał niebieskich publikowanych w rocznikach astronomicznych.
Różnic˛e pomi˛edzy czasem UT i ET, piszemy jako
DT = ET − U T (14.3)
Wielkość ta nie może być podana ściśle z wyprzedzeniem ponieważ tkwia˛ w niej niere-
gularności ziemskiej rotacji, których jak dotad˛ nie potrafimy precyzyjnie przewidywać.
Teorie dynamiczne umożliwiaja˛ obliczenie heliocentrycznych położeń planet na do-
wolny moment ET. Jest tak również w przypadku położenia środka Ziemi, a wi˛ec można
zestawiać geocentryczne efemerydy ciał niebieskich z czasem ET jako zmienna˛ nieza-
leżna.˛
Czas atomowy
Współczesne zegary atomowe umożliwiaja˛ najbardziej dokładny i zgodny wewn˛etrz-
nie pomiar czasu. Czas atomowy, tzw. mi˛edzynarodowy czas atomowy TAI jest praktycz-
nym czasowym standardem, najbardziej zgodnym z definicja˛ jednostki czasu w układzie
SI. Czyni on zadość również potrzebom astronomów jeśli chodzi o precyzj˛e, długotrwala˛
stabilność oraz niezawodność.
˛ uśredniona˛ ze skal atomowych ATi kilku wybranych
Skala TAI jest skala˛ “papierowa”
laboratoriów czasu. Jest ona redukowana na wpływ pola grawitacyjnego do poziomu
morza i odnosi si˛e do grupy zegarów nieruchomych wzgl˛edem powierzchni Ziemi.
Instytucja˛ uprawniona˛ do tworzenia TAI jest Bureau International des Poids et Mesu-
res (BIPM), czyli w ludzkim j˛ezyku Mi˛edzynarodowe Biuro Miar i Wag w Paryżu. 3 Czas
TAI wprowadzono w roku 1972, ale zegary atomowe pracowały już w latach 1950-tych,
dlatego możliwa˛ jest ekstrapolacja TAI aż do lipca roku 1955.
Koncepcja skali czasu atomowego polega na zliczaniu cykli sygnału o wysokiej cz˛e-
stości utrzymywanego w rezonansie z przejściami atomowymi cezu 133. Fundamentalna
jednostka czasu w układzie SI określona jest jako interwał w trakcie którego, zliczonych
zostanie 9192631770 cykli o cz˛estotliwości magnetycznego rezonansu atomowego ato-
mów cezu 133, odpowiadajacych ˛ przejściom pomi˛edzy poziomem F = 4, mf = 0 i
F = 3, mf = 0 przy zerowym zewn˛etrznym polu magnetycznym.
Istnieje zatem koncepcyjna różnica pomi˛edzy skala˛ czasu atomowego a czasem dyna-
micznym ET. Jednak przy założeniu absolutnego charakteru stałych fizycznych, skale te
powinny dać si˛e powiazać
˛ ściśle. Dlatego mimo że definicje sekund TAI i ET sa˛ formal-
nie niezleżne, numerycznie sa˛ ze soba˛ zgodne, a w takiej sytuacji skale te moga˛ różnić
si˛e jedynie stałym przesuni˛eciem (offsetem). Różnica mi˛edzy TAI i ET byłaby istotna
gdyby okazało si˛e, że np. stała grawitacji zmienia si˛e w kosmologicznej skali czasu. Ta-
kie zmiany sugeruja˛ niektóre nieortodoksyjne teorie kosmologiczne, a to oznaczałoby, że
czas dynamiczny spowalnia w porównaniu z czasem atomowym.
W fizyce klasycznej czas jest wielkościa˛ absolutna,˛ a rozróżnienie pomi˛edzy skalami
atomowa˛ i dynamiczna˛ dotyczy jedynie kwestii ich odczytu i definicji. W teorii wzgl˛ed-
ności różnica mi˛edzy tymi skalami ma wi˛eksze znaczenie i odpowiada różnicy pomi˛edzy
czasem własnym i czasem laboratoryjnym (układowym).
Czas własny i czas układowy

Czas własny jest koncepcja˛ powstała˛ w ramach ogólnej teorii wzgl˛edności. Jest to
czas, mierzony przez obserwatora na jego linii świata. Czas wskazywany przez każdy ze-
gar na powierzchni Ziemi b˛edzie wi˛ec czasem własnym (zwanym niekiedy czasem praw-
dziwym), w szczególności taka˛ skala˛ czasu b˛edzie czas atomowy.
Skale czasu własnego oraz układowego (laboratoryjnego) to skale typu dynamicz-
nego. Jednak czas własny 4 wykazuje okresowe zmiany wzgl˛edem czasu układowego i
dlatego nie nadaje si˛e jako podstawa ogólnej skali czasu dynamicznego, 5 Czas labora-
toryjny ma tutaj oczywista˛ przewag˛e, ponieważ można go zdefiniować jako identyczny
dla całego Układu Planetarnego. Jednak w ogólnej teorii wzgl˛edności czas laboratoryjny
nie jest zdefiniowany jednoznacznie, konieczny jest zatem wybór. W 1976 roku MUA w
celu zastapienia
˛ skali ET zarekomendowała wprowadzenie dwóch nowych skal czasu nie
wyrażajac˛ przy tym pełnej, definitywnej aprobaty dla ogólnej teorii wzgl˛edności.
Pierwsza z proponowanych przez MUA skal czasu nie wymagała dodatkowych zało-
żeń. Był to tzw. ziemski czas dynamiczny TDT (Terrestrial Dynamical Time) wprowa-
dzony od 1977, styczeń 1.0. Skala ta oparta jest o sekund˛e SI, jej punkt zerowy wybrano
tak, by była kontynuacja˛ skali ET.
TDT była skala˛ czasu przeznaczona do obliczeń widomych geocentrycznych efeme-
ryd. Mimo, iż nie wymaga ona żadnych założeń co do teorii grawitacji, w ramach kontek-
3
W roku 1987 BIPM jest nast˛epca˛ Bereau International de l’Heurs (BIH) — Mi˛edzynarodowego Biura
Czasu.
4
Czas własny jest najdogodniejszym parametrem krzywizny dla rozwiazania
˛ geodezyjnego równania
różniczkowego, i w tym sensie jest stosowany jako dynamiczna zmienna niezależna.
5
Jest tak dlatego gdyż dla każdego masywnego ciała mamy jego indywidualny czas własny.
14.4 Czas gwiazdowy i słoneczny 167
stu ogólnej teorii wzgl˛edności skala TDT jest skala˛ czasu własnego na powierzchni Ziemi
wskazywanego przez zegary atomowe. Oznacza to, że TDT jest skala˛ zwiazana˛ z TAI,
a tymczasem w celu obliczenia efemerydy geocentrycznej wymagana jest skala czasu
odczytywana w geocentrum. Dlatego po roku 1991 czas TDT zastapiono ˛ dwiema ska-
lami czasu: skala˛ TT zwiazan˛ a˛ z TAI, oraz ze skala˛ TCG (Geocentric Coordinate Time)
“odczytywana” ˛ w geocentrum i zwiazan˛ a˛ z efemerydami geocentrycznymi.
Druga˛ skala˛ czasu rekomendowana˛ w 1976 roku przez MUA jest barycentryczny czas
dynamiczny TDB (Barycentric Dynamical Time). Czas ten nadaje si˛e do badania ruchów
ciał wzgl˛edem barycentrum Układu Słonecznego. Nie jest to skala czasu zdefiniowana
jednoznacznie, zależy bowiem od wyboru konkretnej post-newtonowskiej teorii grawita-
cji.
Na TDB nałożono warunek by pomi˛edzy ta˛ skala˛ a TDT miały miejsce jedynie różnice
okresowe. Warunek ten może być spełniony w dowolnej teorii grawitacji. W ogólnej
teorii wzgl˛edności TDB odpowiada czasowi układowemu.
Od 1991 roku do obliczeń efemeryd barycentrycznych MUA zaleca skal˛e czasu TCB
(Barycentric Coordinate Time), zast˛epuje ona skal˛e TDB, od której różni si˛e trendem
wiekowym.
14.4 Czas gwiazdowy i słoneczny

