Likhaan 40@40 (2019)

Featuring works by:
LIK
HA
Gémino H. Abad
Dean Francis Alfar
40 @40
Vijae Orquia Alquisola
Merlie M. Alunan Jose Y. Dalisay Jr.
R
Issue Editor
Buboy Aguay eleased on the occasion of the
AN
Mark Angeles The Journal of Contemporary
University of the Philippines Institute
Genevieve L. Asenjo Philippine Literature
Isabela Banzon of Creative Writing’s (ICW) ruby C ommemorative I ssue
Mayette M. Bayuga anniversary, this anthology celebrates a 40-year Cristina Pantoja Hidalgo
Niles Jordan Breis Jun Cruz Reyes
VJ Campilan legacy of excellence and leadership in creative Associate Editors
Shane Carreon writing and national cultural development.
Luna Sicat Cleto
Within these pages are 40 new and previously
40
Kristian Sendon Cordero
Rodrigo dela Peña Jr. unpublished works from 40 of ICW’s fellows,
Allan N. Derain
associates, advisers, awardees, and alumni of the
Eugene Y. Evasco
Maria L. M. Fres-Felix UP National Writers’ Workshops.
@
J. Neil C. Garcia
Vladimeir B. Gonzales
Eli Rueda Guieb III This collection of poetry, short fiction, creative
40
Mookie Katigbak-Lacuesta nonfiction, novel excerpts, and play excerpts
Marne Kilates
showcases forty years of contemporary writing
Angelo R. Lacuesta
Jaime An Lim at its finest: daring, imaginative, and firmly
Arvin Abejo Mangohig
grounded in its time.
Commemorative Issue
Philippine Literature
The Journal of Contemporary
Vim Nadera
Charlson Ong
Carlos M. Piocos III
Nonilon V. Queaño
John Iremil Teodoro
Jose Dennis C. Teodosio
Anna Felicia C. Sanchez
Lilia Quindoza Santiago
T. S. Sungkit Jr.
Joel M. Toledo ISSN 1908-8795
Rolando B. Tolentino
Joel Vega
Lawrence Lacambra Ypil
Alfred A. Yuson 9 771908 879005
LIK
40
HA LIK
AN HA
AN
@
The
Jou rnal
of
40
C ontem p orary
P h ilip p ine
Literatu re
T he
Jour na l Co mme mo rative
of Issu e
C o n t e m po r a ry
P h i l ippin e
Lite rat ure
Co mm e m orativ e
Issue
The University
The University of thePress
of the Philippines Philippines Press
Diliman, Quezon City
40 ISSN: 1908-8795
ISSUE EDITOR
Jose Y. Dalisay Jr.
ASSOCIATE EDITORS
Cristina Pantoja Hidalgo
Jun Cruz Reyes
MANAGING EDITOR
Maria Amparo Nolasco Warren
COPY EDITORS
Rogene A. Gonzales
LIKHAAN
40@40
The Journal of
Contemporary
Philippine Literature
Co mmemo ra ti v e Is s ue
©2018 by UP Institute
of Creative Writing
All rights reserved.
No copies can be made in

part or in whole without
prior written permission
from the editors and the
publisher.
BOOK DESIGN
R. Jordan P. Santos
COVER ART
T he
Jo u r na l
of
C o n t e m p o r a ry
P hi l i p p i n e
Li t e r at u r e
@
Co m m em o ra t i ve Is s u e
Omi Reyes
Contents
viii Against Confusion and Forgetfulness: An Introduction
POETRY
2 Swag and Other Poems
Alfred A. Yuson
9 From The Tokhang Rhapsodies
Marne Kilates
12 Drift
Joel Vega
18 Taking Apart the Dark
Joel M. Toledo
23 Lost Cat and Other Poems
26 In The Time It Takes
Lawrence Lacambra Ypil
30 Amorsolo’s Light and Other Poems
Rodrigo dela Peña Jr.
34 Three Poems
Isabela Banzon
36 Rituals and Other Poems
Shane Carreon
FICTION
40 Mystic Marriage
Charlson Ong
57 Triple Phantasy
Angelo R. Lacuesta
65 Daredevil
Maria L. M. Fres-Felix
73 The Lorenzo Project Questionnaire
Dean Francis Alfar
82 Crisscross [Excerpt from the novel One Week]
VJ Campilan
97 The Akyat-Ligaw and Friendship Gang
Mookie Katigbak-Lacuesta
103 Women Without Sleep
Merlie M. Alunan

ESSAY
117 A Poetics of the Literary Work: Reality, Language, and Imagination
Gémino H. Abad
133 The Creative Writing Workshop: Some (Provisional) Aphorisms
J. Neil C. Garcia
138 Confessions of a Battered Parent
Jaime An Lim
146 An Animal Book, for Yuuki

KUWENTO
159 Napakatataas ng Talahib sa Daan
Buboy Aguay
168 “Ingat, May Buwaya”
Genevieve L. Asenjo
181 Nanlaban
Mayette M. Bayuga
189 Kung Bakit Lumayo ang Ulap sa Lupa
Allan N. Derain
207 Migrante
Nonilon V. Queaño
220 Mag-ambahan Tayo
233 Ang Panginoon ng mga Alon
T. S. Sungkit Jr.
258 Yeh (Pag-ibig)
Sipi mula sa “@RTDagli: Mga Maikling-maikling Kuwento”
261 Petri Dish
Luna Sicat Cleto
TULA
276 padampi-damping pagdaan
Vijae Orquia Alquisola
279 Lipakin Din ang Aking Mga Palad
Mark Angeles
285 Mga Kapungawan
Kristian Sendon Cordero
293 Mula sa Kung ang Siyudad ay Pag-ibig
Carlos M. Piocos III
299 Mumunting Lungting Talinghaga
Eugene Y. Evasco
SANAYSAY
305 Go-See, Kraw-Gen, Intro: Sa Daigdig ng Promo
Niles Jordan Breis
318 Etnograpiya ng mga Pagtatagpo sa Isang Agosto ng Paglaot
Habang Hinahanap Kung Saan Ipinapanganak ang Kidlat:
Taytay Bay, Hilagang Palawan, Agosto 1997
Eli Rueda Guieb III
338 Sikat ng Araw sa Luntiang Tanawin: Pag-alaala kay Cirilo F. Bautista
ng Kaniyang Anak sa Labas na Sirena
John Iremil Teodoro
348 Ang Daigdig sa Ilalim ng Papag ni Lola Mude

DULA
363 Hudhud
Vim Nadera
387 Arkanghel sa Maccrotel
408 Notes on the Contributors

Against
Confusion
and
Forgetfulness:
An
Introduction
BEYOND JOURNALISM AND even beyond history, nothing quite captures
the spirit of an era better than its creative literature. Filtered through the
writerly imagination, facts acquire a transcendent luminescence, meanings
contextualized in universal human experience that we come to recognize as the
glimmer of truth.
When the University of the Philippines Creative Writing Center was set up in
December 1978, the country was firmly in the grip of martial law, which had been
declared in 1972 and six years later had settled into a certain stability, or at least
the appearance thereof, buttressed by new governmental institutions such as the
Batasang Pambansa, the Ministry of Human Settlements, the Ministry of Public
Information, and the National Media Production Center.
Many writers like Eman Lacaba joined the resistance and went underground;
others like Eman’s brother Pete remained aboveground, working as journalists or
academics, delivering by sly metaphor what only surreptitious manifestoes and
flyers could convey outright.
Martial law—particularly martial law of “the smiling kind” that the Palace liked
to tout—had to create its own fictions, chiefly that Filipinos were free to express
themselves and that Philippine culture and literature could find no better sponsor
than the present regime, which had after all established the Cultural Center of the
Philippines in 1969. The participation of intellectuals such as Blas Ople, Adrian
Cristobal, Onofre D. Corpuz, and Francisco Tatad in the Marcos administration
no doubt helped this agenda along, and while much of the State’s information
apparatus was devoted to propaganda and to promoting tourism, some appendages
of this machine opened and operated such literary journals as the Manila Review
and Sagisag magazine, and held literary summits such as the Afro-Asian Writers
Festival. Behind the headlines, of course, scores of dissident writers were being
arrested and thrown into prison; Eman Lacaba was killed by paramilitary forces in
1976; and even Gregorio Brillantes, who had taken on the editorship of the Manila
Review, found himself unceremoniously fired one morning, with his desk dragged
out to the hallway.
The establishment of the UP CWC—which became the UP Institute of Creative
Writing (UP ICW) in 2002—may have been part of that liberal façade, the notion
that all was well in the New Society. It began as a small office where university-based
writers and their friends converged for spirited chats over smuggled beer and gin
(itself an act of subversion, as the university banned such libations), with no defined
function graver than running the annual Writers Workshop and the occasional
lecture or forum.
ix
Likhaan 40@40 The Journal of Contemporary Philippine Literature Commemorative Issue
But over the years, and especially over the decades after the overthrow of the
dictatorship at EDSA, the UP ICW has grown into a truly writer- and university-
driven institution, overseeing mid-career and novice writers workshops as well
as seminars for teachers and translators, running an online portal to Philippine
literature at Panitikan.com, conducting outreach programs, representing Philippine
writing overseas, and encouraging writing in other Philippine languages beyond
Filipino and English.
The launching of Likhaan: The Journal of Philippine Contemporary Literature in
2007 was one of the UP ICW’s signal contributions to its field of endeavor. At that
time, we announced that the new journal was created “to invite and to showcase the
best of new and unpublished Philippine writing in English and Filipino. It is a journal
of Philippine—and not just university—writing; by this we mean creative writing
of any kind that has some vital connection to Filipino life and Filipino concerns, no
matter who writes the piece or where it is written.”
Since then, over ten annual issues, the Likhaan Journal has become the standard
of excellence in new Philippine writing, its year-end appearance and its list of
contributors eagerly anticipated.
This special 40@40 issue was conceived to gather and present the products of
many of our finest writers over the past four decades, in celebration of the UP ICW’s
40th anniversary. Filipino writers were invited to submit their best unpublished
work for consideration by a board of editors that included Cristina Pantoja Hidalgo
and Pedro “Jun” Cruz Reyes for entries in English and Filipino, respectively, with Jose
Y. Dalisay Jr. acting as Issue Editor, a role he performed for the very first Likhaan
Journal in 2007. Aside from the work’s merits, the only requirement we imposed was
for the contributor to have had some seminal connection to the UP ICW, whether as
a fellow or associate of the Institute, a workshop fellow, or a workshop panelist. No
preferences were given to one criterion or another, but the final selections—20 for
English and 20 for Filipino—display a broad and fair representation of generations,
temperaments, proclivities, and styles.
It has to be noted, of course, that Philippine politics seems to have come full
circle from 1978 to 2018, with many of our concerns under martial law reappearing
with frightening familiarity. That, too, should be evident in the works of this present
volume—the pervasive anxiety that naturally drives all literature.
The poets lead off in the English section, with a battle cry—furious, mocking,
scornful. Alfred Yuson’s “I Will Slap Her” moves to the beat of Beat Poetry, jazzy,
syncopated, surreal … only we all know it’s real. And then “Quasi-Rap,” using rap.
And then “Swag,” with spunk … and funk … and shag. What is this country in
x
INTRODUCTION
shambles? What is this strange hypnosis imposed by “a great president, / a tough

and brave president,” with his “dungface decrees …” Why does no one cringe? Why
do we cheer him on?
Marne Kilates chimes in with poems from The Tokhang Rhapsodies, which
rip apart the government’s brutal tokhang campaign and its absurd subterfuges:
“Surrender and sign … you fought back and you fell … Show no mercy. Go spread
disaster …” The predator is seen as savior; his obscenities, adored; his “demented
fervor” admired. “Reason and righteous anger all go under.” Until, finally, “devoid at
last of fear or urge of flight … each of us alone in this last hour.” All this, in metered
verse, in musical octaves, in terza rima.
Joel Vega’s poems offers a stark reflection of current headlines: masked
assassins, metal hitting flesh, “no knocks, because no doors,/ no please, because no
words …” someone counting pills by a kitchen counter, footsteps retreating back to
the front … The tone throughout the poetry suite is both angry and mournful. “was
I there?” … “we can do nothing else and we will leave nothing/behind …”
The first line of Joel Toledo’s “Taking Apart the Dark” is haunted by the dark
side of science and technology; the second, by the trivialized, commercialized culture
spawned by modern and postmodern media. And, in the third, “Everything Quivers,”
even literature offers no solace. The persona must “go beyond the tricks of language/
because corridors upon corridors/ are upon us and things are real …” So, “each time
we stumble, the body/ breaks a little, scampers to right itself.”
There is a helplessness, a haplessness, a deep loneliness about the persona in
Arvin Mangohig’s poems. The persona describes his bruises: “… as if you had written/
all the wrong answers and your life/ was being corrected in red ink.” Has some failure
in human relationships made the persona shun human companionship, and seek the
affection of cats? But then cats, too, leave, are lost, even if other strays show up, tail
upright, demanding: “Ready to love? Again?” And even when Death seems to have
come to claim him, Death fails.
Lawrence Lacambra Ypil’s theme is nostalgia. The city’s architects “didn’t
anticipate glass …” The rain signifies “an elsewhere / here / where a woman slowly
rises to become the shadow of the shadow of me … The nature of the city is that it
is built for someone else … The history of towns is always / The history of looking
back.” And the cadences that capture this quiet sadness are musical, the images are
lyrical, the tone is gentle … But the vision is bleak.
There is a disjunct between first of Rodrigo de la Peña’s poems, and the two
other poems in the suite. “Amorsolo’s Light” is suffused with the radiance promised
by its title: “sun-stained rice fields, iridescent flight of birds, star radiance, luminous
xi
bodies. But “Escher’s Dream” is actually a nightmare—movement circling and looping,

doors on ceilings which might be portals into more sinister worlds; the persona
himself transformed into an other; memory repeating itself … And “Triptych” is a
set of self-portraits composed of “splintered bones, shards, meaningless questions,
somersaulting words,” life trapped in “the world virtual and viral.”
Danger and violence lurks in the carefully designed and elegant language of
Isabela Banzon’s poems, whether it be exploding firecrackers viewed from a distance,
the eruption of volcanos (both literal and figurative), or the “shrieking horror” of the
stricken heart. The persona’s warning strikes terror in the heart: “Remember black
and be/ undone, the world twisted inside our skull …”
Finally, in hir precise, powerful “Rituals and Other Poems,” Shane Carreon addresses
a distinct “you.” In the title poem, the “you” might be a friend or a lover. “We do not
talk about your father. We do not talk about mine. They are the / garden of cacti, silent
by our windows.” In “Body, 2,” the “you” is a lover: “Your body lithe and called black,
though much fairer / than my own brown one, your long free-spirit hair.” And in “In the
well-lighted places, you dark gods are kept,” the “you” is plural, deities worshipped by
the persona’s people before they were replaced by “the ivory-white god,” and ze curses
them for having abandoned their worshippers, and allowed it all to happen.
The fiction reflects the same range and depth.
In Charlson Ong’s “Mystic Marriage,” one sees the master at work, perfectly
at home in his world. Readers of his novels and his numerous short stories will
recognize the Yubiancos: the father who has abandoned business for art, a man “who
shrugged and walked away;” the mother who holds the purse strings and runs the
household, and nags and nags and nags some more; the absent-minded, withdrawn
son who simply follows his own drummer. What they will be unprepared for is the
dramatic one-line denouement.
Angelo R. Lacuesta threatened to produce a “horror-melodrama” in “Triple
Phantasy.” And the story does, indeed, qualify as “horror,” but it would be a stretch
to call it “melodrama,” because its subtlety is the very opposite of melodramatic. It
will be of particular interest to readers, who have followed the author through his
four short fiction collections. Here’s the writer trying his hand at something entirely
different, and acing it.
“Daredevil,” a new story by one of our few writers of real crime fiction, Dada
Fres-Felix, still has a crime at its core. But it is not quite what one thinks of when
one thinks of the genre. It is a modern parable, and its subject is something
that looms larger in our own time than it ever did since the end of the Marcos
dictatorship: the corruption of the soul.
xii
INTRODUCTION
Dean Francis Alfar, best known for spearheading the local speculative fiction
movement, now arguably the genre of choice among young fictionists, has continued
to experiment with form in his own work. In the very original “The Lorenzo Project
Questionnaire,” the plot unfolds subtly, cunningly, through a series of questions
which participants in the fictional project have to answer. And its ending, though
totally unpredictable, is somehow inevitable.
VJ Campilan’s first novel, All My Lonely Islands, won three of the country’s
major literary awards last year and this year, the latest being the Gintong
Aklat given by the Book Development Association of the Philippines (BDAP).
Her “Crisscross” is an excerpt from her new novel, One Week, which, judging
from this chapter, is set in the dark apocalyptic future favored by many of our
contemporary fictionists. It is a powerful tale, and the more painful for its being
so understated.
Mookie Katigbak-Lacuesta’s name is practically a synonym for poetry. But
for this special issue of Likhaan, she has submitted fiction. And it’s a surprise in
other ways, too, for she has thrown into the mix a bit of comedy, a bit of romance,
and a bit of crime. But at its heart, this is really a story of friendship, about two
women caring for each other, in both meanings of the word: “to look after” and
“to cherish.”
Another poet-turned-fictionist for this issue of our journal is Merlie M. Alunan.
“Women Without Sleep,” is composed of a series of sketches by a narrator named
Luzvi, who is personally acquainted with the women whose troubling stories of pain
and courage she recounts. The project actually reads like creative nonfiction, until
the very end, when a male voice suddenly pipes up—that of a five-year-old boy—and
then the piece becomes fiction. Or does it?
The creative nonfiction pieces deal with both literature and life.
Gémino H. Abad’s “A Poetics of the Literary Work” is an elucidation of the
author’s personal poetics, a profoundly philosophical work, but “wrought” in a
language both lucid and lyrical, a style which everyone familiar with the poet’s body
of work will recognize. It is undoubtedly an important contribution to Philippine
literary scholarship by one of the country’s major literary figures.
J. Neil C. Garcia’s “The Creative Writing Workshop: Some (Provisional)
Aphorisms” is a rumination on writing and its connections to memory, to childhood,
to happiness, to life. At the same time, it is a description of his own poetic practice.
And his use of the aphorism as his essay’s structure is a delight.
It is a big leap from these two literary meditations to Jaime An Lim’s “Confessions
of a Battered Parent.” The epigraph from Robert Hayden says it all:
xiii
What did I know, what did I know

Of love’s austere and lonely offices?”
An agonized baring of the soul, almost as painful in the reading as it must have
been in the writing.
In Anna Sanchez’s “An Animal Book for Yuuki,” we have the voice of another
parent. We are offered a story of her daughter’s life—as well as the narrator’s, of
course—all the time staying within the structure of the alphabet. The nonfiction
is addressed to the narrator’s daughter, who is a special child. So it is full of images,
clear, precise, fresh, startling, fanciful. And the tone is light, cheerful, loving, always
loving. But this narrative, too, is shadowed by sadness and pain, even if it ends on a
note of brave hope.
The Filipino section is firmly grounded on our social realities, with the writers
often looking back to the past to be able to come to grips with the present.
Allan Derain’s “Kung Bakit Lumayo ang Ulap sa Lupa” (Why the Clouds Moved
Away from the Earth) retells the ancient myth of how the sky rose to such a height
because of the rice-pounding task of a couple from long ago when the formless
sky was young. Derain’s version of the folktale is witty and insistent, akin to a
children’s story, yet the length and details of the other kind of pounding actions
of husband and wife are for adult readers, too. Children’s erotica? Possibly, and
extraordinarily so.
T. S. Sungkit Jr.’s “Ang Panginoon ng mga Alon” (The God of the Waves) is an
ancient tale that unravels in contemporary time. This excerpt from his Cebuano
novel translated into Filipino for the present anthology is about leaving and coming
back, about stock-taking and vindication, and about liberation from the clutches of
foreign landgrabbers. The native people are led by “Vincent” Makaindan Saluyong,
the contemporary bagani (warrior), heir to the special powers of his ancestors.
Though just a chapter from a novel, this work shows the wealth of myths that can
enrich the creation of national literature. Vim Nadera’s “Hudhud” also has a local
hero as subject, turning the epic’s lines into lyrical verse.
Like Sungkit’s work, Lilia Quindoza Santiago, Buboy Aguay, and Niles Jordan
Breis take the war in the countryside as their subject. Lilia Quindoza Santiago’s “Mag-
ambahan Tayo” (Let’s Do the Ambahan) takes on the narrative of the underground
movement. It dwells on the Ahos campaign of internal purges that brought confusion
and terror into the underground movement in the 1980s, breaking it into two
factions. Which one is more correct, the work asks, and poses a challenge: Why not
change the narrative instead?
xiv
INTRODUCTION
The real form and condition of the countryside is the subject in Buboy Aguay’s
“Napakatataas ng Talahib sa Daan” (Talahib Grass Is So Tall Along the Way). In the
countryside, life and danger walk hand in hand. Autobiographical in form, the piece
relates how the NPAs once took a child under their care. The child idolizes one of
the leaders who teaches the latter many lessons, including the proper way of using
guns and ammunition. When the moment that the character has been preparing for
finally comes, it leads to a lifelong trauma.
We meet another complex activist-persona in Niles Jordan Breis’s creative
nonfiction piece “Go-See, Kraw-Gen, Intro: Sa Daigdig ng Promo” (Go-See, Kraw-
Gen, Intro: In the Promo World). Indeed he is an active progressive, but a capitalist
as well. How should he treat his workers? He listens to his heart, but taps his pocket
as well. Which one is more important?
This theme also finds its way into Carlos Piocos III’s “Kung ang Siyudad ay Pag-
ibig” (If the City Is Love), a poem about dislocation, such as happened in Marawi.
One is able to escape the chaos only to be adopted by the enemy. In another poem,
he employs a child’s act of flying a kite as an exercise in preparing the self for the
endless going and return. In Mark Angeles’s elegy “Lipakin Din ang Aking mga Palad”
(My Hands Are Dirt-Cracked, Too), the persona is a woman in the countryside whose
worth lies in the skills of her hands.
If we look at writers as society’s antennae, what other things would they
intercept aside from the preceding concerns? Genevieve L. Asenjo’s story “Ingat, May
Buwaya” (Look Out, a Crocodile) is about the return of the female protagonist to her
father’s hometown island of crocodiles, not as local child but as a tourist seeking the
mythical mountain orchid. As she becomes attracted to the tattoo of a tourist guide,
the flower becomes real, morphing into a cat. Dislocation and disorientation attend
her point of view.
Mayette Bayuga’s story “Nanlaban” (Fought the Police) involves extrajudicial
killings and wasted lives. Bullets exterminate lives and hopes. The victim is victimized
twice over. One corpse means many more orphaned souls and dreams.
Corruption in an artistic community is the subject in “Petri Dish,” the first
chapter from Luna Sicat Cleto’s novel. Even in honing the talents of the young,
monsters abound. On the lookout for the extraordinary? Then choose the staging
of Vladimeir B. Gonzales’s play, “Arkangel sa Maccrotel,” which asks which is more
vulgar—sex or politics?
And what’s new in old subjects like love, loneliness, and boredom? Rolando
Tolentino’s “Yeh (Pag-ibig)” (Yeh [Love]) is a new version of the dagli in the
Philippines. What is already short is further shortened into short short fiction, where
xv
only the essential remains. But it is still full and evocative, full of hugot lines, so the pain
of love also brings laughter in an intelligent take on what otherwise would stay clichés.
Among the bright young lights of 1970s theater, Nonilon Queaño stages a comeback as
a globalized Filipino whose sensibility remains rooted in the Philippines in his dramatic
piece titled the “Migrante” (The Migrant).
Kristian Sendon Cordero’s “Kapungawan sa Mata ng Daga” (Sadness in the Eye of the
Rat) concerns itself with the poet’s pursuit of deep melancholy, from the point of view
of the rat, the bird, and even the cave. In the hands of one with perceptive eyes, even the
vulgar is humanized. Meanwhile, Vijae Orquia Alquisola’s “padampi-damping pagdaan”
(The Softly Intermittent Passage) sculpts the ennui of a predetermined and ritualized life
into an exciting read.
There are still numerous worlds beyond the writer’s window, and one of them
could be Jose Dennis Teodosio’s “Ang Daigdig sa Ilalim ng Papag ni Lola Mude” (The
World Under Lola Mude’s Makeshift Bed), a cramped space that becomes a sanctuary
for wisdom and experience. If Teodosio has growing up as his theme, it is leave-taking
for John Iremil Teodoro. His piece “Sikat ng Araw sa Luntiang Tanawin” (The Rising Sun
in the Green Landscape) is a remembrance, an expression of gratitude and tribute to
his literary father Cirilo F. Bautista. Eugene Y. Evasco’s contribution in “Ang Mumunting
Lungting Talinghaga” (“Little Green Metaphors) opens children’s eyes to the beauty of
nature, bringing an increasingly important subject to an increasingly important audience.
Eli Rueda Guieb III’s “Ang Etnograpiya ng mga Pagtatagpo sa Isang Agosto ng Paglaot
Habang Hinahanap Kung Saan Ipinanganak ang Kidlat: Taytay Bay, Hilagang Palawan,
Agosto 1997” (The Ethnography of Encounters in an August of Going Out to Sea While in
Search of the Birthplace of Lightning : Taytay Bay, North Palawan, August 1997) reminds
us that writers will often see what others ignore or accord little importance to. That eye
for detail, that sense of the moment, are what render the world comprehensible and
memorable.
And ultimately, to comprehend and to remember may be the best mission our writers
can fulfill for their time, particularly for these times adrift in confusion and forgetfulness.
JOSE Y. DALISAY JR.

CRISTINA PANTOJA HIDALGO
JUN CRUZ REYES
October 2018
Poetry
Alfred A. Yuson\Swag and Other Poems
Swag
Swag. That’s what she had.

Spunk as well. And funk.
When she deigned to enter
the haunted mansion, those
were what she glad-handed.
It was enough for all spooks
to cower in nervous laughter.
And hurl the spoiled foie gras
on her bodice, cum cleavage.
That didn’t make her lose
her swag, rather ratchet
it higher than the usual.
Meant that no hatchet man
would ever have her sign
up for any me-too list.
Submission wasn’t her brag.
Whatever ogres offered
as perks for higher couture,
she declined with rag and bone
of resolve. Rapture was all her own,
accented by charming vocal fry.
And when she whirled about
in peripheral comeuppance,
the scythes of grim tailors
descended in resignation.
2
POETRY
The nation was never at fault,

even when it was in drag.
Ghouls of gender sensitivity
howled at covert democracy,
if pejorative of human rights.
“Civilize ’em with a Krag!”
Tchotchkes her body dragged
turned wardrobe malfunction
into nudity with salted egg.
Chemical warfare sans sanctions
meant she stayed morally fit
while the house burned down—
the flames fascistic as to choice
of timber, post or lintel, floors
for incineration. And she smiled
as a witch of no rancor, serving
the prompt for a generation’s rose
to bloom beyond the selfie, doufie,
jump shot and wacky group pose.
In brief, with her do-good swag.
As lover, embers of her sainthood
red-flagged today’s absurdities
with the ease of prayer wheels
circling along the shag of forever.
3
Quasi-rap
The synopsis is all about hypnosis,

a sick series of ellipses, and what elapses
fries our synapses, shithole country collapses,
amidst so many corpses, cuz dungface decrees
that what he erases
are all perils from the shapes
of syringes. Yet no one cringes.
No one, no one, as I imagine.

In truth, the villains’ engine
revs and ratchets up inclines
of propaganda a la Fata Morgana,
fat and sanguine, forsooth, forsooth,
the djinns and juju are spoiled rotten.
Only begotten daughter now forsaken.
So craven the truth of sins, sins, sins.
Original, venial, mortal, and fake.

Rock ’n roll, rattle and shake.
A clambake of mandrake
roots, woot woot, toot the horn
and wake the woken, spoken
in England Shakespearian—
O lady of the lake, fake, fake!
Cross-dressing in liquid, limpid,
but with no thirst to slake. Forlorn.
Lovelorn. Damp pages all torn.
4
POETRY
“I Will Slap Her!”
Duterte to Callamard: “If you investigate me, I will slap you.”
President Rodrigo Duterte has threatened to slap United Nations

(UN) Special Rapporteur Agnes Callamard if she would investigate
him for the alleged extrajudicial killings in the country.
—Headline and lead, Philippine Daily Inquirer, November 10, 2017
God put me here.

I was elected by a nation.
My people like me tough.
I’m a brave man
who won’t allow any woman,
much less a white one
who looks undernourished
to come visit and ask
about all the killings
I’ve ordered and cheered on.
By God, I will slap her.
Thank goodness my soldiers
will only shoot our own
women in their vaginas
when they pretend to be warriors.
But a white woman
who tries to shame me?
Why, I will slap her.
so her face gains nourishment.
And all my countrymen
who have been fooled by me
5
or are fools like me

will cheer me on.
They can be sure
that I’m a brave man
when I smack my palm
on the white woman’s
undernourished face.
That is how to be tough
and great as a president.
After all, the act is familiar
to everyone who sees
bad women slapping
good women on TV
and movies, and good women
also slapping bad women.
Mothers slap daughters,
and sometimes fathers
also slap bad daughters.
While good daughters
6
POETRY
are also slapped by rapists,

mayors, priests, drug lords.
It all makes for good drama.
So everyone will enjoy
seeing a great president,
a tough and brave president,
slapping a bad white woman.
It will be unique as soap opera.
Oh, I will slap her, slap her hard
on national TV. And later
they’ll make a movie
and many monuments
of me as the tough hero,
the great president
who urged on the deaths
of many young boys
that their mothers could do
no more than weep—
unless they wanted
7
to pretend to be warriors,
in which case, my soldiers
will shoot them in their vaginas.
But whether she’s a mother
or a daughter or sister
or white or black woman,
if she tries to shame me,
why, I will slap her.
I’m a tough, brave man.
By God I will slap her.
I will even slap her so hard
in her undernourished vagina.
That’s how I’ll get my kinky kicks
as a tough, brave president
that the whole world can cheer
as a real man.
8
POETRY
Marne Kilates\From The Tokhang Rhapsodies
The Art of Tokhang

After Elizabeth Bishop
The art of tokhang ain’t too hard to master;

Based on the list there’s a single intent:
User is pusher. Shoot! No other disaster.
Tag one every day, look for the goner;

Find shack and door, no wasted moment:
The art of tokhang ain’t too hard to master.
Quick, before midnight, call the photographers!

Corpse as nameless as where you’ve been sent,
Turn on the floodlights, headline disaster!
Tick one off, chase after the next. All is easier.

By the bad smell of fear anger is swiftly spent.
Let them wail and curse, the louder the better.

Let all cringe and cower: that is our intent.
Drugs are evil. Use once or twice: disaster.
Thus raged and decreed our Great Leader.

Take no prisoners, is how this war is meant.
Show no mercy. Go spread disaster.
10 June 2017
9
Octaves on the Tokhang

1
Infatuated with the madman, we hear
His obscenities as mandolins, we adore
His crude, grating antics that cure our fear.
His rantings are violins, not on our door
The knock or butt of gun, cruel gear
Of predator whom we see as our savior.
O how we grovel at handsome power,
What melodies we hear in his bluster.
2
What rule of law the madman tramples
We do not know or care, no rule or right
Is sacred, his acts are his brute examples.
His words are curses of force and might,
We cheer his show of strength, how able
His rule: boot and gun erase all blight.
O how we admire his demented fervor,
The martial strut banishes all terror.
3
Our souls are both vagabond and captive,
In the dark anonymous alleys of midnight
Where poverty or the law will not forgive.
In a haze the addled mind knows no fright,
There are no eyes for feet fugitive, furtive,
Devoid at last of fear or urge for flight.
Cheeks scrape asphalt, grit and grease devour
Our souls, each of us alone in the last hour.
27 May 2017
10
POETRY
Terza Rima of the Tokhang

Midway upon the journey of my life
I came upon the edge of a dark wood,
Straight into the crook’d path of my strife.
My strife had always been with the good,

Because it heeded all the rules, and bowed
Before the good of all, brooked no doubt nor mood.
By law or ethic or human right I was not cowed

The end I saw had to be reached, must bend all rules.
None can stop me, I snort and curse, say it out loud,
Put the fear of God into the righteous fools:

The rap at their door must come in the night,
Open up, we barked, or plead or use our tools—
Surrender and sign, own up is your only right,

Or we we’ll wreck your door, show you hell.
If you flee, we shoot, we show you the Might
Of State, because you fought back and you fell.

That is the illusion we must maintain:
No amount of public clamor or uproar can tell
Us to stop. Hell is not to see the reign

Of blood, the rule of fear has taken over
All life now coursing in the human vein:
Reason and righteous anger all go under.
27 April 2018
11
Joel Vega\Drift
STORY
UNFOLDING
BACKWARDS
The ground where she last stood used to be the sea, or parts of the sea.
It comes like long accusing fingers, the water spilling into the room
called after the living.
What the assassins were looking for, no one knows. Money they never
found, a box of contraband, addictive substance, a cache
of shells, empty bird’s nests.
Rain of bullets, metal hitting flesh. Danica’s father never had the time
to dodge, outrun a trajectory precise as
a burning meteorite.
Masked men came at seven in the morning, teams of two on motorcycles

armed to liquidate, to cancel
and delete.
There were no knocks, because no doors,

no pleas, because no words
Sudden judgment is a velvet blanket,

a shroud for the condemned, trapping
the face to exclusive horrors.
12
POETRY
No time to think, the eye

blinking out the blue.
Overhead, a plume of jet fuel
tracing a double-barreled end,

cold metal against
the forehead.
Have I told you, the storyteller says,

that this is a story of grief?
An immensity by itself
the kind of grief

that contains the self,
not that other way around,
self cannot
contain
grief.
13
THOSE WHO
FELL BEFORE US
Was it blue or gray

a sky folded
in the corners
was it a tent
made of sparrow
wings, was there
a loud knock
on the door
just before
the quick jolt
of a knotted heart
Have you seen

a cracked egg,
a meadow
emptied of
summer thistles
were the lamps dimmed
the curtains drawn,
who was counting
the pills by the kitchen counter
was there a gun
was there a blank wall
was there a voice of command
a deafening shot in an unlit tunnel
14
POETRY
did the footsteps

retreat back to the front door
was the knock the thud
of the back of my hand
was your hand
in my hair at the
hour of midnight,
was the night black
as a bruise or white
as a drawn-out
dream played
on a field of snow,
was it cold
like the square
of a bathroom tile
was I there?
15
DRIFT
16
POETRY
Though I did not wait

for these hours to come they waited
for me on all fours like small mammals keeping watch,
their warmth
in balls of fur & with all the necessary silence unknown
to humans.
For I am here in this thin light of winter
the pointed elbows of my heart poking at my sides,
asking myself how should my knees
bend before this altar that is your bed? How long
the wait, how deep & awful the slow march
of minutes & what if I rouse you
from your sleep? Will it be one unbraided breath?
& if my hopes remain tiny as teeth,
what of
the thunder & the dank earth & hanging web?
Though the planets navigate
the vastness of the clouds & the green of the garden
remains constant—
what will remind us that the worst
is yet to come? & if I will rattle & shake, asking for
things to stay
as they are,
they will not. & I believe that no one returns
as they are
& what we have are the lines in our palms,
telling us the tick & drift
of continents, its ineffable divide—
in fact we can do nothing else and we will leave nothing
behind. Perhaps not even the cold or bone
of winter can change the fact that whatever we savor now
the heft of our bodies
will unravel.
17
Joel M. Toledo\Taking Apart the Dark
Wind is but a useless inventory

of appointments
18
POETRY
Meiyo
“Naoto Matsumura is the only human brave enough to live in Fukushima’s 12.5-mile
exclusion zone. He is known as the ‘guardian of Fukushima’s animals’ because of the
work he does to feed the animals left behind by people in their rush to evacuate the
government’s exclusion zone.” —elaion.org
The house overran by moss.

Past the glass the abandoned vase
and the soy sauce. An old nest
in the tree outside the fever the dream
a feather. When science arrived
to explain the break
the hatch opened into a tunnel.

Within it is the heart wilting but
the dogs and cows need
feeding. The antidote in the vein
the wobbly stem useful

for firewood. Keep sane
and the same sentiment:
Laugh and to hell with the radiation
that can wait visit

some night fester. Morning
more powerful than
nothing and leaving. But
a sliver of sunray forcing

him to wake. The field, too,
emerges. Hard and real,
pushing into the kitchen.
19
The Decline in Price

of the Synthesizer
And its miniaturization. Moog Moog

Moog and more gated reverb
Like Cyndi Lauper flopping on your bed.
It had to be the fear of media: TV was pulling everyone into the center. The sun
shone onto its own brightness, and the gray movies with tracking issues were kept
unwound. Even the tarmac was suggested, and as Ninoy swooped down the stairs,
shielded by familiar sun, the shot rang out and persisted. The experts expected, the
trouble with the Beatles forgotten.
Moog Moog Moog.

Funny Komiks. Before Gary Oldman,
Gary Numan.
To put gel on your hair then pick up fallen mangoes. To have posters of Billy Idol
and Tears for Fears torn down your room’s walls because Satanism was on the rise.
Throw those cassettes away, now; watch Jimmy Swaggart since the robots have been
banned. A man in trouble is not a temporary thing. Must find out more about this
goddamn gunman Galman.
Moog Moog Moog and Kadiwa

and walking on sunshine to line up
for Nutribun.
20
POETRY
You must break the line like you break bread, automatic like the shutter of cameras on
chanced-upon celebrities. I was shuffling teks at the town plaza when I heard the news,
and news among kids is a thing that gets shoved down pockets for shinier marbles.
But everyone fell silent. Manila was an A-ha and The Smiths and New Order.
Late in the night

I saw a snake crawling
under the banig. Moog Moog
Moog and the Thomas Dolby sound, which was analog. Outside was the evening
keeping guard. We were a patience and a poverty. If it rained, we’d have to put up
planks to get to the kitchen. At least I had the radio, and boys do fall in love remixed.
How wondrous, these shrinking things. How hollow the sound of guns under the
thin blanket.
Moog Moog Moog. When we bought the TV,

the face of Marcos came on. Then we watched
Chiquito’s Six Million Centavo Man.
21
Everything Quivers
Whom have you read lately, your mind

a circle? Was it Breton on the Ferris Wheel
or Kerouac somersaulting among
magnolias at dusk? There’s
that passing line from Milosz,
the one that haunts you and which
you won’t speak of as you see yourself
in it, a tremor between words. But
scrawls and omens. But the wisp
and the ripple. At some point
we all get stuck on pages
more hurtful than others. And
go beyond the tricks of language
because corridors upon corridors
are upon us, and things are real. In that
fleeting space between arriving train cabins
you see someone across and now is
gone. But you have kept your faith:
You have read the psalms and drawn
water from a well. Reached your middle age
and understood that everything is gilded
by mistake. The sky is a mirror
and shards fall each time it rains. Friend,
we are our own strike-throughs and perfect
bindings. Each time we stumble, the body
breaks a little, scampers to right itself.
22
POETRY
Arvin Abejo Mangohig\Lost Cat and Other Poems
Lost Cat
It would be a good thing to not love animals anymore. They die

On us. They can never survive us. And daily your black purse
Grows heavier with one item less ticked off.
But
Streets litter themselves with potential take-homes.
Babies under cars, inside wheels, atop walls, behind glass doors
Once in a while the strongest temptation purrs across our hearts.
What a steal: two kittens in the drain, all abandoned
Never by their fleas. Instant relationship. Bedmates already.
Best friends with ready yarn from the last one’s treasure box.
But the world denies us happiness at every right turn
They run away like a teenaged you with better parents.
They get sick at the slightest wrong thing. Who knew
Love was this breakable? A vase in the wrong
paws.
Some conclusions creep up on you, shatter altogether

Prepared for. A wounded paw at the window means goodbye.
Look back now. It returns between shadow and curtain.
Your life empty on both sides and every stray cat
Meowing Hey, Stranger, at you every walk home.
Its tail in the air marking questions: Ready to love? Again?
23
Scratch Post
With cats at least you know

Who gave you scratches,
Who tilted the dropped vase,
Who spoilt the fried fish.
Not so these bruises as if

From thin air, as if you had written
All the wrong answers and your life
Was being corrected in red ink.
24
POETRY
Our Other Selves
There are days when you could have died

And the ghost leaves the body unknowing that you haven’t.
A slight slip at the top of the stairway creates another you
Or a deathly fever fails to claim what it came for survives.
So that all those selves become you and scatter about

And you the keeper diminished and suspicious
Cannot figure out the ghosts at the corner of your eye
How they haunt you wanting to come back.
25
Lawrence Lacambra Ypil \In The Time It Takes
In the Time It Takes
26
POETRY
In the time it takes for the shadow of the world
to reach the shadow of the knee
of the woman sitting in the park under a tree
a photograph is developed.
Drip, drip, splash.
Then alright.
Then a dry mount
against the wet, wet grass.

When the city’s architects asked what could be done with the past,
they didn’t anticipate glass. They believed the ocean
with its endless shimmer of always would make the dame denizens
of the city sick from squinting at the sea.
What reprieve the streets could be,
what rain falling endlessly from the eaves of shophouses
as a line of trees
becomes that token gesture nature makes to signify an elsewhere here
where a woman slowly rises to become the shadow of a shadow of me.
27
The Nature of a City
The nature of a city is that it is built for someone else. Otherwise, a covenant.
Otherwise, a show. A script was written for the hero but only on the premise that
after a long bout of illness, he would be willing to cut the cost and be someone else.
Four men did not equal four men unless the last one standing was laughing. As on a
church ceiling, five devils flicked their tails snickering against the sun while a god sat
on his throne and by the gesture of his right hand extolled the virtues of humanity’s
diminishment. Outside, the bazaars gave and gave but there was not enough space
for: hemp, rope, basket, stone, fruit, market, screw, driver, cabinet, glow. There were
toys peddled on the streets where you pulled and pulled that monkey off the self, and
it climbed without reaching anywhere other than itself.
28
POETRY
The History of Towns

Is Always the History
of Looking Back
The history of towns is always

The history of looking back
Where is the bell tower?

There is a tree and it still stands.
A family is only as good as the father

who is gone. A brother
with a son. A daughter who is only

as good as a vase of roses
which meant very good.
I never lived to see—

which did not mean that I had died
before the city had a train

that would have allowed me
to cross the length of an island

and stare at the sea
but there, there I stood.
29
Rodrigo dela Peña Jr.\Amorsolo’s Light and Other Poems
Amorsolo’s Light
Don Fernando, it is no secret how light

fills your canvas, how in the tropics, light
is often unseen but felt, the summer light
searing as laser, and it is under this light

that you painted alla prima, your hand light
on the brush, facing the easel at first light
so you can see the sky gradually lighten

until every surface is awash in light,
the world sun-stained, an abundance of light
falling on farmers planting rice, light

on their feet and singing, a fugue of light
rippling, becoming the iridescent flight
of birds over a field, filigree of light

threading the canopy, the mango trees lit
with fruits ripe for the picking, the fact of light
common and real as gravity, as light-

years away stars combust, radiating light,
inflected, refracted, lush on the light
brown skin of women washing clothes, their slight

bodies luminous, how variable light
becomes distilled into wonder, delight,
the day opening into a world of light.
30
POETRY
Escher’s Dream
Stairs ascending and descending in a loop.

Holding a spherical mirror, a man stares,
reflecting on himself, his face dead

center, what we know only a reflection
of what he sees. Perspective’s a tricky

game: the door a ceiling, portal of
another world where one might change, be changed

into a bird, a fish, a cresting wave. An Other.
Water flows down, up, up and down in a never-

ending cycle, powering the mind’s water
wheel, perpetual machine that must exist

because perceived. How blindly logic wheels,
turning from one line to the next, a question

engraved on wood, shadow of an image turned,
becoming its answer. The gaze follows

the rungs of a ladder, the day becoming
night becoming day, all in the same page, the same

breath. Memory repeats itself—knights
lined up on horseback, lizards in a fractal

kaleidoscope, the world radiating from one line,
one side with one edge, rotating in an infinite

dance, singing and spiralling as one.
31
Triptych
1. Self-Portrait with Broken Things
So this is the world: alarm

that fails to sound, signal
fault in train after train,
nimbus cloud of a Monday
morning raining down on all
the other days. Same same
but different, meaning yes,
no, you will not decipher
language, which means you will
not understand the world. How
quickly it escalates, a car
becoming wreckage, bone
splintering into smaller
pieces of bone. I’ve tried
to voice a question for years
but my tongue slips into other
things. Why do I insist
on picking up bright shards
of glass, making a mosaic,
and calling it a life?
32
POETRY
2. Self-Portrait as Flip 3. Sentient Self-Portrait
Meaning friendly little island Life being synthetic,

people, if you want to be the garden blooms
inoffensive. If that’s what we are:
harmless—how may I help you in a cloud dome.
today, ma’am sir, would you like Reality as a show,
a drink with that? Meaning questions
flicked by the tongue are a reflex, streamed 24/7.
like a cough or an ankle Data roaming.
jerk. But the joke is on you,
The world virtual
soldier, as you flop around and viral, quantum
for help. Meaning how quickly
a word turns over on its head, and quantified. IQ
meaning somersault, over- test. DNA test.
the-top crazy, a trick
on a skateboard, or the way Turing test. Panic
a coin is tossed in the air, a room no one
spinning on its axis, both rust-
smudged faces fusing into one. can get out of.
God is an app
is a DJ is a DEL
key. Dreams
of electric sheep.
Each gesture a life
hack. Error message.

Waking up in someone’s
body, another
species’ face.
33
Isabela Banzon\Three Poems
Fireworks
You asked for a poem about family and

the New Year in lieu of a gift. This
year, I watched the fireworks from your
side light up my side of town. I could not
see the stars. Laila, I would rather give
you the barbecue grill than tell
you what I know. Let me buy you clear
champagne glasses. Don’t make me
warn you of fireworks that rocket and fall
over homemade enemy targets,
how white phosphorus torches the dawn,
its residue still littering the rubble already
out of fuel and argument. We must re-
learn touch if our children are to survive.
34
POETRY
Duende Blackout
—after Edvard Munch’s The Scream, 1893
I climbed the mouth of a volcano and

flung your name against the wind. Remember black and be
The heat rose, and you boiled over. undone, the world
I suffered the burns. I thought that was twisted inside our skull, shrieking
the end. But you spewed fire back horror
into me. I took you in; inhaling so deeply just at closing time.
I was renewed. The earth shook. Out there, night
I too trembled, as you did. You were revels in instant doubt,
molten, and I became the roar inside you. doom streaking
I reached for you—but knew I would across a liquefying sky,
not find you. We never are the same again. no dark matter to hold and meld
a universe in place.
Let not the mind confound
us with its shadows; let
neither sludge nor stench lure
and captivate;
pitch the stricken heart
into the void …
still no vision constellates.

Only a hollow twitch, and nowhere
near release.
35
Shane Carreon\Rituals and Other Poems
Rituals
1. There are rituals for anger and mourning.
2. Your father, he makes effigies of wooden frames and paper maché.
3. My father, he showed me ducklings wearing red flotation rings. They were lurid
yellow and one-eyed, the ducklings. It was Summer, and I was nine.
4. Whenever we burn effigies in our many political rallies, I wonder what they
must mean to you.
5. We do not talk about your father. We do not to talk about mine. They are the
garden of cacti, silent by our windows.
6. Now that I am telling you I am changing, I do not only mean what I mean: these
breasts, this voice, this what I am not supposed to have.
7. I mean I am asking what it means to you seeing the effigies burning.
36
POETRY
Body, 2
I learned from a book on color the women in your family

swallowed African soil before they crossed the Atlantic.
That was how much they did not want to forget
the stories stored deep in their bodies, we can see
nothing now from a distance, as from outside a house,
where curious children trespass by opening gates,
looking into veiled windows, where doors are closed.
In much the same way I look at you now
body of a violent history, at rest

on this shared twin-sized bed where the old springs
can be felt through the mattress and do not matter.
Your body lithe and called black, though much fairer
than my own brown one, your long free-spirit hair.
What stories told in books your body reveals
and keeps. Stories like tunnels their shadows seeped
dark into the skin borne by all women in your family

to become the body finally your own.
My own brown body is not without its own memory.

My own poor brute brown female body resisting
the betrayal of my own forgetting, denying.
How in too many ways I disown it, all the brown
women who beat their breasts, disquiet and unwritten
island histories.
Love, how then can I promise you beyond this tangle

of desire, the wild, the constant
faithfulness in this country of white men.
37
In the well-lighted places,

you dark gods are kept
and you stare back at me from the clear glass where you are entombed.
Deities with hollowed out eyes and misshapen faces,
wood, rock, and clay,
your bald heads and broad foreheads, cheekbones, lips and teeth
bared and gone,
anthropomorphic bodies (like mine! like mine!) denuded, incised, labeled.
How can you not help
even yourselves? You shameless
sculptured mass, beneficiary of all the years of our painful worship.
Did we not beat the drums of lizard skin, sound the gongs
carved out from breadfruit trees, danced in gilded masks,
copper, iron, fur, cloth, human hair,
allowed ourselves be flogged in a struggle that made us drip with the seed
of a strange ivory-white god?
Here you all are, in a museum, in a proclaimed zoo for objects.

Do not dare look at me
with your mouths open in eternal bewildered scream; yes, the ceremonial
knives are here, the daggers of bone and cowrie shells, the ceramic bowls.
The muted echoes of chants and prayers roaring
by all your once dark faithful.
How you all have abandoned us, your people.
The ivory-white god has lovingly opened his arms. He has welcomed
our darkness in his bosom with contempt.
Now reduced to madness, I can now look at you, all of you, eye to eye.
38
Fiction
POETRY
39
Mystic
Marriage
Charlson Ong
WHEN HIS EX future in-laws first made the proposal Roger was astounded, then
freaked, then humored, then the idea began to grow on him, it was execrable,
ludicrous, morbid, fascinating.
“Why not?” He asked his father who was dumbfounded and his mother who was
appalled. “It’s just a ritual, right? What harm can it do? It could provide them some
closure. I owe them as much.”
“You don’t owe them a thing. None of this is your fault, our fault. It’s on them,”
his mother said.
Roger shrugged. “Nobody’s at fault. Its not about that.”
“You don’t understand these things,” his mother insisted, “its not that simple.”
Roger turned to his father who shrugged and walked away.
The Yubiancos, through their nephew Lester, Roger’s buddy, had asked if Roger
would consider “enacting” the wedding between him and their daughter Rosemarie
that was to have taken place six months ago, three months after their engagement.
But a week before the auspicious day, Rosemarie had gone with her friends to Baguio
where their vehicle was hit by a runaway truck on the way home. All five on board the
Nissan Sentra died from injuries.
Her parents were devastated and when the Lims came to the wake, Rosemarie’s
mother, Lisa, had insisted on returning the engagement jewelry to Roger’s mother,
Belinda.
Belinda refused adamantly and Lisa broke down. On the way home, Roger’s
father, Carlos, had chided his wife for refusing. “Now you’ll never get them back,” he
whispered and Belinda broke down.
40
FICTION
“Well, maybe they just want to return the jewelry,” Roger said to his mom. “You
think?” Belinda sneered, “those people ... putting me on the spot! They could’ve
simply sent the jewelry here. You think I’d have refused?”
No. Roger was sure his mother would’ve accepted wholeheartedly. She didn’t
even like Rosemarie, all that much, he figured. She thought the Yubiancos crass for
their intra-clan property dispute that had gone public.
“I wouldn’t have agreed to the match if I’d known how gross they were,” Belinda
had averred back then, “fighting over money on TV.”
“It’s not exactly chump change,” Roger had reminded his mother, “might be my
money too, you know? Someday.”
“Don’t touch it!” was all she’d said.
Still, Rosemarie at 24 had seemed a good enough match for Roger at 27 who had
drifted among academic courses and girlfriends without settling on any.
“What do you want?” Belinda never tired of asking her only son.
Roger shrugged: “I’m fine.”
“Fine? You think fine is enough?”
“Father seems okay with it.”
“What does he know? You think this family would’ve gotten anywhere without me?”
Probably not, Roger mused. Belinda ran the family business—Empress
Foods—that produced loads of snack foods—crackers, chips, juice drinks—sold
through retailers across Luzon. Their factory was in Bulacan and main office in
Greenhills, San Juan. She had used her own modest dowry to transform the small
retail business Carlos inherited from his folks into a multimillion-peso concern.
Her husband continued to serve as “comptroller” for the company but it was mostly
for show or tax purposes, Roger soon realized, as his dad was always painting
pictures of lotuses—which he sometimes inveigled friends and business clients
into buying—and nudes.
Belinda had cajoled Roger to help in marketing their products with threats
of cutting off his allowance, sweetened by promises of overseas travel. He finally
relented after Belinda agreed to pay the down on his top-down red Mazda MX 5 and
a salary that could afford him the monthly installment, but stipulated that he would
be out of reach after five p.m. and on Sundays.
His mother was convinced that once Roger got the hang of it, he would take
to marketing as a fish to water—he was her son, after all. But six months into the
experiment, Belinda had to concede that there was just too much of his father in
Roger and that she’d better recruit more suitable talent.
Still, it was during his period of selling tuna chips to folks in Aparri and Sasmuan,
41
through their network of big and small retailers from his favorite coffee shop in
Bonifacio Global City (BGC), when Roger met Rosemarie.
She was the friend of a friend, and she asked Roger if his retailers could carry
some of her confectionery. She had a start-up: Sylvan Sweets. “Why not?” Roger
whispered after a while. He liked her full lips and cat-like eyes and gumption, and the
way she said “okay” with a pout.
“You’re giving her a free ride?” his mother demanded to know from Roger.
“You know how long it took to build that network? You know how much it costs to
maintain?”
Roger shrugged. He had a good feeling about Rosemarie. Belinda felt a niggle in
her gut but guessed that her son might be in love. And a Yubianco—albeit she was
not a direct heir to the founding patriarch and their decades-old insurance firm was
no longer industry leader—was preferable to any of the bubbleheads he dated or
procured for his dad’s nude sketching sessions with his gang of flunkies.
She seemed to have a good business head on her shoulders and might just be the
spark to ignite the entrepreneurial storm lurking inside Roger, his mother mused.
Rosemarie was a bit too skinny for Belinda’s taste and spoke Hokkien and Mandarin
poorly, both of which the older woman thought were becoming vital in business.
“Well, you can’t have everything in business or in life,” Belinda consoled herself.
“Look what I got?” she whispered inwardly, eyeing her husband ogling his own nude
sketch. They were a perfect pair the astrologer had assured Belinda’s parents way
back when. Her Aunt Rosa, the cousin of her mother, Mei Lin, had proposed the
match. The Lims were of modest means with a family grocery store in Chinatown.
Their second son Carlos was nearly 26, and unmarried. His parents worried that he
might elope with a classmate in art school.
“Art school?” Mei Lin was dubious.
“He likes to draw and stuff, but no worries. He helps run the store. They’re
leaving it to him someday. His elder brother is training to be a Buddhist priest. I hear
he has gone abroad.”
Belinda laughed to herself when she heard this. She was eavesdropping while her
elders decided her future. She didn’t know any Buddhist priest though she’d seen a
few up close at the temple. A classmate once told her they were “eunuchs.” She didn’t
know what the word meant until much later, and decided it wasn’t true.
She wondered why a grocer’s son in Binondo would want to be celibate
and vegetarian, but was intrigued. Perhaps she’d turn Buddhist too. She’d been
baptized Catholic, as most everyone else in town, by her immigrant folks, but
hardly practiced.
42
FICTION
Her parents, Yap Hio Khun and Co Siu Kim, had fled China after the communist
victory, as far as she knew. Her elder sister had died in childhood, leaving her an only
child. Her father taught martial arts and set bones, while her mother taught at the
protestant Chinese school. It was time to put them at peace regarding her future.
She’d had a year of accountancy—that was enough for marriage. She saw the pen and
ink portrait Carlos Lim had drawn of himself. He was named Sian Min in Chinese,
and had insisted on sending a self-portrait rather than a photo, perhaps to befuddle
or intimidate. But Belinda knew what he meant—that no photograph could ever
capture what anyone thought of himself and that was what truly mattered. Perhaps
he could make one of me too, she thought, and nodded when her parents asked if
they should arrange a meeting.
She was a water monkey, and he a fire dragon. “No better match,” Master Su had
said, “your daughter will be a queen mother, then an empress.”
Belinda had remembered Su’s prediction when naming her business. She would
indeed, head an empire. Master Su left a sad note, though—the fire dragon may burn
up too soon and leave Belinda a widow before her forty-fifth year, he noted. “But not
to worry. There are ways to defer these things, and he would have made a fortune by
then,” Su had reassured the Yaps.
“Why couldn’t the fraud have gotten that last bit right, at least?” Belinda often
wondered to herself whenever she saw Carlos sunning himself in the garden like a
mottled dog. She was nearing fifty and nowhere near becoming a widow. But now
she had Roger to worry about. He would never become his father, Belinda swore to
herself. And if sharing her vast network of retailers with the upstart confectioner
was the price to pay for setting her son right, so be it. Who knows where this might
all lead?
Four months after Roger and Rosemarie met, the Yubiancos invited the Lims to
dinner at Peking House.
“What’s this about Roger? Are you serious with this girl? They’re pinning us
down,” Belinda asked her son.
“Us?” Roger thought to himself, but kept his peace.
“What? Do you love her?” she asked.
Carlos woke from his stupor, and stared at his wife: “And when did you become
Madam Lonely Hearts?”
Belinda glared at her husband. She knew Carlos now thought of her as a cold,
calculating, money-machine incapable of sentiment or compassion. But that was
only because he had turned her into his virtual ATM. She wrote out the checks for
his deadwood art gallery—PABLO—his dubious travels, his nonexistent projects,
43
just to keep his paws off the business, just so he would leave his bullshit outside their
home, her home. She used to wonder how many women he kept. Did he sleep with
his models? Had he ever wanted to paint her, his wife? Why is it that he never asked?
Never even hinted at it? There was a time when she thought he might and when she
would have agreed, when it would have meant something. But now she was who she
was and he a blasted, wasted, overweight slob.
“He’s my son,” Belinda said. “Well?” she insisted, wanting to hear from her son
what she’d always wanted to hear from husband.
Roger shrugged: “I don’t know …”
Belinda exploded: “What do you mean you don’t know? You think this is a game?
They’re planning an engagement. This could be the rest of your life.”
Carlos stifled a laugh. He smirked. Belinda stared at him and swallowed back
what she thought might be tears. “If we agree to meet, there’s no turning back,” she
murmured.
“Tell me the truth, Roger.”
Her son looked at Belinda oddly. “What do you want me to say? She’s okay …”
“And you think that’s enough?”
Again Roger had no answer for his mother’s age-old query.
“People like the Yubiancos don’t propose an engagement so soon. They think
they’re such catches for people like us even if they’re the ones living off debt.”
Roger shrugged again. He didn’t see himself or Rosemarie as any sort of catch,
just two people who liked fast cars, fast food and cheap laughs.
“Have you gotten her pregnant?” Belinda asked.
Roger nearly fell off his seat: “Of course not.”
It was the first time Belinda felt truly disappointed with her son.
The engagement at Peking House was a relatively simple affair. Roger was in
his Armani suit and Rosemarie wore a blue chiffon dress by her cousin, Melissa,
a fast-rising designer. She was bare-shouldered with a light silk wrap. Belinda
thought her lovely for once, but only because she was beside Roger and basked in
his generous glow.
The Yubiancos requested only eight tables for their guests. Belinda displayed
the engagement jewelry from her extensive war chest on the buffet: amethyst
brooch encrusted with diamond bits, ruby necklace, pearl earrings, gold bracelet,
and five carat diamond ring, which Roger might or might not put on Rosemarie’s
finger later, depending on the Yubianco’s protocol. She thought it a respectable yet
tasteful enough display of her affection for her almost daughter-in-law. It was also
a nuanced reminder for Rosemarie to be ever mindful of her obligation to husband
44
FICTION
and in-laws if she hoped to inherit the rest of Belinda’s stash someday. Roger was
an only son after all. And you can’t take it with you, as they say, not gemstones—
they don’t burn—although Belinda did put a smallish jade stone beneath her late
mother’s palate before interment to ”light her way.“
The Yubiancos, for their part, brought boxes of silk, rich textiles, fruit, finery,
and a Rolex watch for Roger, which Belinda was convinced later was an expensive
fake. That told her all she needed to know about her in-laws.
Both sides agreed to dispense with elaborate rites, and after the required
speeches and toasting the affair’s piece de resistance was unveiled: an oil portrait
of Rosemarie in an aqua-maroon cheongsam and Roger in a dark blue masculine
cheongsam rendered by his father—Carlos S. Lim. Roger was startled. He was
reminded of an old engagement photo of his own paternal grandparents he had
seen ages ago. How did his father paint this one? Roger had never sat for Carlos
nor had Rosemarie.
The gathering was quite impressed by the painting, and Belinda was elated. She
was never happier for her son and daughter in-law to be, but decided that this was
also the last injury she would accept from her husband. She looked at him as he
wallowed in adulation. For months he had hinted that he was working on something
special, a surprise for the family, spending hours in his atelier. Why would she even
think that he was finally doing a portrait of her? Belinda laughed inwardly at her own
foolishness but as she saw her husband looking back at her with an expression that
seem to suggest total victory, she gagged. Something squeezed her heart that she
thought was stone. Had he, in fact, been deliberately misleading her? Had he been
sending subtle hints that his love or at least, admiration—if not gratitude—for her
would now be made public? That what he failed to declare in their youth, he would
now profess for their remaining years? You are one cruel son-of-a-bitch, Carlos Lim,
Belinda whispered. I will never forgive you, never!
At least he had finally put his modest talent to some use for the family, Belinda
consoled herself on the way home but that evening she handed Carlos a check worth
P10 million. “Leave,” she whispered. “You can continue to draw your monthly salary
from the bank, but I want you out of my house. I don’t want to see you again before
or after the wedding.”
Whatever triumph Carlos had felt at the reception dropped away like a boulder.
He felt hollowed out. He knew he had done his worst and felt sick to the bone.
Carlos moved into his own condo unit and worked from his gallery. He
considered doing more photography. It offered more of the truth he thought he
needed to keep going.
45
Rosemarie’s death brought them back together if only for show. They had to
console with parents who had suffered the worst and quite undeservedly. But this
latest proposal was outlandish, horrific, in fact if not macabre.
“This is the worst insult,” Belinda said, gritting her teeth. “What do they take
us for? Peasants? Beggars?” The Yubiancos had communicated that Rosemarie’s
dowry would be given to Roger during their “mystic marriage.” They hinted that
it would be a considerable sum, her personal inheritance in fact. “Seven figures at
least,” Lester said.
“Outrageous!” Belinda ranted. “Let them keep their stinking money.”
“They say Roger can do whatever he wants with it, perhaps put up a foundation
for street children like they’d discussed before the accident,” Lester went on. “Need
not be in her name, but why not?”
Belinda and Carlos turned to their son, incredulous. “You were planning on
putting up a foundation?” Carlos asked. Roger shrugged: “Ya, why not?”
“Well, well, my son, the philanthropist, our very own Bill Gates,” Belinda said.
“Not really,” Roger murmured.
“You haven’t made a centavo for the family or for yourself for that matter, and
you want to give away money? Why don’t you pay the installment on the Mazda
out of your own pocket? Or better yet, why don’t you sell it to fund your charitable
foundation and take public transport, for once in your useless life!”
“We were just discussing it …”
“Well, you’re not marrying the dead and you’re not taking money from that darn
family and you’re going back to work tomorrow! Enough of your infernal grieving,
it’s been six months! You never even got her pregnant so stop telling me you’re in
mourning!”
“Or?”
“Or I’m taking away the Mazda. Let’s see you mourn that!”
“Perhaps we should find out first exactly how much is on the table?” Carlos
mumbled.
“Carlos!” his wife shouted, “I always knew you were cheap, but this?”
“What?”
“Pimping your own son?”
“How can you say that? We’re doing them a favor.”
“Yes, perhaps so.”
“Shut up Lester,” Belinda cut in, “this is none of your business. You’re just the
messenger, and I’m this close to shooting you.”
“So why now?” Carlos asked. “It’s been six months.”
46
FICTION
“My aunt Emma, Rosemarie’s mother, has been having strange dreams,
she’s in a bad way. She thinks Rosie’s reaching out. Her psychiatrist says this
ritual might help, and this Taoist ritual master suggested a mystical wedding,”
Lester said.
“So how does it work?”
“I’m not sure. I’ve never seen one.”
“Are they thinking of holding it at home?”
“At the Taoist temple, I think.”
“And I suppose we’d all have to be there …”
“No way!” Belinda cut in.
“So, is Roger tying the knot with someone or something? A doll? A picture? A
cockerel? Paper mache? What happens exactly?”
“Enough! Its not happening, stop talking about it!” Belinda stomped off.
“I hear that it’s alright to have a stand in, a volunteer. Someone with the same
astrology as Rosemarie or compatible …”
“I’m doing it,” Roger said.
“No, you’re not!” Belinda shot back.
“Don’t you have any self-respect?”
“I … I love her.”
Belinda felt a phantom punch on her gut. “No, you don’t, stop lying. You’re doing
this to spite me. I don’t know why you hate me so much but everything I did I did for
you! You think you can ever live down the shame of doing this?”
“Not everything’s about you, Mother. Take away the damn car, I don’t care.”
“Stop this, Roger. Please … I’m begging you. Don’t be a child; you’re a grown
man.”
“Grown men take responsibility.”
“For what? She’s dead. Life goes on.”
“Responsibility doesn’t end with death.”
“And who taught you that? So you’re a philosopher now? Dead is dead! And it’s
time her parents accepted that, stopped dragging other people into their misery!
What will they want next? Ghost grandkids?”
“Either we do this … as a family,” Roger started saying.
“Or?” Belinda cut in.
“Or, I’m going away with ... Agnes.”
Belinda’s face froze then thawed. She turned to Carlos: “This is all your fault!
You! This is on you … you and your … floozies! Go do whatever you want, the both of
you! Go sell your souls to the devil, you rotten pair! You’re Lims! I’m not! I’m a Yap.
47
We come from good stock. My grandfather was a magistrate, my father an officer, my

mother taught history and classics. We are people of learning and dignity. I will have
nothing more to do with you riffraff. I renounce you!”
Belinda stormed out of the house. Roger looked to his father. “Grandfather was
a magistrate?”
Carlos shrugged: “First time I heard it. Last she said he was an executioner, cut
off heads.”
They were silent a while, weighing the enormity of all that had just been said.
Since Rosemarie’s death, Carlos had dated Agnes Nuñez. They had met over a year
ago at a BGC bar and had hit it off. She was an art school drop out, a sometime
graphic designer. “My dad’s a painter,” Roger had told her. “Really what does he
paint?” Lotuses seemed too lame for Roger’s purpose so he said: “Nudes.”
Her eyes lit up and before long he had brought Agnes to PABLO where his father
and his Monday group of six other guys and three women did their bimonthly nude
sketching. Carlos asked Roger to join in. “You know I don’t sketch,” he said.
“You can be official photographer,” Carlos said, proffering his son the digital
camera and looking to Agnes. “I don’t mind,” she said, “just no posting on line,
without my consent.”
Roger thought about it but decided to leave. Somehow, being in the same space
with a naked woman he knew, along with his father, albeit with others, made him
uneasy. When he was a boy his father would sometimes take him to the gallery on
weekends, and he’d watch the sessions. His father directed the nude models. Carlos
had encouraged Roger to draw, but the talent just wasn’t there. He was neither
parent’s son, Roger decided early on. He wondered if he were adopted then perished
the thought. Then his father stopped taking him to PABLO. Roger figured that his
mother had found out about the models.
Agnes became the group’s favorite; other guest artists joined them subsequently.
Roger never inquired but guessed she made a tidy sum that allowed her to work on
her graphic projects. She modeled for them at least once a month and soon her nude
visage was adorning the Lims’ home library, the dining room, the master’s bedroom.
One day Belinda rounded up all the nudes featuring Agnes hung inside their home
and made a bon fire in the garden.
So when she suspected that Roger was dating Agnes, Belinda confronted Carlos.
“Make sure this doesn’t go any farther than it should,” she warned her husband.
“Relax, he’s still hurting, just coming out of his shell,” Carlos said.
“Bull shit. I don’t buy any of that crap!”
So when Belinda saw the blown up photos of Agnes in her son’s room she raged
48
FICTION
like a tornado into her husband’s studio: “Sent her away! Pay her! How much does
she want?”
“You think it’s all about money?”
“My son is not marrying that bitch … or any of your naked … floozies!”
“It may not be up to you this time.”
“Oh, yes it is.”
“What is this really about?”
“What is this about? It’s about your son!”
“Who is a grownup.”
“He’s a child! An overgrown boy! You never taught him anything! Never taught
him about real life! About responsibility, consequences …”
“You’re the one who’s always nagging him about not settling for ‘fine’ or ‘okay,’
about ‘wanting!’ Well, he wants her! He’s in love!”
Belinda was close to tears so Carlos handed her the box of tissues. “I’m not
letting him marry some naked woman you ogled,” she said.
In his dream Rosemarie was wearing her engagement dress. She was with
his maternal grandmother who was in her olive green cheongsam, the one she
sometimes wore whenever he visited. They seemed bright and happy while having
tea and pastries in a garden of peonies, and plum and gold fish pond. He hurried to
them. “So you’ve met?” he asked, the women eyed him curiously.
“This is my granddaughter,” the older woman said.
“She is my granny,” the younger one said.
“No, you’re my grandma and she’s my fiancée.”
The two women seemed stunned then burst into laughter. “Here, have some
pastries, stranger,” they said. The pastries tasted unlike anything he’d had. “These
are great. Did you bake them?” he asked. “Of course not. You think we have nothing
better to do here than bake for you?” the younger one replied,
“Stop fooling,” he said.
He saw a young man on a white horse. “Is he the one?” he asked the older woman.
She smiled: “Perhaps you are in the wrong place,” she said.
He looked about and saw that he was really inside a hotel function room. The
older woman pointed to the room divider. He pulled it aside and saw her naked on
the dais save for a white sash that covered half her torso and crotch. He thought
she was Agnes but couldn’t be certain. He saw his father and others sketching. He
struggled to reach her. Then he tried to grab her but his hands touched only air. His
arms passed right through her body. Then he felt something wet and slimy; he was
pulling out entrails.
49
Roger awoke in a fit. He steadied himself with a shot of brandy and tried calling
up Agnes, but she could not be reached. She had blocked his calls for days. Last they
spoke she had insisted that he make up his mind. “Are we or aren’t we together?” she
asked.
“There’s just this one thing I have to do,” he said.
“I know about that. If you do it, we’re through,” she replied.
“How?”
“Lester told me.”
“It’s just a ritual. It has nothing to do with you.”
“You think?”
Belinda was smoking at the dinner table. It had been a while since Roger saw his mom
smoke. He knew she’d been trying to quit, though would not admit to it. He came over
and she motioned for him to sit beside her. It had been a while since he did.
“When I was a boy, grandmother told me a story,” Roger started. Belinda knew
that her son was talking about her own mother whenever he said that. Up to when
Roger turned five they lived with Carlos’ parents and helped run the store. After the
fire that razed their side of Chinatown, they moved uptown and started Empress.
Carlos’s folk remained in Binondo and set up a smaller store they tended until their
passing five years later from heart failures—they died within months of each other.
Belinda knew Carlos had always felt guilty for abandoning his parents and perhaps
shortening their lives. She knew he blamed her.
Belinda’s own father passed on at seventy from a brain injury suffered in a
martial arts bout. Her mother retired from teaching but refused to move in with
them and stayed in her own apartment in Sto. Cristo. She sometimes wrote for the
Chinese papers. On certain weekends, Belinda would drop off Roger at her mother’s
place while she checked out retailers in Binondo and Divisoria. She knew her mother
missed teaching and Roger was a perfect pupil. He loved listening to his granny’s
stories even as she helped with his homework for Chinese class. But there was a time
when Roger’s sleep became fitful and he had strange dreams. Belinda knew it was
time to curtail the visits. Now, those stories were coming back and she braced herself
for the unknown.
She was fourteen when her family told her she was to be married, she’d learned
enough and they were now poor. When she entered the big house, she could hear music
and fireworks. There was a dancing dragon. They gave her a green chi pao to wear. She
knelt before two old people and offered them tea, and kowtowed. But where was the boy
50
FICTION
she was to marry? There was only a portrait of him they tied to her back. She found out
that her groom had died a month ago and that she was to marry his ghost so that he would
have progeny in the afterlife so that he would not be a hungry ghost with no one to tend
his grave and feed him when his parents were gone. She did not understand, but they said
she would in time. They fed her and treated her well but gave her mourning clothes to
wear. She was now a widow. She had many servants and did not labor unlike in her natal
home. After your mourning period of two years, we will find you a man and your children
will be our grandchildren, the dead boy’s parents said. They will be the children of our son
and call him father, and light his incense, this other man will be their uncle, they said, but
you will always be their mother, and our daughter-in-law. But one day a stranger came. He
roared like the lion and laughed like the hyena. “What feudal nonsense is this?” he asked
the household. “You wed living beings to the dead? Are you insane?” he asked.
“How dare you mock our ways?” the old ones shouted at him. “Be gone before we have
you arrested and flogged.”
“Arrest me?” Again he laughed and fired his weapon that he had kept tucked inside
his shirt. Everyone ran for cover while the man’s cohorts entered the courtyard with other
weapons.
“The world has changed, you fools! We are here to liberate you, at last,” the man
railed. “The republic has outlawed your antiquated ways! No more ghost brides! No more
concubines! No more bound feet! No more slaves! All are equal under the law!”
“Whose law?” the old one asked, “Sun’s Law? Chiang’s Law?”
“Better us than the commies,” the younger one said.
“Go! Leave us in peace! You and your revolutions and wars! What good have they done?
My son is dead!”
“Feed us and you live,” the man said. They stayed for three days and had their fill of the
household’s food stock but did not harm anyone. When they were about to leave, the man
asked the young widow if she wanted to join them.
“These are my in-laws,” she said, “my family; it is my duty to stay.”
“You owe them nothing, young one, they married you to a dead person, the law does
not recognize such things. If you stay, who knows what happens? Perhaps that old fogey
might decide to father a new son himself.”
“Bastard! I will do no such thing! I’m a respectable, decent person unlike brigands like
you!” the old one ranted.
“Really? That is not what I hear from the servants.”
“Liar! You will not malign me!” the old man shouted and came at the young man with
his cane but the young man shot at him. The bullet grazed the old one’s temple but he fell
to the ground and his household rushed to him.
51
“So? Are you coming or not?” The young man asked the young woman, no longer a
widow under the Republic. She hesitated. The household stared at her, but she saw a light
in the young man’s eyes that touched her in hidden places. She bowed her head then walked
to his side.
“I curse you!” the older man ranted. “My son curses you! Your husband curses you!
Heaven will not forgive you! You and your descendants are cursed for eternity!” he shouted.
“There will be no pity! No mercy! You have betrayed your family! Your honor! You are worse
than animals! Even hell denounces you!”
The old man’s words rang in her ears as the young woman rode away on the donkey
alongside the man. They rode on and on, only stopping for food and a bit of sleep. After
five days they reached camp but it had been razed. Some survivors told them their enemies
had won. “The communist bandits have taken Beijing,” they said, “there is a boat sailing
tonight, come with us if you want.”
“Where are you headed?” the man asked.
“Where it is safe. Then we might regroup in Taiwan.”
The man looked to the woman who had rode alongside him for days. She laid her head
on his shoulder. That night they sailed away with the strangers and never looked back.”
Belinda was nearly floored by her son’s story. She was close to tears. It was the first
time she had heard it. “Your granny loved telling stories, she was a writer; she made
up stuff. They’re not true, not all of them, you should hear some of the stories she
told me,” Belinda said, defeated. “Look, that was not her,” she pleaded with her son.
“Does it matter?” Roger asked.
“I shouldn’t have left you with her that much,” she muttered. “She was no ghost
bride, there’s no curse, you don’t have to do this, son. You don’t have to redeem the
family from anything. She made her choices. We all do!”
Roger looked at his mother, and she touched his face for the first time in a long
while.
The Great Mystic Taoist Temple in Quezon City looked innocuous from the outside
but had brilliant, gold-plated interiors. It smelled of camphor and incense, and
reminded Roger of a Buddhist temple in Bangkok. He felt goose bumps. A statue
of Se Tian Gong—Lord of the Western Heaven—the temple deity, dominated. He
was a yang deity who ministered only in daytime; the yin deities, on the other hand
functioned after sundown and their temple interiors were often dark and eerie.
Roger came in barong Filipino, his best concession to formality for the occasion.
His parents were in semiformal wear as were the Yubiancos. The altar was bedecked
52
FICTION
with ritual offerings and much of the stuff that festooned the engagement buffet
table at Peking House six months ago—boxes of silk, confectionery, and Belinda’s
jewelry. Belinda gave Carlos a knowing glance. There were also personal effects
of Rosemarie—clothes, shoes, and dolls. To Carlos’s surprise and unease, his
painting of her and Roger was now removed from its wooden frame and tucked
into a cardboard frame.
The parents sat in ceremonial wooden chairs at the feet of Se Tian Gong and
Roger knelt on a padded pew before them. Belinda saw how sunken Lisa was and was
deeply saddened. She was now glad they were doing this.
The ritual master entered with two assistants. He was in a red silken robe
embroidered with dragons and an ancient magistrate’s hat. Roger had seen in it
movies and wondered if his maternal grandfather wore the same sort of thing.
The aides lit joss sticks and handed them to Master Chua. He knelt before the
deity, raised the incense to his crown and bowed thrice. Then the aides took the
sticks and placed them in the big urn beside him. There was a bit of silence. Then
Master Chua started to tremble and groan. He shook more violently, turned to Roger,
stomped his feet and assumed a martial stance. Roger was taken aback but kept his
composure. He assumed Chua was now channeling Se Tian Gong.
Then the master signaled and his aides escorted her in. Roger saw Agnes in
Rosemarie’s engagement dress, with a cotton shawl over her bare shoulders. He
balked. He wanted to jump up but the master glared at him and grunted.
Agnes glanced at Roger but avoided direct eye contact as she knelt beside him.
Roger could hear his heart pounding against his rib cage. “Why?” he mumbled. But
the master shushed him. Agnes took a few deep breaths. She tried mightily not to
look at him or make a sound.
“They’ve crossed the line,” Roger thought. He’d been sporting, he’d agreed
to this if only to give the Yubiancos some peace, but now they’ve involved even
his girlfriend. This was unconscionable. His mother was right—these people
know no limits; they think they own everyone! Did they pay Agnes to do this?
The thought suddenly rattled him. He looked away and saw Lester in a corner.
“You did this,” he muttered. The master hushed him again. Roger felt his insides
churning.
But as Master Chua turned away, Agnes squeezed Roger’s hand. He felt her
warmth enter him, caress his every pore, tears welled up, and he sobbed. “Quiet!” the
master insisted. Agnes pulled away.
Then they were both given joss sticks and made to kowtow before their parents
thrice, before Se Tian Gong, before Heaven. They kowtowed to the north, the east,
53
the south, and the west so all in this and in other worlds may know that Roger
Lim—Lim Tiak Sun—and Rosemarie Yubianco—Yu Li Hwa—were husband and
wife. Master Chua placed identical gold bracelets—from his mom’s jewelry Roger
recognized—on Agnes’s and Roger’s wrists and tied them together with a ritual
kerchief.
Then they all proceeded to a pit outside, where a box, dress, doll, and a pair of
shoes and bundles of spirit money were set aflame. These were symbolic offerings to
Rosemarie’s spirit, Roger assumed, but next came Carlos’s painting. He was shocked
and turned to see his dad’s deathly pale countenance. He saw Belinda grabbing on to
Carlos, to prevent him, it seemed, from rushing into the fire.
But as the painting burned Roger felt a cold weight inside him melting away as
well. He imagined his heart opening slightly and a bird slipping out, soaring to the
sky along with the smoke of burnt offering.
After the ritual the families shared a modest repast and Lisa returned the
engagement jewelry to Belinda. She received them with deep sorrow and just a tad
of relief.
“So they’re naming the foundation Lotus?” Carlos asked as he prepped his easel and
pen. Looking for a soft angle, he opened the blinds slightly to let in more light.
“Yep, it’s Agnes’s idea,” Belinda said, taking off her frock and wrapping the shawl
about herself, as if preparing for bath. She felt like an adolescent again. It had been
years since she visited the gallery. She missed it, somehow.
“And Roger’s out of the business too?”
“He’s replacing you as Comptroller. I’m kicking you up to Oversight.”
“Really?”
“So are they getting married?” Carlos asked.
“Weren’t they?” Belinda retorted with a glint in her eyes.
“You don’t intend to part with your jewelry again, do you?”
“Not too soon.”
“So why’d she agree to it?”
“Lester convinced her, said her astrology was perfect and that it would be good
for everyone.”
“Savvy kid.”
“Yup, and for that I’m making him head of Marketing. If he can make a live
girlfriend stand in for a dead one, he can sell chips.”
Carlos chuckled and Belinda remembered to ask, at last: “So why’d you ever
agree to marry me?”
54
FICTION
Carlos looked at the woman he was about to sketch and remembered the long-
ago lass with braids and dimples, and wide eyes: “You believed me when I said I
painted this picture I showed you.”
“I did? What was it?”
“The Mona Lisa.”
“No, I did not!” Belinda threw her frock at him.
“And you? Why’d you agree to me?”
“Because of your brother,” she mused.
“My brother?” Carlos frowned.
“The Buddhist priest … I figured a family that raised a priest wasn’t too bad …
so how is he?”
“I never had a brother who turned priest. Who ever told you that?”
“My aunt, or the matchmaker, I always thought …”
“And you never asked?’
“You guys never mentioned it, so I thought your parents didn’t like talking about
the matter. In time it just became irrelevant.”
Carlos looked askance.
Belinda was astonished but unappeased: “So you never had a brother? I
remember these photos …”
“A sister, Julia,” Carlos said.
Julia. Belinda remembered the name. Then she remembered the portraits, the
sketches. He had named one of them Julia. Yes, maybe more than one. It didn’t
matter. She didn’t care to ask who Julia was. She wanted him to tell her, but he never
did. She remembered being jealous: Of whom, of what? She remembered thinking
Julia was the one, perhaps the girl in art school? Then she decided he would never be
rid of Julia, would never stop sketching her and it was time for Belinda to be Belinda.
“She was five years my senior,” he said. “She became very ill at thirteen, needed
a blood transfusion but none of us in the family had a similar type. We had to find
someone else. She decided that we weren’t her real family, and demanded the truth.
She was bright; you couldn’t lie to her even then. So my folks told her that they were
childless three years into their marriage, and when this infant was smuggled into the
country by relatives from China during the famine of 1957, they adopted her. Since
then Julia would talk about returning to China to find her real family; it hurt Mom
a lot. We thought it would pass but shortly before Martial Law, she disappeared. She
had these leftwing friends in school so my folks worried she’d gone underground or
been arrested. But I got a postcard from Hong Kong, and we knew she had entered
China. She was 17.”
55
Belinda was stunned: “And you never heard from her again?’
Carlos shook his head that seemed to weigh heavily. “I hope she found her family,
at least,” his wife said.
“I doubt that,” he whispered.
“Why not? Who knows?” She felt strangely aggrieved.
“Before she died my mother told me that Julia’s birth mother was Aling Miling,
our long time house help. She got pregnant at 16 by a married man and considered
abortion. My folks offered to adopt her child and swore to keep her secret. They
never told anyone the truth, not even Julia. She believed their tale so thoroughly
that it changed the course of two lives. Miling was the one who gave Julia blood when
she fell sick, and when her daughter disappeared she became quite distraught. She
went home to the province, and we never saw her again.”
“My God … what a family you were,” Belinda murmured, suddenly exhausted.
“See how dangerous stories can be, my dear?” Carlos said, playful once more.
“Well, they can save us, too, right?” Belinda retorted. “Maybe your folks made
up the story for you.”
“Why would they do that?”
“Who knows?” She shrugged: “Who knows what folks will do for their kids?”
In the soft light Belinda thought she was seeing Carlos for the first time, like the
time she first saw his self-portrait and laughed to herself. “No wonder you’re so …”
she began.
“What?” he challenged.
“Damaged.”
“Me? Damaged? Look at you.”
“So, look,” she said and dropped her shawl.
56
FICTION
Triple
Phantasy
Angelo R. Lacuesta
ALLY HAD ONLY been asked to move in exactly six months after the death of Isobel,
and though she despised him for it, sometimes openly, some of these times in public,
while they were together at a restaurant, or a party, or one of those art openings
he insisted on taking her to, by looking sharply away when he spoke to her, or by
stiffening up when he held her arm, or by simply being still and silent, she also
silently understood him.
She despised herself for understanding so much, so much of how it was to feel
something she herself would never feel. It only meant, she knew, that she understood
him, Omar, as a person in full. When Isobel died, they had just realized, a few weeks
before that, they had been seven years together, seven years! That was as long and
as old as a full-grown person, he or she would have been in elementary school now, a
boy or a girl with a name and a home.
Omar and Isobel were childless; it was by choice, of course, he admitted to Ally,
once or twice, when they were young in their affair. Later on, he insisted he was tired
of the whole marriage and was … what?
“Just letting it happen? Just letting things fall apart?” she had ended up asking
him. He had splashed out on a nice hotel instead of their usual place and she didn’t
want to ruin it, but it was after they had had a great time, a great night, and she was
in that quiet, delirious zone afterward.
Omar was of course pretending to be delirious, too, even half-asleep, or too
spent to speak an answer—after all he did say he was tired.
“Exactly what are you tired of?” She had had her head on her chest when she
asked her follow-up question, and she was expecting no answer. She would have liked
57
to sit up and get out of the bed and watch TV with the volume way up, but then she
realized she was tired, too. Not of waiting and wanting—she was used to it, and she
knew it was part of what made her wait and want some more—but tired of herself—
Tired of understanding him so much, she now realized, as she entered the
condominium lobby and walked right through it unimpeded, and pressed the
elevator button. A simple, routine sequence of movements, and something she had
imagined herself doing, once and for all, many, many times before, but never really
could, precisely because she understood him. Was that love? Was that what it was?
Isobel’s diagnosis had come suddenly, just as Ally and Omar were making
complicated plans for an ambitious trip: separate flights, different days, his false
itinerary, they would meet at the hotel in Paris—their first trip together outside
of Asia, her first time that far abroad. He led with the news when he called her,
devastation in his voice; it was meant to say everything about everything else: the
trip, their upcoming days and nights, but, she knew, or hoped, also about them.
So it was bad news and it was good news, all over and quite at the same time, and
there was no hiding that.
Now, six months after her death, turning the key in that lock as though she
had been doing it for years and not for days, and entering Omar’s unit, she still felt
like she was—not necessarily an intruder—but a stranger. For years she could only
imagine what their home looked like; she had a friend who lived on the same street
and she passed their building whenever she visited this friend. She would inevitably
turn her head and study the driveway, look as far as she could into the building
entrance into the lobby, where she would sometimes catch a glimpse of the elevator
doors opening or closing. At any given time it might be Isobel, she had thought to
herself, driving up in her Audi or heading out to walk to the nearby fitness studio for
her spin sessions.
That was where Isobel also attended Zumba nights, and those were the nights
she had Omar, at their lounge-level room at that business hotel. It was quiet and
safe at the club-level lounge, and he would often join her there for breakfast the next
morning. He would make and take his calls while she ate, and pretend to be too busy
to eat because, of course, she knew he had had breakfast with Isobel already—night
Zumba can make you pretty hungry early in the morning.
Despite its wideness and whiteness, the air in the apartment felt thick and
murky; there seemed to be a layer of dust on everything. There were pale patches on
the walls where art once hung, and gaps in the rows of bric-a-brac on the shelves. It
looked like someone was in the middle of moving out, or moving in—and it took Ally
a while to realize she was now in charge of tidying up. It was something she found,
58
FICTION
funnily, hard to do, because she simply had never lived in a place this big in her life,
with so many things and so many parts.
This is how it felt to be rich. That thought was a persistent visitor whenever she
roamed the apartment, full but empty—the maids had been sent home after Isobel’s
death, and Omar had neglected the fact that it had been Isobel’s job to take care of
the cable and the phone bills, among other things: keeping the pantry full, cleaning
the aircon filters, keeping the pocket garden in the long balcony in shape.
Even this far up, she had expected the balcony to be full of the noise of the
surrounding city, but she had found it unexpectedly quiet and still. Isobel had
loved that garden, Omar had told her this during the time her body had begun to
break down and fade; there had been nothing to lose. Over the long, slow months
it had taken for the inevitable truth to dawn on them, she had taken to sitting in
the wrought iron chairs that sat just beyond the reach of the long branches and the
bright green leaves, sunning herself.
She had died right before the summer, and when Ally moved in, in the middle
of the rainy season, she had discovered that the garden, instead of withering, had
grown lush and wild. She had reminded herself to do something about it, but then
decided to let things be.
What was done was done, and each time she turned that key and walked
the floor and went out into the garden she remembered just how much she had
wanted all of this. She remembered the many times, early on, she had foolishly
asked Omar why, instead of letting things naturally fall apart, he would not just
leave his wife.
He had always responded with an empty silence, and she knew that in that silence
was the wild, savage truth—that he continued to love his wife, after all, despite all
the complaints and inconveniences, despite the gnashing of his teeth as he slept,
which had been that one good tell of his domestic despair, and the one source of hope
for her, for every one of those nights they spent together. As if there had been no
shred of doubt on either side about how much he loved Isobel!
Well, here she was now. Each time she took a glass from the cupboard to pour
herself a drink, or drew the high silk curtains open and looked down at the city below,
she realized she now had more than she could ever have hoped for.
She realized how cheap, how crude and poor that feeling was. She picked a flower
from the garden to stick it into her glass—no, she decided at the last moment, and
opened another cupboard to pick a proper vase, telling herself to take her time. This
is how rich people feel, they don’t want things, or need them, or want things they
don’t need. They simply had them.
59
Ally acclimatized herself slowly. Before Omar left for work, she made them egg-
white omelets, beans, and garlic rice, which was what she always had at the hotel
breakfast buffets. She sat in shallow water in the bathtub and leafed through back
issues of fashion and interior design magazines. She watched her noontime variety
shows on the kitchen television and her afternoon teleseryes on her tablet in the
study. When Omar came home from work, or meetings, late in the evening, she
would be waiting for him in her robe, in the couch in the bedroom, as though it were
that business hotel again, and there was only that room.
One night, a few weeks after she had moved in, Omar came in with more
alcohol on his breath than he usually had after his late-evening business meetings.
She had also had a drink—a double-shot swiped from one of those expensive-
looking bottles of whisky lodged in one of those uncountable cupboards—and
had already been in bed, eyes half-closed, in her panties, her robe hanging from
a hook on the door, too tired from doing nothing, too exhausted to stir as she
heard his belt slide itself free from its buckle and his zipper open and felt him
crashing on her, his fall broken by his hands as they pinned her arms to the bed.
She always secretly loved this, this smell, this force, the feel of his ear against her
neck, his end-of-day stubble on her shoulder, and finally, his drunken thrust, and
she took her time, waiting for that final sensation in that familiar sequence before
she opened her eyes.
And when she opened her eyes, there she was, in front of her, Isobel, where
she expected to see her white robe hanging from the door, dressed in that black
turtleneck she wore in that old vacation photo of theirs that she had looked at so
much and despised so much. She found she could not scream, she could not speak,
and she could only give out a shudder of terror, a great, slow vibration that Omar,
intoxicated and oblivious to everything but her body, could only interpret as an
orgasm, to which he could only respond, helplessly, with his own, before collapsing
into the full weight of his sleep.
Isobel hung in the air for a moment longer—enough for the two women to lock
eyes, and for Ally to note that apparitions, or visions, or ghosts, or whatever she was,
of dead people, appear as they did in the prime of their lives, their happiest moment.
It was clear that for Isobel it had been that vacation she and Omar had taken, in the
middle of their affair.
Isobel had planned it as a last-ditch effort, Omar had told Ally, to save their
marriage from whatever it was that had been eating away at it—monotony, the
pressures of his business. Isobel had not even known about their affair, not yet,
and—Ally quickly realized, only then, as she held dead Isobel’s stunned gaze—maybe
60
FICTION
she never did know. For seven years, Omar had been good enough at making things
up and faking them: meetings, business trips, company outings. Or, just as likely,
he had been good enough to his wife, shielding her from what he ought to have
confessed, on the very day he first admitted to Ally that he loved her.
Was that love, too, then? It was the only thought she could hold on to as Isobel’s
phantom faded, and the white robe came back into view. The two had gone to
Marrakech—as far away as her passport would take them without needing a visa;
she had carelessly allowed her US visa to expire precisely because she had been too
occupied with keeping their household together, their marriage whole.
At first, Omar had told Ally that it was a sudden work trip, but the ruse had
lasted only minutes. “Then take me with you,” Ally had snapped at him, too quickly.
He had done that, once or twice—after all, their affair had already been an open
secret among his colleagues. Ally had realized, quickly as well, that it would not work
out if she treated him this way. Where would he turn? To keep him, he would have to
see her as his safe space.
She had decided to defeat him with a kind of kindness. “Look,” she had said,
looking into his eyes, in the dark blue light in the cabin of his car as it idled in his
office parking space. “You can’t lie to both of us. You need to be honest with one of
us. Otherwise, you will lose—” Not me, she had thought, being honest with herself,
too; he could never lose her. “Otherwise, you will lose your grip on reality.”
“You need to choose your reality,” she had told him, surprised at her own words.
She could tell he was surprised, too.
So Omar had told her where he was off to—five days, Marrakech, just to shut
Isobel up and calm things down, just so everything could go back to normal. And she
had kept her end of the silent bargain and kept her mouth shut, even about what
”normal” had meant. What was important now, all of a sudden, was that he had made
a choice before they had left for Marrakech, wherever that was, and that they slept
in the same bed, and that they took that selfie with him in that favorite shirt of his
and her in that black turtleneck that she must have loved because it made her look
slimmer and younger. But Isobel could never be ten years younger, Ally had thought
to herself when she had first seen that photo. That could never ever change, unlike
the many other things that could, down the line.
Ally, of course, did not tell Omar what she had seen. After all, this was the
”new normal”—a business buzzword she often heard him say over the phone to his
partners. The apartment was now their home, no matter how haunted it was, and
the fact that she now lived there made her his common-law wife, which gave her
every right to claim every last square meter of it.
61
It took some time for Ally to get used to it, but after another week or two, she
had come to accept the phantom figure that often appeared out of the corner of
her eye. These things made themselves easier to deal with when they showed up
in the daytime, she decided, and to hell with what Isobel thought of her noontime
shows and her teleseryes. To hell with what Isobel thought of the clothes she bought
with his money—it took her a mere three weeks to fill all those empty closets with
them: low-cut tops, short skirts, heels that she didn’t even think she could walk in.
Ally actually expected—no, wanted—to see Isobel out of the corner of her eye. She
wanted to know Isobel was observing her as she wasted entire afternoons watching
TV and shopping online, smoking indoors in her robe, heading out to do her
shopping, looking idly at the city as the garden in the balcony outside drowned and
wilted in the passing of the seasons.
In due time, Isobel’s phantom began to appear more frequently. She flickered
into the air in the chair beside her as she ate her lunch. She appeared with her arms
folded, leaning against the refrigerator, while she washed the dishes. She showed up
on the couch with her knees folded under her, watching whatever teleserye she was
immersed in at the moment—that epic fantasy called Encantadia, or that convoluted
romance called A Love to Last.
Years before, she had often wished she had the nerve to text Isobel at night, or
to somehow make her presence known to her. She had wanted to strike fear—no,
something thicker than fear, an emotion that would be so heavy and devastating
that it would be unspeakable. She had often wondered how Isobel would react.
Would she hunt her down? She often posed that thought to Omar, and he would
always answer with an anecdote, about the great artist Pablo Picasso once making
two women fight over him, right there in front of him as he continued to paint
figures on a canvas.
She knew he had thought that story would scare her enough to stop her from
doing anything. But the thought of a catfight—silly and stupid and sexist as it was—
had only made her wonder more. Would Isobel find it in herself to physically threaten
her? Or would she take it out on Omar, and finally heave everything she had shored
up over the years, all the suspicions and the creeping thoughts solidified, out from
inside of her, and then suddenly let go of it all, leaving her with a sense of relief?
But before anything could happen, the diagnosis had come, putting a great end
to everything. Every snide remark, every small yearning, suddenly vanished in the
shadow of the great change that would arrive, slowly, or quickly, no doctor could
really tell. And in that shadow had been Ally’s fear that Isobel’s inevitable death was
a fight she would never win.
62
FICTION
But she was here, now, and though she had no legal right to anything, she always
knew that possession was nine-tenths of the law.
At night, whenever Omar made love to her, Ally wished Isobel would show up
then, and witness what she discovered she had long fantasized Isobel would see.
Only then, perhaps, she imagined, would she make her peace with her presence.
But Isobel never did show up at night, or never seemed to. Her phantom was
content with standing right outside the shower while she took her midmorning
bath, or meeting her at the door when she came back from another shopping trip. It
never said a word, never moved its gaze. But over the days and weeks Isobel began to
appear directly in front of her, instead of as a dark, quick image standing in a corner
or crossing her vision. Each time she appeared, her figure slowly and quietly gathered
form and mass, blotting out the background until Ally could almost not see through
her, as though Isobel were slowly gathering the courage to shed her translucence.
During late nights when Omar was still not home, Ally began to drink a little
more. She had taken to bringing the bottle of whisky with her up to the bedroom,
placing it within reach by the foot of the bed as she lay on her stomach in her white
robe and switched on her tablet so she could escape into her teleseryes until she fell
asleep.
On the sixth or seventh night that Omar found her this way, sprawled on
her stomach with the hem of her robe riding up her thighs, the smell of whisky
evaporating off her warm skin. He realized that it was not often these days that he
saw her so desirable and so helpless. That night, it was as if she had made it a point
for him to see her this way. He suddenly remembered their hotel room, his secret
visits and their feverish experimentations. He remembered her energy and youth,
which gave her enough patience to keep their secret, and the fortitude and innocence
to wait as long as it took, to wait for him to return from Marrakech as though he had
just returned from a routine meeting he would promptly forget as soon as he exited
the boardroom.
But something had happened in Marrakech. Something had returned to them
as they walked the markets and sat in the restaurants. They had returned to holding
hands, to talking about the small things rather than the large things. On that last
night, without any warning, he and Isobel had made love, for the first time in a long
time, as though it were the most natural thing to do, after all those days of walking
and talking and eating. In bed, Isobel encouraged him, directed him, with a tender
sureness that he had not expected, and that he had realized he had missed so deeply.
In return, he had shown her what he really was, a man who had lost confidence, a
man so weak he could not tell his wife how he had lost it, or when. All Isobel had to
63
do to make him whole again was to let him know he was all she had needed, all that
time—not the apartment, not the jewelry, not the things they had left behind in
Manila. He still had the touch, she had told him afterward, flashing a tired, satisfied
smile, he always knew what to do to her. This was the one thing he had never lost,
Isobel had assured him, tenderly, but firmly.
Omar unbuckled his belt and slid off his jeans. He looked at the long sheen on
Ally’s leg as it lay bent on the bed. He gripped her thighs and watched his hands
disappear under the robe as he spread her legs apart. It was Isobel’s robe, he realized,
the one she always wore when she had decided to live out the rest of her days indoors
and sit in the balcony when she felt like taking in some sun. Ally didn’t know that, of
course, but even then, it was so cheap of her to do that, to wear Isobel’s clothes when
he wasn’t looking.
He grasped the hem of the robe and wished he could rip it off her, but he thought
it might wake her. And as he crept forward, he discovered that the robe still remotely,
strangely, smelled of his Isobel. He felt himself surrender his whole weight upon
it, his bare chest on the warm, giving fabric, as he entered her sleeping form. With
each hard movement, he found himself giving in to this fantasy—this was her, this
was her now, this was Isobel—and as he snapped his head up, in an animal instinct
before letting go, he saw her, Isobel, in that black turtleneck she had loved so much,
gathering shape and fullness, looking at him, standing by the door, by the foot of the
bed, just beyond his reach.
Isobel stepped forward toward him and she entered the body that lay beneath
him, assuming the fullness of flesh just as he gave a final shudder, the way that always
brought her to a shudder in turn. As he came, Isobel lifted her head, the softness of
her cheek and the tight straight line of her nose urging themselves against his jaw
and his neck as she came the way only he could ever make her, just as he saw, or
imagined he saw, briefly, a shadowy figure fleeing the corner of his vision.
64
FICTION
Daredevil
Maria L. M. Fres-Felix
I SHOULD HAVE known it was going to be one of those horse-shit days.