Definicja czasu gwiazdowego została już podana wcześniej, jest ona niezwykle prosta,
np. czas gwiazdowy w Greenwich wynosi :
TG = HGΥ (14.4)
gdzie HGΥ to kat ˛ godzinny punktu równonocy wiosennej podany wzgl˛edem południka
Greenwich.
W równaniu tym punkt równonocy zawsze odnosi si˛e do równonocy daty, ale jeśli chodzi
o nutacj˛e to może być ona brana pod uwag˛e lub nie. I dlatego, jeżeli w równaniu (14.4)
mamy na myśli prawdziwa˛ równonoc, definiowany czas gwiazdowy określony jest mia-
nem prawdziwego czasu gwiazdowego. Jeśli Υ jest średnia˛ równonoca,˛ równanie (14.4)
definiuje średni czas gwiazdowy. Różnica pomi˛edzy tymi czasami nazywana jest równa-
niem równonocy, oznaczymy ja˛ przez DE. Korzystajac ˛ z wyrażeń na poprawki nutacyjne
w rektascensji i deklinacji można pokazać, że
DE = ∆ψ · cos ε0 (14.5)
gdzie: ∆ψ to nutacja w długości a ε0 jest nachyleniem ekliptyki do średniego równika

daty.
W astronomii, czas gwiazdowy prawdziwy nie jest wykorzystywany jako skala czasu,
jest on niekiedy potrzebny np. w obserwacjach południkowych.
Czas gwiazdowy średni różni si˛e od okresu rotacji Ziemi, przyczyna˛ jest zjawisko
precesji rotacyjnej osi Ziemi. Z powodu precesji rektascensja gwiazdy znajdujacej ˛ si˛e
w tym samym miejscu co punkt równonocy, w ciagu ˛ roku zwi˛ekszyłaby si˛e o ψ cos ε0 .
Odpowiada to przyrostowi dziennemu 0.s 0084 i o taka˛ właśnie wartość okres wirowania
Ziemi przewyższa długość średniej doby gwiazdowej.
Precesja wpływa również na długość roku, a ściślej długość roku zwrotnikowego. Po-
dobnie jak i miesiac,
˛ rok można zdefiniować na wiele sposobów. Posiadajacy ˛ najwi˛eksze
znaczenie praktyczne rok zwrotnikowy jest średnim interwałem potrzebnym na przyrost
(liczony od średniego punktu równonocy) średniej długości Słońca o 360◦ . Odpowiada to
interwałowi od jednej równonocy wiosennej do drugiej, czyli jest to interwał pomi˛edzy
kolejnymi identycznymi porami roku.
Kalendarz cywilny został dopasowany właśnie do tego roku. W kalendarzu gregoriań-
skim uwzgl˛edniono wyst˛epowanie lat przest˛epnych w liczbie 97-miu na każde 400 lat.
Żadanie
˛ to sprawia, że czas trwania średniego roku kalendarzowego jest bliski długości
średniego roku zwrotnikowego. W kalendarzu juliańskim posiadajacym ˛ lata przest˛epne
co 4 lata, długość roku wynosi 365.25 — jest to rok julianski. Stulecie juliańskie trwa
zatem 36525 dni.
Okres obiegu Ziemi wokół Słońca, w odniesieniu do gwiazd stałych nazywamy ro-
kiem gwiazdowym. Perturbacje planetarne sprawiaja,˛ że jest on nieco różny od interwału
potrzebnego Ziemi na przejście od jednego perihelium do nast˛epnĺgo, zwanego rokiem
anomalistycznym.
Mamy także rok zaćmieniowy (smoczy), definiowany jako interwał mi˛edzy dwoma
kolejnymi przejściami średniego słońca przez w˛ezeł wst˛epujacy˛ średniej orbity Ksi˛eżyca.
Rok ten różni si˛e wyraźnie od pozostałych, określa średnie cz˛estości wyst˛epowania za-
ćmień Słońca i Ksi˛eżyca. Wreszcie możemy napotkać interwał nazywany rokiem gaus-
sowskim wyznaczonym droga˛ obliczeń z II-go prawa Keplera, w którym podstawiono
stała˛ Gaussa k = 0.01720209895 oraz wielka˛ półoś równa˛ a = 1. Poniżej podano długo-
ści (w średnich dobach słonecznych) odpowiadajace ˛ zdefiniowanym wcześniej interwa-
łom rocznym:
rok smoczy = 346.6201,

rok zwrotnikowy = 365.2421897,
rok julianski = 365.25,
(14.6)
rok gwiazdowy = 365.25636,
rok anomalistyczny = 365.25964
rok gaussowski = 365.25690
Poza rokiem gaussowskim, wartości te ulegaja˛ zmianom wiekowym, które w wi˛ekszości

wypadków sa˛ bardzo niewielkie.
Rok zwrotnikowy odgrywa ważna˛ rol˛e w definicji zwiazku
˛ pomi˛edzy czasem słonecz-
nym i gwiazdowym. Dla dowolnego obiektu X obserwowanego w Greenwich, możemy
napisać
CGG = HG X + RA X (14.7)
gdzie CGG oznacza czas gwiazdowy w Greenwwich, HG X kat ˛ godziny obiektu X mie-
rzony w Greenwich natomiast RA X jest rektascensja˛ obiektu.
˛ rachuby rektascensji obierzemy średni punkt równonocy Υ, wów-
Jeśli jako poczatek
czas równanie (14.7) może posłużyć do znalazienia zwiazku
˛ mi˛edzy średnim czasem
gwiazdowym i czasem uniwerslanym. Równanie to dla obiektu X identycznego z uni-
wersalnym słońcem średnim U S , zgodnie z (14.1), ma postać
U T = CGG − RA U S + 12 (14.8)
Tej postaci zwiazek

˛ służy do wyznaczania czasu UT, a zatem skala UT jest skala˛ reali-
zowana˛ za pomoca˛ obliczeń numerycznych. O precyzyjnych obserwacjach pozycyjnych
Słońca nie może być mowy, dlatego w celu wyznaczenia CGG obserwowane sa˛ kulmina-
cje górne gwiazd badź
˛ radioźródeł. Po obliczeniu rektascensji uniwersalnego słońca śred-
niego, łatwo znajdujemy w skali czasu UT moment CGG w skali czasu gwiazdowego.
Wyznaczona ta˛ droga˛ skala UT, nosi miano skali czasu UT0. Z jej pomoca˛ tworzone sa˛
dwie dalsze skale czasu uniwersalnego:
UT1 = UT0 + poprawka na ruch biegunów Ziemi