My cousin Andy, the Master Freeloader, had invited me to lunch at a tony
country club in Tagaytay. Over espresso, he told me that the gaming company shares
he advised me to buy last month had tumbled in value, leaving a black hole in my
finances.
Resisting the urge to rip his heart out, I looked around the perfumed surroundings
and wondered. Who among those government-official types in Ralph Lauren shirts
and Cartier sunglasses surrounded by bodyguards, and those yuppies in Burburries
that matched their toddlers’ had been similarly duped? And who among them had
been “in” on it all the time, and could now buy another BMW?
Before I could figure things out, my agent called to tell me that negotiations for
my contract renewal had snagged. So, I just felt the need to get back to the choking
pollution of Manila and vent on a tennis ball, a punching bag, anything.
I floored the accelerator of my week-old Land Cruiser. Then it happened. Faster
than any referee could say “Foul!” A biker came hurtling toward us out of nowhere
and the next nanosecond, he banged against the bumper and was hurled toward the
shoulder of the road, like an airball. With Foo Fighters blaring from the Blaupunkt
speakers, I couldn’t hear what could have been a scream from the man.
My first instinct was to slam the brakes.
“Go! Go! Go!” Andy screamed.
Years of conditioning, doing exactly what Andy says, prodded me to accelerate.
Then I slowed down.
“We have to go back and help him,” I said.
“Why?”
“Because we have to,” I said in a monotone.
“It was his fault, man. Besides, scandals drag down a player’s market value.”
“But I hit him. We have to go back.”
65
“Are you nuts? You know how people enjoy seeing celebrities make mistakes?”
The veins on Andy’s neck throbbed.
“Listen, all we need is a padrino to help us … guarantee our safety,” I said.
“And then what? Come on, celebrities are easy prey for opportunists.”
Yeah, opportunists like stockbrokers, I wanted to say. If I hadn’t been too
occupied with my stock market losses, I was sure I could have avoided the biker. “Will
your dad help?”
“Do basketball players sweat?” He wore a smirk I hadn’t seen since were kids.
I had that coming, I supposed. How dared I doubt Tito Noel, my dad’s brother, who
had helped raise me and my sisters as best he could, after Daddy died when I was eight?
“You think he’s home? I’d like to go see him right away.”
Andy shook his head. “He’ll be back very late. Don’t worry, I’m sure the biker’s
alright. I bet the istambays already took him to the hospital or wherever.” I had to
remind myself that Andy was not like this before he worked with tons of other
people’s money in a stockbrokerage firm.
He had helped me get my athletic scholarship in college. He never doubted that I
would make the team and had pushed me on. He gave me his brand new rubber shoes
when mine was crumbling from too much practice. He shared his baon with me. He
practically acted as my waterboy/towelboy during practices and try-outs.
At 5’8”, I was short even for a varsity player. But I worked harder than anybody
else in our team, and I got drafted to the PBA. I became known as a shooting guard.
If I were white and over six feet, I could be Stephen Curry. In my dreams. But right
now, I was having a nightmare, and only Tito Noel could save me.
Early the next morning, we went back to Barrio Lugmok with Tito Noel. I felt
sick from lack of sleep. I kept seeing airballs and thinking about what had happened
to the man. Would he become a cripple? Would physical therapy work? I also thought
about the look on my uncle’s face. I could not tell if it was disappointment or disgust.
I wouldn’t blame him either way. I was a disgusting disappointment even to myself.
The police station was barely awake at nine o’clock. The desk sergeant was having
coffee and pan de sal. Another one was reading the newspaper. The other desks were
empty. Either they were all on patrol, or still asleep.
“What?” The sergeant growled, brows furrowed so deep he looked like a mastiff
irked at having his feeding time interrupted. He squinted at Tito Noel, then almost
drowned in his coffee when he recognized my uncle’s face from the calendar hanging
below the President’s poster. “Season’s Greetings from the Commission,” it said. My
uncle’s craggy face glared down as if trooping the lines.
The sergeant ushered us into the Chief’s office, grovelling all the way. I had a
66
FICTION
feeling he would wipe our asses if we asked him to. With his bare hands. I slouched,
kept my head down and deliberately kept my cap on. Andy swaggered into the room.
Captain Bautista saluted and bowed for good measure, showing the greasy strips
of his combed-over hair. His marble eyes shifted from Andy to me, to the walls with
his diploma and family pictures, to the statues of the Blessed Mother and Sto. Niño
on a side table, everywhere, except directly at Tito Noel. Wiping the oily-looking
sweat from his forehead, he finally addressed my uncle, “We’re honored to have you,
Sir.” But it sounded like a plea for clemency, for some unknown crime, like being on a
drug lord’s payroll, moonlighting as a politico’s private goon, or abetting smuggling.
Tito Noel, head of an agency that oversaw police conduct and meted out the
necessary punishment for all manner of offenses, let him stew in his discomfort.
Captain Bautista continued, “Would you like to inspect the troops, Sir? Is there
anything we can do for you?”
My uncle held the police chief’s eyes, until he squirmed and he too, would have
wiped our asses. I had the uneasy feeling that Tito Noel had done this many times before.
“Yes, Captain, as a matter of fact, you are just the man we need.” He made
serving him sound like a privilege. And then he proceeded to relate the details of the
accident. “The biker swerved from the opposite lane like a homing missile. As if he
really wanted to get hit.” Tito Noel was quick to emphasize the last point.
The captain’s obsequious and guilty look transformed into that of cunning and
superiority. Big Chief wants something from Little Chief, his eyes seemed to say. I
could almost hear the gears in his otherwise slow brain clicking rapidly into place.
How badly does Big Chief want this, and what’s in it for Little Chief? Future favors?
Lots of future favors, perhaps? A smile quivered on his cigarette-blackened lips. Then
just as quickly as it had disappeared, the obsequious look returned.
“Yes, Sir. My men discovered the body yesterday, Sir.”
Body. This single word grasped my throat like icy tentacles. I struggled for air.
Does this mean I will go to prison, get raped and beaten up there? Will I go to hell?
I asked myself. This was worse than the time during my rookie year when I made a
ridiculously high jump shot that threatened to result in a career-ending head injury.
No, an ISIS hostage facing a beheading would be a closer analogy.
“… the town drunk, actually, so there should be no problem,” greasehead droned
on, while my uncle regarded him impassively. This inexplicably made greasehead
trip all over himself. “I can facilitate things, talk to the widow, she works as an
embroiderer in my sister’s jusi shop. I can make this thing go away.” He attempted to
be delicate. A baboon drinking from a demitasse, with its pinky raised.
“How much would it cost us?” My uncle’s voice was neutral.
67
“Insurance companies usually pay P50,000 for accidental death, but since it will
be listed as a hit and run with no leads …” he let the words hang.
“We’ll take care of that.” My uncle gave him a bundle of P500-peso bills.
The policeman’s sausage-like hands darted toward the money and grabbed it so
quickly, I expected him to lick his forefinger and start counting the bills.
“And this, is for your trouble, Captain,” Tito Noel handed him a bundle of P100-
peso bills. “And if you need anything …” my uncle said.
“Yes, Sir, I’ll call you, Sir.” His face lighted up.
“Thank you,” I said, extending my hand.
For the first time, our eyes met, and I saw a flicker of recognition in his. This was
not unexpected. My pug-nosed brown face had been all over TV and newspapers, selling
hotdogs and briefs. And yes, I do have a good amount of exposure during PBA games.
“Excuse me, Sir. But your nephew, he’s … he’s Boogie Marquez of the Boozemen?
The Greased Lightning?” he asked, wide-eyed.
Again, I could almost hear the frantic clicking of his brain, calculating how
much he had lost by not recognizing me earlier. Maybe Andy was right. I was the
quintessential Pinoy common tao, a shorty who made good in a tall man’s game,
someone the masses could identify with. But what if the underdog ball player had ran
over a biker? That would be worth something … a lot, actually. What had Andy said
about people like Bautista? Oh yes, they were Jukebox Commandoes. He said you
had to keep on plunking down more and more money to keep them happy.
“Yes, he’s Boogie. Is there a problem?” Tito Noel used hi ex-cathedra voice.
“No, no. It’s just that he’s my sons’ favorite,” he gushed. “May I have his
autograph?” He thrust a piece of paper and ballpen toward me, but Tito Noel said,
“Perhaps under the circumstances …”
“Sorry, Sir.” He probably meant about the foregone income.
“Again, Captain, thank you, and if you ever need anything …” my uncle’s voice
was civil, yet dismissive.
“Yes, Sir. And don’t worry, Sir, I won’t say a word.” He turned to me and winked.
That wink made me feel dirtier than Pasig River scum.
My feet were like lead dead weights that I had to drag to the Expedition. I should
be happy that I was getting off so easily. A human life had cost much less than what
the shoe manufacturer was paying me to wear their top-of-the line shoes during a
game. And I was not even thinking about the rates for championship games. What
was it they had said back at the police station? That because the drunk had been
unemployed for so long, his life had no economic value?
Was that what the drunk who had killed Daddy felt? That being a CEO of a top
68
FICTION
500 company, he could run over a clerk crossing the street? Splatter clerk-brains all
over the steaming pavement like sisig?
The economic value of a drunk’s life depended on whether he drove a Mercedes
or pedalled a beat-up bike.
“Next time, you may not get off so easily. Be careful,” Tito Noel said with just
the right amount of menace that made me feel like a ten-year-old caught shooting
baskets in the rain.
“Can we go with Bautista and see the widow?”
Tito Noel’s eyes narrowed, then he sighed.
“What are you, crazy?” Andy spoke for the first time.
“I just thought maybe we should give her our condolences.”
“They’re making it look like a hit-and-run. We’ve given the police money, precisely
so that we … you, wouldn’t be identified,” he said as if explaining something to a moron.
“I just have to do this.”
Tito Noel nodded. I knew he would understand in the way Andy could not.
“Dad …” Andy whined. “Oh, okay, don’t tell me I didn’t warn you, you brainless
ballhandler.”
Bautista rode with us. He kept admiring the Expedition’s interiors. “Smells so
nice here,” he said, patting the fake señorita bananas that held potpourri. He ran
his fat hands over the plush seatcovers. “Ahh, I should have been a basketball player.
Next year, I will send my son to basketball camp.” He looked expectantly at me, like a
dog awaiting table scraps. I simply nodded.
“You know, Berto, the dead man, he used to be a teacher.” Without waiting for
my reply, he went on, “The best. He was even sent to Manila for a seminar. But he
was bypassed for a promotion several times.” He clucked his tongue against nicotine-
stained teeth. “He used to be good-looking mestizo with fair skin, high bridged nose.
He looked like Eddie Gutierrez.” Blank stares from us. “You know, the father of Richard
Gutierrez …” Nothing. “The father of Ruffa?” He kept telling us who the hell Eddie
Gutierrez was. Bautista sighed, and went on. “Anyway, Berto was the ‘Eddie Gutierrez
of Barrio Lugmok.’ He was a hot item at our fiestas. Then, he became the town drunk.”
We let him ramble, and he went on and on, probably mesmerized by the sound of
his own voice. “The third time he was passed over for promotion, he complained. The
woman who was promoted, they said she was the School Superintendent’s lover. But
after Berto filed his complaint, she charged him with sexual harassment, and poor
Berto was suspended. The next thing we knew, he had turned to the bottle.”
I wanted to tape Bautista’s mouth shut. The last thing I needed was to put a face
to the man I had just killed. Mercifully, we reached the house.
69
It was about the same size as the small house I grew up in. Monobloc plastic
chairs stood alongside wooden ones around a sagging rattan table in the sala. It was
steaming hot as the exposed corrugated iron roofing absorbed heat from the sun,
but I kept my cap on. The body was in the one and only bedroom of the house. The
pungent smell of formalin came from beyond the grimy curtain separating the room
from the rest of the house. I could make out the shadows of the embalmers.
The widow’s stringy hair was pulled back by a rubberband to a scraggly pony tail.
Her skin seemed to have shrunk so close to her bones that all her veins showed. She
walked with a limp, and had blue-violet bruises on her bony arms.
“I am so sorry,” I began.
She sniffled. Then unexpectedly, as if she hadn’t heard my words of condolence,
she asked,”Boogie Marquez?”
It was so surreal. I clenched my teeth to keep from yelling, your husband just
died, woman. You should be grieving. Then I turned to Andy. I saw the dismay on his
face, mixed with a look that said, “I told you so …” Andy had told me that the widow
would fleece me for everything I had once she knew who I was.
“I’m so sorry,” I repeated.
She shook her head. “He was not an easy man to live with. He started hitting the
children when he got tired of hitting me.” Five children, of indeterminable gender cowered
behind their mother. Scars and scabbed-over wounds peppered their thin arms and legs.
“At least now, I don’t have to miss work because of broken bones,” the widow said.
I bowed my head. I could not look into the children’s eyes without thinking
about how they would make it through. I knew how tough it could be.
Bautista handed her an envelope. “From Mr. Marquez. You’ll need to sign
something,” he said. She simply nodded.
Before we left, I pressed a wad of P1,000 bills in her hand. “For the children,”
I said. On the way out, I felt even worse. The silent reproach in her eyes belied her
words. It could have been better if she had bawled and cursed me and my progeny to
kingdom come. Or if she behaved like a Jukebox Commando as Andy had predicted.
At least, I would have assuaged my guilt. Worse, I could not shake off the look of
incomprehension on the children’s faces.
“That was really stupid, you’re giving her ideas,” Andy said. Tito Noel shot his
son a silencing look.
For the next few days, I scoured the broadsheets and tabloids for any sign that
media had gotten wind of the accident. There was nothing, not even in the blind
items in gossip columns. Yet, I still felt uneasy. I couldn’t erase the image of scabby-
legged children from my mind.
70
FICTION
In a couple of days, my contract was renewed. That season, I played like a

madman. “He’s like a man possessed,” sportscasters would say, as I shot across the
court, stealing, passing, and executing jump shots.
“He’s a daredevil,” others would say, clucking their tongues at what they called
my heroics: barreling against players twice my size, and jumping up to throw a ball
that I could have thrown from the ground.
“He’s defying the laws of gravity, it’s like magic,” my fans would say. Then they’d
try doing the same things in their street-side courts.
Some people, including my manager and Andy were telling me to slow down. I
already had the megabuck contract. Why risk everything in an injury?
“All it takes is one bad fall,” my manager cautioned.
Andy was more blunt. “Do you have some kind of a deathwish?”
Maybe they were right. But the higher I jumped and the riskier it became, the
more I felt alive. Up in the air, I could almost forget the scabby-legged children.
Maybe at some subconscious level, I really wanted to get hurt. Incapacitated. That
way, I would be punished now. And maybe if I suffered enough, I would be free from
eternal damnation. But instead of being punished with a string of bad luck, I was
being pelted with good luck.
Endorsements poured in. Sports commentators loved me. They stopped
calling me Greased Lightning, and called me Daredevil, instead. Emphasis on devil,
I told myself. I went to the usual parties and met the usual bunch of basketball
groupies throwing themselves at me like demented basketballs. Andy enjoyed all
the reflected glory. We even double dated at times. I was seeing half a twin, Andy
the other half. They were daughters of a high profile General. “At least if we run
over another stupid drunk, we won’t have to worry at all,” Andy quipped. I wanted
to strangle him.
Everything was going so well, I knew that I was headed for a big fall. After all,
wasn’t all this reverse karma? Some drunk deprived me of a father, and now, I had
deprived some kids of a drunken father. It was enough to make my head spin. It just
wasn’t right. Wasn’t fair. You couldn’t kill a man and still get a multimillion peso
contract plus a boatload of product endorsement deals.
So, I started secretly giving money to the widow. Voluntarily. But that had not
helped me a lot. I still felt that I was going to be punished. Big time.
Retribution became my biggest fear.
Then came the Championship. It was a bruising see-saw battle. With barely five
seconds to go before endgame, we were trailing by one point. The ball was with the
other side, and they were just playing for time. Just when they could taste victory,
71
I stole the ball and ran like crazy. Even before I reached the midcourt, I knew I had
to take a shot. Our rival’s guard, a humongous, well-built man with muscles of steel
hulked before me. I knew that a collision with The Tank at the speed I was going,
would mean a few broken bones. All mine. But so what? I still did a running jump and
I threw the ball with everything I got, barely avoiding The Tank.
I followed the ball with my eyes as it sailed toward our goal. It was a coast-to-coast
shot with just about the same chances of sinking in as my chances of playing with
the Golden State Warriors. Then the shot went in as the buzzer sounded, and all hell
broke loose. Our rival’s people, who were getting ready to spread their Championship
banner and release their team-color balloons were edged out by our own people. My
teammates carried me on their shoulders. Sweat had never smelled so good.
Sportscasters played the shot in slow motion countless times, calling it a Hail
Mary shot. The sad part was that I said the prayer only afterwards.
I received a bonus that could feed a family of four for a year. My pictures were
all over the sports magazines. Talk show hosts of both sexes were inviting me out to
dinner. Women I didn’t know were sending me text messages and gifts. My Facebook
account nearly crashed due to the large number of friend requests.
Then the widow came to see me. She looked different. Her hair had been cut
short and colored a brassy brown. She still limped. Not because of broken bones,
but because of her impossibly high platform shoes. She wore pink lipstick. After the
usual congratulations, her eyes outlined with blue eye shadow, became shifty. They
flitted from the trophies, to the team photos in my den.
“I don’t know how to start,” she studied her long silver nails. “But you see,
Junior, who looks exactly like my dearly beloved departed Berto …”
Dearly beloved departed. The drunk who beat his wife and children had become
beloved in death. I almost puked.
“He, they … need so many things in school, and now that I’m alone …”
So the monthly allowance I had been sending her was no longer enough. Before
she could flood the room with her tears, I gave her some more money.
She came back for more, as expected. A full blown, certified Jukebox Commando.
The whole thing was getting quite expensive. On the upside, I could now tell myself
that I was not the only evil person in this sorry, sordid story.
Funny, but I still could not stop making those gravity-defying jump shots.
72
FICTION
The Lorenzo
Project
Questionnaire
Dean Francis Alfar
UP Society for Psychic Research

University of the Philippines
NOTE TO PARTICIPANTS
Thank you for your invaluable contribution to the Lorenzo Project. As part of the
debriefing process, kindly fill out the following questionnaire to the best of your
recollection. This document will be part of the completed project report and will be
archived with earlier transcribed interviews conducted for all participants.
73
PART ONE
1. Choose which profession is closest to your occupation when you agreed to
participate in the Project:
o Accountant
o Engineer
o Entrepreneur
o Graduate Student
o Mathematician
o Military
o Musician
o Psychologist
2. When did you agree to participate in the Project?

o February 1972
o March 1972
o April 1972
o May 1972
o June 1972
3. Which word best describes your views on the paranormal before you agreed to
participate in the Project?
o Closed
o Dubious
o Skeptical
4. What was the primary motivation for you to agree to participate in the Project?
o To avail of participant’s allowances and benefits
o To debunk presumptively paranormal events commonly described as
extrasensory perception and psychic phenomena
o To enjoy social opportunities afforded by the Project
o To explore presumptively paranormal events commonly described as
extrasensory perception and psychic phenomena
74
FICTION
PART TWO
1. The participants voted to name the ghost “Lorenzo.” Other possible names were
“Pedro,” “Tomas,” “Crisanto,” and “Sebastian.” What was the order of priority for
the other names that were considered?
o Lorenzo – Pedro – Crisanto – Tomas – Sebastian
o Lorenzo – Pedro – Tomas – Crisanto – Sebastian
o Lorenzo – Tomas – Pedro – Crisanto – Sebastian
o Lorenzo – Tomas – Crisanto – Pedro – Sebastian
2. Prioritize the initial historical points agreed upon by the participants

concerning Lorenzo.
a) Lived during the late 1700s
b) Lived in the time of Diego and Gabriela Silang
c) Was the second son of a mestizo haciendero
d) Enjoyed poetry and music
e) Associated with the Royal Society of Friends of the Country
o abcde
o acdbe
o badce
o cabed
o cdabe
3. The participants agreed that Lorenzo was married to a woman named Elena.
Prioritize Elena’s characteristics.
a) Eldest daughter of a powerful haciendero in Ilocos
b) Fair-skinned
c) Pious Catholic
d) Distant
e) Tall
o abcde
o cbeda
o ceadb
o dbcea
o ecabc
75
PART THREE
1. One day while _________________, Lorenzo came across a strange encampment
of itinerant traders.
o returning home from a festival in Ilocos
o investigating the source of a campfire
o out on a walk composing poetry
o returning home from church service
o riding on the boundaries of his land
2. Lorenzo saw Juana. Prioritize her characteristics.

a) Beautiful
b) Dark-skinned
c) Mysterious
d) Fine-boned
o abcd
o abdc
o cadb
o dbac
3. Lorenzo ________________.
o And Juana fell instantly mutually in love, and she agreed to abandon her
vagabond life and live as his lover in hut in a secluded corner of his vast
properties
o Challenged Juana to a game of riddles, won, and asked her to live with him
as his secret mistress
o Feigned a sudden illness and seduced Juana when she took care of him,
afterwards offering the distraught woman a secret home in a nearby town
o Won Juana’s trust when he helped a fallen crippled child stand, and after
a kiss she ran away with him to live in secret in the stables of his hacienda
76
FICTION
4. For some time Lorenzo kept his love-nest secret, but eventually Elena, realizing
he was keeping someone else there, found Juana. Elena_________________.
o Accused Juana of being possessed by demons
o Accused Juana of using a devil’s familiar to steal her wedding ring, which led
to the loss of her husband’s affections
o Accused Juana of using a love potion to turn her husband against her
o Accused Juana of being a common prostitute
5. Lorenzo was ________________________ to protest at the trial of Juana, and

she was thrown into prison where she was found dead the next day.
o Struck dumb by the speed of events and too cowed by the strength of Elena’s
anger and conviction
o Too terrified of the possible retaliation of Elena’s father, brothers, and
uncles
o Too concerned about the loss of his societal status and reputation
o Too frightened of losing his possessions
6. Lorenzo’s end
a) Lorenzo cries
b) Lorenzo sinks into a deep despair
c) Lorenzo dreams of Juana
d) Lorenzo is stricken with remorse that he had not tried to defend Juana
e) Lorenzo realizes how much he truly loved Juana
f) Lorenzo ingests a fatal poison
o caedbf
o adbecf
o daecbf
o eacebf
77
PART FOUR
1. Keeping in mind that it was essential to the Project’s purpose that Lorenzo
be a totally fictitious character—not merely a figment of the imagination but
possessed of a biography full of historical errors, select which procedures
below were performed by the participants in September 1972, with the goal of
communicating with Lorenzo’s ghost.
o Attempted to create a collective hallucination of his spirit
o Began formal weekly sittings in the “Lorenzo” lab room
o Create a common mental picture of Lorenzo, his environment, and day-to-
day activities
o Discussed Lorenzo’s feelings toward Elena
o Discussed Lorenzo’s feelings toward Juana
o Meditated on Lorenzo’s being
2. After months of no results, no communication, no manifestations, and no

phenomenon of any kind, how did you personally feel?
o Foolish
o It was a waste of time
o Procedures were wrong
o Skeptical
3. What was your response to the suggestion that the group change tactics, shifting
from an academic atmosphere to one more conductive to a traditional séance
session?
o Foolish
o Skeptical
o Hopeful
o Open
4. Which of the elements of the traditional Spiritualism séance setting did you have
the most difficult time adjusting to?
o Being surrounded by objects from Lorenzo’s time period sourced from the
University, cooperative museums, and private collections
o Dim lights
o Having the group gathered around a table
o Placing fingers on the table
o Invoking Lorenzo’s spirit to appear
78
FICTION
5. Which fits your recollection of the first knock or rap on the table?
o It was loud and surprising
o It echoed throughout the room
o It was distinctive and clear
o It was so violent that the table itself vibrated
o The sound was more felt than heard
6. Did you think it was Lorenzo?

o Yes
o Yes, but not at first
o Not sure
7. After the group established standard séance communications (“one rap for yes,
two for no”) and began querying the ghost, which best describes your observation?
o Lorenzo could only answer historical or milieu questions that someone in
the group knew
o Lorenzo could only provide details that were part of his fabricated story
o Lorenzo would not reply to queries pertaining to small personal details such
as his likes or dislikes
8. At this point, the group collectively believed that Lorenzo was a result of the
group’s collective unconscious. When did this stance change?
o When a formal auditory study of the raps and knocks by experts showed a
unique sound envelope that could not be reproduced by researchers
o When the phenomena experienced by the group began to accelerate,
producing a wide range of paranormal events that the group was never able
to explain scientifically
o When Lorenzo began to display a distinct personality with strong
preferences and views on various subjects
o When Lorenzo began to whisper
9. How often did Lorenzo whisper in your ear?

o Once or twice
o A few times
o Often
79
10. If you are comfortable doing so, write down Lorenzo’s whispers in the box
provided. You may use the back of this sheet of paper if you require more space.
11. Which incident best exemplifies occurrences involving the table?

o In response to questions about Juana, the table violently jumped and slid
across the floor
o In response to questions about Juana, the table tilted onto a single leg and
began to spin
o In response to questions about Juana, the table suddenly lifted completely
off the floor and slammed down
12 At this point, all eight Project participants requested assistance from UPSPR
to rule out a possible hoaxer in the group. Which participant did you consider,
however briefly, as a potential hoaxer (excluding yourself from the options)?
o The Accountant
o The Engineer
o The Entrepreneur
o The Graduate Student
o The Mathematician
o The Military Personnel
o The Musician
o The Psychologist
13. All of the steps listed below proved ineffective as phenomena associated with
Lorenzo continued. Which gave you comfort, however momentary?
o Paper doilies placed on the table, under the fingertips of participants, to foil
any attempts by members to make the table move
o Cameras placed strategically to capture any purposeful attempt to move the
table using the participant’s knees
o The agreement to be forthright, honest, and upfront
o Brighter lights when Lorenzo would permit them
80
FICTION
14. Which escalation in phenomena caused you the most disquiet?

o The table jumping about, rocking, and shaking of its own accord
o The table levitating off the floor
o Room lights dimming to near darkness and instantly being restored to full
brightness when Lorenzo was asked politely to restore them
o Whirlwinds of cold air blown onto participant’s faces
o The fine cloud of mist hovering over the center of the table
o Being trapped by the table in a corner of the room
15. Were you personally trapped by the table in a corner of the room?
o Yes, once.
o Yes, more than once.
o Almost, but avoided being trapped.
PART FIVE
1. Did you resign from the Project and seek psychological help or stay until it was
formally terminated?
o Resigned
o Stayed
2. After the Project formally ended, did you have difficulty adjusting to regular life
after weekly sessions with Lorenzo for five years?
o Yes
o No
3. If your answer to Question no. 2 is “No,” then UPSPR thanks you for your
service and cooperation. UPSPR has agreed to publish as final findings that
the phenomena observed during the Project is a result of the group’s collective
unconscious, to be of no scientific interest and therefore to be pursued no further.
4. If your answer to Question no. 2 is “Yes,” then kindly proceed to Question no. 5.
5. Lorenzo whispers to me when I _______________________________________.
Thank you.
81
Crisscross
[Excerpt from the novel One Week]
VJ Campilan
I HAVE A week left.

Feels weird to say it in this instance. Back in college, I’d be hanging about on my
dorm bed and I’d say I only have two hours left before the next class, but it didn’t have
this kind of finality. My counsellor Clara has been asking me if I’m having cold feet.
She says it’s okay to change my mind and give myself another year or even six months.
Some people do it, she said, and they have a better outlook in life. They gain a whole new
perspective after having thought about their nonexistence. But I always thought that
what’s so scary about dying is not the act, but losing consciousness. Like I said, the
finality. Never opening one’s eyes again to see your family and friends and the sky
above and the sea beyond. Never thinking, oh what am I going to eat for breakfast?
But I don’t think I’ll change my mind. I can be very firm when I want to. If I make
up my mind, it takes a hurricane and other acts of God to change it. It’s the same with
people. I have two boxes in my head for them. Like and Dislike. When I put a person in
the Dislike Box, it takes the ascension of Atlantis from the bowels of the sea for me to
move them to the Like Box. They very rarely leave their designated boxes, although
some do, and sometimes I have regrets about that, too. All in all, I prefer order and
permanence. Mom would always tell me, only a fool doesn’t change his mind. Tell that
to someone who hesitated on the pedestrian lane and got ran over. Sometimes, you
just got to grab the bull by the horns and throw him over the cliff before he even
figures out what is happening.
But yeah, I don’t like it when people try to change my mind; it makes me feel as if
somebody rummaged through the shelves in my head and scattered all the stuff, and
now there’s junk on the floor rolling about, not knowing what to do with themselves.
It only makes me wish I could pick them up and put them back.
Clara is very sneaky, though. She meets up with me for our weekly lunch and
82
FICTION
starts the conversation all harmless and stuff, about shoes and movies and makeup.
And then she slowly directs the discussion to the Program, even though she knows I
don’t like talking about it. I made up my mind, I’d tell her, and she’d be like, yes I know
but maybe you just need to go over what’s in your head. I’ve been going over what’s in my
head for a long time now. Thirty years, in fact. I think I’m pretty sure what’s in there
all the time. And anyway, I thought Clara’s supposed to be on my side. She’s part of the
service, after all. To discuss the procedure with me, to guide me on the things I should
do. For closure. But so far, she has been trying her best to convince me to postpone.
Some people benefit greatly from the Program, but some don’t, she told me once. I
take it she thinks she might save me yet.
Oh Clara, the eternal optimist. I guess that’s what makes her a good counsellor,
trying to always see the bright side of things and what not. But I keep telling her
that sometimes there are no bright sides. Or there are no acceptable side that can be
considered bright enough, in my view. Sometimes, there are only dark and less dark
sides. But none of them are good options, right?
Clara frowns at this. Sometimes, she doesn’t understand my thought process. I
get that it might be difficult for her, because it’s difficult for me to understand myself,
too. But I try anyway, and I think I have a good idea about myself after all these years.
My name is Olivia. I just turned the big 3-0 last month. I was expecting the world
to end the way some people had moaned on and on about reaching that particular
milestone. But it was just another day full of drudgery, but with cake, so it wasn’t all
that bad. I am moderately successful in my career. I bought my own condo unit, and
I have a three-year-old Russian Blue cat called Commodore Tarantula (whom I will be
turning over to a good friend), and I enrolled in the Voluntary Termination Program
three months ago. That’s really my summary profile, I guess, not unlike the one they
have over at the Center.
It’s so hard to summarize a life, and yet that’s what’s required of us most of the
time. Just tell the good parts. No one wants to know the bad parts, that’s what I’ve
been telling Clara, but she said, au contraire I like hearing the bad parts. The bad parts
are what makes humans interesting, because the good parts are just about as exciting as
traffic on a rainy day. So I told her that maybe she’s just an inner sadist who gets a
kick out of people’s misery and deplorable life choices. Maybe that’s why she got into
counselling. I expected her to be offended, considering that we had only known each
other for a week at that time, but she actually laughed out loud, the silly girl. She said
she gets accused with that all the time, so maybe I should get in line. That’s how I
knew that we were going to get along, Clara and me. It takes a special kind of person
to not be horrified at the things I say.
83
Anyway, I’m packing my things right now, because I’ll be going on a road trip
to visit my mother in Ilocos. It’s a long drive, and Clara is secretly pleased that my
mother is so far away. She said the fresh air and the green landscape will do wonders
to my soul, as if the plague of existence is so easily cured by a change of scenery.
She said, who said anything about a cure? I just said it will do your soul good. Clara, the
enigma. If I didn’t like her so much, I’d be asking for another counsellor.
My mother doesn’t know about my enrollment in the Program, although if I tell
her she probably wouldn’t be surprised. She always harped about how she got cut
nearly into half like a butchered pig just to get me out. You were one hardheaded baby,
she told me, you had your own timeline, and we should be ashamed for disturbing your
peace. I always felt that she was alluding to my entire life at some point.
I can’t help but love my mother, although the more I entered adulthood, the
more that love developed a sour aftertaste. My mother was a livewire; she was always
a fireball of energy running around the house, yelling at us to pick up our clothes,
get ourselves to school, cook rice. She rarely put up her feet, and it’s no wonder,
since she was a single mother with two children who popped out of her one after
the other. If she wasn’t cooking something, she would be going out of the house for
work, although she never told us what she did exactly. It doesn’t matter, because you
and your brother go to school just fine and have food and shoes and what else would you
need, she said, although at one point it sounded very much like an accusation.
Lately, she has mellowed some in her old age as struggling with a decaying body
tends to do that to a person. I insisted on enrolling her in an assisted care facility, but
she only stared at me as if I had just wasted a glass of good wine by throwing it on her
face. We need to be practical, Mom, I said. I’m your only child; well, your only useful child.
My big brother has been serving his second stint in jail, after the police got wind that
he had been selling cocaine in a high-end club. I’ve always wondered if I was a bad
person, because during his first time in jail, I was slightly relieved. I thought that now
maybe Mom wouldn’t be too eager to bring up how my birth nearly split her into half.
Your brother is just a screaming boy inside, Mom said after we visited him one
Sunday afternoon. He just hasn’t learned how to stop. One thing I really admired about
Mom right then is that she had never blamed herself for how my brother turned
out. I tried my best under the circumstances, being a young widow, she said. Although
honestly, your father is better off in heaven, because he always thought he was simply too
good for this earth. Until now, I’m not sure what was the real situation between them.
All I know is that they married super young, although Mom would point out that
she wasn’t knocked up at that time, as my grandmother used to accuse her of being.
Mama wanted drama, Mom said, her thick lips twisted in mild disgust. She watched
84
FICTION
too many telenovelas, so she wanted to reenact them somewhat. Did you know she tried to
throw a mirror at my head when I said I’d gone and eloped? It wasn’t necessary!
That anecdote made me sad that I had missed knowing most of my relatives. It
seemed that they had all died even before I was born, on both sides. My own father
died when I was five, from a heart attack. He was an accountant, and they found his
body slumped on his office desk, buried underneath all the receipts he was trying to
reconcile. Two days after the funeral, as I was contemplating on how best to kick over
an anthill in the backyard, I overheard our neighbor gossiping with her fellow Zumba
enthusiast about how my father probably died from the stress of trying to make ends
meet, what with two young children and a wife who’s always buying something or
other from the alahera. Our backyard wall was quite tall, so maybe that’s why they
didn’t see the child crouched right underneath quietly flattening all the ants that
came out of the hill with her pudgy hands.
Neighbor 1 lowered her voice then and said, I know it’s bad to speak ill of the
dead, but it’s not the dead who’s ill this time. Neighbor 2 also lowered her voice in
acknowledgement of their shared concern over our welfare and said, Beatrice is not
quite right in the head, wouldn’t you say? Why would you buy jewels instead of formula
milk for your children? And they clicked their tongues and I could imagine them
shaking their heads, too, thinking of the poor, poor children. Then: mark my words,
those children will grow up wrong, too.
I often wondered if those neighbors feel gratified that their prediction has come
true. If they ever thought of Beatrice and Elizalde’s children walking around all “wrong,”
all the wires disconnected or crisscrossed in their minds. By the way, I love that word.
Crisscross, I mean. Did you know it originated from the Middle English term Christ’s
cross? No wonder it always feels like an uphill climb to Calvary in my head.
Anyway, maybe the neighbors always wondered why we can’t seem to fit
ourselves into an acceptable arrangement, bony elbows always sticking out like an
eyesore, clothes mismatched, unflattering haircuts. Once, Mom cut my bangs way
too short, and they ended up looking like a gnarled walis tingting stump. I didn’t
realize they were bloodcurdling until I got to school and, of course, the children
wantonly laughed at my face. And then another time, we were required to bring a
plant for science class, and my mother just took a bunch of elongated leaves and
stuck them in the soil, and my teacher called me privately to her desk after class and
made an elaborate show of pulling out the leaves one by one like a slow motion of “He
Loves Me, He Loves Me Not” and said, Are you a cheater, Olivia? Is that how you plan
to grow up? And then I remembered again our neighbors’ prediction, and I hated my
Mom then for not knowing better, but mostly I hated myself for not knowing either.
85
I haven’t really told Clara any of these episodes. I think I may have brought them
up briefly, but always deciding at the last minute to keep out some vital detail. I
don’t need Clara to tell me why I’m messed up. Maybe, at the end of the day, I wanted
to shield her from that side of me, although she probably knows that something is
somewhat wrong. Why else would I enroll in the Program? But I always comforted
myself with the idea that everyone is wrong in their own ways, although it’s just the
very brave and the very despairing who would dare admit it.
I’ve finally finished packing, but I couldn’t bear to close the luggage, because
then it would be really time to go. And I’m not ready. I peeked out through the blinds
and looked at my SUV parked just outside the house, full tank, newly washed. Good
old, Esmeralda. People scoff at people who name their cars but, listen, if you place
your life in the hands of something, you have to give it a name as some kind of
communion. It’d be terrible to die inside a car, but inside Esmeralda it seemed better,
like laying your head on the lap of a good friend watching the stars wheel across the
sky, and then even the darkness becomes warm.
I make last-minute checks on my phone to see if I had any messages from Mom.
I’ve texted her that I’ll be coming to visit, although she hasn’t replied. I rarely call
nowadays. Phone calls to me are confrontations. It’s like barging up right to someone’s
face to yell at them. It’s saying, you need to listen to me now, because I can’t care about
your comfort. I hate being phone-called, so I rarely do it to anyone else. Also, the last
significant phone call I had was ... disastrous, to say at the very least. We were both
unprepared. I was the one who initiated it, but that didn’t make me prepared.
I remember that I was sitting on my window seat, the one that is overlooking a
dead river, although the condo management promised that they would get the part
of the river that is directly across the property cleaned, before they allowed tenants
to move in. In hindsight, I should have known that piecemeal river cleaning was
too bold a promise, and, therefore, could not be trusted. Anyway, I was sitting on
the window seat, and the sun was at the point in the sky where it hit me directly in
the face, although not in an uncomfortable way. I was too nervous anticipating the
upcoming conversation to pull down the blinds, so I conducted the call with my eyes
squinting into watery slits, watching as the sun slowly sank into a dead river. The
symbolism was lost to me back then, but now I can appreciate it.
I lost Chester that day, of course. Little did I know that barely a year later, we
would run into each other in a restaurant, and he would stare at me from his seat,
and he would not realize that he was crying.
86
FICTION
***
I DID A DETOUR to the city jail. I parked at the farthest slot, because the building’s
brain-gray paint, peeling all over the place and smeared with dried water tracks from
all the storms that had besieged this city, is not a sight that would lift one’s spirits.
I wasn’t planning to come over, but here I am with Esmeralda sitting in the parking
lot, contemplating our life choices.
I check my face on the overhead mirror—not too shabby. The orange-brown dye
had crept down nearly to the very tips of my black, shoulder-length hair, making it
look like I’m trying to be too avant-garde for my age. Whatever. I’m not here for a
beauty pageant. Although I can argue that I inherited Mom’s light-brown eyes, which
in turn she inherited from my grandfather, who was about one-quarter Spanish. Most
people don’t expect these eyes upon my person though. They’re always saying, I love
your contacts! I grew tired of correcting them only to see them recoil slightly. Ows?
So, nowadays, I just tell them I got my contacts from an optical shop in Binondo. I
make up the name of the shop all the time and hope that they actually go and try to
find the place.
So. These brown eyes. My big brother has them, too, although his are a tad
darker. We take these eyes for granted and never really understood the neighbors’
fascination with them whenever they met us going home from school in our ill-
fitting uniforms with a button or two missing, and stains still discernible under
direct sunlight. They’d always say our eyes are fit for celebrities, as if celebrities are a
higher subset of the human genus.
At any rate, these eyes had helped my brother in his career as drug pusher for
the elite. He dyed his hair ash-blond, and together with his fair skin, which I did not
share with him, he could very well pass off as a spoiled college frat boy out for some
kicks. It started out small time. He’d sell just four of five bags and earn enough cash
to tide him over for a couple of months. He moved out of the house when he was 17,
shortly after he got kicked out from his second university. He said his brain was as
hard as a rock and not at all like a sponge, so it was useless trying to educate him.
For all of Mom’s complaints of the theatrics that run in the family, she was keen on
them, too. The first time my brother was expelled, she wailed like a dying seagull and
lamented why she bothered working so hard when her children would just break her
heart. I resented her for it, because I was actually doing very well at school. Somehow, I
always got a special promo package with my brother—his failures are also mine.
Every time my brother brought home a letter from a teacher (which he didn’t
even bother to hide, the scoundrel), Mom would berate me for not helping him out
87
with his schoolwork, as if I were the one who decided to bring him into the world. At
one point, I got so sick of it that I told her that maybe she should have realized early
on that bearing children is only an option. She slapped me so hard I thought my eyes
would fall out and roll under the bed. She told me I prove that point very well, and
although we got back to begrudging civility afterward, there was a piece of my heart
that she had clawed out. I suppose it serves me right, because I have a mouth in me
that’s worse than a drunk policeman’s. I have a habit of dressing up my razor words
in fancy clothes, and Mom said she hated how civilized I sounded even if I was being
a basic bastard.
Oddly enough, I don’t hate my brother despite all the troubles he gave me just
by way of association. For starters, he had the misfortune of being named Junior,
destined to be my father’s version 2.0 or the less-talented twin. Because they do look
remarkably alike. Even my brother’s baby pictures are an exact replica of my father’s.
Still, for all my father’s inclination for logic and what-not, he couldn’t realize that
naming his son Junior was basically forfeiting the child’s future. Or that it was the
greatest vanity that one could impose upon this earth: I made this child, but no that’s
not enough, I gotta give him a name that refers to me. Anyway, I try not to think
about this too much, because it just hurts my head.
My brother wasn’t fazed, though. He carried on with as much dignity as could
be had when one is named Junior. He told me that names can be changed all the
time. It isn’t something that is written in stone. True enough, when he started
his career in crime, he rose from the ashes and rechristened himself Michaelo. I
wanted to tell him that that was kind of pushing it, but I couldn’t deny him his
chance at reincarnation.
We didn’t hear from my brother for two years after he ran away, and Mom
basically accepted the fact the he might be dead, what with his current trajectory and
disregard for common sense. My brother proved her wrong, though. One day, she
got a call from the NBI saying that they had my brother under custody. Even though
Mom would curse the day my brother was born like she didn’t have anything to do
with it, she did not hesitate to bail him out and try to get him a good lawyer. I can’t
let your father down, she said, and I always thought why is that, since he was long
gone and wouldn’t be able to care anymore anyhow? Then I thought maybe it was
the remarkable resemblance, as if father had ensured that Mom would always have a
physical reminder of himself, so he could haunt her for the rest of her life.
We couldn’t prevent my brother getting jail time, so in he went for three years,
until he got parole. I gotta hand it to my brother because he was always such an
excellent actor. He fooled every one into thinking he was a changed man, including
88
FICTION
me. I should have known better, having grown up with him and seeing his prowess
firsthand even at a young age.
When I was 9 and he was 10, Mom didn’t come home for two days, and we had
no idea where she had gone, because when we came home from school, she was
no longer there. Eventually, we ran out of food, so my brother gave a performance
that was so encompassing in its utter commitment. He went to the nearest sari-sari
store with his shabbiest clothes and pretended that he was going to buy something
or other, and then he “fainted” in front of Aling Teresita, who peered out of the
store’s small porthole and screamed loud enough to bring all the neighbors and the
tambays and the dead. Acknowledging the gathering audience, my brother upped
his performance and pretended to have stomach pains, folding his body into a fetal
position and whimpering like a small animal caught in a trap. I could only stand
nearby with a horrified look, my hand clutched around my throat.
Eventually, someone knelt down and shook him, and he slowly opened his eyes,
and blearily looked around. “I’m sorry,” he croaked, “We can’t find our mother, and
we’re so hungry. I gave all the remaining food to my little sister.” At this, everyone
turned to look at me, with varying expressions of judgment on their faces. I could
have killed my brother right there and then.
“Dios mio. How can a mother abandon her children like this?” Aling Teresita said,
hurrying back to her store to throw assorted canned goods in a plastic bag. She threw
in a loaf of bread for good measure. She gave it to me and said, “Here, take care of
your brother, now.” But she had that look on her face, a combination of pity and
disgust, not just directed at Mom somewhere, but at me. As if I were an abomination,
and she couldn’t wait to get me out of her store and back into my own house. My
hand shook even as I accepted the plastic bag, suddenly conscious of everyone’s eyes
on us. I helped my brother to this feet, and he made a show of putting his arm around
me, head still lolling about, until we got inside our house where I told him to get his
weight off me as there wasn’t an audience anymore.
He threw himself onto our battered sofa and laughed and laughed until he was
giddy. He must have realized right then the kind of future he could have. In his mind’s
eye, the world must have opened up to all sorts of possibilities. The taste of sweet
victory, of things going his way, perhaps for the very first time in his life.
“We’ll never starve again,” he said, putting an arm around my shoulders, his grip
strong and firm. Stupidly, I believed him then.
To be honest, Aling Teresita was not a mean-spirited woman to begin with, even
with how she looked at us sometimes. When we were younger and Mom would ask
us to buy salt or something, Aling Teresita would sometimes give us a candy each
89
and tell us that it wasn’t our fault, whatever that meant. She would have given us
something to eat if we went up to her and told her the truth. But my brother looked
like he finally found his purpose, and he probably was just itching to tell Mom when
she came home how resourceful he was.
That night, Mom finally came back, a bit soaked from the sudden rain. We just
ate our dinner of rice and Maling, and were staring at the old television in the semi-
darkness. We stared at her and she was staring back as if she didn’t recognize us,
as if she got into the wrong house and was suddenly alarmed to see children in her
living room. But after some time, she went upstairs, her bare feet hardly making any
sound. Not her usual entrance for sure, deprived of all theatrics. It unnerved me
more than her short disappearance. It felt like she returned to us a different person,
and although she was back to her exasperated self the following morning, yelling at
my brother for waking up so late for school, and yelling at me for not waking him up,
there was still something changed about her.
I couldn’t grasp what it was exactly back then, and it probably was just sheer
intuition, but I felt that for the first time in her life, she looked like she had accepted
what her life had become, the children she had borne, the fate she had been handed.
But her eyes still had that sheen of unhappiness, and when I was much younger, I
always wished, despite our frequent arguments, that I could do anything to make the
unhappiness go away, even if it meant that I should stop existing, if that was what
it would take.
Someone raps on my window and I startle, ready to step on the pedal and drive
away. But it’s just the security guard looking at me with furrowed brows, perhaps
wondering if I’m a co-conspirator waiting to drive off with some escaped convict.
I can’t blame him; it’s hard not to be suspicious in a place like this. I roll down the
window and give what I hope is a winning smile.
“I’m visiting my brother. Just getting myself ready, so I don’t cry in front of him.”
The guard’s face softens. I knew that line would always work. He nods and walks
off. I leave everything in the car to spare me the trouble of depositing stuff with the
guards. The male guards looked me up and down with barely disguised smirks as
the female guard patted me down by the visitor area, more thoroughly than I was
comfortable with (or even necessary, considering I didn’t have anything on me). But
I didn’t really care about the discomfort, because the human body is just as common
as a piece of rock you would find on the roadside. We all bleed, we all break, we’re
barely fit for survival. Even lovers’ bodies can only be titillating for x number of
years, before they become just another breast and another thigh that just happens to
be comfortable, like a favorite childhood blanket.
90
FICTION
Besides, how many times have I been touched in ways that I didn’t like just by
riding on Manila’s public transportation? It’s difficult to be furious when you’re
all basically just laundry piled and pressed tight on top of each other in the buses
and trains. Soon enough, it doesn’t even matter which hands are which, you all
just become one person with a million limbs not unlike the Hindu gods. You have
transcended humanity; otherwise, how is one to survive that kind of situation day
in and day out?
Anyway, I sit on a bench by the corner and wait for my brother. Goodness knows
what he has been up to nowadays. This is the fifth year of his second stint in jail, and
he has been warned that parole is now unlikely, and he has fifteen more years to go. I
don’t want to think about all the performances he must have given in there in order
to survive. Sometimes, he’d call me up in the middle of the night, probably using a
bootlegged phone, although I’ve told him many times that there are proper hours
for calling people up. Since when did we ever do things properly, he’d say, and I could
absolutely imagine that smirk on his face. Somehow, it touches me that he never
bothered to put on a façade when it came to me. I don’t think he had ever set out to
deceive me, although he had spun Mom in circles over the years.
D’you ever feel as if there are worms digging through your brain, he said another
night, and for some reason it was absolutely quiet from his end, as if he was just
lounging in his own apartment contemplating the universe. Sometimes, I said, when
I don’t have enough things to do.
Not even the drugs help, he says. Even in those Moments when I’d be seeing colors along
the walls and everything feels like it’s underwater, the worms are still in there burrowing
just beneath my scalp; they don’t care that I’m still alive. Sometimes, they transform, and
I can feel their little thorny feet scuttling about and the loud clicking of those pinchers, and
not even hitting my head against the wall could make them go away. And then I’d take
another hit, and the insects they start to fly and buzz around, riding the waves with me.
But they never leave. They never, ever leave.
I was quiet for a Moment, because what can be said in reply to that? So I said, I’m
sorry, and then he said, I know. And then he hung up. Another time he called me up, in
the afternoon, mercifully, to ask to tell him a childhood story as if he didn’t grow up
with me. So I told him about that time we snuck out to swim in the big house’s pool
down the road, the largest house in our neighborhood and was said to be owned by an
OFW, but no one ever lived in it. There had been rumors that the family didn’t expect
to be bunking with low-class folk around them and never even bothered to move in,
although someone seemed to be maintaining the property nonetheless, because the
pool would always be filled up every first Friday of the month, and nobody knew why.
91
We could see the inside of the property, because it was surrounded by tall, wooden
slats, and it was easy for little faces to peer in.
So we pretended to go to school, and then it was easy enough to climb the back
wall of the house, because it was unkempt and they didn’t put those prison-like wires
on top. We stripped off our uniforms and down to our underwear and jumped in the
pool. We both didn’t know how to swim so it was a matter of staying near the walls,
splashing each other with water that tasted like rust. After some time, my brother
decided he wanted to see the inside of the house. As usual, as the voice of reason,
I warned him that this was a bad idea. We didn’t know if they had dogs and stuff.
But my brother at the time had gotten away with so many things that he probably
thought trespassing was a minor sin.
So we got dressed, and I followed him inside the house through a sliding glass
door facing the pool. The house barely had anything in it and whatever furniture
was there was covered in yellowing sheets. They look like aged ghosts scattered in
the corners. I told my brother that we should leave, but he placed his hand on my
mouth. Hear that, he asked. I shook my head, and he placed a finger against his lips
and beckoned me to follow him down the hall.
I must admit that I’ve always been skittish (my brother would say “feral”), and
the mere thought of going down a dim hallway of an abandoned house made me
want to bolt out right there and then. But there was no hesitation in my brother’s
lithe movements, the surety of his long, lean legs, as if he was a house cat pretending
to stalk a toy mouse.
The nearer we approached the door at the end of the hall, the louder noise
grew, until we couldn’t ignore that it was the sound of someone crying. My brother,
without even stopping to think about his life choices, pushed the door open.
There was a girl crouched by the bed.
She looked older than us, but I couldn’t really be sure, because she was cowering
and shivering. When she realized that there were other people in the room, she
looked at us and cried harder. Help me, she said. And that’s when we noticed that she
was handcuffed to the bedpost. She wasn’t wearing any shoes and it seemed that she
had been wearing her school uniform for a few days now. My brother didn’t hesitate.
He went to the nearest table and tried to look for the key, all calm as if Mom had just
asked him to buy something from Aling Teresita.
I was too scared to look properly at the girl, who was still looking up at us and
pleading. I looked around the room instead, and there was a large video camera
on a stand by the corner and an old computer on the table with a pile of unlabeled
CDs right next to it. I knew that something bad was happening in that room, but I
92
FICTION
couldn’t bring myself to imagine what it was. Finally, my brother gave up his search
among the CDs and crouched next to the girl. We’ll come back, he said. I promise, we’ll
get you out. And I’ve never seen him so self-assured, as if he knew what exactly was
needed to be done. The girl whimpered and clutched on his sleeve. Hurry, before he
comes back, she sobbed, and went back to her weeping.
My brother only nodded and grabbed my arm as we ran out of the house. We
went over the wall, and my brother ran to the nearest barangay tanod post. I thought
no one was going to believe him, because there he was in his wet clothes during school
hours, and everyone knew about our mother, and everyone thought we deserved our
fate. But the tanods went with him to the house, after he told me to stay put.
It was all over the news afterward. You could look it up if you want, you’d still
find articles about it for sure. It was a sensational story. We were awarded medals and
plaques from the local government and got scholarships. Our neighbors put up a large
tarpaulin with our pictures near our house to brag about how we were born and raised
in Barangay Santiago. We couldn’t help it; it got into our heads. Even Mom didn’t yell
at us that much and would often stop and retell the events of that morning to the
neighbors congregating at Aling Teresita’s, as if she had been in that room with us.
My big brother and I, we felt like we had gone through a furnace and had come
out shinier than gold, as if we had passed an initiation period with flying colors.
Initiation for what, I didn’t know, but it sure felt as if we had grown up overnight. I
was proud of him, of how levelheaded he was that day and how confidently he called
for help, as if there was absolutely no chance that adults would ever dismiss a mere
child. He had always possessed such a natural charm, one that I couldn’t replicate
no matter how much DNA and history we shared. We would often talk about that
morning over the years, when we were lying on our beds at night, in hushed whispers,
as if commemorating a great journey. We were so proud to have saved a life.
But now I feel the laughing sting of irony, because in the end, we wouldn’t be
able to save ours.
***
MY BROTHER FINALLY COMES out. He had shaved his head. I didn’t recognize him
at first, until he called my name after I just stared right through him. I stand up to
greet him. It’s always awkward, because I don’t know if I should hug him, especially
today, as it might be the last time I would see him. He seems to have guessed my
dilemma, because he goes straight to the other side of the table and sits on the
bench, facing me.
93
Fancy meeting you here, he says with a laugh. I can’t help but smile warmly at him,
he’s such a fool. I thought you’d wait until next year or something, he adds.
Don’t be dramatic, I say. I was here a month ago.
Were you? I’m sure I would have remembered if you were.
Not to mention you always called me during ungodly hours.
You’ll never be angry at me, he says, after a while. You can’t possibly be.
Of course, he’s right. For all of his attempts at dragging me into his self-
destruction, I could never harden my heart against him. He was my only ally even
when he was also my enemy. Our lives are so coiled around each other that to hate
him would be to hate myself. We understand each other so well; it’s both our strength
and weakness.
How are they treating you in there, I say.
Oh, they got tired of beating me up. I knew it was only a matter of time before they
went back to their porn videos. He is tracing the wood pattern on the table.
There’s nothing like charging into battle. Listen, I say, I enrolled in the Program.
His head whips his head up and he studies my face. And just when I think he will
rebuke me, he says, I see.
Of course, he understands. How could I ever have doubted him? My lips are
suddenly too dry for my liking, and I can’t manage to look him in the eye. I realize
that I’m feeling embarrassed, because I’m showing him just how weak I am. But he
couldn’t have been surprised at that? Surely, he always knew that he was stronger
than me in all aspects?
You’re leaving, then, he says. And to my horror, his voice is breaking as if he’s
trying hard not to sob. I still don’t look him in the eye, addressing his finger that’s
still tracing invisible patterns.
I’m off to see Mom after this, I say.
The finger suddenly stops. I finally glance up at him and he’s looking at me. You’ll
send her my love?
I say, of course. Anyway, she knows, silly.
His eyes have gotten damp, much to my terror. Do you know, I’m actually happy
that she’s gotten old. I thought maybe then she could forget a lot of things, like how I broke
her heart, he says. I’m a coward, so I look down at the table again. Please tell me you
forgive me, he adds. And it feels as if he’s the one who’s saying goodbye.
I always have, I say. Then, Will you forgive me, too?
He puts his hand against my cheek and lifts my face. You tried so hard. You fought
as much as you could. You’re the one who has to live that life, and you’re doing what you
think is best. What is there to forgive?
94
FICTION
I close my eyes. There is so much more that I want to ask his forgiveness for. But
how to confess now? And is it even worth it? And if I’m already atoning for my sins
in my own way, surely he can be spared the pain of knowing? I start crying as I clutch
his hand. I can’t help it. For one Moment, he seems to be that confident boy so many
years ago, and I can almost believe that he could save another life.
Say it anyway, I tell him.
I forgive you, he says.
I’m a coward, so I leave that room unforgiven. Or rather, forgiven for the wrong
sin. They say that forgiveness is the most freeing thing that one will ever experience
in a lifetime. But right now, it feels as if someone just tightened a noose around
my neck. I realize then that what I’ve been anticipating for most of my life, is for
someone to finally pull down the lever.
Outside, the sun is at its highest point on the sky. I grit my teeth against the
onslaught of shame unleashing a forest fire in my innards.
***
I’M LYING DOWN ON a decent mattress in an inn. All the lights are off, and the
complete darkness is comforting. I’ve always been fond of the dark. To me, it’s a
time-out, a place where you can hide and retreat. There’s something very cozy about
being surrounded by pitch black, like floating on a calm galaxy, although some people
would think otherwise. Nothing is ever purely bad, even something as traditionally
feared as darkness. Even a monster has its friends. Anyway, I enjoy the quiet as much
as I can, as there will be a long road ahead and an even longer week.
I thought I wasn’t going to make it into this town until much later tonight, but
the roads have been kind, which gave me much unease. Where was the traffic? The
long lines of buses and trucks and cars looking like mismatched blocks of a never-
ending train? Am I the only one who’s leaving the city? I find that hard to believe.
I think if we all could, we’d all be hopping in our cars and driving out into some
deserted road or field to scream our heads off or ask God for a rewind, a redo, another
chance. A miracle. If he could just change our lives even for a second, what a reprieve
it would be.
But there’s work tomorrow, and we have to get kids to school and restock our
canned goods, so maybe we’ll just scream in our heads.
I wanted to keep driving, especially now when the roads seem to be mine alone.
I used to be able to drive all night long if necessary, but now I tire easily. Mom used
to say to never drive along an empty highway by myself, but I always thought those
95
are the best times to drive. Everything is a smooth, dark blanket, and you never can
really see far enough, but you just keep going, anyway. And once in a while, the lights
of the convenience stores beckon to you like that miraculous star in Bethlehem, and
it feels like you’re one star nearer to your home, or to wherever you need to go. And
if you never waver, you might even arrive sooner than expected.
What is scary to me is to never have an end destination. I cannot imagine anyone
wanting to be immortal. Imagine a long, dark road that you have to traverse for all
eternity without an end in sight. Imagine everyone you love dying, until you’re the
only one left who knows your birthday or your favorite food or what you did that
Christmas Eve five years ago. No one lives out of context. If one day you look in the
mirror and no longer recognize the person you see, then are you even really alive?
I close my eyes and try to sleep. I imagine the darkness like a woolen blanket
tucking in around me and placing a kiss on my forehead. Outside, a tree branch
scrapes against my window, but gently. And just maybe, if this day keeps ending
right, even the dreams will keep their distance. I imagine them lined up outside the
window, transforming into my brother, peeking through the slats, reaching in to try
to grab me.
Why did you betray me, he says. Why did you turn me in?
Betray. Traitor. Both from the Latin word tradere. The act of handing over.
For your own good, I say.
He shakes his head. Was it? Or was it for yours?
I close my eyes and try to will him away. Surely, apparitions can be driven off by
sheer logic and a cocktail of medicines in one’s bloodstream? But when I open my
eyes, he’s now standing by the foot of the bed, watching me. He crawls up next to me
and lays on his side, facing me. We stare at the variation of browns in each other’s
eyes. He whispers, as if afraid of the words that are about to come: The mind is the
worst prison. It’s a dungeon of memories we carry with us no matter how far we run. We
try to escape from it, day in and day out, only to be dragged back at night. What a terrible,
terrible fate it is to be alive.
I feel the hot trail of tears from my cheek to the pillowcase. Forgive me, I say.
But then, I am alone, and there is only silence.
96
FICTION
The Akyat-
Ligaw and
Friendship
Gang
Mookie Katigbak-Lacuesta
CARLA IS IN her forties, a mother of five, and a grieving widow. At least on paper.
IN REALITY, SHE’S the common law wife of a carpenter in Cebu. She has also
somehow cheated the system—widowhood means a stipend and benefits not
otherwise afforded to able-bodied Filipinos who fall below the poverty line. This
means an extra thousand pesos in cash every month, a can of Bear Brand for her
youngest who is seven, and new shoes for her eldest in college.
She’s petite and dark, hardly a beauty, and barely able to read and write. Carla
also works as a maid in my mother’s condominium—far from her native Cebu, her
almost-husband, and her offspring. It’s a burgis appointment, this condominium.
Its tenants include entertainment has-beens and entitled matronas who serve as
dissenting voices on the board. Does the poolside need a barbecue pit? Does every
nouveau eager to spend new millions on property deserve a spot on this prime real
estate? The short answer is no. You can smell these naysaying matronas from a mile
away as they emerge from their luxury cars, their Chanel no. 5 trailing before and
97
after them like their uniformed entourage (who can’t ride the same elevators or meet
your gaze when you see them in the lobby).
My mother isn’t one of these matronas—she’s been a widow close to ten years
now, and has a visible means of income—the family’s small real estate business.
Unlike her incorrigible neighbors, she’s loved by her staff, she’s never been a fan
of Chanel, and it’s a travesty for her to own a luxury car. She has listened to Carla’s
money and personal troubles since Carla’s employment in her strange household
began, and has paid for entire years of Carla’s eldest child’s education in a vocational
college in Cebu.
Now pushing seventy and empty-nested since I got married almost ten years
ago, my mother has kept a weird crew: a single aunt from New York, an elderly
couple from Pampanga who live in the States, but who visit a couple of times a year
as they ponder the Great Homecoming; cousins from Bacolod who are learned in
the ways of the sugary admonition, especially as they relate to the help; a physical
therapist, a second seasonal helper, and Carla.
Carla has been her constant companion and the unwitting keeper of the hive. She
knows which Greek yoghurt to drown my mother’s fruits in, in the morning. She
knows the right amount of sunflower seeds to sprinkle on so many cubes of fruit—
they collect into a bowl with the same health benefits as apple pie. She handwashes
my mother’s clothes even though there’s a brand new washer and dryer in the
kitchen—she reasons that their sundry churns damage the delicates. She’s with my
mother at mass every weekday and at the five p.m. anticipated mass every Saturday.
She’s never been told to do these things; like many Filipinos, her heart is in the
right place—due north, a few latitudes short of hyperbole. Who really knows what
sense of duty she clings to as she putters about the house, the first to wake and the
last to sleep; she’s singlehandedly doing for my mother what her children ought to
be doing for her in rotation—only they have husbands, wives, children, and careers.
Carla also navigates through the politics of the household—she knows how to
bite her lip when the aunt from New York admonishes her for an extra day off or for
not wrapping the wine bottle in a napkin, restaurant-style. She knows it’s my mother
who pays her wages, but she also knows that the aunt is my mother’s permanent
guest, and that theirs is a relationship that must pretend to equality. No, she doesn’t
pay the bills, spring for the groceries, or pay the house help, but she must be treated
with the same respect accorded to my mother who does all these things. In this
regard, my mother is every bit as Filipino as Carla, and is simply doing good by a
stateside cousin who has fallen on hard times.
98
FICTION
These things take a toll on Carla’s otherwise healthy and smiling demeanor. My
mother asks her if she needs help in the house and, uncharacteristically, Carla nods
yes, her eyes downcast as though she’s disappointed in herself. My mother makes a
few phone calls to a few matrona friends, and a week later, Annabelle arrives.
Unlike Carla, Annabelle is buxom, fair-skinned, and sharp as a knife. Annabelle
can do in thirty minutes what takes Carla an hour—wash the delicates, cut the
fruit into cubes, and bite her lip at permanent guests from overseas. The aunt has
even taken a shine to Annabelle—she’s springy, quick on the take, and knows how
to wrap a napkin around a bottle in less than a minute. Annabelle thrives on this
“sophisticated” attention, and in a few short weeks, has the run of the place. Carla
now has to answer to three people: my mother, my aunt, and Annabelle. Annabelle
sends Carla to buy “load” for her phone from the nearby 7-eleven. She takes the
credit while Carla does the cooking and the laundry. For laughs, I’ve seen her shove
Carla’s head into a bowl of monggo, her face emerging from the brown mush with a
spray of malunggay on her forehead.
Their relationship verges on teleserye melodrama, except it’s as real as faith in
a foxhole. Slowly, Carla begins dressing like Annabelle—spaghetti strap shirts and
shorts that cling so tightly around the crotch, they might as well be second skin. They
make weekly treks to the neighborhood McDonald’s, their hips teetering casually
and seductively at construction workers at the new Megaworld site two buildings
away from my mother’s condominium. Annabelle has also taught Carla how to pose
beside my mother’s antiques with her chest out, duck face on, and crotch shorts up,
and then upload the picture on Facebook. She knows what makes Carla tick, listens
to her midnight sob stories about being away from her children, and her profound
loneliness without husband or child in Manila. In short, she learns the workings of
Carla’s secret heart. Her kindness to Carla is noted approvingly by the suits in the
household. “See how great she is? She’s taken Carla under her wing,” New York aunt
sighs, patting my mother on her back for knowing who to hire and when to hire—the
dishes sparkle with Joy, literally and figuratively. The white Divisoria “china” smells
faintly of calamansi where once they only smelled of grease and loneliness.
WE ONLY LEARN of Manuel when my mom calls for Carla one morning, and she
doesn’t call out “Ma’am?” in her usual chipper voice. Manuel is the new condominium
pool man; he’s dark as a Hershey’s bar, and he’s almost handsome—except for the
cleft lip he has had sutured and corrected by the same PGH doctors who do tuli
99
duty on poor kids in posh neighborhoods like my mother’s. When he slings the
net attached to the long pole to collect leaves from the condominium pool, his Jag
jeans slide down his thin waist to reveal the stretched garters of his Cotton Club
underpants. When he does this, you can see the matronas from the lounge chairs
by the pool sliding their sunglasses down just so, as they pretend to read from their
Town and Country or Tatler magazines. What he would want with Carla is anybody’s
guess. He’s superior to her in every way—looks, smarts, and style.
Soon, we learn that Manuel is Carla’s new boyfriend, and my mother and aunt
are pleased for her—as long as love doesn’t interfere with her household duties; love
can wait until Sunday, Carla’s day off.
These days, Carla glows. She can’t stop talking about Manuel and his new
Wrangler cargo pants. Bought with half a month’s salary, Carla gushes, look at how
well he knows how to manage his money; he has also saved enough to buy the new
Nokia 3310—not the knock-off, mind you, the real thing, in a gray market stall in
Greenhills. Even his full name merits praise: Victor Emmanuel Rodriguez. Was there
ever a name more destined for wealth and fame?
The rhapsody continues for weeks and we all take on the indulgent positions
parents reserve for small children—especially when they’re running in a room with
a pair of scissors. Rather than scold, wouldn’t we much rather pluck the angled blade
from their small, sticky hands?
In Carla’s case, we all know that she’s flirting with danger: we tell her to take
it slow, be careful; but, no, Carla has just discovered Ever Bilena powder, which she
dabs on her face after she does the laundry and right before she proceeds to the pool
area. She has discovered that rubbers don’t mean rubber bands, and that they mean
heightened pleasure without the fear of consequence.
We all note how Manuel gives Carla a wink when she sun-dries the laundry—on a
clothesline she has conveniently situated beside the pool. The matronas have started
looking disdainfully at Carla as if to ask, what does she have that we don’t? Not that
any of these ladies would actually have a casual romp with Manuel. It happens that
their fantasy lives are jealous of Carla’s actual one. This is a fact they’ll never actually
admit to; it’s something that astounds them. It’s a typically burgis conundrum, a fact
that necessitates explaining themselves to themselves. How can they possibly lust
after the pool boy—it’s uncharacteristic, un-Christian, and déclassé.
In all of this, Annabelle remains quiet and thoughtful. Anyone looking in would
have thought she was jealous, either of Carla or Manuel or both. It’s unclear to us
if Annabelle has a husband or a lover; we know vaguely of a child she visits every
Sunday in Marikina. We don’t have a name, a gender, or a father. Annabelle gives
100
FICTION
Carla no words of advice, no outward utterances of encouragement or admonition.

If anything, Annabelle seems extra attentive to whisperings around the house. She
eavesdrops on conversations between my mother and her guests, my mother and
the New York aunt, or my mother and myself. She’s prickly with Carla and is quick
to anger when Carla leaves small things behind—whether it’s a rag or a broom that
should be in its rightful place in a closet or a kitchen counter.
Annabelle has also taken to leaving the house by herself—there are no more
shared trips to McDonald’s, or shared flirtations with construction workers from
second-tier construction companies.
One day, the phone rings and Annabelle answers. It’s a call for Carla—when
the phone is given to her, an unfamiliar woman’s voice greets her. It’s grave and low,
Pinoy evening news newscaster-ish. Something has happened to her amo, the caller
says. She’s in the hospital, and needs money to be treated. Carla is flustered—she
tells the caller that she only knows of a wad of dollar bills stuffed in her amo’s socks;
it’s hidden, she says, within the folds of the new floral comforter in her closet. That
will do, the caller tells her. Carla’s flustered, worried that the money might not be
enough. The caller tells Carla her instincts are right—are there jewels in the house?
“Diamond earrings and a long pearl necklace,” Carla answers, also hidden within the
comforter that’s still in its plastic casing. The caller tells Carla to collect those too,
and to meet her at the stoplight on Dela Costa Street—two blocks away from my
mother’s condominium. Twenty minutes, the caller tells her, or else her amo won’t
be treated at the hospital; no money, no honey, the caller says.
Carla walks toward the appointed street at the appointed time, clutching the
jewels and money tightly to her chest. My mother’s driver, Mito, who has just left the
condominium parking lot, sees her just as she reaches the stoplight. He notices her
frightened demeanor and rolls down his window to ask her what’s wrong. “Si Ma’am,”
she answers, “nasaan si Ma’am?” Mito tells her that he’s just about to fetch her from
the office. He asks her what she’s clutching so tightly, and she shows him the pearls,
the earrings and the wad of cash. She narrates the phone call in urgent spurts, her
eyes widening, her breath raspy. Mito tells her to get inside the car; now, he says, and
they drive off. Turning into Dela Costa Street, Mito catches Manuel breaking into a
quick run around the corner, Wrangler pants sliding down his thin waist.
At the office, Carla narrates the events to my mother—beginning with the
phone call, the demand for money, the jewels, the emergency story. She turns the
valuables over to my mother and asks if she’s going to get fired. “No,” my mother
tells her, “No.” She leans and gives Carla a hug. Carla, for the life of her, can’t stop her
tears, or the shaking that has overcome her slight body.
101
Some two hours later, my mother and Carla arrive at an empty condominium,
front door ajar, chain clicking as if from sudden wind. Annabelle has left the
premises—there are no clothes left in the closet she shares with Carla. Slowly, the
pieces come together—at least to my mother. Annabelle and Manuel have been
plotting to rob my mother through a simple-minded accomplice. Carla is a trusted
servant—she knows my mother’s habits and hiding places. She knows my mother’s
comings and goings. She knows my mother.
A WEEK LATER, the condominium administration issues a pamphlet to its

residents. It’s printed on cheap newsprint paper. There’s a new crime syndicate in the
neighborhood—the Akyat-Ligaw and Friendship Gang. The memo warns of conmen
who’ve been hired as employees in affluent condominiums. They woo house help and
ease their way into their confidence. They learn facts about the amo’s secret stash of
valuables and cash; they know when the amo is away and the hour is safe for calling
unwitting help, if only to relay urgent hospital news, ask for needed cash.
To this day, Carla waits for news of Manuel who has disappeared into proverbial
thin air. Maybe he found out about her common-law husband, Carla says, maybe he
knows about about her children. Maybe the information was too much, Carla says,
maybe she broke his heart. My mother smiles at her, not unlike a mother would.
Maybe, my mother tells her, rubbing Carla’s knobby back, maybe.
102
FICTION
Women
Without
Sleep
Merlie M. Alunan
LUZVI’S LAMENT
NINE MONTHS IN my belly six months in my arms and it ends here this stillness this
silence this almost weightless form in my hand the perfect shape of the skull fitting
the curve of my palm the perfection of every finger the slight protrusion of the nose
the closed eyes the cast of gray on the cheeks the lips the skin how cold how fast it
happened no more gasping for air no more the thin cry of pain no more the fevers and
chills all gone only silence only stillness forever uy do not grieve so they told me he’s
not yours he was never yours they also said this before to me as they watched me feed
him from my breast too fair his skin his face too fine the narrow tip of his nose those
long fingers the shapely arms and legs look at the gold of his hair like corn silk that’s no
human infant too handsome openly looking at my coarse black hair my skin the color
of mud my monkey face as my mother used to say nodding to one another as if I was
not there such good looks it couldn’t have come from you Luzvi nor from Esteban that
stunted hunchback husband of yours almost a dwarf with his bow legs and splayed feet
his thick lips and his nose the shape of palwa sa lubi he couldn’t have fathered such a
fine-looking son oh I know what I know he came out of my body I carried him for nine
months he weighed on my bones when I lay on my back he split me apart when he came
out just as all my other babies did I felt my flesh ripping open how could he not be mine
there was never another man but poor Esteban who is always good to me always kind
103
they laughed at me then who knows maybe a river spirit a mountain god a cave dweller
a tree fairy the ruler of the well where you fetch water and bathe any one of those not-
like-us took a fancy to you and entered your body for a joke you can’t tell about these
things I did not answer them but I want to tell them that the paltera laid him on my
belly still smeared with my own blood he was crying like a human child I put him to my
breast and he suckled like any human child six months he was always ailing cough fever
convulsions he threw up every bit of milk he suckled from me always crying as though
in pain so my mother-in-law said some spirit is after this child it envies you for this
one sell him to the fishmonger sell him for a kilo of bolinao so he is no longer yours the
others said what good will that do they just want him back he belongs to them watch
out they’ll get him one day the fishmonger bought him for a kilo of hasa-hasa still he
vomited yellow we went from one tambalan to another even to the hospital when he
had colic the doctor said his lungs are weak he has rashes they kept on whispering to
me the not-like-us are surely after this one a fairy’s child for sure so nights I kept awake
watching his breath his cry his every movement all in vain and now this, this cold little
bundle for the earth to claim when it rains when it’s too hot I want to run to him take
him in my arms rock him to sleep sing him the old songs ayah I may never sleep again—
—o0o—
The names, just to make them sound more real. Well, of course these stories are real.
Could be about any one of the faces we meet in the street, or rub elbows with in a bus
or jeepney. Women. They teem. They’re everywhere. In hovels, fine houses, churches,
schools, offices, the marketplace, the streets, hotels, beer gardens, alleyways reeking
of urine and feces, rice fields, sugarcane fields, beaches. Women. There are stories
behind any of the faces we meet every day.
I’m around somewhere in these little stories. I could be up-front, nosy little
persona prying out details about people and things and events that may have
happened in silence, behind our back, behind closed doors, or when we were asleep.
The one sifting through the sludge of tales heard and almost forgotten, to find
the one story to tell, whatever it is. I’m not indifferent, though I may seem I am.
Indifference is a ruse, an act of self-defense. One would not want to wear one’s heart
in her sleeves. These stories are personal and intimate. Some are too painful, we may
wish we never heard them. They’re not really astounding stories. They’re everyday
things, small conversation that covers a lifetime’s grief, or triumph, or will to endure.
Being a woman is an insidious destiny. Women are permeable to feelings and
sensations of people around them—they seem able to break through the surfaces of
104
FICTION
other lives, like seeing through a chrysalis to the imminent butterfly inside. Women
sense in their blood the undistinguished cells and tissues inside the pupa before they
burst into color and wings, the glory of first flight. That brief tryst is written all
along in her own flesh. Like death. Like redemption. Life getting on with itself while
death skulked in a corner of the throbbing heart.
Sleeplessness is a pervasive state of being, it happens to humans all the time.
But the sleeplessness of women is more than insomnia, a clinical condition which
has known pharmacopeia. If the causes were discovered, insomnia may be cured,
experts would have us believe. Get rid of the cause, or take a pill to blunt its effect.
Being a woman does not qualify as removable cause. The only thing to do is to live
with it. The condition has sets of inescapable givens. We have not reached that point
of biological evolution or technological know-how that would enable a choice, at
the point of conception or birth, our preferences--male, female, and, or, all other
permutations of sexual orientations that have so recently surfaced, each one asking
for space to thrive under the common sun. We shape our identities after the fact of
the biological condition we were born into, an accident of chromosomes we can’t
blame God for. Don’t mind this if you think it’s wrong or ill-informed. That’s just me,
and I’m not even trying to be convincing. Male-female is not even the issue here. It’s
simply about being a woman. Besides, it’s just me talking. Resemblances to anyone’s
thought, if you find any, are purely accidental and random.
Too many things going on inside a woman’s body and mind that alienate sleep.
And many more things going on outside it, what people say, what people expect,
rules to regulate her life, her own actions, that may have nothing to do with how she
is constituted as a person. They add up, one way or the other, to sleeplessness. I am
among the sleepless, I have first knowledge of that syndrome. Sometimes it’s hormones
causing it, that time of month. There are other things, but no equivalent in words.
Women would recognize these stories. Parallel experiences. As for the men, never mind
the men. They live beside women without having an inkling of what’s going on in their
lives—the women’s lives, that is. Men have always felt or done what they like. Whatever
they do or say, people nod in tolerance and say, that’s what men are, yes, what can we
do? Women say the same things about men. But that’s talk for other occasions.
The usual declaimer, expectedly: Names, places and events changed to protect
the sensibilities of infants, children and lovers. Whatever we do, save love at any cost.
Save infants and children. They are the imminent butterflies. Embroider truth. Tell
little lies for love’s sake. And save yourself from lawsuits. Or even murder. Reader,
you might meet someone you know here, a friend, a neighbor, a sister, your own
mother, your wife, even yourself. That’s pure coincidence. On the other hand, it’s
105
more than coincidence, simply because our lives are rarely solo portraits. Behind our
smiles lurk the tears of generations, and many invisible faces, and other secret lives.
And more. Something about women’s lives makes you say, Hey, that could be me.
There are men here too. Maybe men will read this too and wonder. Or be dismissive.
Men feel what they feel, and think what they think. Inevitably lots of questions.
Some, impossible to answer. So why even ask? A good cause for sleeplessness.
But for the moment, just the stories. The stories at least.
—o0o—
REMEDIOS
Baclayon is a ten-minute ride by taxi from the Tagbilaran wharf. Up in Montaña, a
gentle rise of land along Layâ Beach, there’s an old-fashioned house nestled among
avocado trees. Bird-busy and teeming with butterflies on certain seasons. This is the
house of her Tia Remedios. Laureen is sitting on the rocking chair in the porch of this
house, watching the quick birds zooming past the windows to the trees surrounding the
well-tended lawn. The air is still but for the birds. She’d dropped in on the old woman
that morning, coming in from Dumaguete. She’s is on her way to Cebu where she lives
with her own family. Five hours to spend with the old one till the next boat for Cebu
comes in. The taxi that brought her up will come back for her at the appointed time.
Tia Remedios never leaves the house now. Not even to visit her garden which is
going to seed, Laureen observes. All she does the whole day is listen to news on her
radio or watch the birds. A caregiver attends to her needs. All her children live abroad
except for the seaman and his family who live in the National Capital Region.
“Those kids downstairs, I worry about them,” the old voice pulls Laureen back to
her Tia Meding’s presence. “They eat nothing but instant noodles.”
The kids she’s talking about are actually the children of her youngest son, Leo,
three full-grown siblings—two young men and a sister who married early and now
has two children of her own, a girl of four or five, and an infant. Everyone, including
the daughter’s husband, is dependent on the OFWs Leo and Flo, their parents, who
work as healthcare givers in London. They’re her Tia Meding’s great grandchildren
actually, by her son Leo’s daughter.
“Even the little one, they feed her instant noodles. Why not eggs, bananas,
chicken, tinolang isda—”
“Don’t worry about them, Tia. They’ll find their own way,” she raises her voice
close to a shout—the old woman is growing deaf. Ninety-eight years old, but her
memories are intact, a closely-woven tapestry of hurts. “They’ll bungle around for
106
FICTION
a while, Tia. But they’ll find their way. Look at you, look at your children. It wasn’t
easy, but you made a good life for yourself.”
“Because I got out of there.”
There it is again, the terrain of her pain, Capiz where Laureen had never been. Tia
Remedios and her own mother are siblings, hence they both came from there, from
Capiz. Laureen has heard this story from Tia Meding once too often: how the old
patriarch, Augusto, slapped the young girl Remedios, she, just out of nursing school,
and already working. She’s the eldest of ten children. Impatient to leave for a job in Iloilo
City, she was fretting that her younger siblings, sent on an errand, had not come back
with the change that was to be her fare money. This happened before the war, when
only two buses plied the dusty stony road between the farm in Lincud and the city.
“Papa heard me complaining about the kids not coming back. He got angry. He
slapped me. In the face. Hard. ‘A little money,’ he said. ‘A little money and you are
already complaining, you ingrate!’ I stared back at him, I said, ‘I’m leaving this house
soon. And I will never come back. You will never see me again on this earth.’ I never
came back. He didn’t pay for my college education, after all. It was ‘Tay Mundo, his
older brother, who paid for my nursing course.”
This part of the story never changes. Same words, same tone. Seventy years
had passed, and she has not laid down the hurt and shame of that unjust act. The
ultimate insult that compelled her to lifelong exile in Bohol, away from the farm in
Capiz where she was born.
“When I was asking to go to college, Mama told me, ‘No use asking for the moon
when one can’t fly.’ Mama was illiterate. She was not to blame.” She falls silent. “No
one told me when Papa and Mama died,” she adds after a while. “Maybe they think
I’m already dead too.”
“They did not tell Mama either, Tia.” Tia Meding is Laureen’s mother’s older sister.
“Now they’re all dead, Tia. All your brothers and sisters. My Mama’s gone too. You’re
the only one left. I miss my Mama, Tia. That’s why I always visit you when I can.”
“I’m worried about those children downstairs. They feed the little one only
noodles. They have money. Why don’t they buy good food? The little one needs eggs,
and vegetables, and fruit.”
“Don’t worry about them, Tia. They’ll find their own way.” Lauren wants to
believe this too. We will surely find our own way, whatever burdens of the past we
carry. Her own Mamang never talks about Capiz the way Tia Meding does. Yet, she
too, never went back, finding her own way in the world with her family, never looking
back as Tia Meding does, often and with much bitterness. Capiz might have been
another planet, the way her mother blanked it off her mind. Tia Meding was the one
107
link she has to the unknown terrain of her mother’s past. Laureen feels a twinge in
her heart thinking of her mother.
Laureen picks up the hum of a car approaching. It’s almost time to go. A
heaviness invades her. The old woman will be alone again. She thinks of her mother
and swallows back her grief. Tia Meding too would not have long to stay in this world.
“Maybe this is our last meeting,” the old woman’s grip on her arms tightened.
Her fingers are still strong.
“I’ll be back, Tia. Before you know it, I’d be here again.”
“You’re the only one who visits me.”
“Texas is too far away, Tia. That’s why your girls can’t come as often as they
want. Cebu is not so far, just an hour and a half away. I’ll be back soon.”
An unexpected chuckle. “Hah, not me, I never returned. I never saw Papa again.
‘Maybe we’ll meet in hell,’ that’s what I said to him when I left. But you, you must
come back soon. Make sure you’re here when I go. The children downstairs, what’s
to happen to them?”
“The children will be fine, Tia. They’ll grow up and do well. Like you. You left home,
and you did very well.” From the balcony they watch the car move slowly into view.
“I have to go now, Tia.” She bends to kiss the old woman’s head.
“Maybe I won’t be alive when you come back.”
Laureen picks up her luggage. She walks to the door in silence. She does not say
goodbye as she slowly goes down the stairs. The caregiver stands beside Tia Meding
who’s leaning out to wave to her as she gets into the car. She is crying, Laureen knows
she is crying again. She turns her face away so she won’t have to see the crumpled
face. Maybe she cried when she left the old house seventy years ago. Or maybe she
did not. Just bit her lips and walked away. Never looking back.
She’s going home now, back to Cebu. Laureen slams the car door shut. She looks
ahead. She knows Tia Meding is waving her goodbye. She swipes a hand across her
cheek. But she does not look back.
—o0o—
GINA
A wild thing, a child with unkempt hair, stained clothes, rough manners—that was
Gina when she first came to Tia Ising’s house in Cebu. She came from the farmlands
of Capiz. Tia Ising washed her up and taught her to comb her hair, dressed her in
clean decent clothes, and sent her to school. She got through elementary and high
school with no trouble. She was about to start college when she ran away. No one
108
FICTION
knew why she did that. She didn’t go very far that time. She went to Ormoc and lived
with my parents. They also sent her to school. But she was gone in a year and no one
heard from her since. They never talked much about her after that, except to wonder,
occasionally, where she might have gone. My father was still alive then. He survived
my mother by six years. A month ago Gina surfaced in my Facebook account with a
personal message: “Come with me to Bohol. I want to visit Mama Ising.”
So now, here’s this well-dressed woman before me, who speaks straight and carries
herself with dignity and self-assurance. We’re waiting for the boat to Tagbilaran. We’re
at Bo’s Café along Jones Avenue, a pot of tea between us. We’ve a couple of hours to
kill before our boat leaves for Tagbilaran. l tell her about my failed marriage and years
of struggle to send the children through college. Being a university professor helped,
I tell her. My kids got to study for free in the university where I teach.
Hearing my story, she tells me her own. “Papang died in Manila. Five years ago.
Stroke. But I got to see him before he took sick. I didn’t know that was going to be the
last time I’d see him alive.” She laughs without bitterness. “I wanted him to see me as
I am now. He was living with my brother who’s a seaman. Mamang’s alright. Still in
Capiz. I send her money.”
“Looks like you’ve come a long way, Gin. You’re looking very well.”
“It was not easy, Manang. Remember my Papang in Capiz? Early morning, he
was already drinking. By himself, or with ‘Tay Simon and ‘Tay Rubio. On bad days,
he’d call for Berting or Ana, or me, and if he didn’t like the way we answered, he’d
beat us up. Slap us in the face, real hard. Mamang dared not stop him. Once, he was
about to beat up Benito for hiding under the bed when he called. Benito was our
youngest, two years old at the time. Papang dragged him out. Ben was shrieking,
‘Papang, indi! Indi!’ Mamang grabbed the child from him. ‘He’s too small, you’ll kill
him! Kill me instead!’ She screamed at him, the only time I remember her standing
up to him. He let go of Ben. He turned to her and beat her up. I tried to help Mamang.
So he beat me up too. No one came to help us. Then he rushed out of the house. No
one knew where he went. He did not come home for three days. When he came back,
nothing was said. But the beating did not stop. We lived in terror every day. One day,
Mama Ising visited the farm, the first and only time she ever did. She asked, ‘Who
wants to come with me to Cebu?’ I said, ‘Me.’”
Gina’s father is Tia Ising’s and my mother’s younger brother. Gina calls her
Mama Ising.
“What would have happened had I stayed on in Capiz?” she muses. “Mama Ising
taught me everything—taking a bath, brushing my teeth, cooking, cleaning the
house. Everything. She was tough on me too, never allowed me to shirk my duties.
109
It was work, work, work all the time. She must have wanted me to be like her. She
herself was always working. I had to carry water for the kitchen from the town’s
artesian well. Morning and afternoon I did that. But she sent me to school.”
“Where did you go when you left home, Gin?” I meant my parents’ home where
she lived for a year when she ran away from Tia Ising’s.
“Samar. I took a bus to Samar. I worked as a house help. Then I got married.” She
smiled ruefully, “I had to get married to protect myself.” She sipped her tea and continued.
“Men think you’re anyone’s game if you’re single. Even men in your own family.”
This time she laughs harshly. “I started a family. Five children. Life in Samar
was rough, not much better than life in the Capiz farm. We relocated to Davao. We
have relatives there, Tia Monica, Tio Dando, remember them? They helped me find
a job in Davao. But my husband proved a bad partner after a while. Like my father.
So I left him. I became an OFW, a domestic worker. I went to Singapore. I worked as
a domestic for officers of the British Embassy. Mama Ising’s training came in handy
in this line of work. I was lucky with my employers. They gave me good referrals, so I
was always with kind and generous employers. I travelled the world with them. They
took me along wherever they were posted. That’s how I took care of my family. I sent
money home. All my children went to school. I bought a little property. I’m ready for
retirement. I’m okay now, Manang.”
“The aunties felt bad when you left them just like that,” I tell her gently.
“Yes, I know. I don’t blame the aunties. It’s not their fault.”
She is quiet and thoughtful for a while. I feel that she has something more to say
but has decided against letting it out.
“Tia Ising’s children all live abroad now. Except for the seaman.”
“I know. They’re all doing well. The grandchildren all grown up now too. We keep
in touch.”
“One of Tia Ising’s children died five years ago. Ramon, the eldest son. Drink,
and diabetes. Did you hear about that?”
She looks at me for a long time, not speaking. No expression on her face. Then
she takes a deep breath and turns away. She looks out to the traffic along Jones, not
meeting my eyes.
“Yes, I heard about it.” She takes a deep breath. “That’s why I can go home now
and see Mama Ising.”
She picks up her teacup and sips the tepid tea. She looks me squarely in the eyes,
“Now you know.”
She puts the teacup down gently. “Let’s go. We’ve an hour to make it to the pier.”
110
FICTION
—o0o—
NENA
Nena was in college when the war broke out. The war forced her to go back home to
Tagbilaran. She was enrolled in the UP College of Fine Arts, the only girl in an all-
male cohort.
“At that time, 1941, the talent to draw was considered a special ability of men,
never of women. I was the rare one who dared to claim I can draw as well as any man.”
She told me this in the early years of our friendship. I was twenty-seven, a
jobless, first-time mother, and she was pushing sixty, nine children behind her. The
youngest at the time was eight years old.
She went back to school when peacetime came. In two years she finished BA Fine
Arts. She graduated top of her class. She came home with her trophy, planning to go
back to Manila and build a career in art. Her parents would not allow her to go back.
For good reason. From the probinsyano point of view, postwar Manila was a wild and
wicked place for an unmarried woman. As a good daughter Nena obeyed her parents.
She stayed home, married her high school sweetheart, and started a family—all as
expected. Marriage was a “safe place” for their daughters, so parents thought at the
time. May estado na, “has achieved stability,” the saying goes, having gained a husband
to take care of her. An unmarried daughter made them uneasy. Who will provide for
her? What will she do with herself? Who will take care of her in her old age?
Nena’s husband’s job took him all over the Visayas and Mindanao. She went
wherever he went, the dutiful wife. She dropped babies at every place they stayed,
until she had nine, each one born in a different city in the south. That kept her too
busy to do anything more than keep house for her large family. One of her daughters,
Celia, became my student.
Celia was a frail-looking girl with fire in her spirit. An angry child. Her mother,
she said, wouldn’t hear of a daughter becoming an artist. This was how I got to know
Nena’s story. Before I even met Nena, I had a sense of her bitterness in the hurt eyes
of her daughter.
As a first-time mother, I felt I had become a milk machine. My nipples hurt
from the constant suckling. My engorged breasts were unbearably painful. I felt I
was at the mercy of the infant who knew me only as the provider of its comfort and
nourishment. Putting the fretful infant to sleep, I would think of Celia, this baby
would grow up and become like that resentful young girl with the petulant mouth
and the hurt eyes. Chafing at the leash her mother kept her on. Insisting on her own
way. Nothing a mother can do about it.
111
“Do what they say now,” I would tell Celia as gently as I could. “Finish college.
Then do your own thing.”
“But I hate what I’m doing now. Why is she cruel to me?”
“What else can you do? Just obey them now. Then live your own life. Art is
patient. It can wait. It gets better as you grow older.” I had nothing else to say. I didn’t
know Nena at that time.
I did get to meet Nena eventually. In a small city like Tagbilaran no one remained
a stranger for long. You didn’t have to try too hard, people and things had a way of
coming around. Cruel, Celia had said of her mother. I was to find out from Nena
herself that she was cruel, not just to Celia, but to most of her children. Several of
them had wanted to go to art school. A question of money? Some of her friends from
college, now famous artists, had offered to help. But she vigorously opposed anyone’s
wish to go to art school. The boys dropped out of school in frustration. She stood her
ground and refused permission. Celia said she wouldn’t even give them art lessons.
We became friends. Bonded by our mutual “weirdness,” which was what our
friends would say about us. She agreed to give me art lessons. But a few sessions in
her home told me I have no talent.
Nena’s last watercolor, done when she was graduating from her Fine Arts degree,
hung in her cluttered living room with the battered furniture. She never painted after
that, she told me. Why is that? I asked her. She gave me a vague smile, as if to say: It’s
too complicated, let’s not talk about it. We did not really ask questions of each other. We
kept each other company, that’s all, sharing recipes, sewing tips. We were at loose ends
and did not know what to do with ourselves. Most of her children were grown up except
for the eight-year old. She had time on her hands now. But the long years of staying
away from her pigment and brushes had set an inertia that kept her from breaking out
of her hiatus. She had indeed become by this time the painter who did not paint.
Sometime in our topsy-turvy lives, we had both decided to turn away from our
fatal—and selfish, so we thought—attraction to art. But maybe I should only speak
for myself. From the start I was resolved to focus on my family. Family above any other
consideration. Nothing should ever divert me from the sanctity of that resolve, I vowed
to myself. That sanctimonious vow had translated into the squalling infant in its crib
and the seldom-home husband working hard, I supposed, to support us. Endless meals
to prepare, laundry that’s never done, cleaning that’s never finished according to one’s
satisfaction. Nevertheless, small sacrifices for so great a cause—the family.
All the while in my mind, the words crawled about in nonstop riffs, rhythms,
tones, accents, contrapuntal with the smell of infant pee, milk, and sweat from my
own body, the constant tiredness, the lack of sleep. And a strange displaced anger, an
112
FICTION
unfocused dissatisfaction, a constant miasma hanging over the days. And also guilt,
for the simple fact of feeling unhappy and dissatisfied without a reason.
I kept all these carefully in check. Women do this very well. My mother humming
a song under her breath as she washed and cooked and folded laundry, or swept
the house, or sewed on buttons and mended hems and torn garments. Her sigh
when she finally sat at the edge of her bed at night, the tasks of the day done, and
everyone safely home. No one had ever thought to ask her what she felt, what else
she had wanted to do besides being our mother, a living fixture in our lives, the one
we were eager to leave behind in the morning and happy to come home to at night.
Dependable as sunrise or moonrise. I’ve heard it said once too often that this was
everything to a woman, if she had this in her life, she was made, she was constituted
mainly for this purpose, it was her reason for being. My mother believed implicitly
in this. She never told anyone of us about her dreams for herself. Did she ever have
any? If she was sleepless for ruing what she had missed, or what she could have been,
she never let on. Her dreams were for us, so she always said. It seemed right enough.
We were sitting in the porch of Nena’s house one afternoon, looking out across
the narrow strait to the nearby island of Panglao. Across the street, a flowering
malunggay branch rose high above the fence.
“Look at those white flowers against the gray sky. So beautiful.” So much longing
in her voice.
That’s how I learned where all the bitterness came from, the cause of Celia’s
anger, the hurt in her eyes. I knew at that very moment that Nena had never stopped
painting in her mind. I knew too, that someday, she would paint again.
And she did. Years later, after an illness that nearly killed her. She was seventy-
three years old when she started all over again. She painted canvases full of life and
history, full of the joy and gladness of land and sea and mountains, full of the eagerness
of life. Each canvass characterized by her amazing sense of color and symmetry. Each
one an act of forgiveness of everything that needed redemption, herself included.
So I knew, too, that Celia would find her own way in life and in art.
And thus, I too, knew that someday, I would write. And so I did.
—o0o—
THE POET
The poet lost her house to pay off a loan. A business venture gone bad. She lost
her house to the bank and she and her husband, the fictionist, had to stay with
relatives. In her old house she had a study which contained her collection of books,
113
two huge desks with their respective well-padded swivel chairs, one for her and one
for the fictionist. She was in the habit of writing at night, getting up from bed in the
adjoining room and working in her study until sleep overtook her again.
They’re lucky to have this little room in a cousin’s house. At least they don’t have
to rent. The room is just big enough for their huge bed from the old house and a desk.
No room for more furniture. The fictionist claims the desk as his writing space, no
argument. That’s just as it should be, she tells herself. Poor dear, he’ll never know
how to manage without a desk. He needs it more than I do.
She gets a milk carton and puts her writing things on it, her ballpoint pens, the
pad of ruled yellow paper, the folders containing the files she’s working on, and the
books she’s currently reading. Also a huge unabridged edition of the Merriam-Webster
English Dictionary which she puts on her lap to serve as support for her writing pad.
When she wants to write, all she needs to do then is to slide her feet to the floor
and sit at the edge of her bed, and arrange the thick volume and the writing pad on
her lap. She still writes everything by hand. She would then give the document to
Aniceto, her nephew, to encode in his office computer. She is always careful not to
disturb the snoring fictionist beside her when she sits up to work. She is grateful for
the working space each of them has in this very small room. At least they don’t get on
each other’s nerves, fighting for work space despite their straitened circumstances.
She never thinks of sitting on the desk even when the fictionist is not using it.
She sits at her place on the edge of her bed, and writes, as she has always done most of
her life. She keeps the milk carton which contains her files under the bed. She writes,
dressed in an old faded duster, hair uncombed. But she sits at her writing space with
the rightful certainty of a queen on her throne, or a CEO commanding an office-full
of minions. It’s a scruffy little room, on the walls are clothes hanging on nails, window
curtains strung askew on a tie wire, a big calendar from Maruyama Enterprises on the
cabinet shutter, and on the floor, a crumpled blanket warming her feet.
Try sitting this way sometime to discover how her old body sank into the
mattress, how the unnatural position strained her spine, her shoulders and hips,
balancing on her lap the heavy tome with her writing pad on it. She couldn’t rest
her back and stretch her legs without dislodging her writing stuff. She does this
balancing act for an hour or two at least. She sits there uncomplaining, engrossed in
the moment’s task. She never blames anyone for the wrong decisions that had cost
them their old age security, their house, their position in the community.
This is what I remember. I was sitting at her feet at the time, learning from her all
I could of the pride of the craft that held up her spirit and gave it strength against her
tribulations. Tribulations, I had a lot of my own. I marked the humility and patience
114
FICTION
and grace that sustained her and made her rise at a fixed hour of the night, and sit
at her writer’s “throne” on the side of her bed, pen between her fingers, glad for the
words she could still summon to paper, and grateful for this little space on earth in
which she could sit and write. Inside the gray head bowed over the paper, her mind
was young and restless, roaming the jungles of her imagination, while the world slept.
—o0o—
JOEY’S SECRET
i’m five years old i’ve five brothers edwardjeremyjohnjoseph bigger than I joshua
smaller they call me joey that’s a boy’s name but it’s okay when i grow up i‘ll be a boy
then i can go to school then no one will laugh at my clothes then i can climb trees and
play all day like edwardjeremyjohnjoseph and joshua i’ll catch spiders too and make
them fight mama will not mind me doing it ‘cause i’m a boy my spider will be the
biggest and bravest then no one will grab my food from me and make me cry ‘cause
then i can run fast after my brothers and get my food back i’m always hungry the
boys are hungrier always grabbing my food so when I cry our neighbor the long-hair
man tells me don’t cry little joey i’ll take care of you your papa told me to take care
of you the long-hair man is kind he’s always giving me food chippies and fudge bars
saying i’ll take care of you little joey your papa said I must take care of you you must
obey me they put papa in a box a long time ago they took him away he never came
back i don’t know where they took him i was still a baby that time my papa taught
me to walk my mama always busy washing the neighbors’ clothes she tells me play
with your brothers edwardjeremyjohnjoseph always leave me behind ‘cause i’m slow
also joshua even if he’s little they are always in the streets chasing each other flying
kites fighting with the other kids the long-hair man tells me little joey i can be your
papa just do what i tell you he told jeremy once don’t take away joey’s food he says
to john don’t tease joey here joey here’s some candy all yours a lot of candy he took
my hand he was kind let’s hide your candy so the boys won’t find it let’s hide it in
your house some place the boys will never find he led me home nobody there but
the dog the long-hair man is our neighbor the dog did not bark oh i can’t say what
happened i can’t say i can’t i can’t i can’t . . . . i am joey I am five years old I don’t
want candies anymore who will tell the long-hair man to please stay away please stop
giving candies to me and to my always-hungry brothers, so i can sleep....
115
Essay
116
ESSAY
A Poetics of the
Literary Work
Gémino H. Abad
REALITY, LANGUAGE, AND IMAGINATION

1. A general perspective or standpoint
What we call “reality” or “our world” is ever only our human reality because
we have no access to the consciousness of other beings. A cat’s perception of
reality is its own: the living of it. All our knowing is an endless quest for truth in
our experience of the world. What we call the “universal plane” isn’t the realm of
eternal verities, but rather, the site of everlasting quest and questioning. Where
there are no questions, the quest ceases.
Man is the only being among other beings on earth that seeks truth. Truth-
seeking then is his being or essence as human. Only the truth satisfies and fulfills
his nature; only the truth underwrites humanity’s destiny. Everyman has sole
responsibility for, and answers to, his being. What meaning dwells in one’s
experience of living is its truth as its interpretation. The quest for meaning then
is the personal aspect of the quest for the truth of things in Nature and in human
affairs. But one’s meaning isn’t always truth. In a given scientific field, one has
either a hypothesis as the most probable meaning of an empirical observation
or the truth of a theory by consensus among scientists or experts in the specific
field of that theory; yet, even there, a theory has a certain life span. Where an
ambiguity impedes thinking, we grope to have a grip on a possible interpretation
of its meaning. We need at times to be skeptical (from the Greek skeptikos,
“thoughtful”; skeptesthai, “to look, consider”)—but not radical skepticism which
leads to nihilism: self-destruction of one’s own being.
117
Language, a conceptual, evocative system of representation, is commonly

understood as lexical: words to read; its being or nature is truth-saying as it speaks.
In any language, “honor” is honor, and “murder” is murder. No equivocation: all our
words speak true. (Parenthetically, Greek etymos, “true,” yields the English word
“etymon”: a word’s original, literal meaning or provenance.) It is only the individual
who abuses language to lie and deceive himself and others as well. Ab-use! from
Latin abusus, abuti, “to misuse, waste, exhaust”—when, for instance, one scoffs at
“human rights,” he lies! and wastes his being, degrades his human nature.
Now, if we regard language generally as medium or mode of expression to
represent an aspect or feature of our reality, and the nature of language in its lexical
sense is truth-saying, it follows that through variant modes of expression, the being
or nature of all the arts is as bearer of meaning: i.e., the meaning of our humanity.
Those variant modes of representation are, generally, sound and silence in music,
words in all literary works, imagery (either as mimetic or abstract) in painting,
material figures and constructs in sculpture and architecture, and theatre as
performance in drama, film, and dance—and as well, numbers, signs, and symbols
in the natural and social sciences.
In this essay, I focus on the literary work as exemplary because in all art
works, Language as variant modes of expression is the Muse, and Imagination,
the spirit-guide. The imagination, indeed, must be the mind’s finest faculty or
power. All great thinkers, leaders, scientists, artists, and inventors are men and
women of vigorous imagination. In one online seminar (which a friend shared
with me by email), Jean Houston narrates how once, at age 8, she visited along
with her schoolmates Albert Einstein at his house in Princeton University. A
smart-alecky classmate asked Einstein, “How can we get to be as smart as you?”
to which he replied, “Read fairy tales.” Another smart-aleck asked, “How do we
get to be smarter than you?” Einstein replied, “Read more fairy tales!” Only very
much later did she understand “that the imaginal realm is where the most potent
ideas—the ones that can change your life or change the world—are held.” A
popular watchword or mantra from Immanuel Kant’s Critique of Pure Reason goes:
“Concepts without intuitions are empty; intuitions without concepts are blind.”
2. In the beginning is the word because, without language, we would have no

memory, no history, no culture, no civilization.
Language is the finest invention of the imagination as man seeks to know
the truth or meaning of his experience: what he perceives or intuits in the world
of Nature and human affairs. Language (which translates his experience into
118
ESSAY
speech) and imagination are one. “When the imagination sleeps,” says Albert
Camus, “words are emptied of their meaning.”1 It is the imagination makes real
to the mind what the mind apprehends in and abstracts from experience. What is
most imagined is what is most real.
Because language, which is intrinsically sound, is our imagination’s invention, it
speaks our inviolable being or nature as human. As Eduardo Galeano wondrously puts
it: “If the grape is made of wine, then perhaps we are the words that tell who we are.”2
3. “Nothing ever becomes real,” says John Keats, “till it is experienced.”3 In that
light, to speak, to write, is to get real, each one drawing from his own experience,
his own sense of reality in his own historical time and culture.
Our day-to-day living is usually uneventful; it passes in routine and rout
of memory. But, as Eduardo Galeano would say,4 what passes back through
the heart—e.g., a scene in nature, an incident, an engaging character—is
an experience that has its own meaning, its personal truth, in one’s memory:
imagination’s heartland.
One’s self-image as his own honest self-knowledge at a given time may be
said to be a linguistic construct, but that doesn’t make that self any less real. In
that light, we create our selves as our self-knowledge grows. As John Keats says,
our world is “the vale of Soul-making.”5
As we reflect on our own experience and on other lives lived or imagined, we
draw our worldview, moral compass, ideals, faith. Ultimately, however, neither
reason nor science can establish absolute, incontrovertible proof for our ideals
which are essentially abstractions—freedom, justice, goodwill, peace, etc. We can
only feel and believe in our own being that our ideals are our truth.
1. http://en.wikiquote.org/wiki/Albert_Camus. “Reflections on the Guillotine” in Resistance, Rebellion,
Death: Essays, tr. Justin O’Brien (N.Y.: Alfred A. Knopf, Inc., 1960): 177.
2. Eduardo Galeano, The Book of Embraces, tr. Cedric Belfrage with Mark Schafer (N.Y.: W. W. Norton, 1992), 18.
3 John Keats, Letters of John Keats, selected by Frederick Page (Oxford University Press, 1954): 250.
The etymology of that word, “experience,” is quite telling: it comes from Latin experiri, “to try or
attempt,” whence the English words “experiment” and “trial”; experiri is also associated with Latin
periculum, “peril, uncertainty”; Greek, empeiria (from peiran, “to attempt”) means “experience,”
whence the English, “empirical.” Thus the rich import and nuances of that singular word, “experience,”
spell the very nature of all our living, all the meaningfulness of our human condition: to experience
is “to try or attempt; to fare or go on a journey; to undergo or to suffer, to endure; and to pass
through, that is, to meet with chance and danger, for nothing is certain.”
4. Galeano, op. cit.: his epigraph to The Book of Embraces which goes “Recordar: To remember; from the
Latin re-cordis, to pass back through the heart.”
5. Letters of John Keats, op. cit., 266.
119
Every community (nation) establishes a system of institutions that

affirms and upholds all the community’s ideals—thence, a government called
democracy, itself an ideal. In the community, every individual in free discourse
seeks a way through critical thinking and vivid imagination to fulfill and achieve
the community’s ideals. Needless to say, all the community’s ideals for every
individual’s well-being give life to all its government’s institutions.
4. Robert Frost says: “The greatest adventure of man is science, the adventure of
penetrating into matter, into the material universe. But the adventure is our
property, a human property [our imaginative construct of the material universe; all
underscoring mine], and the best description of us is the humanities.”6
The literary art (with all the other arts) offers a thoughtful examination of the
artist’s truth from his own life-experience. As Toni Morrison so well expresses it:
“The vitality of language lies in its ability to limn the actual, imagined, and possible
lives of its speakers, readers, writers. Although its poise is sometimes in displacing
experience, it is not a substitute for it. It arcs toward the place where meaning may
lie.... Its force, its felicity is in its reach toward the ineffable.... whether it laughs
out loud or is a cry without an alphabet, the choice word, the chosen silence,
unmolested language surges toward knowledge, not its destruction.”7
That is how literature deepens and enriches our humanity: through
introspection as we read, the literary work communicates with and affirms
our being. “Every great work,” says Albert Camus, “makes the human face more
admirable and richer, and this is its whole secret.”8
5. Language is our Mother Tongue: that is to say, despite their different cultural
moorings, all the world’s mutable languages are one through their historical
diaspora. This is what makes possible the translation (from the Latin transferre,
translatus, “to carry or ferry across”), the interpretation, from one language to
another: one’s imagination ferries across from one to the other the words’ meaning.
Our words are essentially abstractions; they do not have their meaning from
themselves, or from their differential play, but from lives lived. The words come to
6. From Richard Poirier’s interview of Robert Frost in Writers at Work / The Paris Review, Second Series
(Viking Press, 1963; Penguin Books, 1977), 23.
7. Toni Morrison, Nobel Lecture, 7 Dec. 1993. I owe my copy of this lecture to a student in my graduate
class on creative writing, Sarah Lumba-Tajonera. See website https://www.nobelprize.org/nobel_
prizes/literature/laureates/1993/morrison-lecture.html
8. http://en.wikiquote.org/wiki/Albert_Camus. Camus, “Create Dangerously,” in Resistance, Rebellion,
Death, op. cit.: 269.
120
ESSAY
life only when writer or reader light them up with their imagination; only then are the
words brought into interplay in some order by which a thought or feeling is endowed
with a definite apprehensible form. From that configuration of well-chosen words, a
meaningfulness arises from reader to reader, each one drawing imaginatively from his
own experience of the world in his own community of a shared worldview or ideology.
Thus, it isn’t meaning as abstraction that language carries, it carries you. As
you read, you are also read. Even the words’ rhythm as they flow may well also be
the very sensation of living. Our tongue as metaphor for language suggests that
we would with our words savor our reality, the joy of being alive.
6. Let us dwell a little more on the subject of language.

a. The words of any language are the living flesh, as it were, of a people’s sense
of reality, their thought and feeling about their world through their history
and culture; therefore, our words already speak us beforehand, we are already
spoken for, because the ground of the language we have imbibed from
childhood, and speak, and think in, is our people’s history and culture; and
yet, with those words also, we may speak our own mind, and thereby, even
change or transform a community’s outlook, values, and prejudices.
b. Language, long before one speaks, is already by the sounds of its alphabet a
form of writing—a translation into words of our reality. The very act of writing
too is work of translation. The writer ferries across the river of words his own
soul’s burden without hurt or injury to his own mind’s import and aim. Our
thoughts and feelings without our words are like brambles—the underbrush
of the human psyche, dream, and intuition. Only when the language has
been found again within—within the language itself truth-saying, and within
oneself’s being truth-seeking—does the writer discover his subject. That
subject or theme is the poet’s own clearing within language, his own perception
of reality as lived as imagined or as imagined as lived in his own time and place.
7. One’s sense for language is the basic poetic sense: that is, one’s most intimate
sense of reality. I underscore poetic because thinking goes with imagining, and as
Jacques Derrida says, “There may be forms of thought that think more than does
that thought called philosophy.”9
There is, says Durs Grünbein, “a thinking that ... will make certain places visible,
individual branches of the anything-but-straightforward psychic cave system that
9. As quoted by Nicolas Harrison in his Postcolonial Criticism: History, Theory and the Work of Fiction
(Cambridge, UK: Polity Press, 2003), 149.
121
runs through the bodies of all humans and can only be discovered by a resourceful
imagination audaciously pushing forward into still unsecured galleries. This thinking
is poetic thinking, and it is not the domain of poets and writers but more the method
of many small search parties who have set out from several starting points without
knowing of each other, an army of phenomenologists working on expanding the
world of the imagination common to all of us.”10
THE LITERARY WORK

Here I beg my reader’s indulgence for a number of reiterations for clarity or emphasis.
1. The poem or literary work is work of language and work of imagination, both. The
keyword is work. As Ezra Pound says, the writer’s job of work is to “keep the language
efficient:”11 that is, to forge it anew, to refresh or even re-make it so as to transcend
its own inadequacies for the precise configuration of a human experience.
Language has an inherent power to stir one’s imagination through (a),
those “patterns made by curious and ordinarily irrelevant arrangements—of
words, sublexical and suprasegmental linguistic sounds, syntactic schemes,
and graphic elements” (which all constitute “the matter of verse” for the poetic
representation)—and (b), those “twistings or turnings of sense and reference
of words or utterances” (now collectively understood as metaphor or trope) by
which the poet’s “ultimate concern: the matter of fiction”12 is achieved.
2. For the poet, Language is his Muse, and the Imagination, his spirit-guide. With his
spirit-guide, the poet wrestles with the words as they contend with one another
for their own image and light in the weave of his text. The poet’s agon (Greek for
“struggle, contest” which yields the English “agony”) is that wrestle with his Muse
to wrest his prize: the story, poem, or play he has in mind which, when at last
achieved, is his chief reward.
The poet over time discovers his own way with language, his style, which
Albert Camus defines as “the simultaneous existence of reality and of the mind
10. Durs Grünbein, “The Poem and its Secret,” tr. from the German by Andrew Shields. I owe my copy of
this essay to a student in my graduate class on creative writing, Allan Pastrana. See Poetry 189, no. 4
(January 2007): 310-16.
11. Ezra Pound, The ABC of Reading (1934), chap. 3: “Good writers are those who keep the language
efficient. That is to say, keep it accurate, keep it clear.”
12. John Hollander, Melodious Guile: Fictive Pattern in Poetic Language (New Haven and London: Yale
University Press, 1988), 1-2. Note that Hollander is focused on “poem” as one kind (genre) of literary
work, such as the “lyric poem”; thus, he speaks of “the matter of verse” (verbal arrangement or
structure) and “the matter of fiction” (what is represented: the imaginal realm).
122
ESSAY
that gives reality its form.”13 He forges his own path through the lexical wilderness
to make his own clearing there. In that wilderness, the words only converse with
one another and echo their provenance; the poet listens to catch every nuance of
their speech.
For any artist, the only important thing is the work itself: the poem is what you
will, for the imagination has infinite possibilities, but the final test is “the achieve
of, the mastery of the thing”14—its medium mastered, the artistic end achieved.
3. The poem isn’t so much written in a given historical language like English or
Tagalog as wrought from it. “Wrought” is the past and past participle of “work”:
that is, “worked into shape by artistry or effort.” You might even go further and
say, The poem’s language is its own.
The English word “verse” (from Latin versus, “furrows”) already signals too
the work of cultivation. As the farmer works the soil to bear his crop, so does the
poet work the ground of language to forge an apprehensible form or structure for
what he imagines. As a tree has a definite configuration—roots, trunks, branches
and twigs, leaves—so too the poem or literary work: its external form is the whole
verbal configuration; its internal, its soul or meaningfulness.
4. The subject of any literary work is a human experience as lived as imagined or

as imagined as lived, be that experience only a thought or intuition, a sensation,
feeling, or mood, a stance or attitude toward something or other [see Appendix
A for specimen poems]. That moment of experience has first been lived and
then recalled, imagined, before it is told or written; or, if the experience is purely
imagined, as in myth and fantasy, it is as though it has been lived. In either case,
for both writer and reader, one draws from his own experience, whether the
experience is in one’s own living or in one’s own life of imagination.
Where the mind dissolves our experience of the world into ideas and
abstractions, the writer seeks the light of the living experience itself. The literary
work, once wrought, bears the lineaments of a singular moment, or the singular
course of an event, as lived or as imagined.
The poem then—whatever its genre or kind—isn’t finally its language, it is
the living become word. Or, if you will, the word made flesh. The poem is to live.
13. Albert Camus, The Rebel: An Essay on Man in Revolt (N.Y.: Alfred A. Knopf, Inc., 1951), 271.
14. Gerard Manley Hopkins, “The Windhover” in Poems of Gerard Manley Hopkins, 3rd ed. (1st ed. by
Robert Bridges; enlarged and ed. by W. H. Gardner) (Oxford University Press, 1964), 73.
123
5. The poem’s sole end or purpose—the organizing principle of its form or

structure—is, in Horace’s words, dulce et utile15: that is, pleasing and instructive,
or as Jonathan Swift might put it, “sweetness and light”16 —or, freely translated,
“revel and revelation.”
The poet aims for his reader to share in (a) his own delight with language:
the poet’s state of mind as state of play, and (b) the poem’s epiphany or insight:
a luminance of thought that no idea expresses, a radiance of feeling that no
thought apprehends.
From the poem’s meaningfulness arises its effect (dating), the dynamis or
intellectual and emotional power of the poem to interest and persuade us, to
make us view and relive the experience and thereby be moved by it. Every literary
text is epideictic: designed primarily for rhetorical effect; every literary work is
cathectic: invested with mental and emotional energy. That energy or dynamis is
its ultimate end, and so, its being or nature is as bearer of meaning.
If we demand from the writer a mastery of his medium by which he is able
to overcome its limitations, the writer must also exact from his readers the same
linguistic mastery. It is the sense for language that needs to be cultivated. What
deteriorates is not language itself but the sense for it among its users.
THEORY, CRITICISM, INTERPRETATION

1. There are various theories of the poem (the literary work) and thence, various
critical approaches.
The English word “theory” derives from the Greek theorein, “to view, inspect,
consider” (or theoria, “a viewing, contemplation, speculation”). Any theory then
is only a way of seeing, a standpoint or perspective. No theory is apodictic: that
is, “of the nature of necessary truth or absolute certainty”; it has no monopoly of
seeing or making sense.
15. Horace, De Arte Poetica, ed. Rev. H. A. Dalton (London: Macmillan, 1941), 23—“Aut prodesse volunt
aut delectare poëtae, / Aut simul et iucunda et idonea dicere vitae” (ll. 333-34): freely translated—
“the poet’s function is either to improve (prodesse) or to give delight (delectare); the perfect poet
combines both functions. See also J. W. H. Atkins, Literary Criticism in Antiquity, II (Gloucester,
Mass.: Peter Smith, 1961), 76.
16. See Matthew Arnold’s Culture and Anarchy: An Essay in Political & Social Criticism, ed. J. Dover Wilson
(Cambridge University Press, 1963), 53-54, where Arnold says: “the Greek word euphuía, a finely
tempered nature, gives exactly the notion of perfection as culture brings us to conceive of it: a
harmonious perfection, a perfection in which the characters of beauty and intelligence are both present,
which unites ‘the two noblest of things, sweetness and light,’ as Swift calls them in his Battle of the Books.”
124
ESSAY
2. The Greek krinein, “to divide [i.e., distinguish] and judge,” yields the English “criticism,
crisis, criterion.” The criticism of poetry then implies that there are many kinds (species
and even, if you will, subspecies) of literary work, depending only on basic principles
or assumptions by which a specific kind through its history might be defined.
There is tradition, from which the poet draws and hones his craft, and there
is individual talent. Since the imagination has limitless possibilities, there are
many kinds of literary work, various forms or structures a literary work may take,
multiple ways of crafting the work. Their criteria of excellence are either renewed
or created from poem to poem, whatever its genre or kind. As with any of the
other arts, those criteria of excellence have to do with the poet’s mastery of his
medium and mastery of a particular mode of expression: that craft or cunning of
a way with language toward the construction, the forging of his subject or theme.
Each kind of literary work builds its own expectations from discerning
readers; those expectations, too, embody the spirit of their criteria. This is how,
over time, literary taste or predilection is formed, or why, over time, readers
get used to, or favor, one or the other kind of literary work. De gustibus non
disputandum: in matters of taste, dispute is disreputable.
3. The poet draws from his own experience, his own sense of reality in his own time
and culture. His poem’s representation of an experience, whether as lived or as only
imagined, is his own apprehension of it.
Thus, the meaning (Tag., saysay: import, significance) of the experience
depicted in the poem is what its words can only evoke reader to reader, and so,
there may be variant yet plausible readings of it. Consequently, the poem may be
said to have a life of its own over the course of time.
There are poems, of course, whose meaning is clear and definite, and poems
whose meaningfulness is richer and deeper where one strives for an adequate
enough interpretation.
One needs to be attentive. The discerning reader, says Marianne Moore, may
well be “a literalist of the imagination.”17 His agile sense for language enables him
to be acclimatized in the writer’s own distinctive style or way with language. He
17. Marianne Moore, “Poetry,” in Complete Poems (Penguin Books, 1981), 36, 266-67. In her note on
her poem, “Poetry,” what Marianne Moore quotes from A. H. Bullen’s work on Yeats, Ideas of Good
and Evil (1903), is quite apropos: “The limitation of [Yeats’] view,” says Bullen, “was from the very
intensity of his vision; he was a too literal realist of the imagination, as others are of nature; and
because he believed that the figures seen by the mind’s eye, when exalted by inspiration, were
‘eternal existences,’ symbols of divine essences, he hated every grace of style that might obscure
their lineaments” [italics mine].
125
reads close to open the word-weave and enter imaginatively into the experience.
As it was for the poet, for the reader too, the poem is to live.
4. Interpreting a writer’s work is the crux of critical understanding; the Latin words
are illuminating—interpretari, “to negotiate”; interpres, “agent.”
The literary work is already an interpretation of an experience. To interpret
it is to be its agent; one negotiates with it to come to a settlement of its meaning
(saysay). However, the literary work—poem or story or play—has already literally
come to terms with itself; the critic then or interpreter must respect the work’s
integrity for, as both work of language and work of imagination, it is autotelic: that
is, governed solely by its own end, a purpose in, not apart from, itself. This is what
we mean by the poem’s autonomy and “organic unity.” For what artistic end does
a poem have except the representation of an experience, that verbal configuration
we call the poem’s form or structure by which we are persuaded and moved.
5. The poem’s being or nature is its meaningfulness (diwa: soul). That meaningfulness
is the very spirit of what it is to be a human being, its nightshade and its sunrise,
both. In that light, both the writing and the reading are a spiritual experience. The
poem’s diwa is its moral or ethical dimension: what raises it to a universal plane.
Not all our words, after the truly great poem or literary work has been
accomplished, can catch that meaningfulness.
CONCLUSION
A writer’s lifetime vocation is a calling from language. Language is the medium of
his art, but he himself is—or becomes—its medium: “a habitation of the Word.”18
The call comes from the genius of any language that he has mastered: that genius, a
playful and freedom-loving spirit.
What is that calling? If language itself could speak, what is it saying? Wallace
Stevens’ poem, “To the Roaring Wind,”19 seems to bear a special message for writers
and thinkers: Listen!
What syllable are you seeking,

Vocalissimus,
In the distances of sleep?
Speak it.
18. William H. Gass, Habitations of the Word: Essays (NY: Touchstone Book, Simon & Schuster, 1986).
19. Wallace Stevens, The Collected Poems of Wallace Stevens (NY: Alfred A. Knopf, 1967), 113.
126
ESSAY
Language’s call is subtle. It begins with pictures, and the alphabet and their
murmurous brood of words, and endless tales in childhood and early youth. Later
comes an impression that enthralls—there must be a mythic or spiritual realm
within language toward which one’s workaday world moves. It would then seem
that language is the last human frontier. If one could cross it, there would be a new
heaven, a new earth.
Language is absolutely literal, it fixes things with their names: “a rose is a rose
is a rose,” says Gertrude Stein.20 But language secretly yearns to be free from its own
prison-house: to repeat what Toni Morrison says, “it arcs toward the place where
meaning may lie.... Its force, its felicity is in its reach toward the ineffable.” It is the
writer’s calling then to free it, to enable it to transcend itself. As Yves Bonnefoy says:
“This is why we write poems. Through them, we try to fix in our consciousness — it,
too, formed by language — those moments that open to the intuition that all language
refuses.”21 (Underscoring mine; it is well worth quoting Bonnefoy more fully.)
The finest poetry then, it would seem, is “an experience of what goes beyond
words” which gives one a sense, though transient, of
... that Oneness that exists beyond possessions and dreams — the
illusion, understanding itself as such, becoming again a threshold.
A beautiful thought, [this,] but more imagined and desired than
truly lived. (From the same interview with Bonnefoy: 164)
20. Gertrude Stein, “Sacred Emily,” (1913) in Geography and Plays (1922) —Wikipedia.
21 “I don’t agree [says Bonnefoy] with a number of contemporary critics who see poems merely as verbal
constructions, as what simply activates and multiplies the relations that exist between words.... I
have always thought that poetry is an experience of what goes beyond words: call it the fleeting
perception, then the more active remembrance, of a state of indifferentiation, of unity — that state
that characterizes reality at the level that our language cannot reach, despite its definitions, its
designations, and its descriptions.... [in that state of unity] the part becomes the whole, consciousness
is no longer kept separate from it ... But language has replaced this immediacy in our relation to the
world with a system of representation which is nothing more than a partial view of it ... we would be
lost if it weren’t for poetry. Why poetry? Because by paying attention as it does to the sonorous part
of words, to their capacity for rhythm, for music, poetry allows a relation to be established between
words that is no longer simply the play of those abstract concepts that normally constitute our
language. For a moment, the usual reading of the world, that network of figures which keeps Presence
hidden, is neutralized, torn open; we stand before each thing as though before the entire universe, in
an absolute that seems to welcome us. And this is why we write poems. Through them, we try to fix
in our consciousness — it, too, formed by language—those moments that open to the intuition that
all language refuses.” “Interview with Yves Bonnefoy” by John Naughton in Naughton’s translation
of Bonnefoy’s In the Shadow’s Light (University of Chicago Press, 1991): 162-64.
127
In “Auguries of Innocence,”22 William Blake intuited too, I should think, that

“Oneness”:
To see a World in a Grain of Sand

And a Heaven in a Wild Flower
Hold Infinity in the palm of your hand
And Eternity in an Hour.
But how does it happen for poetry to open our consciousness to that intuition
“that all language refuses”? Through that dream-work of imagination and memory, I
should think, by which a language—that abstract “system of representation [which]
fragments [the] unity” of all that we perceive as real —is deployed, as best as one can,
to evoke in poetry’s music the reality of an experience.
Durs Grünbein puts it this way: “I believe that what comes out in poems is
the human devotion to the transcendental—with a simultaneous fidelity to this
world’s prodigious wealth of details. ... Only among the poets does one come
across ... those successful moments of reconciliation of something purely ideal
with its unexpectedly concrete manifestations, less often among theologians, and
almost never among philosophers.... Richard Rorty [says]: ‘It is in the nature of
intellectual and spiritual progress that philosophers constantly shift back and
forth between quasi-scientific argumentation and non-argumentative flights of
the poetic imagination. They move to the one whenever they become frustrated
with the other.’ ... [The poetic imagination] could change the world, if it were only
noticed one day.”23
A FINAL NOTE
While I agree with formalist critics as to formal excellence in the craft of writing,
I would yet insist that a purely formalist perspective would evacuate our poems of
the Filipino sense of his world, deplete them of the grit and grace and lively humor
in our people’s day-to-day living where the poem as wrought has earned its saysay
and diwa.
22. The Complete Poetry and Prose of William Blake, ed. David V. Erdman; commentary by Harold Bloom;
newly revised edition (Anchor Books, Doubleday, 1988), 490.
23. Durs Grünbein, op. cit.: “The Poem and Its Secret.” He observes that “the art of poetry [seems to
be] the blind spot in the cultural memory of modern man.... Presumably, it has to do with that fickle
memory itself, with its amnesia for everything that is not useful, that has not become primarily
power, technology, capital, ideology, or physical force.”
128
ESSAY
Since (to repeat) the meanings of our words arise mainly from lives lived
through a people’s history and culture, the poem’s inmost seal is the poet’s
country. For one’s country is how one imagines her. A country is what a people’s
imagination owes its allegiance to. Their literature by their writers is what creates
their sense of country, which ultimately is forged by their sense for language.
Their literature is their racial memory. A people is only as strong as their memory,
imagination’s heartland.
The writer stands upon his own ground, his own native clearing: the way his
fellow-countrymen think and feel about their world, and so live from sun to sun.
There, in that clearing, he forges language in the smithy of his mind and heart and
grasps his own authentic self. There, in the poetry as wrought, if one reads close and
imagines well, the poet may well be his own country’s best critic and interpreter, and
thereby, he might refresh or enrich a current vision of his country’s destiny, or renew
a lost heritage or even transform it.
(16-23 Nov. 2015; 7-19 Dec. 2017; 17-26 Jan. 2018)
APPENDIX A
1. The Poem as Experience

The poem, once wrought, bears the lineaments of a singular moment in the poet’s
experience, or the singular course of an event, as lived or as imagined: say,
A feeling, mood, or emotional cry:

NVM Gonzalez, “Behold the bountiful land”24
Behold the bountiful land,

the young hills and the corn;
in the green river’s womb
children are born;
Honey’s in the forest,

blue fish in the sea;
the ash-gray of the clearings
grows grain for me.
24. See Man of Earth [henceforth, ME]: An Anthology of Filipino Poetry and Verse from English 1905 to the
Mid-‘50s, ed. Gémino H. Abad and Edna Z. Manlapaz (Ateneo de Manila University Press, 1989), 139.
129
Or a thought or train of reflection:
Horacio de la Costa, SJ, “After Two Months in Prison”25
Now I know the bitter tears,

The dull despair, the frantic rages,
The sleep-destroying hopes and fears
Of fish in bowls and birds in cages.
Or a scene in nature:
Conrado S. Ramirez, “To Hitomaro”26
In Nara still the herons fly,

A line of snow across the sky;
The morning-glory drapes the wall;
But though the pool knows not the rain,
The dead frog floods it still with ghosts of song.
Or a character or event in our day-to-day world:
Angela C. Manalang-Gloria: “Old Maid Walking on a City Street”27
She had a way of walking through concupiscence

And past the graces her fingers never twirled:
Because her mind refused the heavy burden,
Her broad feet shovelled up the world.
25. ME: 148.