UT2 = UT1 + poprawka na nieregularności ruchu wirowego Ziemi
W latach powstawania koncepcji średniego czasu słonecznego (UT) nikomu si˛e nie
śniło o nieregularnościach ruchu wirowego Ziemi. Założenie o jednostajnym ruchu wiro-
wym Ziemi zostało odrzucone dopiero w pierwszej połowie lat 1900-nych. Zaowocowało
to odrzuceniem skali UT jako podstawy w precyzyjnej służbie czasu, w zamian pojawiła
si˛e skala ET czyniaca
˛ zadość wymaganiom dotyczacych
˛ jednostajności czasu. Od tego
momentu UT ma status skali wykorzystywanej jedynie w pomiarach ziemskiej rotacji.
W równaniu (14.8), by móc zeń korzystać w praktyce, potrzebna jest formuła umoż-
liwiajaca obliczenie RA U s . W 1898 roku Newcomb podał taka˛ formuł˛e w postaci
RA U s = 18h 38m 45.s 836 + 8640184.s 542 T + 0.s 0929 T 2 (14.9)
przy czym
T = (JD − JDB1900 )/36525
gdzie JD, JDB 1900 oznaczaja˛ daty juliańskie na bieżacy

˛ moment i na epok˛e B1900
odpowiadajaca˛ momentowi średniego południa w Greenwich
B1900 = AD 1900, sty.0, 0h (GMT)
Kładac
˛ (14.9) do (14.8) otrzymamy formuł˛e
CGG = 6h 38m 45.s 836 + 8640184.s 542 T + 0.s 0929 T 2 + U T (14.10)
albo jej postać praktyczna,˛ na moment 0h GMT
CGG0h GM T = 6h 38m 45.s 836 + 8640184.s 542 T + 0.s 0929 T 2 (14.11)
w której T przybierać może wartości ±1, ±2, ±3, . . ..

Formuły (14.10), (14.11) używano od poczatku˛ roku 1900 do końca roku 1959 w
“British Nautical Almanac” i w “American Ephemeris”, w których służyły do definicji
skali UT oraz do obliczeń CGG.
W czasach Newcomba skale CGG, UT oraz T w równaniach (14.10), (14.11) —
wszystkie były jednostajnymi skalami czasu. Jednak od chwili gdy niejednostajność wi-
rowania Ziemi stała sie “łatwa” do zmierzenia za pomoca˛ zegarów astronomicznych,
zmienna˛ T w równaniach (14.9), (14.10), (14.11) należało interpretować jako zmienna˛
niezależna˛ ruchu orbitalnego Ziemi a nie tylko ruchu wirowego. Odtad ˛ skala czasu T
wykorzystywana w opisie ruchu ciał w Układzie Planetarnym, uzyskała status skali jed-
nostajnej. I to z mocy samej koncepcji, w myśl której skala ta jest wykorzystywana w
równaniach newtonowskiej dynamiki — T tkwi w tych równaniach jako zmienna nieza-
leżna.
Zatem w równaniu (14.9) zamiast T należy napisać TE , a zamiast RA U S (T ) wsta-
wić RA U S (TE ) = RA ES , gdzie czas efemerydalny TE liczony jest od epoki
AD1900, sty.0.12h ET , a RA ES oznacza efemerydalne słońce średnie. Wówczas
równanie (14.9) opisuje ruch fikcyjnego punktu poruszajacego ˛ si˛e jednostajnie po rów-
niku z pr˛edkościa˛ bliska˛ średniej pr˛edkości słońca prawdziwego. Ruch tego obiektu nie
ma nic istotnie wspólnego z ruchem wirowym Ziemi, badanym za pomoca˛ obserwowa-
nych katów
˛ godzinnych gwiazd.
Na to by równanie (14.10) było spójne z obserwowanymi katami ˛ godzinnymi gwiazd
potrzeba innej kancepcji czasu służacego˛ jako miara ruchu wirowego Ziemi. Utworzono
ja˛ w bardzo prosty sposób. Otóż, ogłoszono, że równanie (14.10) definiuje nowa˛ skal˛e
czasu UT, nieregularna,˛ zwiazan ˛ a˛ z wirowaniem Ziemi, przy czym zmienna T w równa-
niu (14.10) to interwał TU w stuleciach juliańskich liczony od epoki AD1900, sty.0, 12h U T .
Różnica
DT
RA ES − RA U S = 1 + = 1.002737909 DT
365.2422
DT = ET − U T
mi˛edzy skalami ET i UT, może być wyznaczona jedynie za pomoca obserwacji, a to
oznacza, że znana b˛edzie z pewnym opóźnieniem. Ze wzgl˛edu na trudne w modelowa-
niu nieregularności skali UT, DT może myć ekstrapolowana w przyszłość z ograniczona˛
precyzja.˛
W latach 1960-1983 równanie (14.11) z TU było wykorzystywane w rocznikach as-
tronomicznych do obliczenia CGG na 0h U T
Od roku 1984, w celu powiazania
˛ skal czasu gwiazdowego i U T stosowano formuł˛e
(CGG1)0h U T 1 = 24110.s 54841 + 8640184.s 812866 TU + 0.s 093104 TU2 − 6.s 2 · 10−6 TU3
JD − J2000U T 1
TU = (14.12)
36525
J2000U T 1 = AD2000, sty.1, 12H U T 1
1
TU ∈ [±0.5, ±1.5, ±2.5 + . . .] ·
36525
Jest to formuła zgodna z położeniem i ruchem punktu równonocy zdefiniowanym w IAU
1976 ”System stałych astronomicznych”, IAU 1980 ”Teoria nutacji” oraz zgodna z poło-
żeniem i ruchem gwiazd podanych w katalogu FK5.
Analogicznie do równania (14.11) definiujacego
˛ skal˛e UT, równanie (14.12) definiujje
skal˛e czasu UT1. Definicja ta zacz˛eła obowiazywać
˛ o epoki AD1984, sty.1.0, a wyraz
stały w (14.12) dobrano w taki sposób, by zachować ciagłość
˛ pomi˛edzy stara˛ i nowa˛
koncepcja.˛ By zagwarantować ciagłość
˛ w tempie zmian skali UT1 w stosunku do UT
dobrano współczynnik przed TU . Jednak nie usuni˛eto pewnych nieciagłości
˛ majacych
˛
źródło w zmianach w teorii nutacji wykorzystywanej w definicji skali UT1.
W stosunku do jednostajnej skali czasu, zmienność UT1 dotyczy wyłacznie

˛ nieregu-
larności w ruchu wirowym Ziemi. Długość doby w skali UT1 wyrażona w sekundach SI
dana jest
ψ2 − ψ1
∆ = 86400 − (14.13)
n
gdzie, ψ1 , ψ2 sa˛ wartościami różnic UT1-TAI podane w sekundach, obserwowane w n
dniowych interwałach.
Szybkość katowa
˛ ω ruchu obrotowego Ziemi wynosi
86400 rad
ω= · 72921151467 · 10−5 (14.14)
∆ s
Równanie (14.12) umożliwia znalezienie formuł na zamian˛e interwałów wyrażonych a
skali UT1 i w czasie gwiazdowym. Różniczkujac
˛ (14.12) po UT1 otrzymamy wyrażenie
d(CGG1)
s0 = = 8640184.s 812866 + 2 · 0.s 093104 TU − 1.s 86 · 10−5 TU2 (14.15)
d(U T 1)
które pozwala na obliczenie liczby sekund gwiazdowych odpowiadajacych ˛ stuleciu ju-

liańskiemu UT1. Uzupełniajac˛ pierwszy wyraz o liczb˛e sekund gwiazdowych w stuleciu
˛ prawa˛ stron˛e przez 36525, otrzymamy liczb˛e sekund gwiaz-
juliańskim, po czym dzielac
dowych w interwale jednej doby UT1.
s = 86636.s 55536790872 + 5.s 098097 · 10−6 TU − 5.s 09 · 10−10 TU2 (14.16)
˛ to równanie przez 86400 — liczb˛e sekund w dobie gwiazdowej

a dzielac
r0 = 1.d 002737909350735 + 5.d 9006 · 10−11 TU − 5.d 9 · 10−15 TU2 (14.17)
mamy stosunek interwałów doby gwiazdowej do doby UT1.

Odwrotny stosunek, interwału doba UT1 do doby gwiazdowej wyraża si˛e wzorem
r = 0.d 997269566329084 − 5.d 8684 · 10−11 TU + 5.d 9 · 10−15 TU2 (14.18)
Ze wzgl˛edu na zmiany tempa wirowania Ziemi, długość doby gwiazdowej i doby UT1
ulegaja˛ zmianom, ale ich stosunki dane równaniami (14.17), (14.18) zawsze pozwola˛ na
przeliczenie interwału czasu wyrażonego w jednej z tych skal na interwał wyrażony w
drugiej skali. Pomijajac
˛ drobne wyrazy wiekowe, z równań tych mamy
1 sr.d. gw = 23h 56m 04.s 090524 doby UT1

(14.19)
1 doba UT1 = 24h 03m 56.s 5553678 sr.d.gw.
Zakończymy ten podrozdział podsumowaniem zawierajacym opis procegury umożliwia-

jacej
˛ wyznaczenie wartości czasu w skali UT1 odpowiadajacej momentowi w skali czasu
gwiazdowemu. W tym celu
1- obserwujemy moment górowania gwiazdy wzgl˛edem prawdziwego południka. Mo-

żemy tu si˛e posłużyć np. kołem południkowym. Z obserwacji uzyskamy tzw. wi-
domy, miejscowy prawdziwy czas gwiazdowy M CGW ,
˛ z równania (14.5) obliczamy wartość DE równania

2- na ten moment, korzystajac
równonocy, co pozwoli na wyznaczenie miejscowego średniego czasu gwiazdo-
wego M CGS odpowiadajacego M CGW .
M CGS = M CGW − DE
˛ na moment M CGS wartościa˛ chwilowej długości geograficznej λ miej-

3- dysponujac
sca obserwacji, wyznaczamy średni czas gwiazdowy w Greenwich na moment
M CGW
CGG1 = M CGS − λ
˛ z równania (14.12) obliczamy czas gwiazdowy θ jaki minał

4- korzystajac ˛ od poczatku
˛
doby na skali U T 1 do momentu CGG1
θ = CGG1 − (CGG1)0h U T 1
5- interwał θ w jednostkach czasu gwiazdowego przeliczamy na interwał w jednost-

kach czasu słonecznego, w tym celu korzystamy z równania (14.18)
UT 1 = θ · r
Wszystkie powyższe kroki możemy zapisać łacznie

˛ w postaci formuły
U T 1 = (HX + RA X − DE − λ − (CGG1)0h U T 1 ) · r (14.20)
Nie istnieje odwrotna procedura obserwacyjna wykorzystywana w celu wyznaczenia czasu

gwiazdowego odpowiadajacego˛ momentowi w skali UT1. W zamian, można ten moment
łatwo obliczyć posługujac
˛ si˛e formuła˛ (14.12).
14.4.1 Skale czasu słonecznego UT0, UT1, UT2

Powiedziano wcześniej, że istnieje konieczność rozróżnienia kilku skal czasu typu UT.
Konwersja obserwowanego czasu gwiazdowego do uniwersalnego, poprzez równanie (14.20)
wymaga znajomości chwilowej długości geograficznej obserwatora. Długość ta nie jest
znana w momencie obserwacji, bowiem wówczas mamy do dyspozycji jedynie λ0 czyli
długość obserwatora wyznaczona˛ wzgl˛edem bieguna figury Ziemi. Przez λ oznaczamy
długość obserwatora wzgl˛edem chwilowego bieguna rotacji Ziemi. Zwiazek ˛ pomi˛edzy
tymi długościami dany jest równaniem (patrz rozdział 10, formuła (10.21))
λ = λ0 + (x sin λ0 + y cos λ0 ) tan φ0
gdzie φ0 jest szerokościa˛ obserwatora wzgl˛edem bieguna figury Ziemi, natomiast x, y

wyrażone w sekundach łuku sa˛ składowymi przemieszczania bieguna chwilowego wzgl˛e-
dem bieguna figury.
Ponieważ λ0 jest wielkościa˛ znana˛ (jest to tzw. stała stacji), redukcja od czasu gwiaz-
dowego do UT może być dokonana natychmiast. Otrzymane w ten sposób UT oznaczamy
jako UT0. Ze wzgl˛edu na ruch bieguna wartość UT0 jest zależna od miejsca obserwa-
cji, nie czyni wi˛ec zadość globalnym standardom. Dlatego chcac ˛ uwolnić si˛e od miejsca
14.5 Czas efemerydalny 173
obserwacji, trzeba dokonać redukcji stosujac˛ chwilowa˛ wartość λ. Tak uzyskana˛ skal˛e
czasu UT oznaczamy skrótem UT1. I właśnie t˛e form˛e czasu UT stosujemy w wyraże-
niach wia˛żacych
˛ UT z innymi skalami czasu. Odtad ˛ gdziekolwiek napiszemy UT, należy
rozumieć to jako skal˛e UT1. Różnica pomi˛edzy tymi skalami czasu wynosi
U T 1 = U T 0 − (ux sin λ0 + uy cos λ0 ) tan φ0 (14.21)
gdzie ux = 1/15 x, uy = 1/15 y).