26. ME: 98.
27. ME: 69.
130
ESSAY
Or a stance or attitude toward something or other:
Jose F. Lacaba, “Apologia Pro Vita Sua”28
Pardon me, madam,

that love cannot madden
me — I have phlegm for blood,
frenzy I forbid,
unless in darkness
where I can probe, dartle
and startle in passing.
A place for passion
and passion in its place

is code of middle class,
and middle class I am
even in orgasm.
2. The Reader as “Literalist of the Imagination”

To apprehend the poem’s form, the reader or critic needs to be “a literalist of the
imagination.” We cannot over-stress this. Take Conrado V. Pedroche’s “River-
Winds”29:
In the evening
The river-winds take the village
In their arms,
Whispering fragments of old lost songs;
And, pulling a blanket of dreams
Over the sleeping roofs,
Softly, softly move on ...
Only by work of imagination on the reader’s part is that singular perception of

an evening in a riverine village made real, and it was the poet’s verbal configuration
28. A Habit of Shores: Filipino Poetry and Verse from English, ‘60s to the ‘90s, ed. Gémino H. Abad (Quezon
City: UP Press, 1999), 117.
29. ME: 88.
131
— the poem’s precise form or structure — that made that realization possible. Or
take Carlos A. Angeles’s “Landscape II”30 (last stanza):
Now, while the dark basins the void of space,

Some sudden crickets, ambushing me near,
Discover vowels of your whispered face
And subtly cry. I touch your absence here
Remembering the speeches of your hair.
Only by work of the imagination (as it was with the poet) is the experience
of a lover’s desolation of yearning brought to life. Again, it was the poet’s power
of expression—those “twistings or turnings of sense and reference of words and
utterances”—that now persuades and moves his reader. To read close and imagine
well is to open the text.
30. A Native Clearing: Filipino Poetry and Verse from English since the ‘50s to the Present / From Edith L.
Tiempo to Cirilo F. Bautista, ed. Gémino H. Abad (Quezon City: UP Press, 1993), 117.
132
ESSAY
The Creative
Writing
Workshop:
Some (Provisional) Aphorisms1
J. Neil C. Garcia
THE JOURNEY OF art is the journey from the real to the true.
As Louise Gluck presciently intuits, the limit of what is real is what can be experienced;
the limit of what is true is what can be imagined.
Writing, art, is about the business of what’s possible, which can be anything, as far
as the imagination is concerned.
Both reality and truth need to exist—need to be performed—in the text.
In between the origin (reality) and the destination (truth) are decisions that the
writer will need to make.
My task in this workshop is to thoughtfully consider these decisions, in light of both

the experience being represented, and the illumination of it that’s being proposed.
1. Read by the author at the 57th University of the Philippines National Writers Workshop, AIM Igorot
Lodge, Camp John Hay, Baguio City, April 2, 2018.
133
You may call this task an especially “readerly” one.
Which means: I am here to be a reader, albeit one who also writes.
I am supposed to have read and written more than you. This is a supposition that
may or may not be true.
At the very least you can say that I have read and written enough to be able to offer
sympathetic feedback.
This sympathy emerges out of a well-meaning hypothesis: that I can speculate

rationally—going by the evidence of your work—about what your ambition or
“project” in this particular instance may have been.
After the speculative, the next task involves simple observation: I describe the
achievement of the text against the vision of what I believe it would have wanted
to be.
The closer the gap between the two, the gladder I feel, for both you (for succeeding in
your ambition) and for myself (for having had the good fortune of bearing witness to it).
Finally, some cautionary words, not necessarily about writing—which does take care
of itself, after a while—but about life, and its unfinished business of happiness.
It’s about these things that I believe we occasionally need some guidance or help.
One of my favorite theorists is the infuriatingly difficult Theodor W. Adorno, who

despaired about what he called capitalism’s “instrumental logic.”
Adorno believed that capitalist instrumentality has reduced everything, including

even the most cherished forms of human individuality—like art—to its fungible, or
“market,” value.
Adorno was a member of the Frankfurt School, and so professed a kind of Marxist
disenchantment. But his last work was on aesthetics, in which he attempted to be
hopeful. In it he proposed that art’s formal autonomy is the last possible bastion for
human agency.
134
ESSAY
He’d been taking composition classes under the avant-garde musician, Alban Berg,
where he arguably picked up enough modicums of this hope. Adorno’s Aesthetic
Theory is the thickest of his numerous books, and up to now nobody has been able
to make full sense of it.
My favorite Adorno book is his collection of disjointed “proverbs,” Minima Moralia:

Reflections from a Damaged Life.
Here is my favorite quote from this book:
“He who says he is happy lies, and in invoking happiness, sins against it. He alone
keeps faith who says: I was happy. The only relation of consciousness to happiness is
gratitude, in which lies its incomparable dignity.”
What this quote means, to me, is that happiness is something that happens to us
after the fact, and we can only look back with gratitude on it—we can only realize we
were happy in hindsight.
For example: my childhood may not have really been as beautiful or as magical as I
remember it to be, but looking back now I can gratefully say I was happy.
In other words, we’re never truly happy in the moment because we’re simply too
busy living it.
Happiness is nothing if not nostalgia, nothing if not gratitude.
What does this mean, in practical terms? Simple, I guess: we must make as many
memories as we can, for who knows, we might just discover that they’re happy
memories, after all, sometime in the unforeseeable future.
The point is that happiness catches us by surprise. Which is why it is received with
gratitude, because what it finally is is a gift.
Precisely for this reason, we must not be afraid to love—and to lose—for only this
way can we make the memories for which we shall someday give thanks.
135
All things mortal are fated to end, and our happiness exists despite or precisely
because it is bounded by sweet and perishable time.
This quote from Adorno also bids me to count my blessings. Just now two come to
mind: my writing and my religious life. Both are inherently difficult to explain, for
they do in fact slip and shimmer into each other.
When and how did I first realize that I wanted to write?
I suppose I’ve always had a knack for words. I liked words. I liked saying them,
memorizing them. In high school, I compiled a dictionary of my own—just
typewritten words and their definitions culled from the encyclopedic dictionaries
that we had in our house. I bound and sewed it myself.
If you want a specific memory of when I first realized my vocation I’d say it happened
one morning. I was around six or seven years old.
My siblings had gone to school, and there I was, sitting on one of the swings in our
yard. I remember I was alone, as usual. Somehow or other I was suddenly awakened
to the truth of the world around me.
It was like my senses had opened for the first time, and I was simply in awe of
everything that I saw, heard, and felt: the sunlight, the trees, the rooftops, the sound
of dogs barking next door, the swing’s squeaky hinges, my legs scissoring the supple
air, birds gossiping among the fretwork of branches overhead …
And then, just as quickly as this realization dawned on me, I wanted to speak them
all: all these radiant and lovely presences and things. I wanted to capture them all in
the words I didn’t yet have.
This yearning to possess the world through language was so pure and so powerful
that before I knew it my body had broken into a kind of rhythm or music I hadn’t
heard before: I hummed.
Picture a lonely little boy on a rusty old swing, humming out his heart to the world
that, for the first time it seemed, by turns ravished and quickened it.
136
ESSAY
That is how and where and what I still am, I suppose, each and every time I write. I
write because I am enraptured.
For me writing, like all art, is the opposite of habit. Life’s bracing freshness—its
realness—is blurred and blunted by familiarity, which exiles us from the essence of
experience.
Simply put: habit dulls our senses and prevents us from appreciating and fully being
in the world.
By contrast children, who are not yet creatures of habit, easily get excited by the
simplest of things—the sound of rain, the puddles it leaves behind, chocolate-
flavored anything, the feel of pebbles under one’s slipperless feet ...
The writer’s task, then, is essentially regressive: to imaginatively bring about a return
to childhood.
The writer seeks, through her words, to recover the clarity and openness of
childhood’s eyes, to regain the sharpness of childhood’s perceptions.
In other words: the writer seeks to part the numbing veils of habit, seeks to disrupt
the humdrum, insincere, meretricious, and prosaic sounds of our workaday world,
so that we may see, so that we may hear—so that we may live—life with renewed
receptivity and gratitude.
As we’ve previously surmised, gratitude is probably the same thing as happiness.
The purpose of literature—of art—is to enliven and render vivid again the sensations
and dreams with which our bodies have always nourished us.
Literature gives us back the world.
Which is another way of saying: literature gives us back to the world.
And, again, we can only be grateful.
137
Confessions
of a Battered
Parent
Jaime An Lim
What did I know, what did I know

of love’s austere and lonely offices?
—Robert Hayden, “Those Winter Sundays”
THE GOOD ARE rewarded, the wicked punished. Poetic justice. This was what we
learned from reading fairy tales in school.
In the real world, life does not offer any such guarantees. I know that now, good
intentions, notwithstanding. This simple fact should have been obvious to anyone
who has ever paid the slightest attention to how the harsh laws of reality operate.
But we were young and naive. So perhaps we could be forgiven for thinking
ourselves very lucky. My wife and I had found jobs immediately after graduation
from Mindanao State University in Marawi, and our first child was born a decent
interval after our unexpected early marriage. So we were on our way to what our
generation had always dreamed of: a secure foothold in the bid for a decent life. The
future beckoned with reckless optimism. Having a baby of our own was just another
step in the grand scheme of things.
The baby, a boy, was delivered one late October night in the University Infirmary. He
squirmed with vigorous kicks and cried with lusty energy. He looked ordinary enough:
ten tiny fingers and ten tiny toes, puffy face, pouty mouth, downy head, fair skin
138
ESSAY
translucent enough for the pink capillaries pulsing underneath to show through. But
in the eyes of the new mother and father, nothing could have been more extraordinary.
We named him James. Not after the famous Hollywood actor who died in a car
wreck, but after the half-brother of Jesus who wrote in his epistle that adversities in
life build one’s character and that genuine faith comes from action, not from empty
words. Giving him this name embodied our dreams for him, hoping that it would serve
as his guiding light during his own life’s journey. We did not pray that he would grow up
wealthy, famous, or powerful. Which was how a lot of people probably defined success.
We just hoped that he would grow up to be a responsible and self-reliant human being,
attentive to the wonders of the world and considerate of the needs of others. We just
asked for a simple, loving, and well-grounded human being we could be proud of.
Cradling the seven pounds of vulnerability that fateful night, my wife and I had
made an unspoken covenant as new parents are wont to do with their firstborn: that
we would take care of him, protect him from harm, love him with all our heart. We
thought that if we would be true to our promise, our dream for him would somehow
work out in the end.
Where did we go wrong? For despite our loving care, James turned out to be the
exact opposite of all our hopes and prayers. He grew up to be a cruel, abusive, violent,
and domineering man. He became part of the new phenomenon in contemporary
society known as the parent batterer. Hard to accept even now, but for many years
my wife and I were battered parents. Battered by our beloved son, James. We woke
up one day and found ourselves turned into bona-fide bedraggled members of the
subcategory of the world’s abused, along with the larger limping population of
battered children and battered wives.
The painful transformation did not exactly happen overnight in one dramatic
sweep. It went on quietly and insidiously over the years, the change happening in
such small increments that it was hardly noticeable at all. Looking back, I realized
that we were partly to blame. We were not vigilant enough. Or not strong enough.
After all, our kid was our burden and our responsibility. What we did not realize, of
course, was that our responsibility as parents was more than a matter of putting the
milk formula in the bottle, or giving the medicine drops when he was sick, or scooping
him up in our comforting arms when he cried in the night. More than anything else,
he needed our faithful guidance. He needed to be taught how to become a loving
human being, how to tell the right from the wrong. Good things did not just happen
without hard work. Our ignorance, though astounding, was without malice.
The truth was we were still immature despite our having graduated from college.
That was at the heart of our problem. Simply put, we did not really know how to
139
raise a kid. Where did that knowledge come from? Did it come naturally with time?
Like walking and talking? Did it come from study and practice? Like riding a bike or
shooting a hoop? Did it come from instinct and intuition? Childcare was something
we never studied in school. It was never a part of the curriculum, like Childcare 101,
although it should have been, considering how crucial it proved to be later on.
We thought love was enough. Love was the mantra. Love the convenient catch-
all. The magic umbrella solution to all kinds of problems of the human body and the
human spirit. That, and the commitment. We thought we would learn as we went
along, the way you learned to swim after being thrown into the water. Swim or sink.
Through sheer panic and desperation. We knew how to solve for the missing x in a
mathematical equation, conjugate the Spanish verb vivir, or enumerate the pertinent
rules of English grammar for employing the present tense. But we did not know the
first thing about raising kids. Not really.
Our Dr. Spock consisted of the well-meaning relatives, neighbors, and friends
who were also raising children of their own. We learned the nitty-gritty of childcare
from intuition, from common sense, from looking around, from trial and error. We
essentially matriculated in the School of Hard Knocks. Invariably, what we got turned
out to be a mixed bag of facts, half-truths, and myths. Thrown together like the
ingredients in our popular native concoction called halo-halo. For the more difficult
questions, there was always the old reliable, the infirmary general practitioner, Dr.
Samalio, who doubled as pediatrician.
How did the battering begin? It would have been easier if we had known what it
was in the first place and where to look. We were postwar babies, born after World
War II. Although the world was changing rapidly even then, the society we grew up
in still believed in the traditional Filipino values of respect and love for parents and
grandparents. It was part of our culture: the way we addressed our elders with the
familiar honorific po; the way we greeted them, bowing and touching their hand to
our forehead; the way we accorded them a place of honor in family celebrations; they
way we always took their opinion into consideration in family decisions of grave
importance. Parents as keepers of memory and holders of wisdom in the family. This
was the paradigm we inherited, and the traditional values we lived by.
In short, for our generation, the idea of battered parents was so alien it did not even
figure in any way in any equation of family relations. To us it was just inconceivable.
Though all around us, perhaps unknown to us, tradition was being besieged by barbarian
norms. We just did not notice, because we were too busy with getting a master’s degree at
Silliman University in Dumaguete and then a PhD at Indiana University in Bloomington,
Indiana. We were too busy working for tenure, for the next step in consolidating our
140
ESSAY
place in the struggle for academic survival and economic upward mobility.
What I barely noticed and did not take too seriously were the goings-on in the
periphery. For instance, whenever the baby cried in the night, my wife was always
the first to get up to check. Prompt as clockwork. While I lagged behind, half-asleep,
eyes half-closed. Was the baby hungry? Did he have a stomachache? Was his diaper
soggy? Did a bug bite him? Did he have a nightmare? James was what you called
a colicky baby. While other babies good-naturedly slept all through the night with
nary a whimper, James was a fitful sleeper, breaking into sudden fits of vigorous
face-crumpling crying that sometimes lasted for an hour, two hours. A pattern was
emerging: he would cry and my wife would promptly pick him up. Cry, pick up. Cry,
pick up. In the morning, my exhausted wife would move around like a sleepwalker,
bumping into the furniture. Later, we employed a yaya for the baby, and it became
her turn to be the sleepwalker in the morning.
This unwitting conditioning became a recurrent feature in the bonding
relationship between mother and baby. They were like Pavlov’s dogs. To get what he
wanted, the baby would just cry, and my wife would instantly respond. That was their
language of communication. My wife did not realize that in their interaction, one
acted as the controller and the other the controlled. Who was who? Who was setting
the agenda? The baby knew. It was after all a primal instinct.
Our son used this strategy for the rest of his life. It worked when he was a
baby; it still worked when he got older. To understand why it worked, it would be
necessary to know how my wife and I were as parents. My wife’s parenting style was
a bit different from mine. My wife was essentially a nurturer. She was the dispenser
of hugs and kisses in the family. She was demonstrative in her love and effusive in
her generosity. If James wanted anything—a toy, a new pair of shoes, money—he
went to his mother, not to me. For her, giving was the true measure of her love. Put
another way, she was the Good Cop. I was the Bad Cop. I was the disciplinarian, the
dispenser of punishment (if necessary), the one who said No (again if necessary). My
hugs were perfunctory and few. So naturally mother and son became the allies, the
buddies. I was the killjoy, the uninvited guest in their party.
When James was a bit older, aged four or five, we sometimes brought him
along to the Lim Ket Kai Mall in Cagayan de Oro. Like most other kids let loose in
a toyshop, he would become hyperactive. He would run hither and thither, drawn
to every colorful toy, big or small: matchbox cars, inflatable figures of Batman and
Superman, balloons, plastic swords and guns. He coveted all. He would frantically
pull his mother’s hand or skirt, imploring her to buy him this and this and this.
He wanted everything. Initially, my wife would resist. Then he would use the full
141
arsenal of this persuasive power: sitting on the floor, kicking vigorously, crying with
abandon, tantrum galore right in the midst of all the mall shoppers. A crowd would
gather and stare at the spectacle. My wife would get embarrassed, her face growing
more beet red by the minute. People could see her shushing was having zero effect.
Evidently, he would not stop until he got what he wanted. So in the end she would
give up and buy him the matchbox car or plastic toy gun. To stop the spectacle. To
keep the peace. Out of the loving kindness of her ample heart. That became the
pattern. The battering had begun. And we did not even know it.
Why say No if you would just relent in the end? That was always a worrying point
in our subsequent argument when we got home. What was the use in saying No if it
would just eventually mean Maybe or Yes? What did it say about us as parents and as
figures of authority? Why force the issue if you would just give in? If you could not stand
pat on your decision? Why not just say Yes in the first instance and then just set some
conditions. Like: only this or that, not both because we still had to buy the groceries. In
that way, we did not have to lose face in the tug of war between parent and child.
James became an expert in turning us against each other. Perhaps, that was not
his intent at all. I wanted to believe he was not a devious child. But it ended up that way
for us: my wife and I snapping at each at his unwitting instigation. We too had become
like Pavlov’s dogs, our son’s Pavlov’s dogs. I wanted to be reasonable, to put some sense
of logic to how we were raising him. She did not see it that way. She thought I was
just being selfish. She was always taking his side, no matter what. No matter how
unreasonable or illogical. I guess it became her way of getting back at me for some
imagined wrong. Sexual inadequacy? Emotional coldness? Again, another pattern.
When James wanted some candies at 10 o’clock in the evening, she would go out
of the apartment building and walk one block and a half to the corner 7-Eleven to
get some packs of M&Ms. Why? Couldn’t it wait until the following morning? What
was so urgent about eating chocolates at ten in the evening? I could not see any logic.
What was she trying to teach him? That he could ask for anything anytime, and she
would get it for him? Was that what she wanted him to learn?
Or in the middle of dinner, he would insist on having the fried chicken re-fried
because he wanted it to be more crunchy and a bit more on the burnt side. Why
disrupt the meal to give in to his whim? Would it kill him to eat the perfectly cooked
fried chicken? My wife would just get up and re-fry the chicken. Hey, no big deal.
Or when he wanted to have ice cream before a meal. Before, not after. My wife
would give him two hefty scoops. Why? I could not understand her reasoning. And
why not? Because it would spoil his appetite. That’s why. Oh, the senseless petty
bickering! While he watched across the table: bemused, smug, triumphant.
142
ESSAY
Or the day he could not get what he wanted. Was it a skateboard that time? Or
a BMX bike? He took a huge rock and violently hurled it against the glass picture
window of the living room, shattering it into smithereens. He was teaching us
something: that every denial would invariably lead to violence, so watch out. The
housing department of the University charged us the equivalent of ten skateboards
for the damage. We learned our lesson well.
Or that cold late afternoon when he was ten or eleven. He was going out with
a friend who had dropped by. I told him to wear his jacket to keep warm. It was
autumn; we were in Bloomington, Indiana, at that time. Out of the blue, my wife
said, “Nobody tells anybody what to do.” I was dumbstruck. What the fuck. Then she
added, “Anak, why don’t you have dinner first before you go?” The answer came back
fast and glib: “Nobody tells anybody what to do.” Karma.
Obviously, my wife and I saw our parenting responsibilities differently. I believed
in limits, in logic, in doing the right thing at the right time for the right reason. She
believed otherwise. She believed in a love that had no limits, no rhyme, no reason, no
season. Spoiling James was her way of bribing an ally and at the same time poisoning his
mind against me, the KJ. I thought our son was at heart of our problem. But the truth
was our marriage was disintegrating for another reason: we were no longer in love with
each other. We had found our respective significant other elsewhere. So we were ready to
let each other go. Staying together only tested our tolerance for each other to the limit,
and confused our son who was frequently torn between our contradictory exhortations.
We decided to get a divorce. She would have child custody. I would move out of the
apartment. That day the divorce papers were signed, I went behind the row housing
of Indiana University and wept. I wept because I knew I had failed our son. I had stood
by while his life was being destroyed. I had allowed him to become the sacrificial lamb
on the altar of our broken marriage. I knew even then that James would one day end
up in a very bad place, given his screwed sense of entitlement as though the world
owned him everything, and my wife’s sense of quick accommodation, unquestioning
love, and boundless self-sacrifice.
True enough, James grew even worse. At seventeen, he was taller and heavier
than his mother. He now had more muscles, more bulk. He now had the firm deep
voice of a grown man. He could now openly push his mother around, which he
apparently did every chance he got. He would ask his mother to go to the market
downtown and get him some ripe mangoes. At twelve midnight! If she came back
empty-handed, he would aim a flying kick at her stomach. Or he would ask her to
iron his new pair of pants. If the creases came out crooked, he would flatiron her face.
He did not finish school and was jobless.
143
Worse, he had become a drug addict, so his relentless demand for money
increased from week to week. First it was cigarettes, then marijuana, then shabu,
then something else. If she did not have the money, he would threaten her with a
kitchen knife. Or he would steal things from the house and sell them: her gold jewelry,
camera, wristwatch, clothes, shoes, silverware, wall clock, bed sheets, anything. His
mother became his punching bag, his ashtray, his milking cow.
The pattern of increasing demand and increasing violence at any denial had been
set irrevocably. The demands had seemed so innocent in the beginning: matchbox car,
Superman, M&Ms at ten in the evening, burnt fried chicken, ice cream before a meal,
skateboard, BMX bike. Later the demands included monthly allowance for his growing
family and daily support for his drug addiction. The price of denying his wishes? At
first, public shaming in the mall or a smashed plate glass window; later, compulsive
stealing and lying; and eventually, various forms of physical and psychological abuse.
This pattern of battering repeated time and again over the years became more and
more entrenched. It became as indelible as the marks left on the skin when the body
was punched hard or cut or burned. Not to speak of the withering psychological
damage that fear left in one’s mind and spirit. The constant tiptoeing around the
house. The anxious waiting for the next outburst, the next punch in the face landing
unexpectedly. Finally, despite her pride, my ex-wife wrote and asked me to please come
back to the Philippines. I was still in the States finishing my dissertation. She asked me
to please come home and take control. She wanted out. She could not take it anymore.
What control?
By the time I arrived, the damage was already done. And it was clearly beyond
repair. There was no ghost of a chance for any control whatsoever. The pliant
sampling had become a sturdy tree. James was now a full-fledged batterer of his
mother, his common-law wife, even his own sons. He routinely punched his wife
Asela and chased her around with a bolo. He would set up Sonnyboy and Teddyboy
as moving targets in a shooting practice, using a toy semi-auto gun with a revolving
barrel that fired rubber bullets. He would play football with them. Meaning, he would
kick them across the room when he got pissed.
The neighbors, afraid to get involved in other people’s domestic troubles, just
sighed in commiseration and looked the other way. His family did not to air their dirty
linen in public, did not want to display their terrible shame for becoming battered
victims, and chose to suffer in silence. The DSWD and the police were powerless.
As for me, I soon took the place of my ex-wife as a battering target. He battered
me in a different way, or perhaps not too differently. He was a compulsive thief and
a congenital liar. He would ransack my room for things to steal and sell, and later
144
ESSAY
protest his innocence. He would raid the refrigerator and get whatever he wanted to
eat, demolishing the week’s food budget and deliberately leaving the dirty pots and
plates for me to clean up afterwards. He would kick me or box me when he got terribly
angry. He would mock me and call me hoy bayot, bayot. He would ask for money,
for this or that. Most times I would give in. No point in raising a world war over
every issue. Very quickly I learned the necessity of accommodation as a conciliatory
gesture of least resistance. But I would never go out at night to buy him mangoes or
whatever he was craving for, as his mother used to do. If he wanted some, he could
go and get them himself.
So he would recline on the living room couch, sulking, cocking an empty .38
caliber gun, and shooting at an imaginary head. Click, click. Bang, bang. Showering
the air with threats of an impending death. Mine.
One day he told me: “It’s so easy to kill you.” I was shocked. What a horrible thing
to say. To any human being. But to say this to his own father! I personally spoon-fed
him his Cerelac. Rocked him to sleep. Held his hand when he took his first wobbly
step into the world. I was in shock. This was my own boy. It broke my heart. He had
meant to frighten me, like he did his mother, into submission to his power. His poor
pathetic power. So I locked my door. But I refused to lose sleep over it. Against my better
judgment, I refused to run. He was still our son, named after the half-brother of Jesus.
He was still our burden. The consequence of our terrible failure as parents. Love was not
enough. I knew that now, although it had taken me a lifetime to learn this simple truth.
On the bookshelves, we kept several of our framed vacation photos with him
when he was small: gathering shiny pebbles and broken seashells on the beach in
Bacong, Dumaguete; swimming in Lake Toba in North Sumatra; hiking to the Snake
Temple in Penang; riding the roller coaster at King’s Island in Mason, Ohio. I wanted
him to remember the happy times when love still held us in the glow of its promise.
I wanted him to remember that time we almost lost him. It was the night he
developed a severe reaction to the antibiotic he was given for his infection. His eyes
were swollen shut, his face was bloated, his breathing ragged and shallow. He was
burning and convulsing. My wife and I frantically bundled him up in a blanket and
carried him for half a kilometer from our apartment near the Perpetual Help Church,
half-walking and half-running because this was during Martial Law and there was
curfew and there were no running vehicles around at midnight, just stray dogs on
the quiet and empty streets.
In the darkness, I carried him in my arms towards the distant lights of the
Silliman University hospital on Hibbard Avenue. I wanted him to remember how we
loved him once, before he pulled the trigger.
145
An Animal
Book, for
Yuuki
A is for animal
The root is animus, the meaning, life. What is an animal, asks the anthologist and
scholar Alberto Manguel. In Curiosity, he looks to the Greeks, looks to Dante, looks
to Neruda. He finds Cerberus on the one hand, God on the other.
The animal behaviorist Temple Grandin offers an astounding alternative: animals
might be autistic savants, registering language on a different plane, registering most
things on a different level of pain, and fear, and joy, so that the rest of us are unable
to see the self, the other, that awaits.
To you, my daughter, for whom animals and autism have been longtime
acquaintances, I offer the same answer, though it is hardly enough.
B is for bird
“If I write you a poem,” wrote Simeon Dumdum, “will you make it fly?” To him, a
poem is a bird is a poem. To me, a bird is the thing with feathers. Or is that hope?
To you it is a made-in-India picture-book, cheap but glossy. You brought the
book with you every day to summer ballet class, and then one day, we arrived home
and realized we had left it behind in the studio. Because you would not stop crying,
we bought you a new copy. When the studio reopened after the holidays, you ended
up with two bird books.
146
ESSAY
When the Avilon Zoo brought its animals to the mall, we fell in line to get our
pictures taken with them. My arm became the perch for a heavy macaw parrot, all
gold and turquoise, with eyes like an ancient dragon’s. Its talons pressed imperiously
into my flesh. You were supposed to let a little budgerigar rest on your arm, but its
tiny feet clawed at your skin, and at the last minute you pulled away, hands flapping,
completely overwhelmed. Years later you would remember the budgerigar that you
never touched, and you would hold up your arm, as if it would appear from across the
years and alight there.
We bought you another book, this time about macaws and budgerigars. All
the pages featured pictures of brightly colorful parrots, except one, which had the
enlarged photo of an ugly chick, big-eyed, no feathers. It was your favorite page.
C is for cat
A young cat, maybe five months old, white with ginger and black patches, followed
your father home one night. She adopted him, then you, then me. After she gave
birth to four kittens, the following year became The Year of the Five Cats. The kittens
kept at bay the thoughts of exhaustion and suicide that had been revisiting me the
past couple of years. Your father and I had been having trouble dividing finances,
housework, and Yuuki-duties, but the kittens made us partners again.
Then before they reached a year old, the two girls of the litter died from a virus.
Your father could not console me, and I wondered why I was so broken, and why he
was not as broken as I.
You watched me cry for weeks. I had to explain to you that the girls, our constant
companions, were not coming back. I had to tell you they were in Heaven, a concept made
concrete by your religion book with its pictures of angels and God, because how else do
I explain death to you, for whom each word requires its own course of explanations?
A Turkish documentary posits that dogs think that humans are gods, but that
cats know better. Cats are complex creatures, by turns cunning and dumb, aloof and
affectionate, selfish and kind. I had to learn to read them. And you, my dearest, were
my very first cat.
D is for dog
I loved two dogs growing up: the first was the mongrel Apo, who had gray-green eyes
and an extreme breed of loyalty; the second, and last, was the Dalmatian Brando,
who was the sweetest clown of a dog that ever lived. Knowing what I do now of the
brevity of animal lives, I regret that my family kept them in the garage, instead of in
our rooms.
147
You, however, are terrified of dogs. You quake with fear of them, as you still do
with firecrackers and thunder. But you love cats because they like to lounge beside
you and do not bark.
E is for emergency
You met Loki only once because in the eleven days that he lived under my care,
you were sleeping at Granny’s house. He showed up outside our gate like the most
precious of gifts, playful but gentle, the easiest kitten to love, and even though you
got to cuddle him only once, you would miss him, asking to see his photos every
night. He was our trickster, our male doppelganger for our late Dany, down to the
white belly, striped gray markings, and crooked tail.
Since the death of our girls, I had started rescuing kittens near our house as
far as my meager salary allowed. The cold season—November to February—had
become a detestable season of sickness for the cats. Despite checkups, medicines, and
hospitalization, the three kittens I had been trying to rescue since November, and
with whom you and I had fallen in love, had died over the span of a week. At the tail
end of this season, Loki had been traipsing on the sidewalk outside our compound’s
gate, and because I didn’t want to see yet another feline corpse flattened by cars, I
plucked him up and brought him in. I thought I could save him.
It was about six in the morning a mere ten days later when I brought him to the
emergency room of the nearest veterinary hospital. Loki had caught the same parasite
or virus that had killed the three kittens. He had been mewling and thrashing in pain
since dawn, but I had to wait for morning light to commute. The only vet in the
emergency room was busy with a dog who had given birth but would not dislodge the
placenta. For three hours I stood there waiting my turn while my kitten was dying
from dehydration in my arms. Another man came in with a shoe box, an adult cat
inside, also dying from dehydration. When another vet finally came in, he attended
immediately to the adult cat, and I had to insist that my kitten and I arrived first.
The adult cat died shortly after, despite oxygenation and intravenous fluids.
But trying to insert a dextrose tube in Loki’s tiny vein prompted tachycardia, and
standing a few feet away, I cried silently at each of the attempts. It took two more
vets to finally place Loki on IV fluids, oxygen, and a heart monitor, buying him a few
more hours, almost another day.
As I sat beside the frail creature that the machines were trying to save, I thought
that perhaps I should not have sought emergency treatment only so he could die in
a cold metal cage. Perhaps it would have been better for him to die in the warmth of
my inept but loving arms. Could I have lived with the decision not to bring him here?
148
ESSAY
Early the next morning, the vet sent me a message of condolence. I went to pick
up the body, wrapped in plastic, already stiff. The staff placed it inside a box then I
took it to the local animal shelter, where I convinced the groundskeeper to let the
remains rest in the same land where my girls’ bodies had been incinerated a year ago.
“Mahal ko po ‘to,” I told him, swallowing.
How bitter it is to entrust the tiny shell of a beloved to a stranger.
I have marveled at how any mother can survive sitting at a child’s bedside as it
dies. Dengue took a friend’s son, and yet my friend lived on, giving birth to a daughter
after a few years. I have sat at your bedside when dengue laid its treacherous hands
on you, and that is mercifully the worst that it has gotten, but even so I have felt how
easy it would be, to just switch off.
I do not wish this pain for you, this fear of outliving those who hold captive your
heart. We have four more cats at home, each of them living out a life shorter than
ours. But I wonder if this capacity to survive fear and pain, like this capacity for love,
is what our animals teach us.
F is for fox
Even before he and I separated, your father did not spend time with you unless I
asked him outright. He did not have to work outside the house often, yet he did not
read you a story every night, nor help you with your homework, nor hang out with
you at the mall. I took this to mean that you were less important to him than his own
hang-ups about his estranged father. No, he said, you were his whole world, it’s just
that he didn’t know how to talk to you. I could not make him understand that he had
to learn. As I have had to.
I think if he had only bothered to read The Little Prince, he might have tried to
learn, too. Come at this hour every day, asked the fox of the little prince. Come at
this hour every day, and you will tame me. You will teach me to expect you, to long
for you. That is how friendship begins.
It is the same for motherhood. For fatherhood. For all love.
G is for goat
On the way to special school every morning, and on the way home every
afternoon, the tricycle we ride passes by a hectare of undeveloped land. Grazing
on the grass are families of goats, some brown, some white. Sometimes they
graze close enough to the highway for us to see the rectangular pupils of their
eyes. We watch the kids trail after their parents, and trot and play on the grass.
We agree that they’re very cute.
149
H is for hippopotamus
It was one of the polysyllabic words in the spelling bee, and you knew it so well that you
pronounced it the way you were used to, hiPOHpoTAHmus instead of hipoPOHtamus.
You had never seen a real hippopotamus before, but you encountered it enough in
the Madagascar movies, kids’ music videos, and picture-books to know how to spell
it. But because you knew it, you spoke quickly, and because speaking is formulaic for
you, you didn’t notice that you repeated the po too often, so that what you spelled
was technically H-I-P-P-O-P-O-P-O-T-A-M-U-S.
It’s okay, though. I know you know. And also, my goodness, you and your classmates
were being asked to spell college-level words—camouflage, circumnavigate. I’m sorry
you were upset enough to cry when you couldn’t spell camouflage, and that the fact that
none of your classmates could spell it wasn’t any comfort. I think that was my fault; I
pressure you too much sometimes. But I’m happy you made it past the elimination, to
this championship round, where parents were invited and I could cheer you on.
I is for insect
Introducing Ross Hutchins’s book Insects, Joseph Wood Krutch supposed that,
“God must have loved the insects he made so many of them.” You went through an
insect phase yourself, from ages two to eight. Everywhere you went you carried a
flashcard with a photograph of something icky—first it was a fat green caterpillar,
next it was twenty different beetles, among them a variety of roaches. On birthdays
and Christmases, you received multiple copies of the same picture-book of creepy
crawlies. Robert Magnuson’s Mister Beetle entered our repertoire of bedtime stories.
Your fascination with insects did not survive puberty.

J is for jaguar
One of the conversation games we liked to play while we watched the first litter of
kittens grow into gorgeous adolescents:
“Jaqen is like a jaguar!”
“No, like a panther!”
“Like Oreos!”
“Tywin is like a tiger!”
“Like palabok!”
“Dany is like a snow leopard!”
“Myrcella is like an ocelot!”
It didn’t matter which lines were mine and which were yours, whether the
similes of animals and food alternated or remained consistent. What mattered to
150
ESSAY
me was that we finally shared an obsession. Finally, we had something to talk about.
K is for kitten
Kittens complicate everything, spilling wordless joy everywhere.
L is for language
Philosophers have said that nothing meaningful exists outside language, that
language is what defines humanity, separating man from beast. But Koko the gorilla
communicated with sign language, and blackbirds speak, and some people with
autism do not become verbal, do not become philosophers.
Loren Eiseley, in lamentation over the bones of sabertooths, wondered why
such perfect fury had been swept away, while man,
wide-roaming dark assassin of his kind,
had sprung up in the wake
of such perfected instruments as these.
M is for Margaery
Margaery, the young calico cat who followed your father home, is the first animal
you ever held. You had not wanted to touch dogs, or birds, or insects, or the large but
harmless python in the zoo. But when your father placed little Margaery on your lap,
you beamed up at us like you had just gained a baby sister.
The first time she responded to the sound of my voice, I was putting you to bed,
reading you a story. The Little Island, by Margaret Wise Brown. I had loved The Color
Kittens, The Runaway Rabbit, and Goodnight, Moon, but you liked The Little Island best.
Hearing it read aloud comforted you and eased you into sleep, even in the hospital
when your scalp was glued full of colorful wires for an electroencephalogram test.
The Little Island is about a small lovely island that is visited by a black kitten,
who discovers that the island isn’t as lonely as it seems. Birds fly over it, the ocean
surrounds it, fish swim around it, and underwater, the island is part of the earth.
While I read the story to you, Margaery entered the bedroom for the first time,
leaped onto the bed, and curled onto my chest. She stayed there until I finished
reading. She would make our bed her territory, watching you do your homework,
swiping at your pencil, sleeping on my pillow through the night. When she gave
birth, she built a nest for her kittens under the bed, right under our heads, so that
we, too, fell asleep to the lullaby of her crooning.
You and I peered into the darkness under our pillows and waited excitedly for
the day that the kittens would scamper out. I did not know then the magnitude of
151
what we would love and lose. You liked to trace the M on their striped foreheads, and
we played the M game: M is for Margaery. M is for Myrcella. M is for monkey. M is
for monster. M is for Mama.
Joseph Campbell once clarified that a mother, too, embarks on a hero’s journey, but
this is something that every mother already knows. This is my journey. Here is the elixir.
N is for naming
Genesis, chapter two, verses 18 and 19:

The LORD God said: “It is not good for the man to be alone. I will make
a suitable partner for him.” So the LORD God formed out of the ground
various wild animals and various birds of the air, and he brought them
to the man to see what he would call them; whatever the man called
each of them would be its name.
My mother prayed the rosary every night while I was in her womb, so she named me
after Mary’s mother: Anna, for grace, or blessing. Your Japanese grandfather named
your father Ken, but no one knows for sure what it means. Your father grew up
believing it to be sword, but a mentor in Japan told him that it can also be the word
for wisdom.
For Margaery and her litter, it was simpler: characters from Game of Thrones.
You didn’t watch the show, of course, but you liked the names, and approved them.
For your father’s sake, I gave you a Japanese name. But it was one I had chosen
before I knew if you would be a son or a daughter. I started speaking to you, calling
you by name, even before you were born.
O is for octopus
Your fascination with the octopus survived your creepy-crawly phase. We spent
hours on YouTube watching a mimic octopus camouflage itself in Indonesian waters.
Your favorite stuffed toy was a realistic-looking octopus, ringed and blue-green,
just a little bigger than an adult hand; in the EEG room, you buried your face in
its tentacles as you fell asleep. No seizures, said the test. Nothing to fear this time.
When I think of your EEG, I don’t see the beautiful colored wires that the nurse glued
onto your scalp. I see the blue-green octopus that we’ve never named.
Once, alone in a hotel room, I stumbled upon a documentary on the octopus, and
discovered that, like you, they are highly visual thinkers. An octopus in one aquarium
solves a puzzle, and a second octopus in a second aquarium can do the same puzzle
152
ESSAY
faster, after watching the first. Highly intelligent, the octopus could have evolved
enough to take over the Earth. The documentary suggests that the reason it hasn’t is
that its mother dies soon after giving birth, and so the new generation never learns
from the old.
P is for pheasant?
We were puzzled when we first saw them from the balcony of your latest therapy
center. Foraging in the muddy yard below, a pair of gray waddling birds, their heads
white like skeletal masks, blood-red wattles under their beaks. They looked like
turkeys but smaller and short-tailed.
“Maybe they’re pheasants?” I said.
You looked up at me from under your white floral summer hat. “Pheasants!” you
repeated, with that big-toothed grin that marks every new name or word as accepted.
Each time we arrived for your therapy, we looked down past the corrugated
rooftop and saw them, and you always exclaimed, “Pheasants!” You even took a picture
of them with my phone, when they soared up from the yard onto the corrugated roof
of their owner’s house.
One day while your therapy was in session, I hopped down the stairs, walked around
to the neighboring panaderia, and while paying for a couple of fried donuts, caught a
glimpse of the mysterious white-faced birds. I asked the baker what they were called.
“Pingala,” she said. “Galing sa Ilocos.”
When your session was done, I pointed down at the birds and told you they were
pingala.
“No, pheasants,” you said.
“No, no, Mama was wrong,” I said. “I asked the owners. They’re called pingala.”
“Pingala,” you repeated, giving me that grin.
But then one morning your therapist caught us watching them, and he declared,
“Those are guinea fowl.”
“Guinea fowl!” you echoed without hesitation.
I wondered if, because of all the picture-books and videos you’ve seen, you had
already known from the start that they were guinea fowl, and you just didn’t say.
Q is for quetzal
A friend gave me an adult coloring book of birds for Christmas. I do not know what
to do with it, because the illustrations are complex, and I have never been good with
choosing colors. In all the art classes I have ever attended I have been praised for the
fineness of my sketches, but criticized for the darkness of my color palettes.
153
Your colors, on the other hand, are bold and bright. Fearless. I don’t know how
you do it.
There are quetzals in the coloring book, along with peacocks, eagles, thunderbirds,
phoenixes. Only you can make their feathers come alive.
R is for rescue
Last year, barely a month after the girls passed away at the vet’s confinement area, I
found myself standing in front of my first rescue’s cage. It was my first ever attempt
at a serious rescue, this ginger kitten that had been in and out of illness since he
was born outside our house, the sole survivor of the aged compound cat’s latest
litter. He had a protozoan infection, the same infection that would take many more
future kittens in the compound. His frequent colds made his vestigial eyelids show,
so that the thin fox-like face resembled a bat’s, prompting your father to name him
Nosferatu, aka Nosi.
He would survive his infection after nine days, and though his spine and hind legs
grew stiff from the long confinement so that he lost the shadow-grace of his species,
he would thrive, become handsome, and contest Margaery’s territory on the bed. You
would insist that he sleep at your feet, calling “Nosi! Nosi!” and he would claw his way up
onto the spread, forgetting it was bedtime, and start playing with your leg. You would
squeal and protest, but would rather curl your legs up away from him than push him off.
But I will never forget when he was in that cage, fighting for his life. Every day
of those nine days, I visited for an hour once the clinic opened, then returned after
work, keeping vigil until the clinic closed. I brought you there only once because the
meowing and the barking in the confinement area frightened you. One particular
evening, when the miracle that would be his recovery was far from the horizon, I
stood alone in front of his cage, stroking his head and cheeks as he limped around
and got his IV tube all tangled. Beside him, yellow with diarrhea, was a cloth diaper
that used to be yours, that I had given him as a blanket. I rubbed his fur and listened
to his faint purr for almost half an hour, doing what I had failed to do for our girls.
I was surrounded by sick cats and dogs, most with IV tubes. I wondered why
some pets did not have nameplates, if this were a prognosis that medicines were no
longer needed, for one reason or the other. Behind me the saddest looking dog in the
world pushed open his cage, and he sat there, the IV tube tethering him. I wanted to
hug him. I rubbed little Nosi’s cheeks some more, hoping my touch would last him
until my return the next day. I wanted to tell them all, all of God’s little people, You
are here because you are loved.
154
ESSAY
S is for spider
I try not to kill spiders because they cull the fly and mosquito populations, but also
because of the Buddhist story of the man who encountered a spider and chose not
to kill it. When, at his death, the man found himself at the jaws of hell, the heavens
opened and down came the gossamer thread of a spider, a lifeline. It was the man’s
reward for his mercy, for his understanding of the sacred web that connected all life.
T is for translation
In Animals in Translation, Temple Grandin dissects animal behavior by dissecting her
own autism: visual thought as her “native language,” her high fear, her processing
difficulties. She claims she has no unconscious, by which she means she has no filter
and cannot hide or deny the things that upset her, like violence and cruelty. Until she
began taking antidepressants at the age of thirty-three, she struggled with anxiety:
“I felt exactly the way you feel when you’re about to defend your dissertation, only I
felt that way all day long, every single day.” And it began when she was eleven. What
typical humans have that animals don’t, and that people with autism will not always
have, is language. Fear is necessary for survival, but language, for better or for worse,
is a means to combat it.
Your meltdowns lessened when you learned to read at the age of eight, that
year your father went away to Japan. You are slightly older now than when Temple’s
adolescent anxiety began—does this mean the worst is yet to come?
In the book, Temple recalls the first time she saw a pig brain and a human brain
side by side and could not tell the difference, save for the neocortex, the part that
processes details into the bigger picture. She narrates how she lies down on a field
with grazing cattle, how the cattle approach her, sniffing and licking, how sometimes
she kisses them on the nose. She jokes about being “spayed”—her word—and how
the post-surgery pain felt less when she deliberately crouched on all fours like a dog,
but not so that she could jump onto a sofa so soon. She compares herself and autistic
people to animals without missing a beat, because she sees no true inferiority, just
difference, and a sense of responsibility. The book is filled with strange humor and
love. Reading her words, listening to her TED Talk, I feel like I’m getting to know her.
I had hoped you’d get to know me the same way, and I you.
U is for unicorn
I bought you a huge stuffed unicorn when you were younger, the kind I couldn’t even
hope to get when I was your age, but you showed so little interest in it that even I
have forgotten where I kept it. You are too young to understand unicorn lore, about
155
virginity and medieval values, but maybe not too young to watch The Last Unicorn,
even though it’s not quite the musical you’d like singing along to.
V is for vegetarian
You know Babe only for the farm animals and the three singing mice, but it was the
first film that made me want to try becoming vegetarian. I always gave up. Then
when I started teaching I met a coteacher who was truly committed to it. He became
one of my best friends, before he left the university.
His family had set up a kind of animal shelter in their home, where he and
his sisters cared for dozens of cats, dogs, and at one point, a wild deer. Once, he
mentioned that in a car ride along EDSA, he spotted a tiny kitten on the highway.
He actually jumped out the car and sprinted across the road to grab the kitten and
take it home.
He died a few years ago, before my obsession with cats began. His passing broke
my heart, and I could not fix it in time to attend the wake. But whatever strength I
require to rescue a cat by myself exists only because I can imagine him on EDSA at
night, running to save a kitten.
W is for wolf
The wolf is wild, but it is a pack animal, like humans.
Your father takes pride in being a lone wolf, thriving as a wanderer though
haunted by the loss of his family. Dreaming of the land of his father’s birth, he has
fancied himself a ronin, masterless samurai, without ties to any clan.
But the Japanese tale that I have always loved is that of the thieving white fox,
the one that was saved by a samurai lord, that then disguised itself as a boy in order to
serve his lord as a swift-footed messenger during wartime. It gave its life protecting a
final message crucial for its master’s victory.
A dream is the wellspring of life, but I do not know if it trumps sacrifice. It can,
in fact, be the perfect sacrifice.
X is for x-ray fish

At the pet store, you insisted it was called x-ray fish, even though the strip of tape on
the aquarium said it was glassfish. We could see their miniscule bones through their
almost transparent flesh and scales.
You like aquariums. We had one a few years ago, before we had cats. Your teacher
had given you and your classmates fish as gifts. Yours was a small greenish gourami,
so we called it Garry Greenfish. To prolong its life, we bought a small aquarium
156
ESSAY
that your father outfitted with a filter and air tank. Then we bought more fish, like
hammerhead fish, and koi—too many, it turned out, because most of them died
one by one in the next few weeks, until only Garry Greenfish and a couple of the
Japanese carp were left.
By the time your father left on a yearlong fellowship for Japan, even Garry
Greenfish had died, and only a single orange koi was left. The night I got news that
a beloved aunt had succumbed to cancer was the same night that the final koi died.
I saw it arc its spine, as if in agony, or ecstasy. I remembered a legend about the
Japanese carp: if it lived long enough, it could become a dragon.
I watched the little body float in the water, waited for the dragon to rise like
smoke from its shell.
Y is for yuuki
Yuuki is the Japanese word for courage.
Z is for zoo
There is a four-photo picture frame I keep on the vanity table. All photos of you: in
one, you are blowing bubbles in the playground of my old grade school; in another
you’re in a celebrity pose with my brother in a restaurant; in the third, your first time
on the beach; and in the fourth, you’re with your father in the Tagaytay Zoo, in front
of the ostrich pen.
It was our anniversary, and you were seven and a half years old. We spent hours
at the zoo, gazing in awe at the reptiles and tarantulas, at the birds and monkeys, the
alpaca and boars and lions and tigers. In the photograph, your father is carrying you.
If he had faced the camera, the photo would show his bushy eyebrows, his Japanese
eyes, his face so much like yours. But his back is turned. He is facing the ostrich pen,
trying to get you to look at the ostrich. In picture-books and cartoons the ostrich
amuses you no end, but the real thing is intolerable, and so, your delicate face tense
with fear, you turn toward the camera instead. Your hand covers an ear, your other
hand reaches around your father’s neck, clutching his shirt.
I snap pictures because I want to remember.
We don’t go to zoos anymore. The cages unsettle me. But you are older now,
grown too heavy to lift, though you no longer need carrying when you’re afraid. You
like sundresses and summer hats, you like kittens and their momma cats, and you
smile at me like I am enough.
That’s how it is. If we have truly grown, then maybe what is real will no longer
be impossible to bear.
157
Kuwento
158
KUWENTO
Napakatataas
ng Talahib sa
Daan
Buboy Aguay
“’NAY! ’NAY! MAKIKITULOY po kami.” Kakalatag lamang ng dilim sa ligaw na

kapatagan sa gitna ng bulubundukin ng Quezon ngunit halatang nakapinid na ang
mga pintuan at mahigpit na nakatali ang mga tukod at bintana. Tumawag akong
muli, malumanay, tiyak at nagpapahiwatig na kilala ang boses ko ng kung sino ang
nakatira sa bahay na iyon. Sa akin nagmumula ang tinig pero may pakiramdam akong
galing din ito sa isang malayong alaala.
Tama. Bakasyon noon. 1980. Gaya nang nakagawian, tuwing bakasyon ay
nasa mga Lola at Lolo kami sa Bikol. Sa bahay kasi ng Lola, tuwing bakasyon
naisasapraktika ko ang mga natutuhan ko sa paaralan dahil lagi akong tinatanong
ng Lolo kung paano ilalapat sa praktika ang mga itinuturo sa klase. Tuwing tag-araw
kasi ay madalas lumuwas ng Maynila ang mga tiyuhin ko kaya kami lamang ang
natitira sa bahay.
Isang gabi ay nagising ako sa mahinang tawag mula sa labas ng bahay. “’Nay,
makikituloy po sana kami.” Isang lalaki ang pinagmumulan ng boses na iyon. Hindi
kaagad nagsindi ng ilaw si Lola Sima. Binuksan nito ang pinto at pinatuloy ang anim
na tao. Diretso ang mga ito sa sahig na kahoy.
”Kumain na ba kayo?” tanong ni Lola sa kanila.
“Opo, ’Nay. Huwag na po kayong mag-abala. Magpapahinga na po kami ng
mga kasama. Magpahinga na rin po kayo,” sagot uli ng tumawag kanina sa labas.
159
Ang iba ay nanatiling walang kibo at nagsisimula nang maglatag ng kani-kanyang

higaang bitbit.
Malayong alaala na ang 1980. Ngayong 1995, ako naman at ang lima ko pang
kasamahan ang tumatawag sa isang maliit na kubo.
Bahagyang may nagbukas ng bintana at maya-maya ay narinig kong may
naghuhubad ng tali sa pintuan. Tumuloy kami. Isang patpating babae ang nagpatuloy
sa amin. Nasulyapan ko sa may hagdang kawayan paakyat ng bahay na yari sa pawid
at kawayan ang limang pares na nakamulagat na mata ng mga bata.
“Kumain na ba kayo?” tanong ng babae. Naalala ko tuloy si Lola Sima. Sumagot
kaagad si Ka Tunying.
“Hindi pa po, ’Nay Saling. Pero may natira pa po kaming pagkain sa pananghalian
kanina. Ito na lamang po ang aming hapunan. Kayo po, naghapunan na?” Hindi
kumibo si ’Nay Saling. Nagmamasid lang ang mga bata. Hindi ko alam kung bakit
nang gabing iyon ay napakalaki ng kanilang mga mata sa aking paningin.
Sinenyasan ni Ka Lisa si Ka Tunying sa pamamagitan ng pagnguso nito sa
malinis na kaldero na nakasabit sa kusina. Mabilis na kumuha ng pinggang losa si Ka
Magda at pinaghati-hati ang laman ng kaldero sa anim na pinggan. Inilapit ito ni Ka
Tunying kay ’Nay Saling.
“Pakainin niyo po ang mag-anak niyo, ’Nay, ng tirang kanin,” sabi ni Ka Tunying.
“Pasensiya na kayo, pero baka mas kailangan ninyo ang pagkain,” nahihiya at
nag-aatubili si ’Nay Saling.
“May natira pa naman po sa kaldero, ’Nay,” wika ni Ka Magda. Inabot ni ’Nay
Saling ang mga plato at ibinigay sa mga bata. Agad na kinuha ng mga bata ang
pinggan at kinain ang bahaw na kanin kahit walang ulam. Halatang sabik na sabik
ang mga bata sa kanin.
Hinati-hati naman ni Ka Magda sa amin ang natitirang kanin kasama na ang
tutong. Kinuha ko ang isang pinggan at idinala sa labas. Natanawan ko sa may
di kalayuan na naikabit na ni Ka Rodel ang kanyang duyan na yari sa parka. Siya
ang taliba ngayong gabi. Bantay sa magdamag sakaling may kakaibang takbo ang
gabing ito.
Naalala ko tuloy. Kung noon ay may anim na taong pinatuloy si Lola sa bahay,
ibig sabihin ay pito rin sila, hindi lamang tumuloy ang isa sa loob ng bahay dahil
nakatalaga ito bilang taliba.
“Kumusta ang lagay mo rito, Ka Rodel?” tanong ko. “Sakto lang. Kumusta
sina ’Nay Saling?” sagot niya habang sinusubukan ang tatag ng duyan. “Andoon,
pinapakain ang mga anak kasabay ng mga kasamahan natin. Kumain ka na rin.”
Iniabot ko ang pinggan kay Ka Rodel na agad na hinanap sa bakpak ang kanyang
160
KUWENTO
sisidlan ng pagkain. “Ilipat ko lang itong laman ng pinggan sa sisidlan ko para madala
mo na itong pinggan pabalik doon sa bahay,” sabi niya. Tumutol ako. “Huwag na.
Pagpalit na lang ninyo ni Ka Tunying mamayang madaling araw. Babalik na ako sa
kubo, may ipagbibilin ka ba? Nasulyapan kong nagsimula nang kumain si Ka Rodel.
Sa pagitan ng pagnguya, sabi niya, “paalala lang, 4 ang ating RP.”
“Sige,” sabi ko.
“Ipaalala mong muli sa mga kasama,” bilin niya.
“Oo. Ano pa?”
“Wala na. Magpahinga na kayo. Lalo na ikaw, Ka Noel.”
Tumango lamang ako. Pumihit pabalik sa kubo.
Magdadalawang buwan na ako rito sa bundok mula noong umakyat ako noong
Marso. Matagal na akong aktibista. Estudyante pa lang ay naugnayan na ako. Maraming
nagsasabi na ang mga aktibista raw na nagrarali, dumadalo sa demonstrasyon at
piket ay mga komunista. Hindi naman totoo. May ilan sa kanila na binubuksan sa UG
para sa mas malalim na gawain. Isa ako sa iilang iyon. Nang makatapos sa kolehiyo
bilang inhinyero ay nagtrabaho ako sa isang pribadong kumpanya. Kahit ganoon ay
malinaw sa akin ang mga estrukturang umiiral sa sosyedad. Lalo na noong makuha
akong regular na empleyado sa DPWH at kahit gobyerno ang nagpapasuweldo sa
akin ay hindi ko basta matatalikuran ang aking paniniwala sa kabulukan ng sitemang
umiiral. Nagpatuloy akong may ugnay. Noong huling ED ko noong Pebrero 1995 ay
nagpahayag na ako sa mga kasama na mag-integ sa susunod na tag-araw. Hindi ako
nagpaalam sa bahay maging sa aking trabaho. Integrasyon ito. Eksposyur na madalas,
pagkatapos ng ilang buwan ay babalik sa dating pamumuhay sa kalunsuran, pero ako,
sa kabila ng maraming alalahanin, namamayani sa utak ko na huwag nang bumalik sa
lungsod. Nais ko nang ialay ang aking lakas at buhay sa armadong pakikibaka. Pilit
kong isinisiksik sa isip iyon. Paniniguro ba na kapag ito lagi ang iniisip mo, ito rin ang
magiging laman ng bibig mo at gagabay sa daloy ng mga pananaw mo.
Dito sa parang kahit ang gabi ay hindi mapagkakatiwalaang kaibigan. Pero nang
gabing iyon, sa piling ng mag-anak ni ’Nay Saling, ay para kaming umuwi sa aming
sari-sariling bahay. Matalahib ang paligid pero nakauwi kami.
Tumahimik ang paligid. Napalitan ang kahol ng mga aso sa malayong baryo ng
mga huni ng panggabing ibon at nakisabay rin ang mga duliduli. Isang malambing na
oyayi ang ganitong tunog na nagpapahiwatig ng pakikisabwat sa isang mahimbing
na pagtulog.
Kinaumagahan ay nakapagtutong na kaagad ng bigas si Ka Lisa upang gawing
kape. Nakapaglaga na rin ng amires si Ka Rodel habang tinuturuan si ’Nay Saling
kung paano pakikinabangan ang mga amires sa bakilid ng bakuran. Itinuro ni Ka
161
Rodel kung paano malalaman kung malaki na ang lamang-ugat nito sa pagsiyasat
lamang ng mga baging at dahon.
Ugali na ni Ka Rodel na magdala ng kahit anong buto o pananim na maaaring
maitanim sa bakuran. Kahit saan siya makarating ay itinuturo niya sa mga tao ang
halaga ng pagtatanim at pagbubungkal ng lupa. Alam ni Ka Rodel ang mga halamang
maaring itanim at naglalaman ng mga bitaminang kailangan ng katawan. Ang mga
nahukay niyang mga amires mula sa bakilid ay siya rin ang nagturo kung paano
itanim halos tatlong taon na raw ang nakakaraan. Wika niya, ang amires kasi, pag
nagsimula nang maitanim sa lupa, hukayin mo man ang laman, ang mga natitirang
ugat nito ay muling nabubuhay at umiiral sa magkakaibang panahon. Hindi mo man
anihin, maubos man ang dahon at matunaw ang mga baging, ang laman nito sa ilalim
ng lupa ay patuloy na buhay, lumalaki, at muling magpapapuslit ng mga panibagong
baging at dahon sa takdang panahon. Pakiramdam ko, pag nagsasalita si Ka Rodel ay
para akong nasa loob ng isang ED.
Tinawag ni Ka Rodel ang lahat para mag-agahan. Tinutong na bigas ang kape at
inihain ang umuusok na nilagang amires. Napansin kong ang ilang amires ay may
tusok pa ng ugat ng talahib.
Pagkatapos mag-agahan, habang nagtitipon ng kahoy na panggatong si Ka
Tunying ay kausap nito ang dalawang anak ni ’Nay Saling. Tinuturuan kung bakit
kailangang tulungan nila sa mga gawaing bahay ang kanilang Nanay. Ang asawa
kasi ni ’Nay Saling ay sumama rin sa armadong pakikibaka at namatay sa isang
engkuwentro. Ang naiwan nitong maybahay at mga supling ay kailangan ng pag-
alalay ng kilusan.
“’Nay Saling, ito po si Ka Noel, bago naming kasamahan sa iskuwad,” pakilala ni
Ka Rodel. Inabot ni ’Nay Saling ang aking palad. Mahigpit ang pagkakahawak niya
sa kamay ko.
“Ilang araw ba kayo rito?”
“Sa minimum na araw lamang po kami ’Nay Saling,” sagot ni Ka Rodel.
Ibig sabihin ay tatlong araw.
“Naghihintay po kami ng pasabi. Kasama po sa sadya namin na matulungan kayong
matamnan ng palay ang ilang tupong ng inyong sakahan bago kami umalis. Noong
isang linggo pa kasi ipinaabot sa amin na kailangan ninyo ng tulong sa pagtatanim ng
palay. Nang huling regroup po namin ay inuna na talaga namin sa listahan ang inyong
palayan para hindi po kayo mahuli sa mga kasabay ninyong nagtatanim ng palay. Alam
niyo naman pong pag nahuli po kayo ay uubusin ng mga rignos ang inyong tanim at
pag nauna naman ay kayo ang pupuntiryahin ng mga daga.”
Naalala ko ang mga nakikituloy noon sa bahay ng Lola. Kanya-kanya rin silang
162
KUWENTO
trabaho sa umaga. Gawaing masa ang tawag nila rito. Nang maging ako isang umaga,
isa sa kanila ay nasa tapat ng isang maliit na makinilya sa tapat ng bintana. Maliit at
maiksi ang isa niyang binti. Nakasalamin, maiksi ang buhok, patpatin at tantiya ko
ay hindi pa lalagpas ng 20 ang edad.
Ka Erning ang pakilala niya sa akin. Sabi niya, nag-aaral daw siya sa UP Diliman
at wala na siyang planong tapusin ang kurso. Nais na raw niyang magsilbi sa masa sa
pamamagitan ng pamumundok. Si Ka Erning ang nagturo sa akin tungkol sa armas.
Labintatlong taong gulang pa lamang ako noon nang turuan niya akong magkalas
ng kalibre 45. Pag nakalas ko na, saka siya magsisimulang maglinis ng mga piyesa
nito. Pagkatapos ay saka niya ako tuturuan kung paano ito muling buuin. Tuwing
tanghaling tapat namin ginagawa iyon. Nang matuto na akong magkalas ng kalibre
45, iyong mahaba naman ang itinuro sa akin. M16 ang tawag nila. Pag-asinta at
pagbaril naman ang itinuro nilang sunod.
Si Ka Tunying ang pinakamatagal na tumira sa mga Lola. Halos buong bakasyon
ko sa elementarya ay nandoon siya. Laging nasa harap ng makinilya. Maraming
tinitipa. Kapag hindi siya abala ay marami siyang ikinukuwento tungkol sa bansa, sa
mga tao sa loob ng isang bansa at ang mga umiiral na puwersa rito. Bagama’t hindi ko
nakasama ng matagal ang iba pa niyang kasamahan dahil paminsan-minsan lamang
nagagawi ang mga ito sa bahay ng Lola, pero may palagay akong, si Ka Erning ang
pinakamatalino sa kanila. Dahilan para pangarapin ko rin noon na mag-aral sa UP.
Minsan naiisip ko kung kahinaan ba ni Ka Erning ang kanyang pagiging pilay
kaya sa kanya ibinigay ang trabaho sa harap ng makinilya. Madalas hindi ko naiisip
ang gayon. Nang huling tag-araw na nadatnan ko siya sa bahay ng Lola, naitanong
ko sa kanya kung NPA ba sila. Tumawa nang malakas si Ka Erning. Sabi niya sa
akin, kung ang isang tao raw ay natuto ng isang bagay, nagiging makabuluhan ang
kanyang pagkatuto kapag ang pinaniniwalaan niyang teorya ay naisasapraktika niya.
At marami ang mga nagnanais na matutuhan ito sa pamamagitan ng pagpunta sa
kanayunan at makipamuhay sa masa. Sila ang mga sumasampa sa bundok para sa
integrasyon o eksposyur.
Nitong nakaraang taon ko lang lubos naunawaan ang integrasyon. Isang
malalim na usapin ito. Una, kailangang alamin ng yunit na humahawak sa iyo kung
sino ka at ano ang ekonomikal at pulitikal mong kalagayan. Pangalawa, kailangan
ding siyasatin kung may kamag-anak kang militar at aalamin din kung may
kasaysayan ng pagiging kaaway ang militar mong kamag-anak. Pangatlo, aalamin
din mula sa nagrerekomenda sa iyo kung ano na ang mga pag-aaral na nadaanan
mo upang matimbang ang antas ng iyong kaalaman tungkol sa prinsipyong
ipinaglalaban. Pang-apat, aalamin din ng yunit at sisiguraduhin na makukuha mo
163
ang pinakamatuwid na karanasan sa panahon ng integrasyon upang matutuhan mo

ang pinakamatuwid na pakikipamuhay sa masa. Panglima, sisiguruhin ng yunit na
mayroon silang kakayahang pangalagaan ang iyong kalusugan at ang iyong buhay
dahil ipinagbabawal na malagay sa panganib ang sino mang sumasali sa integrasyon
upang ligtas kang makauwi pagkatapos ng ipinahayag na haba ng integrasyon at ang
pinakamahalaga, kaya pinapayagan ang mga integrasyon dahil hinihingi ng masa ang
dagdag na tao para sumampa.
Noon ako nagdesisyon na sumailalim sa integrasyon. Nang dumating ang
pasabi kung kailan ako papasok sa loob, kung gaano ka-minimal lamang ang damit
at gamit na dadalhin ko, at kung saan ako susunduin, alam ko; tuloy-tuloy na ito.
Wala nang urungan. Ang susundo sa akin ay hindi ko pa nakita at kinakailangang
tumawid sa ibang probinsiya. Sumang-ayon lamang ako. Tiwala sa organisasyon
ang pinakaunang nabubuo. Tumawid ako ng probinsiya at natagpuan ko roon ang
susundo sa akin na kilalang-kilala ako at palagay na palagay rin ang loob ko sa kanya
kahit noon ko lamang siya nakita at nakilala. Ang sumunod ay maiksing biyahe at
mahabang paglalakbay. Pagdating namin sa isang bahay sa bukid ay sinabi niyang
kailangan ko pa raw magbawas ng bagahe at kung may mga bagay na pagkakakilanlan
sa akin ay doon ko rin iiwan sa bahay na iyon. Iniwan ko nga ang lahat sa bahay na
iyon na tutukoy kung sino at ano ang legal kong pagkakakilanlan. Pag-alis namin
doon, pakiramdam ko ay isa akong bagong tao.
Ang sumunod na yugto ay mas mahabang paglalakbay. Pagbagtas sa kagubatan,
kasukalan, at bukirin. Umabot ng tatlong araw na paglalakad. Kapag inaabutan kami
ng gabi at may bahay na masisilungan ay nakikisilong kami at bago magliwanag ay
muli na naman kaming maglalakad. Sakahan, talahiban, kasukalan, at bangin uli
at mga bundok ang babagtasin. Pagkalipas pa ng tatlong araw ay iniwan ako ni Ka
Dentoy sa isang bahay. Dalawang araw ako sa bahay na iyon.
Pagbalik ni Ka Dentoy ay sinabi niyang iiwan niya ako kay Ka Sinong, isang
maitim na lalaki, matipuno ang katawan ngunit pilay. Naalala ko si Ka Erning. Kung
maputi lamang ito si Ka Sinong, maiksi ang buhok at patpatin ay mapagkakamalan
kong si Ka Erning. Si Ka Sinong daw ang maghahatid sa akin. May importanteng
gawain na raw siya pabalik sa banwa. Wala akong kibo pero iniisip ko, kung si Ka
Sinong ang maghahatid sa akin, ibig sabihin hindi pa ako nakakarating sa aking
pupuntahan.
Naglakbay na naman kami pero sa pagkakataong higit na mahirap ang daan
pero si Ka Sinong, kahit maliit ang isang paa niya ay napakabilis maglakad. Halatang
kabisado niya ang daan at ang nag-iigkasang mga ugat sa kanyang paa at braso ay
halatang pinanday ng maraming beses na pagbagtas sa mga kasukalan. Lagi akong
164
KUWENTO
nahuhuli sa paglalakad. Hindi palakibo si Ka Sinong. Di tulad ni Ka Erning na bawat

pagkakataon ay sinasamantala para makapagbukas ng ideya sa kausap.
Pagkalipas pa ng tatlong araw ay narating namin ang isang baryo sa gitna ng
kabundukan. Ipinakilala ako sa mga tao. Lahat sila ay may mahigpit na pakikipagkamay
sa akin at walang mapagsidlang saya ang nakita ko sa kanila sa pagtanggap sa akin.
Habang nagpapahinga ay lumapit sa akin si Ka Sinong. Niyakap niya ako nang
mahigpit at kinamayan nang mahigpit din at sinabing lubos niyang ikinagagalak ang
pagsuong ko sa talahiban para matagpuan ang totoong pagbabago. “Hanggang sa
tagumpay!” sabi niya bago tumalikod at mabilis na nawala sa kabila ng mga bakilid.
Inisip ko para siyang si Ka Erning magsalita. Ang totoo, lahat sila ay parang si
Ka Erning.
Pagkaalis niya ay kinausap ako ng isang kasama. Sabi niya may regroup mamayang
gabi. May dadating pang ibang mga kasama. Kinumusta niya ako. Kinumusta niya
ang mahabang paglalakbay. Sabi ko sanay akong maglakad. Kinagabihan ay may mga
dumating. Pakilanlanan.
Kinabukasan, maaga pa ay naghiwa-hiwalay na. Kalahati ng grupong nadatnan
ko ay sumama sa kalahati rin ng grupong dumating. Ang naiwan ay ang iskuwad
na kinabibilangan ko. Nang magsimula na kaming maglakad, lagi nila akong
ipinoposisyon sa gitna. Lagi nilang tinatanong ang aking pakiramdam at kalagayan.
Marami akong natutuhan sa kanila at pinakamatingkad doon ang pakikipamuhay sa
masa. Doon ko nakita kung paanong naisasapraktika ang mga teorya sa pamamagitan
ng simpleng pamumuhay. Masinop ang mga tao sa lahat ng bagay at laging may
pagkukusa. Walang nagiging pabigat sa masa. Ikinatutuwa pa ng masa kapag may
dumarating na mga kasama. Doon ko nakita at naunawaan ang totoong disiplina ng
isang comrade.
Pagdaan namin sa isang baryo ay may nagbigay ng kalahating sako ng bigas para
sa iskuwad. Ako na lamang sa iskuwad ang may pinakamagaang bitbit kaya tinanong
nila ako kung kaya ko ang kalahating sako ng bigas. Sanay ako sa sakahan. Kaya ko.
Mahirap lang kapag tagilid ang lupang dinaadaanan at matarik o kaya madudulas ang
daanan at kapag umuulan ay una itong dapat na isilong at isalba. Habang dumadaan
ang araw ay gumagaan naman ito dahil ginagamit na konsumo ng iskuwad.
Nang tumigil kami sa isang lugar at nagkaroon uli ng regroup, may ibinigay
na ED tungkol sa engkuwentro. Mga detalye ng opensiba at depensiba. Doon ko
naunawaan ang respeto ng mga kasama sa buhay na malayong-malayo sa mga balita
at mga ipinangangalandakan sa mga pelikula. Limitado lamang ang balang ibinibigay
sa isang kasama at kailangan ang masusing pagdedesisyon para magamit lamang ang
bala ng baril sa pagpoposisyon sa depensiba. Mahigpit na ipinagbibilin ang maiwasan
165
ang engkuwentro kung kinakailangan dahil ang lahat ay nakapaloob sa plano at may
karampatang disiplina sa mga lumalabag at pumapasok sa engkuwentro na hindi
kasama sa plano. Kahit na ang mga opensibang pinaplano ng kung ilang buwan ay
iniuurong, hindi natutuloy kapag may masang madadamay. Nang matapos ang pag-
aaral na iyon ay nilapitan ako ng isang susing tao at ibinigay sa akin ang isang M16.
“Ka Noel, ito ang magiging kakambal mo. Marunong ka bang gumamit nito?”
“May nagturo sa akin kung paano magkalas, mag-assemble, at magpaputok
niyan.”
“Kasabay ng kaalaman mo at ng disiplina ng kilusan, matutuhan natin ang tama
at responsableng paggamit ng baril.”
Naalala ko na naman si Ka Erning.
Matapos ang dalawang buwan na integrasyon, sa isang regroup ay nakadaupang
palad ko ang isang susing taong pangrehiyon. Nandoon din si Ka Sinong sa regroup
na iyon. Kinausap niya ako pagkatapos ng kantahan at pagtatanghal ng mga talento.
Tinatanong niya ako kung ano ang plano ko. Sabi ko sa kanya, kung ipapahintulot
nila ay nais ko nang magtuloy-tuloy at sumali sa armadong pakikibaka. Tinanong
niya ako kung bakit. Sabi ko, wala namang maasahan sa burukrasya. Hinawakan
niya ako sa balikat. Naglalakad-lakad kami. Marami siyang sinabi. Marami siyang
ipinaliwanag. Nakumbinsi ako sa mga sinasabi niya. At ang pinakahuli niyang tinuran
ang tumatak sa aking isip, “Ikinatutuwa ng kilusan ang pasya mong sumampa sa
armadong pakikibaka ngunit ang pakiramdam ng masa ay kailangan mong bumalik
sa kalunsuran dahil may pananaw ang masa na doon ka mas higit na kailangan.”
Kinabukasan, si Ka Sinong ang naatasang maghatid sa akin pauwi. Maluwag na
sa akin ang desisyon. Ilang araw na paglalakad ang dumaan hanggang sa makarating
kami ni Ka Sinong sa pinakunang bahay na tinuluyan ko noong papasok ako sa
erya. Ibinigay muli sa akin ang mga gamit at damit na iniwan ko roon. Pagkatapos
ay naglakad na kaming muli. Pagkalipas ng dalawang araw ay narating namin ang
kalsada. Naghintay kami ng pagdaan ng sasakyan.
“Ka Noel, naalala mo ba ito?”may inilabas na baril si Ka Sinong. Gulat na gulat
ako. Nayakap ko nang mahigpit si Ka Sinong.
“Sabi ko na nga ba! Ka Erning! Ikaw nga!”
Tumango lang siya. Ibinigay niya sa akin ang kalibre 45. Sa akin na raw iyon.
At nang siyasatin ko, nandoon pa rin ang isang bala nito. Ni minsan daw ay hindi
niya nagamit ang baril. Mabilis kong itinago ang baril. Marami pa sana akong
gustong itanong sa kanya ngunit dumating na ang kaisa-isang pampasaherong
dyip na dumadaan doon. Pasakay na kami sa natitirang dalawang upuan sa loob ng
dyip nang maunahan kaming umakyat ng dalawang babaeng may dalang bayong at
166
KUWENTO
puno ng gulay. Nainis ako bigla. Tiningnan ko nang matalim ang dalawang babaeng
nakipag-unahan. Ngumiti sa akin ang isa. Ang isa naman ay kinindatan ako. Natulala
ako. Sabi ni Ka Erning ay doon na lamang daw kami sa bumper ng dyip para nakaupo
kami dahil mahaba-haba pa ang biyahe. Hinila niya ako pero nakalingon pa rin ako
sa dalawang babae na parang nanghihipnotismo.
Pabulong lang ang ginawa naming pag-uusap sa bumper ng dyip. Maya-maya
ay napanganga kami dahil may checkpoint sa unahan na nakaposisyon pagkalagpas
lang sa isang kurbada ng daan. Para kaming itinulos na kandila ni Ka Erning sa
pagkabigla. Ang isa ko pang nakita ay nasa checkpoint at kausap ng opisyal ng militar
si Ka Dentoy—ang sumundo sa akin noon sa bayan.
Bigla, parang kidlat na bumalik sa aking alaala ang kindat at ngiti ng dalawang
babae sa loob ng dyip.
Kailangan ang iglap na desisyon.
Binunot ko ang kalibre 45 ni Ka Erning. Itinutok ko sa sentido niya. Kinalabit.
Pumutok at kumalat ang utak niya. Tumigil bigla ang dyip. Nagulat ang mga nasa
checkpoint. Pumosisyon. Bumaba ako ng bumper. Tumakbo ako nang nakataas ang
kamay patungo sa checkpoint, paglingon ko, nakita kong nakaposisyon sa tabing
daan ang dalawang babae, nagkalat ang bayong ng mga gulay, parehas silang may
hawak na baril, nakarinig ako ng putok. Sinundan pa ng mga putok at mga sigaw.
Bumulagta ako sa tabing daan kung saan tumutubo ang napakatataas na mga talahib.
Habang unti-unting nanlalabo ang aking paningin at sumisinok habang
bumubulwak ang dugo sa aking bibig ay naririnig ko ang aking boses na tumatawag,
“’Nay, makikituloy po kami,” ngunit nanatiling nakapinid ang mga pinto at bintana.
167
“Ingat, May
Buwaya”
Genevieve L. Asenjo
1
NAGIGING MARAHAS AKO kapag kabisado ko ang wika. Halimbawa, kapag walang
brewed coffee sa canteen: ohmygodwhatthehell! why can’t they invest on coffee maker?
Halimbawa pa, sa coffee shop, pero wala namang choice ng brown sugar: ohmygod,
don’t they know white sugar is terrible? Marami pang halimbawa: sa traffic, sa counter
sa cashier, sa pila sa ATM, sa pag-connect sa Wi-Fi, sa pag-download sa internet.
Hindi ko na kailangang mangapa ng mga salita, na ngayong mga araw, pag-iisip.
Bratatatatat na lang. Blah-blah-blah-blah. Kokak-kokak-kokak.
Lunes ngayon, pinakamahirap mag-isip. Madaling maging terorista sa salita.
Kaya susubukan kong maging bulaklak.
Nakapa ko sa isip ang isang tangkay ng lilang orkidyas sa bakuran ng aking
lola doon sa probinsiya noong bata ako. Umupo ito sa plorera sa aking mesa, sa
gilid ng laptop, katabi ng mga folder ng papeles. Hello, how are you? Bati ko. Long
time no see … but now see now. Narinig ko ang halakhak ng mga tiyo at pinsang
lalaki sa linyang ito. Hapon, nag-iinuman sila sa tiyangge sa harap ng bahay ni lola
sa probinsiya. Bumaba kami sa bus ng tatay. Dito na muna ako titira at mag-aaral.
Patay na si Nanay at magsa-Saudi siya.
Ito ang ibig sabihin ng mga magulang sa akin: punongkahoy na hindi ko
maakyat, may mapait na bunga; kinukutya’t iniiwasan. Tinitigan ko ang tangkay ng
lilang orkidyas. Maganda ito. Ninanakaw. Inaangkin. Dito muna ako. Ngayon na.
Namumukadkad ako sa mga sandaling ito. Tingkad na lila ng gumamela, ng kaymito,

ng palda ng isang dalaga. Masigla ang aking mga dahon at tangkay. Namumukod-
168
KUWENTO
tangi ako sa gitna ng matataas na cogon na naninilaw sa init ng araw, at sa katabing

puno ng inyam na hindi namumunga. Tatagal ang aking mga bulaklak ng ilang linggo.
Iyan ay kung walang puputol o pipitas sa akin. Ngunit maging ’yan ay silbi ko. Ang
magagandang bulaklak lamang ang pinipitas. Sabi nga, isang matandang propesyon
ang pagbibigay aliw.
Bakit ngayon ko lang ginustong maging isang orkidyas?
Sheet, mura ko. Bigla. Hindi ko napigilan na parang hindi pa rin ako nag-iisip.
Basta na lamang lumabas at nagkatunog sheet, sheet, sheet. Bakit walang mga
ibon na kumakanta sa aking pamumukadkad? Nasaan ang mga ito? Naroon sa mga
puno ng mangga na hitik ng mga bunga? Naubos na rin huli ng mga dayo? Naisa-
pribado na rin ang kanilang tweet tweet tweet? Nasaan na ang mga bakasyunista at
turista ng tag-araw sa islang ito? Hindi ko maipagkaila ang pananabik sa kanilang
pagdating. Aakyatin nila ang bundok na ito at makikita nila ako. Kukunan nila ako
ng litrato, i-upload sa kanilang mga account sa social media, para sa paghanga ng
buong mundo.
Hindi ko akalain na maging bilang isang orkidyas makakaramdam ako ng
pangangailangang i-Like o i-Heart. Mwaaaah. Mwaaah. Tsup-tsup. Nakaka-stress.
Nanilaw ang aking mga dahon. Tumamlay ang aking tangkay. Nahulog ang isa,
dalawa, tatlo kong talulot. Sumanib ito sa nade-decompose na mga dahon at bulaklak,
ka-mundo ng mga langgam at iba pang insekto.
“Aanhin mo ang isang alaala kung hindi mo na ito kailangan?” Sabi ng bubuyog.
Lumipat ito ng madadapuan, sa nag-iisang sunflower sa di-kalayuan.
May alaala ba ang bulaklak?
Narinig ko ang hagunos ng talon, ang lagaslas ng tubig sa malaking ilog, ang
balsang kawayan na sinakyan ng aking tangkay.
Naisip ko ang salitang guniguni. Bakit inuulit? Para matandaan? Katulad ng
alaala, wala itong silbi kapag iisa lang: ala, guni. Dapat uulit-ulitin. Parang pag-ibig.
Araw-araw ginagawa. Oras-oras kapag kumita ang ibig. Naalala ko ang gamugamo sa
kuwento ni Jose Rizal. Naalala ko ang salita ng aming probinsiya, ang Kinaray-a. May
salitang gamu. Ibig sabihin, gulo. Halimbawa, away ng pagpamilya. Nagsusuntukan
ang aking mga tiyo tuwing nalalasing. Kaya hindi mahilig makihalubilo sa kanila ang
aking ama. Parang iba, kutya nila sa kanya, hambog. Iisa lang ang gamu, dahil hindi
dapat inuulit. Gayunman, tumindi lamang ang hidwaan naming magkamag-anak.
Pinabalik ako sa siyudad, sa bagong pag-ibig ng aking ama.
May gamu rin sa aking alaala bilang lilang orkidyas, na parang tunay na hindi
kakaiba ang mga tao, hayop, at halaman. Magamu sa kanilang baryo sa itaas ng
bundok, sa kabila ng mga grupo nitong isla ng probinsiya. Gusto kong isipin na hindi
169
siya lumayo kundi binihag siya. Hindi ng mga pirata. Kundi ng mga taga-bayan na
umakyat ng bundok. Kinausap ang kanilang matatanda. Nang sumunod na araw,
pinutol ang kanilang mga kahoy, ibinaba sa mga balsang kawayan. Nakarating ang
mga ito sa bayan at naging mga bubong, kisame, mesa’t upuan. Sa isang malaking
bahay na iyon sa bayan, nakadalaw ang kanyang lola. Piyesta, at malayo silang
kamag-anak. Pinabaunan siya ng isang tangkay ng lila na orkidyas. Tumubo ito sa
bagong lupa, sa ibang bakuran. Dito sila nagkakilala.
Ito ang sandali ng pagtatagpo, at may silbi pa ang alaala.
Bumalik ako sa dating ako, sa pakiramdam na isa akong bagong tao. Bilang patunay,
magbabakasyon ako. Hahanapin ko ang natitirang tangkay ng lila na orkidyas.
2
Isla Kacogonan: dito siya dinala ng tag-araw. Kulay ginto ang bangka na sinakyan
niya mula sa pier. Markado ang unahan nito ng ukit ng ulo ng buwaya, kagat ang
isang tangkay ng lila na orkidyas. Natatangi sa lahat ng mga bangka na nakaparada.
Kahit pa walang pangalan. Kasya ang isang dosenang pasahero sa haba at laki nito.
Kabit-kabit na upuan, kinakabitan ng life jacket, may pinta ang iba’t ibang parte ng
katawan ng buwaya: mga paa sa sandalan, mga mata na nakadungaw sa gilid, sa upuan
mismo, ang buntot, ang mga paa, ang mga kaliskis sa anyong talulot ng bulaklak.
Sinalubong siya ng tatlong bangkero at pinaupo sa harapan. May lima nang
nauna, ka-edad, katulad niyang lokal na turista. Napansin niya ang kanang kamay ng
isang nakatatandang bangkero. Sa pagitan ng kanang siko at kamay nito, ang mala-
isla na balat: isang umbok ng mga kaliskis. Greenish. Naisip niya: Buaya? Buwaya!
Yes, crocodile ... Sa halip na tanong, nasa ang napukaw nito sa kanya. Wala siyang
naramdamang takot na gusto niyang malaman ang kuwento nito.
At narito siya sa dagat. Kristal na asul. Humahalo sa berde ng mga halamang-
dagat habang papalapit sila sa dalampasigan. Nasa buhok nila ang hangin, nasa balat
ang mga asik ng alon. Magtatanghaling-tapat at kumikislap ang mga kaliskis ng
bangkero sa sikat ng araw. Hindi ito nakatago, isang palatandaan na binabandera.
Huminto ang makina ng bangkang de-motor. Narito na sila. Baybay Buaya, ito
ang tawag sa dagat na ito ng mga katutubo ng isla, narinig niyang sabi ng bangkero.
Buaya! Para siyang kinikiliti sa pagpapatunay na ito. Tama siya, kilala pa niya, nasa
bokabularyo pa niya ito!
Ito ang Buaya Beach sa brochure at website ng pinakaunang boutique hotel
resort dito na nangangako ng langit-sa-dagat na pakikipagsapalaran. Ayon sa alamat,
may napakalaking bato rito sa isla na hugis-buwaya. Ito ang ginawang palatandaan
ng mga sinaunang bangkero at mangingisda sa baybaying ito ng isla. Ang pagngalan
170
KUWENTO
bilang pagtanda. Ngunit ngayon, may kuwento ang binatang bangkero na hindi
nakasulat sa brochure at website ng kompanyang nagbebenta ng isla: nawala ang
napakalaking bato na ito na hugis-buwaya pagkatapos ng Bagyo Yolanda!
Ninakaw. Kumbinsido rito ang bangkero.
Gustong itanong ng dalaga na: kaya ba ipininta mo, isang tattoo? Para hindi
mo makalimutan? Ngunit nakatayo na siya ngayon sa harap ng bangkero. Isa na ito
ngayong binata na umaalalay sa kanya pababa ng hagdan ng bangka. Kumapit siya sa
kamay nito. Kitang-kita niya ang isla ng mga kaliskis nito: buhay ito!
Lumusong ang binata. Nakahawak pa rin siya. Ilang hakbang at nasa dalampasigan
na siya. Ligtas sa basa.
Tanong ng binata: “Ngayong wala na ito, matatawag pa rin ba itong Baybay
Buaya?”
Nagustuhan niya ang tanong. Sagot niya: “Bakit hindi? Nakasanayan na.”
“Kahit wala na ang mismong palatandaan?”
“Well, p’wede namang bigyan ng bagong pangalan …”
“At sino ngayon ang magpapangalan kung trabahador na lang ang turing nila sa
amin?”
“Ganyan ba ang turing ninyo sa inyong sarili?”
“Hindi,” mabilis na sagot ng binata. “Tumandok kami, katutubo ng islang ito.”
“’Yon naman pala,” narinig niya sa isip ngunit hindi niya nabigkas. Salamat.
May dahas sa tono ng linyang ito, kahit pa isang pagpapa-totoo. Natahimik na
rin ang binata. Nasa dalampasigan na sila ngayon, sa Buaya Beach, Baybay Buaya.
Napahanga siya sa mga puno ng talisay, sa kumpol ng mga cottage na yari sa bubong
na kogon at may hardin ng mga bogambilya, kalatsutsi, rosas. Maya-maya, narinig
na lamang niya ang sarili na nakikipagsundo sa binata, na taga-bitbit na ngayon ng
kanyang traveling bag: susunduin siya nito mamayang alas-tres: siya ang magiging
tour guide niya sa pag-akyat ng Bundok Opao.
“Kailangan mong makita ang bulaklak ng guaria morada,” sabi pa ng binata.
Malinaw ang dating nito sa kanya, dinig na dinig niya, ngunit nakatingin lamang siya
sa binata. Dahil may salita siya para sa binatang bangkero: buaya. Gayunman, mas
sa sarili siya nakaramdam ng disgusto sa naisip na ito. Marahil hindi naman talaga
masama ang buwaya? Na(hu)husgahan lamang?
Mas tumindi ang pagnanasa niyang alamin ang kuwento ng mga kaliskis ng
buwaya sa kanang braso ng binata.
Naging gutom niya ito ngayon sa tanghaling-tapat. Ngunit wala pa rin siyang
ganang magtanong, na parang insulto ito sa kanyang talino, at dahil dapat iginagalang
171
ang pribadong buhay ng kapwa. Lumingon siya sa dagat na parang malaking mangkok
ito ng sabaw at umaasa siyang makakita ng sariwang isda. Napako ang kanyang
tingin sa nakaparadang kulay ginto na bangka na sinakyan. Wala na ang tangkay ng
lila na orkidyas na kagat ng buwayang nakaukit dito. Nakalutang ito ngayon, isang
napakalaking tangkay. Sumasanib ang katas nito sa asul-berde na tubig, lumilikha ng
isang bilog, isang lagusan pababa sa pusod ng dagat.
Sa isang malikmata, nakatingala siya sa bubong ng pavilion ng hotel. Nahuli niya
ang sabi ng front desk na walang Wi-Fi. Fine, sa loob-loob niya. Ngunit wala ring
talaba? Ito ang inaasahan niya sa probinsiyang ito.
Para hindi siya makapagreklamo, pina-island hopping niya sa dila ang c & k sa
k/cogon. Mga ilang metro, kayang languyin. Sa loob ng mga sandaling ito, nakita
niya sa nakasabit na malaking ilaw ang nasusunog na mga burol at bundok—ang ka-
cogonan! Pagkatapos, split seconds, nakita niya ang susi ng kanyang kuwarto, hawak
ng isang binata, bitbit ang kanyang traveling bag. Mas matangkad ito sa bangkero.
Sa tabas ng uniporme nitong puti, nakikita niya ang staff ng condominium building
na kanyang tinitirahan sa siyudad. May naka-antabay sa pagbukas-sara ng salaming
pinto sa lobby. “Kaya ko naman,” sabi niya noong una. “Trabaho po namin ito,
Ma’am,” sagot sa kanya. Kinilabutan siya.
Sumunod siya sa binatang ito. Sa kanyang mga hakbang, ang pagka-sigurado na
paubos na ang k/cogon na tumutubo ngayon sa isla kaya may boutique na kasama sa
pagngalan-larawan sa hotel resort na ito.
Sigurado rin siya na malambot ang kama, ang unan, ang kumot, ang mga tuwalya.
Mababango. Nakaramdam siya ng pagod. Matutulog muna siya. Mga tatlong oras.
Itinala niya ito sa kanyang smartphone, sa Alarm.
Nanaginip siya. Nasa ika-pitong silid siya ng isang kuweba. Kaharap niya ang
isang magandang dalaga, sakay sa gintong duyan, may hawak na kudyapi. Ginto
ang mga kuwerdas nito. “Maging isa kang lila na orkidyas,” sabi nito sa kanya, at
nagsimulang tumugtog. Tatlong kalabit. Kuting-kuting, narinig niya na boses ng
kanyang lola, sa ginagawa na ito ng magandang dalaga. Pasakalye. “Maganda ang
orkidyas, kaya ninanakaw,” patuloy nito. “Kaya makipagkita ka sa Hari ng Buaya
sa kanyang kaharian sa pusod ng dagat. Naroon nakatago ang iyong kaluluwa.
Kunin mo ito. Walang nagmamay-ari sa babae kundi ang sarili niya. Nababasa niya
ang pag-iba ng panahon sa mga galaw ng mga alon. Kunin mo ang iyong kaluluwa,
angkinin mo, para hindi ka manakaw.” At tumugtog ito, tuloy-tuloy. Nakikita niya
ang pamumukadkad ng mga puno at halaman sa Bundok Opao, ang pagsasayaw ng
mga k/cogon sa hangin. Naging lagaslas ng talon ang tugtog, naging hagunos ng
tubig-baha sa malaking ilog, pababa, pababa, sa dagat, saan siya lumutang-lutang na
172
KUWENTO
isang tangkay ng lila na orkidyas, hanggang mawala ito: sumisid sa tagas ng kanyang
kulay pababa sa isang malaking bunganga, sumasalubong sa kanya.
Nagising siya, uhaw na uhaw. May dalawang maliit na bote ng distilled water
sa isang mesa malapit sa parihabang salamin sa dingding. Welcome drink. Uminom
siya. Sa kanyang lagok, narinig niya ang ingay ng drone sa labas. Nasa beach front
ang kanyang cottage. Hinawi niya ang puting kurtina na tumatabon sa salaming
bintana. Sinalubong siya ng liwanag, ng mga taong mapuputi, tatlong may-edad na
lalaki. Mga journalist? Travel writer? Blogger, paniwala niya. May dalawang babaeng
kasama ang mga ito, katutubong ganda sa dilang madulas ang eeewww. Kinilabutan
siya, pati para sa parte ng sarili niyang nagsasa-dila rin nito.
Lumiko ang kanyang tingin sa gilid ng cottage. Sa di-kalayuan, may malaking
puno ng talisay. Ito ang bungad ng hotel mula sa likuran, ang baryo. Markado ito
ng bakod na kawayan, at dalawang guwardiya, bihis sundalo. Nakita niya rito ang
binatang bangkero, nakikipagkuwentuhan. Alam niyang nag-aabang ito sa paparating
na alas-tres.
Sinusundo siya ng boses nito: “Kailangan mong makita ang bulaklak ng guaria
morada.” Napapisik siya. Oo nga ano, nasabi niya sa sarili, ito ang lila na orkidyas.
Alam niya ito. Nasa hardin ito ng kanyang lola noong maliit siya. Wala siyang
pangungulila kundi pagnanasa. Kaya ba kinakagat ito ng buwaya?
Sa kanyang pagtataka, sumagi sa kanya ang posibilidad na nanaginip siya
kanina. Hindi siya sigurado. Wala siyang matandaan. Gayunman, naririnig niya ang
tunog ng kudyapi. Kasabay nito, ang pamumukadkad ng isang malaking talulot ng
lila na orkidyas.
Nagbihis siya at nagsuot ng hiking shoes.
Habal-habal. Ito ang tawag sa motor-pampasahero ng binata. Isa itong Honda.

Umangkas siya sa kanyang short shorts at cotton shirt. Amoy dagat ang binata.
Sinakop ng kanyang mga kamay ang beywang nito. Nakapa niya ang umbok ng
tiyan at naalala ang gaspang ng star fish na minsan pinulot niya sa dalampasigan.
Hawak ang manibela, mapusyaw na berde ang mapa ng mga kaliskis ng buwaya sa
kamay ng binata.
Dalawang habal-habal na ang nauna sa kanila, sakay ang mga kasabay niya
kanina. Silang iilan sa mga naunang bisita sa isla na ito. Alam niyang isa itong
pribilehiyo. I deserve this vacation, kumbinsi niya sa sarli.
Gumulong sila sa iisang linya ng kongkretong kalsada na nagsisimula sa bakod
na kawayan sa likod ng puno ng talisay, ang puwesto ng dalawang guwardiya. Puro
yari sa kawayan ang mga bahay na nadadaanan nila. Maliliit. Lahat may hardin,
173
namumukadkad. Lahat may bakuran ng mga punongkahoy: namumungang

kaymito, mangga, santol. May isang bintana ng sari-sari store: mga sachet
ng iba’t ibang brand ng shampoo, mga cheese curls ng kanyang kabataan. May
kapilya. Lumabas sila sa mas malawak na kalsada, sa nagpapatuloy na iisang linya
na kongkreto. Mas maraming bahay, dikit-dikit, may kalakihan. Bawat kanto,
kumpulan. Nakahubad pang-itaas ang ilang lalaki, nakatayo, nakaupo. Kandong
ng mga babae ang kanilang sanggol. May mga nagwawalis. Karamihan, basta
nariyan lang, nakaupo, nakatayo–sama-sama. May pangiti-ngiti sa kanila. May
iilan na walang pakialam, na parang sanay na sila sa ganitong parada ng mga
habal-habal angkas ang mga bakasyunista. May iilan din na parang nagsasabi:
“Sino na naman ito?” “Ano na naman ang kukunin dito sa isla?” “Babalik ba ito at
magdadala ng mga kasama?” Lahat sila, walang duda sa kanilang pupuntahan: sa
tuktok ng Bundok Opao.
Napangiti siya nang maisip na wala pang oppa rito; hindi pa napasok ng mga
Koreano.
Tumigil sila sa ilalim ng puno ng kasuy. Naninilaw ang mga bunga nito. May malaking
bato. Hindi hugis-buaya.
May bahay-kubo sa unahan. Bumibiyak ng kahoy ang isang matandang lalaki.
Pinagmamasdan siya ng matandang babae sa pintuan. Marahil asawa. Katabi nito,
isang batang lalaki. Walang salawal. Kumakamay ng kanin sa pinggan na sartin.
May puno ng aratiles sa gilid ng bahay-kubo. May nakasabit na bola.
“’Nang, puwede makahingi ng tubig?” ani ng binata.
Nagpatuloy ang matandang lalaki sa pagbibiyak. Walang kibo. Hindi rin kumilos
ang matandang babae. Nakatingin lamang sa kanila. Hanggang maya-maya, tumayo
ito at pumasok. Nasa pintuan na sila ngayon ng binata. Nakatingin sa kanya ang
bata. Patuloy ito sa pagkamay ng tuyong kanin. Wala itong halo kahit mais.
Bumalik ang matandang babae. Inabot nito sa binata ang isang basong tubig.
Uminom ang binata, pagkatapos, inalok sa kanya. Umiling siya.
“Ano’ng kahoy ito?” Naisip niyang ligtas na tanong.
“Bakhaw,” sagot ng matandang lalaki. “Api-api,” dugtong pa.
Nabigla siya, may mga bibig pala ito, at ginagamit.
“Panggayuma ang balat n’yan,” sabi naman ng matandang babae. Nanunukso
ang mga mata, para sa kanila ng binata.
Tumango ang matandang lalaki. Tahimik ang binata. Akala niya iinom lang ang
binata. Nakatayo lang pa rin ito, walang pagmamadali, gayung umaakyat na ang
kasamahan nila. Kailangan nilang makababa bago magdilim.
174
KUWENTO
Hanggang magsalita ang binata. “Bumalik ba?”

“Ummm, nagpaparamdam pa rin, pero hindi na lumapit,” sagot ng matandang
lalaki, ngayon nagpapatong-patong ng mga nabiyak na kahoy.
Humugot sa bulsa ang binata. Pera. Dadaanin. Inabot niya ito, dalawang kamay,
sa mga palad ng matandang babae. “Pang-ulam,” sabi nito. Pagkatapos hinapuhap
ang ulo ng bata, saka tumalikod, lumakad pabalik sa ipinaradang habal-habal, isang
pagseguro na nasa tamang puwesto ito. “Redy?” Lingon sa kanya. Nag-thumbs up
siya. Umakyat sila sa katahimikan, na parang anumang oras, lilitaw ang bulaklak ng
guaria morada, at kailangang mahuli nila ang sandaling ito.
Ito ang oras sa isla, ang pananahan sa sandali. Wala siyang pangangailangang
tumingin sa kanyang smartphone. Basta nasa kalagitnaan na raw sila sabi ng binata.
Hayun, nakikita na ang Islas de Higantes na bibisitahin niya bukas, buong araw. ’Yon,
sa kabila, ang Masbate. ’Yon naman, Isla Bantayan ng Cebu. Mamaya, kapag nasa
tuktok na sila, ang mga kabilang isla, na dapat mapuntahan din niya, sabi ng binata.
Habang hindi pa nila nauubos bili, sabi pa nito.
“Nino?” Hindi niya naiwasang magtanong. Hindi rin siya takot sa sakaling sagot.
“Malalaking tao,” sagot ng binata. Humahagbas ito ng mga damo, isang
paghawan ng daan para sa kanya. “Tu handred tawsan ang presyo ng bawat pamilya
rito. Pagkatapos ng Yolanda, basta na lang sila dumating. Pagkatapos, nawala rin ang
aming malaking bato na buaya.”
“Two hundred thousand pesos?”
“Oo.”
“Para ano?”
“Umalis.”
“Kayo?”
“Oo. Kami rito.”
“Ang liit para sa buong buhay …”
“E, hindi mo rin sila masisisi. Sira ang bahay, walang trabaho …”
“Pero ikaw, nandito ka pa rin.”
“Hay naku, Ma’am, nakapag-Saudi na ako. Nagtrabaho din ako sa feshing purt sa
Cavite. Dito pa rin ang balik ko.”
“Maganda pa rin dito?”
“Maganda … oo, maganda. Pero higit d’yan, taga-rito kami.”
“Kahit mahirap?”
“Kahit saan mahirap.”
“Pero paano ’yan, binibili ito.”
175
“Kaya nga. Kung aalis pa kami rito, e, di, sa kanila na lahat.”

“Hindi naman pala lahat?”
“Hindi nila makukuha lahat.”
“At kinukuha naman kayo bilang …”
“Trabahador.”
“Oo.”
“Pero ang gusto namin, patas. I-debelop nila ang isla na kumukonsulta sa amin.
Kabuhayan, hindi paglikas.”
“Sina Manong at Manang kanina?”
“Kamag-anak. Lahat naman kami dito sa isla, maliban sa mga bagong dayo.”
“Hindi sila umalis?”
“Hindi pabibili kamo.”
“Mabuti. May mga kagaya pa rin nila.”
“May mga kagaya pa rin namin. Talaga.”
Nakipag-apir siya sa binata.
“Makikita ba talaga natin ang bulaklak?”
“Tiwala lang, Ma’am.”
Okay, sabi niya sa sarili. Wala pa naman sila sa tuktok. Naalala niya, hindi siya
naka-“babay” sa bata. Parang nasalubong niya ang sarili at ang sama niya. Babawi
siya mamaya.
Papalubog ang araw. Nakabibingi ang tunog ng mga ibon at kulisap. Sa kanyang
isipan, ang malalim na putik at ang mga bangkay na nakahandusay kasama ang mga
natumbang punongkahoy at bahay.
Umaakyat sila sa daan na libon ng mga kawayan. Sumusuhot ang natitirang liwanag
sa mga dahon at sanga. Tumigil ang binata, hinihintay siya. Nang magkatapat sila ng
hininga, may ipinakita ito sa kanya. Isang liso. Mabuti raw ito para sa sakit sa ngipin.
Lalo na kapag sasamahan ng virgin coconut oil.
“Hindi sumasakit ang ngipin ko,” sagot niya, humahabol ng hininga.
“Hindi ’yan ang ibig kong sabihin.”
Hinintay niya ang binata na magpatuloy. “Dumating din dito ang mga risertser,
mga sayantist … kumuha sila ng sampol.”
Tumango-tango siya. “Bakit mo ito kinukuwento sa akin?”
“Ano ang bakasyon kung walang kuwento?”
“Gusto ko ang kuwento ng iyong balat … ang mga kaliskis ng buwaya.” Sa wakas
nasabi niya.
“Gagabihin tayo.”
176
KUWENTO
“Hindi ako takot.”

“Pero hindi libre ang kuwento.”
“Pumayag ako para sa bulaklak ng guaria morada.”
“Handa ka ba? Maaari nitong baguhin ang buhay mo.”
“Tulad ng?”
“Hindi ka na makakabalik.”
Nakatayo na sila ngayon sa patag na bahagi, labas sa libon ng mga kawayan.
Kitang-kita uli ang malawak na langit at dagat, at ang tumpok at kalat ng isla rito.
Humarap sa kanluran ang binata. Nakapikit ang mga mata. Bumibigkas ito ng isang
orasyon. Mahina.
Nang buksan nito ang mga mata, kapwa nila nakita ang paparating na mag-
pamilya na dinaanan nila kanina. Bitbit ng mag-asawa ang isang malaking kaldero.
Bitbit ng bata ang isang malaking flashlight. Ito ang bati nila sa kanila: apir.
Nilapag ng mag-asawa ang kaldero. “Nilaga na puting baboy,” sabi ng matandang
babae.
“Bata pa ’yan, laki sa likod-bahay, at hindi pinalo,” sagot naman ng matandang
lalaki. “Walang asin.”
“Ito naman ang hapunan ninyo,” dagdag ng matandang babae. Binuksan nito
ang kaldero: itim na kanin na napatungan ng adobong manok.
May dala rin silang banig, patadyong, tsinelas. Kumain sila. Instant picnic nila.
Pagkatapos, inilipat ng mag-asawa sa banga ang nilaga na puting baboy. Tumayo sila,
kandong ito, tuwid parang mga sundalo. Kaharap nila ang dagat sa timog. Maya-
maya, kinuha ito ng binata, pinatong sa lupa, at lumuha sa harap nito. Umusal ito ng
orasyon. Ito iyon sa kanyang pandinig:
“Tagallias sang Tagalliasan,

Tagac aco sang acon pinagaio-an
Con daog, moa co tagan
Con buntol aco sayupan.”
Inulit ito ng mag-asawa at ng bata. Sa mga sandaling ito, ilang hakbang ang layo
mula sa tuktok ng Bundok Opao, nakita niya sa kanilang harapan ang lumulutang na
bulaklak. Isang malaking bulaklak ng matingkad na lila na orkidyas!
Nanatili ito sa kanyang posisyon sa hangin. Papalaki, lumalapad. Walang amoy.
Matingkad lamang na lila. Kumikislap sa takipsilim.
Natali siya sa kinatatayuan. Manghang-mangha. Walang salita na humahagunos
sa kanyang isipan. Gusto niya ito, itong kawalan ng salita.
177
Tumitingkad na tumitingkad ang orkidyas. Umiiba ito ng hugis: nagsasaanyong-

pusa! Katamtaman ang laki nito. Walang nakakatakot, isang ordinaryong pusa. Bumaba
ito para amuyin ang laman ng banga: ang nilaga na puting baboy. Kinain niya ito.
Hindi niya alam kung isa itong kaibigan o kaaway. Hindi gumagalaw ang binata,
ang mag-asawa, ang bata. Para silang mga estatwa sa museo.
Nakaupo ang pusa sa tabi ng banga. Hanggang, bigla, bumalik ito sa pagiging
orkidyas. Malaking orkidyas. Ngayon nasa lupa.
Lumapit dito ang binata. Pinulot ito. Itinaas niya ito, ipinapakita sa kanya.
“Palatandaan ang pagpapakita ng lila na orkidyas na nababahala ang mga ninuno.
Kaluluwa nila ang pusa.”
“Bakit sila nababahala?”
“Nasisira ang kanilang lugar. Hindi naniniwala sa ritwal ang mga endyiner, ang
mga kontraktur, ang manedyer ng resurt …”
Ito ang kuwento ng binata: may isang datu na nagiging buwaya kapag nasa
tubig. Dinadalaw nito buwan-buwan ang pusod ng dagat, sa isang palasyo kung saan
nakatira ang kanyang kapatid na babae. Hinihingi nito palagi na dalhan siya ng isang
tangkay ng lila na orkidyas, pasalubong mula sa lupa. Isang araw, sinalubong ang
datung buwaya ang isang gintong bangka sa palasyo ng kanyang kapatid. Wasak ito.
Wala na rin ang kanyang kapatid. Tanging ang tangkay ng lila na orkidyas ang naiwan
sa malaking bato sa kanyang palasyo. Mula noon, kapag may nawawalang bangka o
bapor, mangingisda o isang dalaga, hinihigop pababa sa pusod ng dagat, sinasabi na
naghihiganti ang buwayang datu.
At ano ang kinalaman nito sa malaking bato na hugis-buwaya? Ito ang nangyari
sa datu: dumating ang araw na hindi na siya bumalik sa dagat. Nakikita siyang
nakatunganga sa dalampasigan, nagpa-patrol ng mga bangkang dumadaan sa dagat.
Hanggang isang araw, hindi na siya nakita. Sa halip, tumubo ang malaking bato na hugis
buwaya. Ninuno ng binata. Ipinanganak siyang may mapa ng mga kaliskis ng buwaya.
“Masakit?” Tanong niya.
“Makati, minsan.”
“Lumalaki?”
“Hindi naman kumalat, o lumipat ng lugar.” Tumawa ang binata. Nakitawa na
rin siya. Hindi niya alam kung bakit. Basta ito ang hinihingi ng sandali.
“Hindi mo naisipang ipa-opera?”
“Para mo na ring sinabi na patagin itong bundok …”
Tumayo ang binata. Humakbang. Sa pagpapatuloy, narating nila ang tuktok.
Malamig ang hangin. Nakalubog na ang araw. Mga tala sa dagat ang mga nakaparadang
bangka.
178
KUWENTO
May cell site. May dalawang guwardiya. Isang prusisyon ang kanilang pagsali sa
mga naunang kasama. Nakatayo ang mga ito sa bangin, kaharap ang matingkad na
puti sa bahagi ng bundok sa ibaba. Napatag. Ito ang tinatapos na pribadong airport.
Parihaba na kaputian ng kongkreto sa gitna ng nabungkal na lupa, kulay tsokolate.
Narinig niya ang sunod-sunod na pagpasok ng bagong mensahe sa kanyang
smartphone. Pinatay niya ito, ibinalik sa sling bag. Narinig niya mula sa isang
guwardiya, sa tonong may pagmamalaki, itong FYI na itatayo rin dito, may zone na
ng condo, ng hotel, ng golf course, ng marami pang resort.
Narito sila, ninanamnam ang tanawin. Sa iba’t ibang lapat at tunog, sa
katahimikan ng kanilang pag-iisip, ganito ang kanilang sinasabi: “Ang ganda ng
bayan ko.” “Ang ganda ng mga isla natin, bakit mo pa gugustuhing mag-abroad?”
“Ang yaman natin, bakit hahayaan nating nakawin ito ng mga dayuhan?”
Narito siya. Narito na. May boses sa kanyang lalamunan, nagsasa-mukhang
buwaya, bubuga ng mga salitang, sa wakas, nakapa niya’t tumubo at ngayon ganap
nang maibigkas: Hindi ako ang dalaga na dahil sa lungkot naging alamat ng isang
bulaklak!
Isa itong sigaw, may galit ng kaluluwa ng pusa, dantaon ng pagkikimkim.
Yumanig ang buong paligid. Narinig ang malakas na pag-alon sa dagat. Pagkatapos,
katahimikan.
3
Hindi ito isang panaginip kung saan nagigising ang isang tauhan sa kuwento. Ito ang
kuwento ng isang bangkero isang tanghaling-tapat ng tag-araw sa aking bakasyon
sa probinsiya ng aking ama. Nakaukit ang mukha ng malaking buwaya sa unahan ng
kanyang bangka. Kagat nito ang tangkay ng isang lila na orkidyas, ang guaria morada.
Kilala ko ito dahil marami nito sa bakuran ng lola noong bata ako.
May isang dalaga sa kuwento ng bangkero na hindi nakabalik mula sa pag-
akyat ng Bundok Opao. Gabi iyon na narinig ng buong isla ang mala-pusa na tinig,
naghihinagpis. Lumindol, pagkatapos, ang dambuhalang alon. Maraming bahay ang
nasira sa tabing-dagat. Hanggang sa paanan ng bundok. Higit sa lahat, ang kauna-
unahang hotel resort. Gayunman, paglipas ng mga araw, nakita ang isang habal-habal
na nakaparada katabi sa nabuwal na puno ng kasuy at malaking bato. Sa di-kalayuan,
ang sirang bahay-kubo.
Hindi na nakita ang magpamilya na nakatira rito. Sinasabi na may nakakita sa
kanilang magkasama sila ng dalaga at ng binatang bangkero. Kinuha sila ng mala-
buwaya na alon, dinala sa pusod ng dagat. Kaya raw kapag may tumataob na bangka
o may nawawalang bata o dalaga, isa itong alay sa kanilang alaala.
179
May mga araw na ibinabalita ng mga mangingisda at bangkero na may nakikita

silang malaking buwaya sa kanilang dagat. May tangkay ito na lila na orkidyas.
Emerald green ang mga mata. Katulad ng ukit na ulo ng buwaya sa bangka. Dahil
dito, hindi natuloy ang pagbubukas ng airport. Nagsara na rin ang mga hotel at
hindi na nagpatayo ng bago pa. Maraming trabahador ang basta na lamang nawala.
Hanggang mga manager, engineer, at isang Koreano. Nagkaroon ng ritwal ngunit
fake babaylan na ang nakuha.
Inabandona ng “malalaking tao” ang isla. Ibinalitang hindi na ito profitable.
Marami ang nalungkot. Paano na lang ang mga taga-isla? Hanggang hindi na nila
muli pang narinig ang mala-pusa na tinig ng hinagpis. Naging asul muli ang Baybay
Buaya. Tag-ulan, tag-araw, hindi na nila kailangang humanga mula sa malayo, sa
labas ng bakod ng mga resort, sa hardin ng mga cottage, sa mga namumukadkad
na bulaklak tulad ng orkidyas. Malayang nakakapagtampisaw sa dagat ang kanilang
mga anak. Kilala nila ang buwaya bilang kapwa kaibigan at kaaway. Kaya ang pag-
iingat nila, na isang pag-iisip sa kanilang kapakanan.
Ito ang nahanap ko, hindi ang tangkay ng natitirang lila na orkidyas. Narito ako
ngayon, mapalad na nakapunta, adya ng alaala. Bughaw ang langit at dagat. Sakay
ako ng kulay-ginto na bangka. Wala akong baon na orasyon, wala ring pagmumura.
180
KUWENTO
Nanlaban
Mayette M. Bayuga
N A N L A B A N
Naaalala bawat isa, tunay na di malilimutan
Andre na iskolar ng mga pari sa Sta. Donata
Nanding na ay na ano nang guwapo mandin
Leondivino nga kada adlaw naghabal-habal
Amboy na di nakilala kaniyang Kanong ama
Boyet angas lagi wasak pero wagas mainlab
Ayyy … ilan lang sila sa libo-libong wala na
N A N L A B A N
ANDRE, ANDRE, ANO’NG ASSIGNMENT MO

“DON’T ME,” SABI ko kay Andre nang magpaalam siya. Makikitulog daw sa mga
pinsan namin sa tenement, dito rin sa Sta. Donata. Makikigamit daw siya ng
computer. “Baka mag-games lang kayo magdamag,” sumbat ko.
“Assignment talaga, Ate,” sagot niya.
“Iyang mga pinsan mong iyan, ha. Huwag na huwag kong mababalitaang may
kung anong kalokohan kayong ginawa,” sumbat ko.
181
Kilalang-kilala ko ang mga pinsan naming iyon, panay menor de edad din, 14,
16, 17 pero nasangkot na sa kung ano-anong kalokohan. Naroong nakipagrambulan
sa mga batang kalye sa may riles, nanilip ng mga boarders sa tenement, at minsan
ding nambato ng bus sa Quirino Avenue. Tunay na barkadahan sa babag. Lumaki
kasing walang gabay dahil napilitang mag-abroad ang tiyang namin nang mabiyuda.
“Wala po, Ate, kailangan ko lang talaga mag-research tungkol sa Christian
doctrines,” pakiusap ni Andre.
First year high school si Andre. Iskolar siya ng mga pari sa Sta. Donata Catholic
School. Sa seminaryo na halos siya naglalagi pag walang pasok, tumutulong kina
Father. Gusto ko nga sanang maging sakristan siya, kaya lang mas kailangan daw
siya nina Father sa ibang gawain. Errand boy ba. Minsan, nagkukuskos siya ng sahig
o tumutulong sa paglilinis ng kubeta. Okey lang iyon, ganu’n talaga dapat, para
matuto. Walang gagawin kung nasa bahay kundi puro laro.
“O sige na, basta pagkatapos ng klase bukas, uwi ka kaagad ha,” sabi ko. Bigla,
parang gusto kong guluhin ang buhok niyang kumukulot sa dulo at lumalaglag sa
kaniyang noo gaya nang madalas kong gawin noong bata pa siya. Cute na cute si
Andre noong bata, mukhang anghel. Iyong kerubin ba, iyong nakapaligid sa Mahal
na Birhen sa altar. Anghel nga siguro siya kasi kinaya kong buhayin siya noong
panahong iyon, noong inabandona kami una ni Tatay, at kasunod si Nanay. Walong
taon siya noon, kinse lang ako. Lahat ng kamag-anak namin ay hirap din sa buhay.
Aaminin ko, may mga pagkakataon noong tinatanong ko sa sarili ko kung bakit
hindi ko na rin lang siya abandonahin. Hindi ko naman siya anak. Mahirap kumita
ng pera. Maliit lang ang suweldo sa pagiging tindera. Talipapa, puwesto sa palengke,
kiosk sa mall, bazaar, tiyangge, lahat napagtindahan ko na. Mga amo lang ang
kumikita, kaming trabahador laging arawan, at laging gipit. Sa naging amo kong si
Mr. Chungchangching, ni hindi kami puwedeng umupo noon. Nagkasakit pa ako sa
bato dahil di puwedeng umihi habang nasa trabaho. Siguro kung nakatungtong ako
kahit paano sa college, matatanggap akong salesgirl sa may pangalang department
store, pero sa nababalitaan ko naman, pareho lang din ang buhay ng mga salesgirl
doon sa buhay namin. Nasa class na lugar nga lang sila. Haaayy! Sarili ko nga lang
hirap na akong buhayin may pasan pa akong Andre.
Kung may ipinaglaban man ako, siguro nga si Andre iyon. Sayang … sayang at
nagpigil akong guluhin ang kaniyang buhok …
“Yey! Lodi ka talaga, Ate! Uuwi po ako agad bukas.”
Hindi na siya nakauwi. Sa morge na kami nagkita. Pinagdikit ng natuyong dugo
ang kulot-kulot niyang buhok na lumalaglag sa noo. Hindi ko na natingnan pa ang
mga pinsan ko. Nawalan na ako ng lakas.
182
KUWENTO
“Adik. User.” Paulit-ulit idinidikdik sa aking utak ang mga salita. Hindi ko alam
kung saan galing, kung sino ang nanunumbat.
Kilala sa tenement ang mga pinsan namin. Tinangka raw tumakas ng mga ito,
nagpulasan sa magkakaibang direksiyon.
“Nanlaban,” sabi ng mga pulis, kaya pinaputukan.
Hindi raw sana madadamay si Andre kung hindi na ito lumabas pa ng pinto,
kung hindi na ito nagsisigaw pa: “Maawa po kayo! Hindi po sila mga adik!”
Nakaluhod daw ito nang barilin sa harap ng pinto.
“Ate Cel!” narinig sa buong tenement ang kaniyang huling sigaw.
NANDING, NANDING, NAHIHIMBING

Tinititigan ni Tere ang kaibigan niya. Guwapo talaga si Nanding. Kaya nga sila naging
best friends forever, kasi siya naman maganda. Mula Kinder hanggang ngayong
Grade VI ay laging siya ang muse at ito naman ang escort sa klase. Sa barangay naman
nila, lahat yata ng Santacruzan, beauty contest, at kung ano pang kailangan ang
maganda’t pogi ay sila ang magkapartner. Sila rin ang ipinapadala kung kailangan sa
iba’t ibang bayan sa kanilang probinsiya.
“Ang cute-cute mo mandin,” laging sinasabi ng lahat kay Nanding.
“Mukha ka baya namang Sto. Nino.”
“Ano nang kinis, ano nang puti, para bagang anak ng mayaman.”
Ang totoo, minsan ay naiinggit siya. Kasi ito at hindi siya ang pinapansin ng
mga tao, samantalang siya ang tunay na contestant ng eskuwelahan o ng barangay sa
kung saan mang pageant at konsorte lang ito. Pero laging sinasabi nito sa kaniya na
huwag siyang mainggit, dahil siya naman talaga ang star at hindi ito.
Siya lang ang totoong nakakaalam kung bakit ganu’n kapogi si Nanding, kahit
wala naman itong pinagmanahan. Sa kaniya lang sinabi nito ang lihim daw ng buhay
nito. Pero bago iyon, ipinataas muna nito ang kaniyang kanang kamay sabay “pramis”
na hinding-hindi niya idadaldal kahit kanino ang lihim na iyon.
“Hindi mandin ako tunay na anak nina Tatay at Nanay. Napulot lamang nila ako.”
“Ha? Ngani baga? Ha ay, bulaan ka wari!”
“Totoo. Tingni pa’t hindi ko mandin kamukha sina Tatay at Nanay.”
Simula pa man, tuwing pinipingot ang matangos nitong ilong o kinukurot ang
maumbok at mapulang pisngi nito, marami nang nagbibiro kay Nanding na hindi
ito tunay na anak. Ang layo kasi ng itsura nito sa lahat ng kapamilya. Minsan nga
umiyak pa ito nang sabihan ng isang ale na iniwan lang ito sa harap ng bahay ng
pamilya nito ng mga dayong galing Maynila.
“Halika, apakilala ta sa totoo kong pamilya.” Isang linggo pa lang ang nakalipas
183
nang yayain siya ni Nanding. Magtatakipsilim na noon at alam niyang dapat na

siyang umuwi, kaya lang nabatobalani siyang sumama sa kaibigan. Dinala siya nito
sa may lumang balon kung saan sila laging naglalaro. Sinabi nitong titigan niya ang
mga halaman sa kasukalan, dahil doon niya unang makikita ang mga kapamilya
nito. Kasabay ng paglatag ng dilim ang pagsungaw ng mga bahagi ng isang mukha sa
bawat dahon, bawat baging, bawat bato …
Mamula-mulang pisngi … kulot-kulot na buhok … makinis na kutis … unti-unting
lumitaw ang mga bahagi ng mukha … hanggang mabuo ang maraming-maraming
mukha, lahat kamukha ni Nanding. Kinilabutan si Tere nang di niya maintindihan.
May sariling lakas na kusang tumakbong palayo ang kaniyang mga paa.
“Tereee!” narinig pa niya ang tawag ni Nanding. Hindi niya ito nilingon. Sinagasa
ng mga paa niya ang mabatong daan habang may liwanag pa ang papalubog na araw.
Kinabukasan sa eskuwelahan, sinabi ni Nanding na kung hindi sana siya umalis nakita
niya ang pagdating ng mga duwende at lambana, tiyanak at aswang, kapre at tikbalang,
at marami pang iba. Hindi raw kuwento lang ang mga iyon. At sila ang kapamilya nito.
Isang araw, sabi ni Nanding, isasama na raw ulit ito ng mga kapamilya sa kanilang
mundo. Uuwi na ito.
“Paano yoon?” tanong ni Tere. “Maiyak wari sina Nanay at Tatay mo.”
“Hindi man sila malulungkot. Di naman talaga ako mawawala ay. Parang matulog
lamang baga ako nang mahimbing.”
Sa pagtitig niya ngayon sa kaibigan, tingin ni Tere, mukhang himbing na
himbing lang si Nanding. Kaya nga nakikitang ang pogi talaga nito. Gusto niyang
isiping isinama na nga ito ulit ng mga kapamilya nito. Umuwi na ito, gaya ng sabi
nito sa kaniya. Gusto niyang isiping hindi totoo ang sabi ng mga saksi sa nangyari
kay Nanding at sa tatay nito, na niratrat sila ng bala ng mga pulis. Tulak daw ng droga
ang tatay ni Nanding, mga estudyante pa sa Biac National High School sa bayan ang
binibentahan. Natokhang na nga hindi pa rin tumigil. Naging collateral damage tuloy
si Nanding. Hindi naiintindihan ni Tere kung ano ang collateral damage. Mas gusto
niyang paniwalaan ang sabi ni Nanding na kapag umuwi ito sa sariling pamilya ay
matutulog lang ito nang mahimbing na mahimbing.
KAHAMBAL-HAMBAL SA HABAL-HABAL
Hindi alam ni Inday Saling kung paanong iiyak. Alas-sais ng hapon nang maghiwalay
sila ni Leondivino. Gaya ng araw-araw nitong ginagawa, pinuntahan siya nito sa
puwesto nila ng mga pasalubong sa Bankerohan. Bumili pa ito ng dalawang balot ng
tinda nilang durian candy. Kilala na ito ng amo niya at kung minsan ay ginagawa na
ring service ang habal-habal nito ng mga order na dapat i-deliver kung saan-saan.
184
KUWENTO
Hindi na raw ito makababalik pa para sunduin siya at ihatid pauwi kapag
nagsara sila dakong alas-siyete. Dumating daw ang kaibigan nitong taga-Maynila at
pupuntahan nito sa Matina. Sinabi raw ng kaibigang magbubukas ng negosyo ang
amo nito sa Davao at matutulungan itong makapasok na family driver gaya nito.
Kung sakali raw … makakaipon na ito … maaari na silang magpakasal. Tinapik ito sa
balikat ni Inday Saling. Kaikling pag-uusap sa alanganing oras ay naglatag ito ng mga
pangarap para sa buhay nilang dalawa.
“Ayaw na paglaag,” umiiling pang bilin niya. Alam naman niyang hindi iyon
ugali ni Leondivino. Way bisyo. Ni hindi naninigarilyo. Siya lang ang bisyo nito,
ingon sa nanay nito. Kahit na, dapat laging mag-ingat, ganiyang bali-balita ang mga
pinatutumba raw ng tinatawag na death squad.
Ayaw man niyang aminin, di na niya nahahabol ng tingin ang habal-habal ng
boyfriend, kiliting-kiliti pa rin si Inday Saling. Hindi niya napigilang makita ang
sariling nakasuot ng puting-puting wedding gown. Butiktik sa puting bulaklak ang
altar ng St. Paul’s Church. Puti rin ang hawak niyang mga bulaklak. Puti ang mga
laso, puti ang mga palawit, puting-puti ang buong paligid.
Puting-puti ang ulap nang makarating kay Inday Saling ang balita. Hindi niya
alam kung paano siya iiyak. Paano siya maniniwalang namatay si Leondivino sa drug
buy-bust operation?
Sa telebisyon na niya nalaman ang mga detalye. Ulat ng newscaster, nahulihan
si Leondivino at ang kaniyang kasama ng limang sachet ng hinihinalang shabu, drug
paraphernalia, at isang bungkos ng pinatuyong marijuana. Ipinakita ang backpack nito
kung saan daw nakalagay ang mga nasamsam. May dalawang supot ng durian candy.
“Nanlaban.” Kaya napilitang barilin ng mga pulis. Kung saan-saang bahagi ng
katawan tumama ang mga bala.
“Hilak,” payo ng lahat kay Inday Saling, ngunit nanatili siyang nakatitig sa
kawalan. Madilim … madilim na madilim … kulay itim ang buong paligid.
AMBOY, MY BOY
Nanaginip si Mela nang nagdaang gabi. Buntis daw siya at manganganak na. Kaya
lang, hindi niya mahanap ang mga lamping inihanda niya para sa kaniyang sanggol.
Kung saan-saang eskinita na siya napasuot, sinisipat ang bawat sampayan. Noon
biglang nagkagulo, may sigawan, putok ng baril, pagsabog, iyakan … Namalayan na
lang niyang impis na ang kaniyang tiyan at nagkalat ang dugo sa paligid. Pero walang
sanggol. Hindi sanggol kundi pira-pirasong bahagi ng katawan ang kaniyang iniluwal.
Nagkalat sa mga eskinita ang mga pira-pirasong bahagi–ulo, puwet, hinlalato, alak-
alakan, mga hibla ng buhok …
185
Nagising siyang pawisan at humahangos. Agad niyang sinilip sa kinahihigan

si Amboy. Katatapos lang ng huling trabaho nito bilang labor sa construction, kaya
tambay muna ito. Mabuti na nga lang at malaking bulas ito at kayang magtrabaho
nang mabigat. Napabuntonghininga siya. Hindi dapat ganoon ang buhay ng anak.
Dapat ay papasok na ito ng Senior High School. Kaya lang ay hindi nila kakayahin ang
gastos kung mag-aaral ito sa ngayon, dahil siya man, isang linggo na lang, endo na
ulit. Kailangan na naman niyang mag-apply. Haay … nakasanayan pa naman na niya
ang trabaho sa factory ng bra. Siyang sinasabing di biniyayaan dahil walang laman
ang dibdib o flat ang suso, ay hasa na sa mga landi ng bra, gaya ng silicone pads,
magic wire, at nipple cover. May mga bagong kahulugan na sa kaniya ang push ups,
extenders, adhesives, minimizers, etsetera.
Sa buong araw na iyon ay puno siya ng agam-agam. Iniisip niya ang anak. Ayaw
niyang tanggaping may nararamdaman siyang kutob. Pilit niyang ipinapasok sa isip
ang panahong ipinaghehele pa lang niya ito. Dahil sa kabila ng lahat ng paghihirap,
naging masaya ang mga panahong iyon. At bigla, kahit alam niyang malulungkot
siya’t masasaktan nang sobra-sobra, dinasal niyang sana totohanin ng ama ni Amboy
ang sinabing kukunin ito at pag-aaralin sa Amerika. Papayag siya, madurog man ang
puso niya, alang-alang sa ikagaganda ng buhay nito.
“Amboy, my boy,” sabi raw ng ama nito. Sa internet nahanap ni Amboy si Peter Miller,
kung saan din niya ito nakilala sa isang “dating & loving site” noong eighteen pa lang
siya. Thirty-five ito noon, ang Amerikanong minahal at pinagtiwalaan niya; ang lalaking
dumayo sa Pilipinas at nag-iwan ng maraming pangako. Sana, kung hindi man tinupad
nito ang isa man sa mga pangako sa kaniya, inisip pa nga niya noong baka inayawan siya
dahil flat ang kaniyang suso, sana tuparin nito ang pangako sa anak. Sana … sana …
Umaasa siya kahit napakalabo ng lahat. Kahit gusto niyang isiping pangakong
gobyerno lang ang pangako ng ama nito, ibig sabihin isang matinding paasa lang.
Naalala niya ang panahon ng kaniyang paglilihi’t pagbubuntis, ang pangangasim ng
sikmura, ang pagsusuka. Pero mas masakit ang alaala kung paano niyang hinarap
ang galit ng mga magulang niya; kung paano niyang tiniis ang ugong ng tsismis at
ang panlilibak ng mga akala niya’y kaibigan, pati na ng mga kakilala’t kapitbahay.
Kaya tinakasan niya ang kanilang probinsiya at nagbakasakali sa Maynila.
Nagmadali siyang umuwi nang hapong iyon. Gusto niyang makita ang anak,
makausap, at mayakap. Matinding-matindi ang gayong pakiramdam. Mabuti na lang
hindi siya nahirapang sumakay. Mabuti na lang hindi masyadong ma-traffic.
Pagdating pa lang niya sa kalye nila, ramdam na niyang may kakaiba. Nauna lang
pala nang kaunti sa kaniya ang mga pulis. May operasyon daw, sasalakayin ang isa
sa mga dikit-dikit na barumbarong sa kanilang eskinita na ginagamit daw na shabu
186
KUWENTO
tiyangge at shabu den. Dingding lang ang pagitan nilang lahat, pero mahaba ang
eskinita at datna’t panawan ng mga nangungupahan ang mga kuwarto’t silong ng
bawat barumbarong. Hindi alam ni Mela kung aling silong ang pakay ng mga pulis.
Alam niyang di maiiwasang may mga user at pusher sa kanilang magulong lugar, pero
hindi niya inakalang may tiyangge roon ng droga.
Dumadagundong ang puso ni Mela. Kailangan niyang makauwi. Puno ng pulis
ang tapat nila. Maaari siyang lumusot sa likod, babaybayin niya ang pasikot ng kanal
mula sa tindahan sa kanto. Parang napakabigat ng kaniyang mga paa. Sunod-sunod
ang mga putok, parang galing sa kanilang silong. Nasaan kaya si Amboy?
“Amboy!”
“Mela, Mela, si Amboy! Mela!”
Nagkalat ang utak ni Amboy sa sahig. Wala sa sariling dinakot iyon ni Mela.
Wala sa sariling niyakap niya ang duguang katawan ng anak, ipinaghele sa kaniyang
walang lamang dibdib.
LOLA ANING
“Hesus ko alang-alang sa masaganang dugo na iyong ipinawis nang manalangin ka
sa halamanan … ay kaawaan mo at patawarin ang mga kaluluwa sa purgatoryo … ”
Nakatalungko sa harap ng kabaong si Lola Aning. Tapos na ang pasiyam sa apo
niyang si Boyet. Kulang pa rin ang naipon niyang pampalibing. Nakahingi na siya kay
Mayor sa tulong ni Kapitan, at may ilang boluntaryong nagbigay na Kagawad, pero
salat na salat pa rin. At di maiwasang nabawasan na rin niya ang pera. Wala naman
siyang iba pang pagkukunan para sa pangangailangan niya. Tanging sila na lang ng
apo niya ang magkasama sa buhay. Ito ang sumusuporta sa kaniya.
Mangilan-ngilan na lang ang dumarating para makiramay, pero kahit paano
may natatanggap pa rin siyang ambag. Patuloy ring nag-aabot sa kaniya ang mga
nagsasakla. Hindi na lang niya pinapansin ang mga nagsasabing pinagkakakitaan pa
niya ang bangkay ng kaniyang apo.
Gusto niya ng maayos na libing para kay Boyet. Iyon man lang makapagbalik
kahit kaunti sa nalansag nitong dignidad. Gaya ng araw-araw nitong ginagawa,
umalis ito ng bahay para pumasok sa trabaho sa pabrika ng patis at toyo sa Mataas
na Kahoy, dalawang sakay galing sa kanila. Hindi ito umuwi noong gabing iyon.
Naghintay siya, magdamag na hindi natulog. Wala siyang cellphone kaya kung
may mahalagang gustong sabihin si Boyet ay nagti-text ito kay Doring, na anak ng
kanilang kapitbahay. Wala raw itong text, sabi ni Doring.
“Baka naman may bagong nililigawan,” alo ni Doring kay Lola Aning. Kilalang-
kilala ni Doring ang kaibigang si Boyet, ang tindi ng angas nito tuwing may babaeng
187
nagugustuhan. “Nakipagwalwalan lang po siguro dahil Linggo naman bukas. Chill-

chill lang po, ’La.”
Kaya lang, alam din ni Doring na hindi pag-aalalahanin ni Boyet si Lola Aning.
Ganu’n ito katindi magmahal, sa girlfriend man, sa kaniya bilang beshie nito, at sa lahat.
“Hindi ugali ni Boyet ang di umuwi. Kahit nakainom, minsan kahit lasing dahil
basted daw, umuwi siya,” buntonghininga ni Lola Aning.
Sa dami ng nangyayaring patayan sa paligid—mga bangkay na natatagpuang
nakabulagta kung saan-saan, may hubad, may binalot ng diyaryo at packing tape, may
pinira-piraso—sino ang hindi matatakot? Nang wala pa rin si Boyet kinabukasan,
pumunta na si Lola Aning kay Kapitan. Kinontak ang pabrika nina Boyet at nalamang
pangalawang araw na itong absent. Hindi alam ni Lola Aning kung ano’ng gagawin,
kung ano’ng iisipin.
Nang hapon ding iyon, ibinalita ni Kapitang may nakitang bangkay sa may tulay
ng Mataas na Kahoy, na siyang boundary nito at ng kanilang bayan. Nanginig ang
buong katawan ni Lola Aning. Hindi siya nagdalawang-isip na sumama kay Kapitan
sa puneraryang pinagdalhan sa bangkay.
Sinalubong siya ng nakasusulasok na amoy sa punerarya, kung saan niya
inabutan ang bangkay ni Boyet kasama ng marami pang ibang bangkay. Ang ilan sa
mga iyon, ilang araw o linggo nang nandoon, walang kamag-anakang naghahanap.
Lahat sila, pati na si Boyet, natagpuang may katabing cardboard na may nakasulat
na: “Adik. Pusher. Huwag tularan!”
“Hindi kahit kailan tumikim ng droga ang apo ko!” panaghoy ni Lola Aning.
Nananatiling nakatalungko si Lola Aning nang dumating si Doring kasama
ang iba pang kapitbahay. Ipinasasabi raw ni Kapitan na ginawan na ng paraan ang
paglilibingan kay Boyet. Isasama na lang daw ito sa nitso ng isang labinlimang taon
nang nakalibing. Iaayos ang buto ng nauna at saka ilalagak si Boyet. Nasa ikalimang
andana ito ng condominium type na mga nitso sa pampublikong sementeryo.
Napailing si Lola Aning. Ayaw sana niyang ganoon. Ayaw niyang may kasukob
ang apo sa huling sandali. Pero papayag na siya. Sabi raw ni Kapitan, at alam din niya,
iyon na ang pinakamabuting gawin. Bahala na, kakayanin na lang niyang akyatin ang
hagdang kahoy na ginawa para maabot ang mataas na nitso, para makapagsindi man
lang ng kandila pag dumalaw sa apo. Para makapahinga na si Boyet.
Gusto na ring magpahinga ni Lola Aning. Pero hindi … kahit matanda na siya,
hindi siya magpapahinga.
Hindi kilala ni Lola Aning si Cel, si Tere, si Inday Saling, at si Mela, gayunman, pinag-
iisa sila ng nadarama. Nanlaban … buhay ang salita sa kaloob-looban nila, nagkapira-
piraso sa tindi ng lumbay, ng pagkasuklam, at ng di masagkaang galit—N … a … n …
LABAN!
188
KUWENTO
Kung Bakit
Lumayo ang
Ulap sa Lupa
Allan N. Derain
TULAD NG MARAMING hiwalayan, malamang na nagsimula rin ito sa samaan

ng loob, sa maliliit na tampong kinimkim sa kanilang mga sari-sarili na inakalang
mapalalampas naman dahil lubhang walang kuwenta para bigyan ng panahon at
itawag sa atensiyon ng isa’t isa. Nang mapansing paulit-ulit palang nangyayari
ang maliliit na bagay—ang maliliit na pagkakamali, ang mumunting kawalan
ng konsiderasyon sa isa’t isa. Hanggang sa magsimula na ang bilangan, at ang
bilangan ay masasamahan ng hanapan hanggang sa maliwanag nang lilitaw ang
mga kulang, kung nasaan ito at kung nakanino. Nang magkaugat ang mga bintang
at paninisi, sa wakas, tumubo rin sa isip ang mumunting pagpaslang o hindi talaga
siguro pagpaslangan kundi lihim na hiling na ang isa’y tuluyan nang mabura sa
mundong ibabaw, na parang pagpaslang din pero hindi talaga.
Pero kumusta ba siya bilang kapitbahay bago nangyari ang paglalayo ng mga
loob at bago pa nagkaroon ng araw, buwan, at mga tala sa langit na siyang tunay na
paksa ng kuwentong ito? Mabait naman daw ito, pambungad na pakonsuwelo ng
mag-asawang Biglang Sibol na parang asong bungal na at hindi na makapangagat ang
sinisikap na ilarawan. Pero alam nating susunod na rito ang litanya ng mga sumbat,
pamimintas, at ang pagbibigay sa wakas ng babala tungkol sa tunay na pagkatao ng
isang sa simula’y nagbabait-baitan, kaya tiyak nang ang magiging punto ng buong
kuwento ay kung bakit dapat mag-ingat sa taong ito maliban sa hindi tao ang pinag-
uusapan sa pagkakataong ito.
189
Kapag napapagod sa pag-iigib ang babaeng Biglang Sibol, sa kapitbahay niya

naipapakiusap na sandaling ipatong ang dala-dalang tapayan ng tubig. Na walang
problema kay kapitbahay dahil sa malapad nitong katawan na ang mga dulo ay di
na halos maabot-tanaw. Lumulundo-lundo ang katawan; nitong binubuo ng tila
malalaking balumbon ng mga bulak ngunit lagi’t laging may mga butas itong tila
malalaking palangganang may mga lalim na maaasahang sumahod sa ipapatong
na tapayan, gusi, banga, palayok, kutsilyo, at kung anupang mga nais ilagak ng
gustong makilagak. Madalas pa nga, itong kapitbahay na raw nila ang nag-aalok
na sumunong sa tapayan o kung anumang nagkataong nais sa kaniyang ipasunong
(basket ng kamote, kaing ng saging at papaya, tabungos ng palay at mais, tangkal
ng mga manok at bibe, isang buong buhay na baboy, at kalabaw pa nga kung
minsan) pabalik sa kanilang bahay. Alok na hindi matanggihan lalo’t kung marami
pang ibang gawaing naghihintay na matapos; bagama’t nang panahong iyon, tila
maling sabihing may mga gawain silang naghihintay na matapos dahil gawa lang
sila nang gawa ng sa tingin nila’y kailangang gawin ngunit hindi sila nagbibilang ng
oras o araw kung kailan ang mga ito matatapos o kailangang tapusin dahil wala pa
nga noong araw at buwan na maaaring magsilbing pambilang sa mga lumilipas na
oras. Kaya nga hindi angkop sabihing ganito ang mga pangyayari “nang panahong
iyon” dahil hindi pa umiiral ang panahon. Dahil dito, natitikman pa noon ng tao na
gumawa at magtrabaho nang hindi natatali ng oras. At dahil hindi sila natatali ng
oras, wala rin silang kahit anong pagmamalay tungkol sa paglipas ng buhay. Hindi
sa wala silang kamatayan. Totoong nakatakda pa rin ang katapusan ng lahat (tulad
ng pagkakaibigan) ngunit nagtatanim sila at nag-aani pero walang isang tiyak
na panahon para sa pagtatanim at wala rin para sa pag-ani dahil walang siklong
sinusundan dahil walang nakaraan at hinaharap. Ang lahat ay isang kasalukuyang
nagpapatuloy nang walang-hanggan.
Siguro dahil dito kaya naging bulagsak sa kanilang mga gamit ang mag-asawang
Biglang Sibol. Naging mabilis sa pagtitiwala ng kanilang mga ari-arian sa kapitbahay
na itinuring na rin nilang kapamilya. Dahil hindi pa nga noon umiiral ang oras,
ikinakalat lang ng mag-asawang ito ang kanilang mga gamit kung saan nila ito huling
ginamit nang walang pagsasaalang-alang sa masinop na pagtatago para agad na
mahagilap kung kailan nila ito uli kakailanganin. Dahil wala ngang panahon, wala
ring kailan. Walang kailan ang mga gamit.
Iyang pagiging burara, iyan nga ang unang puna ng ulap sa mag-asawang
kapitbahay. Mga pabaya silang tao. ’Ika nga ng mga inang madalas magbunganga,
“Kung de-tanggal lang ’yang bayag mo (kiki kung babae naman ang kinagagalitan) at
puwedeng iwanan, pati ’yan siguro matagal na ring nawala.”
190
KUWENTO
Bukod dito, napansin din ng kanilang ulap na kapitbahay na hindi marunong

magsaing ang maybahay na Biglang Sibol. Nalulugaw kundi man nasusunog ang
kanin na dahilan bakit madalas uminit ang ulo ng lalaking Biglang Sibol sa tuwing
umuuwi ito para kumain at mamahinga buhat sa pagtatrabaho. Pagkukulang ito ng
babae na kung bakit hindi nito alam kung paano oorasan ang sariling sinaing na
madali namang maintindihan sapagkat, gaya ng nasabi na, hindi pa nga noon umiiral
ang oras o anumang konsepto nito.
Minsan pa nga, hindi lang ang sinaing ang nasunog. Muntikan nang masunog
pati bahay nila dahil sa malakas na apoy na naiwanan sa kalan ng babaeng Biglang
Sibol. Upang hindi na maulit ang aksidente, nag-alok ang kanilang kapitbahay na
sa kaniya na lang ipatong ang kalan para malayo ang mag-asawa sa disgrasya sa
susunod na malimutan uli ng babaeng Biglang Sibol na balikan ang niluluto nito.
Dahil siguro batid din kahit paano ng mag-asawa ang kanilang pagiging malilimutin
sa mga bagay-bagay kaya pumayag sila sa panukala ng kanilang nagmamalasakit na
kapitbahay. Kaya simula nga noon, nakapatong na sa ulap ang kanilang kalan at dito
na sila nagluluto sa tuwing kailangan nilang magluto.
Pero hindi ganito ang kuwentong maririnig sa babaeng Biglang Sibol. Ayon sa
bersiyon nito, nanghiram ng kalan ang kanilang kapitbahay nang minsang magsabaw
ito ng salmon sa miso. Nanghiram din ito ng palayok at sandok. Hiramang wala na
palang saulian. Kaya nga nasa kapitbahay pa rin nila ang kalan pati iba pa nilang mga
gamit hanggang ngayon. Ganito raw kasi talaga ang gawain ng kanilang kapitbahay.
Kung hihingan naman ng pagtatanggol sa sarili ang ulap, sasabihin niyang
mahirap paniwalaan ang kuwento nitong dalahira niyang kapitbahay dahil bakit
niya kailangang magluto ng kahit ano kung hindi naman siya kumakain? Sinong
nagsabing kumakain ang ulap? At bakit salmon sa miso? Bukod pa rito, bakit naman
niya pag-iimbutan ang kalan na yari sa tatlong tungkong batong mapupulot lang
sa daan? Pero ganito nga talaga siguro ang mga panimulang dahilan ng mga away
magkapitbahay—mahirap intindihin at madalas na walang kapararakan.
Pero may iba pang mga dagdag na bintang kasi ang babaeng Biglang Sibol sa
kanilang kapitbahay. Kesyo hindi lang daw kalan ang hiniram nito nang walang
saulian. Pati ang gintong suklay at kuwintas ng mga brilyante at perlas at iba pang
mga alahas na regalo ng kaniyang bana, itong kapitbahay niyang magaling ang
natatandaan niyang nanghiram sa kaniya dahil nais lang daw nitong sukatin sa sarili
ang mga labis na kinaiinggitang hiyas. Malas lang talaga nitong kanilang kapitbahay
na nag-iisa pa rin ito sa buhay at walang asawang maaaring paglambingan ng mga
luho sa katawan. Kaya nga lagi itong nag-aabang sa kung anong ipasasalubong ni
Ginoong Biglang Sibol kay Ginang Biglang Sibol sa tuwing umuuwi ang bana mula sa
191
pagtatrabaho. At dahil kitang-kita ng babae ang magkahalong inggit at pangungulila

sa mukha ng kapitbahay kaya hindi niya ito natiis. Hinala pa nga ni Ginang Biglang
Sibol na kung bubuksan lang ang halos daan-daang mga lihim na bulsa sa katawan
nitong kanilang kapitbahay, malamang na lilitaw rito ang iba pang mga gamit nilang
matagal nang nawawala. Dahil sino pa ba ang puwede nilang paghinalaan?
Kaya hindi niya talaga matanggap na siya pa ang palalabasin nitong masama. Na
siya pa ang babaliktarin ng walang utang na loob sa bandang huli.
Ganito lang ang buhay noon. Noong abot kamay lang ng mga Biglang Sibol ang ulap
nilang kapitbahay, na hindi lang kapitbahay kundi kapisan na ring maituturing dahil
ang ulap ay nasa kahit saan. Nasa kahit saan kung saan nagkataong naroroon ang
unang mag-asawa. Lumalatag, lumalapat, sumasakop, sumusuot, at sumasapol sa
bawat sulok at panig. Kaya bukod sa ito ang panahong abot ng tao ang ulap, angkop
din namang sabihing ito ang panahong abot ng ulap ang tao.
Mas naging malapit ang ulap sa babaeng Biglang Sibol. Sa tuwing umaalis ng bahay
ang lalaking Biglang Sibol, sa naiwang maybahay ito madalas nakikipagkuwentuhan.
Magugulat ang makikinig sa dalawang ito na sa kabila ng pagiging bata pa noon ng
daigdig ay marami nang mga paksang napag-uusapan. Halimbawa, habang sabay
nilang binabantayan ang sinaing, pareho nilang minamasdan ang paglabas ng usok
mula sa palayok at ang pagtaas nito papunta sa himpapawid. Magpapalitan ang
dalawa ng kani-kanilang mga sapantaha kung saan pumupunta ang usok. Hula ng
ulap na nagtutungo ito sa dagat kung saan ito bumabalik sa pagiging tubig. Ito ang
dahilan, aniya, kung bakit hindi nauubusan ng tubig ang dagat. Hula naman ng
babaeng Biglang Sibol na pumupunta ang usok doon sa itaas ng kalangitan hanggang
sa maabot nito ang malaking takip na tumatakip sa buong santinakpan. Ayon sa
babae, dumaragdag ang usok sa takip upang lalo itong patibayin upang ang mga
nasa loob ng santinakpang ito’y hindi makalabas papunta sa kasunod na daigdig
at sa ganito rin, ang mga nasa labas ng santinakpang ito’y hindi makapasok para
makapanghimasok sa ating sariling daigdig.
Bihirang mauwi sa pagtatalo ang kanilang magkaibang pakiwari dahil kahit
paano nahihinuha rin nilang maaaring pareho silang tama. Na maaaring magdaan
muna ang usok sa dagat at maging tubig bago tuluyang pumailanlang sa langit o
maaaring magtungo muna ito sa langit bago bumagsak sa dagat.
Habang nakikipagtalamitam ng ganito sa babaeng Biglang Sibol, nasusundan
din ng kabilang bahagi ng ulap ang pangingisda ng lalaking Biglang Sibol dahil
nakararating ang mga himulmol nito kahit hanggang laot. Sa tuwing bumibisita ito
sa karagatan, di maiwasang malambungan nito ang paligid kaya nahihirapan ang
192
KUWENTO
lalaking Biglang Sibol makakita kaya nahihirapan din siyang mangisda kahit siya pa
lang noon ang nag-iisang mangingisda sa buong karagatan.
Pero tatambog sa dagat ang ulap, sisisid ito, parang kumot na suson-susong
magbababad at sisipsip di lang ng tubig kundi pati ng mga lamang-dagat na ibubuhos
nito sa lupa bilang ulan kapag piniga nito ang sarili pabalik sa dating gaan. Kaya
madalas, sa halip na mamalakaya, ang pagbuhos na lang ng ulap ng mga isda, hipon,
pusit, at alimasag ang hinihintay ng lalaking Biglang Sibol. Kaya nga di pa man
nakauuwi ang lalaki, mas nauuna pang nalalaman ng ulap kaysa sa asawa nitong
babae kung mayroon itong huli o wala.
Magkaganito man, sa babaeng Biglang Sibol pa rin mapupunta ang karangalang
magkaliskis at maglinis sa mga nahuling lamang-dagat. Ito rin ang magluluto ng
paboritong salmon sa miso. Ang hindi maisasama sa luto, idadaing. Nang sa ganito,
matagal pang maiimbak ang mga sobrang huli at hindi kakailanganin ng lalaking
pumunta sa laot araw-araw para mangisda.
Pero hahadlang dito ang ulap. Haharangan nito mula sa sikat ng liwanag na
nagmumula pa noon sa masinag na ulo ng bathalang si Tungkong Langit ang mga
nakabilad na pang-ulam. Magtatagal ang pagkulimlim kaya sa halip na matuyo,
mangangamoy lang ang mga sobrang huli hanggang sa mabulok. Ang tanging paraan
para makapagdaing ay kung sa mismong ibabaw ng ulap ibibilad ang mga huli. Pero
paano kung tangayin ng kanilang kapitbahay ang mga pinatutuyong ulam at dalhin sa
kung saan? Paano rin kung lagyan ito ng lason? Pero kung naipagkakatiwala ng babae
ang kaniyang gintong suklay at mga alahas dito sa kapitbahay, bakit hindi ang mga
uwing huli ng bana? Ewan, hindi niya raw alam. Hindi niya rin maintindihan kung
bakit pagdating sa mga lamang-dagat na ito, lagi siyang kinukutuban ng masama.
Basta, masama. Kaya sa halip na makain ang mga labis na biyaya, pinakikinabangan
na lang ito ng mga uod at langaw.
Bilang solusyon, naisip ng matalinong ginang kalaunan na isilid na lang ang
mga sobrang huli sa mga bangang may lamang asin para doon maging bagoong. Sa
ganitong paraan, walang huling nasasayang at di na kakailanganin pa ng kaniyang
banang malayo sa kaniya araw-araw.
Ngunit kahit hanggang sa mga gubat at bundok kung saan nagkakaingin ang
lalaking Biglang Sibol ay nasusundan pa rin ng ulap ang ginoo. Katunayan, alam
niya ang dalas at haba ng pahinga nito sa isang buong araw ng paggawa sa bukid na
sinasaka.
Kahit nga ang paliligo ng lalaki sa ilog ay walang palya nitong natutunghayan. Sa
mga sandaling iyon, habang nanonood, hindi nito maiwasang humanga sa makisig
na katawang parang adobe na nangingintab sa pagkakababad sa tubig at liwanag;
193
sa matikas na mga balikat, braso, at binti nitong tila bagong kayas na sanga ng
kamagong; lalo na sa mapipintog na dibdib at puwit na ang kabilugan ay parang sa
burnay na handa nang isalang sa nag-iinit na hurno; mapanghalinang mga hugis at
kurba na hindi nasumpungan ng tumitingin sa sarili nitong repleksiyon sa tubig. Sa
ganito napagtanto ng ulap ang pinakamatindi niyang kapintasan: ang kawalan ng
tiyak na hugis, ang hindi pangangatawan ng sariling katawan, na kung tutuusin ay
kawalan ng mismong katawan. Napabuntonghininga ang kanina lang na masiyahing
nilalang. Malalim na malalim na nauwi sa pagsipol ng isang tila may asma.
Sa kabila ng ganitong imahinaryong pagkamatalik na namamagitan sa kanilang
dalawa, laging nag-aalangan ang ulap makipag-usap sa lalaki o baka ito nga ang
dahilan ng pagkaumid ng kaniyang dila sa tuwing nahaharap dito. Wala rin namang
kuwentang kumustahin nito ang huli sa dagat o ang gawain ng lalaki sa bukid dahil
batid nito na batid ng lalaking kapitbahay na alam na nito ang lahat tungkol dito.
Dahil kahit saan pumaroon ang lalaki, hindi rin naman nawawala sa paningin nito
ang kakatwa nilang kapitbahay.
Sa tuwing nagsisiping ang mag-asawang Biglang Sibol naroon din itong
kapitbahay nila, sumasaksi sa kanilang ginagawa (o gusto sanang gawin). Naglalabas-
masok ito sa kanilang tulugan at tila nasisiyahan sa pagdaan sa ibabaw at ilalim ng
kanilang higaan habang sumisipol-sipol.
May laro sanang natuklasan ang mag-asawa sa kanilang mga katawan na gusto
nilang gawin sa isa’t isa. Natuklasan nila ito malamang habang nagbabayo ng palay.
Napansin nilang ang gawain ng pambayo at lusong ay maaari din nilang gayahin sa
pamamagitan ng kanilang mga ari, yaman din lang na ang dalawang gamit sa pagdikdik
ng mais, pinipig, at palay ay may hugis na tulad ng kanilang mga ari. Dahil nasa lalaking
Biglang Sibol ang pambayo, siya ang pupuwesto sa ibabaw ng nakalatag na katawan ng
babaeng Biglang Sibol na may-ari naman ng lusong. Itataas-baba ng lalaking Biglang
Sibol hindi lang ang mismong gamit na pambayo kundi ang kalahati ng buong katawan
mula ulo hanggang baywang. Magpapatuloy ito sa pagbayo hanggang sa magiling nang
pinong-pino anuman iyong ginigiling nito sa isip habang ginagawa ang bagay na iyon.
At dahil matuwain silang mga tao kaya sinusubukan din nila kung anong magaganap
kapag ibinaliktad naman ang posisyon ng pambayo at lusong. Sa pagkakataong ito, ang
lusong naman ang gagawa sa ibabaw, buhay ito at may sariling isip na kumikilos ayon sa
ibig. Ngunit kahit na anong posisyon ang kanilang gawin, kahit sino sa lalaking Biglang
Sibol o babaeng Biglang Sibol ang lumagay sa ibabaw, lagi’t lagi silang nauuntog sa ulap
na kapitbahay na tila nananadyang pumatong sa ulo at balikat ng dalawa para doon
magpabigat dahil tila gusto rin nitong makisali sa kanilang bagong tuklas na laro. Na
nagdudulot ng labis na pagkalito sa dalawang manlalaro dahil di nila maintindihan ang
194
KUWENTO
papel na ginagampanan ng ulap sa kanilang kunwa-kunwariang pagbabayo ng palay. Sa

ganito tuluyang nadidiskaril ang kanilang laro.
Ito ang dahilan bakit hindi sila makabuo, tingin ng mag-asawa. At kung hindi sila
makabubuo, paano pang maikakalat ang lahi ng mga tao sa apat na sulok ng mundo
kahit di naman talaga iniisip ng mag-asawa ang pagpuno ng sariling lahi sa apat na
sulok ng mundo dahil hindi pa nagkakahugis sa puso ng kahit sino ang ganitong
imperyalistang adhika. (Walang Diyos na nag-utos sa kanilang humayo at magpakarami
para punuin ang mundo at pamahalaan ito.) Katunayan, hindi nga nila pinoproblema
ang pagkakaroon ng anak. Hindi (pa) nila problema ang pagpapatuloy ng susunod
na salinlahi dahil para sa kanila, wala namang banta ng kahit anong pagwawakas na
iniuumang ang buhay. Hindi nga pagkakaroon ng anak ang silbi ng pagbabayo para sa
mag-asawang ito. Ang nais lamang nila’y maaliw sa isa’t isa. Iyon lang. Mairaos ang
pagsisiping sa ganitong paraan. Ito ang ibig nilang sabihin ng “makabuo.”
Pero paano nga ito mangyayari? Kanino nila puwedeng ireklamo ang kapitbahay?
“Labas!” singhal ng lalaking di na nakapagpigil ng galit sa kapitbahay. Naibato
pa niya rito ang totoong pambayo ng palay na nagkataong naroon lang pala sa tabi
ng higaan na tila naghihintay lang na magamit. Dahil pakalat-kalat nga kahit saan
ang kanilang mga gamit kaya hindi dapat magtaka bakit naroon ang pambayo kahit
na ang lusong na kapares nito’y wala at di matagpuan sa tabi nito kung sakaling may
maghanap man dito.
“Huwag kang istorbo!” segunda ng babae sabay hagis din sa isa pang pambayo
na nagkataong nasa tabi rin nito.
Masama ang loob na lumabas ng silid ang pinalalayas na kapitbahay, himas-
himas pa ang bukol na tinamo mula sa mga tama. “Saan ako puwedeng pumunta?”
paulit-ulit nitong tanong sa sarili.
Nang magbalik ang katahimikan sa silid ng mag-asawa, muli nilang kinapa ang
isa’t isa sa gitna ng dilim. (Madilim noon dahil natutulog na si Tungkong Langit
na pinagmumulan ng lahat ng liwanag). Ngunit nang magkadaupang katawan
ang dalawa sa mahigpit nilang pagyayakapan, bigla nilang narinig muli ang sipol,
mahinang mahina sa umpisa. Hanggang sa may mabuong puting kulambo sa paligid
nila. Bukod sa harang sa lamok, ipinaghehele rin sila nito hanggang maabot nila ang
isang paraiso sa panaginip kung saan naroon ang ulap na mabilis na sumalubong sa
kanila ng mainit at mahigpit na yapos, pahigpit nang pahigpit hanggang sa masakal
sila; pilit silang kumakawala pero lalo lang silang sinisikil hanggang lumuwa ang
kanilang mga mata at maaalimpungatan sila pabalik sa pagkamulat.
Tulog pa rin si Tungkong Langit nang magising ang mag-asawa. Kaya naghahari
pa rin ang dilim sa paligid. Walang nagawa ang mag-asawa kundi ang mahiga sa
195
tabi ng isa’t isa, tumingala sa bubungan ng kanilang nagmumultong kulambo at

makiramdam kung sino sa kanilang dalawa ang mauunang dalawin muli ng antok.
Kinalikot ng lalaki ang kaniyang ilong sa paghahanap doon ng gawaing maipapalit
sa naunsiyaming libangan. May kulangot na nasungkit ang kaniyang hintuturo.
Binilog-bilog ito na parang kandila sa pagitan ng hinlalaki at hintuturo. Ginaya ng
asawang babae ang kaniyang ginagawa. Nang pareho na silang handa, sabay nilang
pinitik ang mga nabilog na kulangot sa bubong ng kulambong ulap. Nagpataasan
sila ng talsik ng kanilang mga pitik. Nagpustahan kung kaninong kulangot ang
makaaabot at didikit sa ulap. (Nang magpakalayo-layo na sa lupa ang ulap at nang
lumipat na ito sa langit para maging bagong tirahan ng mga bathala, unang napansin
nitong mabubunying imortal ang mga duming nagpapadugyot sa dingding ng
kanilang bagong tirahan. Mga duming nanigas na at hindi agad matanggal-tanggal
kaya kailangan pa nilang eskobahin at is-isin ng abo, apog, at limon.)
Habang sarap na sarap sa kanilang ginagawa, naisip din ng mag-asawang Biglang
Sibol (at hindi nila ito aaminin kahit kanino bagama’t wala pa rin namang ibang tao
bukod sa kanilang dalawa na puwede nilang pag-aminan) na mas nagmumukhang
mataas ang nakataya sa kanilang naunsiyaming laro dahil may isa ritong hindi kasali
na gustong-gustong makisali. Nagkakaroon ng ilusyon ng halaga ang kahit anong
tinatanghuran nang may inggit at paghahangad. Kaya baka nga ito talaga ang papel
ng kanilang kapitbhay di lang sa kanilang pagtatalik kundi maging sa kanilang
relasyon. Salamat sa mainggiting kapitbahay, lagi nilang makikita bilang bagay na
may mataas na halaga ang kanilang pagiging mag-asawa.
Ngunit sa tuwing isinasaalang-alang naman ng mga Biglang Sibol ang kalagayan ng
kanilang kapitbahay, nauunawaan din nilang dahil wala itong asawa o kamag-anak na
may mga pangangailangang dapat asikasuhin o isang bahay na dapat uwian at laging
linisin kaya naging malaya ito sa pagpaparoo’t parito. Iyong nakabuburyong na kalayaan
na parusa para sa iba. At sa sobrang laya ng kanilang kapitbahay kaya ito naging isang
kalat. Sa ganitong kalayaan, marahil ay pinili ng kanilang kapitbahay na sa kanilang mag-
asawa na lang ibaling ang buong atensiyon sa halip na harapin ang sarili nitong hungkag
na pag-iral. Kaya giliw na giliw ito sa kanila. Iyong nakakatakot na uri ng pagkagiliw.
Kaya naisipan nilang gawan ito ng sariling bahay na mauuwian. Magkatulong
silang mag-asawa na nagpunta sa kakahuyan para mamutol ng mga kawayan.
Pinagtulungan nilang buuin ang isang bahay na di hamak na mas malaki sa sarili
nilang bahay. Mayroon itong pinto pero walang bintana. Dahil dito kaya mas
nagmukha itong kahon na bagay maging kabaong.
Nang mayari nila ang bahay na mukhang kabaong, sabik nilang pinapasok dito
ang kanilang kapitbahay. Pinilit nila itong magkasya roon na parang nagsisiksik ng
196
KUWENTO
kapok sa isang sisidlan habang paulit-ulit namang nagpapasalamat ang kanilang

kapitbahay sa kanilang ipinakikitang kagandahang-loob.
Nang maipasok sa loob ng kahon ang kabuuan ng kanilang kapitbahay, agad
nilang ikinandado ang pinto nito. Pinaligiran nila ng matatalim na kampilan ang
lahat ng panig at sulok ng kahon upang hindi makalabas o makapasok nang buo
ang sinumang lalabas o papasok dito. Magkatulong nilang itinulak sa dagat ang
kahon na isa rin palang kasko na maaaring lumutang-lutang sa laot. Dahil dito, hindi
sinasadyang madisenyo ng mag-asawa ang kauna-unahang salimbal sa mundo.
Nang tuluyan nang pumalaot ang unang salimbal at nang hindi na ito matanaw
ng mag-asawa buhat sa pampang, mabilis na umuwi ang dalawa upang masolo nila
sa wakas ang isa’t isa. Pagdating sa kanilang bahay, ginawa nila nang buong layaw at
laya ang mga bagay na matagal na nilang nais gawin sa isa’t isa. Ang pinakamasaya sa
lahat, nagawa rin nila ang mga bagay na hindi nila akalaing kaya nilang gawin sa isa’t
isa, na maaari palang gawin sa isa’t isa dahil noon pa lang talaga nila natutuklasan
ang katawan ng isa’t isa.
Pero sadyang hindi nagtatagal ang ganitong mga bagong tuklas na ligaya.
Dahil sa bukbok. Binubukbok ang kawayan na kanilang ginamit para sa kanilang
kapitbahay. Kaya nang dumapo sa bubungan ng kahon (na nalimutang palibutan ng
kampilan) ang naliligaw na ibong tariktik at nang tumuktok ito sa kawayan ay agad
na nabutas ang regalong kulungan. Kasinglaki lang ng kusing ang nagawa nitong
butas ngunit sapat na iyon para masilip ng ulap kung nasaan siya at mula sa butas
ding iyon ay makalagos siya palabas ng bilangguan at bumalik sa mga Biglang Sibol
para mabalikan ang mga ito.
Nang makita ng mag-asawang Biglang Sibol na nakabalik na buhat sa
pagbabakasyon ang kanilang kapitbahay na muling lumalatag, lumalapat,
sumasakop, sumusuot, at sumasapol sa bawat panig at sulok ng mga lugar kung saan
sila naroroon, sabay nilang naramdaman ang inis at pagkalugami sa nakatambad
nilang kabiguan.
Dagdag pa rito, nagbalik ang kapitbahay na ulap bilang dagim na maitim
at namimigat. Nang makagulong ito sa tapat ng bahay ng mag-asawa, walang
patumangga nitong ibinuhos ang tubig dagat na kinimkim nito habang nakakulong
at palutang-lutang sa laot. Kasama ng biglang buhos ng tubig na parang umaapaw na
dikeng biglang binuksan ang mga lamang-dagat na noon pa lang nakita ng mag-asawa
sa kanilang tanang buhay—mga igat na gabraso ang laki, mga pugita, barakuda,
pating, pagi, dugong, ahas, buwaya, at nasamahan pa ng isang lumba-lumba.
Bumuhos din kasama ng mga ito ang mga tipak-tipak na yelo, bato at koral, mga
halamang dagat sabay sa sambulat ng mga graba at buhangin. Buong gigil ang mga
197
itong pinawalan ng kanilang kapitbahay. Gigil na namamalas lalong-lalong na sa mga

bahagi ng katawan nitong dinadaluyan ng kuryenteng nagsasanga-sanga at nagiging
mga sibat na tumutudla at nagpapatumba kahit sa matatandang punongkahoy.
Dahil halos kalahati ng dagat ang ibinubuhos ng nagbabalik na kapitbahay kaya
tumaas nang tumaas ang tubig hanggang sa lumubog ang bahay ng mag-asawa, hanggang
sa maabot ng ragasa ang tuktok ng matatayog na puno ng niyog. Upang makaligtas,
inakyat ng mag-asawa ang tuktok ng pinakamalapit na bundok upang doon magtago.
Sinundan sila ng kanilang kapitbahay hanggang doon. “Hindi ninyo ako
maaaring takasan,” ang nababaliw na sabi nito sa gitna ng mahahabang sipol. Mabuti
na lang, wala na itong tubig na mailuwa nang makasunod ito sa tuktok. Ngunit nang
mapansin nga ng ulap na wala na pala siyang kahit anong bagahe, pinawalan nito ang
mga natitirang galit sa loob sa isang sigaw na dinig ng buong santinakpan.
Nayanig ng malakas na sigaw ang bundok. Dumagundong ang langit. Maging
ang takip na tumatakip sa santinakpan ay sandaling nauga anupa’t inakala ng mga
busaw na matagal nang nag-aabang mula sa kabilang mundo na makapapasok na
sila’t makapanghihimasok na sa wakas sa ating mundo.
Samantala, nakapagtago ang mag-asawa sa yungib na tirahan ng mga bayawak.
Sinarhan nila ng mga bato ang lagusan nito. May kaliitan ang yungib na kanilang
pinagtaguan kaya limitado lang ang kanilang mga kilos habang nasa loob nito. Pero
dahil sa takot sa kanilang nag-aamok na kapitbahay (naramdaman pa nila roon ang
pag-uga ng bundok na inakala nilang magbabaon na sa kanila sa lupa at limot), doon
sila nanatili na parang mga patay sa loob ng nitso. Kabute, paniki, butiki, at palaka ang
kanilang kinakain habang naroon. Umiinom sila mula sa lanaw na sumasalo sa tubig
na dumadaloy sa batuhan. Nang maubos ang mga kabute, at nang wala na ring mga
paniki, butiki at palakang naliligaw sa yungib na iyon, sinubukan ng mag-asawang Sibol
ang pagkain ng kulisap at uod; at nang wala nang mga kulisap at uod, isinunod nila ang
pagkain sa mga ugat at damo bago pa nila naisaalang-alang ang pagkain sa isa’t isa.
Doon na sana sila maninirahan at kung nagkataon, sa kanila sana ang mga unang
labi ng tao sa yungib na matutuklasan doon ng mga arkeologo pagkalipas ng 60,000
taon, pero nang matuyo ang lanaw, hindi na nila natiis ang kanilang gutom at uhaw.
Kaya minabuti nilang lumabas na ng yungib at harapin na ang galit ng kapitbahay
sa pag-asang humupa na rin ito kahit paano sa tagal ng panahong lumipas bagama’t
wala silang kaalam-alam kung gaano na nga ba silang katagal sa yungib na iyon.
Hindi naman siguro sila habang-buhay na matitiis ng kanilang kapitbahay sa haba
ng kanilang pinagsamahan. Magmamakaawa sila. Bahala na.
Isa pa, kailangan na talaga nilang lumabas ng yungib dahil nararamdaman na ng
babaeng Biglang Sibol ang pamimintog ng kaniyang tiyan. Kahit paano, alam ng babaeng
198
KUWENTO
hindi sa mga pagkaing kinain niya sa loob ng yungib nakuha ang pamimintog na iyon.
Bagkus, isang kalagayan itong bagong-bago sa kaniya at kahit paano ay nararamdaman
din niyang maselan. Nararamdaman niyang hindi na lang sila dalawa sa loob ng
yungib kundi tatlo na. Na may mga bagong pangangailangan ang kaniyang katawan
na hindi matutugunan ng yungib. Nararamdaman din niya sa kaniyang kaibuturan
na itong nasa loob ng kaniyang katawan ang magtatanggol sa kanila, ang mag-aahon
sa kanila at maghihiganti para sa lahat ng pagkabusabos na kanilang inabot. Kasabay
nito, nabubuo rin sa kaniya ang kutob, isang magandang kutob, na ang takot at galit
niya’y mapapalitan ng galak dahil dito sa kaniyang dala-dala. Di man namamalayan ng
babaeng Biglang Sibol, ngunit sa katunayan, kahit pa malabo sa simula, ay unti-unti
nang nabubuo sa kaniya ang isang pag-asam na maghahatid din sa kaniya kalaunan,
sa unang pagkakataon, sa isang personal (at hindi pa metapisikal) na konsepto ng
hinaharap. Kaya kailangan niyang ilaban kung anuman itong nabubuo ngayon sa
kaniyang kaloob-looban. Alang-alang dito kailangan nilang makipagsapalaran.
Samantala, sa balak na paglabas sa yungib, mas malakas ang loob ng lalaking
Biglang Sibol na gawin ito. Alam naman niyang may pagtatangi sa kaniya ang
kanilang kapitbahay. Kung tutuusin, hindi niya kailangang magtago dahil malayong
mangyaring saktan siya ng dating kaibigan, ng dating bukas-palad niyang kaibigan.
Kung hindi nga lang niya kinailangang samahan itong babae. Pero anong pangangailan
ba ang nagbibigay sa kaniya ng obligasyong samahan ito hanggang dito sa libingang
kanilang kinasasadlakan? Dahil ba nagkataong magkatulad sila sa pagiging tao?
Dahil ba may isang lihim ngunit makapangyarihang batas na nagsasabing hindi
siya maaaring lumigaya sa piling ng mga usa sa gubat o sa malalaking marmol sa
tabing-ilog dahil tao at tao lang din ang huli niyang hantungan sa paghahanap ng
magiging kasama? At habang tulad niyang tao, bakit kailangan na ito’y maging ibang
sari ng tao, kung paanong siya ay isang taong lalaki at ang kaniyang asawa ay isang
taong babae? At sa labas ng ganitong pagpapares ay wala nang ibang mga pag-uugnay
kung kaya ang kombinasyon lamang nilang Biglang Sibol ang tama? Ngunit bakit
narito sila ngayon? Nasa loob ng yungib at wala nang ipinagkaiba sa mga insekto at
bulateng dito rin nakatira? Dito, pare-pareho silang kailangang gumapang sa lupa at
pare-pareho silang nabubuhay sa dikta ng kanilang mga sikmura.
At habang tinitingnan niya ang kasamang namimilog na ang tiyan na tulad ng mga
palakang kinakain nila dito sa kanilang lungga, tila biglang natanggalan siya ng piring
sa mata sa unang pagkakataon. Dahil nakikita na niyang maliwanag lahat ng kapintasan
nito tulad na lang ng pagiging tamad at walang kuwentang katuwang. Kailan siya nito
sinamahang magsaka sa bukid o manghuli ng isda sa dagat? Lagi itong naiiwan sa
bahay para maghapong magsuklay ng buhok, magsukat ng mga alahas sa katawan, at
199
makipagkuwentuhan sa kapitbahay. Ang kakaunti na nga lang na trabahong bahay gaya

ng pagsasaing ay di pa nito nagagawa nang tama. Bukod sa pagiging batugan at palaasa,
nakikita na niya ngayon na punong-puno rin ito ng yamot at hinanakit. Ang pakanang
ipaanod sa dagat ang kanilang walang muwang na kapitbahay, ang asawa niyang babae
ang nakaisip talaga nitong lahat. Pinagbigyan lang niya ang gusto ng asawa dahil asawa
niya ito at ito raw ang pinakamakabubuti sa kanilang pagsasama bilang mag-asawa.
At habang iniisip lahat ito ng lalaking Biglang Sibol, takang-taka naman ang
babaeng Biglang Sibol sa kaniyang kinaroroonang sulok kung bakit siya tinitingnan
ng kakaibang tingin ng kaniyang bana, siya at ang namimintog na niyang tiyan,
tingin na noon lang niya nakita sa mga mata nito.
Nang humupa ang bagyo sa dibdib ng ulap, noon niya nakita at napagtanto ang kaniyang
ginawa: na hinati niya sa dalawa ang dagat. Dinala niya ang kalahati ng dagat sa lupa
kaya lumubog ito at naging pangalawang dagat. Kaya ang lupa, na isa na ring dagat, at
ang dagat mismo ay nagmukhang isang buong dagat na lamang sa ibabaw ng mundo.
Sa unang pagkakataon, natanto ng ulap ang tunay niyang kapangyarihan.
Ngunit nang kumati ang tubig at tumambad sa kaniyang paningin ang saklaw ng mga
kamatayan at pagkawasak na idinulot ng bahang kaniyang ipinadala, natanto rin niya
ang tunay niyang kakayahang kumiling sa panig ng kasamaan. Hindi dahil sa pinag-
iisa niya sa kaniyang unawa ang kasamaan at kamatayan. Hindi gano’n. Nakita niya
ang sariling kasamaan (o ang Kasamaan na nasa sarili) dahil napatunayan niyang
kaya niyang gumamit ng dahas para ganapin ang kamatayan. Na kaya niyang maging
marahas para tapusin ang mga buhay na nais niyang magtapos. At hindi lamang iyon,
dahil kung kinakailangan (pero kahit hindi rin kailanganin), maging ang mga buhay
na nagkataong nakapaligid sa mga buhay na nais niyang wakasan; halimbawa na lang
itong mga manok na nakasabit at walang buhay na bibitin-bitin sa puno ng sampalok
na inakala sigurong maliligtas sila ng punong pinagdapuan dahil hindi makaaabot sa
tuktok nito ang tubig. Hindi nila natantiya nang lubos ang sukat ng kaniyang galit at
pasensiya kaya pasensiya na lang. Damay-damay na lang sa mga pakalat-kalat sa daan.
Ngunit ang higit na nakahihindik ay iyong pagkakatantong sa huli, nakagawa
siya ng ganito hindi talaga dahil sa galit kundi dahil sa lungkot. Dati na pala siyang
malungkot. Sa sandaling napanghawakan ang kalungkutang ito na parang tatak sa
noo, doon biglang nabuhay ang kaniyang pagiging mamamatay. Nang makalabas
siya sa kabaong at nalaman kung paano siyang nakalaya roon, sa halip na ikatuwa,
doon siya unang nagkamalay sa sariling lungkot, isang malalim pa sa balon na uri ng
lungkot nang mapagtanto niyang itong ibong tariktik lang ang kaisa-isang nilalang
na nagpakita sa kaniya sa buong buhay niya ng tunay na pagmamalasakit.
200
KUWENTO
Kaya sa halip na hanapin ang mga Biglang Sibol na gusto talaga niya sanang gawin
nang unang humupa ang kaniyang galit ngunit sa kung ilang beses nang pagpapaikot-
ikot niya sa bundok habang pinag-iisipan ang mga bagay na ito, ano’t hindi na niya
makita kahit anino ng mga ito, marahil tinangay na rin ng baha patungo sa dagat.
Kaya napagpasyahan niyang ang ibong tariktik na lang ang hanapin at balikan.
Bakit ang ibon? Dahil ito nga ang nagbunsod para makita niya ang sariling
kalungkutan. Kaya di man niya talaga sinisisi, ngunit kahit paano’y iniuugnay niya sa
kaniyang ginawang pagpapadala ng delubyo bilang hindi sinasadyang kasapakat. Ngunit
bukod dito, may malakas na kutob itong ulap na sugo ni Alunsinang Nakakubling Diwata
ang ibon kaya ito nagpamalas ng di maipaliwanag na kabutihan sa kaniya. Kaya kung
may puwedeng mahingan ng tawad sa lahat ng kaniyang ginawa sa ngalan ng lahat ng
kaniyang binawian ng buhay, iyon ang tariktik na mensahero ng Diwatang Bathala. Kaya
hahanapin niya ito at ikukuwento niya rito ang lahat ng kaniyang mga pinagdaanan at
ang lahat ng kaniyang mga ginawa. At sasabihin nito sa bathalang maylikha ang lahat
ng kaniyang sinabi rito. Malalaman ng Bathalang Diwata ang kaniyang panig sa mga
pangyayari at maiintindihan siya nito. At sa huli, aatasan nito ang ibong ipaalam sa
nagsisising ulap na pinapatawad na ito kaya malaya na rin itong makapagsimulang muli.
Bitbit ang ganitong pag-asa, binalikan ng ulap ang dating kulungan sa pag-
aakalang makikita ang ibong tagapagligtas kung saan ito huling iniwan. Habang
tinatalunton ang kinaroroonan ng salimbal, sinusuyod din nito ang malawak na
karagatan. Habang palutang-lutang sa gitna ng laot, ayaw pa muna nitong mabasa
dahil lalong nagdumiriin ang mga alaala ng baha sa dampi ng tubig-alat. Kaya para
maiwasan ang wisik ng mga alon, pinanatili nito ang sariling distansiya. Hanggang
sa matanaw nito sa wakas ang bahay na tila kabaong. Mula sa ibabaw, nilibot nito ng
tingin ang buong lapad at kahabaan ng dating bahay na sinisiklot-siklot ng hangin
at alon na parang laruan. Luminga-linga siya sa paligid pero hindi niya nakita ang
tariktik. Malamang na inanod na rin ito kasama ng iba pang mga namatay.
Sino pa ang puwede niyang kausapin? Gusto niyang simulan ang pag-iyak na
gagawin niya hanggang magwakas ang mundo. Gusto niyang simulan ang pagluluksa
sa lahat ng mga inosenteng inagawan niya ng buhay. Pero bago maglupasay, sinubukan
pa niyang tawagin ang tariktik. Tariktik! Tariktiktik tarrri-rik-tik! Tiktiktiktiiik! Sa
ikatlong pagtawag, walang ano-anong lumabas buhat sa butas ng salimbal ang ibong
pinagpala. Kasinglaki na ng kamao ng sanggol ang naturang butas kaya nakalabas-
masok na rin dito ang ibon.
Tuluyan nang napaiyak ang ulap dahil sa labis na tuwa. Sinimulan nitong
ikuwento sa ibon ang tungkol sa paghahanap niya rito.
“Hindi ako ang ibong tariktik na nagpalaya sa iyo,” pahayag ng ibon sa pilit na
201
pinalalaking boses. “Ako ang kaluluwa ng ibong iyon,” pagpapakilala nito bagama’t
kapansin-pansin na tumaba ito at kung uusisain kung bakit ay dahil sa dami ng mga
bukbok at uod sa kawayan na nakain nito buhat sa loob at labas ng bahay na kahon
(ito talaga ang kaniyang pakay rito bakit ito tumuktok sa kawayan at nakagawa ng
butas na nagpalaya sa ulap).
“At ngayon, ako’y magbabalik na sa aking pinagmulan,” pamamaalam nito sa
wakas na parang ang pupuntahan ay isang malayong-malayo at napakaimportanteng
lugar ngunit sa katotohanan, busog na ito’t gusto nang makaalis dahil hindi na rin
talaga nito matagalang makipagkuwentuhan pa sa ulap.
“Ang ibig mong sabihin, magbabalik ka na sa Bathalang Diwata-Diwatang
Bathala na nagsugo sa iyo sa lupa?” paglilinaw ng ulap.
“Parang gano’n na nga.”
Lumipad ang ibon papunta sa langit. Sumunod agad ang ulap. Wala itong
kamuwang-muwang na ang pupuntahan ang magiging susunod na nitong tirahan sa
loob ng mahabang panahon.
Habang pataas nang pataas ang nararating ng dalawa, maiging pinag-iisipan ng ulap
kung ano kaya ang itsura ni Alunsinang Nakakubling Diwata—kung ito ba’y kamukha
rin ng mga taong kakilala niya o isang bagong anyo na hindi pa kahit minsan dumaan sa
kaniyang hinagap ang kaniyang mamamalas. Sa gitna ng ganitong kaabalahan ng utak,
nawaglit sa kaniyang pansin ang ibon na bumaling patungo sa isang natanaw na isla. Sa
sobrang bigat, napagod ito sa pagkampay kaya nagpasyang mamahinga muna.
Nagpatuloy mag-isa ang ulap sa pagtaas hanggang sa marating nito ang
kalawakan na isang malawak na kawalan. Kinabahan ang manlalakbay dahil sa
gitna ng kawalan, napansin niyang nawawala ang ibong kasama niya kanina lang.
Pero dahil narito na rin lang siya kaya ginapi niya ang sariling kaba. Napagpasyahan
niyang hindi na niya kailangan pang makiraan sa mensahero ng bathala kung narito
na siya’t maaari nang dumiretso sa mismong harapan nito.
Lalo pang pumaimbulog ang ulap habang lalo namang kumakapal ang kawalan sa
kaniyang paligid. Hanggang sa marating niya ang eter kung saan nakita niya sa wakas
ang takip ng santinakpan na naghihiwalay sa mundong ito sa iba pang mga mundo. Dahil
ang mundong ito ay tila loob, labas, rabaw, at paligid ng isang malaking bangang may
takip at nasa ibabaw ng takip nakabantay ang dalawang higanteng buwayang naatasang
maging tanod ng ating mundo. Sa paligid ng takip, nakaukit sa sinaunang baybayin ang
mga lihim na katagang si Alunsina mismo ang sumulat. Tanging ang makababasa lang
sa mga katagang ito ang pagbibigyang makapasok o makalabas sa ating mundo.
Nadatnan ng ulap ang pagkakagulo roon ng mga busaw na nagtutulong-tulong
na matungkab para tuluyang mabuksan ang takip habang itinataboy naman sila
202
KUWENTO
ng dalawang buwaya gamit ang mga buntot na panghampas. Bilang pagsisikap ng

dalawang buwayang maibalik ang kaayusan, nakikiusap ang mga ito sa mga busaw.
Malayo pa lang, narinig na ng ulap ang sinasabi ng dalawang bantay sa mga pasaway.
Na hindi pa ninyo oras. Sinasabi nila ito nang paulit-ulit. Hindi pa ninyo oras. Noon
lang narinig ng ulap ang salitang oras kaya hindi niya mawari ang sinasabi ng mga
ito, kung bakit kailangan ang oras para makapasok sa ating mundo. Kung may
magtatanong kung naiintindihan din kaya ng dalawang buwaya ang sinasabi nila,
ang sagot diyan ay hindi. Ito ang sinasabi nila sa mga pilit manghimasok dahil ito
ang ipinasasabi ng Bathalang Diwata na siyang tunay na nakauunawa sa ibig sabihin
ng oras bago pa man nagkaroon ng oras sa ating mundo. Naiintindihan din ito ng
mga busaw na pinagsasabihan dahil may oras na sa daigdig nila (na hindi nalalayo sa
pagsasabing may kuryente na sa barangay nila pero sa iba ay wala pa); iba nga lang
marahil ang takbo o ikot nito kung ang oras man ay tumatakbo o umiikot doon sa
kanilang dimensiyon.
Ano’t anuman, nang bahagyang maiangat ng mga makukulit ang takip, natanaw
ng ulap sa siwang ang anyo ng mga busaw na nagpipilit makapasok sa ating mundo.
Ang isa’y may ulo ng baka, ang isa’y sa banog, at ang isa nama’y sa bayawak. Nakita
niyang tila parte naman ng katawan ng tao ang kanilang mga dibdib, braso, kamay,
binti, at paa, ngunit hindi gaya ng katawan ng lalaking Biglang Sibol na kaniyang
itinangi sa lahat ng mga katawan, tinutubuan ang mga ito ng mga sanga, ugat, dahon,
kaliskis, kabibe, kabute, mata, pako, tansan, at mga batong kristal na parang ang mga
ito’y mahahalagang parte rin ng kanilang mga ari.
Natigalgal ang ulap sa kaniyang nakita. Hindi siya makahuma sa simula. Hindi
matanggap ng kaniyang loob ang ganitong di mawaring pagkanilalang. Hindi rin niya
lubos maisip na kung ganito nga ang anyo ng mga busaw ay ano naman kaya ang anyo
ng mga diwata? Hindi malayong maging ganito rin o baka mas masahol pa.
Bigla siyang inatake ng matinding pagkaliyo. Sa kauna-unahang pagkakataon,
nawalan ng panimbang ang tulad niyang sanay na sanay sumampa sa himpapawid.
Nais na lang niyang bumulusok at dumausdos pabalik sa lupa, kundi naman sa dagat,
o kung saan mas madaling sumadsad. At gano’n nga ang nangyari.
Hindi natagalan ng mag-asawang Biglang Sibol ang liwanag sa labas ng yungib. Itong
liwanag na hindi pa noon galing sa sikat ng araw kundi sa maluwalhating sinag sa ulo
ni Tungkong Langit kung saan dumadaloy lahat ng liwanag sa buong sangkalawakan.
Sa tagal ng kanilang inilagi sa loob ng yungib na bagay lang maging lungga para sa
mga bayawak at ahas, pagapang na lumabas mula rito ang mag-asawang Biglang Sibol
dahil kailangan pa rin nilang sanaying gamitin muli ang mga paa bilang pangtapak
203
at panglakad. Doble hirap ang inabot ng babaeng Biglang Sibol dahil kailangan din
niyang igapang ang dinadala.
Nang balikan nila ang dating bahay, wala na ito sa dating kinatitirikan. Wala na
silang naabutan. Nakita ng lalaki ang kaniyang nakatimbuwang na kalabaw, luwa ang
mga mata, inuuod at nilalangaw. Nakita ng babae ang kaniyang libo-libong magiging
mga anak sa hinaharap, nakaangat ang mga braso’t kamay mula sa mga hukay.
Gustong magsaing ng babaeng Biglang Sibol. Kaya tinipon nilang mag-asawa
kahit ang mga bulok na butil ng palay na nagkalat sa paligid. Gumawa sila ng
panibagong lusong at mga pambayo para bayuhin ang mga naipon. Nagtig-isa silang
mag-asawa ng pambayo para gawin nang salitan ang pagbagsak at pagtaas ng mga ito
mula sa tinututukang butas.
Habang nasa gitna ng kanilang paggawa, biglang nagdilim ang kalangitan.
Tumingala sila at noon nila nakita ang tila bulubunduking hugis na ang mga dulo’y
tila nagkalat na buhangin sa dalampasigan. Tuloy-tuloy ito sa pagbulusok at sila ang
tatamaan pag sadsad nito sa lupa. Kilala nila kung sino itong paparating.
Walang nagawa ang mag-asawa kundi ang ipagpatuloy ang ginagawa. Kung
katapusan na nila, katapusan na talaga nila. Ito na lang ang nasabi nila kapuwa sa
kanilang mga sarili. Bukod dito, may kung ano sa kanilang mga pagkataong ayaw
bumitiw sa mga hawak na pambayo. Na parang nagpapaalala sa kanilang sa lusong
at pambayo nagmula at patuloy na nagmumula ang buhay at dito rin sila kakapit
sa lilim ng nakaambang kamatayan. Na kung ang dating kapitbahay ang sugo ng
kamatayan (siya at wala ng iba) ay magagamit nga nila ang mga pambayo bilang
pantaboy rito kung ilalagay lang ng mag-asawa ang lahat ng kanilang galit at gigil
sa ginagawang pagbabayo. Kaya kasabay ng pagtaas at pagbagsak ng kanilang mga
katawan, inusal nila kapuwa ang dasal ng pagpapalayas na unang dasal na napilitan
nilang matutuhan. Habang tumitindi ang galit sa kanilang mga dibdib, humahaba
naman nang humahaba ang kanilang mga hawak na pambayo.
Nang papalapag na sana ang nagbabalik na ulap, mga tama ng dalawang
pambayong kasingtaas na ng kawayan ang sumalubong dito. Tuloy-tuloy ang
pagsalpok sa kaniya ng matitigas na kahoy na ang mga dulo ay biglang tinubuan
ng mga nag-uunahang balisong. Nasaktan ang ulap sa salubong na buntal at saksak
gayong hindi pa nga ito halos nahihimasmasan sa trauma na inabot niya mula sa
pag-akyat sa langit. Ngunit ang higit na yumanig dito ay nang makitang inaagasan
na ng dugo ang babaeng Biglang Sibol dahil sa tindi ng ginagawa nitong pagbabayo.
Hindi pa niya noon naiintindihan kung ano iyong kulay pulang dumadaloy pababa
sa binti at paa ng babae pero tila inaagasan din ng buhay ang ginang na tuloy-tuloy
sa paghataw na parang wala nang bukas.
204
KUWENTO
Ito ang bagay na hindi natagalan ng ulap. Kaya di pa man nakatatapak

muli sa lupa, pumihit ito at agad bumaling sa langit upang doon na tunay na
magpakalayo-layo.
Ganito ikuwento ng mag-asawang Biglang Sibol sa kanilang mga anak ang kinahinatnan
ng mga pangyayari. Nang lumayas daw ang ulap, tangay nito ang kanilang kalan
kasama ang gintong suklay at mga alahas ng kanilang ina na sa buong panahong iyon
ay hindi talaga inaalis ng kanilang kapitbahay sa sarili nitong pag-iingat.
Nang lumipat ng tirahan ang kanilang kapitbahay sa piling ng dalawang
buwayang nagbabantay sa takip ng santinakpan, natanaw pa nila kung paano nitong
inilatag sa kalawakan ang kanilang mga dating pag-aari na parang mga gamit na
inari na nito para sa sarili. Magkahiwalay ang gintong suklay at kalan samantalang
ikinalat ang makikinang na mga butil ng alahas sa lahat ng panig ng kalawakan na
parang ipinakikita kung gaano ito karami.
Napuna rin ng mag-asawang Biglang Sibol na may ginagawa ang dating kapitbahay
sa mga gamit na ito na parang isang bagong laro na unti-unti rin nilang naintindihan
kalaunan. Napansin nilang ang kalan, suklay, at mga alahas na ang pumalit sa masinag
na ulo ni Tungkong Langit bilang tanglaw. Matindi ang liwanag na may kasama pang
init ang nagmumula sa kalan na tinawag nilang “adlaw.” Malamlam naman ang liwanag
buhat sa gintong suklay na tinawag nilang “bulan.” Habang nagsisilbing palamuti sa
langit ang kumukutitap na mga alahas na tinawag nilang “bituon.”
Napansin din ng mag-asawa kung paanong pinagsasalit-salit ng dating
kapitbahay ang gamit sa mga tanglaw na ito. Ang kalan ang tanglaw tuwing naghahari
ang liwanag na tinawag nilang “adlaw.” Ang suklay at mga alahas ang mga tanglaw
tuwing mas malaganap ang dilim na tinawag nilang “gabii.” Napansin din nilang may
sinusundang pagkakaayos ang dating kapitbahay pagdating sa tagal ng paghahapag
ng mga tanglaw na ito sa kalawakan. Tila bugtong na nasagot din nila ang sistemang
binubuo nito. Na ang salitan ng mga tanglaw at ang tagal sa paghahapag sa mga
ito ay paraan ng pagmamarka sa paglipas ng panahon. Nakuha nila ang paraan
ng paghahati ng isang buong maghapon gamit ang araw at nabigyan din nila ng
pangalan ang bawat hati. “Nasirakna” kapag sumisikat pa lang ang araw; “nabahadna”
kapag ito’y tumataas; “iguritlog na” o pangingitlog ng manok na tumutukoy sa mga
oras sa pagitan ng 9:00 hanggang 11:00 ng umaga; “odto na an adlaw” kapag nasa
tuktok na ang araw; “palisna” kapag pababa na ang araw mula sa tuktok; “ligasna”
habang bumababa ang araw; “tungana” na pagitan ng tuktok at lubugan ng araw;
“natupongna sa lubi” o pantay-niyog na ang araw; “apuna” pag lumubog na ang araw;
“natorna” kapag lubog at wala na ang araw; “igsirinto” kapag madilim na at di na
205
makilala ang mga tao. Simula nga noon, ang lahat ng bagay sa mundo ay nagkaroon
ng takdang oras. Ito ang regalo at sumpa sa kanila ng dating kapitbahay.
Naintindihan din ng mag-asawang Biglang Sibol na may ibig ipaabot sa kanila
ang dating kapitbahay sa pamamagitan ng lahat ng mga ito. Na kung may oras
ngang minamarkahan para sa kanila ang mga tanglaw sa kalangitan, ang oras na
ito’y tumatakbo at nauubos na parang tubig sa palad. Ang oras nilang mag-asawa
ang talagang binibilang para sa kanila ng mahiganting ulap. Na inoorasan sila nito.
Sila at ang lahat nilang angkan. Sila at ang buong lahi ng tao. Ipinaaalala nitong
magwawakas din ang kanilang panahon at hihinto rin ang kanilang paglaganap
upang magbigay-daan naman sa panahon ng ibang mga nilalang at pagkanilalang,
sa iba pang mga uri ng buhay na wala pa o paparating pa lang dito sa ating mundo.
(Ang hindi alam ng mga Biglang Sibol, na kung sakali mang dumating ang
panahong iyon ay tunay na hahanap-hanapin sila ng ulap. Hahanap-hanapin nito
lalo na si Ginoong Biglang Sibol. At paminsan-minsan nga, nangungulila sa dating
mga kaibigan ang ulap kaya may mga pagkakataong nakikita itong dumadalaw at
humahalik sa lupa bilang hamog.)
Samantala, may isa pang bersiyon ang kuwentong ito na mahirap nang matunton
kung kanino galing. Sang-ayon dito, nang unang makarating ang ulap sa langit ay
dito na talaga ito naglumagi. Pagkarating na pagkarating doon, buong pananabik
nitong ipinuno sa kawalan ng kalawakan ang mga gamit na alaala niya buhat sa mga
tao.
Habang sa lupa, hindi pa lumalabas ng yungib ang mag-asawang Biglang Sibol
sa pag-aakalang tuloy pa rin ang pakikidigma sa kanila ng ulap. Katunayan, doon
na sila nanatili. At nang may maglakas-loob sa wakas na lumabas buhat sa yungib
na iyon, hindi na iyon mga tao kundi mga bayawak. Puwedeng ito ang mga bayawak
na dati nang nakatira doon pero puwede rin namang umurong ang ebolusyon ng
tao sa tagal ng kanilang paglalagi sa loob ng yungib kaya sila naging mga bayawak.
Sa sobrang tagal, malamang na hindi na nga ang mag-asawang Biglang Sibol iyong
lumabas na mga bayawak kundi mga kaapo-apuhan na nila. Dahil baka matagal na
ngang pumanaw ang unang mag-asawa sa yungib na kanilang pinagtaguan.
Ngunit sa kabila ng ganoon nilang kondisyon na unti-unting uusad para magbalik
sa pagiging mga tao pagkaraan ng 150 milyong taon, kagila-gilalas na may mga alaala
pa rin sila ng kalan, suklay, at mga alahas. Kaya nang itiningala nila sa langit ang mga
matang tila mga bukadkad ng mirasol, at nang makita nila ang araw, ang buwan, at
ang mga bituin, sa kanilang mga utak-reptilya ay sinabi nila sa kanilang mga sariling
amin ang kalang iyon; amin ang suklay na iyon; amin ang mga alahas na iyon.
206
KUWENTO
MIGRANTE
Nonilon V. Queaño
21 July 2018
“Uulit-ulitin
Ating aawitin
Ang kalayaan at pagmamahal
Hanggang ang lahat, may kapayapaan
Pagsinta’t kalayaan”
https://www.youtube.com/watch?v=GEjzZ5RTZt4
I.
NAGSIMULA ANG LAHAT sa pangitain ng kariktang salimbayan sa lungayang
guniguni ng nabiglaanang diwa isang pangkaraniwang araw sa malayong bayan.
Lagi’y pangamba at lulutang-lutang na lungkot ang dala ng pag-iisa at minsa’y
bubugsong tanawin ng mga hapis, pagal, o hingalong mga mukha, na malimit tila
ba walang kurap na nakamaang lamang. Nakasanayan na rin naman ni Angelo ang
ganoong buhay, ’ika nga, palipat-lipat, papalit-palit, hihimpil kung saan abutan ng
pagkakataon.
Sa liblib na nayon ng Bukal, lumaki si Angelo na katulong-tulong ng amang
magsaka sa niyogan at munting palayan na namana ng kanyang ama sa Tatay
nito, si Lolo Isidro. Mananahi at tindera ng kakanin ang kanilang ina, at pinalaki
silang sampung magkakapatid sa hirap at tiyaga dahil ganoon naman ang buhay ng
karaniwang uring magsasaka sa lupaing kanilang kinalakhan. Subalit may pangarap
ang kanilang magulang at malimit sabihi’y, igagapang silang lahat hanggang
makatapos kahit hay-iskul man lamang, upang kahit paano’y magkaroon ng maalwang
bukas. Masayahin at makikapuwa ang Tatay Nicanor nila, at may pagkakataon nga,
laluna, pagkatapos magsulit ng kalibkib sa pamilihan sa sambat ng kanilang nayon,
magaganyak makipagbarik at naroong mahandusay at makatulog sa tabing-daang
kabulusan habang sisigaw-sigaw, sumusuray pauwi. Kung lumalalim ang gabi’t wala
207
pa ang ama, sasamahan ni Angelo ang kanyang Nanay Laura sa pagsulsog sa kanyang
Tatay sa kung saan ito lumugmok at nakatulog sa kalasingan.
Yaon lamang naman ang libangan ng kanilang ama—ang pakikipagbarik sa mga
kaibigang magsasaka sa tuwing may kikitaing perang kakaltas ng pambili ng lambanog
upang mairaos ang awitan at inuman ng magkakaibigang magsasaka sa nayon.
Kinalaunan, yaon din ang ikinamatay ng kanyang Tatay, sakit sa atay at paninigas
ng tiyan, dahil nga sa pagkahumaling sa lambanog. Hanggang sa huling sandali,
hindi naunawaan ng kanyang Tatay ang sakit na dumapo sa kanya at pagkaintindi
niya ay pinarayaan ng kung anong lamanlupa o maligno na kanya raw natapakan o
nalapastangan nang minsang hinapay niya ang puno ng balete na tumubo sa gitna
ng sinasaka niyang tubigan. Nagpatawag pa ito ng pari upang magpabendisyon at
makipagdasal para ihingi ng tawad ang paglapastangan at pagwasak niya sa tirahang
balete ng mga maligno na nagparusa raw sa kanya. Nasa tabi si Angelo at kanyang
Nanay Laura, walang tigil ang pagluha at pagyakap sa patawirin at naghihingalong
ama, at habang ito ay sinasabuyan ng pari ng benditadong tubig. Ikinamangha at di
malimot ni Angelo ang nasaksihang pangyayari bago tuluyang nalagutan ng hininga
ang kanyang Tatay Nicanor—may puting usok o mala-ulap na namuo, nagkahugis
at bumuga sa bibig ng ama, bahagyang nagpalutang-lutang paitaas sa ulunan nito
hanggang maglaho. Napahagulhol ang kanyang Nanay Laura at mahigpit na niyakap
ang kanyang Tatay nang huminto ito ng paghinga. Nakamata lamang si Angelo at
pinag-iisipan at hinahanap pa rin kung saan pumunta ang puting usok na kumawala
sa dibdib at bibig ng kanyang Tatay kasabay ng paghinto ng kanyang paghinga.
Nasaksihan din ng tiyahin niya na nakamatyag sa may pintuan ng kuwarto ng ospital
ang paglutang at paglalaho ng mala-ulap na usok na yaong ibinuga ng kanyang Tatay
bago ito napatdan ng hininga, at pausal pang sinabi nito kay Angelo, na mga espiritu
raw yaon ng lamanlupa na umalis sa katawan ng kanyang ama, pagkaraang madasalan
at mabendisyunan ito ng pari. Mapapayapa na raw at pupunta sa kaluwalhatian ng
langit ang kaluluwa nito, lalo at iniwan na rin ito ng masamang maligno.
Naniwala si Angelo na totoo ang sinabi ng kanyang Tiya Haning, na naitaboy
ng mga panalangin ng pari at ng kanyang naghihingalong ama na hanggang sa
huling sandali’y kasabot ng paring nagdadasal, na ang puting ulap ng usok na yaong
lumabas sa bibig ng kanyang Tatay at saglit nagpalutang-lutang bago tuluyang kainin
ng laho, ay mga lumikas na espiritu ng maligno na namahay, nagparusa at nagdala
ng sakit sa ama, laluna na dahil ilang gabi pagkaraan noon, napanaginipan niya itong
nakangiting tila umaawit sa ibabaw ng isang bubungan at tore ng tila mala-kastilyong
gusali na nakalutang din at nakukulapulan ng maputing ulap tulad ng marahil ay
kalawakang patungong langit. Sa isipan ni Angelo, narinig niya sa panaginip ang
208
KUWENTO
awitan ng mga anghel na nagbubunyi at sumasabot sa paglalayag ng kaluluwa ng

kanyang Tatay Nicanor patungong langit.
Ilang kapatid ni Angelo ang nasa murang edad at nasa elementarya pa nang
pumanaw ang kanilang Tatay, subalit sa tiyaga at pagtutulungan, laluna ng Nanay
Laura nilang lalong pinag-ibayo ang kanyang hanapbuhay na pananahi at pagtitinda
ng kakanin, napagsumikapang makatapos ng hay-iskul ang lahat, at hindi lang,
nakapagkolehiyo rin si Angelo at ang apat pang kapatid para sa pagsalunga nila sa
haharapin pang mga hirap at pagsubok ng buhay. Hindi natapos ang pagtutulungan
ng magkakapatid hanggang magkaroon ng sapat na buhay ang bawat isa sa mag-
anak, at mapayapa’t makapagpahinga sa trabaho ang kanilang ina.
Nasa ikatlong taon ng kolehiyo nang hatakin si Angelo ng nakahiligan niyang
trabaho bilang musikero. Sa simula’y kinailangan niyang maghanapbuhay bilang
musikero upang maitaguyod ang pag-aaral niya sa Unibersidad ng Pilipinas na
kanyang matagumpay na pinasukan. Trabaho’t kayod upang maitaguyod ang pag-
aaral ng lahat ng mga naunang lima sa magkakapatid, at kinailangang magtulungan
upang mapatapos ang lahat. Matiyagang nakasubaybay lamang si Nanay Laura sa
mga lima pang bunsong kailangan ng alaga at patnubay.
Papasok na ang Tagsibol, subalit nanunuot pa rin ang lamig sa tuwing bubugso
ang manaka-nakang hangin sa Liwasang Madison na kanyang paghihintayan. Doon
siya inihatid ng kapatid niyang babae na ilan taon na ring nagtatrabaho bilang nars
sa NYU Hospital sa New York. Sa bahay nito sa Pocono tumutuloy si Angelo tuwing
madadako sa bansang dayuhan. Gaya ng madalas mangyari, sa paglipas ng mga taon,
nakaraos at nagkanya-kanyang lakad ang magkakapatid; anim ang nagsilikas ng
Pilipinas upang magtrabaho sa ibang bansa, apat ang piniling tumigil sa sariling lupa
kapiling ang kani-kanilang asawa’t anak. Naroon pa rin si Nanay Laura na ngayo’y
inabutan na ng pagtanda, sa lumang bahay nila sa niyogan, kapisan ng pinakabunso
sa lahat, si Marcela, na piniling sa kalapit-bayan magtrabaho bilang guro sa
eskuwelahang pang-elementarya roon. Malapit na ring malipasan ng panahon si
Marcela, subalit tila namanatang ibubuhos na lamang ang kanyang buhay sa pag-
aalaga sa ina. Maganda si Marcela at hindi iilang binata ang nagtangkang manligaw
sa kanya, subalit tikom na nga ang puso at hirati nang mamuhay nang mag-isa sa
piling ng kanyang ina si Marcelo. Tila sadyang magkaiba at salungatan ang naging
buhay at kapalaran ng panganay, ni Angelo, at ng bunso, si Marcela.
Hindi makatigil sa isang lugal o isang tahanan si Angelo. Tulad sa isang ibong
ligaw na walang tiyak na tahanan at di matigil sa paglipad, taglay ang kanyang gitara,
tila walang katapusan ang kanyang mga paglalakbay at paghahanap. Nakatapos
naman ng titulong Batsilyer sa Sining ng Paglikha sa unibersad, at ilang ulit ding
209
umani ng tagumpay at gumawa ng pangalan sa pagsulat sa panitikan at musika,

ngunit mula nang lisanin ang bayang nilakhan, di natigil sa paglalagalag.
Minsan lamang, sa maituturing na unang yugto ng kanyang kabataan, nag-
asawa at nagpamilya rin, at nagkaroon ng tatlong anak sa naging kasintahan niya
at kamag-aaral sa pamantasan, si Aida. Masinop, maunawain, at mapagmahal si
Aida, at dalawampung taong mahigit tumagal ang kanilang pagsasama na sa una’y
tila kasintatag ng Bundok Banahaw sa isip ng lahat ngunit dumating sa puntong
humapay at nawasak ang moog ng kanilang pagsasama.
Sa mga lugal na pinaglalagian bilang musikero, hindi maiwasan ang mapukaw
ang puso sa alindog ng mga dalagang kaibigan at kasalamuha si Angelo. Hindi
iilang dilag, na ang iba’y nakatugtugan niya ang umakit sa kanyang marupok at
di makaling puso na kalimitan’y humahantong sa lihim na pakikipagtalik niya sa
nawalan na rin ng ulirat at nabighani sa kanya, laluna, pagkaraang lukubin ang
kamalayan ng pagkalango at kahinaan. Sa kinalaunan, si Angelo na ang tuluyang
lumayas sa kanilang tahanan, basta lang naglakbay palabas ng bansa o marahil di
na mahalaga kung saang lupalop ng mundo siya ihatid ng kapalaran. May naiwan
din siyang anak sa mga babaeng lihim na nakatalik niya sa panahong sinikap niyang
bumuo sana ng pamilya tulad ng pangkaraniwan at may panahong sinundan-sundan
at pinagtangkaang tinutunton nila ang lakad niya subalit hindi na nga natigil sa
paglipad at paglalayag si Angelo.
Nangibang-bayan at nagpalipat-lipat siya ng tahanan sa kung saan-saang lupalop
sa Asya, Europa, at Amerika at mahabang panahong hindi siya nagparamdam sa
kung saang lupalop siya napadpad o kung saan nakatira. Sa isip niya’y sakupin ng
kamalayan at pang-unawa ang mga katotohanan at suliranin ng buhay sa mundo.
Kinatagalan, dumating din sa punto na nagpasiya siya na liban sa pagkakaiba-iba
ng mga kulay at anyo, wala namang nabago sa noon ay matagal na niyang alam: ukol sa
di matapos-tapos na pagsasamantala at pandarahas ng mga naghahari at naghahari-
hariang bansa at kaurian, saan mang panig siya madako at ang palagi’y pagbabalik ng
estado ng kawalang-kahulugan, laluna sa kanluran. Marami nga ang mga paglalakbay
at lakad na sinalunga niya sa kabila ng noong una’y itinuring niyang magandang
palad na nakapangalap siya ng pribilehiyong makaigpaw, tulad ng tila pinagpala at
biniyayaan ng Maykapal, at makapaglayag nang malayong-malayo sa kalawakan ng
daigdig na kailanman ay di niya inakalang mararating, lalo na sa panahong binubuno
nila ng kanyang ama ang hirap ng buhay sa bukid sa unang panahon ng kanyang
kabataan. Subalit nangyari nga yaon. Marahil, dahil panganay sa labindalawang
supling ng kanyang mapag-arugang magulang at likas ang angking talino, bulalakaw
siyang buong layang pumaimbulog at nakagala sa unibersong tila walang-hanggan.
210
KUWENTO
Hindi mahinto ang paglipad; at tuwina, hindi rin tiyak kung saang lupain lalapag.
Nandoon naman lagi ang musika at sining na pang-agdon at pantawid-gutom niya
saanman siya abutan. Mahabang panahong inakala at kinasanayan niya ang ganoong
buhay. Walang himpilan, puno ng awit at panandaliang romansa, palipat-lipat saan
man ihatid ng tadhana, malimit kinilala at hinangaan din sa kanyang trabahong
manlilikha ng awit at bokalista.
Gayunman, mapait na pagbabalikan niya sa takdang araw ang alaala ng kabiguan
niyang tumigil sa isang payapang tahanan kasama ng asawa’t mga anak. Sa kasanayan
ni Angelo na mamuhay nang malaya at malimit nag-iisa, minsa’y di rin naman niya
maatim na hindi usisain ang lagay ng naiwan niyang mga anak kay Aida, at sa tatlo
pang dilag na nabagat niya sa pagtugtog-tugtog at pag-awit-awit sa mga otel at
bahay-aliwan sa Maynila at kinalauna’y sa Thailand at Hongkong na ilang taon din
niyang tinigilan, bago sila nagkahiwalay ng kanyang asawa. Mag-isa na rin siyang
umuupa ng sariling tahanan noon, kahit paminsan-minsan, hindi niya maiwasang
makapiling nang panandalian ang kanyang mga anak at kani-kanilang ina.
Matagal na ring natanggap ng kanyang pamilya ang noong una’y hindi nila
maunawaan kung sa anong utak ba mayroon at kung bakit tila walang kalagyang
lunan si Angelo. Pagkaraang lisanin nito ang pamilya at walang pasabing maglagalag,
lumipad, o magpatihulog, sa mga walang katiyakang kalawakan, yakap ang kanyang
gitara, musika, at panulat na tanging naging tagdan at sagwan niya upang matustusan
lahat ng kanyang pangangailangan, hindi na nag-usisa pa ang kanyang pamilya,
at mga anak, sa kung saan na nga ba siya napadpad. Ang kanyang Nanay Laura na
magnonobenta na ay hindi naman nakalimot, ngunit kawikaan ay ipinasadiyos
na lamang ang lahat at lagi’y taimtim na nananalangin na sana’y ligtas ang anak
saanman ito mapadpad.
Ang totoo, sa bagong panahon ng pandaigdigang electronic at social media—
ng Facebook, Twitter, YouTube, at iba pa—malinaw rin naman sa isip ni Angelo
na saanman siya makaabot, saanmang lupalop sumadsad, walang pagkalimot o
paglalahong mangyayari sa pagitan niya at ng kanyang mga nilisang mahal sa buhay.
Sadyang lumiit na ang mundo at maging ang sinaunang taong tulad ng kanyang
Nanay Laura ay natuto na ring tumipa-tipa ng teklado ng kompyuter o pumindot ng
cellphone sa tuwinang nais usisain ang lagay ng mga anak niyang nagsipangibang-
bayan. Malimit nga’y naiilang o napapangiti na lang si Nanay Laura na ang anak
niyang nasa kabilang ibayo ng daigdig ay bigla na lang bubuluga sa screen ng laptop
sa harap niya at kukumustahin at kakausapin siyang tila ba nasa tabi o harap niya
lamang. Sasambitin na lang ni Nanay Laura at minsa’y halos mapaigtad sa tuwa
ang nakagawian niyang sambit tuwing mawawala sa kanyang tabi ang alaga niyang
211
anak, “Karahong bata ka, nasaan ka na? Saan ka nga, anak? Ay, diyan ka ba nakatira?
May ilang hibla ng puting buhok ka na, Angelo, a. Karahong bata ka, nasaan ka
na.” Sasagot lamang si Angelo ng, “Mano po, Nanay. Mabuti po naman ang lagay
ko. Ingat po kayo. Uuwi ako pag nakaipon. Padadalhan ko kayo ng pera, bukas, para
panggastos ninyo ni Marcela.” Iglap lamang at kahit papaano, nagkakatalastasan sila
lahat. Malimit din na hindi na rin nagtatanungan sa isa’t isa, kusang nagpapaabiso
at nagpaparamdam lamang sa internet media ang anak sa ama, o ama sa anak, o ama
sa ina ng anak na sa salimuot o luwag ng pangyayari’y nagkalayo-layo at sa kaso ng
musikerong si Angelo, ay tiyak niya, dahil kasalanan at kagagawan din niya.
Sa kamalayan ni Angelo, inaasahan din niyang, sa kinatagalan at, laluna, sa
panahon ng kanyang pagtanda, gaya rin ng inilahad niya sa mga awit na sinulat
niya at ipi-nost sa YouTube, halimbawa’y dito, https://www.youtube.com/
watch?v=f2wwogk2pI4, babalikan niya at patuloy ang pag-aasam na tuntunin ang
pabalik sa likas at dalisay na buhay na ginugol niya sa bukid at kalikasang kanyang
kinalakhan.
Doon rin sa FB niya, muling natagpuan ni Angelo si Sameera, na minsa’y
nakasama niya sa banda at nakatugtugan sa mga lakaran nila sa Maynila at Hongkong.
Biyolinista at mang-aawit si Sameera at tulad niya’y nag-aral ng musika at sining
sa Pamantasan. Aktibista mula sa pamilyang muslim sa Marawi ngunit masasabing
may pagka-moderna, dala rin ng pagkahilig sa musika, lalo nang makatugtugan si
Angelo sa mga otel at bahay aliwan sa Maynila. Mapang-akit ang ganda ng dalaga na,
ayon sa kuwento, anak ng Arabong amo ng kanyang ina nang huling mamasukan ito
bilang katulong sa bahay ng kanyang ama sa Saudi Arabia. Sa kuwento’y minaltrato
at ginahasa ng Arabong amo ang kanyang ina, na tinulungan ng mga kababayan
doong makatakas pabalik sa Marawi. Sa Marawi na isinilang si Sameera. Hindi na rin
bumalik ito sa Saudi, pagkaraang ipagbuntis at iluwal ang anak. Katulad ni Angelo,
pinalaki sa hirap, kapiling ng mga iba pang naging kapatid niya sa ama-amahan nang
kinalauna’y mag-asawa ang kanyang Nanay sa kababata nito sa Marawi. Walo pa ang
naging kapatid niya sa ina, na kinatagalan ay nagkanya-kanya na rin ng buhay.
Sa tugtugan sila nagkakilala ni Angelo, parehong ginawang hanapbuhay ang
pagtugtog upang pantustos sa pag-aaral hanggang nakatapos ng Batsilyer sa Sining
at ilang taong nagkanya-kanya rin ng lakad, upang tulungang maitaguyod din ng
pag-aaral ng mga nakababatang kapatid. May panahong naging magkasintahan ang
dalawa, ngunit dala ng hirap, nabuhos ang tuon sa mga responsibilidad sa pamilya
at tuluyang nagkahiwalay ng lakad. Nag-asawa, nagkapamilya’t anak si Angelo,
sabay sa tila paglalahong-bigla ni Sameera nang ito ay mangibang-bayan, ilang
buwan makatapos ng pag-aaral sa Pamantasan. Isang kapatid sa ina ni Sameera at
212
KUWENTO
namasukang domestic helper sa Hongkong ang nagyaya upang subukang magtrabaho

rin doon. Musikera at guro sa musika ang pinasok ni Sameera at sandaling nakipisan
sa kapatid, hanggang, minsan, may nakilala itong puting negosyanteng Amerikano,
si Peter Anderson, sa hotel na tinutugtugan na dagling umakit upang maging
kasintahan o kalaguyo niya sa panahong yaon.
Sa pagdaan ng mga taon, na nagsimula nga ang walang katapusang paglalagalag
pagkaraang iwan niya ang pamilya’t anak niya sa Pilipinas, naparaan ng Hongkong
si Angelo. Doon sila muling nagkita ni Sameera, sa otel na tinutugtan nito, at sabik
na sabik sa isa’t isa na bigla lang nagpatianod sa init ng gabi na tila di maibsan ang
nadamang ligaya. May dalawang supling na si Sameera sa Amerikano at nakatakdang
sumunod dito upang magpakasal pagkaraang pangakuan na idi-diborsiyo nito ang
asawang naiwan sa Amerika nang di inaasahang nagtagpo sila ni Angelo. Naganap
ang ilang linggo ring pagkikita at pagtatalik ng dalawa, na di nalaman ni Anderson,
ngunit di nakapigil ’yon sa biyaheng pa-Amerika ni Sameera. Tulad sa mga romansang
dalisay na nanatiling pinapangarap o binubulay-bulay sa isipan, naghiwalay ang
dalawa pagkaraang mag-iwan ng pangako sa isa’t isa na magsusulatan at sa susunod
marahil, magaganap ang naantala nilang pagmamahalan. Halos mabulalas ng tawa
ang dalawa nang bago maghiwalay nagbiro pa si Angelo na sa mga mumurahing nobela
ng romansa, ilang ulit nang naisulat ang walang-hanggan at sadyang dalisay na pag-
iibigang tulad ng sa kanila. Mahigpit at matagal na nagyakap nang magpaalaman,
at bagaman hindi tiyak kung saan o kailan, inusal sa isa’t isa na magkikita sila muli
isang araw upang di na muling maghiwalay. May luha sa mata ni Sameera nang
tumalikod upang lumisan, samantalang lungkot, nakatanaw lamang si Angelo sa
tuluyang paglalaho ng sinta’t kaibigan.
II.
“Kayo po si Tito Angelo?” bigla’y bati ng dalagitang bumulaga sa kanyang harapan.
Matamis ang ngiti ng marikit na dalagita na sa unang tingin ay kayumangging Pilipina
na may itim ang buhok, ngunit sa malapitan, pansinin ang bughaw nitong mata.
Bahagyang nakayuko at tila inaabot ng antok na bigla’y napatunghay si Angelo.
“Ana? Ikaw ba si Ana?” nabibiglaanang sambit ni Angelo.
“Opo. Kapatid ni Karla at Fatima. Sinabihan ako ng Nanay na sunduin kayo. Ako
’yong kausap ninyo sa telepono.”
“A ... kumusta ang Nanay mo?”
Tumayo si Angelo upang pulutin sa upuan ang dala-dalang pasiking.
“Naka-confined po sa ospital sa NYU. Nakasuwero, pero nakakausap naman po.
Tanong nang tanong kung dumating na ba kayo. Nakaalis na ang kapatid n’yo?”
213
Bahagyang umalalay si Ana habang itinuturo ang pinagparadahan niya sa

kotseng minaneho upang sumundo kay Angelo.
“Inihatid lang ako pero umuwi na rin si Jenny. Sabado’t Linggo ang off niya.
Babalik daw mamayang hapon para sunduin ako,” sagot ni Angelo.
“Doon po tayo sa kabila,” pagyayaya ni Ana.
Binagtas nila ang Liwasan tungo sa nakaparadang sasakyan ni Ana. Bandang
alas-nuwebe ng umaga at ilan sa mga maagang namamasyal at nagpapahingalay
sa ilalim ng mga puno sa umagang yaon ng Taglagas ay inot-inot na nagsisitayo
upang lumisan. Hindi pa gaanong mataas ang araw at ang simoy ng hangin,
bagaman makapanuot-balat sa lamig, ay padapyo-dapyo lamang, kaya ang mga
ilang matatandang nakaugaliang magpalipas-oras sa Liwasan ay naghihintay pa
rin sa inaasahang papatinding sikat ng araw, upang marahil namnamin ang init o
alinsangan tulad ng sa kalilipas na Tag-araw. Sa bandang gitna ng Liwasan ay may
restoran na pinipilahan ng mga nais magkape o mag-almusal sa nagkalat na mesa
sa paligid. Kinailangang magpaikot-ikot sa nagbalandrang kalsadahan ng Liwasan,
bago marating ng dalawa ang sasakyan ni Ana.
“Dito po,” pagyayaya ni Ana nang marating nila ang kabilang kalsada.
Sumakay ng kotse ang dalawa. Ilang sandali pa, binabaybay nila ang kalsada mga
limang bloke rin lamang ang layo mula sa Liwasang pinaghintayan ni Angelo.
“Kadarating ho ninyo galing Pinas?” tanong ni Ana habang hinihintay ang
paglunti ng pulang ilaw sa kanto ng 23rd St. at 3rd Avenue na isa sa pangunahing
daan patungo sa downtown area ng lunsod.
“Kahapon. Para dalawin din ang kapatid ko sa Pocono.”
“Pero napunta na kayo rito sa New York o ngayon lang?”
“Maikatlong beses na. Ngayon ko lang nalaman na dito pala nakatira ang Nanay mo.”
“Oo nga po. Nandoon po ang kapatid ninyo noong isang araw at bumisita sa
Nanay ko. Doon din lang sila nagkakilala nang ipasok ng NYU si inay. Nars pala si
Aling Jenny doon.”
Humarurot ang kotse ni Ana, patungong 1st Avenue, at pakaliwa sa 30th Street
na kinatatayuan ng ospital.
“Kung hindi sa FB, di ko malalaman na sa New York nanirahan ang Nanay mo.
Nang huli kaming magkita, bandang Texas o Tenessee yata ang tungo. Sa isip ko,
maraming mga lugal doon na puwede niyang pagtrabahuhan bilang musikero. Diyan
kami matagal nagkasama sa tugtugan, a.”
May bahagyang ngiti na gumuhit sa mukha ni Angelo, pagkaalaala sa mga
masasayang araw nila ni Sameera.
“Maliliit pa po kami ng kapatid ko nang pumunta kami rito sa Amerika. Kuwento
214
KUWENTO
ng Nanay, minsan lang kaming nagawi sa Texas at dumeretso na ng New York. Sa

mga teatro sa Broadway siya nagtrabaho at doon na rin kami nanirahan mula noon.”
May namumuong tanong pa sa isip ni Angelo ukol sa kung natuloy ang kasal at
nakapiling ba nila ang kanilang ama, si Peter Anderson, paglapag nila sa Amerika,
gaya ng paalam ni Sameera nang huli silang magkita sa Hongkong, pero hinayaan
lamang niyang magkuwento si Ana.
“Dito na rin ho kami lumaki at nagtapos mag-aral sa New York. Kayo pala ’yong
ikinukuwento ng Nanay na musikero at kaeskuwela niya sa UP. Magkatugtugan daw
kayo noon, pero wala siyang balita, hanggang ’yon nga, nagkita-kita sa FB. FB talaga ...”
Napabulalas ng halakhak si Ana.
“Sa FB rin kami nagkita ng Nanay mo ulit ... Naisipan ko lang i-google ang
pangalan niya, pero inisip ko rin na baka nagpalit na ng pangalan ang Nanay mo.”
Sabay nagkatawanan ang dalawa. Sa garahe, tapat ng ospital, ipinasok ni Ana
ang kanyang sasakyan. Pagkaraan, tinungo nila ang ospital, tuloy-tuloy sa kuwarto sa
ICU na pinagdalhan kay Sameera, na noon’y nakaratay, tila naidlip at binabantayan
ni Fatima. Sumalubong si Fatima, may nilay na bahagyang ngiti, at nagmano kay
Angelo. Pausal na nagbatian ang noon lamang nagkita, at akmang lalabas upang di
mabulabog ang maysakit, nang, tila naalimpungatan, bigla itong nagsalita.
“Nandiyan na ba sila, Fatima?”
Sabay na napabaling ang tatlo.
“Ang Tito Angelo mo? Nandiyan na?” muli’y tanong ni Sameera. Nakamulat at
lubos na nabuhayang-loob ito, lalo nang mamataan si Angelo.
Puno ng pananabik at tuwa si Angelo na napalapit at akma’y yayakapin si Sameera,
ngunit ang suwero at mga karayom sa bisig ni Sameera ay sagwil sa pagyayakapan ng
dalawa. Napaluhod na lamang si Angelo sa tabi ng higaan at dinampian ng halik sa
noo si Sameera, sabay usal ng, “Kumusta ka?”
“Ito, mukhang malapit-lapit na rin sa langit. Finally ...” nakangiting tila pagbibiro
pa ni Sameera.
Napangiti rin ngunit malamlam si Angelo.
“Hindi ko alam. Di ka talaga nagpabalita mula nang lumayas ka.” Maraming
naglalarong tanong sa isip ni Angelo.
Tila parehong nagpipigil maluha ang dalawa samantalang nagtataka pa ring
nakamaang lamang sina Ana at Fatima, nakamasid sa may paanan ng kama. Sabay
ding tumalikod ang magkapatid at sandaling nagpaalam.
“’Nay, breakfast muna kami sa Cafeteria. Iwan muna namin kayo ni Tito Angelo.
May gusto kayong ipabili, Tito?” pakli ni Ana.
Si Sameera ang nagsalita.
215
“Sige, anak. Mauna kayo. Balik kayo para makapag-breakfast din ang Tito
Angelo, n’yo.”
“Sige, Ana, Fatima. Bantay muna ako dito. Nag-almusal naman kami ni Jenny
kanina,” pakli ni Angelo.
“Sige po,” sambit ni Fatima.
Lumabas sa silid ang dalawa, patungo sa cafeteria ng ospital, na sa isip nila,
tila nakaunawa na kailangang bigyan din ng pribadong sandali upang magkausap si
Angelo at ang kanilang ina. May kutob na nadarama ang magkapatid sa kung anong
naging kasaysayan nila, ngunit sadyang walang ikinuwento si Sameera kundi ang
minsa’y pahapyaw na minsan daw, nang nagtatrabaho siya bilang musikera sa isang
bar at otel sa Hongkong, may puting Amerikanong nagkagusto sa kanya at naging
kasintahan niya. Nagbunga ang pagmamahalan nila ng Amerikano noong nasa
Hongkong pa sila at isinilang nga ang magkapatid. Naikuwento rin ng kanilang Nanay
ang sana’y pagpapakasal nila ng Tatay nilang Amerikano nang pinapunta silang mag-
iina sa Texas, subalit lumabas na may ibang pamilya ang Tatay nila noon at hindi
natuloy ang diborsiyo ng Tatay nila gaya ng ipinangako sa kanya. Napaka-musmos
at walang-malay pa sina Ana at Fatima, para maunawaan o malinaw na maalaala
ang nangyari, ngunit, limang buwan pagkaraang itira sila ng kanilang ama sa isang
mapanglaw na apartment doon, nagpasiya si Sameerang lumayas nang walang
paalam, dala ang kanyang mga musmos, hanggang makarating at makapanibagong-
buhay nga sa Manhattan. Ang pagka-musikero at talino ni Sameera ang naging
puhunan niya upang matatag na makatayo ito sa sarili at maitaguyod nang mag-isa
ang kanyang mga anak. May hinala rin sina Ana at Fatima na may ibang kuwento ang
bunso nilang kapatid na hindi na nila inusisa pa sa ina, ngunit lumaki silang likas na
nagmamahalan at nagdadamayan.
“Hindi ka nagparamdam kahit kailan, kung saan ka na, kahit na sa isip ko ay
marahil maligaya ka sa piling ni Anderson. Nabuhay ako sa paniwalang masaya ka
at natupad lahat ng pangarap mo, kaya, gaya nang dalisay na pagmamahal, di ko
inisip kahit kailan na gambalain ka,” pausal na sambit ni Angelo sa tila saglit na di
makapagsalitang si Sameera, pagkaraang lamunin din ng alaala.
“Paano naman ako magpaparamdam ay matagal nang may asawa’t anak ka na.
Bukod pa sa nababalita kong mga inunsiyami at binuntis mo rin ...” sabay pulas ng
tawa si Sameera.
Napabunghalit din ng halakhak si Angelo at ilang saglit na tila nagkakatuwaan
sila, hanggang mauwi sa impit na pag-iyak ang tawa ni Sameera na dagling ikinabahala
ni Angelo. Akmang tatawag ng nars si Angelo, ngunit kagyat ding napayapa si
Sameera at pinigilan ito.
216
KUWENTO
“Natutuwa lamang akong dumating ka,” usal ni Sameera. “Sana’y tahimik na at

nakabuo ka na rin ng maayos na pamilya. Wala naman akong hinangad kundi ang
maayos at mapanatag ka.”
May tila mapait na ngiting sumilay sa mukha ni Angelo pagkarinig sa sambit ni
Sameera. Sabay sa ngiti ay ang tila sasabog ding luha at habang marahang hinahagod
ang bisig ng maysakit, marahang nagsalita na tila wala sa sarili, “Matagal na akong
umalis ng bahay at buong buhay na naghahanap din ng panatag. Wala yatang ganoon.
Dinaan ko na lamang sa paglikha.”
“Umalis ka rin?” bigla’y sambit ni Sameera.
“Nang mag-asawa ka kay Peter Anderson, nawala na rin ako. Naglagalag, parang
ganoon naman yata talaga. Kailangang i-romanticize mo lahat para magkaroon ng
kahulugan. Kumusta nga pala ang asawa mong Amerikano? Bakit wala dito?”
Muli’y tila mapapabunghalit ng tawa si Sameera, dangan at tila di kayanin ng
katawan, kaya dinaan sa tila walang-hanggang pagngiti-ngiti.
“Di naman natuloy ’yon. Limang buwan lamang ang tinagal namin at nilayasan
ko, hanggang makarating ako dito sa New York. Di na rin naman naghabol ang Kano.”
“Nilayasan mo, akala ko’y mahal mo siya. At papaano ang mga anak mo?”
May nangilid na luha sa mata ni Sameera, at ilang saglit na tahimik na nag-iiyak
lamang ito. Taimtim na nakamasid at nakabantay lamang si Angelo, inakalang baka
may biglang dinaramdam ding sakit si Sameera.
“Ganoon yata ang kuwento ng buhay musikero, at marahil ng lagalag na migrante.
Di ko rin maikuwentong lahat sa mga anak ko, dahil sila lang naman ang hindi
lumalayo sa akin, kapiling ko lagi. Pinapaniwala ko na lamang na nawala’t sukat lahat
ang mga Tatay nila. Para hindi ako iwang nag-iisa. Doon ako takot, e, kung biglang
maghanap o ma-kidnap ng Tatay. Lalo dito sa Amerika. Kahit mga anak man lang,
masabi mong may nagmamahal sa iyo at hindi pulos lungkot. Kaya pinagkatago-tago
ko kay Peter Anderson, at okey naman. Kahit kailan di na sila nagkita ng mga anak
niya. Di ko na rin pinaalam sa kanila ang buong kuwento.”
Tila biglang lumakas at nabuhayan ng loob si Sameera.
“Buti lang aksidente kong nakilala ang nars mong kapatid dito. Nabasa ko lang
ang middle name niya, kaparis ng apelyido mo at nag-message nga ako sa FB. Bilis
mong dumating, a,” dagdag pa ni Sameera.
Maluwang din, tulad ng lunting parang o ng bughaw na kalawakan, ang ngiting
dagling pumuno sa mukha ni Angelo. Bahagyang nagtatawa pa nang sabihing,
“Minsan nga noon, Sameera Anderson ang gino-google ko, e, Pamela, ang lumalabas,
kaya di kita mahanap.”
Natuloy nga sa tahasang paghalakhak ang tawa ni Angelo, at sandaling tila
217
bumalik sa kabataan ang dalawa. Sansaglit na napatigil si Sameera.