Współczynniki ux , uy nieznane w momencie wykonywania obserwacji, ich wartości
sa˛ publikowane z pewnym opóźnieniem przez International Earth Rotation Service (IERS)
— Mi˛edzynarodowa˛ Służb˛e Rotacji Ziemi i przez Mi˛edzynarodowe Biuro Miar i Wag.
Możliwe jest dalsze udoskonalenie skali UT1, bowiem UT1 podlega nieregularno-
ściom wynikajacym z niejednostajności ruchu wirowego Ziemi. Zmiany te nie sa˛ przewi-
dywalne dostatecznie dokładnie, wykazuja˛ jednak pewne wyraźne sezonowe okresowo-
ści. Jeśli usuniemy je z UT1 otrzymamy nowa˛ skal˛e czasu UT2. Obie skale, UT1 oraz
UT2, sa˛ niezależne od położenia obserwatora na powierzchni Ziemi.
14.4.2 Skala czasu UTC

Od momentu AD 1972, styczeń 1, droga˛ radiowa˛ rozpocz˛eto nadawanie sygnałów czasu
w skali UTC (Universal Time Coordinated), jeszcze jednej odmianie skali UT. Jednak
UTC jest hybryda˛ dwóch skal czasu UT1 i TAI, bowiem sekunda˛ UTC jest sekunda skali
TAI. Dlatego UTC i TAI różnia˛ si˛e zawsze o całkowita˛ liczb˛e sekund. Dodatkowo UTC
jest koordynowana w taki sposób, by nie różniła si˛e od UT1 o wi˛ecej niż 0.s 9 sekundy.
Koordynacja dokonywana jest poprzez wprowadzanie tzw. sekundy przest˛epnej (leap se-
cond), zwykle na końcu czerwca lub grudnia. W celu rozpowszechnienia precyzyjnej
informacji o różnicy mi˛edzy tymi skalami, w kodzie radiowego sygnału UTC transmi-
towana jest róznica DUT1=UTC-UT1. Podsumowujac, ˛ o UTC można powiedzieć, że
zegar skali UTC tyka tak samo cz˛esto jak zegar skali TAI, natomiast jego wskazówki
dostarczaja˛ dostatecznie dokładnej informacji o rotacji Ziemi.
14.5 Czas efemerydalny

Fikcyjne średnie słońce RA U S wprowadzone przez Newcomba koncepcyjnie bliższe
jest średniemu słońcu efemerydalnemu RA ES . A ponadto zgodnie z ta˛ definicja˛ rek-
tascensja słońca efemerydalnego jest równa średniej długości L Słońca. W oparciu o t˛e
wielkość można wi˛ec zdefiniować dynamiczna˛ skal˛e czasu efemerydalnego bez ucieka-
nia si˛e do południka efemerydalnego jak to miało miejsce przypadku równania (14.2).
I tak też jest w formalnej definicji czasu efemerydalnego ET. Wyrażenie Newcomba na
geometryczna˛ średnia˛ długość L Słońca, postaci
L = 279◦ 410 48.00 04 + 129602768.00 13 T + 1.00 089 T 2 (14.22)
przyj˛eto jako definicj˛e skali ET, w której T jest interwałem czasu wyrażonym w stuleciach
juliańskich, biegnacego jednostajnie od epoki poczatkowej
˛ AD 1900 styczeń 0, 12h ET.
Równanie (14.22) poprzez współczynnik przy T , definiuje także jednostk˛e czasu efe-
merydalnego. Współczynnik ten daje przyrost średniej długości Słońca w czasie 36525
dni efemerydalnych. Ponieważ w czasie jednego roku zwrotnikowego L wzrasta o 360◦

(129600000 ), możemy otrzymać czas trwania tego przyrostu w dniach efemerydalnych czy
też w efemerydalnych sekundach (dzień efemerydalny ma oczywiście 86400 sekund efe-
merydalnych).
Podstawowa˛ jednostka˛ czasu ET jest rok zwrotnikowy 1900.0, który zgodnie z tym
co powiedziano wyżej wyraża si˛e liczba˛ N sekund efemerydalnych
1296000 · 36525 · 86400
N= = 31556925.9747 sekund efemerydalnych (14.23)
129602768.13
Sekunda efemerydalna wynosi zatem 1/N długości roku zwrotnikowego 1900.0.
14.5.1 Metody odczytywania czasu w skali ET

Droga do przyj˛ecia jako podstawowej jednostki czasu, jednostke skali ET była kr˛eta i
długa. Sygnały o potrzebie zmian w koncepcjach czasu pojawiały si˛e już przed II-ga˛
Wojna˛ Światowa.˛ Jednak Od roku 1948 kiedy to projekt nowej koncepcji ET został do-
strzeżony oficjalnie, musiało minać ˛ jeszcze 10 lat. MUA dopiero w roku 1958 ostatecznie
przyj˛eła definicj˛e epoki poczatkowej
˛ tej skali jako AD 1900 styczeń 0.5 ET.
Skal˛e ET definiuje równanie (14.22) przez obliczenie długości Słońca L lub jak kto
woli rektascensji efemerydalnego słońca średniego RA ES . Pomimo, że skala ET
została określona za pomoca˛ efemeryd Słońca, dotyczy czasu rozumianego jako zmienna
niezależna wyst˛epujaca˛ w równaniach ruchu dowolnego obiektu. Można wi˛ec do definicji
skali ET wykorzystać dowolne ciało Układu Słonecznego.
Odczytanie czasu ET sprowadza si˛e zatem do porównania obserwowanych położeń
Słońca (planet, Ksi˛eżyca) z położenniami podanymi w efemerydach (tablicach położeń).
Czas znaleziony w tabeli, dla którego podane położenie Słońca odpowiada położeniu ob-
serwowanemu jest poszukiwanym momentem w skali ET. W skali UT odpowiada mu
moment obserwowanego położenia Słońca.
W celu możliwie dokładnego odczytu skali ET najlepiej posłużyć si˛e efemeryda˛ po-
łożeń Ksi˛eżyca, gdyż jego ruch jest najszybszy i znany z duża˛ dokładnościa.˛
14.6 Współczesne dynamiczne skale czasu

Z szeregu wad skali czasu ET zdawano sobie spraw˛e od dawna. Jej koncepcja jest oparta
o teori˛e ruchu Słońca, w której wykorzystano pewien zestaw stałych astronomicznych.
A tymczasem w roku 1984 uległy zmianie zarówno stałe jak i sama teoria. Pociaga ˛ to
trudności, np. wyboru podstawowej jednostki skali ET — rok zwrotnikowy, dokonano
zakładajac,
˛ że jest on niezależny od stałych astronomicznych, w szczególnosci od stałej
precesji. W rzeczywistości jest inaczej.
Koncepcja skali ET jest także obcia˛żona pochodzeniem przed relatywistycznym. Zu-
pełnie nie uwzgl˛edniono w niej teorii wzgl˛edności, dlatego niemożliwym jest skategory-
zowanie jej jako skali geocentrycznej, barycentrycznej czy też jako skali czasu własnego,
skali czasu laboratoryjnego. Z punktu widzenia dynamiki Newtona skala ET jest tak smo
dobra jak skala czasu atomowego TAI, łatwiej dost˛epnego i w dodatku ze znacznie wyż-
sza˛ precyzja.˛
Sekund˛e efemerydalna˛ zdefiniowano (zobacz równanie (14.23)) jako ułamek długo-
ści roku zwrotnikowego1900.0. Fundamentalna˛ jednostka˛ mi˛edzynarodowego czasu TAI
14.6 Współczesne dynamiczne skale czasu 175
jest natomiast sekunda SI, określona jako 9192631770 okresów radiacji odpowiadaja- ˛
cych przejściom pomi˛edzy dwoma nadsubtelnymi poziomami znajdujacego
˛ si˛e w stanie
podstawowym atomu cezu 133. Mi˛edzy tymi jednostkami nie ustalono żadnych systema-
tycznych różnic i dlatego pomi˛edzy ET i TAI mamy zwiazek
˛
ET = T AI + 32.s 184 (14.24)
W roku 1984, w celu naprawy sytuacji skal˛e czasu ET oficjalnie zastapiono
˛ nowymi
koncepcjami, skala˛ TDT oraz TDB. Na skutek tych pociagni˛ ˛ eć, w tymże roku czas ET
znika ze wszystkich roczników astronomicznych, gdzie zastapiono
˛ go nowa˛ podstawowa˛
astronomiczna˛ skala˛ czasu tzw. dynamicznym czasem ziemskim TDT. Skal˛e TDT wpro-
wadzona˛ już w roku 1977, zaprojektowano tak, by zachować ciagłość
˛ z czasem efemery-
dalnym ET. Jest ona bliższa skali TAI aniżeli skala ET gdyż sekunda˛ TDT jest sekunda
SI. A zatem by powiazać
˛ TDT z TAI, wystarczy znać wartość offsetu o jaki skale te si˛e
różnia.˛ Zwiazek
˛ ten ma postać
1977 styczen 1.0 TAI = 1977 styczen 1.0003725 TDT (14.25)
W celu zagwarantowania ciagłości
˛ z ET, jest to ten sam offset co podany w równaniu
(14.24).
W roku 1991 na konferencji MUA uporzadkowano
˛ z kolei skal˛e czasu TDT, która˛ do
tego momentu stosowano do obliczeń geocentrycznych efemeryd, a co oznacza, że miała
ona status skali dynamicznej. A tymczasem jak wynika z (14.25) jej definicja oparta jest
o skal˛e czasu atomowego odczytywanego na geoidzie a nie w geocentrum. Stad ˛ w celu
uporzadkowania
˛ poj˛eć wprowadzono dwie nowe skale czasu. Skal˛e czasu TT (Terrestial
Time) odczytywana˛ na geoidzie b˛edac˛ a˛ kontynuacja˛ skali TDT i ET. Sekunda˛ skali TT
jest sekunda TAI, a od TAI wszystkie te trzy skale różnia˛ si˛e jedynie offsetem
T T = T DT = ET = T AI + 32.s 184 (14.26)
Dla celów obliczeniowych geocentrycznych efemeryd zdefiniowano nowa˛ skal˛e, tzw.
czas układowy geocentryczny TCG (Geocentric Coordinate Time). Różni si˛e on od czasu
TT o niewielki wyraz wiekowy
T CG = T T + LG (JD − 2443144.5) · 86400 (14.27)
gdzie LG = 6.969291 · 10−10 ± 3 · 10−16 .
Do obliczeń efemerydalnych zwiazanych
˛ z barycentrum Układu Słonecznego, w roku
1976 MUA zaleciła stosowanie skali TDB (Barycentric Dynamical Time). Jest to czas
układowy odczytywany w barycentrum Układu Słonecznego, a w równaniach ruchu wzgl˛e-
dem barycentrum czas ten ma ststus zmiennej niezależnej. W praktyce skal˛e TDB otrzy-
muje si˛e ze skali TDT za pośrednictwem formuły
T DB = T DT + P
przy czym P obejmuje 500 wyrazów trygonometrycznych (patrz dygresja czas własny i
czas układowy).
W roku 1991 skal˛e TDB zastapiono
˛ czasem TCB (Barycentric Coordinate Time). Jest
to skala czasu z sekunda˛ SI (sekunda atomowa), odczytywana w barycentrum Układu
Słonecznego. Obie skale barycentryczne różnia˛ si˛e jedynie trendem wiekowym
T CB = T DB + LB (JD − 2443144.5) · 86400 (14.28)
gdzie LB = 1.550506 · 10−8 .

Transformacji wartości czasu określonego w skalach układowych TCB oraz TCG
można dokonać w oparciu o równanie
T CB ≈ T CG + 1.s 480813 · 10−8 (JD − 2443144.5) · 86400
·Ve (X − Xe )c−2 + P (14.29)
gdzie wektory Ve , Xe oznaczaja˛ barycentryczne pr˛edkość i położenie geocentrum, wek-
tor X oznacza barycentryczne położeniem obserwatora.
14.7 Rok Juliański i rok Bessel’a

Podamy teraz pewne konwencje zwiazane ˛ z astronomiczna˛ koncepcja˛ czasu. Gdy poda-
jemy moment czasu zajścia pewnego zdarzenia czynimy to zawsze w porzadku ˛ maleja-
˛
h
˛ dzień, itd., np. 1989 październik 14, 12 , lub co jest równoważne
cym, tzn. rok, miesiac,
1989 październik 14.5. Astronomowie niekoniecznie respektuja˛ tradycyjna˛ liczb˛e dni w
miesiacu
˛ i nic im nie wadzi by dzień Nowego Roku określić jako grudzień 32, albo dzień
imienin Sylwestra jako styczeń 0. Moment 1985 grudzień 31 18 można równie dobrze
podać jako 1986 styczeń 0.75. Konwencje tego typu dotycza˛ każdej z wcześniej omówio-
nych skal czasu.
W przypadku dynamicznych skal czasu stosujemy jeszcze inny sposób określania mo-
mentu czasu. Zrywa on zupełnie z kalendarzem, zachowujac ˛ jedynie poj˛ecie roku, ale
uzupełnionego o cz˛eść ułamkowa˛ np. 1985.1672. Stosowane sa˛ w tym wypadku dwa
systemy: stary oparty o tzw. rok Bessela oraz nowy wykorzystujacy ˛ poj˛ecie roku juliań-
skiego. Długość roku Bessel’a jest to interwał, w którym efemerydalne słońce średnie po-
wi˛ekszy swa˛ rektascensj˛e o 24 godziny. Można go zatem zidentyfikować z rokiem zwrot-
nikowym, ale mi˛edzy tymi interwałami jest pewna drobna różnica wynoszaca ˛ 0.s 148 T ,
gdzie T jest czasem w stuleciach jaki upłynał ˛ od 1900. Pomijajac ˛ wyrazy wiekowe rok
Bessel’a i zwrotnikowy sa˛ identyczne i wynosza˛ 365.2422. Poczatek ˛ roku Bessel’a przy-
pada na moment gdy średnia długość Słońca wynosi dokładnie 280◦ albo gdy
RA Es = 18h 40m (14.30)
Moment ten zawsze przypada w pobliżu poczatku
˛ roku kalendarzowego. Fundamentalna
epoka w systemie lat Bessel’a — epoka B1900.0, odpowiadada dacie 1900 styczeń 0.813
ET. Natomiast inna ważna epoka standardowa B1950.0 jest momentem o dokładnie 50 lat
zwrotnikowych lub 18262.110 dni późniejsza.˛ Interwał ten przekracza 50 zwykłych lat
kalendarzowych po 365 dni o 12.d 110.
˛ że rok 1900 nie był rokiem przest˛epnym możemy napisać
Zatem pami˛etajac,
B1950.0 ≡ 1950 sty. 0.d 923 ET ≡ 1949 gru. 31, 22h 09m ET (14.31)
Epok˛e Bassel’a na dowolny inny moment można obliczyć dzielac˛ dany interwał czasu w
dniach, przez 365.2422.
Rachunki wygodniej jest wykonywać w systemie epoki juliańskiej, w której moment
czasu podawany jest jako ułamek juliańskiego roku o długości 365.25 dnia. Epoka˛ fun-
damentalna˛ jest tutaj epoka J2000.0
J2000.0 ≡ 2000 sty. 1.d 5 TDB (14.32)
14.8 Przejście przez południk efemerydalny 177
Możemy też obliczyć juliańska˛ epok˛e na dowolny inny moment. Przykładowo inna stan-
dardowa epoka J1950.0 oddalona jest o dokładnie 18262.5 od epoki fundamentalnej,
mamy wi˛ec
J1950.0 ≡ 1950 sty. 1.d 0
Podany wyżej nowy system epoki juliańskiej wprowadzono w 1976 roku łacznie˛ z rewizja˛
stałych astronomicznych. W tym samym czasie przedefiniowano stara˛ epok˛e bessl’owska˛
poprzez uproszczenie definicji roku Bessel’a. Odtad ˛ rok Bessel’a ma być równy co do
długości rokowi zwrotnikowemu 1900.0.
W astronomii bardzo cz˛esto operuje si˛e data˛ wyrażona˛ jedynie za pomoca˛ dni. Do
tego celu wykorzystuje si˛e poj˛ecie daty juliańskiej JD, wyrażonej z pomoca˛ liczby dni
oraz ułamka dnia jakie min˛eły od epoki 4713 pne styczeń 1.d 5. Juliańskie daty podanych
wcześniej epok fundamentalnych wynosza: ˛
B1900.0 = JD 2415020.313
B1950.0 = JD 2433282.423 (14.33)
J2000.0 = JD 2451545.0
Poczatkowo
˛ JD zdefiniowano z pomoca˛ skali UT, a kolejne dni zliczano od średniego
południa Greenwich, 1 styczeń 4713 pne. Podobna definicja oparta o skal˛e ET nosi nazw˛e
juliańskiej daty efemerydalnej. Można wykorzystać w tym celu i inne skale. W praktyce
jeżeli zachodzi obawa nieporozumienia, trzeba podać jakiego typu JD ma si˛e na myśli. W
równaniach (14.33) jest chyba naturalnym, że pierwsze dwie epoki wyrażone sa˛ w skali
ET, a ostatnia w TT.
Epoki poczatkowe
˛ daty juliańskiej dla dowolnych skal czasu formalnie sa˛ zawsze takie
same (4713 . . .) ), ale nie odpowiadaja˛ one temu samemu momentowi czasu. Niestety,
niewiele wiadomo o relacjach pomi˛edzy różnymi skalami czasu w odległej przeszłości.
Zwiazki
˛ pomi˛edzy epoka˛ Juliańska˛ i Bessel’a oraz bieżacymi
˛ JD sa˛ nast˛epujace:
˛
epoka Julianska = J2000.0 + (JD − 2451545)/365.25
(14.34)
epoka Bessel0 a = B1900.0 + (JD − 2415020.31352)/365.242198781
Cz˛eść całkowita daty juliańskiej nosi nazw˛e dnia juliańskiego. Umówiono si˛e, że dzień
juliański rozpoczyna si˛e w momencie południa, nie o północy. W celu skrócenia liczby
cyfr koniecznych przy zapisie JD, wprowadzono zmodyfikowany dzień juliański — MJD,
M JD = JD − 2400000.5 (14.35)
W tym sposobie rachuby dni, nowy dzień rozpoczyna si˛e o północy, a epoka˛ poczatkow ˛ a˛
jest 1858 listopad 17.0.
Zmodyfikowany dzień juliański nie jest jedyna˛ odmiana˛ dnia juliańskiego istnieje ich
wi˛ecej ale sa˛ to modyfikacje nie majace
˛ charakteru standardu. Przykładowo, w zagadnie-
niach satelitarnych wygodnie jest zliczać dni poczawszy
˛ od roku 1956.
14.8 Przejście przez południk efemerydalny