“Salamat at dumating ka. Bilis mo rin. Noong isang linggo lamang tayo nag-chat
sa FB, nandito ka agad?”
“Ibinili ako ng tiket sa eroplano ni Jenny, agad, pagkatapos magkakilala kayo.
Semi-retired na rin, kaya marami akong oras ...”
“A, sobrang salamat din kay Jenny.”
Ngiti lang ang tugon ni Angelo at muli’y hinagod-hagod ang palad at bisig ni
Sameera. Tila mahigpit na napisil din ni Sameera ang palad ni Angelo, sabay usal ng,
“May gusto pa akong sabihin sa iyo ...”
“Kaya ako madaling pumunta rito para suporta hanggang gumaling ka ...” sambit
ni Angelo.
Muli’y mahigpit ang hawak ni Sameera sa palad ni Angelo.
“Walang gumagaling sa kanser, ano,” tila kaswal na pakli ni Sameera na may
malungkot na pagngiti pang kasama.
Nilamon ng sandaling katahimikan ang dalawa. Pagkaraan ay mariing nasambit
ni Angelo, “Gagaling ka. Hindi puwedeng hindi. Gagaling ka ...”
Muli’y bahagyang katahimikan.
“May gusto akong sabihin sa iyo kaya kita pinapunta rito ...” mariing sambit ni
Sameera.
“Ano ’yon? Na mahal mo rin ako ...?” Hindi mapigil ang pagtawa ni Angelo na
sinundan pa ng tila pabirong sambit na, “Ang tatanda na natin, e ...” Muling nagtawa
Nakamata lamang si Sameera, seryoso, hindi mapatawa.
“Hindi ’yon ... may gusto akong sabihin ...” sabay sa pagbukas ng pinto at
pagbulaga ng magkakapatid na Ana at Fatima na ngayo’y kasama na rin nila ang
bunso, si Karla.
Si Ana ang tila may pagmamalaki at masiglang nag-anunsiyo sa pagdating ni
Karla.
“Inay, Tito, ito po si Karla. Tinawagan at pinapunta muna namin dito. Aktibista
po ’yan, nasa rally tungkol doon sa mga immigrants na pinauuwi sa kani-kanilang
bansa, pero naiiwan naman ang mga kabataang anak nila doon sa bilangguan, daw.
Nagmamadaling umuwi nang malamang nandito si Tito Angelo.”
May kung anong ibang lukso ng dugo na nadama si Angelo, pagkakita kay Karla.
Tumayo ito upang yakapin ang tila napipilan at hindi rin makapagsalitang dalagita.
May gumuhit na ngiti at pagkabaghan sa mukha ni Sameera, na waring napipilan
nang makita ang pagyakap at pagmamano ni Karla kay Angelo. Yaon ang sandaling
hinintay niya at kagyat walang atubiling isinawalat sa harap ng lahat ang lihim na
buong akala ay dadalhin niya sa pagyao.
218
KUWENTO
Matipid ang paglalahad ni Sameera at sa huli’y tanging nasambit, “Karla, anak.

Siya ang Tatay mo.”
Nagugulumihanang napabaling si Angelo kay Sameera. Hindi makahuma at
nabigla rin pati si Ana at Fatima.
“Di ko nasabi sa iyo, Angelo. Dito ko rin lang nalaman sa Amerika, pagkaalis ng
Hongkong nang huli tayong magkita.”
Hindi makahumang nakamata lamang si Angelo nang harapin ni Karla ang ina
at sinundan ng matalas na tanong ang pahayag ng ina.
“Siya ang Tatay ko, ’Nay? Tatay ko siya.”
Deretsahan ang tanong ni Karla na tila pinipigilang sumambulat ang loob.
“Patawad, anak ...” sambit ni Saamera.
Hinarap ni Karla si Angelo na parang nanunuya ngunit halatang may pinipigil
na tila daluyong sa loob.
“E, bakit ngayon lang. Saan ka galing? Saan ka nagpunta?”
Pasigaw ang tanong ni Karla at kagyat nilapitan at inalalayan nina Ana at
Fatima. Inilabas ito upang payapain. Hindi pa rin makapagsalita si Angelo, tahimik
na lumapit sa tabi ni Sameera, hinahagod-hagod upang pahupain din ang marahil
daluyong na iniinda nito. Papatindi na rin ang liwanag at init ng araw sa labas na tila
bumweltang bigla ang Tag-init sa gitna ng kasagsagan ngTaglagas.
219
Mag-ambahan
Tayo
1. IKAW SI MATUBIG
MAS UNA KANG natutong lumangoy kaysa magsulat. Dahil mas madaling amuin ang
tubig at hangin kaysa makipagbuno sa lapis at papel. At ang sabi mo pa, kung sa tubig
ng matris nagkakapintig ang puso, sa tubig din dapat tubusin ang timyas ng pagkatao.
Naakit ako sa kisig at galing mo bilang magdaragat.
Nang hagkan mo ako sa unang gabi ng pagtatalik, nakiusap kang kumalma
ako, huwag mag-ingay, maraming nakikinig at maaaring manibugho. “Bakit,” sabi
ko, “dapat bang ikahiya ang pag-ibig?” Pero sinuyo mo akong muli, hinimok na
talagang dapat tumahimik, hindi kailangang ipagsigawan ang lugod, lahat naman
ay natutuwa. At totoo nga, masiglang rumagasa ang ilog, umawit ang mga kuliglig,
ikinampay ng mga ibon ang kanilang pakpak; pati nga butiki, nangulit nang nangulit.
Nang maghahatinggabi, humikab nang pagkalakas-lakas ang kuwago.
Ninamnam ko ang lahat—ang luwalhating idinulot ng paglasap, ang aliwalas na
humaplos sa buong katawan. Para akong hinilamusan ng dagat. Bawat ugat, maging
pinakamaliit na himaymay ng laman, lumukso, nagkabuhay.
Pero isang gabi lang ’yun. Kasi, pagkaraan nu’n, kabit-kabit na ang mga salaysay
ng mapapait na gunita. Hindi na ako makasingit para umamot ng paglingap. Inalo
ko na lamang ang sarili sa tahimik na galak mula sa kakaibang lugod, halimbawa’y
pagtugis sa mainit na hangin ng madaling araw at pagsipat sa kulay ng dilim
kapag hatinggabi, pagdama sa lukso ng dugo kung may umuusbong na bahaghari.
Dahil naging bihag ako ng pakikinig, alalay na hinainan ng kuwento, maraming
maraming kuwento.
Hinagip ako ng maipo-ipong salaysay ng iyong pagkatao. Nalunod ako sa diwa ng
220
KUWENTO
iyong pakikipagsapalaran, naumid sa pangahas na mga pagbubukas at paglulunsad

sa mga larangan ng tunggalian sa iba’t ibang panig ng kapuluan.
Simulan natin sa pakikibaka ng iyong ninuno na bitbit-bitbit mo mula sa
Borongan, Samar. Ang iyong amang na ama ng iyong ama ay hindi mo na nakilala.
Kasi, sunog na ang kanyang gunita. Nasa laot siya nang tumunog ang mga kampana ng
Balangiga at nang kanyang tugunin ang panawagang iyon, isa siya sa mga sawimpalad
na pinuksa ng apoy, ng mabalasik na apoy na umabo sa isla ng Samar. Nilamon siya ng
apoy kasabay ng mga bata at matanda, kapatid, pinsan, kaanak, kaibigan, na pinuksa
ng galit ng mga Amerikanong dinamba ng takot sa pagkalembang ng kampana.
Kasama ng dalawa pang amain, pinalad na nakatakas ang iyong ama. At
pagkaraan ng ilang buwang pagtatago, lumabas ito upang igaod na muli ang mga
bangka, itaguyod ang naulilang angkan. Tulad ng nasirang amang, inamo niya ang
dagat upang mamuhay sa pangingisda.
Isinilang ka, sabi mo, matapos ang unang masaganang pamamalakaya ng iyong
ama sa buwan ng Agosto. Isinunod ang pangalan mo sa ngalan ng buwan—Agosto.
Maulap, at maulan, masagana sa tubig.
Minahal ka nang lubos ng iyong mga magulang dahil para sa kanila, ikaw ang unang
biyaya, ikaw ang kabuuan ng grasya sa kanilang pagsasama. At upang lubusin ang kanilang
gantimpala, agad kang inilusong sa tubig, kinailangan kang ihanda sa pamamalakaya.
Sang-ayon sa iyong ama, dapat ay kagyat mong matutuhan ang pagsisid sa karagatan.
Wala ka pang isang taon nang isama ka niya sa laot at tuwang-tuwa ito nang makita kang
kumawag-kawag at masiglang lumulutang sa tubig. Para sa kanya, higit na lugod ang
dulot niyon kaysa pagbubuhos ng tubig sa noo mo nang binyagan ka sa parokya.
Tatlong taon ka nang sundan ng pangalawang kapatid na babae, si Becca.
Matimpi at mapayapa ang dalampasigan nang siya’y iluwal, pero di tulad mo,
nasayaran lamang ng tubig-dagat ang mga paa nang matuto nang maglakad. Hindi
siya tinuruang lumangoy, sinanay lamang siyang sumalubong sa mga naglalayag na
may dalang isda. Sinanay siyang mamili at magtinda ng isda.
Nasundan si Becca ng walong iba pang babae at sabi mo, ito marahil ang sanhi ng di
maipaliwanag na lumbay ng iyong ama. Dahil iisang lalaki at siyam na babae ang anak,
wala diumano siyang makasama at makatuwang sa pagdaragat. Sina Becca, Cresta,
Laura at Lina na kambal, Jenalyn, Labelle, Monica, Crisanta, at Gina, lahat sila’y babae,
na sa palagay ng ama mo, hindi puwedeng sumagwan nang malakas sa laot, hindi kayang
sumisid nang malalim, walang sapat na lakas ang mga bisig para ihagis ang hinayumang
lambat, o di kaya’y pasanin ang bila-bilaong isdang nahuli patungong dalampasigan.
Nagpaalam ang iyong ama isang gabi, ang sabi’y makikipag-inuman sa tabi.
Hindi na siya nakabalik ng bahay.
221
Hinanap ninyo siya. Iba-iba ang naging salaysay ng mga huling nakakita sa kanya.
Ayon sa isa, mag-isa raw na pumalaot ng dagat nang maghahatinggabi na, lasing na
lasing. Ayon naman sa iba, sumakay raw sa bangkang may kasamang ibang mga taong
hindi nila kilala. Ayon sa mga huling nakainuman, tumayo raw ito at nagpaalam sa
umpukan para umuwi. Walang naghatid sa kanya, naglaho na lamang siya sa dilim.
Kasama ang amain at ilang kaibigan, sinuyod ninyo ang dagat na pinangingisdaan
niya pero hindi ninyo siya natagpuan. Nagbilang kayo ng mga araw, mga buwan, mga
taon. Hanggang ngayon, sabi mo, umaasa pa ang iyong ina na babalik ang ama mo. Pero
hindi pa rin bumabalik. Ipinagdasal na siya at ipinagtirik ng kandila. Itinuring nang
patay pero ayaw pa ring maniwala ng iyong ina. Kailangan niyang makita ang katawang
lumutang sa tubig kung siya nga ba’y nalunod. Kailangan niyang makita ang bangkay
saanman ito nakahimlay. Kailangan niyang makita ang tahanan, kung may iba nang
tirahan. Umaasa pa rin ang iyong ina na buhay ang ama mo hanggang ngayon.
Pinanindigan mo ang tungkuling iniwan ng ama. Iginaod ang bangka upang
mabuhay ang ina, mga kapatid, at mga alaala. Kapag sinasalubong ka ng iyong ina
at mga kapatid sa baybayin, hindi lamang mga nahuling isda ang kanilang inaasam.
Inaasahan din nilang kasama mo na pag-uwi ang iyong ama, o kahit paano’y may
balita tungkol sa kaniya. Nagsawa ka na, sabi mo, sa pamimingwit ng mga pampalawig
ng paliwanag. Nausisa mo na sa mga tilamsik ng tubig sa dagat kung ano ang tugon
sa pagdarahop. Nalambat mo na ang iba’t ibang uri ng isda, at ng dalita, ang mga
larawan ng dilim at mga pangitain. Bakit nga ba laging kapos ang iniaahong isda, at
walang balita tungkol sa ama? Bakit walang nangyayari sa pamalakaya? Bakit kulang
lagi ang nakahain sa mesa? Bakit di lamang maligalig kundi mabangis at maramot
lagi ang dagat, at bakit nga ba ni wala ka nang madamang pagkalinga kahit sabi mo,
madalas ay hinahaplos ng iyong ina ang likod mo, hinahaplos niya ang mga balikat
upang maibsan ang pagod sa magdamagang paggaod. Wala. Walang pag-asa.
Sa bandang huli, kinailangang iwan mo rin ang pamilya. Nagpasiya kang
makikipagbuno sa masalimuot na daigdig ng pagtugis ng ginhawa. Hindi ka na rin
bumalik sa kanila matapos iwanan ang isang panata – na sa pagsapi mo sa kilusan ng
paglaya, hahanapan mo ng lunas ang lumbay sa pagkawala ng ama, ang lumbay ng isang
hikahos na pamilya, ang lumbay ng masaklap na kapalaran ng pasakit at pagdaralita.
2. AT NAMUNDOK KA
Nanalig ka sa sinabi ng isang kasamahan na ang puno’t dulo ng inyong paghihirap
bilang pamilya, ang dahilan ng pagkawala ng iyong ama at pagkapariwara ng mga
pangarap ay ang bulok na lipunan. Bulok ang sistema ng lipunan, balakyot ang
palakad ng pamahalaan, ang mga nasa poder at posisyon ng gobyerno ay gahaman.
222
KUWENTO
Kailangang palitan ang sistema. Kailangang mamundok, iwanan ang mabalasik,

maramot na buhay sa dagat at patag, maghanda sa pangmatagalang pakikibaka
upang baklasin ang umiiral na sistema.
Tutupdin mo ang tadhana ng paglaya, katulad din ng iba, ng maraming
magsasaka, manggagawa, at mangingisda sa buong Pilipinas. At kung hindi ka
kikilos, sino ang kikilos, kung hindi ngayon, kailan? Kinailangan mong sumapi sa
kilusang mapagpalaya.
Dito tayo nagkatagpo.
Dito tayo nagpasiyang umibig at magmahal.
Pero dito rin tayo nagkasangga at nagtalo.
“Paano na ang iyong ina at mga kapatid ngayon?” iyon ang unang itinanong ko sa iyo.
“Makakaraos din sila,” sabi mo. “Tutulungan sila ng mga kapatid natin sa pakikibaka”.
“Pero paano sila nabubuhay, sino ang naghahanapbuhay?” Tanong ko pa rin.
“Si Inang, si Becca,” kamo, “namimili sila ng isda sa dalampasigan saka nagtitinda
sa palengke …”
Saka, idinugtong mo, magtutulungan sa isa’t isa ang mga inaapi. Sabi mo’y hindi
naman lubos na masisiphayo ang iyong ina at mga kapatid dahil may mga kasama na
laging handang dumamay at magmagandang-loob.
Sa isang banda ay tama ka. Ano ang pagdurusang pansarili kung ihahambing
sa kabuuang sakit ng lipunan? “Pero, may sarili pa rin,” sabi ko. Inisip ko, kaya
nga tayo nakikibaka ay upang hanapan din ng lunas ang iwang iniiwan ng mga
sariling pagkabigo at pagdurusa. May luhang nalalaglag hindi lamang dahil inapi,
o nagugutom o pinagkaitan ng katarungan. May hinagpis din sa pag-iisang hindi
madaling ihanap ng lunas dahil di mo alam kung saan nagmumula.
“Burgis na kalungkutan,” pakli mo.
“E, ano ngayon kung burgis, bawal ba?”
“Hindi, pero walang kuwenta.”
“At wala akong kuwenta?”
Sa halip na yakap at halik sana ang itugon mo sa akin, na siya kong inaasam,
ay lumalayo ka, para iwasan ang “walang kuwentang” pagtatalo … Madalas nga kasi
ang iringan natin ay nagmumula sa napakaliit na bagay tulad ng paghiwa ng sibuyas.
Nagrereklamo ako lagi pag naluluha ako sa paghiwa ng sibuyas.
“Di ipikit mo ang iyong mga mata,” sabi mo.
“E di pa’no ko pa makikita ang aking hinihiwa?” sabi ko.
At sinaway nga tayo ng isang ordinaryong tao. Sabi niya, hindi dapat pagtalunan
ang pagluha sa paghiwa ng sibuyas dahil me remedyo diyan. Hugasan muna bago hiwain.
Nakipagtalo ka pa rin. “E di nawalan ng lasa!”
223
“Dapat ba akong mauna, sumunod o sumabay sa iyo?” tanong ko kapag tayo

ay lumilikas.
“Una dapat,” giit ko, para disimulado sa mga tao kapag tayo ay dumaraan sa mga
lugar na di natin kabisado kung may simpatiya sa kilusan o wala.
“Sa huli ka dapat,” sabi mo, “baka ka panghinaan ng loob at lumupasay sa harap
ng kaaway sakaling tayo ay may kaengkuwentro.”
“E, bakit di na lang tayo magsabay?” sabi ko.
“Hindi puwede,” sabi mo pa rin.
“Hindi ka puwedeng magsalita kung ako ang namumuno sa pulong,” sabi mo.
“At bakit hindi? Kasama rin naman ako.”
“Kasama kita at asawa, kapwa mahalaga sa akin. Kasintimbang ka ng iba pang
mga kasama, pero dapat mo akong laging sundin. Ako ang namumuno.”
Sige, tinanggap ko na lahat ito, dahil di ba, laging dapat kong ipagpauna ang
kapakanan ng iba, ang kapakanan ng sambayanan at ng mas nakararaming mamamayan
na ating pinaglilingkuran. Ngunit dahil gusto ko ring mangatwiran, madalas ngang
nauuwi ang pinakamaliit na pagtutol ko sa gusto mo sa malaking pagbabangayan. At
dahil sa mga pagtatalo natin binansagan pa tayo ng mga kasama ng mga pangalan.
Ikaw si Omega. Ako si Alpha. Ako ang simula, ikaw ang katapusan. Ako ang
nagsisimula ng gulo, ikaw ang tumatapos sa away, ’yon ang interpretasyon mo.
Pero para sa akin, ako ang nagpapaliwanag, ikaw ang gumugulo. Sa mas maraming
pagkakataon, nananaig ang pasiya mo. Sumusunod pa rin ako, kasi, tagapakinig at
tagasunod at alalay lamang ako bilang kasama. Katuwang nga ako sa buhay, kapit-
unan sa malalamig na gabi, ngunit katuos at katunggali sa maraming bagay.
Maraming bagay na inihapag ko nang buong puso sa kilusan. Hindi nga ba’t
tinalikdan ko ang lumang daigdig upang bumuo ng bago? Ang aking pamilya, ang
aking trabaho, ang aking kinabukasan, ang kalungkutang burgis, katwirang elitista,
dapat ihapag ko sa kilusan ng pagbabago. “Sa kilusan ng pagbabago,” sabi mo, “hindi
totoo ang pag-ibig kung walang pagtatalo.”
Humimpil tayo noon sa isang sityo sa kabundukan ng Cordillera para hintayin
ang pagluwal ng ating panganay.
“Bakit hindi puwedeng lumuwas na lang ako at umuwi sa amin para manganak?
Komadrona ang Inang ko, ang ina ng aking ina,” sabi ko.
“Wala ka bang tiwala sa masa? May mag-aalaga sa iyo dito,” sabi mo.
Mabuti na lamang at noong unang mga taon ng ating pagsasama ay lubusan
akong nanalig sa katwiran ng kilusan. May katarungan sa pakikihamok laban
sa diktadurang walang humpay na kumikitil sa katwiran at buhay. At kahit mas
madalas mo akong iwanan dahil naatasan kang pumunta sa malalayong lugar,
224
KUWENTO
kahit mas marami ang mga araw na tayo’y magkahiwalay, naging lubusan naman
ang aking tiwala at pag-asa sa iyong pagbabalik para tayo magsama, kahit pasaglit-
saglit. Patuloy akong namangha sa kagila-gilalas mong mga kuwento ng pagsuong at
pagkilos sa iba’t ibang sulok ng kapuluan.
Salamat sa mga courier, mga kasamang mensahero na laging may dala ng iyong
mga sulat. Minsan, inilarawan mo ang mukha at kilos ng mga Agta at Dumagat, at
napakahaba ng mga salaysay sa sunod-sunod na sulat. Sila, ayon sa iyo, ang pinakapayak
na uri ng tao sa Pilipinas. Walang pirmihang tirahan, nabubuhay kaisa ng kapaligiran.
Kung saan may malalabay na puno at mayayabong na bunga ng punongkahoy, doon
sila. Kung saan may masaganang ilog na pangingisdaan, doon sila.
Ipinakilala mo sa akin si Lubo, ang inyong naging giya sa pagtagos ng Sierra
Madre mula Palanan, Isabela hanggang Umiray, Quezon. Kakulay siya ng lupa, sinliksi
ng hangin kung lumakad, singgaan ng mga dahon ang katawan kapag tumatalon sa
mga guwang ng lupang walang tulay. Alam agad ni Lubo kung nakakain ang isang
halaman o hindi. Titigpasin kung makamandag, pipitasin kung maganda at masarap.
Kaybilis din niyang gumawa ng bahay-kawayan. Pagsasalubungin ang matitibay
na kawayang magkakasinlaki at magkakasintaas. Itatali sa dulo saka itatayong
patatsulok. Pagkaraan ay bububungan ng mga tagpi-tagping dahon ng saging at
niyog. Sa ganitong mga tatsulok na kubo kayo humihimlay kung gabi. Masangsang
man ang lupa, napakasarap pa rin kamo ng inyong tulog kasi masarap ang amoy
ng mga dahon ng saging at niyog na bubong ninyo’t higaan. Masarap ang simoy ng
sariwang hangin.
Marami kang natutuhan kay Lubo. Sining ang pagpana ng maliliit na isda sa
tabing-ilog. Sinisipat, nakikipaggirian saka pinapana ang mga ito habang lumalangoy.
Parang pagsasayaw sa tubig. Isang sining ito na kailanman ay hindi mo natutuhan
bilang magdaragat.
Ang iyong pagkamangha sa mga Agta at Dumagat ay lalo pang ipinagtibay
nang malaman mong sila pala ay walang konsepto ng suweldo o kita o pag-aari. Ang
anumang makuha sa pangangaso, pangingisda, paghahalaman ay pantay-pantay na
pinaghahati-hatian ng buong kamag-anakan at magkakapitbahay.
Ayaw nila ng sahod at permanenteng trabaho, di gaanong mahalaga ang pera.
Mas may halaga ang relasyon sa isa’t isa. Matibay ang pagkakabigkis ng buong tribu.
Ipinagdadalamhating tunay ang pagkasawi ng sinumang miyembro. Katunayan,
sabi mo, sa pagkasawi ng isang katribu, lumilikas at naghahanap sila ng ibang
lugar na titirhan. Wala na raw dahilan para manatili pa sila sa isang pook ng pait at
kalungkutan. Sinusunog nila ang bangkay bilang selebrasyon ng kanyang buhay at
idinidilig ang abo-abo sa paligid bilang pampalawig ng buhay ng mga puno at halaman.
225
Saka lumilikas, iniiwan ang tinahanang lugar upang maghanap ng bagong pugad.
Nang ikasal si Lubo, kinuha ka niyang ninong. Nagdala kayo ng regalo, mga
kuwintas at hikaw na yari sa iba’t ibang bunga ng halaman, bigas, ilang damit, at
isang baboy-damo para pagpigingan. Pagkatapos ng piging na iyon sa kasal ni Lubo,
saka ka umuwi para samahan ako sa pagluluwal ng ating anak.
Ngunit ilang araw na lang bago ako manganak, may ibang binalangkas na gawain
para sa iyo.
“Malaybalay, Bukidnon? Napakalayo nu’n,” sabi ko.
“Ano’ng magagawa natin kung kailangang magbukas doon?” sabi mo.
At muli, pinahayo kita ’pagkat hindi nga naman ako pababayaan ng mga kasama.
Naiwan ako sa kampo na noon ay nasa iba nang sityo ng Cordillera. Ang sabi mo,
ligtas na ligtas ako roon, hinding-hindi maaaring maakyat ng kaaway ang kuta dahil
bago pa sila makarating, pagugulungin ng mga kasama sa bundok ang mga bato at
puno, at ibabagsak nila ang tulay. Dito natin sasalubungin kamo, ang ating panganay.
At naghanda na ang hilot na tutulong sa akin sa pagluluwal.
Naging matagumpay nga ang panganganak ko, natuto nang maglakad, magsalita,
at magbilang si Karlo. Nakilatis ko na ang mga uri ng palay sa payew, nakausap ko
ang di mabilang na mga tutubing dumadapo sa mga dulo ng bulaklak, ilang beses ko
nang sinabayan ng iyak ang ulan at sumamba sa bullalayaw, ang bahaghari ng mga
taong bundok. Wala ka, wala ka pa rin, hindi kita nakatuwang sa galak sa mga unang
sandali ng pag-aaruga sa ating supling.
Buhay ng alalay, buhay ng tagapakinig, tagasunod pa rin ako na hinahatdan ng
mga balita at sari-saring kuwento.
Dahil nasa kabilang dulo ka ng kapuluan, kakaibang salaysay naman ang
dumating sa akin. Mga sulat tungkol sa kagila-gilalas na kuwento mula sa lupain ng
iba’t ibang mamamayan sa Timog. Ang mga lumad.
Halimbawa’y ang kay Ama Ato, ang punong babaylan, mang-aawit, tagapamagitan
sa mga alitan ng mga Subanen sa Dinacan at Punta Blanco.
Ayon sa sabi-sabi, may 79 anyos na raw si Apo Ato nang binyagan at maging si
Ama Adan ng Heswitang si Padre Antonio Obach.
Tatlong beses daw noon ipinatawag si Ama Ato sa dalampasigan para binyagan,
pero mga anak lamang ang dumarating. Tatlong anak at mga pamilya ng mga ito ang
nabinyagan na.
Bago magtayo ng simbahan sa Dinacan, na siyang tinitirhan ni Apo Ato,
nagpasabi si Padre Obach na kung puwede ay makausap ang matanda. Nagpasadya
ito ng isang maliit na piging sa mga katutubo at inanyayahan ang lahat para saksihan
ang pagbibinyag sa matanda.
226
KUWENTO
“Mas mabuti ngang mabinyagan ka na ngayon dahil malapit ka nang mamatay,”

ang payo noon ni Padre Obach.
“Gusto mo bang sa impiyerno mapunta sa halip na sa langit, kapag ikaw ay nasa
kabilang buhay na?” sabi raw ni Padre Obach.
“Gusto ko na po na sa impiyerno Padre,” sagot daw ni Apo Ato nang walang
alinlangan. “Alam kong doon naroroon ang mga magulang ko at kahit wala na kami
sa buhay na ito, gusto ko pa ring magkakapiling kami upang mapaglingkuran ko sila,
ang aking mga magulang. Sila ang bumuhay sa akin. Hindi ba marapat na sa kanila
rin ako pakupkop maging sa kabilang buhay?”
Kumalat sa mga katutubo ang kuwentong ito kahit napilit din ni Padre Obach na
binyagan si Apo Ama Ato bilang Apo Ama Adan at naging katoliko sa araw rin na iyon.
Tatlong taon nang mahigit si Karlo nang magtagpo kayong mag-ama. Siyempre,
hindi ka niya kilala, pero tuwang-tuwa ka sa galak, lalo pa’t ang anak mo’y lalaki. May
tagadala ng apelyido ng angkan. Nagpasiya kang iuwi kami ni Karlo sa Borongan.
Nagkulang ka sa pagsusuri ng kalagayan sa bayang iyong iniwan. Tatlong taon ka
na palang tinutugis ng mga maykapangyarihan. Ang iyong retrato ay nasa himpilan
ng pulisya at bawat kaanak mo ay binalaan na kapag nakita ka at hindi isinuplong,
sila man ay huhulihin at ikukulong din.
Dahil sa pagtugis sa iyo, umalis na ng Borongan ang iyong ina, mga kapatid, at iba
pang kaanak. Nalaman lamang natin ang balita mula sa isang matapat mong pinsan
na umakay sa akin at kay Karlo upang tumira tayo sa isang madilim at malamig na
kuweba sa loob ng tatlong araw.
Ang totoo, hindi ko ipinagdusa ang pagtira sa kuwebang iyon sa loob ng tatlong
araw. Gayundin si Karlo. Masarap ang hamog na pumapatak mula sa mga bato. Masarap
ding maligo sa malinis at umaagos na batis. Napakasarap ng mga dinadalang pagkain
sa atin ng mga kaanak, sinugba, ginataang gulay, tahong, danggit, kaysarap kumain
sa bagong lutong kaning inilalatag sa dahon ng saging. Ayaw ko na sanang umalis
patungong Siquijor kung saan naroon ang iyong ina at mga kapatid, napakatamik,
kaysarap matulog at uminom ng tubig, napakalinamnam ng buhay sa loob ng yungib.
Pero kinailangang lumikas tayo, nakararating na sa mga tao ang bali-balita
tungkol sa pag-uwi mo. Mabuti naman at pumayapa ang dagat matapos nitong
ipaghambalusan ang sinakyan nating bangkang de motor. Noon ko nakilala ang
bangis ng dagat sa totoo lang. At noon ko lang naunawaan ang lalim ng iyong
paghihimagsik. Totoo palang walang puwedeng pumagitan sa iyo at sa minimithi
mong katarungan ’pagkat kaybagsik at kaylalim ng iyong galit. Nakita ko ito sa mga
mata mong nakikipagtagisan sa daluhong ng ulan at hambalos ng tubig. Sa kauna-
unahang pagkakataon, hindi ako naghanap ng usapin para makipagtalo sa iyo.
227
Pumanatag ako’t sumunod sa iyong mga hiling at utos. Ikaw ay tunay kong bayani sa
mga saglit na iyon ng pakikipagtagisan sa tubig. Nakita ko sa mata mo ang kaligtasan
laban sa bangis ng mga alon na sumasalakay sa ating bangka. Maliwanag ang iyong
tagumpay sa pakikitalad ’pagkat maginhawa tayong dumaong sa dalampasigan.
At nakita ko sa mukha ng iyong ina at ni Becca ang ibig sabihin ng maginhawang
pagsalubong at pasinaya.
Dinala tayo ni Becca sa Camingawan at ipinakita ang bagong bili niyang niyugan.
Inalok ka niya na magtayo ng kubo roon, ikaw ang magiging katiwala at bantay.
Habang hinihimok ka niya, may uwak na biglang lumipad mula sa isang nakatirik
na matulis na bato sa isang bahagi ng lupa, lumigid-ligid ito hanggang sumalakay at
nag-anyong dadagitin ka. Pero ilang dipa lamang bago ka dagitin ay biglang nagbago
ng lipad, lumayo, pumaimbulog sa kalawakan.
Tinanggihan mo ang alok ni Becca, kasi may gawaing nakaatang sa iyo, sa atin,
sabi mo. May gawain para sa atin. Hindi mo hinintay na kausapin at yayain din ako
ni Becca dahil nakapagpasiya ka na para sa akin.
“Bakit di mo kami iwanan dito?” tanong ko. “Para naman mas magkakilala kami
ng mga kapatid at Inang mo.”
“Isasama ko kayo sa Batanes.”
“Batanes? Bakit doon? Ituktok na ’yon ng mundo!”
Walang pagbabago ang naging sagot mo. Doon may pangangailangang
magbukas ng larangan, may mga taong naghihintay ng iyong mga paliwanag. Pero
hindi nangyari ang iyong nais na isama kami ni Karlo sa Batanes. Dahil buntis na
naman ako, kinailangang iwanan mo kami sa Maynila, sa bahay ng aking Ate Mina.
At muli, mga sulat ang nag-ugnay sa atin.
Binasa kong parang masisiglang tula ang mga balita mo tungkol sa mga Ivatan. Dahil
mas masayahin kamo ang mga Ivatan kaysa sa mga Samarnon kapag lumulusong sa
dagat o dumadaong sa dalampasigan. Sinasabayan nila ng kanta ang paggaod ng bangka.
At napakagaganda ng mga awit nila ng pagsamo at paghayo sa dagat. Pinadalhan mo pa
ako ng cassette upang mapakinggan ko ang tunog ng laji, ang awit nilang pampasigla sa
mga gawain ng pagtatanim at pangingisda. Isa rito ang sabi mo’y iyong paborito dahil ito
ang lagi ninyong kinakanta kapag namamangka at nanghuhuli ng isda.
Hayo na ang bangka

Na may sagwang yari sa tabla
Mula pa sa Iraya.
Walang nakaaalam kung saan papunta
Di ako mamamangha
228
KUWENTO
Kung ito ay hihimpil na

Sa daungang mapayapa.
Itinuro ko ito kay Karlo. Kuhang-kuha niya ang tono. Ipadadala ko rin sana ang
cassette para marinig mo ang boses ni Karlo, pero nawalan ako ng ugnay. Matagal.
Mahigit anim na buwan. Kinabahan na ako. Ano nga ang nangyari sa iyo? Panay-
panay ang balita ng mga engkuwentro sa hilaga at timog ng bansa. Maraming
pandurukot na ang ginagawa. Lumalaki rin si Rico sa aking sinapupunan at si Karlo
ay puno ng mga tanong na hindi ko masagot-sagot. Gusto ni Ate Mina na ipasok
namin si Karlo sa eskuwela pero anong apelyido ang gagamitin niya? Wala rin siyang
rehistro dahil hindi naman natin siya ipinarehistro noong siya’y ipanganak.
Pumunta kami ni Ate sa isang abogado at pinabinyagan namin si Karlo ng
bagong pangalan sa bisa ng affidavit. Siya ay naging ligal na anak ni Ate Mina. At
nagpasiya na rin akong hanapin ka para magkasama tayong muli. Pero buwan muna
ang bibilangin ko bago ko nalaman kung nasaan ka na nga talaga.
Nasa Mindoro ka na pala noon. Kapiling ng mga Mangyan na buong sigasig na
nagtuturo sa iyo ng kanilang sistema ng panulat at ambahan. May natutuhan kang
ambahan.
O kay bangong halaman

Nais kong ipaalam
Ikaw lang ang asawa
At wala akong sala
Wala akong ninasa
Kung hindi ikaw lamang
Kung galit ka sa akin
Sa harap ko sabihin
Huwag sa likuran ko
Nang magkasundo tayo
Naaliw ako. Akala ko ikaw na ang sumulat nito para sa akin. Nang tanungin ko
kung ikaw nga ang sumulat ng tula, ang sabi mo’y galing sa mga Mangyan ito. Saka
ka nagsulat ng Mangyan. Isinulat mo ang iyong pangalan sa mga titik ng Mangyan.
Nagsulat ako pabalik, isinulat ko rin ang mga titik ng aking pangalan sa titik ng
mga Mangyan.
Pero, may malungkot akong balita. Ang ating pangalawa na si Rico, sinawimpalad.
Ilang saglit lang nabuhay pagkaluwal dahil aanim na buwan lamang siya nang ako’y
229
itakbo ni Ate Mina sa ospital at muntik nang mamatay. Ilang araw akong hindi
umiimik. Natakot si Ate Mina na baka hindi na ako iimik, kailanman. Pero panay
ang dating sa akin ng mga tulang pahatid mo, mula sa mga kapatid na Mangyan. At
tuluyan na rin akong ginayuma ng kanilang tula.
Hayun ang ating buwan,

Bilog at kay liwanag
Nasa harap ng bahay
Linawin mo sa akin
Sinag na maginoo
Tao bang tulad natin?
Ang mga kamay niya
Pipigilan, ang buhok
Tatanganan, ang damit
Sa dibdib kikipkipin
Ngunit pa’no at bakit?
Hayun siya sa langit!
Bilog at kay liwanag
Bumababa sa gulod
At siya’y nagtatago
Sa malaking bato.
Tanong ko sa ambahang ito. Alam kaya ng mga Mangyan na ang “buwan sa

langit” na sinasamba, kailanman ay hindi makakadaupang-palad ng mga nasa
lupa? Pag-ibig din kaya ang nagturo sa kanila na walang mangyayari sa isang
pagmamahalang di pantay? At tanong ko pa, ikaw ba, para ka ring buwan, nagtatago
ka ba sa malaking bato?
Hmmm. Ipinagpapatuloy mo ang pag-aliw sa akin.
Kung walang sumasalo

Sa dahong nalalaglag
Hayaang sumaklolo
Ang uod niyang katoto.
…….
Ang tanim kong kawayan
Kay tagal kong iniwan
Umaraw at umulan
230
KUWENTO
Nang siya ay balikan

Ako ay pinaypayan
Hindi ako inulan
At di rin pinawisan
Napatid itong ating pag-aambahan dahil ipinatawag ka sa Quezon upang

sugpuin ang kaguluhan doon.
Huwag, sabi ko, ipagpatuloy natin ang pakikinig sa mga Mangyan.
“Nagpapatayan ang mga kasama, nagsususpetsahan silang espiya ng bawat isa.”
“Hindi ka naman sangkot doon, bakit ikaw ang pupunta?”
“Dahil kailangang may isang tagapamagitan na hindi kasangkot sa mga usapin.”
“At ikaw ’yon?”
“Makakatulong ako.”
“Teka, teka muna, ano ba tingin mo sa sarili? Tagapagligtas? Mesiyas?”
Wala kang imik, nagpupuyos kang umalis, walang-lingong likod na nilisan ako.
Hindi ako makapagdabog noon, hindi rin ako makaiyak kahit gustong-gusto ko nang
umiyak. May tumapik sa aking balikat, may umabot sa aking kamay, pinisil ang aking
palad, may sumuyo sa akin na magpahinga muna ako saglit sa kaniyang dampa.
At nangyari nga ang aking pangamba. Pagkatapos ng ilang buwan, dumating
sa akin ang balita. Pinagbintangan kang espiya. Ikaw na walang hinangad kundi
mapayapa ang nagbabanggaang panig; ikaw na ang tanging nais ay maipagpatuloy
at maiangat pa sa higit na mas mataas na antas ang pakikibaka; ikaw na walang
kamuwang-muwang sa puno’t dulo ng sigalot, tinugis ka at inilarawang isang
mapagpanggap na rebolusyonaryo.
Salamat na muli sa ragasa ng tubig. Nagpaalam ka na lang isang umaga habang
bagong gising yaong mga nag-iimbestiga sa iyo upang sabi mo ay dumumi sa may
ilog. Nagpasiya kang magbalatkayong nalunod. Sa bisa ng isang tubo ng kawayang
iyong inilagay sa bibig upang gamitin sa pagsagap ng hangin, pumailalim ka sa tubig
at hindi lumitaw sa loob ng kalahating oras. Hinanap ka nang hinanap subalit di ka
na nakita dahil nagpatianod ka hanggang hindi na ka nila makita.
Noon mo ipinarating sa akin ang pinakamabigat mong pasanin at hinanakit.
Napakahirap pala, sabi mo, na ihandog ang sarili sa katwiran, katarungan, at
katotohanan. Para kang nasa ilang, walang gustong makinig dahil sabay-sabay na
nagsasalita ang mga biktima at nang-uusig.
At ngayon, sabi mo, lahat, ang lahat-lahat, ang iyong isip, puso, at kaluluwa
ay dinidigma. Ngayon, kapwa ang digmaang bayan at ang digmang pansarili ay
lumulukob sa iyo.
231
Hindi ko alam kung paano kita diringgin na ngayon, sasagutin at aayunan,

tututulan at tutunggaliin, papayuhan at tutulungan. Ang masasabi ko lamang,
magnilay tayo bago magpasiya. Maganda nga siguro, balikan natin ang itinuro ng
maraming nakapaligid sa atin. Pakinggan natin sila nang mas mataimtim—ang ating
mga kaibigang naghaya ng sarili upang handugan tayo ng mumunting pag-asa. Mag-
ambahan tayo. Mahal, narito ang ating kaligtasan.
Bintana itong mata

Kapag araw at mulat
Sa gabi’y pintong pinid
Panghadlang sa ligalig
Usok na paimbulog
Masdan mo saka sundan
Mamaya pa’y niningas
…..
Ngayong may digmaan sa iyong loob, isang digmaang sumusunog sa iyong
puso, wumawasak sa iyong tindig, lumiligalig sa buo mong pagkatao, panahon na
upang magbago ka ng kuwento. Bukod sa pagbubukas, paghayo, pakikilaban, puwede
kayang pagpaloob, pakikitalamitam sa kapwa at kalikasan? Katulad man o hindi ang
kuwento ng sa iyo, o sa akin, kailangang makinig. Kailangan hindi lamang ng alalay,
tagapakinig ng kuwento, tagasunod sa iyo. Dahil hindi lang iisa ang salaysay, hindi
iisa ang tunguhin ng buhay at salaysay ng mga tao. Makinig sa iba, sa maraming iba
pang salaysay. Makinig ka rin sa akin.
’Pagkat ang sabi mo nga, kung sa tubig ng matris, nagkakapintig ang puso, sa
tubig din dapat tubusin ang ligaya ng pagkatao.
Kung gayon, marahil dapat tayong umangkas sa mga daluyong, pumalaot at sisirin
ang mga dapat sisirin saka iahon. Sa mga dalampasigan ng buhay, mag-ambahan tayo.
-wakas-
Paunawa: Bukod sa huling ambahan na nilikha ng may-akda, ang iba pang ambahan
na ginamit dito ay malalayang salin sa Filipino mula sa nakalap ni Fr. Antoon Postma,
“The Ambahan: A Mangyan Poem of Mindoro,” Philippine Quarterly of Culture and
Society (March 1995), volume 23, pp. 44–61
Ang mga laji ay malalayang salin din sa Filipino mula sa koleksiyon sa libro ni
Florentino Hornedo, Laji: An Ivatan Lyric Folk Tradition. Manila: University of Sto.
Tomas, 1979.
232
KUWENTO
Ang
Panginoon ng
mga Alon
T. S. Sungkit Jr.
(Tala: Ang nobelang Ang Panginoon ng mga Alon ay salin sa Filipino ng nobelang
Cebuano ni T. S. Sungkit Jr. na pinamagatang Ang Agalon sa mga Balod na nagwagi sa
kategoryang Cebuano Novel ng NCCA Writers Prize 2011.)
I. ANG ALON SA MANILA BAY

GABI IYON NA ang antok lamang ang humihikab sa mga tarangkahan ng kabahayang
malapit sa baybaying saklaw ng hilaga at silangang bahagi ng lupaing kayumanggi.
Sapagkat nang gabing iyon karamihan sa mga tao ay hindi na nakahikab pa dahil
sa sobrang kaba. Ang iba nga’y tila maihi-hindi dahil sa takot. Sariwa pa sa isipan
ng karamihan ang mga larawan ng ilang lugar sa Japan na diniladilaan ng tsunami.
Sapagkat sino ba ang hindi tumayo ang mga balahibo sa batok sa mga larawang
tumatak sa isip hinggil sa mga bahay, sasakyan, eroplano pati mga barko na tila mga
laruan lamang na nangakatimbuwang sa tumutulong laway ng tsunami?
“Mahabaging Diyos ilayo Niyo po kami sa kapahamakan!” pagsusumamo ng
isang ina habang nakatutok sa balita sa telebisyon.
“Naku, iyan ang karma sa kanila dahil malakas silang kumain ng kinilaw na
isda,” wika ng isang komento sa isang video na ikinalat sa internet nang gabing
iyon. May karugtong pa iyon na “He he he.” Hindi alam ng ibang nakabasa noon na
iyong he he he sa huli ay isinulat ng nagkomento dahil siya rin ay malakas kumain ng
233
kinilaw na isda lalong-lalo na kung sariwang bangsi.

“Sadyang wala tayong magagawa kapag kalikasan na ang kumilos,” wika ng isang
nagngangalang Noy_Patok na sa katotohanan ay isa palang mataas na opisyal sa
ahensiyang may kinalaman sa kalikasan.
“Mga senyales lamang ito na matatapos na ang mundo sa 2012. Hinulaan na
ito ng lumang sibilisasyon ng mga Maya,” sabi ng isang nag-alyas ng kaduha_liko@
planetmars.com at mayroon pang kasamang link. Kapag pinindot mo ang link
makakapasok ka sa isang websayt ng isang kulto na nagtitinda ng tiket para sa isang
spaceship na lalabas sa planetang Earth bago pa dumating ang Disyembre 2012. Ayon
sa kanila, sadyang sa buwang iyon magugunaw na ang mundo natin. At nagpareserba
na raw ng tiket ang noo’y kakasaling prinsipe ng Europa kasabay ng pagpareserba ng
tiket ng isang pangulo sa isang bansa sa Amerika Latina.
Samantala, labas sa mundo ng internet, lalo na sa bansang binago na ang
palayaw tungo sa PH, iba’t ibang usap-usapan din ang maririnig. At katulad ng iba
pang pangyayari kung saan may trahedya, naalala ng karamihan ang kani-kanilang
mga diyos.
“Diyos ko pong mahabagin!” wika ng isang matandang babae na araw-araw
nagdadasal sa simbahan ng Quiapo upang ipagdasal ang mga hiling ng mga tamad
magdasal kung kaya nanunuhol na lang ng magdadasal. Sa nakarinig, iyon ay
pagmamakaawa dahil nga posibleng dumating ang tsunami. Walang kaalam-
alam ang iba na nagulantang ang matanda dahil noong gabing iyon lamang siya
nakahawak ng limpak-limpak na salapi nang may nag-abot sa kanya ng isang
hiling lamang na isinulat sa isang maliit na papel subalit nagbayad ng sandaang
libong piso. Halos mawalan na ng malay ang matanda nang lumakad na ang taong
nakakurbata na nagbigay noon. Sa kanyang pagkataranta, hindi na nabasa ng
matanda ang nakasulat sa papel na “Ang Maynilad Motel lamang ang hindi masisira
ng tsunami.”
Sa ibang banda, nagmamadaling umuwi nang gabing iyon ang isang sugarol na
opisyal ng ahensiyang may kinalaman sa pangongolekta sa mga daungan. Nagtaka
ang kanyang asawa na nasanay nang alas-singko nang umaga na siya umuuwi.
“Magdasal tayo,” wika ng nasabing opisyal habang nakaluhod sa harap ng
kanilang altar-altaran kung saan naroroon ang kanilang mga santo na binahayan na
ng mga gagamba kasama ng kanyang mga agimat sa sugal. Pumikit pa siya na tila
ba taospusong nananalangin. At iyon ang dahilan kung bakit hindi niya nakita ang
mukha ng kanyang asawa na noo’y putlang-putla. Sapagkat nang sandaling iyon ay
kararating lamang ng binatang siyang sumisiping sa kanyang asawa sa bawat gabing
siya’y wala.
234
KUWENTO
“Magsisi na kayo sa inyong mga kasalanan! Lumapit kayo sa Diyos!” wika

ng isang mamamahayag ng salita ng Diyos na nag-obertaym pa sa palengke
ng gabing iyon. “Ito na ang nasa hula ng kasulatan.” At nagsipagsisi na nga sa
kanilang mga kasalanan ang karamihan sa mga mahihirap na mamamayan ng
lungsod. Subalit silang mga yumaman sa pangangamkam ng pera ng pamahalaan
ay nakapag-isip na kung papaano magkapera kung sakaling mangyari man ang
kinatatakutan ng lahat. Sapagkat nakasisiguro sila na may mga tulong na darating
para sa pamahalaan. Kung kaya sa halip na magsisi, nangarap pa sila na sana nga
dumating ang tsunami.
“Pinapaalalahanan ang lahat na maging mapagbantay ngayong gabi dahil
posibleng dumating ang tsunami,” ayon sa panawagan ng isang ahensiya ng gobyerno.
“Nananawagan din kami sa mga nakatira malapit sa mga baybayin na lisanin muna
ang kanilang mga bahay upang makaiwas sa panganib. Mas mabuti nang nakasisiguro
tayo.” At dahil sa balitang iyon, nakakita naman ng pagkakataon ang mga salisi gang
upang makapagnakaw sa mga bahay na walang tao.
“Naku, bumili ka na ng gas doy dahil siguradong mawawalan ’to ng kuryente,”
wika ng isang ulyaning matanda sa isang bundok sa Malaybalay. Tumawa lamang
ang batang lalaki na inutusan dahil maliban sa hindi sila kasali sa bibisitahin
ng tsunami, lagi naman silang walang kuryente sa kanilang kubo sa paanan ng
Kitanglad.
“Huwag kang tumawa diyan doy. Akala mo hindi tayo madadamay rito,” sabi
ng matanda. “Kung noon nga’y umabot hanggang sa tuktok ng bundok na ito ang
tubig, ngayon pa kaya na sinasabing tsunami na iyang darating na iyan.” At lalo pang
natawa ang kanyang apo. Walang kaalam-alam ang bata na ang sinasabi ng matanda
ay iyon pang napakalaking baha noong panahon pa ni Buuy Pigsugdan.
“Naku, hindi naman tayo makakatulog nito,” wika ng isang manunulat sa
kanyang istatus sa Pestbook, isang social pestering site sa internet, habang pasilip-
silip sa kanilang baybayin sa Leyte na isa raw sa posibleng bibisitahin ng tsunami.
At habang nagkakagulo ang lahat, isang tao naman ang payapang nakatayo sa
isang bato sa harap ng Manila Bay mga isang daang dipa mula sa puwesto kung saan
binaril noon ang isang manunulat na sumulat ng mga kuwentong parang durog na
siling Bisaya na inilagay sa puwet ng mga prayleng Kastila. Walang kaalam-alam ang
taong nakatayo na sa katulad na oras at araw noon, ang manunulat na binaril isang
daang dipa mula sa batong iyon, ay tumayo rin sa batong iyon. At katulad noong
gabing tumayo roon ang taong binaril, wala ring ibang nasa paligid maliban sa mga
alon na patuloy sa paghampas sa sementadong pilapil. Lalong lumalakas noon ang
paghampas ng mga alon habang lumalalim ang gabi.
235
Mga ilang daang dipa naman mula sa taong iyon, may isang reporter ng isang
pambansang pahayagan na nag-aabang sa tsunami. Nakahanda na ang kanyang
motorsiklo na patatakbuhin kaagad niya palayo kung sakali mang tototohanin ng
tsunami ang kanyang banta. Alam niya na dahil sa takot ng ibang reporter na gaya
niya, siya lamang ang magkakaroon ng scoop sa balitang iyon. Kung kaya sadyang
mapagmatyag ang kanyang mga mata habang nakatingin sa dako ng dagat.
Sa kanyang pagmamasid, namataan niya ang isang taong mag-isang nakatayo sa
isang bato sa harap ng dagat na nagsisimula nang maging maingay. Tila awtomatiko
niyang itinuon doon ang kanyang kamera. Sinukat-sukat niya ang magandang anggulo
dahil malabo na ang ilaw sa bandang iyon kung saan naroon ang taong nakatayo. At
nang makita niya na tila dumidipa-dipa ang taong iyon, nakaramdam siya ng kaba.
“Aba, magpapatiwakal pa yata ang taong iyon aba,” wika niya sa sarili. “Tatalon
kaya siya o katulad ko na naghihintay sa tsunami?” Dahan-dahan siyang lumakad
palapit sa kinaroroonan ng nasabing tao. Nang malapit-lapit na siya, narinig niya na
parang nagsasalita ang nasabing tao. Binilisan pa niya ang paglapit upang makita ang
ginagawa ng tao at marinig nang buo ang sinasabi niyon.
“Sal-awa nu su tagpulalaguy ha mga balod hu alagasi ha tagpaynaen dini! Higloka
nu su bis-ay dan daw hari un makauma din ta baybay! (Salubungin mo ang higanteng
mga alon na papunta rito! Higupin mo ang lahat ng lakas nila nang hindi na sila
makarating sa mga baybayin!)” iyon ang sigaw ng tao habang tila sumasayaw at
hinihimas-himas ang dagat sa kanyang mga kamay.
Nagtaka ang reporter dahil wala siyang naintindihan sa mga salitang iyon.
Ngunit ang kanyang pagtataka ay nahalinhan ng matinding takot nang makita niya
ang higanteng alon na sadyang sobrang laki at nakadungaw sa taong nagsasalita. Sa
takot ng reporter, hindi na niya namalayan ang init ng kanyang ihi na bumasa sa
kanyang salawal. Ang naisip na lamang niya ang pagsisisi kung bakit pa siya lumapit
doon. At ang sunod niyang naisip ay ang pagsisisi sa kanyang mga kasalanan sapagkat
nakasisiguro siya na iyon na ang kanyang katapusan. Kung kaya, ipinikit na lamang
niya ang kanyang mga mata.
Ngunit nang matapos na siya sa pagsisisi sa kanyang mga kasalanan, nagtaka siya
dahil tila wala namang nangyari. Ang inaantabayanan niyang pagkabasa ng kanyang
balat sa tubig-alat ay hindi pa nangyayari. Hinintay rin sana niya na maramdamang
sumasakay siya sa malaking alon dahil baka sumabit pa siya sa bintana ng isa sa
mga hotel. Ngunit dahil hindi niya iyon naramdaman, pumasok sa isip niya na baka
patay na siya. Kamakailan lamang ay nabasa niya na ang katawan ng tao ay mayroong
awtomatikong swits kapag namamatay. At kung kaya sa oras ng kamatayan ay walang
sakit na nararamdaman ang katawan ng tao.
236
KUWENTO
“Ano kaya ito? Patay na ba ako?” tanong niya sa sarili. At sa sandaling iyon ay
ibinukas niya ang kanyang mga mata. Kinusot-kusot pa niya ang kanyang mga mata
upang makasiguro na hindi siya nananaginip.
Nakita na lamang ng reporter na lumakad na palayo ang taong nakita niyang
nakatayo kanina sa bato. At sa kanyang lubhang pagtataka, nakita niya ang isang
napakalaking alon na mabilis pumalaot.
Hindi naintindihan ng reporter na inutusan ng hindi kilalang tao ang malaking
alon upang sagupain ang tsunami sa gitna ng laot upang hindi na makapagdulot pa
ng pinsala. At ang hindi kilalang tao na iyon ay kaagad na lumakad palayo sapagkat
kinabukasan ay babalik na siya sa isla ng Mindanaw kung saan naghihintay na sa
kanya ang maraming mga bagay.
II. ANG TAGAPAGMANA

“Ngayon na ang oras ng pagpapasya.” Umalingawngaw iyon sa isipan ni Vincenzo
“Vincent” Makaindan Saluyong isang gabi. Nang gabing iyon, tila maitim na tela
ang dilim na nakakumot sa katahimikan ng paligid. Habang pinagmamasdan
niya ang mga bituin ni Magbangal (ang konstelasyong Orion), noon lamang niya
naunawaan ang maraming bagay hinggil sa kanyang misyon sa mundong ibabaw.
At sa sandaling iyon, tila mayroong halimaw mula sa kanyang kaibuturan na nais
kumawala.
“Lugong ha kinalabaw!” nangingibabaw sa sigaw ni Vincent ang lahat na galit at
poot ng kanilang lahi laban sa lahat na may kaugnayan sa pagpapahirap sa kanila.
“Lugong ha kinalabaw!” tila naglalagablab na apoy ang kanyang sigaw. Iyon ay
apoy ng poot na nais gawing abo ang lahat na may pananagutan sa harap ng mga
Higaonon.
“Lugong ha kinalabaw!” sigaw niyang pangatlo. At sa sandaling iyon, lumutang
sa kanyang balintataw ang mga mukha ng mga lider ng mga katutubo sa Mindanao
na isa-isang pinagpapaslang ng mga ganid na mayayamang nais magpatuloy sa
pangangamkam sa pulot at tamis ng islang ipinagkaloob ng mga tumanud at mga
tagbaya sa salinlahi ni Buuy Pigsugdan.
Tila mga alingawngaw ng agung sa tainga ni Vincent ang bawat balita hinggil
sa mga pangyayari sa nakaraang ilang taon. Sa Samboangan, isang timuay ng mga
Subanon kasama ang kanyang anak na binata ang tinambangan ng mga armadong
kalalakihan na binayaran ng mga nais maghukay ng ginto sa banal na bundok ng
mga katutubo. Sa Tampakan, niratrat ang isang kubo kung saan mahimbing na
natutulog ang isang ina kasama ang kanyang mga anak. Iyon ay dahil tumutol ang
kanyang asawa sa pagpasok ng isang kompanya na nais ring maghukay ng ginto. Sa
237
Odyongan, isang lider ng mga magsasakang Higaonon ang binaril sa ulo dahil nais
niyang bawiin ang kanilang lupain. Sa Kalagangan, isang datu ng mga Manobo ang
pinatay dahil tumutol sa pagpasok ng kompanya ng pagmimina. Sa Dabaw, isang
matandang datu ang patuloy na nagtatago dahil laging hinahanap ng armadong
grupo na sinuhulan upang patayin ang lahat ng lider katutubo na tumututol sa
pagpasok ng mga kompanya ng pagmimina.
“Lugong ha kinalabaw!” muling sigaw ni Vincent. Tila kidlat ang talim ng
kanyang poot na nais tumagpas sa lahat na may kaugnayan sa pagpapahirap sa mga
gaya niyang katutubo.
“Lugong ha kinalabaw!” sigaw ni Vincent para kay Uto Suminaw, ang kanyang
pinsan na pinatay nang tangkain nilang bawiin ang kanilang lupain sa kapatagan ng
Kilalum na inagaw ng isang lokal na opisyal ng pamahalaan.
“Lugong ha kinalabaw!” sigaw niya para sa kanyang Abang Mandasang na
binaril sa harap mismo ng kanyang bahay ng hindi kilalang kalalakihan matapos
mangulo sa pagbawi sa kanilang lupain sa Kiopolan na ginawang minahan ng isang
multinasyonal na kompanya sa pagmimina.
“Lugong ha kinalabaw!” sigaw ni Vincent para kay Manoy Remus, ang ama na
hindi na niya nakilala. At nanariwa sa kanyang alaala ang araw na nadatnan niyang
humahagulhol ang kanyang ina habang nakikinig sa balita sa radyo hinggil sa
malaking engkuwentro sa pagitan ng mga sundalo’t pulis laban sa mga tinaguriang
rebeldeng Higaonon.
“Lugong ha kinalabaw!” pampitong sigaw ni Vincent. At iyon ay para kay Almira,
ang kanyang ina na nadamay nang pagbabarilin si Abang Mandasang. Iyon ang
pinakamalakas niyang sigaw. At sa sandaling iyon, naramdaman niya ang hindi
pangkaraniwang init na nanunulay sa lahat ng hibla ng kanyang buong katawan.
***
Libo-libong pamumunga na ng mga punong katii at pamumukadkad ng mga punong

naga ang lumipas mula noong araw na makamtan ni Buuy Pigsugdan (ang ama ng lahat
na katutubo ng Mindanaw) ang kapangyarihang maging panginoon ng katubigan.
Sa bawat pagpanaw ng matatanda na siyang nagmana sa kapangyarihang iyon,
walang ibang makakaalam sa bagay na iyon kundi sila lamang na pinamamanahan
ng kapangyarihang iyon. Magiging ganoon ang kalakaran hanggang sa dumating
ang araw na isisilang ang taong kikilalanin bilang “Ang Panginoon ng mga Alon”. At
sabi, ang taong iyon na walang puyo, ang siyang magtatayong muli sa dakilang Walu
Talugan sa Talugan ta Tagolowan.
238
KUWENTO
Kaya sa loob ng mahabang panahon, iilan lamang talaga ang nakakaalam

kung ano ang nangyari sa itim na bato na siyang palatandaan ng kapangyarihang
utusan ang katubigan. Sa loob ng hindi na mabilang na pamumukadkad ng mga
olayan at pamumunga ng mga katii, mahimbing na natutulog ang kapangyarihang
siyang dahilan kung bakit madali lamang noon para sa lahi ni Buuy Pigsugdan ang
pagtawid-tawid sa karagatan kahit pa hanggang sa banuwa ng mga may singkit na
mata o kaya hanggang doon sa islang tila patak ng luha kung saan nanggaling noon
ang misyonerong si Mampur.
Ngunit nang magsimulang magdeliryo ang pitong kaluluwa ng taong binansagang
Remus “Manoy Remus” Makaindan, naalala ng makapangyarihang Bulalakaw, ang
diyos ng katubigan, ang kanyang pangako kay Buuy Pigsugdan na gagawin niyang
dakila ang lahi ng patriyarka ng lahat na katutubo ng Mindanaw. At kung kaya,
isang araw, sa kanyang paglalagalag ay nakilala ni Manoy Remus ang babaeng siyang
magiging ina ng tagapagmana sa pamanang kapangyarihan ni Buuy Pigsugdan.
***
“Ngayon na ang oras ng pagpapasya!” umalingawngaw na naman iyon sa isipan ni

Vincent matapos siyang magsaut. Buo na ang kanyang pasya. Malinaw na sa kanyang
isip ang kanyang totoong pagkatao. Malinaw na sa kanyang isip ang kanilang totoong
pagkasila bilang salinlahi ni Buuy Pigsugdan. At para sa kanya, dumating na ang
panahon na kanilang babawiin ang buong isla na siyang lupaing pamana ng kanilang
mga ninuno na siyang nagbigay ng pangalan ng islang Mindanaw.
“Amin danaw dini!” iyon ang salaysay noon ni Abang Mandasang kay Vincent kung
bakit Mindanaw ang pangalan ng isla. Ang mga salitang iyon ay nangangahulugang
“may tubig” sa islang iyon sa gitna ng matinding tagtuyot sa buong mundo.
Habang naglalakad si Vincent sa gitna ng patuloy na buhos ng ulan, naisip
niya ang mga pangyayari sa kanyang buhay sa loob ng mga nagdaang taon. At ang
kanyang pag-alala ay nagsimula sa araw na dumating sa kanilang bahay ang baylan
ng mga Higaonon na kilala sa bansag na Apu “Maya” Kinamaya.
***
“Tuloy po. Tuloy po kayo Apu Maya,” wika ng ina ni Vincent isang umaga. Nagmadali
siyang sumalubong sa kanyang lolo at nagmano.
Nagpakulo kaagad ang ina ng kape na kakabayo lang sa umagang iyon. Nanuot
sa buong kabahayan ang bango ng kape. Nanuot iyon kahit sa isip ng baylan habang
239
inihahanda niya sa lamesa ang kanyang nganga. Ang lagayan ng kanyang nganga ay
gawa sa tanso at may mga ukit pa na disenyo na simbolo ng baylan ng Tagolowan.
Ang lagayang iyon ay sinasabing regalo mula sa Sultan ng Mahindanaw para ka Buuy
Uto Lumbayaw.
“Napapasyal yata kayo Apu? Wala nga pala si Tatay dahil maagang bumaba sa
bayan upang ibenta ang mga saging,” wika ng ina ni Vincent na pinangalanang Almira.
Sa likod ng isipan ni Almira, nakaramdam siya ng kaba dahil alam niyang ang
pagdating ng kanyang lolo ay may kaugnayan na naman sa mga kilusan ng mga
Higaonon. Kinalakhan na niyang marinig ang mga pag-uusap ng kanyang ama at ng
kanyang lolo hinggil sa sinasabing muling pagtatatag ng Walu Talugan sa Talugan ta
Tagolowan. Bihira lamang makadalaw ang matandang iyon sa kanila sapagkat doon
ito naglalagi sa kanilang lupain sa Tagolowan.
“Narito ako dahil handa nang bumuhos ang sakuru sa langit,” wika ng matandang
binansagang Apu Maya. Tila mga tuyong hibla ng abaka ang kanyang buhok at balbas.
Ngunit sa gitna ng kanyang pagiging matanda, kitang-kita ang liksi ng kanyang mga
matang buhay na buhay.
“Apu, mahihiya sana akong umamin, pero hindi ko maintindihan ang iyong mga
sinabi,” wika ni Almira na nagtaka sa mga sinabi ng matandang baylan.
“Huwag ka nang magtaka dahil kaming matatanda ay ganito talaga magsalita.
Ngunit magandang malaman mo na nang magkaisa ang Olinan at Bulalakaw sa
iyong dugo, sadyang sumapi ang Bulalakaw sa unang bunga na ipinagkaloob sa iyong
sinapupunan,” wika ni Apu Maya. “Naririto ako ngayon dahil ibibigay ko ang totoong
pangalan ng iyong anak.”
“Ano po ang ibig ninyong sabihin Apu?” tanong ni Almira habang hinahalo ang
kapeng kanyang tinimplahan. Kinabahan siya. Naisip niya si Manoy Remus, ang ama
ng kanyang anak, na hanggang sa mga panahong iyon ay hindi pa alam na mayroon
silang anak.
“Kami na lang ng iyong anak ang mag-uusap tungkol sa mga bagay na ito,”
sagot ng matanda. “Sadyang may mga bagay sa ating lahi na ang kailangan lamang
makakaalam ay sila na pagkakaloobang malaman ang mga ganoong bagay.”
Lalo pang nabahala si Almira nang marinig iyon. Ayaw niyang maugnay ang
kanyang anak sa mga kilusang Higaonon. Ayaw niyang ang kanyang anak ay magiging
kagaya ni Manoy Remus na sumama na sa mga tagabundok. Ni hindi na nga siya
dinalaw mula nang ito’y umalis. At tila walang pakialam kahit na nagbunga ang ilang
panahon nilang pagsasama.
“Kailan po ba kayo lalakad Apu?” tanong muli ni Almira habang dahan-dahang
ipinatong sa mesa ang kape para sa kanyang lolo.
240
KUWENTO
“Bukas nang umaga,” sagot ng matanda na bahagyang yumukod upang

magpasalamat sa kapeng inihain. “Hihintayin ko muna ang ama mo.”
Kinagabihan noon, hindi kaagad dinalaw ng antok si Almira. Kaya narinig niya ang
mga pag-uusap ng kanyang ama at ni Apu Maya. Narinig na naman niya ang hinggil sa
mga kaguluhan sapagkat nakipag-alyansa na ang iba nilang mga kamag-anak sa mga
sinasabing “mga walang sapatos” o ang mga armadong makakaliwa. Na nakapagpasya
na si Apu Maya na ikalat ang kanilang panawagan sa bagong pakikidigma ng kanilang
tribu. At narinig na naman ni Almira ang hinggil sa mga hula ng kanilang mga ninuno.
Na darating ang araw na isisilang ng kanilang lahi ang sinasabing Ang Panginoon ng mga
Alon na siyang magtatayong muli ng Talugan ta Tagolowan.
Sa patuloy na pakikinig ni Almira sa pag-uusap ng kanyang ama at ng kanyang
lolo, hindi na niya namalayang dahan-dahan nang sumapi sa kanyang kamalayan ang
isang panaginip. Nagisnan na lamang niyang nasa loob na siya ng panaginip kung
saan nakita niya ang isang binatang kahawig ni Manoy Remus. Itinaas ng binatang
iyon ang kanyang mga kamay patungo sa dagat kung saan may bumangong isang
higanteng alon. Iyon ang huling larawan na tumatak sa isip ni Almira bago siya
ipailanlang ng antok. Hindi niya alam na makalipas ang ilang taon mula sa sandaling
iyon, ang mukhang kanyang nakita ang siyang magiging mukha ng kanyang anak. At
hindi na talaga niya malalaman sapagkat siya ay papanaw na sa kabilang mundo sa
panahong magkakatotoo ang panaginip na iyon.
“Hindi na kami magtatagal,” wika ni Apu Maya nang lumabas mula sa silid si
Almira kinaumagahan.
Hindi alam ni Almira kung ano ang kanyang sasabihin sa mga sandaling iyon.
Kinawayan niya ang kanyang anak upang lumapit sa kanya.
“Magpakabait ka ha,” wika ni Almira at niyakap nang mahigpit ang kanyang anak.
Hinaplos-haplos nito ang tuktok ng ulo ng bata kung saan magkakadatig ang tatlong
puyo. At sa sandaling iyon naramdaman ng ina ang bagay na kanyang kinatatakutan.
Tila nakikinita niya sa malayong hinaharap na ang kanyang anak ay magiging kagaya
ng mga nauna nang kalalakihan ng kanilang lahi. Na ang kanyang anak ay magiging
kagaya ni Manoy Remus at sa kanyang mga pinsan na mga namundok. At alam
niyang wala siyang magagawa sapagkat tila nakatakda nang mangyari ang ganoon sa
kanilang lahi. Hindi niya napigilan ang pagdaloy ng saganang luha sa kanyang mga
pisngi.
Tahimik lamang na sumunod ang bata sa matandang baylan. Hindi alam ng
bata kung ano ang nangyayari at kung bakit kailangan niyang sumama kay Apu
Maya. Nagtaka rin siya kung bakit umiyak ang kanyang ina. Ang alam lamang niya ay
bibigyan raw siya ng totoong pangalan.
241
Makalipas ang isang oras na paglalakad, nakarating sila sa isang patag kung saan
mayroong napakalagong puno ng olayan. Sa ilalim ng punong iyon may dalawang
malalaking kabayo na nakasuga. Ang isang kabayo ay itim at isa naman ay puti. May
renda na ang mga kabayong iyon at handa nang sakyan.
“Ang mga kabayo ni Abang!” masiglang wika ng bata. Nakita na naman niya ang
mga kabayo ng kanyang tiyuhin.
“Sakyan mo iyang isa,” wika ng baylan nang lumulan ito sa puting kabayo. Nakita
niyang nakangiti ang bata na dali-daling sumakay sa itim na kabayo.
Ilang oras din silang nakalulan sa kabayo bago nila marating ang isang magubat
na lugar na nakadungaw sa isang baybayin. Ang lugar na iyon ay bahagi ng lupain
noon ni Agyu. Huminto sila nang makarating sila sa isang kubol sa ilalim ng isang
puno ng andalugong.
Matapos maisuga ang mga kabayo, nagpatuloy sila sa paglalakad. Umahon sila
sa isang maliit na burol hanggang makarating sa gilid ng isang sapa. Sa ibabaw ng
isang malapad na bato ay nakahanda na ang makukulay na mga damit-katutubo.
“Tayo ay magsiligo muna sapagkat ang lupain sa tawid ng sapang ito ay lupaing
banal,” wika ng baylan.
Tahimik lamang na sumunod ang bata sa utos ng matanda. Matapos nilang
maligo, sinenyasan siya ng matanda na isuot ang pinaksuy na nakahanda para sa
kanya. Isinuot naman ng baylan ang kanyang pinaksuy bilang isang baylan.
Matapos iyon, tumawid sila sa sapa. Ilang saglit lamang ay nakita na nila ang
malaking hawan na inihanda para sa isang ritwal. Nakabakod ang hawan na iyon
at mayroon itong pitong lagusan. Sa gitna ng hawan na iyon nakatayo ang isang
bangkasu sa harap ng isang malaking bato na sadyang napakakinis at maitim na
maitim. Doon nakita ng bata ang kanyang lolo na naghahanda ng mga upuang bato
sa harap ng bangkasu. Nakita rin ng bata na may mga tao ring nangakatalungko sa
kaliwa at kanang bahagi ng malaking hawan. At ang mga taong iyon ay nangakasuot
ng mga damit na noon lamang niya nakita. Hindi nga niya kaagad nakilala ang
kanyang Abang Mandasang na nakasuot naman ng pinaksuy ng isang bagani.
“Pagmasdan mong mabuti Uto itong pitong lagusan. Itanim ngayon sa iyong puso
ang nais ipahiwatig ng pitong dakilang aral mula sa mga tumanud. ’Pagkat ngayon ay
ipakikilala ka namin sa mga tumanud ng hilaga, timog, kanluran at silangan. ’Pagkat
ngayon ay ipakikilala ka namin sa mga tumanud ng lupa, tubig at hangin. ’Pagkat
ngayon ay madadagdagan ang lakas ng iyong atay ngayong ituturo namin sa iyo na
ang pitong ito ay siya na ring walo. ’Pagkat ang pitong lagusang ito ay iisang lagusan
lamang. Na ang lahat nang ito ay nasa ilalim ng kapangyarihan ng tumanud ng dakilang
apoy kung saan nagmumula ang lahat ng hininga,” wika ng baylan.
242
KUWENTO
Matapos iyon ay pumasok sila sa pinakagitnang lagusan na sinasabing siyang

lagusan ng lupa. Tumuloy sila hanggang sa harap ng bangkasu kung saan nakahanda
ang pitong manok para sa ritwal. Tahimik lamang ang matandang baylan habang
inihahanda ang kanyang mga gagamitin sa ritwal. Nang maihanda na ang lahat,
tinambol ng baylan nang pitong beses ang hawak niyang agung. Matapos iyon ay
umupo siya sa harap ng bangkasu. Sinenyasan ng baylan ang bata na siya ay maupo
sa kanyang kanan. Habang ang lolo ng bata ay nakatayo sa harap ng pinakagitnang
lagusan. At ang anim pang lagusan ay binantayan naman ng anim din na bagani at
isa na roon si Abang Mandasang.
Nang handa na ang lahat ng bagani sa lagusang nakatakda nilang bantayan,
itinambol muli ng baylan ang agung nang pitong beses. Matapos iyon, tumayo
ang baylan at nagsimula na sa kanyang panawagtawag. Inanyayahan ng baylan ang
makapangyarihang mga nilalang na kinikilala nila bilang panginoon ng iba’t ibang
bahagi ng kalikasan. Inanyayahan niya ang lahat nilang mga tumanud upang dumalo
sa pagkakaloob kay Vincent sa kanyang totoong pangalan.
Paglipas nang ilang sandali, pitong beses na namang tinambol ng baylan ang
kanyang agung. Nagpatuloy na naman siya sa kanyang panawagtawag. Nakinig
lamang ang bata sa mga sinasabi ng baylan na wala siyang naiintindihan. Matapos
ang panawagtawag ng baylan, tinambol na naman niya nang pitong beses ang
kanyang agung. At sa sandaling iyon, sunod-sunod na nagsidatingan ang pito katao.
Narinig niyang bumibigkas ng mga dasang ang nagsidating nang makalapit na sila
sa mga lagusan. Narinig din niya na bumibigkas ng dasang ang kanyang lolo bilang
sagot sa dasang ng mga nagsidating.
Sa paningin ng bata, ang mga taong iyon ay matatanda rin katulad ng kanyang
lolo. At katulad ng matandang baylan, sila ay nakasuot ng mga damit ng lumang
kapanahunan. Nakita ng bata na hindi pa kailanman siya nakakita ng ganoong
uri ng mga damit. Malinaw sa paningin niya ang malalim na pagkabughaw, ang
nagliliwanag na pagkapula, ang kumikislap na pagkaputi, at ang nakapangdidilim
na itim sa mga telang ginamit sa kanilang damit. Sa kanilang mga damit ay may mga
larawang hindi kailanman nakita ng bata. Tila biglang nabuhay sa kanyang paningin
ang mga kuwento na kanyang narinig mula sa kanyang lolo tungkol sa mga tao at
pangyayari sa lumang kapanahunan.
“Ikaw na kamay ni Buuy Agyu, dito ka sa aking kaliwa. Ikaw na buto ni Buuy
Mansumagpang, dito ka sa aking kanan. Ikaw na dugo ni Buuy Mambulalakaw,
dito ka sa aking likuran. Magsiupo na kayo at nang tayo’y makapagpatuloy,” wika
ng baylan sa salitang Higaonon. At patuloy na nangusap ang baylan hanggang sa
mabuo ng kanilang pagkakaupo ang pagkakaayos ng mga bituin ng dakilang sakuru
243
na hanggang ngayon ay makikita sa kalangitan at kinilala ng mga dayuhan bilang

konstelasyong Big Dipper.
“Ngayon ay tumayo ka na Uto ’pagkat ipakikilala ko ang iyong mukha sa mga
tumanud at mga tagbaya,” wika ni Apu Maya. At sa kanyang pagtayo, iniharap
siya at pinayukod sa apat na pangunahing direksiyon upang makilala siya ng
makapangyarihang mga tagbaya na siyang binigyang kapangyarihan na bantayan
ang apat na direksiyon ng mundo. Matapos iyon ay pitong beses siyang pinayukod
sa harap ng pitong hindi nakikitang mga makapangyarihang mga tagbaya na siyang
panginoon ng sinasabi ng baylan na pitong bahagi ng kalikasan.
“Mula ngayon, sa mata ng ating lahi, at sa mata ng mga tagbaya at mga tumanud
ng ating lahi, kikilalanin ka bilang si Inolinan Bulalakaw Makaindan. ’Pagkat ikaw ang
tagapagmana sa pamana ni Buuy Pigsugdan na siyang ama ng maraming salinlahi ng
islang ito.”
“Ikaw ang pinagkalooban na maging panginoon ng katubigan,” pagpapatuloy ni
Apu Maya. “At iyan ang dahilan kung bakit ikaw ay tinawag na si Inolinan Bulalakaw.
Sa iyo ipinagkaloob ng tagbaya ng tubig ang kanyang kapangyarihan sa pag-utos sa
katubigan. At dahil ang mga mata mo’y makakakita ng mga bagay na mangyayari sa
hinaharap, ikaw ay binansagan ding Makaindan.”
“At kayo na naririto ngayon, na saksi sa mga bagay na ito, tandaan ninyong siya
na ngayon ay binigyang pangalan ng mga tumanud at mga tagbaya. Sapagkat malapit
nang maitayong muli ang dakilang Talugan ta Tagolowan,” wika ng baylan.
At matapos iyon, isa-isang nagsipagsalita ang matatandang saksi sa ritwal
na iyon. Sila ang mga pinuno ng walong talugan ng isla. Hindi alam ng karamihan
na nagpapatuloy ang Walu Talugan hanggang sa modernong panahon. At ang
nakakaalam lamang sa bagay na iyon ay sila na nasa lahi ng mga datu at bae na noon
ay nanumpa sa harap ni Datu Mambulalakaw na kanilang ipagtatanggol ang dakilang
pamana para sa darating pa nilang mga salinlahi.
Matapos basbasan si Vincent ng matatanda, tinambol na naman nang pitong
beses ang agung.
III. ANG MAMAMALAKAYA

Para kay Abang Mandasang, lumipas na ang panahon ng direktang pakikipaglaban
sa mga kaaway ng mga Higaonon at iba pang tribu ng Mindanaw. Sa kanyang tingin,
mahirap nang kilalanin kung sino ang kaaway at sino ang hindi. At dumating na
ang panahon na hindi na nila mababawi ang kanilang mga lupaing inangkin na ng
mga Dumagat na nagmula sa Kabisayaan at sa Luzon. Sapagkat ang salinlahi ng mga
umagaw sa kanilang mga lupain ay dumami na sa gitna ng matatabang lupaing kanila
244
KUWENTO
nang inari. At silang mga Dumagat na ipinanganak sa isla ay itinuturing na rin nila
ang kanilang sarili bilang mga taal na taga-Mindanaw. At sa kanilang isipan, sila rin
ay may karapatan na sa lupain ng isla na inisip na rin nila bilang kanilang pamana.
“Bakit, nalimutan na ba nila ang mga krimen ng kanilang mga magulang laban
sa atin? Nalimutan na nila kung paano inagaw ng kanilang pamahalaan ang ating
mga lupain sa pamamagitan lamang ng paggawa ng papel na sila ang may karapatan
sa ating mga lupain? At kung sila ay nakalimot na hinggil sa mga bagay na ito,
makatwiran bang maisip din nila na pamana din sa kanila ang islang pamana sa atin
ng ating mga ninuno?” mga tanong iyon ni Apu Maya kay Abang Mandasang.
Iyon ang dahilan kung bakit, sa gitna ng kanyang pagdadalawang-isip, hindi
maiwasan ni Abang Mandasang na makasali sa mga kilusang Higaonon. Lalo na
sapagkat ang isa sa mga nangunguna sa ganoong mga kilusan ay ang kanyang lolo,
ang baylan na si Apu Kinamaya. Bilang pagtalima sa utos ng kanyang lolo, siya
ay tumira sa kanilang lupa sa baybay upang pag-aralan ang paggamit ng dagat sa
kanilang kilusan. Hindi niya alam na darating ang araw na ang dagat ang magiging
isang malaking larangan ng digmaan para sa mga katutubo ng isla ng Mindanaw.
“Ngunit Kaamayan, ano ang silbi para sa atin ang pag-aaral hinggil sa pangingisda
sa panahong ito?” tanong iyon ni Abang Mandasang sa kanyang lolo.
“Malalaman mo rin iyan pagdating ng tamang panahon,” sagot ni Apu Maya
habang tila nakikinita ang darating na mga panahon.
Hindi batid ni Abang Mandasang kung kailan ang tamang panahon ayon sa
sinabi ng kanyang lolo. Sa kanyang isip, lagi siyang nagtatanong kung kailan darating
iyon. At sa panahong iyon, lagi siyang nagtatanong sa kanyang sarili sapagkat iyon
ang panahon na dumating sa isla ang malalaking kompanya ng pagmimina ng ginto.
At sapagkat ang lahat ng huhukaying ginto ay nakalagak sa mga lupaing ninuno ng
mga katutubo, hindi maiiwasang lagi silang nadadamay. Nabalitaan na niya ang mga
nangyari sa Samboangan, Kalagangan, at Tampakan. Ang kanyang ipinagtataka ay
kung bakit mismong ang mga sundalo ng gobyerno ang nagpapaalis sa kanila sa
kanilang mga lupain.
“Uto, hanggang ngayon ba’y hindi mo pa alam na ang gobyerno’y para lamang
sa mga dayuhan dito sa ating isla? Na ang gobyernong ito mismo ang nagbigay
kapangyarihan sa mga dayuhan upang agawan tayo ng ating mga lupain?” tugon ni Apu
Maya nang magtanong si Abang Mandasang. “Ito ang dahilan kung bakit kailangan
tayong kumilos. Hindi gobyerno ng mga dayuhan ang magtatanggol sa ating mga
karapatan sa islang ito. Kailangang maitatag muli ang Talugan ta Tagolowan.”
At narinig na naman ni Abang Mandasang ang hinggil sa salaysay sa Ang
Panginoon ng mga Alon na sinasabing siyang magtatatag muli ng lumang Walu
245
Talugan. Sa mga ganoong pag-uusap, dahan-dahang natutuhan ni Abang Mandasang

ang mga aral ni Apu Maya hinggil sa kanilang lahi. Iyon ay bagay na mahirap niyang
paniwalaan noon sapagkat maliban sa hindi kapani-paniwala na sa modernong
panahon ay may tao pang kayang utusan ang katubigan, naniniwala siyang hindi
papayag ang gobyerno na mabawi ng mga katutubo ang kanilang mga lupain.
***
Samantala, matapos ipagkaloob sa kanya ang kanyang tunay na pangalan, bumalik

na sa karaniwan ang buhay ni Vincent. Binantayang maigi nang kanyang ina kung
mayroon bang magiging pagbabago sa kanyang anak. Subalit makalipas ang isang
taon, wala siyang nakitang pagbabago na dapat niyang ikapangamba. Kaya naisip
niyang baka kung ano lang iyong mga sinabi noon ng kanyang lolo. Baka bunga lang
iyon ng kanyang paniniwala sa makalumang mga bagay, mga bagay na matagal nang
kinalimutan ng panahon.
Sadyang kampante na si Almira. Ni hindi na nga niya inusisa ang pagdadahilan
ni Vincent na mayroon siyang ginagawa sa eskuwelahan tuwing Sabado. Hindi alam
ng ina na tuwing Sabado, sumasama si Vincent sa pangingisda ni Abang Mandasang.
“Huwag mong sabihin kay mama Abang ha,” wika ni Vincent sa kapatid ng
kanyang ina.
“Akong bahala,” sagot ng tiyuhin. “Basta sumama ka lang lagi.” Hindi alam ni
Vincent ang laking tuwa ng kanyang tiyuhin sa bawat pangingisdang siya ay kasama.
Ito ay dahil nakapagtatakang sadyang marami silang nahuhuling isda. Sa unang
pagkakataon nga na sumama si Vincent, nanindig ang balahibo sa batok ng kanyang
tiyuhin nang makita ang tila sinasadyang paglapit sa kanilang bangka ng makapal na
kawan ng mga isdang bangsi.
“Ano ito?” tanong iyon ng kanyang tiyuhin nang sandaling iyon. Sa dami ng
nahuli nilang bangsi, muntik pa ngang lumubog ang kanilang bangka.
“Ganito lang pala kadali ang pangingisda Abang?” tanong ni Vincent sa kanyang
tiyuhin nang iahon na nila mula sa dagat ang kanilang bangka. Sila ay dumaong
malapit sa kalsada upang madali lamang makasakay papunta sa palengke. “Mabuti
pang pag-aralan kong mabuti itong pangingisda. Mukhang magkakapera ka ngayon
nito Abang.”
“Basta sumama ka lang lagi sa akin Dong para turuan kita,” sagot ng tiyuhin na
sa katotohanan, sa tagal na ng kanyang pagkamangingisda, ay noon lamang nakahuli
ng ganoon karaming isda. Kaagad niyang kinawayan ang isang multikab. At nang
ikinarga na nila ang mga isda, nagtaka ang drayber ng multikab kung anong klaseng
246
KUWENTO
pangingisda ang kanilang ginamit ’pagkat para silang nakadinamita ng malaking

kawan ng bangsi.
“Ano ito noy, nadinamita? Parang namulot lang yata kayo ng isda sa laot a,” biro
ng drayber.
“Dinamita ka diyan. Makukulong tayo sa ganyan,” sagot ni Abang Mandasang.
“Madaling malaman kung nadinamita ang isda dahil magmumukhang nabugbog.
Pero itong aming dala, tingnan mong mabuti. Ayan o, gumagalaw-galaw pa nga ang
marami riyan.”
“Oo nga ano?” wika ng drayber. At lalo pa siyang nagtaka. Sapagkat anong klaseng
pangingisda ang makakahuli nang ganoon karaming isda sa isang tanghaling tapat?
“Bilisan mo na dong. Sa Puerto tayo nang maubos kaagad ito,” wika ng tiyuhin.
Nang mabenta nang lahat ang kanilang isda, halos hindi makapaniwala ang
tiyuhin na kumita sila ng mahigit sa pitong libo.
“Sa iyo ito dong. Huwag mong sasabihin sa nanay mo ha dahil baka hindi ka na
niya pasasamahin sa susunod,” wika ng tiyuhin na nag-abot sa kanya ng isang libo.
“Aanhin ko naman ito Abang?” wika ni Vincent.
“Aw, aanhin pa di ipanggala-gala mo,” tugon ng tiyuhin. “Kung may nililigawan
ka, ilibre mo ng sine.”
At mula noon, kada Sabado, sumasama na si Vincent sa pangingisda ni Abang
Mandasang. Hanggang sa nalaman ng kanyang ina ang lahat na ikinatuwa pa nito.
Samantala, sa isipan ni Abang Mandasang, maraming bagay na ang kanyang
naiisip. Mula sa perang kinikita niya sa pagbebenta ng nahuhuli nilang isda, tiyak
makakaipon sila ng sapat. At mula sa perang iyon, maari silang maglunsad ng mga
pagsasanay para sa mga bagani at makabili ng makabagong mga armas.
Ngunit isang Sabado, nang itinulak na nila ang bangka at handa nang pumalaot,
bigla lamang tumigil si Vincent.
“Abang, uuwi na muna ako. Parang masama ang pakiramdam ko,” wika niya.
“Mawawala din yan. Mabilis lang tayo. Punuin lang natin itong limang banyera,”
wika ng tiyuhin. “Unang biyahe kasi ito ng ating bagong bangka.”
“Abang, hindi muna ako sasama. Masama talaga ang pakiramdam ko,” wika niya.
Pagkatapos ay lumakad na siya palayo.
“Ano ba namang bata ito e ngayon pa inabot ng topak na malaki na itong aming
bangka?” wika ng tiyuhin sa sarili.
Ngunit sadyang masama ang pakiramdam ni Vincent nang Sabadong iyon. Hindi
niya alam kung bakit ngunit naramdaman niyang kailangan niyang umuwi.
Samantala, tumuloy sa pagpalaot si Abang Mandasang. At nang naroon na siya
sa laot, naramdaman niyang tila mas tahimik pa sa Semana Santa. Napagod na
247
siya sa kakahagis ng kanyang lambat subalit hindi siya nakahuli ni isang butete.
Malungkot siyang bumiyahe pauwi habang nakikinig sa kanyang dalang radyo.
Kaya narinig niyang mabuti ang balita. Isang malaking engkuwentro ang nangyari
sa di kalayuang siyudad. Nakilala ang pinuno ng mga rebelde na si Uto Managkes.
At kasama ng taong iyon ang isang balbas-saradong tao na kinilala bilang si
Remus Makaindan. At doon naisip ni Abang Mandasang kung bakit sumama ang
pakiramdam ni Vincent.
“Lama ko sa pulo dan, bulawan su hirugaan dan,” usal ni Abang Mandasang para kina
Uto Managkes at Manoy Remus. Hindi niya napigilan ang mga luha ng poot na kumawala
sa kanyang mga mata. “Sadyang naririto na nga ang panahon ng mga pangayaw.”
“Hiay!” iyon lamang ang nasabi ni Abang Mandasang nang tila may silahis ng
liwanag na pumasok sa kanyang isip hinggil sa salaysay ng Ang Panginoon ng mga Alon.
Noon lamang niya naunawaan na ang kakaibang kakayahan ng kanyang pamangkin
ay katulad ng kapangyarihan ng taong matagal na nilang hinihintay. At doon lamang
niya naisip kung bakit siya inutusan ng kanyang lolo na laging isama si Vincent sa
pangingisda.
***
Sa kanyang pag-uwi, naabutan ni Vincent na humahagulhol ang kanyang ina habang

nakayakap sa radyo. Nagtaka si Vincent kung bakit umiiyak ang kanyang ina. Sa
kanyang pagtataka, hindi na niya naisip na magtanong pa.
“Mangako ka sa akin na hindi ka na sasama sa pangingisda ha,” wika ni Almira.
Nang mga sandaling iyon, tila mga tambol ng agung ang mga balita sa radyo na
umalingawngaw sa isipan niya. May isang malaking engkuwentro sa isang malaking
siyudad kung saan maraming rebelde ang namatay. Iba’t iba ang mga balita. Ang sabi
mga NPA raw. Ang sabi naman ng iba, isang lost command. At may mga nagsasabi
naman na iyon ay mga Higaonon na nais bawiin ang kanilang mga lupain.
Tumango lamang si Vincent sa sinabi ng kanyang ina. Hindi niya alam na ang
kanyang ama ang isa sa mga sinasabing napatay sa engkuwentro sa pagitan ng mga
puwersa ng pamahalaan at mga sinasabing rebelde. Dahil sa kanyang pangako, hindi
na sumama pa si Vincent sa pangingisda mula sa araw na iyon. Binalik-balikan siya
ng kanyang tiyuhin subalit ayaw na niyang sumama.
“Bayaan mo na siya ’pagkat hindi pa ngayon ang panahon na magigising ang
kapangyarihang nasa kanya,” wika ni Apu Maya nang humingi sa kanya ng payo
si Abang Mandasang. “Hindi na rin magtatagal at darating na ang panahon ng
Panginoon ng mga Alon. Siya na hinihintay nating lahat.”
248
KUWENTO
***
Dahil sa nangyari kay Manoy Remus, bumalik na naman ang pagkabahala ni Almira.
Nagdadalawang-isip siya kung sasabihin ba niya ang totoo sa kanyang anak.
“Ano ka ba? Bakit ayaw mong sabihin ang totoo sa iyong anak?” wika ng ama ni
Almira. “Karapatan niyang malaman ang katotohanan dahil kahit ano pa ang dahilan
mo, si Remus ang kanyang ama.”
Ngunit lalong nagdalawang-isip si Almira. At kaya nang makatanggap sila ng sulat
mula sa isang pambansang unibersidad na nakapasa doon si Vincent, nakapagpasya
na siyang palargahin kaagad papuntang pambansang kabisera ang kanyang anak.
Nang malapit na ang alis ni Vincent, naghanda si Almira ng maliit na salusalo.
Dumating ang karamihan sa mga kaibigan ni Vincent lalo na ang mga babae. Doon
nakita ni Almira na lapitin ng babae ang kanyang anak. Nang sabihin ni Vincent
sa kanila na siya ay aalis na papuntang Maynila, nakita ng ina na namula ang mga
mata ng mga babae. Niyakap-yakap na nila si Vincent. At kaya naisip ng ina na bago
aalis ang kanyang anak ay pagsasabihan niya ito tungkol sa mga babae. Ayaw niyang
magkakaroon ng balakid sa pag-aaral ng kanyang anak. Iyon ay dahil nais niyang
maging doktor ang kaisa-isa niyang anak.
V. ANG BIYAHE PAPUNTA SA PAMBANSANG KABISERA

“Mag-ingat ka,” wika ni Almira nang gabing paakyat na si Vincent sa barkong
magdadala sa kanya sa Maynila. “Tinawagan ko na si Teresa. Sasalubungin ka niya sa
piyer.” Si Teresa ang pinsan ni Vincent na nagtatrabaho sa isang pagawaan ng sapatos
sa Marikina.
“Huwag kayong mag-alala Nay Mira. Ako nang bahala,” wika ni Vincent.
“Huwag kang mahihiya sa Manang Tere mo,” wika ng kanyang tiyuhin. “Sinabihan
ko na siya na alagaan ka roon.”
“A, para namang bata at kailangan pang alagaan,” wika ni Vincent.
“Hoy, lumalabas na naman yang pagkaaktor mo. Huwag na huwag kang
magpapabaya lalo na sa iyong pagkain. Mahirap iyong nalilipasan ng gutom lalo na
kapag nag-aaral,” wika ng ina.
At nagpatuloy na ang pagsesermon ni Almira. Nabanggit pa iyong kamag-anak
nila na nag-aral sa Cebu ngunit nabaliw umano dahil nalipasan ng gutom. Naisama pa
kahit iyong nabuntis na anak ng kanyang suking bilihan ng ipot ng manok, at iyong
napabalitang estudyanteng nabundol sa may QC Circle, at kahit iyong mga naanod sa
bumabahang estero sa Tondo, at iyong hinoldap sa piyer, kahit iyong mga nahuling
249
mga adik-adik sa Commonwealth at ang lumang kuwento hinggil sa mga nalinlang

pagdating sa piyer na dinala raw sa Cabanatuan at ginawang mga trabahador na tulad
ng kalabaw sa mga palayan. Sa dami ng mga pinagsasabi ni Almira, nakalimutan na
niya ang pinakamahalagang paalala sa kanyang listahan—ang pag-iwas sa mga babae.
Nasa itaas ng barko si Vincent nang magsimula itong umusad palayo sa daungan
ng Makabalan. At habang lumalayo ang barko, noon lamang naramdaman ni Vincent
na may nangyayari sa kanya. Hindi niya alam kung ano iyon. Ngunit naramdaman
niyang tila umaapoy ang kanyang dugo kung kaya uminit ang kanyang mga tainga.
Magaang-magaan ang kanyang pakiramdam. At habang siya ay nakatitig sa dilim
ng karagatan, pumasok sa isip niya ang hulagway ng isang dalagang nakasuot ng
kasuotang kagaya ng suot-suot ng mga taong pumunta noong siya ay binigyan ng
kanyang pangalan. Nagtaka siya sapagkat parang nakita na niya ang mukhang iyon.
***
Nang dumaong ang barko sa Cebu, mayroong ilang dagdag na pasahero ang lumulan
sa barko. Matapos iyon, nagpatuloy ang kanilang biyahe patungong Maynila. Umaga
iyon nang makita nila ang isla ng Negros. Nalaman niya iyon mula sa kuwentuhan
ng mga pasahero.
Umakyat sa taas ng barko si Vincent upang makita ang mga tanawin. At habang
siya ay nakatingin sa dagat, nakita niya na mayroong ilang bangsi na nagmamadaling
tumalilis upang hindi mabangga ng barko. At naisip niyang maganda yatang makita
ang maraming bangsi na sabay-sabay sa pagtalon mula sa tubig. Ginalaw-galaw pa
niya ang kanyang mga daliri upang mabuo sa isip ang eksenang nais makita. Laking
pagtataka niya nang makita niya ang malaking kawan ng mga bangsi na sabay-sabay
na nagsipagtalunan. Narinig na lamang niya ang sigawan ng mga nakakita noon.
“Aba, masarap yan sa kinilaw!” wika ng isang lalaki.
“Naku, masarap ang sabaw niyan,” wika naman ng isang babae.
Nang maghiyawan ang mga tao, isang magandang binibini na lumulan sa Cebu
ang nagmamadaling umakyat sa taas ng barko. Kulot ang buhok niya na hanggang
balikat. Litaw na litaw ang malusog na pangangatawan.
“Ano iyon?” tanong niya sa iba na nakadungaw sa dagat.
“Naku wala lang. Nakakita lang ng maraming bangsi,” sagot ng isang matandang
babae.
“A, akala ko dolphins na,” wika niya.
Narinig iyon ni Vincent. At naisip niya na maganda ngang makakita ng dolphins.
Nabasa niya dati na magandang tingnan ang mga dolphins sa dagat. Ginalaw-galaw
250
KUWENTO
niya ang kanyang mga daliri habang iniisip ang pagtalon ng mga dolphins. At kasabay
ng kanyang pagkamangha ay ang hiyawan na naman ng mga tao.
“Dolphins!” sigaw ng mga bata.
“Piktyuran mo ’tay!” sigaw naman ng isang bata.
“Aba, narito lang pala ang mga ito,” wika ng magandang dalaga habang patuloy
ang pagklik ng kanyang kamera. Ngunit nagtaka siya sapagkat hindi pangkaraniwan
iyon. Sapagkat tila may nag-uutos sa mga dolphins kung ano ang kanilang gagawin.
Alam na alam niya ang bagay na iyon dahil sa nakaraang taon, siya ay isa sa mga
tagapagsanay ng mga dolphins sa isang ocean park sa Singapore.
“Ngunit sino naman ang mag-uutos sa kanila dito e hindi naman ito parke?”
wika niya sa sarili. At sa kanyang pag-iisip, gumala ang kanyang paningin. At
ilang hakbang lamang mula sa kanyang kinaroroonan ay nakita niya si Vincent na
nakangiti habang tila pinaglalaruan ang galaw ng kanyang mga daliri. At ang bawat
galaw ng mga daliri ni Vincent ay siya ring ginagawa ng mga dolphins.
“Imposible ito,” wika ng namamanghang dalaga. Sapagkat kailan pa nga ba
nagkaroon ng taong kayang utusan ang mga dolphins sa dagat sa pamamagitan
lamang ng paggalaw ng kanyang mga daliri?
Ngunit ang pag-iisip ng babae ay naputol nang maghiyawan na naman ang mga tao.
“Balyena!” sigaw ng mga tao. At lalo pa silang nagsigawan nang humampas sa
dagat ang napakalaking buntot ng balyena.
“Ano ito? Kahit ang balyena kaya niyang utusan?” tanong ng dalaga sa kanyang
sarili.
Samantala, tuwang-tuwa si Vincent sa kanyang natuklasan. Wala siyang
kamalay-malay na sa mga sandaling iyon ay may mga matang kanina pa nakatitig sa
kanya. Nagulat na lang siya nang makita ang ilaw ng kamera na sandaling bumulag sa
kanyang mga mata. Nang siya’y tuminging muli, ang nakita niya ay isang magandang
dalaga. Lumapit ito sa kanya at nagwika.
“Sori ha. Namangha lang ako sa ginawa mo,” wika ng babae. “Nakita ko ang
lahat.”
“A, a,” iyon lamang ang nawika ni Vincent dahil hindi niya alam kung ano ang
dapat niyang sabihin.
“Ako nga pala si Melissa,” wika ng babae sabay abot ng kanyang kamay upang
kamayan si Vincent. “Lisa na lang.”
“Vincent. Vincent ko miss,” sagot ni Vincent na ang naisip ay ang kanilang
lokohan noon na kapag may babaeng makikipagkilala ang sasabihin ay “Totoy, totoy
ko miss” na ang ibig sabihin ay “Dede, dedede ako sayo miss.”
At hindi malaman ng babae kung ano ang nangyari sapagkat nang lumapat ang
251
palad ni Vincent sa palad niya, mayroong tila mahinang kuryente na dumaloy roon.
Tila may kakaibang init na tumulay sa kanyang mga ugat at dahan-dahang nanulay
hanggang sa itinatago at iniingatan niyang mga bahagi ng kanyang katawan. Tila
para siyang naiiyak o ano ba habang nakatitig kay Vincent. Habang si Vincent
naman ay nagtaka dahil hindi binitawan ng babae ang kanyang kamay. At lalo pa
siyang nagtaka nang makita niya ang mukha ng babae na parang nagsusumamo
o may kung anong ipinakikiusap. Magtatanong pa sana siya nang maramdaman
niyang humigpit ang hawak ng babae sa kanyang kamay at tila ito’y nanginig.
Nang sandaling iyon, hindi mapigilan ng babae na tumingkayad habang bahagyang
nakabuka ang bibig at nakapikit.
“A, a, miss, so-so-so-sori,” wika ni Vincent sa pag-aakalang napahigpit ang
paghawak niya sa kamay ng dalaga. Nagtaka na lamang siya dahil tila wala sa sarili
ang babae.
“Ay ay ay so-sori,” wika ng babae nang mahimasmasan siya. Namula ang kanyang
mukha at tila lalo siyang gumanda. At sa kanyang hiya, nagmadali siyang tumakbo
palayo. Naramdaman na niyang basambasa ang pagitan ng kanyang mga hita.
Mga ilang hakbang lamang mula sa kinaroroonan ni Vincent, may isa pang
dalaga na nakakita at nakaunawa kung ano ang nangyari. Napansin niya na tila
inosente si Vincent sa bagay na iyon. At nais niyang malaman kung bakit ganoon
ang nangyari. Kaya lumapit siya kay Vincent na sa mga sandaling iyon ay napakamot
sa ulo.
“Hi!” wika ng babae. “Anong nangyari sa GF mo?”
“Ha? GF? Anong GF?” wika ni Vincent.
“Aw, hindi pala kayo? Akala ko kayo,” wika ng babae. At nang makalapit na siya
nang husto kay Vincent, naramdaman niyang uminit ang kanyang katawan. Tila may
malilikot na mga kamay na humihimas-himas kahit sa itinatago at iniingatan niyang
bahagi ng kanyang katawan. Hindi niya maintindihan ang kanyang naramdaman.
Parang may nagsasabi sa kanya na hubarin na ang lahat niyang saplot at ialay sa
binata ang kanyang katawan. Naguguluhan pa siya kung ano ang gagawin nang
maramdaman niyang biglang nawala ang init na nanulay sa kanyang buong katawan.
“Hala, anong nangyari sa iyo?” wika ng babae na kinabahan. Nakita niyang
biglang natumba ang binata. Tumawag kaagad siya ng saklolo.
Nang magkamalay si Vincent, nakahiga na siya sa isang malambot na kama.
Matapos siyang dalhin sa klinika, nalamang nahimatay lang siya marahil sa sobrang
pagod. Hindi alam ni Vincent na ang ginawa niyang pag-utos sa mga bangsi, dolphins,
at balyena ay gumamit nang malaking bahagdan ng kanyang lakas at enerhiya. At
lalong malaking enerhiya ang kanyang iginugol nang makipagkamay sa kanya ang
252
KUWENTO
babae na bigla na lamang nanginig. Sa darating na mga panahon, matutuklasan ni