W jednym z poprzednich wykładów omawialiśmy przyczyny różnicy mi˛edzy czasem sło-
necznym prawdziwym (widomym) a czasem słonecznym średnim. Różnica ta nazywana
równaniem czasu E i definiowana jako
E = czas sloneczny widomy − czas sloneczny sredni (14.36)
albo za pomoca˛ rektascensji
E = RA U s − RA (14.37)
gdzie RA jest rektascensja˛ słońca prawdziwego, RA U s jest rektascensja˛ uniwer-

salnego słońca średniego.
W Astronomical Almanac podane sa˛ jedynie przybliżone wzory na E, co wynika
stad,
˛ że w równaniu (14.37) wyst˛epuja˛ wielkości zdefiniowane w dwóch różnych skalach
czasu. Wielkość RA U s znana jest na dowolny moment UT, ale rektascensja słońca
prawdziwego może być wyliczona jedynie na momenty ET. A ponieważ różnica DT ,
mi˛edzy tymi skalami nie jest znana wprzód, stad ˛ równanie czasu nie może zostać wyli-
czone z wysoka˛ precyzja.˛
Trudność ta znika jeżeli zamiast równania czasu E, weźmiemy jego modyfikacj˛e E ∗ ,
zdefiniowana˛ nast˛epujaco
˛
E ∗ = RA Es − RA (14.38)
W Astronomical Almanac stabelaryzowano momenty przejścia Słońca6 przez południk

efemerydalny (tzw. ephemeris transit). Sa˛ to momenty czasu ET górowania Słońca wzgl˛e-
dem tego południka. Z równania (14.38) mamy
E ∗ = HE − HE Es = HE − ET + 12
W warunkach kulminacji HE = 0, czyli, gdy ma miejsce przejście Słońca przez połu-

dnik efemerydalny
ET = 12 − E ∗ (14.39)
14.9 Dygresja: czas własny i czas układowy

Rozróżnienie mi˛edzy czasem własnym a czasem układowym (laboratoryjnym) jest ko-
nieczne. Czas własny jest mierzony przez obserwatora zwiazanego
˛ z powierzchnia˛ Ziemi,
jest to interwał czasu na lini świata obserwatora.
Czas laboratoryjny nie jest mierzony bezpośrednio, ale jest lepsza˛ dynamiczna˛ skala˛
czasu. Czas ten może być stosowany jako zmienna niezależna dla linii świata dowolnego
ciała na orbicie okołosłonecznej.
Jak poucza nas teoria, przybliżona, ale dostatecznie precyzyjna zależność mi˛edzy tymi
skalami ma postać:

3m 2m e sin E
t − t0 = 1 + (s − s0 ) + (14.40)
2a a n
gdzie:
6
Duża litera oznacza, że mamy na myśli prawdziwe słońce.
14.9 Dygresja: czas własny i czas układowy 179
• m = GM/c2 ≈ 1.5 km, G to stała grawitacyjna, M jest masa˛ Słońca, c jest pr˛ed-
kościa˛ światła,
• a jest półosia˛ wielka˛ orbity ziemskiej,
• e jest mimośrodem orbity ziemskiej,
• n jest ruchem średnim orbity ziemskiej,
• E jest anomalia˛ mimośrodowa˛ Ziemi,
• t0 , s0 sa˛ odpowiednio, czasem laboratoryjnym i własnym momentu przejścia Ziemi
przez perihelium.
Ograniczajac˛ si˛e do wyrazów zawierajacych
˛ co najwyżej pierwsze pot˛egi m nieistotne jest
rozróżnienie pomi˛edzy klasycznymi i relatywistycznymi wartościami elementów orbity.
B˛edziemy identyfikowali czas dynamiczny ziemski TDT z czasem własnym. W opar-
ciu o czas laboratoryjny spróbujemy skonstruować globalny czas dynamiczny tzn. czas
TDB, wspomiany już wcześniej. Zakładamy, że mi˛edzy TDT oraz TDB moga˛ istnieć je-
dynie różnice okresowe. W równaniu (14.40) sa˛ one reprezentowane przez drugi wyraz.
A zatem jako TDB adoptujemy taki czas laboratoryjny T , dla którego mamy
−1
3m
T DB = T − T0 = 1 + (t − t0 ) (14.41)
2a
˛ równanie (14.40) przez odwrotność (1 + 3/2 · m/a) b˛edziemy mieli
Mnożac
−1 −1
3m 2m e sin E 3m
1+ (t − t0 ) = (s − s0 ) + · 1+
2a a n 2a
po rozwini˛eciu w szereg po prawej stronie wyrażenia w nawiasie kwadratowym, ograni-
˛ si˛e do wyrazów z m w pierwszej pot˛edze,
czajac
3m −1 3m 3m
(1 + ) ≈1− + ..., bowiem mamy <1
2a 2a 2a
w wyrażeniu na T DB dostaniemy
2m e sin E
T DB = T DT + (14.42)
a n
Kładac
˛ do tego równania
2m = 2.956 [km],
a = 1.496 · 108 [km],
e = 0.01671,
n = 1.991 · 10−7 [rad//sek]
dostaniemy
T DB = T DT + 0.s 001658 sin E (14.43)
albo po wyeliminowaniu anomalii mimośrodowej E, b˛edzie
T DB = T DT + 0.s 001658 sin M + 0.s 000014 sin (2M ) (14.44)
gdzie M jest anomalia˛ średnia˛ Ziemi.
14.10 Zadanka na ćwiczenia

1. Dane sa˛ interwały czasu:
rok zwrotnikowy = 365.2422,

rok gwiazdowy = 365.2564,
rok anomalistyczny = 365.2596.
Oszacuj w przybliżeniu wielkości i znaki rocznej precesji oraz ruchu perihelium

orbity ziemskiej.
2. Podaj daty odpowiadajace

˛ epokom B1985.1672 oraz J1985.1972.
3. Udowodnij, że czas gwiazdowy średni w Greenwich dany jest dla dowolnej epoki
T wzorem
TG = 18.h 6973746 + 879000.h 0513369 T
gdzie T jest interwałem w stuleciach juliańskich, liczonym od epoki standardowej.

Dlaczego wzór (14.12) z wykładu jest bardziej dokładny?
4. Oblicz czas gwiazdowy w Greenwich odpowiadajacy ˛ dacie 1996 styczeń 1.0 oraz
1997 styczeń 1.0. Rachunek wykonaj z pomoca˛ formuły (14.12) z wykładu oraz po-
danej wyżej formuły uproszczonej. Wyniki porównaj z odpowiednimi wartościami
z rocznika astronomicznego.
Bibliografia
[1] Kołaczek Barbara. Astronomia sferyczna z ćwiczeniami. WPW Warszawa, ‘ edition,

1976.
[2] Mietelski Jan. Astronomia w geografii. Number ISBN 83-01-13432-1. PWN SA

Warszawa, 4 edition, 2005.
[3] A. Murray, C. Vectorial Astrometry. Adam Hilger Ltd, Bristol, 1983.

Astronomia Sferyczna

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Astronomia Sferyczna

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Astronomia Sferyczna

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ASTRONOMIA SFERYCZNA

I rok studiów astronomii, stopień I

Kompilacja i opracowanie Tadeusz J. Jopek

(Ad Usum Internum)

Poznań AD 9 czerwca 2011

1 Położenia ciał na sferze niebieskiej 5

2 Elementy geometrii sferycznej 12

3 Elementy trygonometrii sferycznej 19

4 Astronomiczne układy współrz˛ednych 27

5 Czas gwiazdowy i czas słoneczny 42

7 Astronomiczne układy odniesienia 56

7.3.2 Ruchy własne gwiazd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

10 Pomiary rektascensji i deklinacji 102

11 Współrz˛edne helio- i barycentryczne 119

12 Ruch Ziemi 129

13 Precesja i nutacja 138

13.2 Precesja luni-solarna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139

14 Koncepcja czasu w astronomii 161

Położenia ciał na sferze niebieskiej

1.1 Triada ortogonalna

˛ lementami triady sa˛ cosinusy kierunkowe wersorów i, j, k. Ponieważ pomi˛edzy wer-

˛ skoro transpozycja triady R ma postać

gdzie I oznacza macierz jednostkowa.˛ Zatem, równanie to pociaga ˛ R−1 = RT , czyli

1.2 Wektorowe transformacje współrz˛ednych sferycznych

1.2.1 Macierze obrotów i lustrzanych odbić

Współrz˛edne wektora a moga˛ być określone wzgl˛edem dowolnych układów współrz˛e-

Jeśli [α1 , α2 , α3 ] sa˛ współrz˛ednymi wektora a wzgl˛edem triady P, to podobnie piszemy

˛ lewostronnie równania (1.6) i (1.7) przez RT widzimy, że

˛ że transformacja składowych [α1 , α2 , α3 ] w składowe [a1 , a2 , a3 ] może być

triada˛ R = [i, j, k] do układu współrz˛ednych danego triada˛ R1 = [i, j1 , k1 ], ale niech

Analogicznie jak w równaniu (1.8), transformacji składowych wektora wyznaczonych

Mamy zatem nast˛epujacy

Analogiczne formuły można wyprowadzić dla układów różniacych

Rysunek 1.2: Współrz˛edne sferyczne (ψ, θ) i odpowiadajace

Macierz transformacyjna dla układów różniacych

W celu praktycznego zastosowania formuł podanych wyżej musimy dysponować wzo-

Rysunek 1.3: Ilustracja katów

˛ składowe (x, y, z) wersora położenia wyliczamy za pomoca˛ wzorów

Zależności odwrotne maja˛ postać

˛ ψ musimy zastosować stosowna˛ pro-

1.2.2 Transformacja współrz˛ednych z wykorzystaniem katów

Za pomoca˛ macierzy podanych wyżej możemy z powodzeniem przeliczać współrz˛edne

Na rysunku 1.3 widzimy dwa prostokatne ˛ układy współrz˛ednych zorientowane wzgl˛e-

Transformacja współrz˛ednych [x, y, z]T we współrz˛edne [x1 , y1 , z1 ]T , co łatwo odczytać

A zatem jeśli tylko mamy do dyspozycji katy

Literatura polecana. Czytelnikom zainteresowanym pogł˛ebieniem znajomości for-

Elementy geometrii sferycznej

2.1 Obiekty geometryczne na sferze

Sfera jest powierzchnia˛ dwuwymiarowa, skończona˛ ale nieograniczona.˛ Geometria sfe-

gdzie n jest wektorem definiujacym

Rysunek 2.1: Ilustracja elementów sfery: O jest środkiem sfery, okrag

krzywa˛ jaka˛ można na sferze połaczyć

gdzie A jest katem

Rysunek 2.2: Dwukaty

Rysunek 2.3: Trójkaty˛ sferyczne: a) osiem trójkatów

Pole powierzchni trójkata

Rysunek 2.5: Sferyczne współrz˛edne biegunowe (ψ, θ) punktu A. Współrz˛edna polarna

przez ψ, to mamy także, że COF = ψ. A ponieważ odcinki AS i CO sa˛ do siebie

Zatem długość łuku AE koła małego wynosi