Vincent na siya pala ay may hindi pangkaraniwang kakayahan na pasayahin ang mga
babae. At kalakip ng kanyang kakaibang kakayahan ay ang kapangyarihang utusan
ang tubig at lahat ng hayop na nasa tubig.
“Uy, gising ka na pala?” wika ng babaeng tumulong kay Vincent. “Dito na lang
kita pinadala sa cabin para makapagpahinga kang mabuti.”
“Ha? Anong nangyari? Bakit nandito ako?” wika ni Vincent na tila nakalimot na
kung ano ang nangyari ilang oras pa lamang ang nakalilipas.
“Ewan ko ba kung anong nangyari e bigla ka na lang natumba,” wika ng babae.
“Siyanga pala, hindi pa tayo nagkakakilanlan. Ako pala si Melissa. Ikaw, anong
pangalan mo?”
“A, a, Vincent, Vincent ko miss,” sagot niya na tila wala sa sarili. Naalala niya na
Melissa din ang pangalan ng magandang babaeng unang lumapit sa kanya kanina
lang.
“Aba, parang nanghihina ka pa rin. Magpahinga ka muna riyan. Umorder na ako
ng pagkain,” wika ng babaeng Melissa rin ang pangalan.
“A, a, pupunta na ako sa aking bunk. Maraming salamat sa pagtulong. Gutom
lang siguro ito dahil hindi pa ako nakakapag-agahan,” wika ni Vincent pagkabangon
niya.
“Huwag ka nang umalis. Pinalipat ko na rito ang accommodation mo. Narito na
rin ang mga gamit mo na ipinakuha ko sa iyong bunk. Ako na ang bahala,” wika ng
babae na puno ng pakiusap ang tinig.
“Naku, nakakahiya naman sa iyo Miss Melissa,” wika ni Vincent. “Babalik na lang
ako sa aking bunk.”
“Huwag kang mahiya. Basta dito ka na. Gusto kong makilala pa kita nang lubos,”
wika ni Melissa sabay hawak sa kanyang kamay. Hindi niya binitawan iyon hanggang
mapaupo sila sa gilid ng kama. At doon, naramdaman ni Vincent na dahan-dahang
may bahagi ng katawan niya na nagigising. At ang kanyang tainga ay tila nagbabaga
na sa init. Akmang yayakap sa kanya ang babae nang marinig nila ang katok ng may
dalang order na pagkain.
Habang sila’y kumakain, noon lamang naramdaman ni Vincent ang paghapdi ng
kanyang sikmura. Nagtaka siya dahil hindi niya mapigilang sumubo nang kaliwa’t
kanan. Naaliw naman siyang panoorin ng babae habang pinagpapawisan siya sa
pagkain. Nagpatumpik-tumpik lamang ng pagkain ang babae na tila nanonood ng
isang magandang tanawin.
“Kung gusto mo pa, oorder pa tayo,” wika ng babae.
At doon lamang namalayan ni Vincent na malapit na pala niyang maubos ang
253
pagkain sa maliit na mesa. At nang maisip niya iyon, para siyang bata na nahuling
nagbubukas ng kaldero. Ngumiti na lamang siya para itago ang kanyang hiya.
“Sus, huwag kang mahiya. Minsan lang naman,” wika ng nakangiting dalaga.
Matapos nilang kumain, nagsimula na namang magtanong si Melissa. May
nararamdaman na naman siyang hindi niya maintindihan. Tila may kapangyarihang
humihigop sa kanya palapit kay Vincent. Sa kanyang pakiramdam, talo pa niya ang
nagayuma ng isang taga-Siquijor.
“Ano ang ipupunta mo sa Maynila?” tanong niya kay Vincent.
“Papasok ng kolehiyo,” sagot ng binata. “Umaasang maging edukado.”
“Ganu’n ba? Saan ka naman papasok?” tanong uli ng babae.
“Sa pambansang unibersidad. Nakatsambang pumasa sa BS Bio,” wika ni Vincent.
“Gusto kasi ni nanay na maging doktor ako.”
“Ganoon ba? Naku, maliit lang talaga ang mundo. Ako naman susubukan kong
mag-aplay doon bilang guro sa Humanities. Baka maging estudyante pa kita,” wika
ng babae. Ngunit sa likod ng kanyang isip ay naroon ang alok ng kanyang kasintahan
na isang opisyal ng gobyerno. Gusto na siyang ibahay ng nasabing opisyal kagaya ng
ibang kabit nito. Nakilala ng babae ang opisyal na iyon dahil naging kliyente ito sa
isang escort services agency kung saan nagtrabaho noon ang babae.
“Aba, mabuti kung ganoon para tiyak na mayroon na akong ipapasa,” nakatawang
wika ni Vincent. “Anong kurso pala ang natapos mo?”
“Philippine Studies,” sagot ng babae. “So, ano, magdodorm ka?”
“Ewan ko,” sagot ng binata. “Titingnan pa. May pinsan kasi ako na nasa Marikina.
Baka sa kanila ako makikituloy.”
At nagpatuloy na sila sa pagkukuwentuhan. Tila matagal na silang magkakilala.
At sa pamamagitan ng kuwentuhang iyon, maraming bagay ang nalaman ni Vincent
hinggil sa buhay sa loob ng unibersidad. Sa aliw nila sa pagkukuwentuhan, parang
nawala na sa babae iyong naramdaman niya kanina lamang. Ni hindi na nga sila
lumabas sa cabin upang hindi maputol ang kanilang mga kuwentuhan.
Kinabukasan nang umaga, matagal na nagising ang babae dahil sa puyat.
Namalayan na lamang niya na sa kanyang paggising, nakaramdam siya ng matinding
pagnanasa na ipahimas-himas kay Vincent ang kanyang buong katawan. Hindi
niya maintindihan ang kanyang nararamdaman. At dahan-dahan siyang lumapit
sa kama ni Vincent na noon ay mahimbing pa ang tulog. Lalo pang nakaramdam
ng hindi pangkaraniwang init sa katawan ang babae nang makita na sa gitna ng
pagkakahimbing ni Vincent ay tila nagwawala upang makalabas ang bahagi ng
katawan ni Vincent na unang bumabangon sa umaga.
Namalayan na lamang ni Vincent na mayroong tila kumakagat-kagat sa kanyang
254
KUWENTO
mga labi habang humahalimuyak sa kanyang isipan ang isang mabangong hininga.
At naramdaman niyang ang kanyang dibdib ay tila kinukuhit ng kambal na bundok
na parang bulkang sasabog na sa init. At dahil nakapagpahingang mabuti si Vincent,
hindi na siya nahimatay. At sa umagang iyon, nagkamalay si Vincent na dito sa
mundo, ay may lalaki at may babae. At si Melissa na mayroon nang karanasan sa
ganoong bagay, ay hindi makapaniwalang isang baguntao lamang ang magpapatunay
sa kanya na ang susi sa pitong langit ay ipinagkaloob lamang sa iilang mortal ng
mundong ito. At sa buong araw na sila ay nagsara ng cabin, natutuhan ng babae
na ang tunay na kasiyahan sa laman ay hindi nagmumula sa laman kundi sa isang
bagay na hindi nakikita na tinawag ng iba bilang init, kaluluwa, enerhiya, agos, tibok,
sigla, at iba pang bansag. Ngunit sa naranasan ni Melissa kasama si Vincent, natalos
niyang ang lahat ng iyon ay iba’t ibang paglalarawan lamang sa bagay na tinatawag
na pagnanasa.
At totoong iyon ay isang uri ng matinding pagnanasa. Iyon at iyon lamang ang
pagkakataong nakaramdam si Melissa ng ganoon katinding pagnanasa. At iyon ay
hindi niya mailarawan at hindi maintindihan kung bakit nangyari. Kahit si Vincent
ay walang alam kung bakit ganoon ang nararamdaman ng mga babaeng lumalapit
sa kanya. At sa paglalandian nila ni Melissa, noon lamang naintindihan ni Vincent
ang naramdaman ng babaeng nakipagkamay sa kanya sa nakaraang araw. Ang
magandang babae na ang pangalan din ay Melissa. Ang babaeng magmula noon ay
panaka-nakang pumapasok sa kanyang isip.
Ngunit kung si Melissa ay tila nagdedeliryo sa kanyang nararanasan, para sa
murang isipan ni Vincent, iyon ay bahagi lamang ng kanyang pagtuklas at pagdanas
sa mundo. Nananatili sa kanyang isipan ang dalisay na pangarap sa buhay.
Magsisikap siya na maging doktor sapagkat ayon sa kanyang ina, ang pagbigay at
pagpapahaba ng buhay ang siyang pinakadakilang bagay na maaring gawin ng tao
sa mundong ibabaw.
At kung kaya, sa gitna ng nagdedeliryong pagnanasa ni Melissa, si Vincent ay
payapang tulad ng tubig na dahan-dahang umaagos sa makinis na mga kurba sa
katawan ni Melissa. Sa isipan ng babae, parang eskultor si Vincent na masuyo at
maingat sa pagkorte ng kanyang katawan. Kung tutuusin, batang-bata pa si Vincent
para sa mga ganoong bagay. Ngunit sa gitna ng kanyang kabataan ay ang katotohanang
siya ay nasa lahi ng mga bagani na sadyang mayroong hindi pangkaraniwang husay
sa iba’t ibang uri ng pakikipagtunggali.
Tila umaapoy ang katawan ni Melissa sa tindi ng pagnanasang nararamdaman
niya sa mga araw at gabing kanilang pinagsaluhan. At ang karanasan niyang iyon ay
hinding-hindi na niya malilimutan sa buong buhay niya. At ang pangyayaring iyon
255
nga ay magiging bahagi pa ng kanyang mga panaginip sa mga nalalabing araw niya
sa mundong ibabaw.
At sadyang tila panaginip ang nangyari kay Melissa. Sapagkat sa huling araw
ng kanilang biyahe, parang nagising si Melissa mula sa isang panaginip. Sapagkat
sa umagang papalapit na sila sa daungan ng Maynila, nagtaka siya sapagkat
nakaramdam siya ng matinding kahungkagan sa kanyang sarili.
Habang nagmumuni si Melissa sa mga pangyayari sa nakaraang mga araw,
nakaramdam siya ng malaking pagtataka. Noon lamang siya nakaranas nang ganoon.
At sa kanyang pagtitig kay Vincent sa mga sandaling iyon, hindi siya makapaniwalang
isinuko niya sa binatang iyon ang kanyang pagkababae. At lalo pa siyang hindi
makapaniwala na ang inosenteng mukhang kanyang tinitingnan, na ang mga mata’y
tila laging inaantok, ay nag-iwan ng tatak ng kasiyahan sa kanyang laman at katawan
na tumagos hanggang sa kanyang kaluluwa.
Ngunit sa naramdamang kahungkagan ni Melissa sa umagang iyon, nagkaroon
siya ng pagdududa na baka ginayuma siya ni Vincent. Sapagkat sa umagang iyon,
wala siyang naramdamang kahit anong pagnanasa kay Vincent. Iyon ay malayong-
malayo sa kanyang naramdaman sa nakaraang mga araw kung saan tila para silang
mga kuhol na lagi na lang magkasugpong.
“Ginamitan mo ba ako ng gayuma?” tanong niya kay Vincent.
“Naku, wala akong alam hinggil sa mga gayuma-gayumang iyan. ’Pagkat kung
dati ko nang alam iyan, hindi na ako mag-aaral,” sagot ng binata.
“Sabihin mo na ang totoo. May gayuma ka ba?” wika ng babae. Hindi naman
talaga siya naniniwala sa mga gayuma subalit sa naranasan niya naisip niyang totoo
nga yata ang gayuma.
“Naku, wala akong alam sa mga ganyan. Ayon sa aking lolo, ang pinakamabisang
gayuma raw ay ang panggayuma sa tiyan. Baka ako pa nagayuma mo,” wika ni
Vincent. ’Pagkat kahit siya ay hindi alam kung ano iyong kapangyarihan na tila bigla
na lamang sumasapi sa kanya.
Sa kanyang pagtataka sa nangyari, tahimik na inihanda ni Melissa ang kanyang
mga dalahin. Unti-unti siyang nakaramdam ng hiya sa sarili. Hindi niya alam kung
ano ang kanyang dapat sabihin kay Vincent upang masarhan ang yugtong iyon ng
kanyang buhay. Hanggang sa sila ay nagsibaba na sa barko, nanatili siyang tahimik.
Sa kanyang murang isipan, ang naisip ni Vincent ay nalulungkot ang babae dahil
sila’y maghihwalay na. Hindi alam ni Vincent ang matinding hiya na nararamdaman
ng babae sa mga sandaling iyon.
Hindi na umimik pa ang babae nang sila ay bumaba. Ni hindi na nito pinansin
na napangiwi si Vincent nang maapakan ang paa nito ng isa sa mga kargador na tila
256
KUWENTO
nagpapaligsahang makaakyat sa barko. Nakipaggitgitan pa ang babae upang mabilis

na makaalis. Nagmamadaling sumunod si Vincent ngunit ni hindi na lumingon ang
babae hanggang makalabas na sa hintayin ng mga pasahero.
“Hoy Vincenzo!” nagulat si Vincent. Noon lamang niya naisip na hinihintay nga
pala siya ng kanyang pinsang si Teresa.
“Uy, Dong Vincent, sino ’yon?” tanong ng pinsan.
“A, wala lang. Nakilala ko lang sa barko,” wika ni Vincent. Ngunit sa mga
sandaling iyon, tila sumikip ang kanyang dibdib. Hindi niya maintindihan kung bakit
biglang ganoon ang ginawa ni Melissa.
“Na hala, tayo na nang maaga kang makapagpahinga,” wika ni Teresa. Napansin
niya ang lungkot na nakapinta sa mukha ni Vincent.
Samantala, nagmamadaling lumakad si Melissa. Dumiretso siya sa parking
area kung saan naghihintay ang isang bagong sasakyan na maitim ang salamin.
Iyon na ang huling pagkikita nila ni Vincent. Ngunit sa mga gabing nangangarap
siya ng katighawan ng makamundong pagnanasa, papasok sa panaginip niya iyong
mga sandaling isinuko niya kay Vincent ang lahat. At kahit sa gitna ng kanyang
paniniwalang nangyari iyon dahil ginayuma siya ng binata, iyon lamang ang nag-
iisang alaala ng kasiyahan na naging baon niya sa gitna ng kahungkagan ng mga taon
na iginugol niya bilang kalaguyo ng isang kongresista.
257
Yeh (Pag-ibig)
Sipi mula sa “@RTDagli:
Mga Maikling-maikling
Kuwento”
Pinayuhan siyang umibig nang wagas pero wasak parati ang kanyang puso. Kaya
umibig siyang may bahid. Sumaya’t tumagal ang mga sinta.
Pinalipad niya ang pag-ibig pero di bumalik gaya ng kanyang inaasahan. Sa susunod,
lahat ay ikukulong niya.
Umibig siya, araw-araw, walang patlang, hanggang isang araw, lungkot na lungkot
siya dahil wala nang pag-ibig na maiibig.
Ipinangako niya nang ilang ulit na di na umibig. Sa ika-70 pagkakataong nasawi,

ipinangako niyang di na muling mangako.
Nagladlad siyang lesbiana sa publiko, daming pm pero nawala ang sintang di pa

handa sa pagladlad.
Umibig siya at akala niya ay nasa langit na siya. May pag-ibig din mula sa malayo’t
tinatanaw-tanaw ang piniling sinta.
“Mahal, saan ka nanggaling kagabi?” at ang sagot niya, “Lampas sa hangganan ng

ikaw at ako,” at umalis ito nang di na muling babalik.
258
KUWENTO
Umibig siya ng tunay at wagas ’gang di na siya umibig, dahil walang makatumbas sa
kanyang tunay at wagas na alay.
PDA kete PDA ang peg nila tuwing magkikita, hangout at mahihiwalay. Nang mag-
split sila, wala namang makaalaala na naging close pala sila.
Umibig siyang wagas at dalisay ’gang maisip ng kanyang mga iniibig na boring ito,
walang excitement, at nag-move on sa kanya.
Buhos siya kung umibig, ipinagsisigawan at PDA pa sa buong mundo. Takot lang pala
siyang mag-isa’t di kaya ang hapis ng lungkot.
Umiibig siyang nakalutang sa ere, kaya kada balik sa lupa’y duming-dumi sa sarili.
Umibig naman siya nang wagas at dalisay pero sa mga taong di pala wagas at dalisay.
Nag-alay siya sa paanan ni Ann ng pag-ibig. Pero sanay si Ann na tumalunton ng baha
sa Malabon. Marahil naanod din ang alay.
Inalay niya ang pag-ibig sa paanan ni Ann. Ang problema, di nakayuko si Ann kaya
di natanaw ang alay.
Wala siyang pag-ibig at maliit lang ang mundo kaya takbo lang siya nang takbo sa
oval—para makaligtaan ang pagpinid ng naging buhay.
Umibig siya dahil wala nang natira sa mga nilaglag niya. Kaya heto, pinanindigan
niya bago makapagpalawak muli ng uniberso.
Umibig siya dahil akala ay ito ang dapat gawin. Walang nagsabi sa kanyang mas
mabigat na gawain ang umibig.
Sinabi na sa kanyang di na siya mahal, di kailanman minahal. Bakit tinatanaw pa rin

niya ito mula paggising at pagtulog?
Kaydali niyang umibig, kaydali rin niyang tumalikod. ’Gang sa naisip niya, di naman
talaga pala siya umiibig.
259
Segurista siya sa pag-ibig, di susuong o lalabas pag di tiyak. Pero nasira nang ilaglag
ng tinukoy niyang “the one.”
Nagpaalam siya sa lahat nang isara niya ang pinto ng puso. Di siya nagbubukas pag
may kumatok o nakikiusap. Nasanay siya sa dilim at pag-iisa.
Suko na siya sa pag-ibig, nangakong di na muli sabay tungga’t ubos sa bote ng beer,
at umorder pa siya ng kasunod.
Mahal niya si Miranda kahit walang maaring magmahal kay Miranda na di sanay sa
hirap at matayog ang pangarap.
Umibig siya nang wagas gaya ng habilin sa kanya. Pero ang pag-ibig di pala
naididiktang maging wagas.
Mahal kita, bakit di mo ako kayang mahalin? Tanong niya sa FB account na klini-click
kada 12 minuto.
Umibig siya tulad ng dati, sabay tuwa’t lungkot nang matanaw niya ang sinta mula sa
malayo’t di alam kung sino siya.
Mahal niya ang taong magmamahal lang sa kanya, ito ang pinili’t natitira niyang
mundong iinugan.
Tabloid: lalake tumalon sa 25th floor matapos itulak ang sinta. Lalake: kung mahal
mo ako, hawakan mo ang kamay ko.
260
KUWENTO
Petri Dish
Luna Sicat Cleto
MADALING MEMORYAHIN ANG menu. Katunayan, kung matagal-tagal ka nang

kumakain doon, matatantiya mo kung kailan mo ulit makakasalubong ang pork
estofado with rice (Lunes, tanghalian) o ang sinigang na maya-maya with gabi broth
(Biyernes, hapunan). Kapag natatantiya mo na, puwede ka nang mag-stock ng
instant noodles at de-lata kung gusto mong maiwasan, o puwede ka nang mag-isip ng
masarap-sarap na side dish ng ulam para hindi maumay. Bawat almusal, tanghalian,
at hapunan ay may kasamang panghimagas na prutas o biskuwit. Hanggang ngayon,
kapag nakakakita siya ng Hansel’s biscuits sa grocery ay hindi niya mapigilang
damputin iyon para pagtawanan bago ibalik sa estante. Unlimited ang kanin, na isang
luho kung tutuusin, dahil ang kalidad ng kanin ay pirmeng dinorado at hindi mabato.
Tuwing weekends, kailangang magpatala ang kabataang iskolar kung magpapaiwan
siya doon sa dormitoryo-eskuwelahan. Kung hindi, hindi siya isasama sa bilang ng
mga pakakainin.
Madalas na sakit ng ulo ng cook ang mga hindi nagpapasabi at madalas ang
mga tagaluto ang nagsasakripisyo ng kanilang kakaining ulam para sa mga pasaway
na iskolar. Alam mong may matigas ang ulo na hindi na naman sumunod sa rules
dahil mag-aamoy pansit canton ang kusina at sinasadya ring ipalanghap sa lahat
ang ningas ng iniihaw na tuyo o pusit. Hindi niya alam kung magkano ang budget
sa pagkain noong estudyante pa siya roon—o kung gaano kalayo ang provision
sa pagkain noong makabalik na siya roon, after twelve years. Sa tantiya niya
lang, umaabot siguro ng higit Php150,000.00 per annum na malaki-laki by 1990
standards na kung saan ang palitan ng dolyar ay 15:1. Pero kung magkamali man
siya ng tantiya, pasensiya na kayo. Nagpapanggap lang naman siyang marunong
ng statistics at math. Ang totoo, style niya ’yan sa lahat. Pag bored na siya sa
budget meeting ng arts cluster halimbawa, sinusubukan niyang i-minus at i-plus
ang mga difference at sums ng mga budgets ng mga humihingi ng arts funding.
Pag dinobol check naman niya ng calculator, hala, lumobo na pala. May kutob
261
akong gusto lang naman niya talagang salain ang lahat ng ito sa alaala, na para
bang pag nasala na niya’y higit niya na ring mauunawaan ang mga pangyayari.
Pero huwag ka kaagad maniniwala sa mga drama niya na “for cohesion’s sake” o
para mabuo ang kanyang life-story.
Kilala niya si Ms. Nabiyaan, at madalas niyang pagtawanan noon ang wordplay
ng pangalan ng tinawag niyang “Arsobispo” ng lugar na iyon. Arsobispo si Ms.
Nabiyaan dahil walang biyaya na hindi nagdaan sa kanyang basbas. Siya ang unang
exposure niya sa pulitika ng sining, na hindi man idinadaan sa madugong proseso
ng baril, balota, at goon ay kasimbangis din sa pagbawi ng budget at pagtakwil
sa mga tunay na dapat pagbigyan kaysa sa mga kawangis ng mga naghahari-
harian. Wala mang insensong pinauusukan at entourage ng mga sakristan at
acolytes, biniyayaan si Ms. Nabiyaan ng sangkaterbang alalay na nahati-hati
na sa mga kompartimento ng kanyang makulay na buhay. May isang personal
assistant, isang arts consultant, at isang visionary/spiritual adviser kuno. Alam
mong dumating na sa teritoryo si Ms. Nabiyaan dahil parang matataranta ang
lahat at may nerve gas warning cum earthquake drill. Alam mong nakalapag na
siya sa bundok dahil magkakaroon ng instant clean-up ng private dining area at
may debriefing ng faculty na sasalubong sa kanya para mag-update. Alam mong
maganda ang balita kapag nakangiti ang mga tao pagkatapos ng kanyang mga
closed-door meeting. Alam mong gunaw na kapag matinis na matinis ang tunog
ng hangin at nagpapanggap ang lahat na abala sa ginagawa, hanggang sa may
bibigay at iiyak o sisigaw na para bang nasa tapat ng bangin.
Siyanga pala, ang account na ito ay hindi magiging posible kung wala ang
salaysay ng dalawang pumanaw na: si Sir Lino Diwalwal (also known as Jabba
the Hut), head ng maintenance at nuno ng sipsip kay Ms. Nabiyaan at si Sir Mael
Flotilla, head ng Academic Committee, guro ng Biology at executioner ng mga
pusa’t palakang ligaw. Huwag na huwag mong iiritahin si Sir Lino—teka, bakit ko
ba sinesir-sir ang mga ito ay hindi naman sila mga knights at hindi naman sila
kagalang-galang—pero for the sake of authenticity ay sige, Sir na kung Sir. Bata pa
kasi siya noon nang makilala niya sila. Bata siya in terms of hindi pa niya kayang
manduhin ang sarili. Anyway, si Sir Lino ay numero unong tsismoso. Hobby nito
ang tumambay sa porch area ng kanyang cottage. Doon sa puwestong iyon, tanaw
at aninaw niya ang Lahat. Mula sa mga matitipunong binti hanggang sa mga
kinukubling mga pagkakamabutihan. Kung may talento man si Sir Lino, marunong
siyang umi-spot ng talent—talent sa bulakbol, lakwatsa, paghahada. Huwag na
huwag mong iiritahin si Sir Lino pag nai-spot ka niya. Sa lugar na ’yon, palibhasa’y
ilang nautical miles rin ang layo sa sibilisasyon, siya ang reyna. Pag nahalata
262
KUWENTO
niyang may ere ka, huwag ka nang magtaka kung bakit laging mas mamantika
ang iyong sinigang o kung bakit lagi kang muntikang naiiwanan, o iniiwanan ng
shuttle. Nabulungan na niya ang cook at serbidora, pati ang driver. Ingat ka rin
pag ipinahalata mong maselan ka, lalo kang itatapat sa platong may laway pa ng
sabon. Kung may tawag ka—hindi pa uso ang cellphone noon—tatlong araw pa
bago niya iyon maalala. Baka maisip mong mabuti pang binulong mo na lang sa
latang may tali ang mensahe. Walang estudyante, faculty, o kawani na magkalakas-
loob na isumbong siya tungkol dito dahil ang hirap patunayan na may kaugnayan
ang irita niya sa iyo sa bulilyaso ng iyong kinakain o sa pag-breakdown ng iyong
komunikasyon sa labas. Anong papel niya, e maintenance nga? Pero doon, ang mga
titulo ng trabaho’y hindi saktuhan at nababatak. Kamukha ni Ma’am Violy, na PE
teacher naman talaga pero pinagturo ng Creative Writing noong walang makuhang
substitute? Kamukha ni Ms. Nabiyaan na major naman talaga ay Home Economics
pero naging punong ministro ng Board?
Pero si Sir Mael. Talagang top of the line educator ’yan. Huwag mong iismolin
ang kanyang Metrobank Award in Teaching. Umaabot pa ’yan ng Daraga, Albay
para lang turuan ang mga Aeta. ’Te, nahalata mong nag-eeksaherado na ano?
Pero seryoso, si Sir Mael, kung hindi lang maangil magturo ay masasabi niyang
may debosyon sa trabaho. Nagpupuyat ito hanggang alas-tres ng umaga para
perpektuhin ang leksiyon. Perfectionist siya, kasi hindi puwedeng ipagawa sa
iba ang pagkatay ng pusa para sa lab experiment o bilhin na lang ang palaka sa
kung saang laboratoryo sa baba ng bundok na iyon. Para sa kanya, kailangang
maranasan ng estudyante ’yun. Para sa kanya, doon mo masusubukan ang tunay
na katalinuhan, hindi sa memo-memorya. Paano mo maaatim na gilitan ang
pusa? Hiluhin ang isang walang-malay na palaka? Kasama ang kruela sa leksiyon.
Kailangang matutuhan ng isang arts scholar ang halaga ng siyensiya. Para holistic.
Para buo.
Iyan daw ang hindi nila maintindihan.
Ang menu, tulad ng mga nakapuwestong makapangyarihan, ay kailangan mong
tandaan. Kakapain mo ’yan. Babasahin. Huwag magpahalata pag nakuha mo na ang
kodigo. Kunwari, kahapon mo lang natutuhan.
263
Fig. 1 Menu
MONDAY TUESDAY WEDNESDAY THURSDAY FRIDAY SATURDAY SUNDAY
corned beef tuyo with arroz a la longganisa maling with see monday see tuesday
omelette with champorado, cubana with fried egg, breakfast breakfast
rice, fresh fruit in rice sinangag, rice
saging na season fresh mango
saba in syrup
pork estofado patola at fried chicken, bicol express, ginisang chicken kare- lomi,
with rice, misua with gisadong porkchop munggo, kare adobong
hansel siomai, kangkong fried manok
biscuits fried galunggong
galunggong
ampalaya lumpiang chicken soup, binagoongan sinigang na paksiw na wildcard na
with egg, shanghai, bistek tagalog liempo, maya-maya lechon, ulam pero
pritong lomi tortang talong with gabi tokwa, pako madalas
alumahan, broth, salad lechong
hansel beef tapa manok at
biscuits pansit
Adventurous ang cook dito. Si Manang Patsy Balunbalunan. Hindi ako

nagbibiro. ’Yan talaga ang pangalan niya. Tubong Negros, tatlo ang baba, singlapad
ng hula-hoop ang balakang. May mga tao talagang naglalakad na karikatura.
Dumadagundong ang tawa niya na nagpapaigtad ng hamburger patty o isda.
Siya ang imbentor ng mga savory dishes tulad ng chicken kare-kare, sinigang
na maya-mayang may gabi, at pastang may kangkong. Tila hinalungkat niya ang
buong laman ng ref at freezer sa pagko-conceptualize, tulad na lang ng sandwich
na tinawag nilang tinarantado: bacon na may cheese na may egg na may potato
chips at may dynamite pepper. Pagkaubos mo nito maiisip mo, aba ang sarap para
akong tinarantado no’n a. Laging may brownout kaya apektado ang laman ng ref
at freezer. Sa buong school year, dumaraan ang siyam na bagyo, at anim doon,
supertyphoon. Dahil tumatagal ang brownout doon na lampas dalawang buwan,
ang ref at freezer ang naging taguan ng mga hinimatay na hayop at kakuntsaba pa
si Sir Mael sa mga frustrated taxidermy experiments.
Hindi man maintindihan ang culinary taste ni Manang Patsy, mahal siya ng mga
kabataan dito. Kinakatok pa nga siya kung minsan para lang magpakayap. Siya na
kasi ang pinakamalapit na katumbas ng isang ina, lola, o auntie. Malambing kasi
siyang talaga, at nakikita mo ’yun sa enerhiyang dala niya, lagi siyang sinusundan ng
mga kuting, pusa, aso. May mukha rin siyang masarap kakuwentuhan, kasi parang
nakikinig nga talaga siya sa iyo.
Si Manang Patsy ang fourth generation na ng mga cook magmula nang itinatag
ang eskuwelahan noong 1970s. Sinasabi niya na noong panahon pa ni Madam,
264
KUWENTO
sagana sa pagkain ang mga kabataang iskolar. Laging may fresh milk na dinedeliver,
may professional chef na nagdisenyo ng menu na istriktong sinusunod ng mga nasa
kusina. Kung continental man ’yun o Filipino, Asian fusion man o Italian. Ordinaryo
ang roast beef at mashed potatoes, Norwegian salmon sa miso, crispy pata. Hindi
nawawalan ng fresh salads, fruit, cakes at pastry—at, maliban sa mga dance major
na talagang binabantayan ang timbang, masasabing lahat sila’y kumakain ng nasa
oras at nasa ayos.
Sabi nga ni Manang Patsy, habang kinakaliskisan ang bisugong ipapaksiw, huwag
daw tipirin sa pagkain ang mga iskolar.
Nangiti ka. Oo nga naman. Sila ang kakatawan sa bansa sa mga ballet
performances sa St. Petersburg, ang makikipagkumpetensiya sa mga piyanista’t
biyolinista sa Carnegie Hall, ang tatanghaling enfant d’terrible sa mga art house ng
Venice, Manhattan, at Paris. Hindi na bale kung sa mga probinsiyang pinanggalinga’y
masaya na sila sa lagok ng kape o dilis na nilunod sa kanin. Doon, sinasanay sila
hindi lang sa kanilang mga sining. Ang sabi ni Manang Patsy, kasama sa karanasan
ng iskolar ang makatikim hindi lang ng masasarap, kundi pati ang maintindihan
ang urbanidad ng masarap. Doon, gustuhin mo ma’t hindi, may buwanang hapunan
na kailangang nakaayos ka. Suot mo ang pinakamatino mong barong at Filipiniana
dress. May probisyon diyan, may oryentasyon diyan. Maaring hulog-hulugan ng
magulang ang year-round costumes ng mga kabataan. May mga patrong sumasalo
sa gastusing katulad nito.
Ikukuwento pa sana ni Manang Patsy ang “the good old days” pero napansin
mong umuusok na ’yung kawali. Kasabay ng amoy ng nasusunog na mantika,
nagniningas ang alaala ng masasarap na pagkain noon.
Sa paglikha ng colony ng bacteria sa Petri dish, may palatandaan ka ng isang control

group. Gamit ang isang cotton bud doon mo ipapahid ang source ng bacteria bago
mo takpan ang Petri dish. Maraming source ang bacteria: puwedeng bunganga mo,
puwedeng inidoro, puwedeng ang surface ng iyong laptop. Puwede mong ipaskil ang
source ng ipinahid mo, para hindi ka malito, kasi pare-parehas lang naman ang size
at dimension ng Petri dish. May thrill sa pagpapangalan ng Petri dish para sa akin.
Pinipili kong ipangalan ang colony sa binubuo kong alternative universe. Gamit ang
cotton bud, pinahid ko ang lawas ng pasamano sa Cafeteria, ta’s sa riles ng bus, ta’s
sa pintuan ni Ma’am Euminedes, ta’s sa stairway to heaven. Lalim ba? Gano’n lang
siguro ako ka-bored sa araw-araw na pagtunganga sa mga Petri dish, terrarium ng
265
mga anay, at mga kinulayang kartolina ng kung ano-anong mga siklo ng kalikasan.
Kailangan ko na nga palang sanayin ang sarili diyan sa mga sit-down dinners
nila. Ako, ang sekreto ko, I plan ahead. Nakahanger na ang barong at slacks ko sa
walk-in closet sa dorm. Iisa lang naman. Sinubukan ko minsan na isuot ang putong
na kagaya ng mga chieftains sa Mountain Province pero biniro ako ni Mitch na dapat
nakabahag para consistent. Siyempre hindi ko ginawa ’yung suggestion niya.
Hindi ako kasing-gullible ng iba diyan ano. Hindi ko inaako ang hindi ko naman
dapat akuhin. Kamukha nitong nasagap ko sa Cafeteria kahapon. Bumababa raw ang
batting average ng mga pumapasang iskolar sa UPCAT, and they point that weakness
to the teaching of their General Education subjects. Hay naku, ang pagtuturo na
naman ng acads ang may kasalanan. Honestly, pinapagod din nila kami masyado.
Kung ako lang talaga ang masusunod, mas hahatiin ko nang mabuti ang oras ng mga
estudyante. Alam mo bang mas overworked pa sa mga lab rats ang mga kabataan
dito? Acads na nga sa umaga—mula 7:00 a.m. hanggang 12:00 p.m., Arts sa hapon—
mula 2:00 p.m. hanggang 6:00 p.m., at kung minalas-malas at natapat sa festival,
may rehearsal, production meeting, o brainstorming ng 7:00 p.m. to sawa. Is it
any wonder na pumapasok kami sa mga klase na parang hilo? There’s this freshie
na nagsabi sa akin na ayaw na raw niya ng Theater, kasi they took out the love of
theater from him. Masisisi mo ba ’yung bata e daig pa yata ang routine ng mga prima
ballerina sa disiplina?
And with K-12, that’s six years. Six years of grueling routine. Aba’y para mo na ring
pinalimot sa ’min na bata lang kami. We’re entitled to run around and play for godsake.
Isa pang ayaw ko diyan sa mga sit-down dinners nila, tuturuan ka raw ng
etiquette. Kaya ayun, ipakikilala sa ’yo ’yung mga iba’t ibang dinner cutlery at
sequence ng mga ipapasok mo sa bunganga mo para mabusog. To me, it’s one and
the same thing. I don’t know where they got this tradition. Tine-train din nila ’yung
iba sa amin para maging ushers. May konting allowance, ta’s sila nang bahala sa bihis
mo. You just have to show up na malinis ka at mabango.
Trip nilang i-recruit sa ushers ’yung mga fresh from the province kasi sila ’yung
masunurin. Wala pang sungay e. Para silang mga dagang takot na takot sa mga tao,
nanginginig pag nag-aabot ng ticket, madaling masindak. I get it kasi may kikitain
naman sila at the end of the day pero ’yung iba kina-career.
Mahahalata mo ’yung mga anak mayaman sa ganitong sitwasyon. Sanay sila.
May damit sila, the bling. When they enter a room they don’t cower. When they
speak they sound like they believe what they’re saying. ’Yung iba may fake British
accents, ’kala mo normal na ganu’n pero pagsakay sa shuttle, ayun back to dili gid
pesteng yawa.
266
KUWENTO
Kailan ba ang sem break? Batong-bato na ’ko rito. I keep seeing the same people,
umaga tanghali gabi. Hoy, hindi ako snob ha. I mean may mga kaibigan ako from all
walks of life, pati nga si Mang Sammy na janitor, kabatian ko. It’s just that there’s …
there’s too much time here.
Tuwing sasabihin ko naman ito sa VA prof ko, natatawa siya. Sir, bored na
talaga ako, I want to go home. A ganu’n kaya ka pala nagiging slacker na sa plates
mo. Papangit na nang papangit. ’Yung mga pusa na yata ni Mang Sammy ang
pinapadrowing mo e. Paano ka nakapasa? Sir, wala nang pumapasok sa kukote ko. E
di ipasok mo’ng gubat diyan, mein! Sir, kung minsan, gusto ko nang mag-volunteer
na butcher ng mga pusa para sa class ni Sir Mael—pero iniisip ko pa lang naiiyak na
ako sa death throes ng pusa. Sir, I’m not exaggerating. Para akong preso rito.
Tatawa lang si Sir Finn. He’s like that. He’s always mellow, parang sabog lagi. Oo,
sabog siya and he doesn’t care if we know it. Maybe kung wala siyang jutes he will
understand. But then he has Ma’am Bayang for company. Ssshh. That’s our secret.
Siguro gusto niya akong i-shut up kaya niya ipinahiram sa akin ’yung isang
book. Sabi niya basahin ko. It’s a souvenir program of this school, way back in 1975.
The Parnassus of the Arts, ’yun ’yung title. Title pa lang, ang pretentious na. Sir Finn
showed me some pictures. Itinuro pa nga niya kung nasaan siya roon. Tawa kami
nang tawa when I recognized him from the crowd. Siya ’yung mukhang butiki na
naka-Afro na kung di lang sa mestizo features niya aakalain mong si Rene Requiestas!
Fig. 2 Litrato ni Finn kasama ang iba pang scholars circa 1975, sa helipad. Detail of
Madame in the background, all white pati payong.
The whole compound, from the Chapel, the Ballet Studio, the Theater, the Cafeteria,
The Executive House, the Dorms—these were all designed by a man named Leandro
Locsin. “’Yan ang gayahin mo, Bubuy. May vision siya. See this—” he gestured toward
the walkway, “Pag nakapunta ka ng Bali, mare-recognize mo ’to. The clean, simple
lines.” May itinuro pa siyang detail sa may beam na malapit sa doorway. Okir design
daw ’yun. Muslim art influence. This guy Locsin was strikingly modern and original
because he was not afraid to mix traditional art with a “sculptural character”.
Was he bored like me, sabi ko. Maybe, he said. But the difference between you
and him is he made use of it. Nagrolyo na siya ng jutes niya. He passed it to me.
There was no one at Molave at the time. Not a soul. Without thinking, kinuha ko
’yung jutes. Nakakaubo. I was coughing so much akala ko dinig sa Cafeteria ’yung
ubo ko. Sa umpisa, parang nagrereact ’yung lungs ko. Wow, parang nakikini-kinita
ko na ’yung dumi sa baga ko kung gagawan ko ’to ng bacterial study! ’Yan ang gusto
267
ko sa ’yo, sabi ni Sir Finn. You have a unique sense of humor. I said, di ba Sir, para
magkaroon ka ng humor you are really exercising your uniqueness? Troot, sabi niya.
At huwag na raw akong ma-tense sa sit-down dinner na ’yan. Ang trick daw du’n,
matuto kang mag-French exit. How is that any different from any exit, sabi ko. Sabi
niya, lalabas ka raw ng pinto na nagfe-French sabay tawa. Sa sobrang tuwa niya sa
joke niya na siya lang ang nakakuha, nagpagulong-gulong na siya sa walkway.
Years later, when I recall this, natatawa ako sa scene ’yon. I mean, kung nagkataon
na dumaan ang mga alipores ni Sir Lino o ni Ma’am Nabiyaan paano na?
Sipa ako. Sipa kami. Yay!
Hindi ko alam kung gaano katagal kami nandoon. Siya, tawa nang tawa. Ako may
nakikita ako roon sa mga puno ng lauan at mahogany. Hindi kapre, hindi tiyanak.
None of those underworld creatures they speak of. It was more like a mist. Umulan
ba nu’n? I can’t remember.
Hindi ko rin alam kung dahil ba sa lakas ng tama ng jutes ay may nakikita akong
mga dark forms. Almost human, but not quite, mas balingkinitan, parang kakorte ng
mga katawan ng batang kalye. Siguro nagra-rugby rin sila ’no? Nasasagap nila ’yung
usok ng jutes ni Sir Finn kaya sila nagpapakita sa akin.
If I remember right, that was the day na nakidnap si Delphi … naghihintay daw
siya sa baba noon and then may tumapat na puting van at ’yun, and the next thing
we heard was Ms. Nabiyaan in panic mode.
Legend has it na na-bully raw ng school na ito ’yung singer na si Anilaw. Pa’no, pasok
siya sa mga profile ng mga masarap pitikin: payat, maitim, pangit, at walang pera.
Ang buong akala ng angkan niya sa Cagayan de Oro, maayos ang buhay niya sa
eskuwela. Nakahanap siya ng mga katulad niyang mga artists.
Kung i-aanalyze ko naman, hindi ko alam kung bakit talaga siya na-bully. Lalo na
pag nakikita ko siya ngayon bilang accomplished musical artist. I mean, siya na ang
nagpauso ng spiritual indigenous effervescence, whatever that means. I’m not a fan.
Bakit ko naman bibilhin ang over three hours na tunog ng babaeng parang ginigilitan
sa saliw ng kumintang? Predictable ang taste ko. I need to drive along EDSA for many
hours e kung ganu’n ang pakikinggan ko baka maglaslas na lang ako.
Seriously, bakit nga ba binu-bully ang ibang mga bata kumpara sa iba na hindi
naman? Anilaw, I heard, was shifting from one major to the next, because she can’t
cope. Nakapasa siya sa Vis Com but her drawing skills weren’t good enough or as good
as any of her classmates, who could draw a glass of water on paper and you’d reach
268
KUWENTO
out to that by mistake. So she shifted to Theater Arts. Pero kahit mamemorya niya
ang mga linya, hindi niya maalis ang punto niya. Kaya sa kanya lagi ’yung mga roles
na api, o pinagtatawanan. Enjoy naman siya roon, lalo na noong naging kilala siya
for some lines. Alam niyang may comedic talent siya pero noong ma-realize niyang
they’re really laughing at her expense, and her origins, tumigil na siyang magsikap.
So sinubukan niya ang isang dance elective. The rumor was, baka subukan daw niya
ang dance. For some reason, bumagay siya roon. Hindi na nila minahalaga kung wala
siyang training sa ballet. (How the dancers snickered at her, at first.) Paano niya
naman ma-afford e mangingisda lang ang tatay at mananahi ang nanay? Pero nang
ginaya na nila ang mga hayop sa zoo, doon siya napansin. May natural fluidity to
move si Anilaw. ’Yung katawan niya parang hanger na masusuotan ng kahit na anong
karakter. Magaling siya sa movement. Doon na siya nagtapos, bilang Theatre Major
na may minor sa Dance. Ang punchline, she eventually made it in Music. Oo, siya ang
original mutant na biro-biro nila doon.
These days, hindi mo na puwedeng gawin ’yung ginawa ni Anilaw. ’Yung shift
nang shift. Kung ano’ng major mo, du’n ka na.
I imagine the many generations that has passed through this school.
Magmula pa sa kauna-unahang batch na tinawag nilang “the pampered ones”
hanggang doon sa naabutan ng EDSA Revolution. There’s a clear break there.
Pagkaraan ng EDSA, nasakop na raw ng mga grassroots cultural groups ang
lahat ng mga Marcos based structures, including this school. Kung dati, cool sina
Cliburn, Pavlova, at Rachmaninoff, nauso na ang protest art ang buy-Pinoy at
ang dilawang sentimyento ng “hindi ka nag-iisa”. Cool na sina Joey Ayala, Francis
Magalona, Eraserheads, Yano. Kumonti na ang mga ballroom sit-down dinners,
cocktail parties, at galas. Napalitan ito ng grassroots na interaksiyon. Naging
de rigueur nang pumunta sa kasulok-sulukang isla ng arkipelago para hikayatin
ang mga kabataang mag-eksam at subukan ang talent test. Nagpe-perform na at
nag-eexhibit sa mga rehiyon. Nakikihalubilo sa mga indigenous. Naging kurso na
ang street theater. Naging kasama na sa arts curriculum ang mga pangalan ng
mga aktibistang nasa sining biswal, sining panteatro, sayaw, at literatura. Sa mga
hapunan, itinakwil na ang Continental at nangamoy dilis bawang sibuyas siopao
kangkong kropeck lumpia. Pero hati pa rin ang mga barkadahan. Hati pa rin ang
mga samahan. Sa batas ng Petri, kahit ang mga bacteria’y didikit lamang sa mga
kauri. Sikat pa rin ang mga maykaya, sila pa rin ang may angat sa pagtugtog, sa
pagsayaw, sa pagpinta. May pera silang pambili ng materials, pang-workshop,
pang-travel, pang–leisure time. Namamayagpag lang ang ugat-mahirap sa sining
biswal, teatro, at panulat.
269
When that family fled the country and the nation was “reborn”, doon na unti-
unting nakita ang aging signs ng eskuwelahang ito. Imagine a body that was used to
pampering from head to foot. Then imagine that body suddenly becoming deprived
of every luxury it once had.
Kaya ayun, tumutulo raw lagi ang mga kisame. Amoy ihi ng pusa ang mga dorm.
Laging may water interruption kasi hinihigop na ng magkakatabing mall ang tubig.
Laging may power outage kasi hanggang ngayon hindi pa nagagawa ang mga posteng
pinatumba ng nakaraang tatlong bagyo. Dumarami ang mga iskuwaters. Dati,
puwede kang mag-jogging, maglakad, magmuni-muni nang hindi natatakot. All that
has changed. Rumors abound na may na-abduct na. Babae, lalaki. Walang pinipili.
Noong mga early ’90s nagsumikap ang alumni at Board na habulin ang former
glory at beauty ng eskuwelahan. Some of them were tactless. May pagka-boba ba,
socially, kasi they invited the pianist daughter of the former family. Kasi raw in mind
and spirit ay artist naman daw ’yun and she has the wealth. Walk-out ang ibang
alumni. Wala nang sabi-sabi. As in. Pero ’yung mga socially adept—they stayed on.
For the life of me I don’t know why they called it adept kasi parang oxymoron. Sila-
sila ang nagplano ng fundraising. Para sa pag-maintain ng school, para sa additional
support ng ibang mga indigent scholars na binibigay pa ang stipend nila sa pamilya
nila sa probinsiya kaya wala na silang mga art supplies na mabili. ’Yung lighting
system, sound system, theatre spaces—wow. You should have seen how horrible
their decay was. Kaya sinumang administrador ng eskuwelahan na uupo, kasama sa
tungkulin niya na isipin, planuhin, brasuhin ang budget at MOOE, lalo na ang pag-
apela ng pagbili ng bagong mga equipment. Except that somehow nakukurakot pa ng
mga middle men.
Marami sa mga scholars ang nag-migrate na rin at alam mo naman ang
nangyayari when you migrate.
You forget your past.
In another country, you can be someone else.
Fig. 3 Album cover ni Anilaw, circa 1980 with song lyrics
Hindi nagugutom ang iskolar na marunong makilaro sa estado o sa mga may pera.
Pumapayag sila na tumugtog, mag-intimate concert para sa mga booklaunch ng
mga poet matrons, para sa debut ng anak ng politiko, o mag-ghostwrite ng kanta
ng untalented pero physically endowed na artista. Dahil chicken lang ang gumuhit o
270
KUWENTO
magpinta, ma’no bang magpinta ng portrait ng isang Forbes Park matriarch? With a
smile sa pagsasayaw ng cariñosa sa mga tertulia. Wala ring problema kung magsulat
ng speech ng congressman o senador. Kayang-kaya nilang mag-organize ng isang
full-blown media event sa tagal ng pagkakahasa nila sa mga festival.
Sa kabuuan, masasabing apolitikal ang mga estudyante. Walang ideya sa aktuwal
na budget na itinutustos ng estado para sa bawat isa (approximately two million per
student per annum at kung susumahin, sa average population ng students na 90 ay
itinatayang Php180 million.) Wala silang paki kung inaanay na ang tulay at pasimano
at kisame ng kanilang mga dormitoryo’t eskuwelahan, kung tumataas ba ang toll
fee ng South Superhighway, kung bakit, bukod sa hindi na mapa-repair ang lumang
bus na ginagamit pa rin kahit nalalanghap na nila ang asbestos ng clutch sa bawat
akyat, kung bakit sintunado na ang ilang grand piano, kung bakit bangkay na ang
mga violin at cello, kung bakit marurupok na ang mga costumes at props, kung bakit
nag-aabroad ang mga mentor nila sa kabila ng mga papuri, kung bakit dumarami ang
mga kaedad nilang mga kabataan na pakalat-kalat na rin sa bundok at kung minsa’y
umaabot pa halos sa premises ng eskuwelahan, kung bakit hindi na nila kailangang
magpa-laundry sa malayo dahil may mga manang na umaakyat para labhan ang
kanilang mga uniporme, kung bakit ang mga manong sa eskuwelaha’y iba ang menu
at kung bakit umuuwi sila sa mga bahay nila sa baba kahit na pinagrereport sila sa
trabaho ng alas-singko ng umaga. Ang alam lang nila, hindi sila dapat magpatalo sa
karibal nilang Science School. Sa standards ng Dep Ed, excellente dapat ang marka
nila sa kanilang Arts at hindi puwede ang gradong 80, kundi, sipa ka. Dapat at least 88.
Quesehodang kaya ka nagka-80 sa major subject ay dahil nagkakasakit ka na sa labis
na pagre-rehearse, and you’re just going through the motions. O kung hindi ka man
magka-80 sa major ay ibabagsak mo naman ang Chemistry o Algebra dahil talagang
hindi mo ito makuha, pero saksakan ka nang tinik sa pagguhit o pagsulat. Dito, alam
nila kung sino ang tagilid ang standing kasi ito ’yung kaedaran nila na magkukulong
na lang sa dorm o matutulala na akala mo may Vietnam War recollection.
Sila rin ’yung unang-unang magyayaya na mag-inuman o gumimik. In the ’70s,
ang Session Road ng university town sa baba ay may department store na Agrix
ang pangalan. (Parang Pigro-mix.) Doon mo makikitang namimili ng art supplies
ang mga kabataan, maglalakad lang sila ng konti at may makikita na silang isang
tindahan na alam ng lahat ng may karanasan na sa art school. Dito sila bumibili ng
yosi at ng beer at kung minsan, ng gin. May mga tindahan doon ng used books and
magazines. Treasure trove ito ng mga mahilig sa pagbabasa.
Ang buwanang stipend nila noong 1970s ay Php350. Noong 1980s ay naging
Php700. Noong 1990–1993 ay Php2,500. Noong 1994–1997 ay Php3,000. Noong
271
1998–2003 ay Php3,500. Noong 2004–2010 ay Php4,000. Nitong 2017 ay Php4,500,

at may karagdagang Php2,000 kung pasok sa Maria awards. Katumbas na ito ng
buwanang kita ng isang kumakayod na traysikel drayber. Katumbas ng sahod ng
isang kasambahay na may baleng kalahati ng suweldo.
Sa mga estudyanteng middle class, ang stipend ay pagkakataon nang makapag-
retail therapy. ’Yun bang pag nilait ang plate mo. O hinagis sa ere ang sculpture
mong pinagpuyatan. O pinalayas ka sa rehearsal space dahil hindi mo mapasok
ang character. O nahuli kang nakikipag-necking sa banyo. Mabibili mo sa stipend
ang nawala mong self-esteem. Pansamantala. Sa mga mas mahirap, ang stipend
ay iniipon nila at ipinapadala. May mga kapatid pa silang pinag-aaral. Nangutang
lang ang nanay nila ng pamasahe noong nakabiyahe sila. Malapit nang mailit ang
lupa dahil mahina ang ani. Wala nang pambili ng gamot sa kaanak na may diabetes
o kanser.
Sa halagang iyon, nararamdaman ng iskolar na hawak niya kahit papaano ang
kanyang mundo. Ideally, dapat matutuhan niya ang talino sa paghawak ng sariling
pera. Pero hindi naman palaging nasasagap ang mga realisasyon sa mundo. Tuwing
umuulan, lahat ba nagpapayong? May mga tao nang gagamit ng panyo at ipapatong
iyon sa ulo na akala mo hindi sila magkakasakit dahil doon.
Bago umalis ang power family sa Pilipinas, kalmado ang supply ng stipend.
Noong makaalis, doon na nagsimula ang mahahabang mga closed-door meetings ng
Arts Board kung dapat bang binibigyan ng limpak-limpak (eto talaga ’yung salita ha)
na salapi ang isang batang artist. Alam daw ba nila ang nangyayari sa mga gano’ng
kabataan? She mentioned a popstar or something, nakalimutan ko na kung sino pero
natatawa ako sa analogy.
Naghihigpit na ng sinturon noon ang dating nagpakasasa sa taba at masarap.
As the figures indicate, laging nananalo ang panig na dapat may stipend pa rin ang
scholar. Pagpapahalaga raw ’yan sa mga magiging kinabukasan sa kultura at sining.
Big words aside, magandang tingnan ’yung dynamics ng tongpats sa halos lahat
para lang sa pagpapatakbo ng eskuwelahan. Mula sa pagsusumite ng mga magko-
concession ng kantina sa itaas na umiikot lang ang bid sa mga maliliit na sirkulo,
hanggang sa walang dudang lutong makaw sa bidding ng agency na kumukuha ng
mga janitors at clerical staff, ultimo pagbibilhan ng equipment ng opisina. ’Yan
ang teritoryo ng mga nagpapalakad ng admin. May mga nakakapasok na ring mga
iskolar na kaduda-duda ang artistikong kakayahan, at habang tumatagal, mas
dumarami sila.
Laging may extra rice at extra take out si Bb. Dolly Manahan, ang accountant,
na malayong kaanak daw ng yumaong Elvira, ang pinaka-Oprah ng telebisyon noong
272
KUWENTO
1970s. Kung napansin mong may nakapasak nang tissue paper sa capiz doors ng
mga CR sa Cafeteria, katulad lang ng tisyung ’yan ang mga nakasuksok na pabaon
o pasalubong ng mga nag-aapprove ng travel authorities, grants, at proposals for
new structures. Amorphous ang pakikibagay na ito, nakamaskara bilang anyo ng
pakikisama at pagkakaroon ng urbanidad. Kaya nga ako, tuwing kumakagat ako ng
sandwich at Zesto na ipinamemeryenda, iniisip ko hindi lang ang refrigerator na
pinanggalingan ng juice drink kundi maging ang hugis at lapot ng mayonnaise.
Makikita mo rin ang paghihigpit ng sinturon sa pagbawas ng pagluwas.
Nagtitipid na rin sa kuryente. Puwede kang mapatawag kung sakaling makalimutan
mong patayin ang ilaw sa cottage mo, o iniwan mong bukas ang refrigerator sa water
station. May Meralco bill na Php150,000 ang eskuwelahan buwan-buwan, at sa isang
taon, umaabot ito ng Php1.5 million. Sinusumpong na rin ng brownout ang buong
Laguna, madalas na ring tumutumba ang mga poste, at dahil na rin sa kurbadong
daan na tinapyas lang sa kabundukan, nangyayari na rin ang mga landslide.
May mga episodyo na parang nag-eexodus ang komunidad pababa, dahil wala
nang kuryente, wala na ring telepono, at walang maiinom na tubig. Natatandaan
ni Giacomo Fajardo ito, at itinala niya sa kanyang hindi matapos-tapos na memoir.
(Estimated book launch time: Year 2040, pag patay na ang lahat ng mga masungit
at nagsungit.) May pantasya na siya ng magaganap na launching, may nakahanda
na siyang farewell speech kung sakaling aalis na siya sa eskuwelahang ito, at may
ritwal na siya para hindi siya balikan ng bad karma. Sa sumunod na administrador
kay Fajardo na si G. Kidlat, ang episodyong iyon ay babasahin niya bilang
performance piece, ngunit walang makakahalata na ’yun ang totoong inspirasyon
dahil bukod sa binago ni Kidlat ang mga pangalan, hindi na tao ang mga kumikilos
kundi mga bacteria.
Isang malaking duda lang ang palagay ng mga nakakapansin na nasusuhulan

ang mga gatekeepers ng mga pumapasa sa talent tests o nabibigyan ng grants. Pero
kung babasahin ang halos sabay-sabay nilang tour sa Athens, Venice, Santorini,
o Singapore na all expenses paid, at documented pa ng Instagram at Facebook
pagkaraan ay mapapaisip ka nga, lalo na kung mapapansin mo firsthand ang struggle
ng mga hindi talaga gifted sa kani-kanilang larangan. Eventually, umaalis rin ang
mga not-so-gifted na kabataang ito kasi hindi nila makaya ang pressure at discipline.
Lalong napansin ang pagdagsa ng mga iskolar na nagkataong anak ng heneral,
konsehal, politiko, at diplomat, sa partikular noong panahon ng dating pangulong
273
FVR. Kung may tatak man ang mga anak na ito, iyon ay ang maasahang parang mga
pinggang babasagin ang pagtrato sa kanila ng lahat. Nauso ang pagsusumite ng mga
dietary restrictions, medical histories, at pagmudmod ng manuals tungkol sa mga
learning disabilities.
Labas-masok sa entablado ang mga ballet dancer, at laging may isang nasa dulo na
parang gelatin, o may isang dispalinghado ang timing, nasisira tuloy ang choreo. May
itatanghal na concerto, at mauulinig lang ng isang bihasang tainga na may malago
pang cillia sa eardrum ang isang biyolin o oboe na sintunado. May magbubukas ng
exhibit, at may mga makakapansin ng naliligaw na eskultura o pintura na dapat ay
ibinalik na lang sa raw materials.
Kasalanan kasi ito ng paggaya sa mito ni Mariang Makiling. Kung paano niya
mismo pinipili ang mga prutas at alay. Kung paano pinupulsuhan ang mabuti at
marangal. Ang mga karapat-dapat. ’Yung para bang sa paghawak mismo ng kamay
ng Kamay ay maasahan na ang birtud. Pumipilantik ang mga daliri. Nagsusumamo.
Humahatak. Nagpupunas ng dumi sa puwet sa pagbawas. Tumatanggap ng perang
amoy dugo ng ginilitan. Itatago ang pera sa safebox, na ide-deposit sa trust fund.
Sa mga naging administrador, ang anatomiya na ito ng kabulukan ay
sumusungaw-sungaw sa pagitan ng mga katahimikan sa mga meeting ng ManCom.
Magtatanong sila, ano pa ang gusto niyong pag-usapan? O ba’t ang tahimik niyo?
Walang maglakas-loob na magsalita. Anong aasahan mo, halimbawa, sa mga nag-
iisip? Si Finn, laging bangag. Si Bayang, laging nauunahan ng trapik ng kanyang
masasakit na alaala. At ikaw, hindi mo pa nababasa ito at maaring hindi na. Dahil
wala ka pang kamalay-malay na kasama ka sa Petri dish.
274
TULA
Tula
275
Vijae Orquia Alquisola\padampi-

damping
pagdaan
Pambihirang Buhay
Iginagayak mo agad sa isip ang bukas—

ang muling pag-alis bago pa ma-welcome
ng basahan sa inyong pintuan.
Tutuloy ka na parang nadukutan ng mga salita.

Di man lang namalayan kung saan, paano nagawa.
Kumusta, oo, hindi, mamaya o bukas na lamang
ang tanging maipasasalubong sa mga daratnan.
Pagkatapos ng hapunan, tulad ng lagi—

pahuhupain mo ang hapo sa harap ng telebisyon.
Ngumangawa na naman si Mike Enriquez.
Ililipat mo sana, pero mute ang mapipindot.
Pambihira—
aksidenteng katahimikan.
276
TULA
Bagon
Ginhawa nga siguro ang anumang paglayo

sa lupa—niririlesan na rin ang ere.
Sa loob ng tren, paboritong eksena

sa pelikula ngayon ang kinukuwadro
ng bintana: tila ipininta ang mga ulap.
Minamantsahan ng kaayusan sa lupa.
Parang pelikula. Totoo, paglalakbay

ng mga estrangherong nagsusumiksik
ang paparehong pangamba sa isip:
madukutan o mahuli sa pinapasukan.
Sa huling estasyon, tila tubig na bubulwak

ang kaninang lupaypay na mga katawan.
Aagos sa pasilyo hanggang hagdan.
Ito ang puno at dulo ng padampi-damping
pagdaan—ng labas-pasok na buhay
tulad ng nabuburang beep card.
Ang puno’t dulo

ng paroo’t paritong ruta ng maghapon
sa paparehong estasyon ng buong taon
na nadidiskaril lamang sa hapo ng bagon.
277
Balintataw
Mababalikan ang katahimikan ng dahas

upang maituro ang nagkasala—’yun
ang isa sa dalawang balik na malalandas
ng walang-kurap na CCTV sa poste.
At kung paanong pumuslit ang salarin,
saksi ang ilang tao noong sandaling iyon.
Saksi ang buong bansa sa pagpapasintabi
ng tagapagbalita, isang pagpapauna sa kaba
katulad ng bagabag sa ’wag kang mabibigla.
Asintahin ang katahimikan: ang hinihintay

na nakauwing alaala na lamang sa bahay.
Purong tagpo sa balintataw ng tagapanood

na siguro’y iiling-iling sa saklot ng katotohanan.
Dalawa lang din ang maaaring kauwian:
Titigan ang larawan bilang biktima.
Titigan ang larawan bilang kriminal.
278
TULA
Mark Angeles\Lipakin Din ang Aking Mga Palad
Lipakin Din ang

Aking Mga Palad
Hindi na ako ang batang

Namimitas ng buntot-pusa
O nagugulat na parang pusa
Kapag karakarang tumiklop
Hinihipo kong makahiya
O hinihipan ang mga binting
Sinisibasib ng amorseko.
Gayong bata pa lang ako
Nang simulan kong dangkalin
Ang tubig sa isasaing,
Kusutin ang mantsa at libag
Sa sinasabon kong salawal,
Pasanin ang kasimbigat
Na galong sinalok sa balon.
Nagkatahid ako at itinahip
Sa kamalig ng aming nayon.
Hanggang sa may labuyong
Umaligid at naningalang pugad.
Hinabol akong parang tutubing
Kalabaw na umaalimpapayaw
Sa rabaw ng mga talahib sa parang
Nang maging laksang alitaptap
Na magpupuno ng liwanag
Sa kanyang dampang pawid.
Pagtilaok ng tandang,
Nakabangon na ako sa papag.
279
Nagkukusot pa ng mga mata

Sa hagdan ang aking bana,
Sumisipol na ang takure,
Umaaso na ang kamote.
Ngunit hindi ko ibig masuga.
Hindi lang ako tagatimpla
Ng malabnaw na kape.
Hindi lang ako tagasulsi
Ng sirang unan at pundiya.
Hindi lang tagapaghatid
Ng pananghalian sa tumana.
Hindi ako nangingiming
Malubog sa putikan.
Hindi ako nadudulas
Pagtulay sa mga pilapil.
Kaya kong magbitbit ng itak
At magbuhat ng araro.
Hindi naliligaw ang ugit
Kapag inarya ko ang kalabaw.
At nang makatikim
Ng kulata militar
Ang aking banang nagbigkis
Sa mga kapwa-may-kapit-na-karit
At nagpaliyab sa mandala,
Nang wiligin ang kanyang dugo
Sa inaagaw sa aming lupa,
280
TULA
Inakyat ko at isinuot sa balyan

Ang kanyang kamisetang
Binutas ng mga bala
Nang lagi’t lagi naming maalala:
Kami ang nagpalunti sa binhi,
Kami ang nagpunla sa pinitak,
Kami ang nagpaginto sa uhay.
Paanong hindi namin masusukol
Dagang bukid at dahong palay?
Paanong hindi namin mapipigilan
Salakay ng uwak at limbas?
At sino ang may sabing
Hindi ako maaaring maghasik?
Magdadala lang ng tulyapis?
Lipakin din ang aking mga palad.
281
Diorama
Marami kaming babae

Sa loob ng kahon.
May inang umiiyak

Sa tampalasang anak.
May nobyang tropeo

Ng konyong eredero.
May sinasalamangka
Ang plantsahin at labada.
May walang tigil sa paggiling

Sa lansa ng mga tingin.
Marami kaming babae

Sa loob ng kahon
Ng pantasya
Ng maraming maton.
Wala kami roon.
282
TULA
Sunúran
Lagi na lang ina
Ang buntunan ng sisi
Kapag walang lawit
Ang kanyang isisilang.
Masamang balitang
Kulang na lang
Ay paglamayan,
Mortal na kasalanang
Maghatid
Sa sangmaliwanag
Ng isang palahiang
Hindi mailalatay
Apelyido ng ama,
Kanino man pumisan.
Baka pa maging disgrasyada,

Kung di baog;
Soltera,
Kung di kapulot-pulot.
Kaya’t hayaang mangitim

Mga murang labing
Naghahanap ng gatas.
Lalaki rin namang lupaypay,

Mahina ang loob,
Balat-sibuyas.
Sa harap ng hapag
Hayaang maitawid ang gutom
Ng lahat, bago manimot
Ng pispis sa pinggan.
283
Di naman kailangang
May laman ang sikmura
Kung di rin lang magbabatak
Ng buto. Oo,
Sabihin pang subsob
Sa gawaing bahay.
Di pumipiga ng utak
Para magsunog ng kilay.

Kaya’t ipaubaya kina utol
Ang biyaya ng matrikula.
Di kailangan ng diploma
Sa pagbuno
Sa gabundok na labada.
Di kailangan ang matematika
Sa pag-iiskoba
Ng lababo at inodoro.
Tuloy mamasukan
Kung kanino mang amo.

Huwag lumihis.
Magpatali nang maaga,
Mangamuhan
Sa tuntungan ng bana.
Ay! Kung gayon, hindi na.
Hindi na. Hindi na!
Hindi ako inang

Buntunan ng sisi
Kapag walang lawit
Ang isinisilang.
Kasarian ng sanggol,
Bago tubuan ng gulugod,
Upat ng ama.
284
TULA
Kristian Sendon Cordero\Mga Kapungawan
Ang Kapuwangan
sa Mata ng Daga
Patay na daga na mukhang pusa ang nakita ko sa daan kanina.
Maaaring buong gabi na itong nakaratay roon. Baka nasagasaan
o baka rin dahil sa sobrang taba niya para sa isang daga, bigla
na lamang itong bumagsak at doon na rin natigbak. Walang bakas
ng anumang dugo o sugat. Walang tama ng baril. Dahil sino naman
ang mamamaril ng mga daga? Hindi rin naman ito marahil ginahasa.
Sa bukid, hinahanap sila para gawing pulutan, sa mga lungsod,
hindi sila nabibilang at hindi na rin mabilang-bilang.
Kung siguro’y nakahandusay na ibon ang nakita ko—

baka sakaling magtatangka pa rin akong pulutin iyon
upang buhayin, papatihayain gamit ang dulo ng sapatos
at uusisain hanggang sa lumabas at magpakita sa akin
ang lehiyon ng mga ginambalang langgam—mistula silang
mga nasunugang lumilikas mula sa loob ng patay na palang hayop.
(Bawat isa sa mga langgam ay may bitbit na laman ng ibon
na parang galing sa pila ng komunyon o sa nanunuhol ng rasyon.)
Taglay ang tinig ng isang angel, sabay-sabay silang magsasalita
at pagsasabihan akong Umalis ka na dito. Wala rito
ang hinahanap mo. Nilisan na ito ng nalalabing hininga.
285
Sa pagkakarinig sa kanila’y lulukuban naman ako ng matinding

uri ng pamamanglaw para sa lahat ng mga ibon ng mundo.
Mga ibong hindi ko nailigtas. Mga ibong pumanaw katulad
ng mga anak ni Eba. Saka ko maaalala ang mga nobela, tula,
awit, kambas, pelikula tungkol sa mga ibong dapat na lumilipad
katulad na dapat ding nagtatago ang mga daga sa silong o sa dilim,
nagnanakaw ng makakain at nang sa gayon magising
ang mga antuking pusa. Sadyang mahirap ang buhay-daga
kaya’t hindi sila dapat nagtitiwala sa anumang ibang buhay
na nilalang o nararapat lamang na hindi sila magpakita sa akin:
ako na namamanglaw sa mga patay na ibon
at hindi sa mga patay na daga.
Kung titiisin, parang nakaisa ako sa kawawang dagang iyon,

kasama ang mga kabulig ko sa kalinisan, urbanidad, at kultura
na nagtataguyod na ang lahat ng daga’y mapuksa sa balat ng lupa.
Kaya’t mabuti ngang nangyaring namatay ang dagang ito
at tiyak na sa pagdaan ng iba pang tao roon, tatanggapin nito
ang pinakamasakit na pagtatatwa, o malamang wala na ring papansin
dito dahil mukha lang naman itong naitapon na bato—ngunit baka
may isa sa atin ang biglang makaramdan ng pangangailangang
ipagluksa yaong daga, makipagtitigan sa kilabot na nasa kuko ng hangin,
sa nanghahamak na sinag ng araw, sa nanuksong lamig ng aspalto,
sa parating na ulan na ihi ng mga anghel na marahang-marahang
hinihimay-himay ang laman ng patay na hayop, bukas na nakatirik
ang isang matang hindi pa nauubos ng mga langgam—
nakaharap sa kalangitan: ang kawalan tumutumbas sa kawalan.
*Kapungawan, isang matinding uri ng pangungulila sa wikang Bikolnon.
286
TULA
Ang Kapungawan
sa Prusisyon
Walang makatutunton sa lahat ng tamis ng mundo
maging ang mga pinakamababagsik na langgam
sapagkat hindi tinutulot na maubos ang lahat sa lahat.
Kahit na tipunin pa ang lahat ng langgam na nangamatay
simula’t sapul pa ng paglikha ng daigdig at isama na rin
ang mga darating pang mga langgam—hindi nila kakayanin
na pakinabangan ang pulut-pukyutan ng buong santinakpan.
Kahit na makipagkasundo pa sila sa lahat ng kanilang mga kauri
o sa hukbo ng mga bubuyog, higad, o mga alibangbang.
Hindi nila mahuhuli ang linamnam ng laman, ang lasa ng gunita.
Dahil ganito binabalanse ang kapakanan laban sa karapatan:
May mararating ang mga langgam na kailanma’y hindi
mararating maging ng pinakamalakas, pinakamatalinong tao.
Dahil pantay-pantay tayo sa ating mga kakulangan,
sa kung ano ang hindi tayo, sa kung ano ang hindi natin kaya.
Ito marahil ang ibinubulong ng langgam sa kapwa-langgam
tuwing magkakasulubong sila: “Hindi ito kayang gawin ng tao.”
O, “Mag-ingat nararamdaman tayo ng bata.”
Lamang ang mga langgam dahil hindi natin mararating
ang iba pang kaharian ng tamis na tanging silang gumagapang
lamang ang makaaalam kahit na maniwala pa tayo sa kapatawaran
ng ating mga pagkakasala o sa buhay na walang-hanggan,
o kahit na managinip pa tayo ng laksa-laksang langgam
o paisa-isa silang magpakita sa atin sa mga garapon,
sa mga nitso, sa tsupon, sa takure, na hindi rin natin
sila maubos-ubos na malipol dahil hindi rin naman
nila kailangang matubos sa kanilang mga pagkakasala
at dahil hindi naman natin sila mapagbibintangang
mga magnanakaw kung kainin nila ang itinatago nating arnibal
o kung magpiyesta sila’t manginain sa nabubulok na laman.
Tanggapin nating wala tayong laban sa kanilang mga hukbo
kahit na gawing kakampi pa natin ang takipsilim
287
o kahit sabihin pa nating hindi na mahulugan ng karayom

ang mga siksikang pagtitipon at pagbubuklod,
o ang mga parada’t prusisyon na nakahanay tayo,
binabagtas, binabaybay, binabawi itong takdang daan
na para tayong mga langgam na inaakay papunta
sa isang patay na ahas, batam-bata, dinurog ang ulo
at saka binuhusan ng kumukulong tubig ang nangingintab nitong lawas.
Ilang sandali lamang at nakapila na ang mga langgam
para sa irinarasyong tamis ng kamatayan, ang sustansiyang
handog ng kamandag. Hawig ang pila ng mga insekto
sa mga debotong nakapalibot at sumusunod sa nagliliwanag na karo
ng Entierro. May sinasabi ang mga nagkakasalubong: maaaring
pinag-uusapan nila ang naiwang lason mula sa lawas ng ahas—
kung gaano ito katamis at kung paano nito pinapatalim ang kanilang
mga ngipin o pinalalakas ang kanilang tumutubong pakpak at pangil
ang gaganap sa kanilang pagiging mga langgam.
Habang patuloy namang nag-uusap-usap ang mga matatanda
tungkol sa maaaring pagtaguan ng iba pang nakabuhing kapatid
ng napatay na ahas o lalong-lalo na ang ina na tiyak na gaganti—
ngunit mahaba man ang inabot ng kanilang mga palagay at hinala
wala naman sa mga gurang ang magtatangka pang hanapin
ang ibang ahas, hihintayin na lamang nila ang pagdating ng sunod
na ulupong na maliligaw katulad ng pagdami ng mga langgam
sa garapon ng asukal o sa kinalburong dingding, hihintayin na lamang
nila ang sunod na pagpapakita ng ahas katulad ng kanilang pag-aabang
sa taon-taong pagdaan ng mga pasos ng prusisyon—na sa hinaba-haba,
dinami-dami ng mga dasal, ng mga paghinto at pagtayo, ng pag-aabang
at pag-usad sa paghahalo-halo ng ating dibdib ng pananalig at ligalig,
hindi na natin alam kung ano ang minsang kumagat sa atin:
ang naghihiganting ahas o ang isa sa mga langgam na nakinabang
sa inimbak na kamandag mula sa tigbak na lawas,
yaong lasong lalong naging mabagsik sa loob ng ibang kulo.
288
TULA
Ang Kapungawan
ng Isang Kuweba
Nakabuhi ang mailap

na hangad: batik-
batikang hayop.
Walang tapat at sapat na patibong.
Nakapuga ito at muling nakabalik sa loob

ng kuwebang sinasabing walang pang sinuman
ang nanloob: Walang nakakalabas mula sa pinakalooban.
Sa labas, muling minamapa ng tao

ang sakop ng inaakalang gubat
sa loob ng kaniyang utak.
Hinahasa niya ang kaniyang sibat
sa batis, pamanang panama.
Pinakikiramdaman niya
ang mga pagbabagong-kulay sa paligid.
Kinikinita ang layo at ang katumbas na bilis
na kailangan sa sunod na paghakbang:
“Hindi ko na ito dadakping buhay—

hahatawin ko kaagad sa ulo
289
at saka ko isusugba ang buong lawas

sa apoy at pagkatapos kakainin ko
ang tinutong na puso: tiyak
na pagtitibayin nito ang aking mga buto.
Iinumin ko ang kaniyang dugo

ang bagong tipan ng aking lalamunan.”
Pinagmasdan niya ang mga dahon

at sinukat ang agwat ng bawat puno
sa isa’t isa, baka sakaling may iba
pang naligaw na kaluluwa, kinakalkula
niya ang lahat na maaaring maisaulo.
Naghahanap ng sunod na buhay.

Isang brotsa ang sulo na hawak niya.
Nililigid ng apoy ang gilagid ng mararaanan,
dinidilaan ang bawat sulok, mistulang
isang hayop na uhaw-uhaw.
Sa gumuguhong dingding ng kuweba

naroroon ang mga guhit-kamay:
mga larawan, nagsusumbong, nagbababala.
Naramdaman niyang may kung anong likidong
umaagos, buhay na dugo na tila umaagos
buhat sa bagong lagot na hininga, ang hayop.
290
TULA
Sa wika ng kaniyang ina, maaaring maging kahulugan

ng parehong salita para sa hayop—ang pag-ihip,
upang matanggal kung yari ang puwing
o kung paano hinipan ng hangin ang kaniyang sulo
at ipinagpalagay niyang naabot na niya ang dulo,
ang laberinto, ang bituka.
Sa loob at sa loob-loob niya, lalong nagiging

karimarimarim ang mga kasunod,
naramdaman ng tao kung paano mapuno ng labis
na panglaw na mistula siyang inililigaw sa sukal
at likaw ng sariling gunita, sinasakal siya
ng kaniyang narating na pag-iisa, sinisikmura
ng matinding pangangailangang mag-alsa:
Malinaw na hindi iyon takot o pangamba,

kundi kaliwanagan na noon niya pa lamang
naunawaan—nang bigla siyang makaramdam
ng matinding pagnanasang awitin

ang kaniyang mga tagumpay at pagkabigo,
ang kaniyang pagtataksil at pakikiapid.
Ngunit kailangang piliin niyang manahimik
ng bukal sa loob—tumahan na parang sanggol
na muling ibinalik sa sinapupunan ng kaniyang ina.
291
Sa isang sulok, nakahilera ang pira-pirasong banga

at mga bungo ng mga sinaunang lalang
at mukhang mga tao-tao. May nagpapahiwatig, nakatitig:
gumagapang, handang sumagpang.
At muling magtatagpo sa loob

ang primodyal na liwanag at antigong dilim:
mata sa mata, ngipin sa ngipin, ang walang malay
at nawalan ng malay, ang gutom at gutóm,
ang gunita at pagnanasa, ang parang ulol
na asong uri ng pag-iisa.
Pakiramdaman ang dinudurog

na buto, sukdulan ang sakit nito
abot kahit sa mga di tinubuan ng kalingkingan.
Pakiramdaman ang nagbabagang bagang:
tinutupok ang huling kasingkasing.
292
TULA
Carlos M. Piocos III\Mula sa Kung ang Siyudad ay Pag-ibig
Refugee
Mahirap matagpuan ang sarili

sa gitna ng dilim ng gubat.
Paano nga ba natin nagagawang iwan

ang lahat para lamang makaligtas?
Kani-kanina lamang ay hinahabol ako

ng mga kahol ng aso at mata ng flashlight.
Bago iyon, ay mabilis kong binagtas

nang walang lingon-lingon ang tulay
na naghihiwalay sa magkalaban nating bayan,

nilagpasan ang mga naligaw na tolda sa daan,
ang mga nag-iinumang tambay sa tindahan,

ang mahihimbing na paghilik ng hatinggabi
at mahihinang himig ng dayuhang awit

bitbit ng usok mula sa siga ng madaling-
293
araw na pagwawalis ng matatanda.

At ngayon, narito ako sa harap ng pinto
ng iyong Lungsod upang magpakupkop.

Tinalikuran ko na ang aking anino,
itinakwil ang luma kong apelyido,

ikinondena ang sinasambang
mga sinaunang anito, tumiwalag

sa pinanampalatayaang liwanag,
kasama ng alaala ng mga dating lihim,

lumang liham, at mga sinunog na kasulatan.
Isinusuko ko na sa iyo ang aking kasaysayan

at ang mga alamat ng aking pinanggalingan.
Hayaan mong maging aking bagong

nasyonalidad ang iyong pangalan.
294
TULA
Paliparan
Naghabulan ang mga paslit sa bukas

na bukas na bukid bitbit ang kanilang
mga saranggola isang mahanging tanghaling-
tapat na nakadungaw ka mula sa iyong beranda.
Nagpaligsahan kung sino sa kanila ang unang
makakarating sa gitna ng parang. Narinig mo
pa ang harot ng kanilang hagikgikan mula sa iyong
pagkakaupo at saka mo naisip na mukha silang
mga lamanlupang may makukulay na pakpak
at buntot dahil sa pagkakakabit ng mga guryon
sa kanilang likod. Tila nangangalap ng hanging
paimbulog at umaakmang sisibad paitaas
ang tulin ng kanilang pagtakbo. Huminto sila
sa sentro ng bukid at saglit na sumakot
bago iitsa ang kanilang saranggola sa ere,
sabay saklot sa lumilipad na ring estambre.
Sa iyong kinatatayuan, mas malalaki na’t matatayog
ang mga guryon na humahapay-hapay sa himpapawid
295
habang papaliit nang papaliit ang mga batang

nakakapit sa kani-kanilang mga sinulid. Isang maselang
sining ang pagpupulso sa salisihang paghigpit
at pagbitaw sa pisi ang pagpapalipad ng sapi-sapi.
Ganito marahil tayo natututong maghangad
makalunsad, makalapag, at magkapagpanibagong-
lungsod sa mga mas ginintuang parang, mas makikinang
na mga dagat, at mas mahihiwagang mga disyerto
sa mga pagpapalipad-hangin natin sa mga tag-araw
ng ating pagbulas. Hindi natin alam na sa tuwing
kailangan nating bitawan ang natitira nating
mga lubid, tingalain kung paano dalhin sa langit
ng malakas na bigwas ang mga hinubad nating pakpak,
hintaying bitiwan magmuli ng mga ulap, ibagsak sa bitak-
bitak na lupa upang ating takbuhin, pulutin, at muli
na namang maibato sa hangin ang ating panalanging
makalipad ay nagsasanay tayo sa mga ritwal
ng pagpapaubaya’t pananabik, pag-alis at pagbabalik.
296
TULA
Itineraryo
Madaling-araw na nang nakarating tayo rito.

Matapos damputin ang mga bagaheng
naka-check-in, lumabas tayo sa arrivals para makahanap
ng mayoyosihan. Long haul ang flight kaya halos
buong araw tayong walang nikotina sa katawan.
Inilabas ko ang sigarilyong nakatago sa bulsa
ng backpack at bago pa natin ito masindihan, ay may lumapit
na lalaking Puti, nakahalukipkip at seryoso ang mukhang nanghihingi

ng yosi. Sandali rin tayong kinabahan sa posibilidad na ipalabas
sa atin ang ating mga pasaporte, tanungin tayo ng saan
ka nanggaling, ano’ng pinunta mo rito, magkano’ng binaon
mong pera, kailan ang uwi mo? Nakailang beses na rin tayong
dumaan sa ganitong mga interogasyon, at ngayong nakalapag
na tayo sa ating destinasyon, kampante nang nagyoyosi

habang naghihintay ng taxi, nararamdaman pa rin
nating may mga naiwan pang ilang bahagi ng ating kaluluwa
sa loob ng airport, nakapila sa immigration, nakaupo
sa eroplano, nakatayo sa security check, nag-aabang ng masasakyan
papuntang paliparan, nag-iimpake para sa malayong biyahe,
nag-aapply ng visa, nakaupo sa opisina at patakas na nagbu-book
ng flight habang nagkukunwaring abala sa trabaho, o magkatabi
sa kama habang nangangarap makapunta sa ibang panig ng mundo.
Nakahinga lang tayo nang maluwag nang umalis

ang lalaking hithit-hithit ang isang stick ng sigarilyo
mula sa aking kaha. Habang nagyoyosi, napatingin tayo
sa Siyudad, sa malalim na hatinggabi, sa hamog
ng taglagas, sa malamlam na ilaw ng kalsadang
hindi kayang burahin ang kulay ng ating mga balat.
297
Eugene Y. Evasco\Mumunting Lungting Talinghaga

mga tulang pambata
Pitong Haiku
298
TULA
1.
Sunog ang batok
sa maghapong paghipo
sa makahiya.
2.
Flash ng kamera
ang mga alitaptap;
ako’y ngumiti.
3.
Sa balkonahe,
nag-aabang ang tuta;
magbalik ka na.
4.
Ula’y bumuhos;
mga dahon ng gabi,
nagkabrilyante.
299
5.
Ay! Magkadikit
ang dalawang tutubi;
ako’y pumikit.
6.
Itlog ng banog,
yakap ng mga siit;
hiyas ng langit.
7.
Dito sa baybay,
ahon ang bit’wing-dagat;
ako’y hihiling.
_____
Tala:
banog—katutubong termino sa Philippine eagle o monkey-eating eagle
siit—maliliit na sanga
bituing-dagat—salin sa Filipino ng “starfish”
300
TULA
Ang
Nakita kong
may pumipintig
Tipaklong
pintig
pintig
sa damuhan.
Hindi naman bubuli,
hindi naman daga.
Agad akong dumapa

at saka gumapang
gapang
gapang
nang dahan-dahan.
Sinundan ang pintig
pintig
pintig.
Halos tumigil
ang hininga ko
nang makita
ang makikintab
niyang matang
waring mga perlas na itim
at ang mga pakpak na batik-batik—
isang nakatiklop na hiwaga.
Inihanda ko ang aking kamay,

naghugis-kawali.
Pigil ang aking hingal
hingal
hingal
sa kaba.
301
Nakatitig ang tipaklong

sa akin,
nakahanda ang mga binting
waring lagari
na lumundag,
lumukso,
lumayas.
Agad ko siyang dinakma.

Pumintig
pintig
pintig
ang tipaklong.
Kinatok
katok
katok
ang aking palad
at nagsabing
“Pa-ka-wa-lan mo a-ko.”
Ramdam ng aking palad

ang kaniyang pagmamakaawa.
Pumintig
pintig
pintig
ang aking puso
habang may pumipitik
pitik
pitik
sa aking kamao.
Ibinuka ko ang aking palad.

Lumukso ang tipaklong
lumipad papuntang talahiban—
isang hiwagang namaalam.
302
TULA
Ang Akwaryum sa Sala
Buong araw, bawat taon,

palamuti ako
sa gilid ng sala.
Malinaw ang karga kong tubig;
wala akong mabagsik na mga dikya’t pating.
Payapa ang aking mga alon
kapag kinakatok ang aking dingding
ng mga namamanghang bisita.
Maamo akong anyo ng tubig.

Batid ko ang aking tungkulin.
Wala akong daluyong
na humahampas sa dalampasigan,
wala akong uliuli
na nang-aagaw ng mga buhay
ng mangingisda’t manlalakbay.
Mahiyain akong hindi umuugong

kapag may bagyo’t lindol;
magalang na hindi winawasak
ang mga bundok at bangin.
Ngunit sa mga gabi,

kapag himbing na ang lahat,
maging ang mga ipinaghehele kong
bilanggong isda,
nananaginip, nangangarap
akong maging isang Dagat Pasipiko;
sa mga alon ay kalong-kalong ko
ang isanlibo’t isang alamat at sekreto.
303
Sanaysay
304
SANAYSAY
Go-See,
Kraw-Gen,
Intro:
Sa Daigdig ng Promo
Niles Jordan Breis
(Magalang po akong nag-alok ng Expoliant X sa Misis na ’yun pero sininghalan n’ya

ako. Nasira raw ang mukha n’ya at nagkandabakbak dahil sa Expoliant X. Tapos,
pinagmumura n’ya ako. Malumanay po akong sumagot ng, “Misis kahit walang
Expoliant X, sira na talaga ang mukha n’yo. Susuko kahit si Doktor Calayan o
Doktor Belo.” Masama bang magsabi ng totoo? Ako ang unang binastos.
Ako pa ang mali? Ba’t naman po gano’n?)
—Promo Girl
sa nagreklamong superbisor
ng isang mall
***
1) OO NA. OO NA
EKSAKTO. Eksaktong araw—Enero 17—na ginugunita ang, sa tantiya ko, ika-
tatlumpong anibersaryo ng pagtatapos ng Batas Militar, nagtipon kaming
magkakaibigan sa aking bagong condo flat sa Makati. Taong 2011 yaon.
Hindi kami karaniwang magkakaibigan. Kaming anim ay pawang mga dating
“tibak” o aktibista. Simula pa 1985 at matapos ang People Power ni Cory noong
305
Pebrero 1986. May kani-kaniyang pinagkakaabalahan na kami ngayon. Pito talaga

kami. Isa na lamang ang aktibo, ang nanatiling kadre o rebolusyonaryo.
Sa karaniwang inuman, ako ang minarkahang “kapitalista.” Na hindi ko agad
tinanggap bagama’t lutang ang aking pagkakaiba kung ang pagbabatayan ay ang mga
kasalukuyang propesyon ng lima pang dating “kasama.” Sa lima, may naging abogado
sa isang ahensiya ng gobyerno na nagiging bantog na sa katiwalian. May naging
prinsipal sa isang eskuwelahan ng mga anak-milyonaryo sa Ayala Alabang. Naging
katuwang na editor ng magasing pang-showbiz ang isa at napabilang din sa mga
sinampahan ng libelo ng isang mahusay na aktres. Doktor naman—neurosurgeon—
sa mamahaling ospital ang dating pinakatahimik sa grupo. At, sales regional head ng
isang kompanyang sikat sa frozen foods ang pinakamabida noon sa amin.
Sa umpisa, may pagkakaasiwa kami sa pagdalo ng rebolusyonaryo na ako rin ang
may pakana. Pinangahasan ko yaon pagkat alam kong napapanahon na rin upang
harapin namin ang sari-sariling multo ng nakaraan—sa konteksto bilang mga dating
“tibak.” Tawagin na lamang nating “Ka Dulas” ang naturang rebolusyonaryo—isang
matapang na kadre na minsan ding pinangarap naming anim.
Nangako rin naman si “Ka Dulas” na magpapaka-sensitibo sa sitwasyon naming
anim. Siya, higit sa lahat, ang pinakabukas ang isipan sa anumang pagbabago,
noon pa man. Tigil-putukan daw muna sa diskursong pulitika, at sa kalagitnaan ng
kumustahan, pabiro ang kaniyang paanyaya sa amin. Siya raw ang nakangiti naming
multo, naisin man o hindi. Aniya, “O, di ako manduduro. Nasa baso lamang ng alak
ang kamay ko.”
May kagaanan nga ang naturang pagkikita-kita at ang siste pa nga nito,
ang ilang seryosong bahagi ng pag-uusap ay sa akin pabalik-balik—ako bilang
“kapitalista” umano.
Bagama’t may pagsasalimbayan ng mga tawanan at patutsadahan, ako nga
naman ang lumilitaw na malapit-lapit sa ilang aspekto ng salitang “kapitalista.” Higit
sa lahat, ako ang mas may direktang papel sa kaugnay pang salik ng naturang termino:
ang hayag na kapangyarihan hinggil sa buhay at kapakanan ng mga manggagawa.
Hindi nga maiwasang pagtulong-tulungan nila ako. Kaya, sa halip na mapikon, halos
pinangatawanan ko na ang paratang sa pagsasabing “Nagnenegosyo lang po.” Ni sa
hinagap, hindi ko akalaing hahantong ako sa industriya ng tinaguriang marketing
communications. O sa mas partikular na linya na aming negosyo: ang below-the-line
communications o promosyong BTL.
Sa teknikal na depinisyon ng marketing, ang BTL ay isa nang hiwalay na kategorya.
Dati, ang marketing ay mas nakasentro lamang sa tinatawag na above-the-line
(ATL): ang mga patalastas sa TV, radyo, at yaong mga nakalimbag na promosyon
306
SANAYSAY
sa diyaryo, magasin, at iba pang katulad nito. Ngayon, ang BTL ay may sariling
pamamayagpag sa anyo ng iba’t ibang gawaing promo na hindi kinakailangang
gumamit ng teknolohiyang likas sa TV, radyo, at mga babasahin. Ang BTL ay
patungkol rin sa mga malawakang proyektong promo ng mga multinasyonal na
kompanya upang maipakilala at maibenta ang kanilang mga produkto—nang direkta
mismo kung nasaan ang mga tao. Mas tampok dito ang mga produktong kabilang
sa tinatawag na fast-moving consumer goods o FMCGs tulad ng: shampoo, sabon,
facial wash, moisturizer, deodorant, kape, instant noodles, karne norte, sigarilyo, alak,
bitamina, at marami pang iba.
Ibig sabihin, ang FMCGs ay halos saklaw na lahat—mula ulo hanggang paa,
paloob man o palabas ng katawan, pansarili o pang-komunidad, pang-mahirap o
pang-mayaman. At lahat na rin ng mga kaugnay pang produkto—o kahit pa nga
mga serbisyo—na mas iglap na kailangan kaya’t agarang binibili. At mabilis na
nakokonsumo. Bilyon-bilyon nga ang inaabot na benta sa FMCGs taon-taon. Hindi
nakapagtataka na milyon-milyon naman bawat taon ang nakalaang badyet sa
promosyong BTL. O sa simpleng salita: promo.
At—oo na, oo na—milyon-milyon din ang kita ng aming kompanya na
maituturing na isa sa mga eksperto sa promo. Sa laki at dami ng proyekto bawat
taon, umaasa ang aming kompanya sa humigit-kumulang tatlong libong tao upang
maisakongkreto ang ninanais ng mga kliyente. Totoo, mas nakasalalay nga sa mga
manggagawa namin ang tagumpay ng bawat proyektong promo. At bilang direktor
ng human resource at kaugnay na departamento ng promo manpower, ako mismo ang
nangangasiwa sa lahat ng manggagawa. Mga manggagawang arawan ang sahod
ang tinutukoy ko at dahil kailangan lamang sila sa mga pansamantalang proyekto,
nakaklasipika sila bilang project hires. Sa pinaikling katawagan, prohires—batay na rin
sa kategorya ng kasalukuyang Labor Code.
LUMALALIM na ang gabi at sa mas umiingay nang inuman, inamin ko na sa grupo—

sa mga kapwa dating aktibista at kay “Ka Dulas”—na tanggap ko na ang kanilang
pang-aalaska. Na “Oo na. Oo na. Isa na nga akong kapitalista.” Ngunit nilinaw ko sa
kanila: “Kapitalista na kung kapitalista, pero di ko naman pinagsasamantalahan ang
aming mga manggagawa.” Ang mabilis na sundot ni “Ka Dulas.” “Ha? Hindi pa ba?”
Nagtawanan silang lahat at oo, nakitawa na rin ako gayong lihim akong nasaktan,
kahit papaano.
2) GO-SEE: ANG MAPUPUTI

MASAKIT sa dibdib ang anumang seryosong paratang lalo’t nakakubli ito sa mas
307
magaang biruan. Alam ko, lehitimong industriya ang promo at sa simula pa, tanggap
ko ang katotohanan na asa rin ang aming kompanya sa mga naipapanalo lamang
na proyekto. Mga implementasyong promo mula isang oras hanggang santaon
na kontrata. Lohikal kung gayon na, bagama’t may sarili kaming mga regular na
empleyado, mas tugma sa kabuuan ng aming operasyon na kumuha ng mas maraming
project hires—sila na ang trabaho ay nililimita ng ikli o haba ng bawat iginawad na
kontrata ng kliyente sa amin, o sila na nakasalalay lamang ang trabaho sa partikular
na talentong hinihingi ng proyekto tulad ng pagiging host o promo girl.
Mas patok na patok ang pagiging promo girl. Halos 95% ng aming proyekto
ay nauuwi sa pagtukoy ng promo girls na aangkop sa produktong kakatawanin. At
nagsisimula ang lahat sa tinatawag na go-see. Ibig sabihin, papuntahin ang mga tao
(go) para makilatis (see). Matapos makilatis, ibababa ang hatol: “Pasado” o “Go-see
ka na lang uli.” Ang unang berdugo ay walang iba kundi ako (o itinalagang kapalit)
bago pa sila ipakita sa ikalawang berdugo—ang kliyente.
Hindi ko makalimutan ang go-see noon para sa isang bagong sabon na pampaputi.
Iniutos ko sa aking bagitong recruitment officer na magpapunta siya ng mga bagong
mukha—mga babae, edad 18–25 para mas lumawak ang aming pagpipilian. Lahat
ng interesadong magtrabaho bilang promo girls ay nagsisugod nga sa opisina. Ang
kaso: sa 80 na dumating, 25 lamang ang mapuputi. Sa 25, mga lima lamang ang
masasabing “hindi gaanong masakit sa mata.” Ang tatlo sa lima ay may mga bulok
pang ngipin.
Pangmaramihan nga ang naturang go-see dahil ordinaryong promo girl na
maputi lang naman ang hinihingi. Ibig sabihin, yaong “pasok” lamang sa minimum
wage o arawang sahod noon na Php350.00. Walang nangyaring indibidwal na go-
see, ayon sa orihinal na plano. Isang tinginang go-see ang ginawa ko. Wala nang
salitaan pa. Sa hiwalay na silid, nanginginig sa takot ang aking inutusang tao habang
ipinamumukha ko sa kaniya ang nangyayaring “katangahan.” Baka naman kako hindi
niya alam na ang kaniya palang utak ay nasa sarili niyang talampakan. Nagpasiya
akong palambutin ang pag-eetsapuwera. Humarap ako sa mga nakaupo nang babae.
80 pa rin sila. Nagpasalamat ako sa kanilang pagdating at nangakong may nakalaan
na iba pang proyekto sa mga hindi papasa. Ibinalita ko na mayroon din kaming selling
promo ng bagong suka at bagong panlinis-pabango sa inidoro. Magbabahay-bahay
nga lang ang mapipili, kapag nagkataon.
Halata ang pag-ismid ng ilan at unang tumayo ang isa sa kanila, sunog ang
kaniyang balat at tila kinoryente ang buhok: “Diretsuhin n’yo na kami! Namasahe
at nagpagod kaming pumunta rito para sa sabon na pampaputi. Tapos, gano’n-
gano’n na lang?” Nagsunuran ang iba. Trabaho raw ang hanap nila. Tapos,
308
SANAYSAY
paaasahin lang daw sila. Napakalutong ng mura ng naturang babae, ang kaunahang
tumayo: “Tangina naman! Ano ’to? Lokohan?” Nagpanting na ako: “Gusto n’yong
marinig ang totoo? Sabon na pampaputi ang produkto ng kliyente namin. Hindi
uling! Ngayon, pumunta rito sa unahan ang totoong maputi. Ang totoong makinis
ang pagkaputi!”
Natahimik ang lahat. Malumanay na ang aking boses pagkaraan at humingi ako ng
paumanhin. Hiningi ko ang kanilang tiwala sa ipinangako kong iba pang proyektong
hindi mapanghusga sa kulay ng kani-kanilang balat. Pagkalipas ng kasunod pang
maikling patlang, dumagundong ang palakpakan. Napagtanto ko nang araw na yaon
na marahas nga ang totoong mundo. O minsan, umaayon lamang sa realidad ng
sitwasyon. Desperado ang mga tao na kumita kaya’t binubulag nila ang sari-sarili.
Kung makapagpapaputi lamang sa isang iglap ang hangarin kong mapagbigyan silang
lahat, sa loob-loob ko, bagama’t naniniwala akong wala sa kaputian o anumang kulay
ng balat ang totoong pagkatao o pagpapakatao. Mga sampu lamang ang bumalik
kinabukasan. Sila lamang ang pumayag na sumubok sa mga proyektong nababagay
sa kanila. Kabilang dito si Dina, ang kaunahang tumayo noon at nagpakawala ng
malutong na mura. Natuto siyang maging matinik na permit taker sa mga palengke.
Sa tuwing may go-see para sa mapuputi, kukulitin ako ni Dina. Na baka pupuwede na
umano na maging promo girl dahil pumuti na nga raw siya. At saka niya ipahahabol
ang: “’Yun nga lang, puting an-an.”
3) INTRO: ANG PANDAK, ANG “BURDADO”

MATAPOS dumaan sa go-see na hiningi, halimbawa, ng kliyente, pagdadaanan
naman ng mga nakapasang promo attendants (babae man o lalaki) ang tinatawag
na intro (pinaikling introduction). Kung lumusot man ang promo girl sa go-see, mas
kailangan niyang lagpasan ang, kalimitan, mas madugong intro. May iba’t ibang
ritwal ang intro ngunit lagi nang mararanasan ang mga hakbang tulad ng: Ipakikilala
ng promo girl ang sarili sa superbisor ng human resource ng mall, supermarket o
minsan, botika. Kikilatisin uli siya batay sa pisikal na kaanyuan, angking kaalaman
ukol sa produktong ibinebenta, husay sa pagbigkas ng isinaulong promo spiels, at
kung gaano katotoo ang mga dala-dala niyang dokumento.
Posibleng hindi siya pumasa dahil pa rin sa mga nabanggit na batayan o iba
pang mga di-nasunod na pamantayan tulad ng minsang ipinagdiinan ng supermarket
manager sa promo girl: “Masyado kang pandak. Naaalibadbaran ang mga kustomer
namin sa mga pandak. Hindi ito supermarket ng mga unano.” Mga gano’ng tipo
o minsan, mas masasakit pang salita, at babalik ang promo girl namin sa opisina.
Namumugto ang mga mata. At ngingiti lamang kung pangangakuan siyang
309
ililipat na lang sa iba pang proyekto na hindi basehan ang kaniyang kaliitan. Kung
lumusot naman sa intro at dagdag na oryentasyon, may mga “pagsubok” pa ring
dapat lagpasan—mga pahabol na hakbang na saklaw pa rin ng intro, sabihin pang
nakaligtaan ang mga yaon.
Kakaiba sa lahat ang nangyari noon sa aming promo girl sa isang istriktong trade
outlet na paboritong bilihan ng ilang maliliit na negosyante. Pasado na ang aming
tao at ilang minuto na lamang ay magsisimula na siyang mag-promo. Ngunit bigla
siyang hinarang ng superbisor ng outlet at ako naman ay pinayuhang tumahimik
muna. Inutusan ng superbisor ang promo girl: ipakita raw nito ang suot na panty.
Nagulantang ang babae. Pati ako. Pumayag din akong “ipasilip” ang naturang panloob
nang ipinaliwanag ng superbisor ang bago nilang patakaran. Na puti dapat ang suot
na panty at, ang pinakamahalaga, may burda ng outlet logo—eksaktong kulay din
dapat. Bago pa “sumilip” ang superbisor, nagpaabiso ito. May asawa raw siyang tao
at masaya siya sa misis niya. Trabaho lang daw. Pilit akong nangatwiran, humingi ng
konsiderasyon dahil nga nang araw rin lang na yaon ipinaalam ang nasabing patakaran.
Uuwi pa ang promo girl para magpalit ng puting panty at hihintayin pa namin ang
pagpasok ng magbuburda ng outlet. Kinatatakutan ko ang mga dagdag-abala.
Ngunit mas kinatatakutan ko ang posibleng reklamo ng kliyente kapag nahuli
kami sa takdang simula ng promo—na wala siyang pakialam sa mga burda-burda,
na nagpapalusot lamang kami o sayang ang ibinabayad niya. Etsetera, etsetera.
Sinubukan kong humirit, pabiro: “Hindi naman siguro kakasya ang malaking lata ng
powdered milk sa panty ng tao namin.” Umayuda na rin ang promo girl; malambing
nitong sinabi na manipis umano “ang itinatago niya” sa suot na pulang panty. Ang
bira ng superbisor na talagang nakatitigalgal: “Walang mani-manipis sa isang promo
girl na magnanakaw at ang biglang tumambok na panty ay hindi laging matambok
na puke ang laman.”
Panalo talaga ang linya ng superbisor. Kinabisa ko yaon at nais kong matawa sa
sarili dahil kasikatan noon ng dulang Vagina Manologues. Napanood ko pa sa Music
Museum ang bersiyon ng dula—sa wikang Filipino.
Isipin ninyo na lamang kung ano ang mga posibleng hinanakit kung
makapagsasalita rin ang puke ng isang promo girl.
Matalim ang ipinukol kong tingin sa superbisor; humihikbi na ang tao ko.
Paninigurado raw ang lahat—na ang suot na panty pagpasok ay ang suot pa ring
panty paglabas. Kaya, dapat “burdado.”
Habang nagkakaburdahan na, nakabantay pa rin ang superbisor. Umaayaw
na ang tao ko; humalo na ang luha niya sa kolorete. Ibinubulong ko, paulit-ulit, na
magugutom ang anak niya kapag tumigil siya sa pagtatrabaho.
310
SANAYSAY
Katulad ng marami naming promo girls, isa siyang solo parent. Nakagawian ko
nang ibili ng gatas ang kanilang mga bunso, sa mga oras ng kakapusan. Nakatatanggal
ng aking pagod ang pagiging pansamantalang ama sa mga anak-anak ng kung sino-
sinong promo girls — “burdado” man o hindi.
4) KRAW-GEN: SARAH DOMATA

INUGATAN na, kung baga, sa gawaing promo si Sarah ngunit natitiyak ko na bago
pa man siya pumasok sa amin, may mga pumutok nang ugat sa kaniyang mga mata.
Kraw-gen naman ang linya niya. Ang kraw-gen ay ang halos pabalbal at pinaikling
tawag niya sa crowd gen o crowd generation na aspekto ng promo. Ibig sabihin, si Sarah
at iba pa niyang kasamahan ang naniniguro na tatauhin ang bawat event o activation.
Maaaring purong event lamang tulad ng rakrakan o konsiyerto sa pangunguna
ng isang brand ng alak. O kaya, sampling o pamumudmod ng produkto sa, halimbawa,
mga hinakot na buntis sa bulwagan ng isang barangay. Simple lang ang batayan ng mga
kliyente sa kraw-gen: ang mapadalo ang eksaktong bilang ng mga tao na inaasahang
dumalo sa event man o activation. Kung sanlibo, halimbawa, ang pangako naming
pipila na matatanda, lalo’t yaong mga kasapi ng OSCA (Office of the Senior Citizen’s
Affairs), dapat ay sanlibo ang makikita ng kliyente. Kung sumobra, mas maganda, at
kapag dinumog ang event, malamang na magbibida ang kliyente na talagang “No. 1”
ang gatas nila sa matatandang malulutong na ang buto kahit ang totoo, ni wala nga
sa Top 3 ang naturang produkto sa sarili nitong kategorya.
Sanlibo nga ang dapat pumunta sa isang mall event namin noon. 900 pa lang
ang dumating kaya, nagpupuputak na ang kliyente: “Palpak yata ang ginawa ninyong
pag-iimbita. E, ang daming matatandang nagkalat sa Pilipinas! Ano nang gagawin?”
Siyempre, bawal mamilosopo sa isang nerbiyosong kliyente. Bawal ang, halimbawa,
ganitong sagot: “Baka puwede kang makapaghintay? Puwede? Maaga pa kaya. Maayos
kaya ang pag-iimbita namin. Pati nga mga bangkay ng matatanda, hinukay na namin.
Hindi mo pa ba naamoy ang mga naagnas na laman?” Ang dapat na magalang na
sagot: “Ma’m, nasa biyahe na po ang natitirang sandaan. Abisuhan ko po kayo pag
andito na sila.” Pagtalikod ng kliyente, agad kong pinalapit si Sarah at siningil kung
bakit hindi pa nasundo lahat. “Ho? Kumpleto na po ang sanlibo, kanina pa,” ang salag
ni Sarah. At aapuhapin niya ang sariling makapal na antipara. Naniningkit niyang
aaninagin ang hawak na listahan ng mga pangalan ng matatanda. Saka mapapipikit,
parang biglang nahapo. Kasunod na ang kaniyang pagpapaumanhin. Ang tingin at
bilang niya umano sa mga nakaupong matatanda ay sanlibo. Tama, sa loob-loob ko,
ang ibininyag ko sa kaniya.
Sarah Cruz ang tunay niyang pangalan ngunit sa tuwing tinatanong ako ng mga
311
tao, ang lagi kong tugon: “Si Sarah? Ang buo niyang pangalan ay Sarah Domata.”
Basahin: Sarado Mata. Biro rin yaon na kinasanayan na ni Sarah. Ngunit, isang araw,
sineryoso ko na talaga siya. Mapanganib na kako sa mga proyektong promo ang
malabo niyang paningin. Baka kako kailangan niya ng pahinga.
Ako mismo ang nagulat sa gilas at sigasig ni Sarah matapos ang pag-uusap namin
noon. At hanggang ngayon, tila wala siyang kapaguran sa mga gawaing kraw-gen.
Palista rito, palista roon. Hakot kung hakot ng tao. Napakaliksing kumilos. Minsan,
inalalayan niya na bumaba ng elebeytor ang isang matandang lalaki. Kasama nila ako
dahil nga ako rin ang opisyal na “Hari ng Kraw-gen” ng buong kompanya. Habang
pababa, ibinubulong sa akin ni Sarah na pusturang-rockstar daw ang kasama niyang
matanda gayong malala na ang katarata.
Dagdag pa ni Sarah, pabiro: “Sisikmuraan ko pa talaga ’yan pag nagpatulong pang
umihi.” Halatang ako ang mas luminaw ang paningin nang pagbigyan ko si Sarah sa isa
pang pagkakataong magpatuloy sa trabaho. Pagkakataon na hindi ko rin ipinagkait sa
mga katulad niya. Sa edad na 45, mas mukha siyang malapit nang magsisenta. Marami
pa raw siyang pinapag-aral kaya kailangang kumita. Kailangan din daw ang totoong
pagpapakumbaba. Na aminin sa sarili ang mga pagkukulang, dulot man daw ang mga
ito ng limitasyon ng edad o mababang pinag-aralan—at sikaping mapangibabawan.
Ipinasa minsan ni Sarah ang isang text galing daw sa panganay niya. Basahin ko raw
’pagkat yaon daw ang dahilan kung bakit determinado siyang magpatuloy sa labanan.
Natawa ako sa natanggap na text: Ang pride parang underwear. Walang mangyayari
kung di mo ito ibababa! Hindi ko pa rin naitatanong, hanggang ngayon, kung bakit
hindi na isinusuot ni Sarah ang makapal niyang antipara.
5) GO-SEE: NASUNUGAN MINSAN

BAHAGYA lamang na lutang ang ganda ni Kat sa iba pang kapwa niya promo girls na
ang presyo ay mula minimum wage o PhpHP 404 noon hanggang Php700. Kataasan
na ang huli. Makinis din siya, hindi nga lang mamula-mula ang balat kung ihahambing
sa maraming promo models na maituturing na high-end. Yaong mga pumapatak
mula tatlo hanggang walong libong piso ang presyo bawat araw—sa walong oras
na tindigan. Ang angking husay sa pagbibigkas ng promo spiels at kaugnay na
lambing sa pakikipag-usap sa kostumer ang dalawang katangian ni Kat na talagang
hinahangaan ng mga kliyente. Siya lamang, kung tutuusin, ang nakatatawid mula
promo girl hanggang promo model, ayon na rin sa mga hiwalay na pakiusap ng ilang
kliyente. Crossover girl nga ang bansag namin sa kaniya. At dahil may reputasyon din
siya bilang mang-aagaw umano ng lalaki, tinatawag naman siyang crossover da bakod
girl ng iba pang kasamahan niya, lalo’t yaong mga sinulot daw. Sa tuwing uutusan
312
SANAYSAY
kami—o ako mismo—na tiyaking makararating si Kat sa isa na namang go-see,

umiikot ang tumbong namin.
Parang mga hari ang aming mga kliyente. Batas ang kanilang salita. Kapag
sinuway, may kakabit agad na parusa. Pagbabanta ng isang Ingliserang kliyente:
“That girl called Kat or forget the project.” Ikinatuwiran ng nasabing kliyente na halos
nakasalalay ang mismong disenyo ng promo sa katauhan ni Kat na siya ring gagamitin
umano sa mall na dadalawin mismo ng dayuhang presidente ng kompanya. Alam ko,
magpapakitang-gilas ang aming kliyente sa kanilang presidente. Ipagmamalaki niya
ang hawak na brand promo activation—tipikal na lapat sa mga bansang Asyano. At
si Kat—tipikal na babaeng taga-Asya. Karinyosa. Ang patotoo nga minsan ng isa pa
naming kliyente sa kakaibang pagka-karinyosa ni Kat ay halos histerikal na. Sabi ng
kliyente, sa wikang talamak sa ilang kolehiyala: “Oh, that girl. Nagwo-walk na magnet.
She can make any lalaki to push himself to lapit to her. OMG! The lalaki bought agad all
the products.”
Inilalampaso rin ni Kat kahit ang mga nakasabayang matatangkad at mga
artistahing promo models sa, halimbawa, go-see para sa mamahaling cellphones at
gadgets. Ikinagulat ng ilang modelo ang pagkakasali niya. May nagparinig pa nga
raw na baka isa siyang “tsimay” ng isa sa mga modelong dumating. May nagpahabol
pa raw ng “Baka siya na ang nawawala kong yaya.” Sa kahulihan, ito ang ibinida sa
akin ng baklang brand manager na nanguna sa nasabing go-see: “Totoo ang tsismis.
Over ’yung Kat na ’yun. Ordinary ang looks pero nang magsalita, kinabog lahat! At sa
Ingles, ha!”
Matagal ko na ring inaalagaan si Kat. Ang totoo, lahat naman ng promo girls
namin, upang matiyak, lalo na, na hindi sila mawawala sa takdang go-see, intro o
sa mismong araw ng pagsisimula ng promo. Nakakakaba ang mga pagkakataon na
bigla na lamang hindi lilitaw ang kinakailangang promo girls. Isa na namang kliyente
ang minsang nagbanta na kapag hindi nila nakita ang anino ni Kat sa go-see para
sa isang bagong sabon na panlaba, ikakansela umano ang promo. Sa mismong araw
ng go-see na yaon, tumawag si Kat upang ipaalam ang dahilan kung bakit hindi siya
makasisipot. Ang biglang sigaw ko: “Nasunugan ka? ’Yun na nga! At bakit ngayon ka
pa nasunugan? Puwede namang bukas o sa ibang araw. Basta, magpakita ka rito!” At
saka ko lamang napagtanto ang lohika ng pinagsasabi ko nang maputol sa linya si
Kat. Dumating pa rin siya—at nang matapos ang go-see, pinalapit ko siya at niyapos.
Humingi ako ng tawad at saka lamang siya nakaiyak. Nakita kami ng kliyente at
lumapit, namimilog ang mga mata, at ang sabi: “Alam n’yo, parang maganda kung
ang mga promo models natin ay nakasuot-diwata. Puting-puti! Tapos, mag-iiiyak sila
at ’yung mga luha nila ang pinaka-cue ng product reveal. Tapos, napalakas na drum roll.
313
Voila! Eto na! Eto na ang bagong sabon na panlaba na magwawakas ng inyong pagdurusa!”
Pumapalakpak si Kat ngunit tuloy pa rin ang tulo ng luha niya.
6) INTRO: LAGING INAAYAWAN

TOTOO, pati promo helpers na pulos lalaki ay sumasailalim din sa intro. Mas
hinihigpitan pa nga sila minsan. Mga hay-iskul lang daw ang inabot ng mga ito
kaya sa tingin ng mga superbisor ng bawat mall o supermarket, mas lalong dapat
pagdudahan. Kaya, dapat walang masamang rekord sa NBI, walang tattoo, at butas
sa isa o sa magkabilang tainga. Maayos din dapat ang gupit, mabango ang hininga.
Bawal ang may “putok” o buni sa katawan. At kapag nakapasa naman sila sa mga
nabanggit na pamantayan, saka naman minsan magrereklamo ang superbisor: “Ba’t
naman mukhang kuko sa paa ang helper n’yo? Sana, ’yung medyo kamukha ni Jericho
Rosales.” “Ma’m, promo helper po s’ya. Hindi artista,” pagbibiro ko naman. “May
hitsura po naman ’yung tao.” Pilosopo raw ako at ipinamukha sa akin ng superbisor
ang katotohanang ito: “May hitsura? Lahat naman ay may hitsura. Tae nga ay may
hitsura.” Sa madaling salita, palitan ko raw ng guwapo. Magagandang tao raw ang
kostumer nila—mga mapanlait daw. Ayaw daw makakita ng pangit. Tinitigan ko ang
superbisor at parang nais kong sabihin sa kaniya: Siguro, lagi kayong nagtatago sa mga
kostumer n’yo.
Ngunit kakatwa, marahil, ang nangyari sa promo helper na si Moy. Inayawan
na naman siya sa isang mall. At dineretso ko na siya. Pinangakuan ko na lamang
siya na muling ililipat sa ibang proyekto. Bilang helper, halimbawa, sa palengke,
talipapa. O kung sa mall man, yaong tipong ipapasok ang promo booth bago pa
pumutok ang araw. Siya ang isa sa pinakamasipag naming helpers. Bagama’t may
likas na pagkamasayahin si Moy, laylay talaga ang balikat niya nang araw na inamin
kong inayawan siya bilang helper ng mall—nakatayo sa booth maghapon. Lagi na
raw kasi siyang inaayawan at tiyak, magagalit na naman daw ang kaniyang ama.
Ang biro ko pa: “Lagi ka ngang inaayawan. E, ba’t mo pa sinasabi sa akin ang isang
bagay na matagal ko nang alam?” Isang biro yaon na, sa totoo lang, kinasanayan na
ni Moy sa akin. Paborito ko siyang isama kahit sa mga mamahaling restoran at bar.
Kung hindi ka sanay sa hitsura niya, mapalilingon ka talaga. May kalakihan ang
kaniyang ulo na parang natatanggal lang sa mahaba niyang leeg. Parang luluwa rin
ang kaniyang mga mata, anumang oras. Ang klasikong biro pa ng mga kapwa niya
helpers: hindi raw dapat maging suspek sa isang krimen si Moy dahil napakadaling
i-sketch ang mukha.
Para akong binuhusan ng malamig na tubig sa natanggap na balita kinabukasan:
nagbigti si Moy sa kanilang banyo, gamit ang lumang kable ng sira nilang TV. Ang
314
SANAYSAY
dahilan: pinagmumura raw ng ama. Kung bakit, walang may alam. Tahimik kong
tinanggap ang trahedya at lihim kong sinisi ang sarili. At naitanong ko rin habang
mag-isang nag-iinom nang araw na yaon: “Ba’t di ko mabasa minsan ang saloobin ng
sarili naming manggagawa. Iniligaw ko ba ang sarili o ako ang iniligaw?”
7) SANA NGA, SANA NGA

NAULIT pa ang pagkikita at inuman naming anim na magkakaibigan, hindi na nga
lang nakadalo uli si “Ka Dulas.” Malamang bumalik na uli siya sa kung saang bundok
o naririto lamang sa Kamaynilaan.
Naulit din ang usapan sa aking pagka-kapitalista. Oo, sertipikadong kapitalista
na nga ang tingin sa akin ng anim kong kaibigan na mga kapwa dating aktibista.
Kahit ikaila ko pa raw na hindi pa naman ako gahaman o mapagsamantala, pasasaan
at doon din umano ang punta ko. At wala na nga raw akong kawala sa nakasusukang
kalakaran sa pagitan ng kapitalista at mga manggagawa.
Ang kanilang puna ay kalimitang iniuugnay sa pangkalahatang motibo’t lohika
ng promo bilang industriya: ang palabasin umanong totoo ang isang kasinungalingan,
ukol man sa produkto o serbisyo. Ayokong makipagtalo noon. Wala akong gaanong
kahandaan sa seryoso na nilang pagtatasa dahil patuloy pa rin ang aking paninimbang
sa ilang batayang pagninilay-katanungan tulad ng sumusunod: Sa daigdig ng promo,
kailan ba dapat manaig ang proteksiyon sa manggagawa lampas sa prerogatibo ng
kliyente? Isa nga ba akong instrumento ng pagsasamantala sa tuwing sumasang-ayon
ako sa mismong layunin ng produkto o serbisyo kaysa sa personal na paniniwala ng
isang manggagawa? Dapat nga bang magpasalamat ang isang manggagawa ng promo
dahil sa bagama’t tuwing may proyekto lamang siya kumikita mas mabuti na yaon
kaysa sa wala?
Ang lubhang makabuluhan sa akin ngayon ay ang walang-sawang pagtatangka
na maisangkot ko ang sarili sa mas totoo nilang daigdig—puno minsan ng salimuot
at hidwaan, ng malalaki’t mumunting digmaan sa loob man o labas ng kinasadlakang
kalalagayan nila bilang manggagawang prohires. Sa loob ng halos maglalabindalawang
taon sa promo, mas nagmumukha akong organisador na lubog sa sarili kong mga tao
kaysa sa magpusturang kampanteng ehekutibo sa napakalamig na opisina. Minsan,
nakalilito pa rin kung kailan ba ako magsisilbing pakialamero o walang pakialam.
Hindi ko rin agarang batid minsan kung ang akin bang mga tao ay nambibiktima
ng iba o sila mismo ang biktima ng samot-saring pagkakataon. Nariyan ang aklasan
noon ng isang pangkat ng promo helpers laban sa kaaway na Nueve de Pebrero
Gang, at hilong-talilong ako sa pag-awat sa gitna ng engkuwentrong tampok sa
mga ipinaghahampasang kadena, at sa mga kamao na may mga suot na aserong
315
knuckles. Halos sampalin ako noon ng misis ng isang promo boy namin na may kabit
umanong promo dancer. Kung talagang hindi raw ako kunsintidor, tanggalin ko raw
ang mister niya na mas matino umano kapag walang trabaho. Umiiyak naman noon
na nagsumbong sa akin ang isang mister. Harap-harapan na umano ang pagtataksil
ng misis niyang promo permit taker porke siya raw ay natanggal sa pabrika at wala pa
ring pinagkakakitaan. Itinaboy ko noon, palabas ng opisina, ang lasenggong ama na
laging inuunahan ang anak niyang promo girl sa pagkuha ng lingguhang suweldo. Ni
hindi man lang iniiwanan ng ama kahit pamasahe pauwi ang nagsuweldong pobreng
bata.
Hangos din ako sa isang ospital ng gobyerno nang tamaan ng dengue ang
bunsong anak ng isa naming manggagawa na tagahakot ng mga manonood sa
malalaking events. Handa na akong magpaluwal ng pera noon ngunit napag-alaman
ko na ang tao mismo namin ay lehitimong botante ng lungsod at nagsilbi pang dating
election watcher ng nakaupong alkalde. Sagsag ang “mga patakbuhin” ng pulitiko
nang tawagan ko sila at malumanay na pinaalalahanan: “Baka mapahiya si Mayor
pag dumiretso ako sa kaniya.” Pinagbantaan naman akong ihabla ng isang nanay.
Binugbog ng mga di-nakapagpigil na warehousemen ang kaniyang binatang anak na
kumupit ng isang chicken spread sachet. Humingi ako ng paumanhin at ipinagamot
ang binata na naging promo helper namin, bagama’t hindi ko pinapayagan ang
naturang karahasan. Bibihira raw kasing makatikim ng palaman ang anak niya, pag-
amin ng ina. Nakangingiwi naman noon ang mukha ng binata—halatang naghalo
ang dugo at kulay-rosas na palaman sa putok-putok na labi.
Ang mga nabanggit ay iilan lamang sa napakarami ring pangyayaring
kinasangkutan ko, nagkataon man o sinadya, sa hangarin na maipamalas ang aking
kahit katiting ngunit patuloy na “pag-unawa” sa sarili naming mga manggagawa—sa
loob man o labas ng bawat go-see o intro at iba pang prosesong pang promo. Huli
man, dinidibdib ko na rin ngayon ang katotohanan sa likod ng patutsada ng lola ng
isa sa aking mga “panganay.” Puna ng matanda sa akin: “Ayos nang ayos ng buhay ng
iba pero ang sariling buhay ay di maayos-ayos.”
***
HALOS sasabog ang sentido ko sa galit nang minsang lumapit sa akin si Pat, ang
mestisang promo girl namin na nakadestino noon sa SM North Edsa. Titigil na raw
siya sa pagpo-promo, at ang galit ko ay dahil mismo sa biglaan niyang desisyon at
ang implikasyon nito: matitigil din ang promo sa nasabing mall dahil siya lamang
ang pumasang naka-intro at inaprubahan ng kliyente sa naunang go-see. Paalis na
raw kasi siya papuntang Dubai. Matapos humagulgol, inamin din niya ang totoong
316
SANAYSAY
dahilan: sinugod siya ng mayamang misis ng bago niyang karelasyong taga-bangko.

Nagbanta pa raw ang misis na ipadudukot siya at sasabuyan ng asido ang kaniyang
mukha. Simula noon, nahihirapan na raw siyang sabihin nang paulit-ulit sa mga
kustomer ang promo spiels na ito: “Magandang araw, Misis! Bilhin mo na ang mas
malasang Knorr Pork Cubes! Sigurado, pag ito ang inihalo mo sa iyong niluluto, hindi
magloloko si Mister!” Iniwan ko si Pat, lumabas ako ng opisina, at nagkape sa kalapit
naming karinderya.
Nagpalipas ako ng oras sa panonood ng mga panghapon na teledrama, hanggang
sa sumingit ang breaking news, hango sa ulat ng National Statistics Office (NSO).
Tinatayang may 7.1 milyon daw ang walang trabaho sa bansa simula pang Enero
2011. Yaon daw ay 19.4% sa kabuuang 36.3 milyon ng mga may trabaho na ang
kalahating bahagdan nito ay nanganganib ding mawalan ng trabaho pagkaraan ng
lima o anim na buwan. Mabilis na ipinakita ang may kalakihang pangkat ng mga
sumisigaw ng Php75.00 dagdag-sahod sa kasalukuyang arawang kita ng bawat
manggagawa—ang Php404.00(Taon 2011).
Mabilis din ang aking reaksiyon. Kailangan nga ng mga manggagawa ang naturang
dagdag-sahod ngunit maipatupad man ito o hindi, sabihin pang Php426.00 na bawat
araw ngayong 2012, batid kong tiyak na madaragdagan na naman ang sasailalim sa
go-see at intro. Tiyak na dadami pa ang sasabak sa kraw-gen at magpapatuloy ang iba
pang pakikipagsapalaran sa daigdig ng promo. At naibulong ko sa sarili:
Sana nga, sana nga ay totoong nakatulong ako noon sa mahihirap na manggagawa,
kahit papaano. Sana nga, sana nga ay mas matuto pa akong makinig sa mga mas lantay
nilang hinaing, lalo’t yaong makikirot kung maibubunyag. Sana nga, sana nga ay totoong
may silbi at kabuluhan ako sa kanila. Hindi lamang ngayon kundi sa mga darating pang
panahon.
***
317
Etnograpiya ng
mga Pagtatagpo
sa Isang Agosto
ng Paglaot Habang
Hinahanap
Kung Saan
Ipinapanganak
ang Kidlat:
Taytay Bay, Hilagang
Palawan, Agosto 1997
Eli Rueda Guieb III
318
SANAYSAY
HINDI KO MALILIMUTAN ang Agostong iyon. 1997. Bumalik ako sa bayan ng

Taytay, sa Hilagang Palawan, nang taong iyon para simulan ang pananaliksik sa
mga mamamayang iniaasa ang buhay sa siklot ng dagat. Hindi ko alam kung anong
mayroon ang Agostong iyon at napakalalim ng igkas at hiwa ng mga karanasang iyon
sa kamalayan ng aking naglalakbay na buhay.
Hinahanap ko noon kung saan ipinapanganak ang kidlat. Kung bakit ko
hinahanap ay hindi ko alam, hindi ko pa alam.
SA ISANG TANGDOL NG BANUA: SITIO PAGDURIANEN, POBLACION,

TAYTAY BAY, TAYTAY, PALAWAN, AGOSTO 1, 1997 (BIYERNES)
Isa sa mga unang inirekomenda sa aking lugar na dapat kong puntahan ay ang
alinmang tangdol na pinamamahayan ng mga Tagbanuang Dagat. Ang tangdol ay
isang usli sa kalupaan ng isla, o dulong bahagi ng isla na nakadukwang sa dagat. Sa
Ingles ay tinatawag itong port o point.
Hinuha lang ni Tay Bordit, ang lider-mangingisda ng Taytay na siyang aking
pangunahing kontak sa lugar, na umiikot-ikot sa panahong ito sa iba’t ibang tangdol
ng Taytay Bay ang mga Tagbanuang ito. Noong araw na iyon, nagdesisyon kami ni
Tay Bordit na libutin ang lawak ng dagat ng Taytay Bay, at hanapin kung saan sila
namamalagi nang mga panahong iyon. Kasama ko sina Ate Aids, na isang kagawad
sa barangay ng Poblacion ng Taytay, at si Jun, na kasamahan nina Tay Bordit sa
organisasyon nila ng mga mangingisda. Marunong raw mag-Tagbanua si Jun, kaya
mahalagang makasama siya sa biyaheng ito.
Namataan namin ang mga Tagbanua sa isang tangdol ng Sitio Pagdurianen.
Narating namin ang Pagdurianen sa loob lamang ng bente minutong biyahe mula sa
poblacion ng Taytay gamit ang isang maliit na bangkang de-motor.
Dumating kami sa Pagdurianen ng mga gawing alas-dos na ng hapon. May
sampung bahay na nakatirik sa lugar, maliliit na bahay, gawa sa pawid at sawali at
mangilan-ngilang kawayan at yantok. Pawang kababaihan at mga bata ang dinatnan
namin sa lugar. Wala ang kalalakihan. Nasa laot pa raw, sa hapon pa ang balik.
Una naming pinuntahan ang isang bahay na may mga babae’t batang
nanananghalian. ’Yung bata-batang babae (mukhang dalagita, pero parang may
asawa na), walang damit pantaas n’ung abutan namin. Nang dumating kami,
tinakpan niya ng damit ang katawan niya.
Tumalikod kami sa kanya at hinarap namin ang isang matandang babae. Sandali
kaming nagpakilala. Agad niyang pinagbigyan ang hiling naming kumanta siya.
Tablay, sabi niya, ang tawag sa kanta nila.
319
Tong aera kayaan nobya ong palangga?

Tong tantong cabuay ra inde ra kaita o
masque elepay o tong sigpariho na
inde engued tularan dating chinange.
Awit ito ng isang balo, sabi niya. Ikinuwento sa akin ni Jun sa Tagalog ang buod ng
kanta. Pagkaraan ng ilang buwan, maisasalin ito para sa akin ng isang nakatatandang
Tagbanua, subalit isang Tagbanua buhat sa ibang isla:
Nasaan na kaya ang mahal kong kasintahan?

Habambuhay ko na siyang hindi makikita
kahit ibaling ko sa iba,
wala nang ibang makakatulad sa iyo.
Nag-umpukan sa paligid ng bahay na nipa ang iba pang kababaihan at mga bata.
Sumama sa umpukan ang dalagitang kanina ay nakahubad at ngayon ay may damit
na sa kanyang katawan.
Masaya sila, di tulad ng inaasahan kong magtatakbuhan daw silang palayo kapag
sila ay nilapitan. Kanina, nu’ng bumaba kami ng pampang, may mangilan-ngilang
nagtakbuhan papunta sa kani-kanilang mga bahay, pero maya-maya ay isa-isa na rin
silang naglabasan para salubungin kami. Maingay ang tahol ng dalawang aso nu’ng
dumaong kami.
Habang naghihintay sa pagdating ng kalalakihan ay namulot ng mga shell
sina Ate Aids at Tay Bordit. Naiwan kaming nakikipagkuwentuhan ni Jun sa mga
Tagbanua.
Mga gawing 3:30 ng hapon, nagdatingan na ang mga lalaking Tagbanua buhat
sa kanilang pamamana sa laot. Bago sila nakadaong ay nilapitan ko sila, at isa-
isang nagpaalam na makunan ko sila ng picture, na pinayagan naman nila, o baka
naman ay napilitan na rin lang na pahintulutan ako. Ang bawat isa ay nagpunta
sa kani-kanilang bahay. Ang mga babae ay agad na kinuha ang kanilang mga
huling isda at isa-isa ring nag-ihaw ng ilang isda. Hindi pa raw nanananghalian
ang mga lalaki.
Lumipat kami ni Jun sa tingin namin ay tumatayong lider ng grupo. Tinanong
ko ang pangalan niya: Genaro Garcia. Hindi siya Tagbanua; Cebuano siya, forty-eight
years old na raw siya. Kung paano siyang napasama o sumama sa grupong ito, hindi
ko na muna itinanong. Sinabi namin ang pakay namin sa kanilang lugar.
320
SANAYSAY
Kanina, nu’ng hinihintay pa namin sila, naikuwento ng mga babae na kapag

amihan, kadalasan daw ay nasa Baras sila at nagpapaupa bilang trabahador sa bukid.
Ang Baras ay isang barangay na sakop pa rin ng bayan ng Taytay. Binabayaran lang
daw sila ng bente pesos kada araw. Kapag habagat, doon sila lumilibot sa iba’t ibang
sitio, isla, pampang, at tangdol na sakop ng Taytay Bay: sa Bacalan, Batas, Caycayo,
Dipla, Dumaran, Indapdapan, Pagdurianen, Pangalan, Pangatalan, atbp. Ang mga
lugar na ito ang nagsisilbing pansamantala nilang tirahan. Sa dagat ng mga lugar
na ito sila sumisisid para mamana ng isda o mangolekta ng balatan (sea cucumber)
na kanilang ibinebenta sa Poblacion ng Taytay. Anila, itong mga lugar na ito, at ang
karagatang nag-uugnay sa mga isla, tangdol, at pampang na ito ang kanilang bayan,
ang kanilang banua.
Araw-araw silang nangingisda, liban sa mga araw na kailangan nilang ibenta ang
kanilang mga huli sa mga sentrong lugar-pamilihan. Isang opisyal raw ng Taytay,
sa katunayan ay miyembro ng sangguniang bayan, ang kadalasang bumibili ng huli
nilang balatan.
Sa kanilang pangingisda, ang mga lalaking Tagbanua ay nagsisimulang umalis
ng alas-sais ng umaga. Gawing alas-dos o alas-tres na ng hapon ang kanilang balik.
Naiiwan ang kababaihan; hindi sila isinasama ng kalalakihan sa pangingisda, kung
bakit ay hindi ko nabatid noong hapong iyon. Subalit ang mga batang lalaki ay
isinasama sa kanilang mga ekspedisyon sa dagat. Pagbalik ng kalalakihan buhat
sa pangingisda ay doon pa lamang sila manananghalian. May mga pagkakataong
inaabot sila ng tatlong araw sa laot ng Taytay Bay at mga karatig na karagatan.
Minsan naman ay sa gabi sila nangingisda, lalo na kung ang pinupuntirya nilang
hulihin sa paninisid ay ang mga balatan.
Dalawa ang sistema nila ng pagsisid. Ang una ay walang anumang gamit liban sa
pana, yapak (wooden flippers), at antipara (goggles), at ang tatag ng kanilang mga baga.
Ang ikalawa, gamit pa rin ang mga nabanggit na, ay ang paggamit ng karagdagang
kompresor na isang di-ligtas na kagamitan sa pagsisid. Ang lalim na kadalasan nilang
sinisisid upang makakuha ng balatan o makapamana ng iba pang uri ng isda ay
umaabot mula trenta hanggang halos pitumpung talampakan ang lalim.
Binanggit rin nila sa akin ang iba pa nilang tawag sa balatan, depende sa uri nito:
balat, kortido, hanginan, pulutan, burutungen, buli-buli, piña-piña, babanguen,
balintua, at susuhan. Itong susuhan raw ang pinakamahal.
Kadalasan ay ganito raw ang kanilang ruta: Mayo hanggang Hunyo ay nasa Isla
Indapdapan sila (nasa Barangay Pamantolon), pero minsan ay nasa Isla Dumaran
daw sila o kaya naman ay sa Isla Batas; mula Hulyo hanggang Oktubre ay nasa
Pagdurianen raw sila; at mula Oktubre hanggang Disyembre, kung saan-saan pa. Pero
321
pagdating ng Disyembre hanggang Mayo ay nasa Baras lang daw sila. Sa panahon
ding ito ay nagbabalikan sa Baras ang iba pang grupo ng mga Tagbanua na lumilibot
sa Taytay Bay. Panahon ito ng muling pagtatagpo ng mga gumagalang Tagbanua
na ang ikinabubuhay ay hinuhugot sa dagat. Hindi na sila lumalaot sa panahon ng
Disyembre hanggang Mayo dahil matataas na ang alon na kadalasan ay lagpas-bahay
ang taas.
Madalas, lalo na kapag nasa Baras sila, corot ang lagi nilang kinakain. Isa raw itong
uri ng halamang ugat. Kinakayas ito nang pantay-pantay, inaalis ang nakakalasong
dagta. Kapag hindi naalis ang lason, nakakahilo raw ito, puwedeng magtae’t suka.
Pero simple lang daw ang gamot sa lason nito: kumain lang daw ng asukal, okey na.
Pero minsan, kapag sumobra ang lason, delikado rin daw ito.
Mga alas-kuwatro o alas-kuwatro y medya na kami nagsimula sa aking pagte-
tape ng kanilang mga tablay at berso. Mahiyain talaga sila, ayaw magsikanta. Buti
at may dala kaming sampung bote ng “Ursus,” isang uri ng siyoktong. Payo sa akin
ni Jun at ni Ate Aids na kailangang magdala ng “Ursus” dahil paborito raw nila ito.
At kadalasan daw ay kailangan muna nilang uminom ng “Ursus” bago sila kumanta.
Parang pampalakas-loob din daw. May dala rin kaming tinapay para sa mga bata.
Marami rin silang kinanta, lalo na ang batang si Rene Corba. Sampung taong
gulang pa lang si Rene. Sarili raw niyang likha ang kalakhan ng kanyang mga
kinantang tablay. Sa wikang Cuyonon at Tagbanua niya inawit ang kanyang mga
tablay. Wala akong naiintindihan, pakanta lang ako nang pakanta sa kanila, pero
ipinapaliwanag ni Jun sa Tagalog ang ibig sabihin ng mga inaawit nila, na sinasang-
ayunan naman ng mga Tagbanua. Minsan ay may maliligaw na tablay sa Tagalog, na
siyang maiintindihan ko.
Ibong lumilipad hintayin mo ako,

meron ako sanang ipapadala sa iyo,
kung tatanungin ka kanino ba ito,
pakisabi na lang pinadala sa iyo.
Ganoon din si Jopel Languyod, bente tres. Sarili rin daw niyang likha ang
kanyang mga tablay na kinanta niya para sa amin.
Maraming napulot na shells sina Tay Bordit at Ate Aids. Nakabalik sila bago kami
nagsimulang mag-tape ng mga tablay at berso. Mayroon pa silang nakuhang shell
ng isang maliit na manlut o taklobo (clams). Naalala ko ang mahiwagang manlut sa
nobelang Margosatubig ni Ramon Muzones. Alam kong bawal itong kunin, pero wala
akong magawa para pigilan sila. Marami rin akong nakitang mga shells ng manlut sa
322
SANAYSAY
paligid: kainan ng aso o baboy, ginagamit ding palanggana, at iba pa. Dinadala rin
daw nila ang mga manlut na ito tuwing sila ay lilipat ng isla o sitio.
Sa kanilang paglibot, iniiwan daw nila ang kanilang bahay liban sa ilang mga
materyales na magagamit nila sa pagtatayo ng mga bago nilang tirahan sa mga lugar
na kanilang lilipatan. Pero binabalikan daw nila ang mga bahay na ito pagkaraan ng
maraming buwan, inaayos ang mga dapat ayusin. Iyon ay kung madatnan pa nilang
bakante ang mga lugar na ito. Kadalasan kasi ay may iba nang tao – mga Kristiyanong
dayo sa lugar – na naninirahan sa mga binabalikan nilang lugar.
Bago kami magpaalam, sabi sa akin ng isang Tagbanuang sa tingin ko ay matanda
lang sa akin nang kaunti, “Nahihiya pa kami sa iyo.” Dugtong niya: “Kung kilala ka
na namin, mas marami kaming makakanta.” Kaya’t naisipan kong sumama minsan
sa kanilang pamamana ng isda. Naisip kong tumira sa lugar nila, kasama nila, mga
dalawang araw siguro. Gagawin ko ito bago sila lumipat sa ibang isla. Mga hanggang
katapusan daw sila ng Agosto sa Pagdurianen. Kung babalik daw ako, magdala lang
daw ako ng bigas. Sa ulam, wala raw problema. Kina Tay Genaro na raw ako makituloy.
Pagpasensiyahan ko na lang daw ang kanilang maliit na tirahan.
Mga gawing alas-sais na kami nakaalis. Nag-picture taking muna kami bago kami
umalis. Masaya sila sa picture taking.
Sabi rin ni Tay Genaro sa akin, nu’ng dumating sila kanina buhat sa laot,
napansin niyang siya lang daw yata ang hindi ko piniktyuran. Halata raw yatang
hindi siya Tagbanua.
At bago kami umalis ay niyaya pa nila kaming bisitahin sila sa Baras sa Disyembre
8, piyesta raw doon. Sabi ko, gusto ko, pero hindi ako sigurado, pero pipilitin ko. Mga
Disyembre 16 o 20 pa naman ang plano kong bumalik ng Maynila.
Kalmadâ ang dagat pabalik. May kaunting alon, pero payapa. Pagdating sa
Poblacion, niyaya kong kumain ng hapunan sina Tay Bordit, Ate Aids, at Jun.
Pinagparte-partehan muna nilang tatlo ’yung dalawang kilo ng bato-bato (isang uri
ng isda) na ibinigay sa amin ng tatlong kabahayan ng Tagbanua.
Tumuloy kami sa “Felices.” Uminom kami ng tigtatatlong bote ng beer habang
nanonood ng isang pelikula ni Ronnie Ricketts na palabas sa loob ng restoran.
Kadalasan, ang restorang ito ay videokehan din. Isa ito sa mga videoke na naririnig
ko tuwing gabi na nakakaabala sa katahimikan ng gabi dahil sa mga sintunadong
tono ng mga kumakanta.
Hindi ko matandaan ang pamagat ng pelikula, parang Buhay Ko, Hawak Ko. Nag-
brownout pa ng dalawampung minuto sa may gawing katapusan ng pelikula. Nang
muling magkakuryente, nagbalikan ang maraming taong nakikipanood. Ilang mesa
lang naman ang may nag-iinuman talaga.
323
Pagkatapos ng pelikula, niyaya ko na rin silang umuwi. Mga alas-nuwebe y

medya na iyon o mag-aalas-diyes na yata. Si Ate Aids, nagpaiwan pa sandali. Kakanta
pa raw siya.
Pagkatapos ay sasama pa raw siya sa pagroronda ng mga tanod at pagpunta sa
isang pabayle sa isang lugar.
Umuwi na ako sa bahay, nag-ayos ng mga tape, at pagkatapos ay natulog na.
Naririnig ko pa rin ang mga boses na nanggagaling sa dalawang videoke bar na
malapit sa bahay na inuupahan ko sa pananaliksik na ito. Tulad ng dati, sintunado.
Mas gusto ko ang tunog ng sagitsit ng kidlat. Walang kidlat nang gabing iyon.
Pero nagdasal ako na sana ay kumidlat, at dambahin ng kidlat ang mga boses ng
hatinggabi.
MGA HIWA-HIWALAY NA ISLANG PINAGDURUGTONG NG HANGIN:

TAYTAY BAY, TAYTAY, PALAWAN, AGOSTO 13, 1997 (MIYERKULES)
Biglang-bigla, napabalik ako sa Isla Talacanen. Nito lang nakaraang araw ay dito
na ako galing at nakipanuluyan. Kahapon ay kababalik ko lang sa mainland, pero
ngayon, heto, biglang naisipang sumama sa biyahe ni Ernie, na staff ng isang
NGO na tumutulong sa pananaliksik kong ito, kasama uli si Tay Bordit at isa pang
mangingisda, si Manong Pring, papunta sa Talacanen upang makausap ang lider ng
mga mangingisda sa isla, si Kuya Juli.
TALACANEN: SA TAGPUAN NG BUHANGIN, KALANSAY, NAKATAGONG

YAMAN, AT MGA PANGITAIN
Maliliit lang ang alon, pero isang oras pa rin ang itinakbo mula Poblacion hanggang
Isla Talacanen ng maliit na bangkang de-motor na gamit namin. Inabutan namin si
Kuya Juli na nag-aayos ng mga isdang kanyang binibili sa mga kababaryo at ibebenta
sa iba’t ibang karatig na sitio o isla o resort. Wala sana akong planong makatikim ng
kahit na anong uri ng alak, pero inalok kami ni Kuya Juli ng gin, hindi isang bilog
kundi isang kuwatro kantos. Tumanggi kami ni Ernie, pero nagpilit na rin si Tay
Bordit. Mahigit isang oras din kaming nagkuwentuhan. Pero sa pagkakataong ito,
tulad nitong nakaraang dalawang araw na ipinamalagi ko sa Talacanen, ay nagpa-
pass na ako sa tagay.
Marami kaming napag-usapan sa loob lang ng mahigit isang oras. May
tungkol sa eksklusibong resort na malapit lang sa Talacanen. Pinaganda lang pala
ang islang ito. Inubos raw ng resort na ito ang lahat ng buhangin ng Tegas Reef.
Nadadaanan ang Tegas Reef mula Poblacion papuntang Talacanen. Dalawang
maliit na isla ito ng mga bato. Kung tutuusin ay para itong isang kalansay sa
324
SANAYSAY
gitna ng laot. Sa kuwentuhan ay nalaman kong dati ay may malawak na buhangin

ang pumapaligid sa Tegas Reef, na maituturing na isang sand bar. Ang lahat ng
buhanging ito ay kinuha ng resort. Kaya lumiit ang Tegas Reef, ang natira ay ang
mga bato na lamang. Peke raw ang mga buhangin ng resort. Maganda nga ang
resort, pero sinira nito ang isang dating magandang isla ng buhangin sa gitna ng
laot, ang iniwan at itinira ay mga bato na lamang na nakausli sa bahaging iyon ng
Taytay Bay.
Nakakagalit ang mga ganitong kuwento ng pandarambong.Sa mga ganitong
kuwento, natututo akong mangolekta ng mga kidlat, na natutuhan ko sa aking mga
ninuno na sa tuwing maramdamang nilalamangan sila ng kapwa ay sumasambit ng
sumpa: “Malintikan sana sila.”
May ikinuwento rin si Kuya Juli tungkol sa isang balon ng mga bungo at kalansay
sa Isla Talacanen. Narinig ko na itong balon ng mga bungo’t kalansay noong isang
araw buhat kay Jason, isang kabataan sa Talacanen, at sa kanyang mga barkada.
Kahapon, nang makita kong maganda ang bagsak ng liwanag ng papalubog na araw
ay nagmagandang-loob si Jason na ihatid ako sa kanilang de-sagwang bangka nang
sa gayon ay makunan ko ng picture ang buong isla. At nang makabalik na kami,
at habang pabalik na ako sa bahay nina Kuya Juli, ay doon naikuwento sa akin ng
tatlong magkakabarkada ang tungkol sa balon ng mga bungo at kalansay sa isang
bahagi ng Isla Talacanen.
At ngayon ay ikinuwento naman ito sa amin ni Kuya Juli mismo. Nagulat nga
raw siya nang makita niya ang balong iyon ng mga bungo at kalansay. Malalim daw
ang balon; siguro mga limang dipa. May tubig sa balong iyon, pero kitang-kita raw
ang mga bungo at kalansay.
Sasamahan daw niya kami roon kung kailan namin gustong makita ang balong
iyon.
Naikuwento rin niya ang tungkol sa isang dating tagaroon na minsan ay
basta-basta na lang naghukay sa isang bahagi ng isla. Pinagbawalan daw ito
ng kanyang ama, si Tay Marcial, na noon ay sitio leader pa lamang at ngayon
ay kagawad na ng Barangay Pularaquen (na tinatawag ding Barangay Canique)
na sumasakop sa Isla Talacanen. Subalit minsang isang umaga ay wala na ang
kababaryo nilang iyon, at nakita nilang malalim na ang naging hukay sa lugar na
sinimulan nitong hukayin. May hinala silang may natangay na kung anong lihim
na kayamanan ang kababaryo nilang iyon. Hindi na nila alam kung nasaan ang
kababaryo nilang iyon.
May naikuwento rin siya tungkol sa panaginip ng isang dalagang kasama rin nila
sa isla. Nanaginip daw ito minsan, at sa panaginip na iyon ay may nagpakitang isang
325
babaeng nakasuot ng puting-puti, at ipinabatid ng babaeng puting-puting na may

nakatagong kayamanan sa Isla Talacanen. Nang sabihin daw ng dalaga sa kanyang
ina ang tungkol sa kanyang panaginip ay hindi siya pinansin nito. Minsan ay ang
ina mismo ng dalaga ang nakapanaginip sa babaeng nakasuot ng puting-puting
damit; at ayon daw sa ina ay sinabi ng babaeng puting-puti (na siya ring babaeng
nasa panaginip ng kanyang anak) na ipapakita niya sa kanila ang kayamanan sa isang
kondisyon. Ang kondisyon ay kung ibibigay nila ang kanilang anak na dalaga na
unang nakapanaginip sa bagay na ito. Hindi pumayag ang ina. Buhat noon ay hindi
na nila napanaginipan ang babaeng nakasuot ng puting-puti na may dalang mensahe
ng nakatagong kayamanan sa Isla.
Nalaman ko rin sa kuwentuhan namin na tinangka na rin nina Tay Bordit na
maghukay ng inaakalang nakatagong kayamanan sa Calabadian, isang katabing
isla ng Talacanen, sa pagitan ng mga isla ng Ikaduangbanua at Pabellon, na siyang
pupuntahan din namin para sandaling kausapin ang ilang miyembro ng organisasyon
ng mga mangingisda nina Tay Bordit. Isang linggo rin daw silang hukay nang
hukay, pero walang nangyari. Pero ang kumakalat raw na balita ay nakakuha sila ng
kayamanan at inililihim lang nila.
Naikuwento rin ni Tay Bordit na minsan ay nakapulot siya ng isang lumang coin
sa Taytay Fort sa Poblacion, at nang kinisin daw niya ito ay tiyak siyang isa itong
kayamanan na dapat na ingatan. Nakatago pa raw sa kanya ang coin na ito.
Ikinuwento rin ni Manong Pring ang dating ginawang paghuhukay sa apat
na sulok ng Taytay Fort ng kung sino-sino. Hindi sila tiyak kung may nahukay na
kayamanan sa Fort pero malakas ang paniniwala nilang maraming nahakot na
kayamanan ang kung sinouang naghukay sa Fort. Sabagay, ayon sa mga tagarito,
noon daw ay maraming imahen ng santo’t santa ang nasa loob ng Fort, pero ngayon,
ni isa ay wala na, kung saan naroroon ang mga ito ay hindi na nila alam.
Maging sa resort na nangamkam ng mga buhangin ng Tegas Reef ay sinasabi
nilang may nakatago ring kayamanan. Mga dalawa o tatlong taon lamang ang
nakakalipas, noong ito’y inaayos pa lamang, ay sapilitan daw na pinagbakasyon
ng management ang kanilang mga manggagawa. Ilang araw raw na nakakita ng
malalaking bangka ang mga tao sa paligid ng islang kinaroroonan ng resort, kung
ano ang isinasakay o ibinababa ay hindi nila alam.
Pagkatapos ng mga kuwentuhan ay nagpaalam na kami kina Kuya Juli at sa
asawa niyang si Ate Lalie. Si Ate Lalie, nitong dalawang araw ay paminsan-minsan
kong nakakausap.
Noong bago pa raw sila sa Isla Talacanen ay ang dami nilang nakikitang sawa at
bayawak sa lugar. Talahiban pa nga raw halos ang isla noon.
326
SANAYSAY
PABELLON: PAGLILOK NG HANGIN SA MGA SUNGAY SA DAGAT 1

Tumuloy kaming apat nina Ernie, Tay Bordit, at Manong Pring sa Pabellon. Pabellon
ang tawag sa magkakambal na islang ito. Mga islang hindi naman isla, dahil kung
tutuusin, dalawang matatarik na bundok na bato ang magkakambal na islang ito na
nagkaugat sa gitna ng dagat.
Hindi ito ang unang pagkakataon na makita at madalaw ko ang magkakambal
na islang ito. Noong 1995, noong ginagawan ko ng video documentary ang research
ng Tambuyog Development Center, isang NGO na kinabibilangan ko noon na ang
tutok ng gawain ay sa mga usaping pangmangingisda at pangkaragatan, ay napagawi
na kami rito sa Pabellon. Sa likod ng isla kami nagtago nang sumagupa ang subasko
(mala-bagyong hangin at ulan) habang kami ay nagsu-shooting. Ang ganda-ganda ng
likod nitong Pabellon.
Nang muli ko itong dalawin nitong 1997 ay maganda ang panahon, pero malakas
ang alon. Dumudulas ang bangka sa mga alon. Sa harap ng Pabellon kami dumaong.
Kung alin ang harap at likod ng isla ay hindi naman talaga tiyak. Nakasanayan
na lang tawaging harap ng isla ang bahaging may mahaba at manipis na hilata ng
mapuputing buhangin.
Nagpunta kaming tatlo nina Ernie at Tay Bordit sa tinatawag nilang ilog sa loob.
Nagpaiwan sa bangka si Manong Pring. Isa itong malaking kuweba na may tubig-
dagat sa gitna. Malawak na bilog ang “ilog”. Ayon sa kuwento, hindi pa alam ng mga
tagarito kung saan ang lagusang dinadaluyan ng tubig-dagat papasok sa malawak na
bilog na ilog. Malalim din ito; siguro ay mga limang dipa rin ’yung lalim.
Naglundagan ang mga kasamahan ko sa ilog. Hindi ako nakatalon, ewan ko kung
bakit.
Isang bagay ang tiyak, ginapangan ako ng kaba, hindi ko talaga maintindihan
kung bakit.
Umatungal sa kulob ng yungib ang kanilang mga galak na hiyawan habang
tumatalon.

1. Nalathala ang bahaging ito ng sanaysay tungkol sa Isla Pabellon noong 2014 sa Tomás, 2(4), pp. 131–
33, isang literary journal ng Unibersidad ng Santo Tomas. May pamagat itong “Hagkis ng Hangin sa
Bundok na Bato, Igkas ng Panganib sa mga Sungay sa Dagat.” Hindi ko na sana isasama ang seksiyong
ito sa kasalukuyang sanaysay, dahil sa panuntunan tungkol sa paglalathala. Subalit napakahalaga ng
seksiyong ito sa koneksiyon nito sa iba pang bahagi at sa kabuuan ng kasalukuyang sanaysay, kaya
minarapat ko pa ring isama ito rito. Hindi lang ang mga tao at lugar – at ako – ang siyang paksa ng
sanaysay. May sarili rin namang buhay ang putol-putol na yugto ng buhay ng texto nito – na bahagi
pa rin ng paksa ng sanaysay, kapwa ng nauna nang nalathalang bahagi ng kasalukuyang sanaysay at
ng kasalukuyan ding sanaysay mismo. (Sang-ayon naman ako sakaling kailangan talagang tanggalin
ang seksiyong ito ng sanaysay.)
327
Magkasabay na lumutang sa ere ang kanilang mga sabik na hiyawan at mga

nagmamadaling katawan. Parang galít na kulog na umalingawngaw ang tunog ng
kulob na bagsak ng kanilang mga katawan sa tubig.
Kumapit lang ako sa isang nakausling bato, ingat na ingat na inilugay ang mga
paa sa tubig, at dahan-dahang isinuko ang katawan sa ilog. Mahiyain ang tunog
ng lapat ng aking katawan sa tubig. Malamig ang tubig. Pinapupunta ako ng mga
kasamahan ko sa gitna, pero ewan ko, hindi ko talaga maintindihan ang takot na
biglang gumapang sa aking katawan.
Baka higupin ako sa ilalim, sigaw ko sa mga kasamahan ko.
Kung tutuusin ay ligtas ang lugar: malinaw na malinaw ang tubig, kitang-kita
ang ilalim.
Puting-puting buhangin ang ilalim. Matatalim ang maliliit na usli ng bato sa
paligid ng nakalubog na bahagi ng kuweba. Sakali mang higupin ako ng kuryente
ng lagusan patungong dagat, tiyak na makikita ako’t maililigtas kaagad ng mga
kasamahan ko. Iyon ay kung simbilis ng kanilang langoy at sisid ang higop ng
nakakubling lagusan. At iyon ay kung sila man ay hindi rin hihigupin ng nakamasid
na trahedya.
Pagkatapos lumangoy, sa labas ng kuweba, ay pinagmasdan kong maigi ang mga
dambuhalang batong ito. Manghang-mangha ako sa tikas ng dalawang higanteng ito.
Pinamamahayan ang mga kuweba nito ng mga balinsasayaw na ang pugad ay
pinagkakakitaan ng milyon-milyong piso ng kung kanino man naka-lease ang mga
islang ito. Ginagamit sa paggawa ng nido soup ang pugad ng mga balinsasayaw, at
ineexport ito sa ibang bansa.
Marami nang kuwento ng kamatayan ang narinig ko hinggil sa mga mayayabang
na batong ito: mga upahang manggagawang inangkin ng mga talim ng bundok,
sinakmal ng mga di-inaasahang pangil ng mga nakausling bato sa mapanlinlang na
hikayat ng kuweba, nilamon ng mga nanlalapang bunganga ng bangin na lihim na
nagkukubli sa kapangyarihan ng dilim, inilibing sa mga traydor na salikop ng mga
bituka ng dugtong-dugtong na mga yungib.
Para sa isang dayong tulad ko, magandang tingnan ang Pabellon. Pero kung
maririnig ang mga kuwento ng kamatayan at kung paanong ang islang ito ay
ipinaangkin ng pamahalaan para gawin itong patubuan ng yaman, patong-patong
na trahedya ang imaheng isinasalubong nito sa aking isip. Hindi ko maisip kung
anong kahirapan o kawalang pag-asa ang nagtutulak sa mga bata’t binata’t mga
ama, mga Tagbanua at Cuyonen, mga tagarito at dayo, upang lakas-loob na akyatin
ang mga delikadong tipak ng bato at ibayubay ang sarili sa rurok ng mga matatalim
at matatarik nitong dalisdis na bato. Natutuhan na yata nilang maging manhid sa
328
SANAYSAY
kanilang mga kamatayan. Hindi ko rin maisip kung anong pagkatao mayroon ang
nangangapital sa kalakal na ito upang ipain sa kamatayan ang mga mamamayang
hindi makatanggi – o hindi marunong tumanggi – sa maliit na suweldong kanilang
tinatanggap. Natutuhan na rin yata ng mga kapitalistang ito na maging manhid sa
kamatayan ng iba.
Maalon at malakas ang hangin nang paalis na kami sa Pabellon. Tumatalon-
talon ang bangkang sinasakyan namin. Parang gusto akong itilapon ng bangka sa
dagat.
Habang palayo kami ay lalong gumaganda ang Pabellon. Hinihiwa at inuukit
ng hanging dagat ang hugis at hubog – ang lahat at bawat sulok at talim – ng
magkakambal na bundok na batong ito na natutuhang magkaugat sa gitna ng dagat.
Pero habang lumalayo ay nagmimistula ring dalawang kimîng sungay ang
dalawang matikas na higanteng batong ito sa gitna ng maalong laot.
CALABADIAN: TAGISAN NG MGA KIDLAT AT BULAKLAK

Tumuloy kami sa Calabadian, isang tahimik na isla. Wala ang mga taong hinanap
namin liban sa sekretarya ng organisasyon ng mangingisda sa sitio. Kamamatay rin
lang daw nitong isang linggo ng isa nilang miyembro at opisyal pa sa organisasyon.
Umiinom daw ng gin, tapos ay biglang-bigla na lang itong namatay. Tapos, sa isang
bahay ay may pababang-luksa raw para sa isang kababaryong namatay noong isang
taon. Tinamaan ng kidlat ang kababaryo nilang iyon.
At nitong taong ito ay halos sunod-sunod daw ang namamatay sa isla sa iba’t
ibang kadahilanan; mga bata’t matanda ay sunod-sunod na namamatay. Naalala ko
rin ’yung ikinuwento sa akin ng binatang si Jason tungkol sa isang malaking tipák
ng nakausling bato sa gilid ng Talacanen. Dati ay marami raw halaman sa tuktok
ng batong ito. Kadalasan nga raw ay puro bulaklak ang makikita sa tuktok. Pero
kamakailan daw ay tinamaan ito ng kidlat. Kaya pala wakwak ang gilid ng bato.
Noong una ko itong makita, akala ko ay naaagnas lang ang bato. Sabi ko pa nga sa
isang tagaroon, nasisira rin pala ang bato.
Hindi pala ito kusang nasira, napag-initan lang pala ng kidlat ang mga bulaklak
sa tuktok nito.
Umuwi na kami nina Ernie, Tay Bordit, at Manong Pring.
Alas-otso na ng gabi nang marating namin ang Poblacion ng Taytay. Kalmadâ
ang dagat, tulad ng pinakakalmadong kalmadâ ng dagat na naranasan ko rito halos
mag-iisang buwan na ang nakararaan.
May nagsasayaw na mga kidlat sa malayong bahagi ng madilim na langit.
329
TARAK NG SIBAT NG KONSENSIYA: PAGDURIANEN, POBLACION,

TAYTAY, PALAWAN, AGOSTO 28, 1997 (HUWEBES)
Iyon na nga ang pinangangambahan ko. Kanina ay hindi na namin sila natagpuan
ni Tay Bordit sa dati nilang aplaya. Noon pa nga raw ay hindi na sila nakikita ni Tay
Bordit sa bahaging iyon ng Sitio Pagdurianen.
Ganoon naman sila lagi. Ang buhay nila ay nakadepende sa galaw ng hangin.
Siguro nga ay nagbago na ang bugá ng habagat at nagbago na rin ng pugad ang mga
isda at balatan na kanilang hinuhuli.
Kanina, pagdaan namin ni Tay Bordit sa dati nilang aplaya sa Sitio Pagdurianen
ay wala nang nagkahulang mga aso, di tulad nang una naming punta roon. Wala ni
isang ale o batang sumalubong upang pagmasdan ang mga bisitang dumarating.
Ang natira na lamang sa sitiong iyon ay ang kalansay ng dati nilang bahay. Maging
ang mga pawid na dingding ay isinama rin nila. Wala na ring bangkang dati-rati ay
nakabantay sa paligid ng sitio.
Ayon kay Tay Bordit, umalis na nga talaga sila. Ganoon daw talaga sila.
Lahat ng kanilang mga gamit ay kanilang dinadala sa tuwing sila ay lumilipat
ng islang makapagkakanlong sa kanila kahit panumandali: mga gamit sa kusina,
radyo, damit, maging mga alagang hayop tulad ng baboy, aso’t pusa. Lahat ay
tinatangay nila, inilululan sa kani-kanilang mga bangka, at sabay-sabay na lalaot
at sasagwanin ang dagat patungo sa kung saanmang lugar sila bubuhayin ng
hangin at dagat.
Balak ko pa namang makipanirahan sa kanila kahit dalawa o tatlong araw,
sasama sa kanilang paglalaot, panonoorin ang kanilang pagsisid sa gitna ng dagat o
ang kanilang pagsibat ng isdang mapuntirya. Gusto ko pa ring marinig ang kanilang
mga tablay na ang ilan ay ipinarinig na nila sa akin, o ang kanilang mga berso na
pakumbabang ipinagmalaki na rin nila sa akin noong huli kong punta rito wala
pang isang buwan ang nakararaan. Ibibigay ko rin sana sa kanila ang kopya ng mga
larawan nilang kinunan ko noong nakaraang punta ko rito. Tiyak na matutuwa sila
sa pasalubong kong iyon, bagama’t hindi ko alam kung maitatago nga nila ang mga
larawan naming iyon o maiingatan kaya ang mga ito, mapoproteksiyunan sa init ng
araw o sa hampas ng mga alon. Ang mahalaga ay maibigay ko sa kanila ang mga
gunitang naikuwadro sa lente ng kamera kong iyon.
Ngayon ay hindi namin alam kung saang isla sila lumipat. Ang daming isla rito sa
Taytay Bay. At napakalaki ng gagastusin ko sa gasolina at ilang araw rin ang kakainin,
na malamang ay hindi bababa sa isang linggo, kung sakaling hanapin namin sila ni
Tay Bordit. Masama lang nang kaunti ang loob ko dahil sabi nila ay mga katapusan
pa ng Agosto sila lilipat, kung saan nga raw ay hindi nila alam. Kaya ay malamang
330
SANAYSAY
na mababalikan ko pa rin daw sila roon. Kaya pinilit kong makabalik kaagad nang sa
gayon ay makasama ako sa kanilang pangingisda.
Sabi pa naman nila sa akin, sa pagbabalik ko, mas marami silang tablay na
kakantahin. Magdala lang daw ako ng gin at bigas. Ang ulam ay sagot na raw nila.
Wala sa mga mangingisdang tinanong ko sa iba’t ibang tangdol at isla ng Taytay
ang makapagturo kung saan ngayon naglalagi ang mga hinahanap kong Tagbanua.
Pero iisa ang lagi nilang sinasabi: nakasagap sila ng balita buhat sa bayan, na nag-
away raw minsan ang mga Tagbanuang iyon, kung hindi nga raw magkapatid ay
magpinsan daw yata. Gabi raw nu’ng magkaroon ng gulo. Nag-iinuman daw yata sila.
Siguro ay nagkainitan sa kanilang mga biruan, nagbabag daw ’yung dalawa. Kung
sino sa mga Tagbanuang iyon ay hindi naman nila kilala.
Sabagay, hindi naman kinikilala ng mga tao, sa bayan man o mula sa mga liblib na
sitio, ang pangalan ng bawat isa sa mga Tagbanuang iyon. Sila ay tinitingnan ng mga
tao bilang isang masa ng mga Tagbanua na parang iisa ang kanilang mga pangalan, iisa
ang kanilang mga sikmura, iisa ang kanilang mga kulay, iisa ang kanilang mga itsura.
Tinatawag silang Tagbanuang Dagat. May tatlong uri raw ng Tagbanua: Tagbanuang
Dagat, Tagbanuang Pampang, at Tagbanuang Gubat. Ang mga Tagbanuang natagpuan
namin noon sa Sitio Pagdurianen ay mga Tagbanuang Dagat.
Kung ano ang pangalan nila ay hindi naman mahalaga sa mga taong kanilang
nakakahalubilo. Ang mahalaga ay nabibili ng mga tao sa Poblacion ang dala-dala nilang
balatan na kadalasan ay binabarat pa. Sabi nga sa akin kahapon ni Mang Pedring,
isa ring mangingisda, ’yung limang guhit, kadalasan ay sinasabing tatlong guhit.
Tatango lang naman daw sila. Minsan, ang taktika naman daw ng ilang mamimili,
lalo na kung maraming dalang balatan ang mga Tagbanuang ito, ay bibigyan sila ng
isa o dalawang boteng “Ursus,” na dose pesos lang naman ang halaga bawat isa. At
habang nakakumpol sila sa pag-inom ng “Ursus” ay kinukuha na paunti-unti ng mga
mamimili ang balatan na ibinebenta ng mga ito. Ibebenta naman ng mga trader ang
mga balatan sa mas malalaking dumarayong trader, na sila namang mag-eexport
nito sa labas ng bansa. Hindi na rin naman daw pinapansin ng mga Tagbanua ang
kanilang mga ibinebentang balatan; ang mahalaga ay umiinom sila ng “Ursus”. At
kapag medyo may tama-tama na ay aabutan na lang daw nila ng kung magkano na
lang ang mga Tagbanuang ito. Hindi na rin naman daw kikibo ang mga ito’t babalik
na uli sa kanilang mga bangka’t uuwi na sa kung saanmang isla sila naninirahan sa
mga panahong iyon.
Kagaguhan, isang malaking kagaguhan ang ginagawang panlilinlang sa kanila ng
mga tao. Sa mga ganitong pagkakataon, nananalangin ako sa langit, taimtim – buong
taimtim – na humihingi ng kidlat.
331
Tiyak kong alam nila ang ginagawang iyon sa kanila. Hindi lang nila pinapansin.
Mahiyain kasi silang masyado. O sabihin kong masyadong mabait, ayaw ng away
o gulo. Nag-aaway sila kung sila-sila lang; pero ’yung labas sa kanila ay hindi nila
inaaway. Naalala ko tuloy ’yung sinabi sa akin ni Tay Mecio, isa ring Tagbanua,
pero Tandulan’en, na nakatira sa isa sa mga bundok sa paligid ng Malampaya
Sound, na isang mayamang karagatan ng Taytay: “Tahimik kaming tao. Noon
nga’y tumatakbo kami kapag may lumalapit sa aming ibang tao. Natatakot kami
sa kanila. Hindi sa kung ano pa man, natatakot kaming saktan nila. Ayaw naming
masaktan.”
Pero alam kong nararamdaman nila itong ginagawa ng tao sa kanila. Tiyak
akong nasasaktan sila sa ginagawa sa kanila. Hindi na lang nila siguro pinapansin, o
ipinapahalata. Dahil alam kong gustuhin man nila ay ayaw nilang manakit, di tulad
ng ginagawa sa kanila ng karamihan. Pero, muli, sa loob-loob ko, noon pa ay sinibat
na ng mga Tagbanuang ito ang mga taong nanlilinlang sa kanila. Sinibat na nila ang
mga ito sa kanilang mga isip, dahil hanggang sa isip lang nilang kayang pumatay.
Baka nga maging sa isip ay nag-aatubili pa rin silang manakit.
Dugtong pa ng mga kasamahan ni Tay Daniel nu’ng humingi pa ako ng ilang
mga impormasyon sa mga Tagbanuang aking hinahanap, nabitin daw yata ang mga
ito sa isang inuman. Nagpunta nga sa bayan para bumili ng gin. Ang balita ay may
nanggaling daw na ilang tao, may dalang “Ursus.” At gano’n na nga ang nangyari,
siguro’y sumobra sa inom, kaya, hayun, nag-away. Pagkatapos daw no’n ay hindi na
nila nakita ang mga ito sa Sitio Pagdurianen.
Ang alam ko ay kami lang ang huling nagpunta roon. May dala kaming “Ursus,”
para sa kanila. At ayon kay Tay Bordit, na kasama ko rin noon, may naulinigan nga
raw siyang may pupunta sa isa sa kanila sa bayan para bumili ng gin. Hindi nga lang
daw niya tiyak kung nagtuloy pa nga sa bayan ’yung narinig niya. Narinig daw niya
ito noong paalis na kami.
Kami nga kaya ’yung tinutukoy na bisitang nagpainom sa kanila ng “Ursus”?
“Wala na tayong kinalaman sa gulong iyon,” pampalakas-loob na sinabi sa akin ni
Tay Bordit nang tanungin ko sa kanya kung may malaki kaming kasalanang nagawa
sa mga Tagbanuang iyon dahil sa nangyaring iyon.
Pero hindi pa rin ako mapakali sa pampalakas-loob na sinabing iyon sa akin ni
Tay Bordit. Parang may kung anong sibat na tumarak sa aking konsensiya. Sa mga
ganitong pagkakataon, nananalangin ako, taimtim – buong taimtim – na humihingi
ng kidlat. Parang gusto kong tamaan ako ng lintik.
Ewan ko kung makikita ko pa sila. Ang alam ko ay inanyayahan din nila akong
magpunta sa kanila sa Baras, sa Disyembre 8, piyesta raw, at tiyak na naroroon daw
332
SANAYSAY
sila. Mula katapusan ng Agosto hanggang unang linggo ng Disyembre ay hindi raw
nila tiyak kung saan-saang isla sila magpapalipat-lipat. Ewan ko kung makakabalik
ako sa kanila sa Disyembre.
At ewan ko kung magkakaroon ako ng panahon sa nalalabing ilang araw ko
rito sa Taytay Bay. Sa isang linggo, malamang ay sa Lunes, ay tutulak na uli ako sa
Baong, sa Malampaya Sound. Si Tay Mecio naman ang babalikan ko para tapusin
na namin ang transkripsiyon at pagsasalin ng isang napakahabang composong
inawit niya sa akin. At sa Setyembre 7 o 8 ay babalik na ako sa Puerto dahil ang
flight ko pabalik ng Maynila ay Setyembre 10 para makahabol ako sa kasal ng
kapatid ko sa Setyembre 13. Malamang ang balik ko sa Palawan ay sa unang linggo
na ng Oktubre. Marahil, sa pagpunta ko sa iba pang isla sa Taytay Bay ay makikita
ko sila.
At sana ay makita ko nga sila, kahit hindi sinasadya. Sana ay aksidente naming
mamataan ang kumpol ng kanilang mga nipa sa isa sa mga isla o tangdol na aming
madaraanan. O kaya naman, sana ay aksidente rin kaming magtagpo sa gitna ng laot
ng aming paglalayag.
Ewan ko, pakiramdam ko nang mga panahong iyon, tinataga ng kidlat ang buo
kong pagkatao.
TAGISAN NG MGA AHAS: SITIO TABUYO, POBLACION, TAYTAY,

PALAWAN, AGOSTO 29, 1997 (BIYERNES)
May dalawang ahas na napatay kanina, isang kobra at isang sobrekama (isang uri
ng sawa). Kapwa ito tigalawang metro’t kalahati, pero mas mataba ang sobrekama.
Kanina ay nasa Sitio Tabuyo kami ni Tay Bordit para mai-tape ang mga kanta
ni Tay Daniel, isang mangingisdang Ilonggo na matagal nang lumipat sa Palawan.
Nang manananghalian na kami ay nakita naming rumaragasang pabalik ng bahay
ang anak nitong si Junior, may hila-hila nang dalawang ahas. Nakita raw niya
ang mga ito sa kanyang daraanan, nag-aaway, lulon-lulon na nga raw ng kobra
’yung ulong bahagi ng sobrekama. Nabigla kaming lahat sa dala-dala niya pero
pagkatapos ng pagkabigla ay iisa ang ekspresyon ng mga tao. Sayang daw, sana
ay hinayaan na lang daw niyang mag-away ’yung dalawa. Ang mananalo raw sa
dalawang ahas ay tiyak na gagamutin ang tinalo nito. Ang gagawin daw ng nanalo
ay hahanap ng puno na makagagamot sa nagaping ahas. At pagkatapos na makuha
ang dagta, balat, o dahon ng punong iyon ay babalikan nito ang tinalong ahas,
ipapahid ang gamot na buhat sa puno, at iiwanan na ito. Tiyak raw na mabubuhay
muli ’yung natalong ahas, basta huwag lamang lalagpas sa isang araw na hindi ito
nagagamot ng nanalong ahas.
333
At iyon daw ang kailangang bantayan, ’yung punong pinagkunan ng ahas

ng kanyang ipinanggamot. Pagkatapos ng away, tiyak na hahanap agad ito ng
panggamot; at ang kailangan daw gawin ay sundan itong ahas nang matukoy mo
’yung pinagkunan nito ng ipinanggagamot sa tinalo nitong ahas. Hindi rin naman
daw dapat na matakot dahil hindi ka naman raw babalingan ng ahas; dahil ang nasa
isip lamang nito ay ang paghahanap ng maipanggagamot sa tinalo nitong ahas. At
tatalilis na rin ito oras na magamot na nito ang ahas.
At ang pinakamaganda pa raw sa lahat, araw ng Biyernes nangyari ang pag-aaway
na ito ng dalawang ahas. Bihirang-bihira na nga raw mag-away ang mga ahas, at
lalong bihirang-bihira na ito ay maganap ng Biyernes. Pinaniniwalaang ang Biyernes
ang isa sa pinakamahalagang araw sa pagkuha ng mga agimat, anting-anting, at iba
pang kapangyarihan lalo na sa panggagamot. Narinig ko na rin ito kay Marcial, anak
ni Tay Mecio ng Malampaya, nang ako ay minsang makipanirahan sa kanila wala
pang isang buwan ang nakararaan.
Sayang din daw, sabi ni Tay Daniel, di sana’y naipagpatuloy nila sa kanilang
lahi ang kapangyarihang manggamot. Nangyari rin daw ito sa tatay ni Tay Daniel.
Ikinuwento raw ito sa kanila ng kanilang tatay noong sila ay bata pa. Duwag daw ito
sa ahas. Minsang nakasakay siya sa kalabaw ay may bigla siyang nakitang dalawang
nag-aaway na ahas sa kanyang daraanan. Hindi rin daw nito alam ang tungkol sa
kapangyarihang maaaring makuha sa mga ganitong insidente. Hinayaan lang daw
niyang mag-away ’yung dalawang ahas. Nu’ng matalo raw ’yung isa, natakot daw
siya dahil akala niya ay siya naman ang babalingan. Pero dahan-dahan lang daw na
umalis ’yung nanalong ahas, at maya-maya’y nakita niya ang ahas na ito na umakyat
sa isang puno at may kinuhang dahon. Pagkatapos ay binalikan nito ang natalong
ahas, tatlong beses na ipinahid ang dahong pinitas nito sa puno sa buong katawan
ng natalong ahas, mulo ulo hanggang buntot. Tapos ay umalis na ’yung nagwaging
ahas. Laking gulat daw niya nang hindi nagtagal ay muling nabuhay ’yung natalong
ahas, at umalis na rin ang ahas na ito sa lugar na iyon. Doon lang daw naisip ng tatay
ni Tay Daniel na may gamot sa anumang lason ’yung punong pinagkuhanan nu’ng
nanalong ahas.
Talagang nanghinayang silang lahat sa pagtagang ginawa ni Junior sa
dalawang ahas. Katorse pa lang si Junior. Hindi naman daw niya alam ang tungkol
sa bagay na iyon. Kaya tinaga niya agad ’yung mga ahas. Nu’ng tagain nga raw niya
ay iniluwa nu’ng kobra ’yung kagat-kagat nitong sobrekama. Isang tagâ pa raw at
doon ay halos naputol na ang katawan nito. Nu’ng dalhin nga niya sa amin ’yung
dalawang ahas ay gumagalaw-galaw pa ’yung kalahating bahagi ng katawan nu’ng
kobra, pero ’yung bahaging ulo ay hindi na gumagalaw. ’Yung sobrekama naman ay
334
SANAYSAY
talagang wala nang buhay.

Naikuwento rin tuloy ni Tay Bordit na ikinuwento na rin ito sa kanya ng
kanyang tatay. Pero akala raw niya ay niloloko lang siya ng kanyang tatay dahil
hindi raw niya lubos-maisip na maaaring mag-away ang dalawang ahas. Si Tay
Daniel naman ay alam ang kapangyarihang maaaring makuha sa mga ganitong
insidente, pero sa tanang buhay raw niya ay hindi pa siya nakakita ng dalawang
ahas na nag-aaway.
Nagkakuwentuhan tuloy tungkol sa mga ahas. Ang isa sa halos hindi kapani-
paniwalang kuwento ay ’yung isinalaysay ni Tay Aniano, isa ring mangingisdang
taga-Poblacion. Sa Panay raw ito nangyari, bata pa raw siya noon; doon pa
sila nakatira noon. Tanghaling tapat daw yata iyon. Narinig daw nila ang isang
napakalakas na huni, parang pitada ng barko. Di nagtagal ay lumabas sa bayan ang
isang napakalaking sawa. Sobrang laki raw talaga nito. Ang kabilugan ng katawan
nito ay kasinglaki raw halos ng isang malaking dram; ibig sabihin ang tangkad ng
bilog nitong katawan ay hanggang dibdib ng isang binata, at ang kabuuang haba
nito ay talaga naman daw sobrang haba. Mabagal na mabagal daw na gumapang
ang napakalaki at napakahabang ahas na ito sa kanilang bayan. Hindi naman daw
lumapit ang mga tao, pinanood lang ang mabagal nitong paggapang na patuloy
pa rin sa paghuni nang malakas. Wala rin daw naglakas-loob na salakayin itong
dambuhalang ahas na ito. Pero may mga naglakas-loob din daw na lumapit, pero
sa gilid lang nakabantay at sinusundan ang galaw ng ahas. Hindi naman na raw
makakapulupot nang bigla ang mga ganitong ahas, huwag lang daw pupunta sa
harap at tiyak na hihigupin ka nito. Sa katunayan ay pinatutunog pa raw ng pari ang
kanyang kuliling habang sinusubaybayan ang paggapang nito. Nakakapangilabot
daw talaga ang ungol nito. Talagang nakakatakot din daw ang itsura ng ahas, pero
nakakaawa rin daw itong pagmasdan. Tumuloy raw ang ahas sa dagat. Buhat noon
ay hindi na nila ito nakita.
Ilang beses na rin akong nakarinig ng mga kuwento tungkol sa mga malalaking
ahas na hindi na talaga gumagalaw sa sobra nitong tandâ o lakí. Kadalasan, ang mga
ganitong sawa ay nasa lupa lang, hindi na halos gumagalaw, naghihintay na lang
ng anumang hayop na mapapatapat sa bunganga nito na maaari nitong higupin.
Narinig ko na ito sa maraming nakakuwentuhan ko sa iba’t ibang pampang at isla ng
Hilagang Palawan. At muli, narinig ko na naman ito dito sa Taytay Bay.
Ayon kay Tay Bordit, kadalasan, ang mga ganitong sawa ay sinusuportahan na
lang ng kapwa nito ahas. Dinadalhan ito ng pagkain. Pero minsan, kapag nakaramdam
ang sinusuportahang ahas na hindi na siya masuportahan ng mga kapwa nito ahas,
ay kusa na lang itong umaalis. Nagagawa raw talaga nitong gumalaw kung ito ay
335
magpapakamatay na. Gagapang daw talaga ito at hahanap ng tubig, dagat man o
ilog, at doon ay sisisid upang lunurin ang sarili.
Pagkatapos makapag-tape ng mga kanta, mga gawing alas-tres ng hapon, ay
nagpaalam na kami ni Tay Bordit. Medyo nahihilo na rin ako sa halos isang galong
tubâ na nainom ko. Inihanda raw talaga iyon ni Tay Daniel para sa amin. Kahapon ay
nagdaan kami rito para sabihin nga sa kanya ang pakay ko sa kanila, at nagkasundo
nga kami na ngayong araw na ito bumalik. Nagdala naman ako ng tatlong bote ng
gin at dalawang bote ng “Ursus,” na nagbigay-hudyat sa akin na tanungin sa kanya
kung may alam siya sa maaaring kinaroroonan ngayon ng mga Tagbanuang Dagat
na nakasalamuha ko kamakailan lang, na wala rin naman siyang naisagot. Hindi
ako nag-gin. Hindi rin nag-gin si Tay Daniel. Inubos niya ’yung dala naming “Ursus.”
”Yung gin, inupakan nina Tay Bordit at ng dalawang kaibigan ni Tay Daniel sa lugar,
sina Tay Aniano at Tay Benny.
Hibás na. Kaya medyo natagalan kami ni Tay Bordit sa pagpapalaot ng bangka sa
malalim-lalim na lugar. Napakalawak ng hibás (low tide). At noon ko lang napansing
napakalawak rin pala ng lugar na saklaw ng mga bahura (corals), mga buháy na
bahura, ang ganda-gandang tingnan. Kalmadâ pa ang dagat kaya talagang kitang-
kita ang mga bahura. Iba’t ibang klase. Para na rin akong nag-snorkeling kahit nasa
bangka ako.
Pagdating sa Poblacion ay noon ko lang napag-aralang mabuti na ’yung lagi
kong nilalakaran kapag hibás ay mga bahura rin pala. At totoong malawak din ang
saklaw nito. Kaya nga lang ay mga patay na bahura na ang mga iyon. Nu’ng bagong
dating pa lang daw sina Tay Bordit sa lugar na ito ay buháy pa ang malaking bahagi
ng bahurang iyon. Dahil na rin daw sa aktibidad ng tao – sa katunayan ay bahayan
na nga ang pampang nito – ay dahan-dahan nang namatay ang mga bahurang iyon.
Doon lang ako nakaramdam ng lungkot at panghihinayang sa napakalawak na saklaw
ng bahurang iyon. Pero di tulad ng nakita ko sa pampang ng Tabuyo, ang mga bahura
rito sa Poblacion ay mga kalansay na lang.
Pag-uwi ay naglaba lang ako ng ilang damit sa poso sa labas ng bahay. May
narinig akong alulong ng aso. Kinilabutan ako, hindi dahil sa takot. Iyon ang
pinakamalungkot na alulong na narinig ko sa tanang buhay ko.
Bago pumasok sa bahay ay hinablot ng langit ang aking pansin. May mga
nagsasayaw na kidlat – mga payapang kidlat na parang mga nagsasala-salabat na
ugat – sa malayo at madilim na bahagi ng langit, sa dulo ng dagat, sa gilid ng mundo.
Masakit na masakit ang aking ulo. Nananakit din ang aking mga buto-buto’t
kalamnan. Para akong tatrangkasuhin. Mag-iisang linggo nang ganito ang aking
pakiramdam.
336
FICTION
SA PAGTATAPOS NG AGOSTO 1997: NGAYONG ALAM KO NA KUNG

SAAN IPINAPANGANAK ANG KIDLAT
Ngayon, alam ko na kung saan ipinapanganak ang kidlat.
Pero hindi ko alam – bagama’t mayroon akong kutob – kung bakit ko hinahanap
kung saan ipinapanganak ang kidlat.
337
Sikat ng Araw
sa Luntiang
Tanawin
Pag-alaala kay Cirilo F.
Bautista ng Kaniyang Anak
sa Labas na Sirena
JOHN IREMIL TEODORO
MAALWAN ANG SIKAT ng araw nang mag-umpisa ang martsa sa damuhan sa harap ng
Sentrong Pangkultura ng Pilipinas. Mayo 10, 2018. Huwebes ng umaga. Arrival Honors
para sa labi ni Cirilo F. Bautista, Pambansang Alagad ng Sining para sa Literatura. May
pagpupugay para sa kaniya sa Main Theater ng CCP.
Malungkot na martsa at pinipigilan ko ang pag-iyak. Ayokong umiyak sa harap ng
ibang tao. Pinagmasdan ko ang palagid. Luntian ang mga damo at ang mga punongkahoy
sa bahaging iyon ng CCP Complex. Dahan-dahan ang martsa habang sumasaludo ang
mga sundalo, tangan ng isang binatilyong apo ni Bautista ang urn ng kaniyang abo. Ang
biyudang si Ma’am Rosemarie Bautista, kay ganda sa kaniyang pagluluksa. Nai-imagine
ko na kung gaano siya kaganda nang magkilala sila ng dakilang makata sa Lungsod Baguio
maraming taon na ang nakalilipas. Dahan-dahan sa paglalakad ang pamilyang Bautista
papaakyat sa ramp ng CCP. Pinipigilan ko pa rin ang pag-iyak.
Anak ako sa literatura ni Bautista. Ako ang anak niyang Sirena. Nang una kaming
mag-usap sa Iligan National Writers Workshop noong 1995, sabi niya sa akin, ini-imagine
338
FICTION
daw niyang ang itim-itim ko, sunog ng araw, dahil palaging tungkol sa dagat ang mga
tulang ipinapadala ko sa kaniya sa Philippine Panorama na siya ang literary editor.
Wala na si Papá at pakiramdam ko nang mga sandaling iyon, parang anak nga niya
ako sa labas.
SI PAPÁ
Hindi naman talaga namin tinatawag na “Papá” si Cirilo F. Bautista sa kaniyang
harapan. Tinatawag lang namin siyang “Papá” kung wala siya o di kaya nakatalikod
siya at sigurado kaming di niya kami maririnig. “Sir Cirilo” talaga ang tawag namin
sa kaniya lalo na kapag may iba kaming kausap at siya ang pinag-uusapan. O “Sir”
kapag direkta namin siyang ina-address. “Doc Bau” naman siya kapag “official” o
“academic” ang pag-uusap dahil ito ang tawag sa kaniya sa Literature Department
dito sa La Salle.
Tinatawag lang namin siyang “Papá” kapag kami-kami lang sa grupo naming
ALON Literature Collective (ang aming ipinagmamalaking literary barkadahan in all
its positive and negative connotations) ang nag-uusap. Nabuo ang ALON noong late
1990s bilang grupo ng mga batang makatang nagkakilala sa La Salle na nagkikita
once a month upang i-workshop ang mga bagong tula ng bawat isa.
Nakapaglathala nga kami ng dalawang antolohiya: What the Water Said (2004) at
Watershed (2009). Ang pabliser namin ay ang University of San Agustin Publishing
House at nanalo pa ng National Book Award mula sa Manila Critics Circle ang What
the Water Said. May pinaplano kaming pangatlong libro. Ilang taon nang pinaplano.
May title na nga kami: Suddenly, Cirilo. Mga maikling kuwento na may cameo role
si Papa. Alam na niya ang balak naming ito at gusto niya ang title. Mukhang umoo
naman kami nina Alice M. Sun-Cua, Shirley O. Lua, Ronald Baytan, Alejandrino
A. Vicente, Isidoro Cruz, at Vince Groyon na gagawin ito. Siguro imbitahan na rin
namin ang mga ALON mentor namin na sina Luisa A. Igloria at Marjorie Evasco.
At malay natin baka magko-contribute din ang mga dapat ay kasapi ng orihinal na
ALON (na bigla na lang di naging aktibo sa grupo) na sina Nonon Carandang, Jose
Edison Tondares, at Camilo Mendoza Villanueva Jr. Sayang at wala na si Sid Gomez
Hildawa. Pero ang masaya lang sa isipan ko, tiyak magkasama na sila ngayon ni Papa
sa heaven.
Bakit nga ba kami naging ALON? Siyempre mula ito sa isang joke ni Papá na
ilang ulit naming narinig sa kaniya, “What does the ocean say to the sky? Nothing. It
just waves.” Kayâ hayun, wave equals alon.
Maraming pagkakataon sa bahay kami nina Papá sa Santa Mesa Heights
nagmimiting. Minsan ang nakasalang sa workshop ay ang tula kong “Habang
Naglalakad sa Baha.” Tungkol ito sa karanasan kong paglalakad sa hanggang hita na
339
baha sa ginsang-an ng mga kalyeng Estrada at Leon Guinto nang nagtatrabaho pa

ako bilang managing editor sa De La Salle University Press na ang opisina noon ay sa
ground floor ng Le Grande Maison sa gilid ng St. Scholastica’s College at nagrerenta
ako ng isang maliit na kuwarto sa isang nanlilimahid na building sa Estrada.
Sa pangatlong saknong ay gin-quote ko si Papá: “Sabi nga ng makatang si Cirilo
F. Bautista, / ‘Mahika blangka. / Maynila, ay napakagandang Maynila—/ Kung
makikita mo sa ilalim ng baha!’ /Kaya pala may musika sa agos / Ng tubig at patak ng
ulan / At sa lagaslas ng tubig na sinasagasaan / Ng mga bus, dyip, taxi, at traysikad.”
Nakakaloko ang ngiti ni Papa nang mag-comment siya. “The most successful lines in
this poem are the first four lines of the third stanza.” Siyempre tawanan kami lahat!
Hindi ko alam kung pinupuri ba ang tula ko o nilalait.
Anak ako ni Cirilo F. Bautista at may karapatan akong tawagin siyang Papá. Nang
manalo ako ng ikatlong gantimpala sa timpalak sa tula sa Panorama Literary Awards
noong 1997, nagkita sina Papá at Nanay sa isang simpleng awarding ceremonies sa
Bayview Hotel. Sabi ni Papá kay Nanay, “Huwag kang masyadong mag-alala kay John
dito sa La Salle ha. Parang anak ko na ’yan. Ako’ng bahala sa kaniya.” Para sa isang
batang lumaki na ang marinerong ama ay palaging wala ay napakahalaga sa akin ang
maikling pag-uusap na iyon ng tunay kong ina at ng aking “parang tatay” subalit sa
puso’t isipan ko noon pa man, at lalo na ngayon, ay totoong tatay ko talaga.
Hindi malayo na baka ngayon-ngayon lang pinag-uusapan uli ako nina Nanay at
Papá sa langit dahil alam ko matsika ang ina ko at si Papá ay laging handang makinig.
[Hunyo 19, 2018, 7:43 n.u., Maynila]
INTERVIEW TUNGKOL KAY PAPÁ

Noong Sabado (Mayo 19) may taga-Varsitarian ng University of Santo Tomas na nag-
interview sa amin nina Shirley O. Lua at Ronald Baytan dito sa La Salle tungkol kay
Cirilo F. Bautista. May special issue daw sila na tribute kay Papá. Dating editor si Papá
ng Varsitarian.
Si Shirley talaga ang pakay na interbiyuhin. Dala nga niya sa isang tote bag
ang lahat ng libro ni Papá. Tanong ko tuloy kay Ronald, “Ateng, dissertation ba ang
susulatin ng bata?” Tumawa lang siya.
Hinihintay namin si Shirley na matapos ang kaniyang interview upang magkape
kaming tatlo. Kailangan naming mag-relax matapos ng Writing the Classroom 2
nang hapong iyon. Kaso, pagkatapos ng interview kay Shirley gin-volunteer niya
kami ni Ronald na interbiyuhin din. Marami raw kaming masasabi tungkol kay Papá.
Kayâ kahit na nanlalambot na ako sa pagod dahil sa nakaraang tatlong araw na
340
FICTION
kumperensiya na ako ang Hermana Mayor, for the love of Papá gora na sa interview.
Sabi ni Ronald sa taga-Varsitarian sabay na kaming interbiyuhin.
Ang isang pamatay na tanong na nagpadugo kaagad sa aking ilong ay, “In your
opinion, what is the greatest book of Cirilo Bautista?” Siyempre ang sagot kaagad ni
Ronald ay ang The Trilogy of St. Lazarus. Ito ang kalipunan ng tatlong modern epic ni
Papá na ginagamit ni Ronald na pang-torture sa aming literature majors.
Habang nagpapaliwanag si Ronald, parang namimingi ako at nananaginip na
ng matapang na kape. Nagdadasal ako, sabi ko, “Sir, magpakita ka nga ngayon para
tumigil na si Ateng!” Nang ako na, sabi ko sa nag-iinterbiyu na ang Sugat ng Salita
ang paborito kong libro.
“Greatest book hindi paborito,” pagko-correct ni Ronald.
“Opo, next question pa po ang tungkol sa favorite book,” sabi ng bata.
Mabilis akong nag-isip. Patatalo ba ako sa The Trilogy of St. Lazarus ni Ronald?
Words and Battlefields sabi ko. Teorya ito ni Papá tungkol sa tula. Mahirap na libro dahil
pilosopiya ito tungkol sa tula na malatula rin ang istilo. Ang librong ito ay disertasyon
ni Papá para sa kaniyang Doctor of Arts in Language and Literature na isinumite niya
noong 1990 sa La Salle. Wala na siyang balak noon na mag-PhD pa subalit pinilit siya
nina Br. Andrew Gonzales, FSC at Isagani R. Cruz na mag-doctorate degree para maging
Full Professor siya. Sa kaniyang disertasyon, si Dr. Cruz ang kaniyang adviser. Kasama
sa mga panelist sina Br. Andrew at Dr. B. S. “Ben” Medina Jr. Kuwento sa akin ni Papá,
hindi siya makatulog nang gabing magde-defend siya kinaumagahan. Naghanda raw
siya ng notes sa index card para sa mga sasabihin niya sa defense at mga sagot sa mga
posibleng itatanong ng mga panelist. Kinaumagahan sa defense, walang nagtanong
matapos ipaliwanag ni Papá ang kaniyang sinulat na disertasyon. Pirmahan na agad
ng approval sheet at kainan. Habang kumakain, pabulong na tinanong ni Papá si Dr.
Medina, “Pambihira, Ben ba’t hindi kayo nagtanong? Naghanda pa naman ako.” Ang
sagot ni Dr. Medina, “E, paano kami magtatanong hindi namin naintindihan!”
Nang sulatin ko ang aking MFA thesis na si Papá ang adviser pinilit kong
basahin ang librong ito na inilathala ng De La Salle University Press noong 1998.
Malapanaginip ang pag-intindi ko rito. ’Yung parang nagegets mo pero hindi naman.
Nang malaman ni Dr. Cruz na nag-quote ako sa librong ito, sabi niya, “Talaga?
Naintindihan mo?” Ang sagot ko, “Siyempre hindi, Sir. Gusto ko lang magmukhang
scholarly ang thesis ko!”
Pag-uwi ko noong Sabado sa Tore ko, agad kong binuklat ang librong ito na
nasa aking mesang sulatan. May mga naka-highlight akong mga bahagi. Bagama’t
matagal na sa akin itong libro, noong 2016 ko lang ito napa-autograph kay Papá.
Nagpaalam kasi ako sa kaniya na kung sakaling maintindihan ko na nang lubusan
341
ang libro niyang ito, gusto ko itong isalin sa Filipino at sa Kinaray-a. Tumawa lang
siya at nagsabi ng, “Sige, intindihin mo muna.” Hinaplos-haplos ko ang dedication
niya sa title page nitong libro na: “With much affection to John Iremil Teodoro—
Cirilo F. Bautista 19 June 2016.”
Gusto ko ang salitang “affection.” Napakamapalad kong Sirena!
Sa pahina bago ang page one may nakalagay na babala: “This discourse on the poem
is actually a theory disguised as a parable disguised as history disguised as sociology
disguised as a poem. One should be wary of disguises.” Si Papá talaga! Nai-imagine ko
na habang isinusulat niya ito ay nakangiti siya, ’yung nakakaloko niyang ngiti.
[Mayo 22, 2018, 9:11 n.u., Maynila]
SA IKA-40 NA ARAW NG PAGTALIWAN NI PAPÁ

Kahapon (Hunyo 14) sa pamisa at parangal namin para kay Dr. Cirilo F. Bautista, ang
aming Papá CFB, dito sa La Salle ay may ginawa akong kakaiba at tuwang-tuwa ako sa
aking sarili—ang bumigkas ng tula na memoryado ko! Achievement ito para sa akin
dahil may stage fright ako. Hanggang classroom lang ang káya ko. Kung mas malaki
sa classroom ang lelektyuran o pagsasalitaan ko ay halos sasabog ang aking puso sa
kaba at parang natutunaw ang aking knee cap. Idagdag pa natin dito ang factor na
ang programa kahapon ay isang emosyonal na pagdiriwang para sa ika-40 na araw
ng pagtaliwan ni Papá. Isang sagradong araw sa paniniwalang Katoliko dahil ito ang
araw ng pag-akyat ng kaluluwa sa langit upang mabuhay nang walang hanggan sa
piling ng Diyos.
Dahil kine-claim ko naman talaga na ako ang favorite literary daughter ni Papá,
hindi na ako nag-inarte pa nang piliin ako ng mga kasama ko sa Literature Department
na maging isa sa tatlong magbabasa ng tula ni Papá sa event. Ang nakatokang tula sa
akin ay “Ang Tunay na Pag-ibig” mula sa librong Sugat ng Salita (De La Salle University
Publications, 1986). Ang iba pang magpo-poetry reading ay sina Ricardo de Ungria
at Marjorie Evasco. Mga bigatin di ba? At ako ang pinakamabigat sa kanila! Literally
speaking nga lang.
Ilang beses ko nang napanood na nag-poetry reading si Sir Ricky. Hindi basta
reading lamang ang ginagawa niya kundi performance talaga at memoryado niya
ang tula. Hindi ako magpapa-upstage, sabi ko sa aking sarili. Mememoryahin ko ang
“Ang Tunay na Pag-ibig.” Salamat sa Diyos at isang pahina lang ito! Dalawampu’t
isang gutay-gutay na linya lang. Keribam.
Isang linggo ko rin itong kinabisado. Paggising ko sa umaga at bago matulog sa
gabi, memorize to death ako. Nang gin-recite ko ito sa harap nina Ronald Baytan at
342
FICTION
Carlos Piocos ay nagkamali ako. May isang linya at isang salita akong nakalimutan.
Ang sabi ni Ronald habang nakataas ang kanang kilay, “More practice pa, Princess.”
Mabuti pa si Shirley O. Lua, nang mag-recite ako sa harap niya at dalawang linya nga
ang nakalimutan ko ay pinalakpakan ako. Nape-pressure lang ako dahil kapag nire-
recite ko naman sa banyo dito sa Tore ko at nakaharap ako sa salamin, memoryado
ko naman. Pero kapag may nakikinig na, may nakakalimutan ako. E, paano pa kaya
kung actual event na?
Pero hinde! Hindi ako patatalo kay Ricardo de Ungria! Sabi ko sa aking
sarili. Kailangan kong i-memorize. Naalala ko noong high school ako sa St.
Anthony’s College sa Antique, na-memorize ko naman ang “Annabel Lee” at ang
“A Passionate Shepherd to His Love” na nang tanghalin namin sa klase namin sa
English ay ako talaga ang shepherd at suot-suot ko pa ang pink na bath robe ni
Nanay bilang costume.
Nalaman ko lang na makakaya kong bigkasin na memoryado ang “Ang Tunay
na Pag-ibig” sa parangal kay Papá nang ma-recite ko ito noong nakaraang linggo
sa harap ng mga estudyante ko sa creative writing. Tinatalakay kasi namin ang
imagery at metaphorical language at bigla kong naisip na itong tula ang gawin kong
halimbawa. Kaya sabi ko sa aking mga estudyante, “Guys, pakinggan ninyo itong tula
ni Cirilo F. Bautista na magandang halimbawa ng mahusay na paggamit ng imagery
at metaphor.” Unang dalawang pangungusap pa lang, manghang-mangha na sila
at kitang-kita sa kanilang mukha. Ang pinakapogi kong estudyante nakanganga
pa. “Ang tunay / na pag-ibig ay kabaong / na walang laman. / Ang nakikiramay / ay
dumarating / na may bulaklak sa lalamunan / at luha sa bulsa.”
Pinalakpakan nila ako nang matapos ko ang tula. Lihim ko ring pinalakpakan
ang sarili ko nang makita ko sa kanilang mga mukha na nauunawaan na nila ang
konsepto ng imagery at metaphorical language. Salamat sa tula ni Papá!
At iyon na nga kahapon, habang nagmimisa pa lang ay kinakabahan na ako. Sa
pag-umpisa ng programa ng parangal, hindi na ako sigurado kung memoryado ko pa
ang tula. Ang nakakainis pa, habang nagbibigay si Ronald ng kaniyang tribute, ilang
beses nabasag ang kaniyang boses. Umiiyak-iyak si Ateng! Siyempre nakikiiyak ako.
Nakakainis naman. Paano pa ako magtatanghal ng tula ni Papá na hindi ako iiyak at
kabisado pa ang tula?
Nang tawagin si Sir Ricky na magbasa ng tula, hayan na, pagtayo niya pa lang sa
kaniyang kinauupuan sa likod, nagre-recite na siya! Nire-recite niya from memory
ang “Pedagogic” ni Papá habang papalapit ng altar. In character pa siya. Gusto ko
tuloy tumayo at mag-slow clap sabay sigaw ng, “Uwian na! May nanalo na!”
Nang ako na ang tatawagin, mabilis akong nagdasal kina Mother Mary, St.
343
Augustine, St. John Baptist de La Salle, St. Anthony of Padua, St. Marie Eugenie, at
pati sa mga guardian angel na tulungan ako na huwag magkalat. Mga santong patron
iyan ng mga institusyong pinag-aralan ko.
Bago ko binigkas ang tula, nagkuwento muna ako upang pahupain ang aking
kaba. Sabi ko noong 1995 nang maging estudyante ako ni Papá, halos every weekend
ay umaakyat kami ng Baguio. Minsan, habang nakaupo kami sa sira-sirang stage sa
Malcom Plaza sa babang dulo ng Session Road na nakaharap sa palengke ng Baguio
ay bigla siyang humirit. Kadalasan naman kapag ganoon ay hindi kami nag-uusap.
Sanay akong maupo sa tabi niya nang ilang oras at di kami nagkikibuan. Kaniya-
kaniya kami ng iniisip. Madalas ang iniisip ko lalaki. Siya, I assumed, nagko-compose
ng epiko sa utak niya.
Henewey, out of nowhere, ni walang context, sabi niya sa akin habang
pinapanood namin ang mga taong naglalakad sa kalsada, “John, kung gusto mong
maging mahusay at successful na makata, dapat huwag kang mag-asawa.” Siyempre
tumaas ang kilay ko. “E, ba’t kayo, Sir, may asawa naman?” sabi ko. “Naku masuwerte
lang ako dahil si Ma’am Rose mo mabait at understanding. Tayo kasing makata
walang pera. Saka gusto pa natin palagi ang mapag-isa para makapagsulat.” Then
end of conversation na. May dalawa o tatlong oras pa yata kaming nakaupo lang
doon sa maliit na plaza. Kapag may mga batang naghaharutan at maingay na malapit
sa amin, sinusutsutan niya na tumigil at tumahimik.
Taong 1995 o 1996 iyon nang sinabihan niya akong huwag mag-asawa. Noong
2017 nagkadyowa ako. Pagbisita ko sa bahay niya, ito agad ang ibinalita ko sa kaniya.
Sabi ko, “Sir, may boyfriend na ako. As in we live together.”
“Oo nga, Sir! Nag-boyfriend-boyfriend ’yan!” biglang interject ni Shirley na
sumbungera ang peg.
“Bakit mo ginawa ’yan? Nakakaistorbo ’yan sa pagsusulat!” ang sabi ni Papá.
“E, Sir, masyado na akong nalulungkot kung minsan. Kailangan ko na ng kasama
sa buhay,” ang sagot ko. Medyo hurt ako kasi ang inaasahan ko sanang sasabihin niya
ay, “Sige, dalhin mo siya dito sa bahay. Gusto ko siyang makilala at makausap.”
Pero mukhang tama si Papá. Istorbo nga sa pagsusulat ang lalaki. Hindi man
lang inabot ng isang trimester ang kabaliwan kong iyon.
Bago ko gin-recite ang “Ang Tunay sa Pag-ibig” ay sinabi ko sa mga dumalo
kahapon na huwag silang kabahan na baka may makalimutan akong linya. Nasa
bulsa ko lang sa loob ng jacket ko ang kopya ng Sugat ng Salita. May Plan B ako.
Ang magpatalo kay Ricardo de Ungria at basahin na lamang ang tula mula sa
libro.
Ngunit nagtagumpay ako! Na-recite ko nang buo at tama ang bawat kataga ng
344
FICTION
tula. Napatalon ako sa tuwa. Kung nanonood nga si Papá kahapon, natitiyak kong
tuwang-tuwa rin iyon. At sana ipagdasal niya sa langit na balang-araw mahahanap
ko rin ang tunay kong pag-ibig kahit na hindi na ako naniniwala sa pag-ibig ngayon.
[Hunyo 15, 2018, 8:28 n.u.]
NANG MINSANG TINALO KO SI PAPÁ

Proud ako na minsan tinalo ko si Cirilo F. Bautista sa word game na imbento niya.
O baka hindi naman talaga niya imbento ang larong iyon kundi siya lang ang
nagturo sa akin. Ganito kasi iyon, nagbabakasyon kami sa Baguio at nakatira kami
sa isang kuwarto sa Teachers Camp. Normally naman, doon kami sa bahay niya—
Amalfi House ang tawag niya—sa Marcos Highway nagsi-stay. Pero kung isa o
dalawang gabi lang naman ay nagrerenta na kami ng kuwarto. Sayang kasi ang oras
kasi maglilinis pa kami ng bahay (dahil madalas walang tao roon) at kami pa ang
magluluto.
Umaga iyon at nakabihis na kami. Sa kuwarto lang kami at hinihintay si Gabby
(Gabriel Baban Keith, ang makatang kaibigan namin na taga-Baguio) na sunduin
kami para mananghalian sa Camp John Hay. Habang naghihintay naglabas siya ng
papel at bolpen.
“O, John, maglaro muna tayo habang hinihintay si Gabby,” sabi niya. Ipinaliwanag
niya ang laro.
Magbubuo kami ng salita sa pamamagitan ng salitang paglalagay ng mga letra.
Dapat hindi mahulaan ng kalaro ang word na nasa isip mo. At dapat may salita ka
talagang nasa isip dahil kung dugtong ka lang nang dugtong ng mga letra at wala ka
palang iniisip na salita at bigla kang i-challenge ay talo ka. Pero kapag na-challenge
ka at may salita ka talagang nasa isip at tama ito, ikaw ang panalo.
Sa isip ko noon, “Si Sir talaga maglalaro lang kami, laro pa na tiyak talo ako.”
Nabasa ko kasi sa isang sanaysay ng isa pang idolo kong guro sa La Salle na si
Isagani R. Cruz ay memoryado raw ng mga tulad ni Bautista ang standard English
dictionary. Ang paksa kasi ni Dr. Cruz ay tungkol sa pagsusulat ng tula sa Ingles.
Kung Filipino ka raw na gustong magsulat sa Ingles, dapat mas magaling kang
mag-Ingles kaysa 90% ng mga Amerikano at dapat memoryado mo ang standard
English dictionary tulad ni CFB.
Henewey, naglaro kami. Nag–jack en poy. Ako ang panalo. Mukhang
magandang pangitain. Kayâ ako ang unang sumulat ng letra: “T.” Nagdagdag si
Papá ng “H” kaya naging “TH.” Ang isa pang rule, dapat sa pagdagdag mo ng letra
ay walang mabubuong salita. Nagdagdag ako ng “A,” naging “THA.” Nagdagdag
345
siya ng “R” kaya naging “THAR.” Nagdagdag ako ng “S” at naging “THARS.”
Sumimangot si Papá.
“Wala namang mabubuong word na ganiyan e! Di ba sabi ko sa ’yo may word in
mind ka dapat?” sabi niya na parang nagalit agad.
“Meron nga akong naiisip na word, Sir,” sabi kong nakangiti.
“Sigurado ka? ’Ala ngang word na ganiyan e,” sabi niya na kunot ang noo at
magkasalubong ang kilay.
“Meron nga, Sir,” sabi kong nakangiti pa rin. Tuwang-tuwa ako na matatalo
ko siya. Hindi pala totoo ang sinabi ni Dr. Cruz. I’m sure nasa standard English
dictionary ang salitang nasa isipan ko.
“Sige, I challenge you. What word? ’Ala ’yan e,” sabi niya.
Sinulat ko ang salita: CATHARSIS.
“Oo nga ’no!” sabi niyang nakangiti na at natatawa pa.
Buti na lang dumating na si Gabby. Ayaw kong maglaro pa kami at baka matalo
na ako. Mabuti na ’yang ako ang may hawak ng championship. (Championship agad?)
Nang hapon ng araw na iyon habang naglalakad kami sa gitna ng hardin ng mga
dilaw na dahlia—ito ang hardin ngayon ng The Manor na wala pa noon sa Camp John
Hay—tinapik niya ako sa balikat. “Naisahan mo ako du’n ha,” sabi niyang nakangiti.
Noong una, di ko maintindihan ang sinasabi niya. Parang walang context. “Saan, Sir?”
tanong ko. “Sa laro natin kanina. Tinalo mo ako,” sabi niya at iniwan ako. Pumunta
siya sa batong ledge na overlooking sa kabundukan ng bahaging iyon ng Kordilyera.
Natawa ako. Hindi pa rin pala siya nakapag-move on. Bibiruin ko pa sana siya ng,
“Laro po ninyo ’yun, Sir. Tinalo ko kayo sa sarili ninyong game.”
Pero tahimik na siyang nakaupo at pinagmamasdan ang mga pine tree. Hindi
ko na siya inistorbo. Iyon kasi ang panahong sinisimulan nang sulatin ni Papá ang
Sunlight on Broken Stones.
***
Maalwan pa rin ang sikat ng araw. Tanghaling-tapat na subalit mabugnaw ang ihip
ng hangin sa Libingan ng mga Bayani. Luntian ang paligid. Nagkaroon ng gun salute
para kay Papá, pagpupugay ng estado para sa isang Pambansang Alagad ng Sining, bago
tuluyang ibinaba ang kaniyang abo sa hukay. Medyo napangiwi ako. Takot ako sa baril.
Pagkatapos ng mga seremonyas ng libing, lumapit ako kay Ma’am Rosemarie.
Ngumiti sa akin ang dalawang anak na babae ni Papá. ’Yung isa, si Ria, lumapit pa sa akin
at nakipagbeso-beso sabay sambit ng pasasalamat sa aking pakikiramay sa kanila. Sinabi
ko kay Ma’am Rose na ang ganda-ganda niya kanina sa Arrival Honors kay Papá sa CCP,
346
FICTION
na napaka-elegante niyang tingnan. Nagluluksa man ngunit napangiti si Ma’am Rose sa

aking sinabi. Napakatamis ng kaniyang ngiti. “Talaga, anak? Maraming salamat!” sabi
niya sabay yakap at halik sa akin.
Iyon ang unang pagkakataong tinawag ako ni Ma’am Rose na “anak.” Ang saya-saya
ko. Parang lalong kumintab ang berde kong buntot. Nagtaliwan na si Papá pero nandiyan
naman siya. Pakiramdam ko para akong anak sa labas ni Cirilo F. Bautista na, at last,
tinanggap na ng kaniyang pamilya.
347
Ang Daigdig
sa Ilalim ng
Papag ni Lola
Mude
Ω
MALAKING TAO AKO. Sa katunayan, higante ang tingin sa akin ng iba. Minsan nga,
kapag hindi makapaniwala ang kaharap ko sa tangkad ko, itatapat niya ang sarili sa
akin. Gamit ang kamay, susukatin niya kung gaano siya kaliit kung ikukumpara sa
akin. Kasunod noon, parang ritwal, maririnig ko ang hirit, “Anong kinakain mo?”
Magkukunwari akong mahihirapan sa pag-iisip tapos, ibubulalas ko, “K-kanin.” Dahil
sa sagot kong iyon, madalas akong makakuha ng magiliw na kurot sa braso (kung
babae) o ng pabirong suntok sa sikmura (kung lalaki). Kung may matatawa man,
susundan agad iyon ng banat na, “Siraulo!” Sa dulo, tuwing mapag-uusapan ang laki
ko, pakiramdam ko, nanliliit ako.
Dahil sa laki (o tangkad o taas) ko, walang mag-aakalang bad trip ako sa
kasalukuyang naaabot ng tanaw ko. Mas gusto ko pa rin iyong dati — noong lagi
akong nasa ibaba, noong walang tumitingala sa akin, noong mas simple pa ang lahat.
Sa tatlong apo niya, sabi ni Papa, ako ang pinakapaborito ni Lola Mude. Basta
ako ang pinag-usapan, maaasahan ang kabibuhan ni Lola Mude. Agad niyang
ibibida sa kausap ang galing ko sa klase, kung gaano ako kabata noong natuto akong
bumasa, kung gaano kabilis ang utak kong mag-add at mag-subtract at mag-multiply
at mag-divide. Para sa kaniya, isa akong henyo. At sa kaniya ako nagmana. Banat
348
SELECTED BIBLIOGRAPHY OF LITERARY WORKS, 2018
niya lagi, noong nagbuhos ang Diyos ng talino at galing sa mundo, may dala akong
napakalaking batya at nasahod ko ang lahat-lahat.
Dalawa ang lola ko. Ang nanay ni Mama ay si Lola Meding. Idolo ni Lola Meding
si Nora Aunor. Ang nanay ni Papa ay si Lola Mude. Hindi nanonood si Lola Mude sa
telebisyon kaya wala siyang hilig sa mga artista at hindi niya kilala si Nora Aunor.
Pero buska ni Lola Meding, kasinglinggit daw ni Nora Aunor si Lola Mude. Nag-
aalburuto si Lola Mude kapag binabanggit ko iyon sa kaniya.
Malayo-layo rin ang bahay ni Lola Meding sa amin kaya madalang namin siyang
makita. Nakakasama lang namin siya kapag may binyag, kasal, o libing sa pamilya o
kung Pasko. Pero si Lola Mude, kapisan namin. Araw-araw, gumigising kaming ang
kulubot niyang balat at abuhing buhok ang nabubungaran.
Hindi ko nakumbinsi ang sarili kong maganda si Lola Mude. Kapag naiidlip siya sa
tanghali, nakakatuwaan kong bilangin ang libo-libong mga pileges o guhit sa mukha
niya. Gustong-gusto niya iyon. Magkukunwari siyang nahihimbing at hahayaan niya
akong magsawa sa kabibilang. Kapag lumagpas na ako ng isang libo, hihingalin na
ako. Hahalikan ko na lang siya sa pisngi para makabawi ng lakas. Minsan, sabi niya,
“Pangit ba ang lola mo?” Sabi ko nang walang gatol, “Oo.” Tumawa siya nang malakas.
“Bakit?” bawi ko. “Kung pangit ako, pangit ka rin. Ikaw lang yata ang apo kong parang
inihulma sa ’kin.” Umismid ako at humirit, “’Di naman ako kasinglinggit ni Nora
Aunor.” Sa unang pagkakataon, narinig kong humagikgik si Lola Mude. Para siyang
mangkukulam sa “Hansel at Gretel.” Sandali pa, humagikgik na rin ako. Kumuha siya
ng salamin at sabay naming tiningnan ang aming mga mukha. Halos naihi si Lola
Mude sa katatawa. Sabi niya sa akin, “Ang pangit mo.”
Sa isang apartment kami unang tumira. Pero hindi iyon ang tipo ng apartment
na gawa sa bakal at semento. Mas third world ang sa amin. Lahat ay gawa sa kahoy.
May tatlong pinto ang apartment. Ang unang pinto ay sa mga Pablo. Dalawang
palapag iyon. Ang ibaba ay sala at kusina. Ang itaas ay tulugan. Sa bintana sa itaas,
matatanaw ang kalsada. Ang pangalawang pinto ay sa mga Barte. Dalawang palapag
din. Ang ibaba ay para sa panganay na anak at pamilya nito. Ang itaas ay para sa iba
pang mga anak na walang asawa. Ang pangatlong pinto ang sa amin. Ang ibaba ay
kubeta. Lahat ng nakatira sa apartment, doon lahat naliligo at tumatae. Tapos, may
hagdang papunta sa itaas. Doon ang munting paraiso namin.
Kapag tumayo ka sa pintuan namin, kita mo na ang lahat sa loob. Isang malaking
aparador lang ang gamit namin. Para iyon sa mga damit. Malapit sa bintana naman
nakapuwesto ang papag ni Lola Mude. Nang sumapit ang ika-70 niyang kaarawan,
sinuwerte si Papang manalo sa sabong. Iyong papag ang regalo niya kay Lola Mude.
Gawa iyon sa purong palochina. Alagang-alaga iyon ni Lola Mude at lagi niyang iniis-
349
is at binabanlian ng mainit na tubig. Kapag naiinip, uupo lang si Lola Mude sa papag
at tatanaw sa bintana. Solb na siya noon.
Bago pa ako pumasok sa Grade One, tinuli na ako ni Papa. Pukpok ang style
niya. Sa amin, sa B. Lopez Street, siya raw ang may pinakamagaang kamay. Pintor
kasi siya. Kapag nanuli si Papa, walang sakit. Kung meron mang iindahin, para lang
daw kagat ng langgam. Dahil sa pagtuli niya sa akin, bigla, bumulusok ang paglaki o
pagtangkad ko. Dahil doon, hindi na ako p’wedeng makitulog sa banig kasama sina
Papa, Mama, Glenn, at Erwin. Hindi na kami kakasya. Dahil sa sikip ng tinitirahan
namin, wala na akong mapaglalagyan kung hindi sa ibabaw ng lababo o sa ilalim ng
papag ni Lola Mude.
Si Lola Mude ang nagmando, “Patulugin n’yo s’ya sa ilalim ng papag ko.” Walang
diskusyon. At dahil sa ilalim na ng papag ni Lola Mude ako natutulog, nagkaroon ako
ng mga bagong pribilehiyo.
Una, binili ako ni Mama ng sarili kong banig, unan, at kulambo. Big deal iyon para
sa akin dahil, sa unang pagkakataon, naranasan ko ang magkaroon ng sariling unan.
Nakakaasiwa sa una kasi nasanay ang ulo ko sa tigas ng banig. Pero, sa kalaunan, ang
lambot na ng unan ang naghehele sa akin. Panalo rin ang pagkakaroon ko ng sariling
kulambo. Iyon kasi ang magiging security blanket ko. Kapag nakiskis na ang mga paa
ko sa kulambo, parang napapawi na ang lahat ng suliranin ko sa mundo. Magiging
kakambal ko na ang kulambo hanggang sa pagtanda ko. Lilipas pa ang dalawampung
taon at magigising ako sa katotohanang naging dark secret ko ang kulambo. Dumalo
ako sa isang conference sa ibang bansa at tumira sa isang five-star hotel. Laking-
gulat ng roommate ko nang makita ang isang kulambo, mula sa bagahe ko. Sabi ni
Mama, si Lola Mude raw ang dapat kong sisihin sa kulambo. Bilang panganay na apo,
ayaw raw ni Lola Mude na malapitan ako ng lamok. Isa lang ang naging solusyon
niya — kulambo.
Pangalawa, hindi ko na kinailangan pang magtiis sa panghi ng ihi ni Erwin. Ugali
kasi ng bunso namin na gumising na naliligo sa sarili niyang ihi. Binubulyawan ako ni
Papa kapag nagre-reklamo ako sa panghi. Hindi ko raw dapat sisihin ang kapatid ko.
Mas mabuti na raw maihi siya kaysa magkasakit sa pantog.
At panghuli, hindi na ako nahirapang magligpit ng higaan. Kapag bumangon na
ako sa umaga at lumabas para umihi, mabilis na kikilos si Lola Mude. Kapag bumalik
na ako, maayos na ang lahat. Talo ni Lola Mude ang room service sa isang first class
hotel.
Nang akala ko ay hanggang doon na lang ang kabuluhan ng pagtulog ko sa ilalim
ng papag ni Lola Mude, biglang nagbago ang takbo ng lahat. Mula sa ilalim ng papag,
natuklasan ko ang kakaibang daigdig.
350
Kapag may dumadalaw kaming mga kamag-anak, sa papag sila ni Lola Mude
pumupuwesto. Kapag nagsisimula na silang maglitanya, tatakbo na ako patungo
sa ilalim ng papag. Magkukunwari akong nagsusulat, nagbabasa, gumagawa ng
takdang-aralin, o natutulog. Nag-iisip ako ng dahilan para hindi ako paalisin sa ilalim
ng papag. Bago pa kasi namayagpag si Helen Vela sa telebisyon, naging tagahanga
na ako ni Lola Mude. Wiling-wili ako sa pakikinig ng mga payo niya sa mga kamag-
anak namin. Parang sa bawat sabihin niya, may napupulot na gintong-aral ang mga
kamag-anak namin. Kung si Harry Potter, pumasok sa Hogwarts para sanayin ang
galing niya sa magic, si Lola Mude parang ginamit ang karanasan niya sa buhay para
magbigay ng payong wapak na wapak.
Diin ni Lola Mude sa isang tiyahin ko, “Hiwalayan mo. Ipakita mong ’di ka takot
sa kan’ya.” Kinabukasan, nag-alsa-balutan ang tiyahin ko. Kasunod noon, parang
hilong-talilong ang tiyuhin ko sa paghabol sa kaniya. Sabi naman niya sa isa ko
pang tiyahin, “Tigilan mo na ang pagsusugal. ’Yan ang sisira sa buhay n’yo.” Nang
sumunod na linggo, pumasok sa kursilyo ang tiyahin kong iyon. Paglabas niya, may
takot na siya sa Diyos at, sa tingin ng lahat, naging isa siyang mabuting maybahay.
Nang sumunod na buwan, sinuwerte sila dahil nakapagtrabaho sa Saudi Arabia ang
asawa niya.
Isang araw, gigil na gigil sa akin si Lola Mude. Hindi niya kasi ako mapilit na
lumabas sa ilalim ng kama. “Ayokong pumasok,” paktol ko. “Bakit?” usisa niya. Hindi
ako sumagot. Ayokong sabihin sa kaniya na takot ako sa guro ko, kay Mrs. Sibug.
Sobrang bagsik ni Mrs. Sibug. Kapag hindi mo sinunod ang sinabi niya, malilintikan
ka sa kaniya. Kahapon, idinikta niya ang dapat dalhin — isang palakang saging na
nakalagay sa garapon. Saan ako kukuha ng palakang saging? Paano kung magka-
kulugo ako? Alam ko kung paano magalit si Mrs. Sibug. May kaklase akong ngongo.
Tinanong niya. Hindi nakasagot. Sa banas niya, kinurot niya sa balikat ang ngongo.
Pumalahaw nang iyak ang ngongo. Dahil sa kurot ni Mrs. Sibug, natanggal nito
ang peklat ng bakuna ng ngongo. Ayokong harapin si Mrs. Sibug na walang dalang
palakang saging sa garapon.
Nang hindi ako mapilit ni Lola Mude, bigla siyang nagbihis. Pupuntahan daw
niya si Mrs. Sibug at itatanong ang totoong dahilan kung bakit ayaw kong pumasok.
Pinigilan ko si Lola Mude pero mas matigas ang ulo niya kaysa akin. Umiyak ako
habang nakabuntot sa kaniya. Sabi niya, “Malalaman ko rin kung bakit ayaw mong
pumasok.” Halos maihi ako sa kaba nang makita kong kaharap na ni Mrs. Sibug si Lola
Mude. Mula sa kinatatayuan ko, nakita ko ang mga kaklase kong nagbubulungan.
Alam kong kakant’yawan nila ako. Kumaripas ako ng takbo pabalik sa amin, pabalik
sa ilalim ng papag ni Lola Mude.
351
Halos umusok ang tenga ko sa galit. Bakit ako pinahiya ni Lola Mude? Sabi ko sa
sarili ko, hinding-hindi na ako mag-aaral. Ayoko nang maging apo ni Lola Mude. Si
Lola Meding na lang ang lola ko.
Nang marinig ko ang paparating na yabag ni Lola Mude, nagkunwari akong
tulog. Sinilip niya ako sa ilalim. Bungad niya, “Pumasok ka na. Hinihintay kay ni
Mrs. Sibug.” Nagtaka ako. Anong nangyari? Sabi ko, “Paano ang palakang saging sa
loob ng garapon?” Kalmadong turan ni Lola Mude, “Sinabi ko sa kan’yang ayokong
magkaroon ka ng kulugo. Sinabi kong ’wag ka niyang piliting manghuli ng palakang
saging.” “Gano’n lang?” susog ko. Tumango at ngumiti lang si Lola Mude. Pagpasok
ko, walang problema. Walang tinanong si Mrs. Sibug tungkol sa palakang saging.
Takang-taka ako. Nang sumunod na mga araw, dumalaw si Mrs. Sibug. Katulad ng
mga kamag-anak namin, humingi siya ng payo kay Lola Mude. Tinakpan ko ang
tenga ko para hindi marinig ang pinag-uusapan. Alam ko namang dahil sa payo ni
Lola Mude, kinalimutan ni Mrs. Sibug ang palakang saging sa garapon.
Mula sa ilalim ng papag ni Lola Mude, mas nalimi ko ang kabuluhan ng buhay.
Takang-taka ang mga kaklase ko kapag sinusubukan kong ulitin ang mga
payong narinig ko kay Lola Mude. Para raw akong sinasapian ng kung ano. Hindi
nila lubos-maisip kung saan ko hinuhugot ang mga pinagsasabi ko. Pero kalaunan,
dahil proven-and-tested ang mga natutuhan ko kay Lola Mude, ako na ang naging
hingahan ng mga kaklase ko.
Noong natanggap ako sa Star Cinema bilang bahagi ng concept development
group, medyo naasar ako sa paunang pidbak nila. Masyado raw melodramatic ang
mga naiisip ko. Pang-MMK (Maalaala Mo Kaya) ni Charo Santos. Dahil wala naman
akong pormal na pagsasanay sa pagsusulat, Google na lang ang nagpaliwanag sa akin
kung ano ang teknikal na kahulugan ng “melodramatic.” “A, gano’n pala ’yon,” alo
ko sa sarili. Nawala ang pagka-asar ko. Tama naman pala sila. Halos lahat ng narinig
ko mula sa ilalim ng papag ni Lola Mude ay “melodramatic” — mga kuwentong
kumukurot sa puso. Baduy iyon para sa iba pero anong magagawa ko, melodrama
ang nagpayaman ng pananaw ko. Sa madaling sabi, pinangatawanan ko iyon. Nang
sumunod na taon, nakita ko na lang ang sarili kong nagsusulat sa MMK ni Charo
Santos.
Kapag nag-aaway kami nila Glenn at Erwin, madalas, ako ang lumalabas na mali.
Dahil ako ang panganay, dapat ako raw ang magbigay at umintindi. Dahil hindi ko
iyon matanggap, nagpapalipas ako ng sama ng loob sa ilalim ng papag ni Lola Mude.
Kapag narinig na ni Lola Mude ang paghikbi ko (at pagsinghot), tatawagin na niya
ang pangalan ko. Mula sa kinalalagyan ko, makikita ko ang iaabot niya — isang piraso
ng biskuwit, tsokolate, o tira-tira. Mula sa kinalalagyan ko, parang nakikita kong
352
bumababa ang mga biyaya mula sa langit. Mula sa kinalalagyan ko, mas lumalakas
ang loob ko dahil natitiyak kong meron akong kakampi.
Hindi ko inaasahan ang susunod na surpresa na dala ng pagtulog ko sa ilalim
ng kama ni Lola Mude. Naalala kong nawili ako noon sa paglalaro sa lansangan
at naabutan ko si Lola Mude na nakaabang sa pintuan. Sigurado akong galit siya
dahil lumubog na ang araw nang umuwi ako. Dapat kasi, pagdating ng alas-singko,
ginagawa ko na ang takdang-aralin ko. Nakayuko akong pumasok sa bahay at
sinadya kong iwasan ang nanunumbat na tingin ni Lola Mude. Nagmamadali akong
nagsumiksik sa ilalim ng kama ni Lola Mude. Hindi ko inaasahang susunod siya.
Sa unang pagkakataon, lumuhod si Lola Mude sa harap ng kama para kausapin
ako. “Lumabas ka d’yan,” utos niya. Mistula akong bubuwit na mabilis na lumabas
sa lunggang pinagtataguan. “Napapadalas ka na sa lansangan. Napapabayaan mo
na ang pag-aaral mo,” sumunod niyang sabi. Kinamot ko ang ulo ko bilang tanda
ng pagtatakang mangatwiran. “Simula bukas, hindi ka na lalabas pagkagaling mo sa
esk’welahan,” diin ni Lola Mude.
Gusto kong magwala. Gusto kong magsisigaw at maglupasay. Pero hindi ko
nagawa iyon. Mabilis kasing sinabi ni Lola Mude, “Tingnan mo kung ano ang nasa
ilalim ng unan mo.” Kahit nagtataka, mabilis kong inangat ang unan ko. Tumambad
sa akin ang sipi ng Aliwan, Wakasan, at Hiwaga.
Napabuntonghininga lang ako at tumingin kay Lola Mude, “Aanhin ko ang mga
komiks, ’La?” Mabilis akong piningot ni Lola Mude. “Aba, nagiging sutil ka na, ha,”
dismayadong bulalas niya. Tumayo si Lola Mude at pumuwesto sa ibabaw ng kama at
saka dumungaw sa bintana. Hindi ako umalis o kumilos sa ilalim ng kama. Nagtikisan
kami. Maya-maya pa, humiga ako at kinuha ko ang Aliwan. Sinimulan kong buklatin
ang mga pahina. Unti-unti, parang hinigop ako sa ibang dimensiyon. Gano’n pala ang
mga kuwento sa komiks. Sinunod ko ang Wakasan. Tapos, ang Hiwaga. Ang sarap-
sarap ng pakiramdam ko. Bigla kong naalala si Lola Mude. Nang tumingin ako sa
itaas, nakita kong nakasungaw si Lola Mude at humahagikgik. Tumalikod ako sa
hiya. Huling hirit ni Lola Mude, “Sa halip na magbilad ka sa araw at maglagalag sa
lansangan, pumirmi ka rito at magbasa.”
Simula noon, ang ilalim ng kama ni Lola Mude ang naging silid-aklatan ko sa
labas ng paaralan. Iyon nga lang, sa halip na aklat, komiks ang naging pampalipas ko
ng oras. Nang magkaroon ng malaking isyu o kontrobers’ya sa pagkakapili kay Carlo
J. Caparas bilang National Artist, hindi ko napigilan ang sarili kong magbigay ng
opinyon. Oo, binabasa at iginagalang ko sila Virgilio Almario at Bienvenido Lumbera,
ngunit mas nauna kong nakilala si Carlo J. Caparas kaysa kanila. Para sa katulad kong
“tagalabas,” iyong tipong hindi kinayang makapasok sa bigating pamantasan at ang
353
tanging kalinangan lang ay ang mga nabasa at mga naisulat para sa mga patimpalak-
pagsulat, nakakadismaya ang mababang pagtingin kay Carlo J. Caparas.
Nang nakapagtapos ako ng elementarya, natanggal sa trabaho si Papa. Para sa
katulad niyang pintor, hindi naging madali ang paghahanap ng bagong mapapasukan.
Malaking dagok iyon kasi sa isang private high school nila ako ipinasok. Saan na sila/
kami kukuha ng pangtustos?
Wala man kaming pinag-usapang problema, nakikita ko lahat mula sa ilalim ng
kama ni Lola Mude. Nagsimulang umuwi nang lasing si Papa. Katwiran niya, minsan
lang naman daw ang pagsasaya niya. Pero iyong minsan, naging gabi-gabi. Kapag
nag-aaway sila Mama at Papa, sinusutsutan ako ni Lola Mude. Matulog na raw ako
at huwag makialam sa mga matatanda. Sa mga panahong iyon, hindi nakatulong ang
lambot ng unan at ang kulambo para dalawin ako ng antok. Hindi rin ako nadala
ng mga komiks sa ibang dimensiyon. Para akong nasa isang episode ng MMK at
naghihintay ng inspiring line mula kay Charo Santos.
Dahil gipit (o kapos) kami sa pera, naging problema ni Mama ang baon ko sa
araw-araw. Dahil hindi naman ako mareklamo, tinatanggap ko lang kung ano o
magkano ang iaabot niya.
Nang makuha ko ang grades ko sa first grading, tuwang-tuwa kong ibinalita na
No. 1 ako sa klase. Kinabukasan, may surpresa sa paggising ko. May nakita akong
piso — nakapatong sa unan ko. Nang tanungin ko si Lola Mude kung sa kaniya galing
ang piso, nagkunwari siyang abala sa pagnganganga. Kinuha niya ang apog at ikmo at
sinimulang dikdikin ang mga iyon. Hindi ko na kinulit pa si Lola Mude. Sa ilalim ng
papag, paulit-ulit kong tiningnan ang piso at inisip ang totoong halaga noon. Sa halip
na ibili ng tira-tira at Sarsi, lihim kong ibinigay kay Mama ang piso. Pero, s’yempre,
ipinagmalaki ako ni Mama kay Lola Mude. Kinabukasan, tinanong ako ni Lola Mude
tungkol sa piso. Hindi ako sumagot dahil ayaw kong magsinungaling. Tinitigan ako
ni Lola Mude at saka niyakap. Hindi ko alam ang gagawin ko. Naramdaman kong
lumuluha si Lola Mude, marahil sa tuwa dahil sa ginawa ko, pero nagpatay-malisya
na lang ako. Sabi nga, moment niya iyon.
Katatapos lang ng third grading examinations namin nang umuwi si Papang
tuwang-tuwa. Parang nanalo siya sa Sweepstakes. Bida niya, “May financier ako.”
Hindi ko alam ang ibig sabihin noon. Pero sa paliwanag ni Papa, wala siyang ibang
gagawin kung hindi magpinta. May magtutustos sa mga gagamitin niya — brush,
pintura, canvass, frame. Tapos, ilalako ang mga magagawa niya. Hati sila sa kikitain.
Nang gabing iyon, pinakatay ni Papa ang itinali niya. Kahit mahirap pangusin ang
matigas na laman ng talisain ni Papa, masaya kaming nagsalusalo. Noon ko lang ulit
nakitang nabuhayan ng loob si Papa.
354
Habang nag-aaral ako sa ilalim ng papag ni Lola Mude, pinapanood ko si Papa sa

pagpinta. Bihasang-bihasa s’ya. Bundok, bukid, ilog. Bawat pinta ay buhay. Hindi ko
alam kung paano niya nagagawa iyon. Sa Karuhatan, wala akong nakitang bundok,
bukid, o ilog. Saan kaya niya hinuhugot ang detalye, ang buhay, ng mga pinipinta
niya?
Tinanong ko si Lola Mude kung kanino nagmana si Papa. Sabi niya, “Sa akin.”
Kasunod noon, hahagikgik siya. Malakas ang kutob kong may hindi sinasabi si Lola
Mude tungkol sa tatay ni Papa pero hindi na mahalaga iyon.
Habang nagpipinta si Papa, napahinga rin ang mga kamay ni Mama sa pagtanggap
ng labada. Noong nakatambay kasi si Papa, napilitan si Mamang kausapin ang ilang
kapitbahay na sa kaniya na magpalaba. Sa kaniya ko natutuhan ang paghihiwalay sa
puting damit at de-kolor at ang tamang paraan ng pagtanggal ng mantsa (o libag)
sa kuwelyo ng kamisadentro. May yabang si Mama kapag ako ang nag-iigib ng tubig
para sa kaniya. Mahusay raw akong magpingga.
Araw-araw, ako ang nagsasabit at nagpapatuyo ng natatapos ni Papa. Kapag
lumubog na ang araw, ako rin ang humaharap sa mamang kumukuha ng mga
natatapos ni Papa. Inuutusan ako ni Papa na gumawa ng listahan pero lagi ko iyong
pinagpapabukas.
Nang halos lagpas isang daan na ang natapos at naipinta ni Papa, ginulo ko ang
lahat. Galing ako noon sa esk’welahan. Bigla akong tumawid nang hindi tumitingin
sa paparating na dyip. Nabundol ko. Tumama ang unahan ng dyip sa balakang ko.
Dahil doon, tumilapon ako sa gitna ng kalsada. Naramdaman ko pang nagkakagulo
ang mga tao. Nagtatalo sila kung saan ako dadalhin. Nagkamalay na lang ako na
katabi ko na si Mama. Hawak niya ang kamay ko. Sabi niya, “Tatlong araw ka na rito
sa hospital.” Iyak siya nang iyak. Akala raw niya, mamatay na ako. Ngumiti ako at
nagsabing, “Ang laki ko kasi. Hindi tuloy ako naiwasan ng jeep.” Pinahid ni Mama ang
luha niya habang pinipilit ang sariling ngumiti, “Bakit kasi tumawid ka na lang nang
basta-basta? Ang laki mong tanga!” Sabay kaming tumawa. Sandali pa, ikinuwento
na ni Mama ang pakiusap ng drayber. Huwag na raw kaming magsampa ng kaso kasi
sinagot naman niya ang lahat ng gastos. Pito raw ang anak ng drayber at buntis pa
ang asawa.
Sa ilalim na ng papag ni Lola Mude ako nagpagaling. Pero bago ko pa man
maigalaw nang maayos ang baywang ko at magawa ang listahang ipinapagawa ni
Papa, umuwi sa Papang lasing na lasing at nagwawala. Tinakbuhan daw siya ng
financier. Wala na raw iyon sa inuupahan niyang bahay at tinangay ang lahat ng
natapos ni Papa. Doon ko lang nakita si Papang ngumuyngoy. Para siyang paslit na
inagawan ng kendi. Mula sa hinihigaan ko, nakita ko kung paano pinakalma si Papa
355
nila Mama at Lola Mude. Tumabi rin sa akin ang mga kapatid ko. Nang sandaling
iyon, naisip naming p’wede rin palang umiyak ang lalaki.
Nang mga sumunod na araw, bumalik si Mama sa pagtanggap ng mga labada.
Hindi ako makatulong kasi hindi ko pa rin maigalaw ang baywang ko. Parang
nangungutya ang mabagal na paglipas ng mga araw. Inip na inip na ako. Nabasa ko
na ang lahat ng mga komiks na inarkila ni Lola Mude para sa akin. Nagawa ko na rin
ang special homework na ibinigay ng mga guro ko sa akin.
Panay ang biling ko sa ilalim ng papag. Kapag babad na ang likod ko sa pawis,
dadapa naman ako. Sa pagdapa ko, doon ko naisip ang magsulat. Sabi ko sa sarili ko,
hahabi ako ng mga kuwento. Pero paano ko gagawin iyon? Ni wala akong kamuwang-
muwang sa pagsusulat ng mga kuwento. Oo, nagbabasa ako. Alam ko kung ano ang
magandang kuwento. Pero kung ako na ang bubuno sa sarili kong kuwento, mahirap
yata iyon. Isa pa, hindi ko pinangarap na maging manunulat. Ambisyon kong
maging kartero. Gusto kong magtrabaho sa post office, katulad ng asawa ng Tita
Linda ko. Nakikini-kinita ko na ang sarili kong naka-uniporme, may sukbit na bag,
at naglalakad. Kakatok ako sa mga bahay-bahay at magdadala ng mga sulat, ng mga
magagandang balita.
Nang ikinuwento ko ’yon kay Glenn, tumawa siya. Magmumukha raw akong
pulis kapag suot ko na ang uniporme ng kartero. Mungkahi niya, “Mag-PBA ka
na lang, Kuya. Sa tangkad mong ’yan, p’wede kang maging Jaworksi o Atoy Co o
Guidaben.” Sabi ko sa kaniya, “Pa’no ako mag-pi-PBA, e, ang lampa ko?” Muling
tumawa nang malakas si Glenn. Ngayon, may bahid na nang pang-aalaska ang banat
niya. Naalala niya kasing lagi akong bagoong sa harangang-taga, sa luksong-baka, at
sa taguan. Bukod sa mabagal akong tumakbo, madalas pa akong madapa. Katwiran
ko, “Ikaw kaya ang kumarga sa katawan ko? Tingnan ko kung hindi ka mabigatan.”
Dahil naramdaman ni Glenn na hindi ako magpapatalo, iniba niya ang takbo ng
usapan. “Ako, gusto kong magtrabaho sa Meralco. Parang si Mang Jun, ’yong tatay
ni Aileen. Tingnan mo ang bahay nila. Ang laki-laki, ang taas-taas,” kumbinsi niya sa
akin. “Oy, hindi ’yon gano’n, ’no. Kaya malaki at mataas ang bahay nila Mang Jun,
kasi, talagang mayaman sila. Hindi ’yon dahil sa Meralco,” segunda ko. Kinamot
ni Glenn ang ulo niya, sabay bitaw, “Bahala ka na nga sa buhay mo, Kuya. Kung ’di
kaya ng dalawang paa mo, baka ’yang mga kamay mo ang—” Pinatigil ko si Glenn.
Inutusan ko s’yang tingnan kung saan na napadpad si Erwin. Siya ang nakatokang
magbantay sa bunso namin habang nagpapagaling pa ako. Nang makaalis si Glenn,
sinubukan ko ang galing ng aking mga kamay. Nagsulat ako nang nagsulat hanggang
mapudpod ang lapis ko. Doon ko nalamang hindi pala mga kamay lang ang gumagana
kapag nagsusulat —kasama ring nalalaspag ang utak. Dahil sa pagod, nakatulog ako.
356
Walang nakabasa ng una kong isinulat. Hindi ko maalala kung bakit. Siguro, nahiya
ako at ayokong mapagtawanan. O kaya, hindi ako nakatitiyak kung maiintindihan
nila ang kuwento ko. Nang nagising ako, binasa ko ang natapos ko. Anas ko sa sarili
ko, “Kung ’di ka magiging kartero, baka hindi masamang maging manunulat ka.”
Hindi ko inasahang hindi ako magiging kartero.
Para makalimutan ni Papa ang ginawa ng financier niya, hinayaan muna siya
ni Mama na magsabong. Sa halip na brutsa ang himasin ni Papa, mga talisain ang
tinutukan niya. Simula noon, laging inuunahan ni Papa ang pagsikat ng araw. Bago
magliwanag, nahimas na niya ang lahat ng mga talisain. Nakapuwesto ang mga
talisain malapit sa kubeta sa ibaba. Gumawa si Papa ng kulungan para sa kanila.
Dahil nagigising ako at hindi na nakakatulog pa tuwing maagang bumabangon si
Papa, nagamit ko ang oras bago tuluyang sumikat ang dakilang araw para magsulat.
Sinubukan kong tumula at sumulat ng maikling kuwento gamit ang mga lumang sipi
ng Liwayway. Kapag natatapos ko ang tula o ang kuwento, sinusunog ko iyon. Sabi ko
sa sarili ko, bukas, magsusulat ako nang mas mainam, nang mas maayos.
Isang hapong nahuli ako nang uwi, naabutan ko sila Glenn at Erwin
nagsusuntukan. Agad ko silang inawat. Nang tumigil sila, doon ko lang napansin
ang nakabukas na telebisyon. Hindi ako makapaniwala. May telebisyon kami. Isang
dipa ang lapad nito at isang dipa rin ang kapal. Meron itong sariling bahay kaya
kumain ng malaking espasyo. Kaya pala nag-aaway ang mga kapatid ko ay dahil
hindi sila magkasundo kung ano ang panonoorin. Tinanong ko kung saan galing ang
telebisyon. Hindi raw nila alam.
Nalaman ko na lang ang kuwento nang dumating si Mama at Lola Mude.
Namalengke sila. Nanalo raw ang talisain ni Papa kaya nagkaroon ng pambili si Papa
ng telebisyon. Madalas daw kaming nakikita ni Papa na nakatanghod sa bintana ng
mga Pablo kaya nang magkapera, hindi na nito pinalagpas ang pagkakataong maibili
kami ng telebisyon — kahit second hand.
Pumuwesto sila Glenn at Erwin sa harap ng telebisyon. Ako naman, bumalik
sa ilalim ng papag ni Lola Mude. Nang sumunod na tatlong araw, sa umaga at sa
gabi, panay ang panonood namin. Sesame Street, Mightor, Candid Camera. Meron
ding mga pelikula nila Dolphy, Chiquito, Joseph Estrada, at Fernando Poe. Kapag
may patalastas, sumisimple ako para magsulat. Inuulit ko ang mga linya ng mga
artista. Iniisip ko, siguro ganito iyon. Sa loob ng tatlong araw, pakiramdam naming
magkakapatid, kami ang pinakamas’werte sa Karuhatan. Utang namin ang ganoong
pakiramdam dahil sa aming telebisyon. Tapos, bigla, habang nanonood kami ng
Kwarta o Kahon ni Pepe Pimentel, namatay ang telebisyon at hindi na muling sumindi.
B’wisit na b’wisit si Papa. Inaway niya ang pinagbilhan. Katwiran sa kaniya, “Ano ba
357
ang aasahan mo sa second hand?” Kinabukasan, nakita naming nagliliparan ang mga
kulisap na namamahay sa puno ng mangga sa tapat. Natakot ang mga kulisap sa
usok ng sigang ginawa ni Tatay. Nang lapitan namin ang siga, nakita namin kung ano
ang naging paringas ni Papa — ang bahay ng second hand naming telebisyon. Nang
sumunod na araw, bumalik kami sa pagtanghod sa bintana ng mga Pablo, mapanood
lang ang paborito naming palabas.
Nang mga panahong iyon, tinatamad na akong magbasa ng komiks. Basta
natapos ko na ang mga takdang-aralin, p’wede na akong makipanood sa kapitbahay.
Tuwing mapapatapos ang palabas, babalik ako sa ilalim ng papag ni Lola Mude.
Dadakdak ako nang dadakdak. Ikukuwento ko kay Lola Mude ang lahat-lahat. Mula
umpisa hanggang dulo, kasama pati kung saan isiningit ang patalastas. Wiling-wiling
naman si Lola Mude sa pakikinig. Humuhusay na raw ako sa pagkukuwento. Kapag
iniiba niya ang usapan at tinatanong niya ako sa mga napag-aralan ko sa agham,
kasaysayan, o matematika, nadidismaya ako. Sasabihin ko sa kaniyang hindi pa ako
tapos sa ibinibida ko.
Isang araw, habang nasa ilalim ako ng papag at ikinukuwento ko kay Lola ang
pelikula ni Nida Blanca, biglang hindi na lang siya sumagot. Nang silipin ko siya,
nakita kong humihikbi siya. Nag-usisa ako. Iniba niya ang usapan at hinikayat akong
ipagpatuloy ang sinasabi ko tungkol kay Nida Blanca. Hindi ko siya tinantanan.
“Bakit ba, ’La?” pilit ko. Bumaba siya sa papag at lumakad patungo sa aparador. Mula
sa aparador, inilabas niya ang isang bugkos ng mga lumang larawan. Kinuha niya ang
isa sa mga larawan at iniabot sa akin. “S’ya ang lolo mo,” paliwanag niya. Tiningnan
ko ang larawan. Sa unang tingin, naisip kong sa kaniya ako nagmana. Para rin siyang
higante. “Patay na s’ya. Sundalo s’ya noong giyera. Bangkay na lang n’ya ang bumalik
sa ’min. Hindi na n’ya nalamang ipinanganak ko ang Papa mo,” may lungkot sa
pagtatapat ni Lola Mude. Sa isip ko, daig pa niya si Nida Blanca. “Hindi natuloy ang
kasal namin dahil sa giyera,” dagdag ni Lola Mude. Noong isang taon, sinubukan
kong i-blog ang pag-uusap naming ito ni Lola Mude. Sa blog ko, natimbang kong
modern woman pala si Lola Mude. Ibinigay niya ang sarili sa lolo ko. Napaka-romantic
naman, di ba? At ang backdrop, sweeping. Imagine, World War II. Pero nang panahon
iyon, parang naging maliwanag ang lahat. Naintindihan ko kung bakit apelyido ni
Lola Mude ang ginamit namin at hindi iyong sa lolo ko. Bilang pakons’welo sa akin,
hinayaan ako ni Lola Mude na tapusin ang kinukuwento ko kay Nida Blanca.
Makalipas ang isang buwan, kinatay na naman ni Papa ang isa sa mga talisain
niya. Natanggap kasi siya sa Cosmos Bottling Corporation bilang commercial
painter. Isa siya sa mga gagawa ng streamer at iba pang promo collateral ng Sarsi
at Pop. Pagdating ng Biyernes, inakyat sa bahay namin ang rebulto ni Virgin Mary.
358
Sabi iyon ni Lola Mude. Kapag umakyat daw ang Virgin Mary sa bahay namin,
magkakaroon na kami ng gabay. Hindi na rin daw mabubulilyaso ang bagong trabaho
ni Papa. Mukhang totoo nga ang sinabi ni Lola Mude dahil wala pang tatlong buwan,
naging bisor na si Papa. Dahil regular na ang intrega ni Papa, tumigil na si Mama
sa pagtanggap ng mga labada. Bumalik na rin lasa ng kaniyang adobo, menudo, at
sinigang. Natutukan na rin niya sina Glenn at Erwin sa paggawa nila ng homework.
Tuwing s’weldo ni Papa, nag-uusap kami kung dapat nang bumili ng telebisyon. Pero
dahil siguro na-trauma kami sa nauna naming binili, hindi na namin minadali ang
pagkakaroon ng bago. Noong panahong iyon, nauubos na ang oras ko sa pagsusulat
sa school paper.
Pinakamasaya ang huling taon ko sa high school. Dahil sa may trabaho na si
Papa, naranasan namin ang mag-Noche Buena. Noon kasi, pinapatulog na kami ni
Mama ng mga bandang alas-nuwebe. Ayaw niya kasing magpaliwanag kung bakit
wala kaming hamon at keso de bola na pagsasaluhan pagdating ng alas-dose. Pero
noong Paskong iyon, kumain kami nang sabay-sabay. Wala pa ring hamon at keso
de bola pero meron namang nakahain. S’yempre, hindi pinayagan ni Papa na hindi
maging star ang isa sa mga talisain niya. Nang gabing iyon, habang hinihimas ko ang
tiyan kong namimilog at nakasiksik ako sa ilalim ng papag, nakita kong niyakap ni
Lola Mude si Papa. Naisip kong tuwang-tuwa si Lola Mude sa ginagawa ni Papa para
sa pamilya niya.
Pagkatapos ng Bagong Taon, ipinagmalaki naman ni Papa ang paglipat namin ng
bahay. May parte raw kami sa lupa ni Lola Meding. Doon kami magpapatayo ng sarili
naming titirahan. Kung ano ang isinaya naming lahat, iyon naman ang ikinalungkot
ni Lola Mude. Nang sumunod na mga araw, lagi ko siyang naaabutang nakaupo sa
may pintuan at nakakunyapit sa haligi. Sabi ni Mama, nagiging sentimental lang daw
si Lola dahil doon kami lahat ipinanganak. Kapag nakalipat na raw kami, magiging
maayos din ang lahat para kay Lola Mude.
Marso nang matapos ang bagong bahay namin. Bago magtapos ang buwan,
lumipat na kami. Hindi malaman ni Papa ang gagawin nang mangunyapit si Lola
Mude sa hagdan ng lumang bahay namin. Ayaw umalis ni Lola Mude. Doon daw siya
dapat mamatay. Awang-awa ako kay Lola Mude. Alam ko kung gaano niya kamahal
ang lumang bahay. Nang sumuko si Papa sa pakikipag-usap sa kaniya, ako naman ang
naglakas-loob na kumausap sa kaniya. Hindi ko pa rin napapayag si Lola Mude. Sa
susunod na tatlong araw, sa lumang bahay pa rin kami natulog. Siya ang nasa ibabaw
ng papag at ako sa ilalim. K’wentuhan lang kami nang k’wentuhan tuwing matatapos
ko ang mga dapat aralin. Bago kami matulog, inuulit ko ang pakiusap na dapat na
kaming lumipat sa bagong bahay. Noong ikatlong gabi, sinabi niya sa akin na ililipat
359
na namin ang papag sa bagong bahay. Dahil sa galak, agad ko siyang hinalikan. Una,
sa magkabilang pisngi. Tapos, sa noo. Napangiti ko siya. Kasunod noon, pinunasan
niya ang laway kong naiwan sa pisngi at noo niya.
Nang mga sumunod na araw, naging abala na ako sa paghahanda para sa
graduation. Madalas, si Lola Mude lang ang nasa bahay. Walang nakapansin sa unti-
unti niyang pananamlay, sa unti-unti niyang panghihina. Dati naman siyang iniihit
ng ubo pero hindi naman niya iniinda iyon. Pero, nitong huli, sa pag-ubo niya, parang
hirap na hirap siya. Mula sa ilalim ng papag, naiisip ko kung paano siya pineperwisyo
ng kaniyang pag-ihit.
Bago ako umalis noong araw na iyon, si Lola Mude ang una kong sinabihan tungkol
sa matatamo kong karangalan. Sabi ko sa kaniya, ihanda niya ang pinakamaganda
niyang damit dahil gusto niyang mapanood ang pag-akyat ko sa tanghalan. Ngumiti
lang siya at nagsabi, “Gusto mo bang matulog sa ibabaw ng papag?” Sabi ko, “Ayoko.
Hindi tayo kasya. Ang laki-laki ko. Mapipitpit ka. Isa pa, masaya naman ako sa ilalim
ng papag.”
Nang umuwi ako kinahapunan, nakita kong maraming tao sa bahay. Nakita ko si
Papa na nakaupo sa ilalim ng puno ng duhat. Nakatingin siya sa malayo. Sinalubong
ako ni Mama. Bulong niya sa akin, “Hinihintay ka ni Lola Mude.” Hindi ko alam
kung ano ang ibig sabihin ni Mama. Nagmadali akong pumasok sa bahay. Nakita ko
ang ilang mga kamag-anak. Sa isip ko, bakit kayo naririto? Meron bang bibinyagan?
Ikakasal? O ililibing —
Natigilan ako. Nakapalibot sila sa papag ni Lola Mude. Si Lola Mude, nakahiga
lang at nakapikit. Sa kinatatayuan ko, naririnig ko ang mabagal niyang paghinga.
Lumapit si Mama kay Lola Mude. Sabi ni Mama, “Dumating na ang apo n’yo.”
Sinenyasan ako ni Mama na lumapit kay Lola Mude. Tumulo ang luha ko nang
walang kaabog-abog. Hinawakan ko ang kamay ni Lola Mude. Sa huling pagkakataon,
dumilat siya. Sinigurado niya kung ako nga ang dumating at humawak sa kamay niya.
Ngumiti ako. Ganoon din siya sa akin. Sandali pa, pumikit siya.
Hindi ko inaasahang makakaharap ko si Kamatayan. Wala siyang pasintabi sa
pagkuha ng buhay ni Lola Mude. Maraming ulit ko siyang bubuhayin sa aking mga
isusulat pero kailan man, hindi ko siya mapapatawad sa ginawa niya kay Lola Mude.
Hindi ako nakagalaw. Binalot ang bagong bahay ng palahaw ni Mama at ng iba
pa naming mga kamag-anak. Sa labas ng bahay, sa ilalim ng puno ng duhat, humugot
ng lakas si Papa sa hinihimas niyang talisain.
Nang mailibing si Lola Mude, katulad nang sinabi niya, napunta sa akin ang
papag. Maraming ulit akong bumabalik sa ilalim pero pinagalitan ako ni Papa.
Kailangan ko na raw mag-move on. Nang muling tumaas ang suweldo ni Papa, sinibak
360
niya ang papag ni Lola Mude at ibinili niya ako ng kama.

Tuwing dumadalaw ako sa puntod ni Lola Mude, ipinagmamalaki ko ang mga
naisulat ko — sa komiks, sa magazine, sa TV, at sa sine. Nanghihinayang ako kasi
hindi na niya nabasa ang mga iyon. Binubulong ko sa kaniya na hindi ako sigurado
kung maganda o mahusay ang mga isinusulat ko pero ginagawa ko ang lahat para
maipagmalaki niya ako.
Kahapon lang, tumangkad pa ulit ako ng kalahating pulgada at mas bumigat.
Hindi na lang ako papasa bilang higante, p’wede na ring isiping isa akong kapre. Sa
pagtuloy kong paglaki, pagtaas, o pagtangkad, mas magiging imposible na magawa
ko ang dati kong nakasanayan — ang mabuhay sa ilalim ng papag ni Lola Mude. Pero
kahit ganoon man ang mangyari, sa puso ko at sa isipan at sa panulat, mananatiling
buhay ang ilalim ng papag.
361
Dula
362
DULA
Hudhud
1
Vim Nadera
TAUHAN
ALIGUYON Bayani ng Hannanga
AMTALAO Ama ni Aliguyon
DUMULAO Ina ni Aliguyon
AGINAYA Kapatid na babae ni Aliguyon
PUMBAKHAYON Bayani ng Daligdigan
PANGAIWAN Ama ni Pumbakhayon
DANGUNAY Ina ni Pumbakhayon
BUGAN Kapatid na babae ni Pumbakhayon
DAULAYAN Kadangyan ng Mumbuluwan
DINUGANAN Ama ni Daulayan
MAGAPPID Ina ni Daulayan
TANDANG
IDAO
KALARO/KALALAKIHAN
KORO/KABABAIHAN
1. Based on the Hudhud Epic which is the only Southeast Asian Cultural Piece selected in the UNESCO list.
This was the first time that the UNESCO gave the awards. It was the second time that UNESCO honored
Ifugao, after the province’s famous rice terraces was included among UNESCO’s World Heritage List in
1995. The Hudhud, once chanted, will go on for two to three days. The epic is chanted by Ifugao women,
usually at harvest time, funeral wakes, and wedding time. There used to be many versions of the Hudhud
but the advent of Catholicism in the province has helped dilute this heritage. The late anthropologist Fr.
Francis Lambrecht, CICM brought Hudhud to the international scene, which he claims has been sung by
generations of Ifugaos since the late 17th century and still is a central part of the Ifugao life. The social
characteristic of the ancient Ifugaos as seen in the Hudhud showed a strong matriarchal society.
363
Maaaring hatiin ang entablado sa dalawa: sa kanan ang Kanangan at sa kaliwa ang
Daligdigan.
Kung anong mayroon sa kanan, mayroon din sa kaliwa.
Sa kanan, si Aliguyon ang bida samantalang sa kaliwa si Pumbakhayon ang bayani.
Kapwa nasa likod nila ang kanilang ama, ina, kapatid na babae, at kalalakiha’t
kababaihan, maging sa tandang at idao.
Maiiba lamang ito sa pagdating sa kagitnaan ng mamamagitang si Daulayan, kasama
ang kanyang inang si Magappid.
YUGTO 1
SI ALIGUYON SA DALIGDIGAN
Iminumungkahing ang simula ng pagtatanghal ay madilim.
Dahil dito, maaaring gumamit ng papet o palabas ng mga anino ang bahaging ito ng
pagkukuwento.

KABABAIHAN2
Noong unang panahon, habang abala ang mga babae
Sa pag-awit ng awit kay Pumbakhayon at pag-aani,
Di-kaginsa-ginsa, may nagpakitang isang lalaki.

“Ako si …
Pumbakhayon!” ang kanyang sabi.

At sumayaw siyang parang pusang di mapakali.
Pagkatapos, tumigil siya at pinatigil niya kami

Sa pagkanta tungkol sa kanya at sa kanyang pagkabayani.
Lumitaw siyang masahol pa sa mandarambong sa gabi

At lumubog na wala man lamang pasabi.
Nang mawala siya, karamihan sa amin ay tila napeste

Dahil nangamatay sila nang hindi pa man tinatawag na ale.
2 Dahil hindi lamang sila tapagsalaysay kundi sila rin ay koro, maaaring sabay-sabay na bigkasin o tulain o
kantahin nila ang kanilang mga linya habang ang mga magsisiganap ay gumagalaw o kaya’y sumasayaw.
364
DULA
Noon at doon, ang naging pinakahuli sa pinakahuli

Ng Hudhid Hi Pumbakhayon na aming isinantabi.
Unti-unting magkakailaw.
Pero, ano man ang mangyari,

Narito pa rin kami at umaani
At umaawit ngayon ukol sa bago naming bayani:

Si Aliguyon, ang mumbaki ng mga mumbaki!
Saka pa lamang makikita ang tanghalan sa liwanag.

Nasa gitna si Aliguyon.
1. Naglalaro si Aliguyon ng trumpo at bangibang3.
KABABAIHAN
Siya, siya ay walang iba kundi si Aliguyon.
Walang alam gawin kundi maglaro, simula’t sapol.
ALIGUYON
Nasaan kayo, mga kaibigan ko?
Gawin ang ginagawa sa Hannanga.
KABABAIHAN
Sa tinagal-tagal niyang paglalaro niya ng trumpo, ngayon lamang
Ito tumilapon sa bakuran, umikot pataas ng bahay,
At tumama sa bangibang
Na tatama sa nananahimik niyang tatay.
Ama niya si Amtalao.

Ina niya si Dumulao.
Dito sa Hannanga, kung may kaharian —

Sila marahil ang magiging hari at reyna ng bayan.
3. Boomerang.
365
2. Bibigyan siya ng magandang balita ni Tandang.
KABABAIHAN
Kukunin ang tandang sa kulungan at ipapanaog sa silong,
Lulundag sa batong dingding ng kamalig, at sisigaw si Aliguyon.
ALIGUYON
Mga kaibigan, gawin ang dapat gawin
Dasalin ang panalangin
Sa tandang ’pagkat tayo’y pasasadigma.
KABABAIHAN
Lalapit ang kanyang mga kaibigan.
At sasama sa pagdarasal.
ALIGUYON
Bigyan kami ng tanda, aming tandang,
Tumango ka, kung matatalo si Aliguyon
Ipaalam sa amin, tandang.
DUMULAO
Wala ka pang muwang, Aliguyon,
Mahal kong anak, marunong ka nang manalangin
Sa tandang ng Hannanga?
KABABAIHAN
Tatayo si Dumulao at sisipain ang mangkok ng alak,
Uugong ito sa looban nang walang kasinlakas.
ALIGUYON
Sisigaw
Harinawang ang nabasag na mangkok
Ay hindi kamalasan ko
Kundi ng kanyang inang si Dumalao.
DUMULAO
Ano ang dapat mong gawin
Sa batang si Aliguyon,
366
DULA
Ang mahal mong anak,

Na marami nang nalalamang panalangin?
KABABAIHAN
Pinulot niya ang kapirasong kawayan
At ibinato sa bakuran.
ALIGUYON
Harinawa ang kawayang sa amin kinuha,
Hindi maging masamang palad ko
Kundi ng aking inang si Dumalao.
KABABAIHAN
Iduduyan ang tandang.
At saka magdarasal.
ALIGUYON
Hayo, munting tandang,
Ikaw na unang dumating,
Nilikha ng Kadiliman,
Nanggaling sa Kailaliman,
Inaruga ka ni Tadona ng Kiangan,
At nanirahan sa piling namin,
Inangkin mo ang aming bayang Hannanga,
Ibig mong kumahig sa silong
Sa paligid ng aming mga haligi;
Kung makita mo na kami’y di kasukat
Kaluluwa ni Lagud, kaluluwa ni Daya,
Ipag-adya at iliban kami sa kalaban;
Kung may mamamatay sa amin,
Itaas ang iyong tuka
At magsimulang tumuka
Sa gayo’y balak ay ipagpaliban
Laban sa kaaway, kaluluwa ni Lagud,
Kaluluwa ni Daya.
Ngunit kung kami’y hindi magagapi kailan man,
Katawan mo’y panatiliin, ’pagkat sa iyo,
367
Malalaman ang kamatayan at buhay

Siya nawa.
KABABAIHAN
Binuksan niya ang manok at nakita niyang mainam
Ang apdo ng tandang.
Lumundag ito sa pinto ng bahay.

Hinanap ang kalasag at sibat ng tatay
At saka dinaklot at lumundag sa bakuran,

Tinawag ang mga kaibigan.
ALIGUYON
Halikayo, titigil tayo sa bakurang bato
Ng aming kamalig sa Hannanga.
KABABAIHAN
Umakyat sila sa batong dingding,
Bumaba sa mga pilapil,
Saka sa bakurang bato ng kamalig lumakad nang walang tigil,

Namahinga sila sa pagkagat ng dilim.
Tumilaok ang unang tandang, si Aliguyon ay gumising

At nanggising.
ALIGUYON
Mga kaibigan, gumising kayo!
Maghanda ’pagkat tumilaok na ang mga tandang.
KABABAIHAN
Bumangon sila
At naghanda kapagdaka.
ALIGUYON
Mga kaibigan,
368
DULA
Maghintay kayo sa bakuran ng kamalig,

Aking gagawin ang dapat sa Hannanga.
Aking itatanong kung saan ituturo ng idao,
Siya ang magsasabi
Kung saan tayo dapat magtungo.
3. Sasanayin siya ng kanyang Ama.
KABABAIHAN
Humayo si Aliguyon at sinimulan ang paglalakbay,
Inakyat ang bakod ng nayon, tinawid nang madalian
Upang sumugod sa bahay.

Naabutang kumakain ang ama at nagpaalam.
ALIGUYON
Ama, saan nga ba ako maaaring magtungo
Upang humingi ng payo ng idao4?
AMTALAO
Ako’y totoong nabibigla sa iyo,
Aliguyon, mahal kong anak;
Aking akala’y hindi ka mataimtim,
Akala ko’y magdadala ka ng kaligayahan
Sa mula sa Daligdigan.
Bakit di ka mag-uwi ng manugan kay Iken,
Ang magandang anak ni Pangaiwan?
Aliguyon, mahal kong anak,
Upang malimutan ang alitan ng angkan
Ng iyong ama at ni Pangaiwan?
KABABAIHAN
Biglang kumuha ng tambong sibat si Amtalao
At saka bumalik sa kanilang bakuran.
4. Ibon.
369
AMTALAO
Aliguyon, aking susubukin
Iyong kasanayan, sakaling magtungo ka
Sa kabukiran ng Daligdigan,
Upang sukatin ang kasanayan mo
At ng anak ni Pangaiwan,
Nang di ka niya mapatay.
ALIGUYON
Kayo ang bahala.
KABABAIHAN
Ihahagis ni Amtalao ang sibat pailalim, dadakmain
Ni Aliguyon ang sibat ng amang napahanga ng kanyang galing.
AMTALAO
Tama na iyan, Aliguyon, aking anak,
Ito’y isang pagsubok,
Ng iyong galing, Aliguyon,
Dahil makikipagsukatan ka sa akin,
Na si Pangaiwan, ang matandang lalaking
Kaaway noong aking kabataan.
4. Bibigyan siya ng magandang balita ng Idao.
KABABAIHAN
Babalik si Aliguyon sa mga pilapil ng palayan,
Bababa sa gilid ng kabukiran.
Saka tutungo sa kagubatan,

Bababa sa gilid ng kabukiran.
ALIGUYON
Narito ako, Idao,
Ilabas mo, magbigay ng isang tanda sa akin,
Si Aliguyon, dadayo ako sa Daligdigan;
Kung naroon ang anak ng kaaway ng aking ama
370
DULA
Ay magkakasukatan kami ng galing,

Sa larangan ng paghahamok.
KABABAIHAN
Huhuni ang idao nang magiliw
Biglang lilipad sa bukirin.
Magandang tanda ito para kay Aliguyong mapamahiin.

Kaya magbabalik siya nang pagkatulin-tulin
Sa bakurang bato ng kanilang kamalig para kumain.

Pagkaraan, nganganga at dudura mandin
Sa bakurang bato ng kamalig para lusubin

Ang lupain ng kakalabanin.
5. Lulusob at sisigaw si Aliguyon sa Daligdigan.
KABABAIHAN
Sa tuyong ilog, sila magdaraan,
Bababa sa landas nang hanay-hanay,
Pagkaraan, biglang tumawid na idao,

Aalayan nila ito ng tandang.
Magtatanghali nang sila ay dumatal

Sa ilog ng Daligdigan.
Inilibot nila ang mata sa bayan

At namangha sa magandang bukid ng Daligdigan.
Sila’y umakyat sa bakuran.

Nagpahinga sa mabatong tabi na pinatag pagkaraan,
Bawat mandirigma ay naglabas ng lukbutan

Nilang pambalakang.
371
At inilabas ang nganga nitong laman,

Saka ngumuya sila sa bakuran.
Tumayo si Aliguyon at sumigaw.

Mula sa kamalig na iyon, naghamon siya ng away.
Binasag ni Aliguyon ang katahimikan

Ng buong Daligdigan
Na ang hari ay si Pangaiwan

At ang reyna ay si Dangunay.
Gayong pagdating sa kagitingan,

Namamayani si Pumbakhayon na kanilang panganay.
ALIGUYON
Narito kami para maghamon ng digmaan
Kaming galing pa sa Hannanga!
KABABAIHAN
Nagitla si Pumbakhayon
Na nasa may pintuan noon.
Ng kanyang bahay kaya kailangan pa roon

Niyang dumukwang para siya makapagtanong.
PUMBAKHAYON
Ano ang nangyayari,
Mga kaibigan?
KALALAKIHAN
Ano ang aming magagawa?
May mga dayo
Pinaiitim ang bakurang bato ng kamalig!
KABABAIHAN
Si Pumbakhayon ay humalakhak
Habang ang kilay ay nakataas.
372
DULA
PUMBAKHAYON
Ang mga dumating
Ay maaaring naliligaw na dayo
Na napapakandili,
Ang dahilan kung bakit naparito.
KABABAIHAN
Akmang gaganti ng sigaw
Ang kanyang mga kaibigan.
PUMBAKHAYON
Huwag silang sigawan,
At aking aalamin
Kung sino ang dumayo sa kamalig.
KABABAIHAN
Sinaklit ni Pumbakhayon ang tali ng lukbutang pambalakang,
Pumanaog sa hagdan.
Tinawid ang nayon kasama ang kanyang mga kaibigan,

Sinapit ang tuktok ng batong dingding ng kanayunan.
Inilibot ang paningin sa bakurang

Bato ng kamalig na nangingitim sa dami ng kanilang kalaban.
Si Pumbakhayon ay nagmanman
Sa mataas at makisig na kaaway.
Si Aliguyon, isang bantog na mandirigma ayon sa kasamahan.

At nag-isip si Pumbakhayon ng gagawin niyang paraan.
PUMBAKHAYON
Siya kaya ang dahilan kung bakit kumikinang ang paligid
Ng bakurang bato ng aming kamalig?
KABABAIHAN
Si Pumbakhayon ay bumaba sa gilid ng bato,
At saka sumigaw nang bigay-todo.
373
PUMBAKHAYON
Pakinggan ninyo, mga dayuhan,
Walang kaaway si Pumbakhayon.
KABABAIHAN
Tiningala ni Aliguyon
Si Pumbakhayon.
Nagpapakinang sa batong dingding, gintong bumangon

Si Pumbakhayon.
Hinangaan ni Aliguyon
Si Pumbakhayon.
Pinatingala ni Aliguyon
Si Pumbakhayon.
ALIGUYON
Ang pangalan ko’y Aliguyon,
Anak ni Amtalao ng Hannanga.
Nagsadya ako rito upang buhayin
Ang alitan ng amo ko’t ama mo.
PUMBAKHAYON
Ayon ako sa kalooban mo.
Magtagpo tayo sa batong sahig ng kamalig,
Ako’y uuwi upang kumain,
’Pagkat iyong pagdating ay hindi inaasahan,
Aliguyon.
6. Paghihintayin si Aliguyon ni Pumbakhayon.
KABABAIHAN
Lumingon si Pumbakhayon sa kanyang pinanggalingan.
Para gawin kung ano ang dapat sa Daligdigan.
Tinawid ang nayon, hinuli ang isang tandang

At umusal.
374
DULA
PUMBAKHAYON
Halina, mga lalaki ng ating nayon,
Gawin kung ano ang dapat,
Upang kayo’y ipag-adya,
Nasa pilapil ang kaaway na ating lalabanan
Si Aliguyon, anak ni Amtalao.
KABABAIHAN
Ang mga kaibigan niya ay nagtipon-tipon,
Nagpulong sa gitna ng nayon.
Lumundag sa gitna si Pumbakhayon,

At sa silong sila ay nagritwal bago magpulong.
PUMBAKHAYON
Iniaalay kita, aming tandang,
Sapagkat lulusubin ko,
Sa mga pilapil ng palayan
Si Aliguyon, anak ni Amtalao,
Upang subukin ang galing namin sa pilapil.
Patas kaya kami ni Aliguyon?
Bigyan kami ng palatandaan.
7. Magdarasal at manghihingi ng magandang balita sa Tandang.
KABABAIHAN
At saka nanalangin
Si Pumbakhayong magiting.
PUMBAKHAYON
Hayo, munting tandang,
Ikaw na unang dumating,
Nilikha ng Kadiliman,
Nanggaling sa Kailaliman,
Inaruga ka ni Tadona ng Kiangan;
Nanirahan sa piling namin,
Inangkin ang aming bayang Daligdigan,
375
Ibig mong kumahig ng pagkain

Sa paligid ng aming haligi;
Kung kami’y di kasukat
Kaluluwa ni Lagud, kaluluwa ni Daya,
Ipag-adya at iliban kami sa kalaban,
Kung may mamamatay man sa amin,
Lumingon ka at tumuka.
Sa gayo’y aming ipagpapaliban
Ang balak sa kaaway,
Kaluluwa ni Lagud, kaluluwa ni Daya.
Ngunit kung kami’y hindi magagapi kailanman
Katawan mo’y panatilihin,
Sapagkat sa iyong gawi,
Malalaman ang kamatayan at buhay.
Siya nawa.
KABABAIHAN
Biniyak ni Pumbakhayon ang manok,
Maiinaman siya sa apdo na maganda ang signos.
Lumabas sa bakuran, siya ay pumasok

Sa kanilang bahay, tumungo sa tuktok,

Kinuha sa pinakarurok
Ang sibat ng kanyang amang noon ay tulog.
Tumalon siya sa unang palapag at kumalabog

Kaya ang matandang si Pangaiwan ay nabulabog.

PANGAIWAN
Ano ang nangyari,
Pumbakhayon?
PUMBAKHAYON
Ano ang nangyari, wika mo?
Pagmasdan ang kalaban
Na nagpapaitim sa ating kamalig.
376
DULA
PANGAIWAN
Walang mga kalaban
Si matandang Pangaiwan!
PUMBAKHAYON
Di ba si Aliguyon,
Anak ni Amtalao ng Hannanga?
Di ba siya pumarito upang utangin
Ang alitan ninyo ni Amtalao?
KABABAIHAN
Bumaba si Pumbakhayon sa bakuran, ipinagpag
Ang kalasag ’pagkat panay uling ang lahat.
Pinagpagan din ng kanyang mga kabalikat

Ang kani-kanilang mga armas.
PUMBAKHAYON
Lahat ng lalaki sa Daligdigan
Ay magtipon!
KABABAIHAN
Ang sigaw
Ni Pumbakhayon ay umalingawngaw.
Sa lakas, ang mga lalaki roon ay nagimbal.

Sila’y nagsitakbuhan.
Napakaripas din ang lahat ng kanyang kasanggalang

Kaya si Aliguyon ay mag-isang naiwan.
ALIGUYON
Saan kayo pupunta?
Iyo’y pamamahinga
Ng mga lalaki sa Daligdigan,
Naglilinis lamang ng mga kalasag ang mga iyon.
377
KABABAIHAN
Huminahon ang mga kasama ni Aliguyon
At nagbalik at sa bakuran ng kamalig ay muling nagtipon.
Tinawid ni Pumbakhayon ang nayon,

Dumating siya sa pilapil ng palayan doon.
Dumating din si Aliguyon

Upang siya sa pilapil ay masalubong.
Wika ni Pumbakhayon
Kay Aliguyon.
PUMBAKHAYON
Aliguyon, maglaban tayo sa tuyong illog,
Sapagkat mahihinog na ang aming palay;
Masasayang ang palay kung dito tayo maglalaban.
ALIGUYON
Mabuti nga.
Ibig kong sa inyong mga palayan,
Lalabanan kita habang tumutubo ang kawayan at alimit
Sa inyong mga palayan,
Bago ako bumalik sa amin.
KABABAIHAN
Si Aliguyon ay sinuri
Ni Pumbakhayong kanyang katunggali.
Napansin niya na halang ang daliri

Ng mga paa nito kaya lalong binusisi.
ALIGUYON
Hindi ba maganda
Si Pumbakhayon?
378
DULA
KABABAIHAN
Pinilit ituwid ni Pumbakhayon pansamantala
Ang kanyang halang na daliri sa paa.
PUMBAKHAYON
Walang makakagapi kay Pumbakhayon, palagay ko;
Kung kami’y maglalaban,
Magkasinlakas kaya kami?
8. Sisibatin ni Aliguyon si Pumbakhayon.
KABABAIHAN
Pinaggagapas ni Aliguyon ang palay
Sa pilapil ng bukid ni Pumbakhayong kaaway.
Patalikod niyang inihagis ang kanyang sibat tuwiran

Kay Pumbakhayong ayaw niyang maging kaibigan.
Nasalo ito ni Pumbakhayon nang ganoon na lamang

Kaya umungol si Aliguyon na walang iniwan sa atungal.
Pinatunog niya ang kanyang dila na tila nanghihinayang

’Pagkat nasalo ni Pumbakhayon ang sibat niyang mahal.
Pabalik na inihagis ni Pumbakhayong kalaban

Ang kanyang sibat kay Aliguyon na hindi matama-tamaan.
Nasalo pa nga ito ni Aliguyon at doon napatunayan

Ni Pumbakhayon na may katapat na ang kanyang kagitingan.
PUMBAKHAYON
Anong husay ni Aliguyon,
Anak ni Amtalao!
KABABAIHAN
Naghagisan sila ng sibat nang mag-uli
Naglaban sa bukid hanggang tanghali.
379
Kumislap ang sibat nila sa kabukiran nang di lang sandali

Hanggang sa ang nakabibinging ungol-pandigma ay naghari.
Dumating ang mga kaibigan ni Pumbakhayon nang nagmamadali

At kasama ang mga dalagang hindi mapigilan ang pagtili.
KALALAKIHAN
Magkukuwang-babae
Laban, Pumbakhayon!
Talunin si Aliguyon,
Dalhin mo sa nayon ang kanyang ulo,
Upang magkaroon ng sariwang hangin
Sa pinto ng ating bahay!
PUMBAKHAYON
Hinaan ninyo ang inyong mga sigaw,
Magagandang dilag,
’Pagkat mahusay na kalaban si Aliguyon,
Kasinghusay ko siya.
Papagitna sa labanan si Dangunay na dala ang sanggol sa likod para sabihing kakain
muna si Pumbakhayon.
KABABAIHAN
Nabalisa ang ina ni Pumbakhayon na si Dangunay,
Ang asawa ni Pangaiwan.
Tumayo siya, kinuha ang punyal,

Dinampot ang sanggol niyang si Bugan.
Inilagay niya ang bata sa likuran,

Itinaling mabuti ang kumot na kinargahan.

Lumabas ng bahay at bumaba sa bakuran,
Tinawid ang nayon at naglakad hanggang sa mabungaran
380
DULA
Ang batong dingding ng kanayunan.

Palayan ng bukid ay kanyang tinanaw.
Nakita niya sina Pumbakhayon at si Aliguyon na naglalaban

At buong ingat na pinaghambing ang dalawang matatapang.
DANGUNAY
Walang itulak-kabigin,
Sila ay patas
Sa lahat ng bagay.
KABABAIHAN
Pinatunog nina Pumbakhayon at Aliguyon ang kanilang dila
Sapagkat, sa maalikabok na bukid, sila ay kapwa dakila.
Itinaas ni Dangunay ang itak na ang talim ay magkabila

Na kina Pumbakhayon at Aliguyon ay nakapagpatunganga.
Mula sa pilapil, sumigaw ang inang lumuluha

Nang walang luha.
DANGUNAY
Kayong mga bata, sa anong dahilan
At kayo’y naglalaban?
Patas kayo ng lakas sa bukid!
Bakit pa?
KABABAIHAN
Natigilan si Aliguyon at maya-maya
Ay ang anyo ng sarili niyang ina ang nagunita.
ALIGUYON
Sino ang nagsasalita
sa may batong dingding ng nayon?
PUMBAKHAYON
Bakit naitatanong ang aking inang si Dangunay,
Asawa ni Pangaiwan?
381
ALIGUYON
At sino ang sanggol na bitbit
Ng asawa ni Pangaiwan sa kanyang likuran?
PUMBAKHAYON
Bakit naitatanong ang aking kapatid na si Bugan?
ALIGUYON
Hindi ba’t siya’y larawan
Ng aking inang si Dumulao?
DANGUNAY
Aliguyon, bumalik ka sa inyong himpilan
’Pagkat kakain muna si Pumbakhayon.
9. Magpapahinga muna sila bago muling maglaban

hanggang sa tumubo na ang mga puno
at kawayan sa palayan.
KABABAIHAN
Umalis si Aliguyon, ganoon din si Pumbakhayon, ginawa
Ng bawat isa ang dapat ginawa.
Inilapag ni Pumbakhayon ang kalasag sa lupa

At saka kumain at ngumanga.
Ganoon din si Aliguyon na inilura

Ang kulay-dugong dura.
Tumayo si Aliguyon, namaywang nang ang mata ay gumagala

Sa kanilang kamalig at saka nagbanta.
ALIGUYON
Nasaan ka, kaibigang Pumbakhayon?
Halika sa larangan ng labanan
Sapagkat nariyan na ako, Pumbakhayon!
382
DULA
KABABAIHAN
Tumayo si Pumbakhayon, kinuha ang kalasag,
Tumawid sa nayon at patungo sa bukid na naglakad.
Bumaba rin si Aliguyon, nagtagpo ang dalawa kaagad

At naglaban nang naglaban nang buong lakas.
Lumamang si Aliguyon at si Pumbakhayon ay napaatras

Sa batong dingding ng nayon silang dalawa napadpad.
Subalit si Pumbakhayon ay matatag

Kaya gamit ang sandata, naibuwal niya ang di-iilang pugad.
Tumigil si Pumbakhayon sa kanyang pagsibat

Nang kay Aliguyon nakadilat.
PUMBAKHAYON
Aliguyon, aking kaibigan,
Kay husay mong lumaban.
KABABAIHAN
Lumakas muli si Pumbakhayon
At sumugod kay Aliguyon na napaurong.
Umabot sila sa bai-baitang na palayan noon.

Naglaban sila sa pilapil doon.
Nanaig naman si Pumbakhayon

At napaurong niya si Aliguyon na naitaboy
Sa tuyong ilog, sa bai-baitang na palayan noon

At muli sa pilapil doon.
Inabot sila ng dapithapon

Kaya nagpasiya sila na humapon.
Umuwi muna silang dalawa sa kani-kanilang nayon

Upang kumain at magpahinga na tila rin mga ibon.
383
Sa pagputok ng araw, minsan pa silang bumangon

Para maglaban na maghapon.
Lumipas ang isang taon

At kalahati, tinanaw ni Aliguyon
Ang kabukiran at kanyang napansin na wala na roon,

Wala na ang ginintuang bukid na kanilang nilalayon.
Wala na ni isa mang tangkay na aanihin pagdating ng panahon.

Nangingitim sa kapal ang palayan sa dami ng damo at dahon.
Lumaking sabay sa mga punongkahoy

Sina Aliguyon
Na mahinahong
Sumigaw kay Pumbakhayon.
ALIGUYON
Kaibigang Pumbakhayon,
Ibabalik ko ang aking hukbo sa Hannangan.
PUMBAKHAYON
Ikaw ang masusunod.
Sa pagbabalik mo,
Hindi ba susunod si Pumbakhayon?
KABABAIHAN
Sa halip na sandata,
Ngiti ang kanilang inihagis sa isa’t isa.
ALIGUYON
Tayo nang umuwi.
KABABAIHAN
Tinawid nila ang tuyong ilog, himpilan ay iniwanan,
Madilim na nang marating nila ang patutunguhan.
384
DULA
Ibinaba nila ang mga sandata sa looban,

Nagpahinga sila at kumain ng kanilang hapunan
Ngunit hindi mapakali si Aliguyong nalulumbay

Hangga’t hindi nakikita ang kanyang nanay.
ALIGUYON
Nasaan ka, aking inang Dumulao?
Bakit hindi ninyo inani ang palay?
Pababayaan bang masayang ito dahil kay Aliguyon?
DUMULAO
Hintayin natin si Pumbakhayon,
Hayaan mong masira niya ito.
Di ba sapat ang palay nating nakatinggal sa kamalig?
Hala, kumain ka na.
KABABAIHAN
Nagpahinga nga sila noong gabing iyon.
Sa pagtilaok ng tandang, bumangon si Aliguyon.
ALIGUYON
Kayo, mga kaibigan,
Tumungo kayo sa bakuran ng kamalig,
Ilatag ang banig na talgan sa silong nito.
KABABAIHAN
Sinunod nila ang utos ni Aliguyon na nag-atas
Gayong ang ilan ay may dalang alak-bigas,
Ang iba naman ay baboy at manok ang hawak

Para magdiwang lahat, para ipagdiwang lahat.
ALIGUYON
Kayo, mga kaibigan,
Magagandang dilag,
385
Magdiwang tayo,
Walang tatanggi.
Kayong iba,
Tayo nang umalis,
Salubungin natin si Pumbakhayon,
Baka dumating na.
KABABAIHAN
Magtatanghali na nang sina Aliguyon ay lumisan
Sa bai-baitang na palayan,
Tumawid sila sa tuyong ilog na naman

Dahil magtatagpo dapat sila ni Pumbakhayon sa pampang.
Nakita ni Pumbakhayon si Aliguyon sa di-kalayuan

At hindi niya napigilan ang pagsigaw.
PUMBAKHAYON
Ikaw!
Marahil talagang inaabangan mo ako rito!
Napakatuso mo talaga, Aliguyon!
Hindi mo pa marahil naaani ang inyong palay?
DIDILIM
386
DULA
Arkanghel
sa Maccrotel
TAUHAN
GABRIEL/GAB Assistant Public Relations Officer
sa Office of the President
RAPHAEL/RAP-RAP Isang teen starlet
SECURITY PERSONNEL
TAGPO:
Sa isang silid sa Maccrotel, hotel na pag-aari ng isang popular na alyadong pulitiko.
Kakatapos lamang ng pambansang halalan.
Makikita sina Gab at Rap-Rap na naglilingkisan ng katawan sa ibabaw ng kama.

Manginigbabaw si Gab, sasampalin niya si Rap-rap at hahalikan nang mariin. Itutuwad ni
Gab si Rap-Rap. Aastang dudura si Gab sa puwitan ni Rap-Rap. Kukuha ng condom si Gab
at sisimulang ipasok ang ari niya sa puwitan ni Rap-Rap. Lalapit siya sa tenga ni Rap-Rap.
GAB
Sabihin mo ... “ang laki ng titi mo.”
RAP-RAP
A ... Ano po? Aray.
GAB
’Yung titi ko, sabihin mo ang laki ng titi ko.
387
RAP-RAP
(Habang umuungol) Ang laki ... ang laki ng titi ko.
GAB
Gago, hindi titi mo, ’yung akin, ’yung titi ko.
RAP-RAP
“Titi mo” po?
GAB
Oo ... ayan ...
RAP-RAP
“Ang laki ... ng titi mo ... po …”
GAB
Wala nang “po!”
RAP-RAP
Ang laki ng titi mo ...
GAB
’Yan … tama … sabihin mo, ang sarap ng burat mo ...
RAP-RAP
(Nauutal dahil sa pag-alog) Ang-sa-rap-ang-sa-rap-ng-bu-dahan-dahan lang po ...
GAB
Tangina tuloy mo lang!
RAP-RAP
Ang ... aray ... aray ko po.
GAB
(Pagkatapos ng ilang pag-ayuda) Alam mo ’yung Baby Shark?
RAP-RAP
’Yung kanta po?
388
DULA
GAB
Oo bok, kantahin mo, kantahin mo habang tinitira kita.
RAP-RAP
(Habang tinitira) Ba-by ... shark ... tututuruturut ...
GAB
’Yung mommny naman bok ... ’Yung mommy tangina mo ...
RAP-RAP
(Halatang nasasaktan pero susunod pa rin) Mo-mmy, aray ... Mommy shark
tututuruturut ...
GAB
’Yung daddy! ’Yung daddy putanginamo ka!
RAP-RAP
Daddy ... da-ddy! (Pasigaw) Da-ddy shark tututurututurut!
Bibilis ang pag-ayuda ni Gab hanggang sa aastang lalabasan siya habang nakapasok sa
loob ni Rap-Rap. Mapapabagsak ang dalawa. Hindi kikilos nang ilang saglit. Maya-maya’y
babangon si Gab, mag-aalis ng condom. Magsusuot siya ng boxers, kukuha ng sigarilyo
at sisindihan ito bago maupo muli sa kama. Unti-unting gagalaw si Rap-rap, tatayo,
hahagilapin ang brief sa mga nakakalat na damit sa sahig.Katahimikan.
GAB
Hindi ka nakapagpalabas.
RAP-RAP
Okey lang po. (Patlang) CR lang po ako.
Dadamputin ni Rap-Rap ang kanyang brief sa sahig bago pumunta sa banyo. May kukuning
cellphone si Gab sa isang drawer, titignan saglit at ibabalik agad sa pinagkuhaan ang
telepono. Aabutin ni Gab ang remote ng TV at bubuksan ito. Magpapalipat-lipat siya ng
mga channel, hindi makikita ang mga imahen pero maririnig sa voiceover ang mga palabas.
389
VO
... Sa Shambhala City sa Mindanao nagmartsa ang libo-libong magsasakang biktima
ng El Niño ... (maglilipat ng channel) ... 16 Million votes for the new president,
a historic moment in Philippine elections ... (maglilipat ng channel) ... One month
since the Shambala tragedy ... (maglilipat ng channel) ... tatlong magsasaka ang
kumpirmadong patay, walumpu’t anim ang dinakip ng pulis at daan-daan pa ang
nasugatan ... (maglilipat ng channel) pangunahing plataporma president-elect ang
pagsugpo ng droga ... (maglilipat ng channel) as the new administration begins, the
nation asks, who is accountable for the tragedy, will the new administration deal
with this massacre ... (maglilipat ng channel) ... Curry scored 27 points, an amazing
70 winning games in one season, wow kung puwede lang magmura on live TV e shet
nagmura na ako sa galing ni Curry ...
Magbabalik si Rap-Rap na nakasuot na ng brief. Mauupo siya sa kama habang nakatutok

naman si Gab sa TV. Pagkalipas ng ilang segundo ay unti-unting hihina ang audio ng
kanilang pinapanood. May awkward na kawalan ng imik sa pagitan ng dalawa.
GAB
Mas maliit ka pala sa personal.
RAP-RAP
Po?
GAB
(Ibababa ang remote at kukunin ang sigarilyo) Sa TV, mas mukha kang mataas kako. Yosi?
RAP-RAP
Hindi na po. Thank you po.
Patlang.
GAB
Kung nag-aalala kang hindi ka mababayaran, relax ka lang bok. Nasabihan ka naman
siguro kung sino ang makakatrabaho mo. Mahiga ka muna, bok. Ayan o, NBA,
tangina playoffs na nga pala. Manood muna tayo. Sino ba team mo, bok?
390
DULA
RAP-RAP
Hindi po ako nanonood ng NBA.
GAB
Bok, di ba sabi ko wag ka nang mag-“po?”
RAP-RAP
Sorry po ... sorry.
GAB
Sigurado kang ayaw mong magyosi?
RAP-RAP
Sabi sa sign sa labas, “smoking not allowed inside Maccrotel.”
GAB
(Matatawa) Not allowed? Tangina bok teritoryo natin ’tong Maccrotel, bok! Di mo ba
alam kung sino’ng may-ari nito?
Patlang
GAB
Sige, sige, para sa iyo bok, papatayin natin ’to. (Patlang) Alam mo bang paborito ka
ng misis ko?
RAP-RAP
May asawa pala kayo.
GAB
Oo tangina (ipapakita ang palasingsingang may wedding ring). Patay na patay sa iyo
’yon, bok, sinasabi ko sa iyo. Doon pa lang sa “Make Your Star,” di ba du’n ka unang
lumabas? Ginagaya pa niya ’yung opening line nu’n—’yung “dream, believe, dream
some more, until you make your star!” Ganu’n ’yun di ba bok? Hanggang du’n sa mga
teleserye mo, alam ni misis ’yun. ’Yung “Manilenyo in Manhattan,” “Barista Royalty,”
“Sundalong Pangkalawakan,” saka doon sa “Alindog ni Adonis.” Tangina bok, totoo
ba ’yung kuwento mo du’n sa “Make Your Star?” ’Yung nakita kang umaakyat sa
puno ng aRatilis (emphasis sa “R”) kaya ka na-discover, at saka ang tanghalian ninyo
minsan ay puro aRatilis at pandesal?
391
RAP-RAP
May katabi lang na aLatiris (emphasis sa “L”) doon sa may simbahan, du’n ako nakita
ng handler ko, du’n sa “Lakan ng Pagsanjan.” Mas bebenta raw sa audience ng “Make
Your Star” pag ’yung kuwento e nasa taas ako ng aLatiris noong nakita nila ako.
GAB
(Mapapaisip) ARatilis BA na “A-R-A-L” o ALatiris “A-L-A-R?”
RAP-RAP
(Patlang) Alam ko po, aLatiris. Kahit ano naman, okey lang sa ’kin. Umaakyat ako
dati du’n, lalo pag summer.
GAB
Ako rin bok, dati, pag summer, umaakyat din ako sa aratilis. Kami ng mga barkada
ko. May dala-dala pa kong tabo, gawa sa lata ng gatas. Nido, bok.
RAP-RAP
(Magiging mas komportable) Mahilig din pala kayo sa alatiris.
GAB
Oo naman! Batang-kalye ’to bok! Aratilis, santol, mangga! Lahat inaakyat namin,
minsan tinatalon, pag di kayang umakyat. ’Yung aratilis, paborito ko ’yun. Kasi
matamis.
RAP-RAP
Onga po, matamis, pumuputok pa sa bibig.
Lalapitan ni Gab si Rap-Rap.
GAB
Oo bok. Matamis. Parang ikaw.
Lalaplapin ni Gab si Rap-Rap.
GAB
Sigurado ka bang ayaw mong magpalabas?
392
DULA
RAP-RAP
Ayos lang ako.
Patlang. Unti-unting lalayo si Gab para maipagpatuloy ang kanyang kuwento.
GAB
Ayun nga bok, ’yung aratilis. Dati, kaming magbabarkada, pupunta kami doon sa
kapitbahay, sa taas ng kalye, pagkatapos magbasket, doon sa may malaking damuhan
na may puno ng aratilis sa gitna. Nagta-tumbling muna kaming magbabarkada. Si
Jarden, si Joshua, si Airajay, lahat andun. Bok, naabutan mo ba ’yung Ninja Kids?
Idol namin ’yun, sina JC Bonin, Herbert Bautista, lahat! Nagluluksong-baka kami,
pero imbes na lukso ay tamblingan kami sa likod ng taya, kunwari mga ninja. Di
pa uso anime nu’n bok! Ninja Kids lang, saka Voltron, Voltes V tangina bok di mo
na yata alam ’yun. Ano pa ba, ayun, wrestling! Wrestling ang uso, wrestlingan kami
pagka-tumbling, WWF bok. Summerslam kada hapon, Wrestlemania nina Ultimate
Warrior, Hulk Hogan, Macho Man Randy Savage. Pagkatapos, magugutom kami bok,
kaya ayun, akyatan na sa aratilis. Ako ang pinakamabilis umakyat!
RAP-RAP
Talaga?
GAB
Oo naman! May isang beses, nag-unahan kaming umakyat sa puno ng aratilis, ’yung
matalo manlilibre ng RC o ng palamig, basta may pustahan. Tapos, unahan na. Mga
sampung segundo pa lang, asa taas na ako, partida dala ko pa ’yung lata ng Nido ko.
Pero ayun, may isang beses, pag-akyat ko, dumiretso ako sa isang sanga, ginapang
ko ’yung sanga bok, putsa du’n kasi ’yung pinakamaraming bunga tangina. Partida
hawak ko pa ’yung gawa-gawa kong tabo nu’n ha. Tapos ...
RAP-RAP
Tapos?
GAB
Ayun, excited na akong mamitas, paisa-isa bok, ayun, kulay pula, bilog na bilog,
sumisirit ’yung katas pag pinuputol ko mula sa sanga. Ang tamis! Nakakalahati na
’yung tabo ko kakalagay bok ... tapos bok ... tapos ...
393
RAP-RAP
Tapos?
GAB
Tapos ...
RAP-RAP
(Excited) Tapos?
GAB
Tapos, may bumagsak sa tapat ko. Akala ko dahon lang. Pucha palakang puno pala.
One inch lang ang layo sa ilong ko. Tangina bok one inch! Nakipagtitigan siya.
Berdeng-berde ’yung balat, parang hinog na sipon. Dilat na dilat ’yung mata, kulay
dugo na may itim sa gitna. Tapos ... Ayun! Bok, tangina, ’yung palaka tumalon sa
mukha ko!
RAP-RAP
(Excited) Grabe! Tapos? Tapos ano’ng nangyari?
GAB
Tapos, napabitaw ako sa sanga ... tapos ...
RAP-RAP
Naku! Tapos?
GAB
Tapos nahulog ako!
RAP-RAP
Tapos?
GAB
Tapos ... tinubuan ako ng pakpak.
RAP-RAP
Ha?
394
DULA
GAB
Oo bok! Nahulog ako, tapos tinubuan ng pakpak! Tapos kumampay ako, lumipad ako
nang lumipad nang lumipad nang lumipad ... tapos napunta ako sa langit … tapos
nakita ko si San Pedro at ang mga angels niya tapos kumain kami ng manok ni Senior
Pedro saka Angels Pizza tapos nagkantutan kaming lahat kasama ’yung patay na manok
tangina bok andaming lumabas sa etits ko nilunok ni San Pedro lahat pati ’yung buto
ng manok nilunok niya ... (matatawa) Pucha bok, talagang ang dali mo lang utuin ano?
Pagtatawanan ni Gab si Rap-Rap.
RAP-RAP
Gawa-gawa niyo lang lahat ’yon?
GAB
Bok, Rap-Rap—totoong pangalan mo ba ’yun o screenname lang ’yung Rap-Rap
Avelino?
RAP-RAP
(Halatang naiinis) Raphael talaga ang pangalan ko.
GAB
Ayan, Raphael, bok, ikaw naman, parang di ka na nasanay, e di ba ganyan naman ang
trabaho mo? Lakan ng Pagsanjan, umaakyat sa puno ng aratilis o alatiris o kahit ano
pa ’yan, walang mapakain sa pamilya kaya ginustong mag-artista, walang pangkain pag
pasko o bagong taon kundi lugaw at tubig—teka bok totoo ba ’yung lugaw na ’yun?
RAP-RAP
Champorado. Mas class C-D lang daw pag ginawang lugaw, sabi ng handler ko.
GAB
Exactly. Gets na ’yun bok. It’s not about whether your story’s true or not. It’s about
making it look like the truth, ’yung mukhang totoo. Ganu’n naman ang trabaho natin.
RAP-RAP
Ano ba ang trabaho ninyo?
395
GAB
Pucha bok, talagang di ka na-orient ng handler mo?
RAP-RAP
Sabi lang niya, big time na kliyente. Gobyerno.
GAB
Eksakto. Teka bok, tingnan mo ’to.
Kukunin ni Gab ang remote at bubuksan ang TV. Magpapalipat-lipat ng mga channel.
GAB
Ayan, ayan bok, nakikita mo ’yan? Ano’yan?
RAP-RAP
News po.
GAB
Oo, “news po.”
RAP-RAP
“News.” Ano’ng meron sa news?
GAB
Hindi mo pa ba ’yan napapanood?
RAP-RAP
Medyo. Last month bago ’yung election. ’Yung mga magsasaka nagrally kasi wala
silang pagkain. Tapos binaril sila ng mga pulis.
GAB
Parang gano’n nga bok. Doon sa Shambhala ’yan. Nag-viral ’yan last month, tingnan
mo sa FB, sa Twitter, may nakakuha ng video nu’ng dispersal. Siyempre, ang
hinahanap ng mga tao diyan, nasaan ang pangulo, bakit hindi pa siya nagsasalita,
ano ba ang inaatupag niya. ’Yan, diyan tayo pumapasok.
RAP-RAP
Paano kayo pumapasok?
396
DULA
GAB
Ganito ’yan bok. Hanggang ngayon, naghihintay ang mga tao, bakit namaril ang pulis,
alam ba ’yan ng pangulo, bakit paalis na siya sa puwesto pero wala pa siyang sinasabi,
ano ang sasabihin niya kung sakali. Isipin mo, si Pangulo, si boss, parang ikaw ’yun,
kasi pareho kayong kailangang humarap sa camera. Pero hindi naman kayo haharap
sa camera nang hindi nakapag-rehearse di ba? At di kayo makakapag-rehearse kung
wala kayong script. Gets mo na?
RAP-RAP
Kayo ’yung gumagawa ng script ng Pangulo?
GAB
Public Relations bok, communications, ’yun ang tawag du’n. Public Relations Officer.
Well, Assistant Public Relations Officer. Wala e, hindi naman nanalo ang manok
natin ngayon, di tuloy sure kung makakalampas pa sa tayo pagka-assistant. We’ll
see. God will provide.
RAP-RAP
God will provide?
GAB
Yes. God will provide. Ulitin ko pa para makabisado mo?
Patlang.
RAP-RAP
May taping pa ako sa umaga, baka puwede na akong umalis.
GAB
Anong taping, e kaya ka nga andito dahil wala kang makuhang project. Gusto
nila ngayon mga mukhang Koreano, e ikaw Pinoy na Pinoy. Kayumanggi, parang
panggatong bok. Sakto din, ang wooden mo naman din umarte.
RAP-RAP
Wooden?
397
GAB
Dull. Lifeless. Flat. Parang robot. Walang kalalim-lalim. In short, walang alam sa
acting. Tingnan mo, halatang-halata ko na nagpapalusot ka lang. Maganda ka lang
tingnan saka tirahin bok. Saka di ba sabi ko sa iyo, babayaran kita. Susulitin ko lang
ang oras ko sa iyo.
RAP-RAP
Ano pa ba ang gusto niyong gawin natin?
GAB
Eto. Ginagawa na natin. Nag-uusap tayo. Pag may oras pa, pag ginanahan pa, isang
round pa uli. Hindi ka pa nagpapalabas, gawan natin ng paraan kung gusto mo bok.
Kuwentuhan tayo. O, “Kuwentutan” (matatawa) tangina ang tito ng joke ko (hindi
matutuwa si Rap-Rap).
RAP-RAP
Sige, ano ba’ng gusto mong pagkuwentuhan natin?
GAB
Ewan ko bok. Kahit ano. Baka may tanong ka sa akin, mag-isip ka. Ano, nahihirapan
ka? Sige, ako muna. Kunwari interview ito sa isang showbiz talk show. Hello, Mr. Rap-
Rap Avelino. May I ask, paano ba kayo napunta sa propesyon ng pagmu-moonlight
bilang man-whore? (Sisingit bago pa makasagot si Rap-Rap) Oh wait, alam ko na
ang sagot diyan: matindi ang pangangailangan. Gusto mong bigyan ng magandang
kinabukasan ang mga mahal mo sa buhay. Sawang-sawa ka na sa pagsali sa mga Lakan
ng Pagsanjan at sa kung saan-saan pang mga small time na purok at baranggay male
pageants. Gusto mong mag-agahan ng hindi puro aratilis at pandesal. Gusto mo na
ang Noche Buena at Medya Noche mo ay hindi lang puro lugaw o champorado. Ano,
siyempre may mga kamag-anak kang nakaratay. May lolo ka, ’no, lola ba, o why not,
lolo at lola, saka aso at goldfish, lahat sila, pare-parehong may mga nakamamatay na
sakit. May taning na. Kailangan mong gumawa ng paraan, kailangan mong umahon
sa lusak at burak ng nakasusulasok na kahirapan. Ano bok, nagets mo na? Gets mo?
RAP-RAP
Ang daldal n’yo pala ano?
398
DULA
GAB
Tangina mo bok. Dito sa kadaldalan ko ako umasenso ’no. Mahal ang mga salita ko!
(Aabutin ang remote para buksan ang TV, may ambient sound ng channel surfing) ’Yung
mga salita ko ang gumagabay at nagpapaliwanag sa masa. Halimbawa, imbes na
sabihin ng pangulong siya ang ulo ng bansa, mas palakaibigan ang sabihin niyang
“kayo, kayong mga Pilipino, kayo ang mga boss ko.” Ako ang nakaisip nu’n, bok!
Saka’yung “Hindi parang NBA playoffs ang pulitika. Pag may natalo, hindi lang isang
team ang nadedehado, ang nadedehado ay ang buong ... sambayanang Pilipino.”
Tangina bok, brilliant di ba? Eto, siguro alam mo ’to, kahit saan ginagamit ito. ’Yung
“Diretsong Daan,” pamilyar ka naman doon di ba?
RAP-RAP
Daang Diretso.
GAB
Diretsong Daan bok! Pinagtulungan namin ’yun. Simpleng-simple, pero
napakalinaw. Sa diretsong daan, sama-sama tayong maglalakad patungo sa
kinabukasan. Walang maiiwanan sa diretsong daan. Ang diretsong daan ay isang
daan na walang corrupt. Walang magnanakaw, walang mandarambong. Walang
diktador sa diretsong daan. (Mapapangiti)
RAP-RAP
Kayo bale ang nag-iisip ng mga sasabihin ng presidente, pag may mga guesting siya,
pag may event, ganoon ang trabaho ninyo?
GAB
(Ibababa ang remote, halatang iritable) Bok, hindi lang sa “speaking engagements”
’yan. I assure you, marami kaming ginagawa bukod sa mga talumpati. Bok,
nu’ng hinahanda pa lang ang pagkandidato ni Presidente? Ako, kami ang nag-
isip ng tema para sa mga magiging campaign jingle niya. Natatandaan mo ’yung
“Ginhawa at Pag-asa?” Akin ’yun! Ako ang nakaisip nu’n bok. Sinundan pa namin
ng slogan na “hindi ka nag-iisa, kami’y kaisa,” tapos umarkila kami ng mga sikat
na artista? Di ba bok hindi ka kasama du’n? Ayun, that’s exactly my point! Mga
sikat nga kasi bok, ’yung ang bayad e milyon kada sampung segundo ng airtime.
And what did it do for our president? From a relatively invisible son of popular
ex-politicians, he became a symbol of hope. He became the way, the truth, the
goddamn fucking light! Nagdiwang ang bayan kasama niya. Bok, sabihin mo
399
sa ’kin, ano ba’ng nagawa ng mga mas naunang administrasyon? Ano ba ang
natatandaan mo?
RAP-RAP
(Kinakabahan) Ewan ko. Hindi ko alam.
GAB
Exactly bok, marami kayo, marami kayong mga walang alam. Pero bago dumating
ang boss ko, we had an ex-actor plunderer for a president, tapos na-oust, pumalit
’yung unano na bise-presidente. Nu’ng panahon niya, ano ang napala natin? Illegal
contracts sa mga public bidding, tampered counting machines noong reelections,
tangina bok, ’yung massacre sa Maguindanao, panahon niya ’yun! Kanya ’yun! Di
hamak na mas marami kaya ’yun kesa rito sa Shambhala! At ’yung papalit, My God
bok, don’t get me started with him!
RAP-RAP
Sinasabi ninyong iba ’yung boss ninyo sa kanila?
GAB
Ang sinasabi ko (matitigilan), pucha, ano nga ba ’yung sinasabi ko? Ganito bok, it’s
all about chances. Dito sa boss natin, saka doon sa manok niya nitong nakaraang
elections, ’yung manok namin na nadehado, may chance sana. May chance na
makapagbigay ng pag-asa. May chance na diretsuhin ang mga dating mali. Di mo
nagegets bok?
RAP-RAP
Ewan ko. Sabi nga ninyo, wooden ako, dull, walang kalaman-laman. Sabagay, ang
hirap ding mag-isip dito. ’Yung kwarto, malamig. Malambot ang kama. Amoy bagong-
linis ang lahat. Walang kahit anong alikabok. Kung nagkataong naging matalino ako
gaya ninyo, hindi rin ako makakapag-isip nang maayos dito.
GAB
Mukhang namimilosopo ka bok.
RAP-RAP
Pilosopo? Naku, hindi ko kaya ’yun. Sabi nga ninyo, katawan lang ang puhunan ko.
Siguro, kung may itatanong ako sa inyo, isa lang siguro. Puwede ba kayong tanungin?
400
DULA
GAB
Sige bok, try me.
RAP-RAP
Isa lang naman. ’Yung mga sinasabi ninyong “Diretsong Daan,” ’yung mga magandang
linya tungkol sa bansa na parang laro sa NBA, ’yung mga jingle tungkol sa liwanag
saka pag-asa, ’yung mga Pilipino na boss ng pangulo ninyo, bakit po ’yung lahat ng
’yon, di nakatulong sa mga magsasaka sa Shambala?
GAB
Ano’ng ibig mong sabihin?
RAP-RAP
Kasi totoo naman ’yung sabi ninyo. Na lahat tayo, maraming mga dagdag at bawas
na kuwento. Ako, totoo, marami akong iniba sa kuwento ng buhay ko. Pero du’n sa
pinakaloob, du’n sa parte na wala kang pambili ng pagkain o gamot sa pamilya mo,
gusto mong balang-araw makaranas ka ng de-aircon na kwarto na may malambot na
higaan saka mabangong kubrekama. Gusto mong makapag-Maccrotel ka ng mga mahal
mo sa buhay, makapagpalamig na hindi lang tuwing may booking. ’Yun ang alam ko.
GAB
(Iritable) May punto ba ang lahat ng sinasabi mo?
RAP-RAP
Kasi, tama nga kayo, hindi ako ganu’n katalino. Hanggang high school lang ang
inabot ko. Pero kahit elementary, di ba itinuturo sa atin, sa values education pa nga
’yun, pag may nagugutom, alukin mo ng pagkain. Ang magsasaka, itinuturo kahit sa
Araling Panlipunan sa grade one, sila ang nagtatanim ng pagkain natin. Bakit imbes
na mag-isip kayo ng mahaba saka kumplikadong speech para sa pangulo, bakit hindi
na lang ninyo sinabi sa boss ninyo na sabihing sige, okey na, bigyan natin ng pagkain
ang mga nagugutom. Pakainin na natin ’yung mga nagpapakain sa atin.
GAB
Hindi naman ganu’n kasimple ’yun, bok. Nasa jurisdiction ng mga LGU ’yan,
kailangan pang i-approve sa Commission on Audit ... Hindi pa nga tayo sigurado
kung taga-Shambhala lahat ng magsasakang nag-rally sa Shambhala, then it would
be another can of worms...
401
RAP-RAP
Ayan na naman kayo.
GAB
Ayan na naman ang ano?
RAP-RAP
Kanina may palaka-palaka kayo. May manok-manok. Ngayon, pa-can-of-worms-can-
of-worms naman. Nilulunod na naman ninyo ako sa malalaking mga salita ninyo e.
Nanlilito na naman kayo.
GAB
Hindi kita nililito, nagpapaliwanag ako. Alam mo ba ’yung mga NPA? ’Yung mga
grupong makakaliwa?
RAP-RAP
Mukhang mas kayo naman ang may alam ng lahat.
GAB
Ikaw bok, bata ka pa, hindi ka pa nagsisilbi sa gobyerno. ’Yung mga nagra-rally na ’yan,
hindi lahat alam kung bakit sila nagra-rally. Inutusan ng mga komunista ’yan. Gusto
kasi nilang manggulo. I’m sure, sila ang nagpasimula ng dahas doon kaya nag-open
fire ang mga pulis. Walang alam ang mga magsasaka, hindi nila alam na ginagamit sila.
Matatawa si Rap-Rap.
GAB
Ano bok, ginagago mo ba ako?
RAP-RAP
Hindi, hindi Sir ... ano nga ba ang pangalan ninyo Sir?
GAB
Gabriel. Gab.
RAP-RAP
Sir Gab.
402
DULA
GAB
Gab lang.
RAP-RAP
Sige, Gab. Hindi kita ginagago. Natatawa lang ako, kasi, ’yung mga magsasaka pala,
parang ako lang din. Walang alam. Andami pala naming walang alam sa Pilipinas.
GAB
Sige, magbihis ka na. Kukunin ko na ang bayad mo.
RAP-RAP
Mahal ba ninyo ang trabaho ninyo?
Patlang.
RAP-RAP
Gab. Sabi ko, kung mahal mo ba ang trabaho mo?
Patlang.
RAP-RAP
Ako kasi, mahal ko ang pag-arte. Kahit sabi mo, wooden ako, dull, walang alam. Alam ko,
gusto kong nakakapagpakilig ng mga manonood. Alam ko, pag natapos na ako sa mga
ganitong trabaho, sa ganitong ginagawa ko, gaya ng ginagawa natin, alam kong gusto
kong bumalik sa pag-arte, sa pagkanta, sa pagsayaw. Kahit sa amin lang sa Pagsanjan.
Kahit para lang sa mga magulang ko saka kapatid. Alam ko hindi ka naniniwala. Pero
ewan ko, wala namang camera rito, walang reporter. Tayo lang ang andito. At sinasabi
kong ang sinasabi ko ay totoo. Mahal ko ang ginagawa ko, lalo nu’ng umpisa. Excited
na akong makabalik doon sa feeling na ’yun. ’Yung feeling na lumilipad kasi masaya ka
lang, ’yung walang mga ganitong patong-patong na problema.
Patlang.
RAP-RAP
Kayo? Ano ba kayo bago ang lahat ng ’to? Ano kayo pagkatapos nito? Ano ba ang
uuwian ninyo pag sakaling ayaw na ninyong maging assistant public relations officer?
O paano pag di na kayo kinuha ng magiging bagong pangulo?
403
Patlang. Matatawa si Gab.
GAB
Mahal. Mahal. Makinig ka bok. Ang alam ko lang tungkol sa pagmamahal ay ang sinasabi
ng mga ka-basketball ko dati tungkol sa true love. Alam mo ba kung ano ang sinasabi
nila, bok? Pagkatapos naming magbalyahan, pakatapos naming magpawis, doon namin
pinag-uusapan kung ano ang true love. Ang sabi nila bok, ganito ’yun, “Pare, alam mo ba
kung paano masasabing true love ka ng girlfriend mo? True love ’yan kapag chinupa ka
ng syota mo at nilunok niya lahat ng katas mo.” ’Yun. ’Yun lang ang alam kong true love.
Magkakatitigan ang dalawa.
GAB
Hindi ka pa nakakapagpalabas.
RAP-RAP
Ayos lang ako. Gusto ko na lang makauwi.
GAB
Gusto mo bang ma-gets ang true love?
RAP-RAP
Sorry di kita ma-gets.
GAB
Sige bok, tangina ka, papa-gets ko sa iyo. Tingnan natin kung true love ba talaga ang
ginagawa mo.
Makikipaghalikan si Gab kay Rap-Rap. Akmang ipapasok niya ang ari ni Rap-Rap sa
puwitan niya. Maya-maya’y isusubo niya ang ari ni Rap-Rap. Makikita ang pagkailang ni
Rap-Rap sa umpisa.
GAB
Sabihin mo, kasalanan ng NPA ang lahat.
RAP-RAP
Ha?
404
DULA
GAB
Basta sabihin mo!
Ipapagpatuloy ni Gab ang pagsubo sa ari ni Rap-Rap. Mabubulol si Gab habang sinasabi
ang kanyang mga susunod na linya.
RAP-RAP
Kasalanan … ng NPA ang lahat ... (Mapapaungol) Kasalanan ng NPA ... ang lahat ...
GAB
Sinulsulan lang ang mga magsasaka ...
RAP-RAP
Sinul ... sinulsulan lang sila ...
GAB
Ayan, sarap di ba, sige pa ...
RAP-RAP
Sinulsulan ... lang sila ... NPA ang may kasalanan ...
GAB
Tanga ang magsasaka sa Shambhala ...
RAP-RAP
Tanga ang magsasaka ng Shambhala ...NPA ang may kasalanan … Sinulsulan lang ...
malapit na ako ... NPA ... ayan na ako ... Sinulsulan ... Sinulsulan ... Sinulsulaaaan!
Akmang nilabasan si Rap-Rap sa loob ng bibig ni Gab. Biglang aakyat si Gab para halikan
si Rap-Rap. Mandidiri si Rap-Rap pero mapipilit siya ni Gab. Itutulak ni Rap-Rap si
Gab at maduduraan si Gab sa mukha. Maduduwal si Rap-Rap sa isang gilid ng kama
habang magmamadaling magbihis, habang nakangisi naman si Gab na magsusuot din ng
salawal at marahang maglalakad papunta sa banyo. Babalik si Gab, dala ang tuwalya na
ipinapampunas sa mukha niya. Lalapit si Gab kay Rap-Rap.
GAB
Tangina mo bok, nakakagigil ka. Pa-kiss nga.
405
Tatangkaing manghalik ni Gab pero itutulak siya ni Rap-Rap. Kukuha ng pera si Gab mula
sa pantalon niya at ipapahid-pahid ito sa mukha ni Rap-Rap bago tangkaing halikan uli ito.
Mananabig si Rap-Rap. Magkakatulakan sila at matutuloy ito sa suntukan. Mapupunta
ang dalawa offstage, maya-maya’y mapapabalik at may kasama na ang dalawang Security
Personnel ni Gab na nalilito kung tutulong o mangsasaway sa dalawang nagsasapakan.
May pagkakataong maitutulak ni Rap-Rap si Gab sa direksiyon ng Security Personnel at
matutumba sina Gab. Makikita ni Gab ang baril ng Security Personnel, kukunin niya ito at
itututok sa mukha ni Rap-Rap. Magugulat si Rap-Rap, mapapataas ng kamay.
GAB
(Pasigaw) Ano? Tangina mo, ano ka? Tangina ngumanga ka putangina ka. Nganga!
(Isasalaksak ang baril sa bibig ni Rap-Rap, mapapaluhod si Rap-Rap nang nakasalaksak
pa rin ang baril sa bunganga nito) Ano, tangina mo magaling ka? Magaling ka ha? Ha?
Eto’ng sa iyo tangina mo, tanginamoka!
Akmang kakalabitin na ni Gab ang gatilyo pero titigil siya dahil mapapasigaw ang nakaluhod
na si Rap-Rap, umiiyak at hindi maintindihan ang sinasabi. Hindi magpapaputok si Gab
pero hahampasin niya ng baril si Rap-Rap sa ulo. Tutumba si Rap-Rap at uulit-ulitin ni Gab
ang pagsapak dito hanggang sa halos hindi na gumagalaw si Rap-Rap at nangangalabit na
rin ang dalawang Security Personnel para sawayin si Gab. Patlang.
GAB
(Astang iaabot ang baril sa isang Security Personnal) ’Yung ambulansiya natin, patawag
ninyo. Check ninyo ang perimeter. Kausapin’yung nasa may CCTV. The usual.
Akmang hihilahin na ng isang Security Personnel si Rap-Rap palabas.
GAB
Pagdating na lang ng ambulansiya. Dali tangina.
Aalis ang dalawang Security Personnel. Habang nakahandusay si Rap-Rap, magpapaikot-

ikot si Gab sa paligid ng silid. May kukunin siyang cellphone sa isang drawer. May sasagutin
siyang tawag.
GAB
Hello. Oo, nabasa ko ang mga text ninyo. I know. E talo na nga ’yung kandidato natin
di ba? Nagpahangin nga lang. Oo, alam ko naghihintay na si Boss. Yes, gracious exit,
406
DULA
yes I know. ’Wag na, i-cancel na natin ’yung expose sa drug war nu’ng kabila, oo
nga ’yun ’yung unang plano e alam mo namang lilipat tayo ng manok di ba. By the
way, may naka-secure na ba doon kay president-elect? Anuba, bilisan niya kamo at
mauunahan tayo niyan. Teka, wait ...
Babalik ang mga security personnel na may dalang stretcher, isasampa rito si Rap-Rap.
Oy kayo, ganito kamo ang PR natin ha: Napagtripan ’yan ng adik. Uso’yun ngayon.
Nanakawan siya saka nanlaban. Hanapin’yung contacts natin to do a sob-story piece
tungkol sa kahirapan niya para ma-revive man lang natin ang career nito kahit for a
few months. Pag dumadal pa ’yan, sabihin natin siya ang adik. O siya, go, go!
Aalis ang security personnel kasama si Rap-Rap. Babalik si Gab sa phone.
Hello. I know, eto na nga o! Basta’yung messages natin e puro pasasalamat saka
’yung lahat ng positive figures ng admin. Mum tayo sa Shambhala. We’ll play it
like it never happened. Eto na bok, we’ll say, ganito ha, write it as I say it bok, let’s
tell them ... “Mula pa sa aking mga magulang, ang aking ama at inang nanindigan
at lumaban sa nakaraang diktadura, silang hindi natakot sa mga panibagong
mandarambong sa kaban ng bayan, hinding-hindi masasayang ang kanilang mga
sakripisyo kahit ako’y nalalapit nang bumaba sa katungkulan. Magpapatuloy tayo
sa tapat at maaasahang serbisyo, kahit pa natapos na ang aking termino. Ang tunay
na champion ay ang taumbayan. Sa diretsong daan, sama-sama tayong maglalakbay,
hanggang sa makalipad, sa isang mundong walang nagugutom, walang naaapi,
walang nasasaktan.” Got it? Oks bok. Sige. Sige. ’Yung pinapaasikaso ko ha? Tangina
ninyo, sige. (Patlang, sa sarili) God will provide. God will provide.
Maya-maya’y mapapatingin si Gab sa telepono. Mapapangisi.
(Sa sarili) Yes, finally! (Sa kausap) Hello? Yes, sige connect mo ako. (Patlang) Hello,
Mr. President! Magandang gabi po at congrats, Tatay! Yes, “Tatay,” maganda po sa
pandinig ano? That’s how we plan on moving forward with your presidency, opo
Tatay, kung papaunlakan ninyo ang team namin. Yes, yes, opo Tatay! Yes po, thank
you po. Now, Tatay, gusto po ba ninyong malaman kung paano po tayo magta-
transition from “Tatay” to “Panginoon?” Yes po, kayo po ang Diyos, at kami naman
ang magiging boses ng Diyos! Sounds good, right? Yes, opo Panginoon, hello,
Philippines, here comes your new God! (Tatawa at magpapatuloy sa pakikipag-usap
habang nawawala ang liwanag).
407
Notes on the
Contributors
408
NOTES ON THE CONTRIBUTORS
GÉMINO H. ABAD (1939–), University of the Philippines Professor Emeritus of

literature and creative writing, is a poet, fictionist, and literary critic and historian
with various honors and awards. In 2009, he received Italy’s Premio Feronia
(“Foreign Author Category”) for Dove le parole non si spezzano (Roma: Edizioni
Ensemble, 2015), later published as a bilingual edition. Where No Words Break: New
Poems and Past (2014) is his tenth poetry collection, and Past Mountain Dreaming
(2010), his ninth of critical essays. He has two collections of short stories, Orion’s
Belt (1996) and A Makeshift Sun (2001). He is known also for his three-volume
anthology of Filipino poetry in English from 1905 to the 1990s, comprising
Man of Earth (1989), A Native Clearing (1993), and A Habit of Shores (1999); and
a six-volume anthology of Filipino short stories in English from 1956 to 2008,
comprising Upon Our Own Ground (2008), Underground Spirit (2010), and Hoard
of Thunder (2012). He obtained his PhD in English at the University of Chicago
in 1970, and continues to teach at UP where he has served as secretary of the
university, vice-president for academic affairs, and director of the UP Creative
Writing Center (now an Institute).
Bernardo O. Aguay Jr., also known as BUBOY AGUAY, is a contemporary writer

published in Bikolano. His first book of Bikol poems, Gibsaw sa Salakab, was published
in 2008. In 2011, he won third prize in the Don Carlos Palanca Memorial Awards for
Literature for his entry “Posporo” (Dulang May Isang Yugto). Seven of his poems
in Filipino were published in the Likhaan Journal 10. He was a fellow in the 57th UP
National Writers Workshop held in Baguio City on April 1–8, 2018. As of current,
Aguay is a recipient of the National Commission for Culture and the Arts’ (NCCA)
Writer’s Prize for Drama: Bikol Category.
Aguay’s works have also won accolades in the Bikol film industry, notably in
the Peñafrancia Short Film Festival, where his scripts Sakay: Andas sa Barotong Papel
(2013) and Simong Lawog (2015) were named Best Picture and Second Best Picture,
respectively.
DEAN FRANCIS ALFAR is an author and advocate of speculative fiction. His books
include the novel Salamanca; short fiction collections The Kite of Stars and Other
Stories, How to Traverse Terra Incognita, East of the Sun and Other Stories, A Field
Guide to the Roads of Manila and Other Stories, Stars in Jars (with Sage Alfar); and
the children’s book How Rosang Taba Won A Race. His stories have appeared in many
international venues, including The Year›s Best Fantasy & Horror, The Apex Book of
World SF, Exotic Gothic, and The Time Traveler›s Almanac.
409
As an anthologist, he is the founder of the Philippine Speculative Fiction annuals,

and the editor of anthologies including Horror: Filipino Fiction for Young Adults,
Science Fiction: Filipino Fiction for Young Adults, Fantasy: Filipino Fiction for Young
Adults, Maximum Volume: Best New Philippine Fiction 1 & 2, and Ang Manggagaway
at iba pang Kathang-Agham at Pantasya mula sa Gitnang Europa at Pilipinas, and the
graphic novels Siglo: Freedom and Siglo: Passion.
His awards include ten Don Carlos Palanca Memorial Awards for Literature, the
Gintong Aklat, and the Philippines Free Press Award.
Dean lives in Manila with his tango partner, Nikki Alfar, and their daughters.
Tubong Sampaloc, Quezon si VIJAE ORQUIA ALQUISOLA. Dati siyang presidente

ng College Editors Guild of the Philippines (2008–2010). Ang kanyang tula at tula
para sa mga bata ay nakatanggap ng parangal mula sa Don Carlos Palanca Memorial
Awards for Literature, at ang kanyang saliksik naman ay kinilala ng Komisyon sa
Wikang Filipino (KWF). Noong 2016, naging bahagi siya ng 55th UP National Writers
Workshop para sa Tula. Sa kanyang kontribusyon sa larang ng panitikan, kinilala
siyang Natatanging Anak ng Sampaloc, Quezon noong 2017 at Gawad Dangal ni Gat
Uban ng Mauban, Quezon noong 2018. Kasabay ng kanyang pagtuturo ng panitikan
at malikhaing pagsulat sa De La Salle University Manila, tinatapos niya ang kanyang
PhD sa Filipino (Panitikan ng Pilipinas) sa UP Diliman. Inilathala ng University of
Sto. Tomas Publishing House ang kanyang unang aklat ng tula na pinamagatang Sa
Mga Pansamantala (2017).
MERLIE M. ALUNAN writes fiction and poetry in both English and Cebuano. Her
poetry is collected in five volumes, namely Hearthstone, Sacred Tree (Anvil, 1993),
Amina among the Angels (University of the Philippines Press, 1997), Selected Poems
(UP Press, 2004), Tales of the Spider Woman (University of Sto. Tomas Publishing
House, 2010), Pagdakop sa Bulalakaw ug uban pang mga Balak (Ateneo de Manila
University Press, 2013), and Running with Ghosts (Ateneo de Naga University Press,
2017). She won in the 35th and 36th National Book Awards, held by the National
Book Development Board and the Manila Critics Circle, for the titles Sa Atong Dila:
Introduction to Visayan Literature (UP Press, 2015) and Susumaton: Oral Narratives
of Leyte (AdMU Press 2016). Two of her books have been nominated for the 37th
National Book Awards this 2018: Tinalunay Hinugpong nga Panurat ha Winaray (UP
Press, 2017) and Running with Ghosts (AdNU Press, 2017). She taught literature at
UP Tacloban College until she retired as Professor Emeritus of the University of the
Philippines in 2008.
410
JAIME AN LIM was a fellow of the UP National Writers Workshop in 1974. He

finished his AB in English (cum laude) at Mindanao State University in Marawi
City; his MA in Creative Writing from Silliman University in Dumaguete City;
and his PhD in Comparative Literature from Indiana University in Bloomington,
Indiana. He has won literary awards for his fiction, poetry, and essays in various
competitions hosted by the Don Carlos Palanca Memorial Awards, the Philippines
Free Press, Panorama, Home Life, Focus Philippines, and Asian Student. He has had
several publications to his name, including Literature and Politics: The Colonial
Experience in Nine Philippine Novels (1993), Trios (1998), Hedonicus (1998), Peace
Mindanao (2013), The Axolotl Colony (2016), and Auguries (2017). He was co-
founder of the Iligan National Writers Workshop and was director of the Silliman
National Writers Workshop in 2017-2018.
Si MARK ANGELES ay naging fellow sa tula sa 53rd UP National Writers Workshop

noong 2014. Isang taon bago iyon, naging writer-in-residence siya ng International
Writing Program sa University of Iowa, USA. Siya ay kasalukuyang columnist ng Pinoy
Weekly, literary editor ng bulatlat.com, at features contributor ng GMA News Online.
GENEVIEVE L. ASENJO is an associate professor of literature and creative writing at

the Department of Literature of De La Salle University Manila. She writes in three
major Philippine languages as a poet, fictionist, and novelist. She is the author of
six books: taga-uma@manila (National Commission for Culture and the Arts, 2005),
Pula ang Kulay ng Text Message (University of San Agustin Press, 2006), Komposo
ni Dandansoy (University of Santo Tomas Publishing House, 2007), Lumbay ng Dila
(C&E Publishing/DLSU, 2010), Mabaskog nga Hiligaynon 1 (C&E Publishing, 2013),
and Sa Gihapon, Palangga, ang Uran/Always, Beloved, The Rain (Ateneo de Naga
University Press, 2014). She was an honorary writing fellow in the International
Writing Program of the University of Iowa in 2012, and overseas writing fellow in
Seoul, South Korea in 2009. She has received awards from the Don Carlos Palanca
Memorial Awards for Literature, NCCA, and Komisyon sa Wikang Filipino. She is a
founding member of Taftique, Inc. She blogs at http://balaysugidanun.com.
ISABELA BANZON was an associate for poetry at the UP Institute of Creative

Writing (ICW) and a junior associate for poetry when the ICW was still the Creative
Writing Center. She was also a workshop fellow at its UP National Writers Workshop.
Currently, she heads the Creative Writing program at UP Diliman.
411
Si MAYETTE M. BAYUGA ay Local Fellow for Fiction ng UP Creative Writing Center

noong 1998, at fellow ng 1996 UP Writers Workshop sa Baguio. Naging bahagi rin
siya ng First Kumustahan Writers’ Seminar noong 2003. Inilathala ng University of
the Philippines Press ang kanyang nobelang Sa Amin, Sa Dagat-dagatang Apoy noong
2015, at ang kanyang unang koleksiyon ng maikling kuwento, Virgintarian at Iba
Pang Akda, noong 2002.
Isang premyadong manunulat si NILES JORDAN BREIS. Siya ay hinirang na Makata

ng Taon 1994 ng Komisyon sa Wikang Filipino–Talaang Ginto, at naging Best
Writing Fellow ng UP National Writers Workshop sa Davao noong 1996. Apat na ulit
na siyang nagwagi sa Don Carlos Palanca Memorial Awards for Literature, dalawa
rito ay kapwa unang gantimpala noon 2003 at 2012, para sa Sanaysay. Nagwagi rin
siya bilang Writer of the Year ng 2012 National Commission for Culture and the Arts
Premio Arejola matapos manalo sa tula, kuwento, at sanaysay sa wikang Bikol. Siya’y
naging Outstanding Albayano (Albay) noong 2016 at muling naging writing fellow sa
sanaysay sa 57th UP National Writers Workshop.
VICTORETTE JOY (VJ) CAMPILAN finished her BA Communication Research

degree at the University of the Philippines Diliman and her MFA in Creative Writing
at De La Salle University Manila. She was first published in UP Diliman’s literary
journal, Likhaan, for her short story “Real Dhaka.” The story eventually expanded
into her thesis for her MFA and her first novel, All My Lonely Islands, which meditates
on what it means for Filipino third-culture kids (TCKs) to struggle with a fractured
sense of self. The manuscript won the 2015 Grand Prize for the Novel in English
at the Don Carlos Palanca Memorial Awards for Literature. The published novel
proceeded to win the 2017 Madrigal-Gonzalez Best First Book Award, and is set to be
translated into Arabic. She was chosen as a fellow for fiction in the 2018 UP National
Writers Workshop.
VJ is a financial journalist and editor by trade, having contributed to the
publications of investment institution Standard & Poor’s in New York City, business
publication Momentum Media in Sydney, and Shenzhen-based B2B platform Global
Sources.
SHANE CARREON is author of travelbook (University of the Philippines Press,

2013) and Then, Beast (UP Press, 2017). Ze received the Academy of American
Poets Prize, an honorable mention in the Allen Ginsberg Poetry Awards, and prizes
in the Don Carlos Palanca Memorial Awards for Literature and the Nick Joaquin
412
Literary Awards. Hir poems have been consecutively nominated for the Association
of Writers & Writing Programs (AWP) Intro Journals Project and, in collaboration
with visual artists, exhibited in spaces such as the Cultural Center of the Philippines
(CCP). Having completed hir MA in Creative Writing at UP Diliman, ze is currently
on a Fulbright Fellowship pursuing a PhD in English at Binghamton University in
New York City, with a concentration in creative writing. Ze was a fellow in the 52nd
UP National Writers Workshop.
Si LUNA SICAT CLETO ay nagtuturo ng malikhaing pagsulat at panitikan sa

Unibersidad ng Pilipinas Diliman. Awtor siya ng Makinilyang Altar (University
of the Philippines Press, 2003) at ng Mga Prodigal (Anvil, 2010). Nitong 2018,
nailathala niya ang kanyang koleksiyon ng mga tula sa Bago Mo Ako Ipalaot (High
Chair). Siya rin ang patnugot (katuwang si Rolando B. Tolentino) ng Sapantaha:
Kalipunan ng mga Kuwentong Spekulatibo at Imahinatibo (UP Press, 2017) at ng
Kapag Sumalupa ang Gunita: Mga Piling Journal Entries ni Rogelio Sicat (Ateneo de
Naga University Press, 2018). Fellow siya ng UP Institute of Creative Writing at
kasalukuyang vice head ng literary arts sa National Commission for Culture and
the Arts (NCCA).
Si KRISTIAN SENDON CORDERO ay naging UP ICW Writing Fellow for Bikol

Poetry noong 2003 at UP ICW Writing Fellow for Filipino Poetry noong 2010, at
siya’y nagwagi sa Madrigal-Gonzalez Best First Book Award noong 2006 para sa Mga
Tulang Tulala: Piling Tula sa Filipino, Bikol at Rinconada.
Siya ang awtor ng limang koleksiyon ng mga tula at editor ng ilang
mahahalagang antolohiya sa panitikang Bikol. Isa rin siyang masugid na tagasalin
at direktor sa pelikula.
Pinagkalooban ng National Book Award ang kanyang huling koleksiyon ng
mga tula, Labi (Ateneo de Manila Unversity Press, 2013) at Canticos: Apat na Boses
(University of Sto. Tomas Publishing House, 2013). Isinalin niya ang mga akda
nina Rainer Maria Rilke, Franz Kafka, Jorge Luis Borges, at Oscar Wilde sa Bikol
at Filipino. Siya’y naging kinatawan ng Filipinas sa 2017 International Writing
Program ng University of Iowa, at kasalukuyang artist-in-residence ngayon
ng Center for Southeast Asian Studies ng University of Michigan. Siya rin ang
katuwang na direktor ng Ateneo de Naga University Press. Nakatakdang ilabas ang
una niyang koleksiyon ng mga kuwento/usipon sa Bikol at Filipino, Ang Kulto ni
Santiago, ng UP Press.
413
RODRIGO DELA PEÑA JR. is the author of Aria and Trumpet Flourish (Math Paper
Press, Singapore), as well as the chapbooks Requiem and Hymnal (Vagabond Press,
Australia). His poems have been published in Likhaan, Kritika Kultura, Tomas, and
other journals and anthologies. He has received prizes from the Don Carlos Palanca
Memorial Awards for Literature, the Kokoy F. Guevara Poetry Competition, and
the British Council, among others. Rodrigo was a fellow for poetry in the 2002 UP
National Writers Workshop.
Si ALLAN N. DERAIN ay manunulat, visual artist, at guro. Siya’y awtor ng mga

librong Iskrapbuk (shortlisted sa Madrigal-Gonzalez First Book Award) at Banal na
Aklat ng mga Kumag (Don Carlos Palanca Memorial Awards for Literature Grand
Prize for the Novel [Filipino], Loyola Schools Outstanding Scholarly Award, Juan C.
Laya Prize sa National Book Award, at Reader’s Choice Award). Ilalabas ng University
of the Philippines Press ang The Next Great Tagalog Novel at Iba pang mga Kuwento
na pinakabago niyang libro. Nagwagi ng Don Carlos Palanca Memorial Awards for
Literature ang ilan sa mga kuwentong kanyang isinulat. Nagsalin din siya ng mga
kuwento ni Guy de Maupassant sa koleksiyong Ang Kuwintas at Iba pang mga Kuwento.
Siya’y editor ng antolohiyang May Tiktik sa Bubong, May Sigbin sa Silong (Loyola
Schools Outstanding Creative Work). Kasalukuyang guro ng panitikan at malikhaing
pagsulat sa Pamantasan ng Ateneo de Manila, siya ay naging fellow ng UP National
Writers Workshop noong 2000. Naging moderator din siya ng organisasyong Heights
at Naratibo.
Si EUGENE Y. EVASCO ay manunulat, editor, tagasalin, at kolektor ng mga aklat

pambata. Kasalukuyan siyang propesor ng panitikan at malikhaing pagsulat
sa Departamento ng Filipino at Panitikan ng Pilipinas, UP Kolehiyo ng Arte at
Literatura. Ilan sa mga aklat niya ang Mga Pilat sa Pilak: Mga Personal na Sanaysay
(University of Sto. Tomas Publishing House), May Tiyanak sa Loob ng Aking Bag:
Mga Tulang Pambata (Anvil), Ang Singsing-Pari sa Pisara (Lampara), Ang Nag-iisa
at Natatanging si Onyok (Lampara), at ang salin ng Charlotte’s Web (Lampara) ni
E. B. White at The Secret (Anvil) ni Lin-Acacio Flores. Nagwagi siya noong 2014
ng UP Gawad sa Natatanging Publikasyon sa Filipino (Kategorya ng Malikhaing
Pagsulat). Naging bahagi siya sa Hall of Fame ng Don Carlos Palanca Memorial
Awards for Literature noong 2009, dalawang ulit nagwagi ng Grand Prize sa
Philippine Board on Books for Young People, Makata ng Taon 2000, National
Children’s Book Award, at National Book Award para sa Young Adult Literature.
Kasakuluyan siyang Associate ng UP Institute of Creative Writing. Naging research
414
fellow siya noong 2016 sa International Youth Library sa Munich, Germany upang
manaliksik sa mga aklat pambata na may temang LGBT.
MARIA L. M. FRES-FELIX is a US-educated economist turned fictionist. She has

written four books. Her stories have been included in several anthologies here
and abroad.
Her latest book, Crimetime, is a collection of linked crime stories featuring kick-
ass lady crime fighter SJ Tuason. She has won several awards from the Don Carlos
Palanca Memorial Awards for Literature and the Philippines Free Press.
When not puzzling over mysteries, she tries belly dancing and zumba—the
operative word being “tries.”
J. NEIL C. GARCIA teaches creative writing and comparative literature at the

University of the Philippines Diliman, where he serves as director of the university
press and a Fellow for Poetry in the Institute of Creative Writing (ICW). He is the
author of numerous poetry collections and works in literary and cultural criticism,
including The Sorrows of Water (2000), Kaluluwa (2001), Performing the Self: Occasional
Prose (2003), The Garden of Wordlessness (2005), Misterios and Other Poems (2005),
and Postcolonialism and Filipino Poetics: Essays and Critiques (2003). In 2009, Hong
Kong University Press published its own international edition of his Philippine Gay
Culture (1996). Between 1994 and 2014, he coedited the famous Ladlad series of
Philippine gay writing. Two other important anthologies that he edited are Aura: the
Gay Theme in Philippine Fiction in English, published in 2012, and Bright Sign, Bright
Age: Critical Essays in Philippines Studies, published in 2017. His poems, essays, and
books have received a variety of recognitions and prizes, including the Don Carlos
Palanca Memorial Awards for Literature, the Philippines Free Press Literary Prize,
and the National Book Award. He regularly contributes film and theater reviews to
GMA News Online. His most recent books are The Postcolonial Perverse: Critiques of
Contemporary Philippine Culture, Homeless in Unhomeliness: Postcolonial Critiques of
Philippine Literature, and Myth and Writing: Occasional Prose. He is the director for
the Philippines of Project GlobalGRACE: Global Gender and Cultures of Equality, a
world-wide research and arts consortium sponsored by the Research Councils of the
United Kingdom and Goldsmiths, University of London. He is currently at work on
“Likha,” his seventh poetry book.
Si VLADIMEIR B. GONZALES ay Assistant Professor sa Unibersidad ng Pilipinas,

kung saan siya nagtuturo ng malikhaing pagsulat, panitikan, at kulturang popular.
415
Kinilala ang kanyang mga akda sa Don Carlos Palanca Memorial Awards for Literature
at sa National Commission for Culture and the Arts (NCCA). Naging writing fellow
siya para sa mga pambansang palihan (UP noong 2002 at 2009, Iyas noong 2005,
Iligan noong 2005), at kasalukuyang writing fellow sa UP Institute of Creative
Writing (ICW).
Nakapaglimbag siya ng dalawang libro sa Milflores Publishing House—Isang
Napakalaking Kaastigan at A-side/B-side: ang mga Piso sa Jukebox ng Buhay Mo.
Kasama siyang nagsulat para sa Rizal X ng Dulaang UP noong 2011, at isinalin
ang mga sumusunod na dula: Elevator Action (adaptasyon ng The Dumb Waiter,
Dulaang Laboratoryo, 2012); Pitong Patibong (adaptasyon ng The Seven Deadly Sins
of the Bourgeoisie, Dulaang Laboratoryo, 2013), Adarna (adaptasyon ng Ibong Adarna,
Dulaang UP, 2013), Mal (mula The Trojan Women ni Euripides, Dulaang Laboratoryo,
2014; UP Los Baños, 2017), Meta: mga Aralin sa Pagsasalaysay (tampok ang mga
kuwento ni Pilandok at adaptasyon ng The Unravelling ni Fin Kennedy, Dulaang
Laboratoryo, 2016), Ang Puting Ahas (salin The White Snake ni Mary Zimmerman,
UP Dulaang Laboratoryo 2016), at Deliryo sa El Niño (adaptasyon ng A Midsummer
Night’s Dream ni William Shakespeare, De La Salle University Dasmariñas, 2016), Si
Pilandok at ang Batang Hindi Makauwi (Tingkala, UP Los Baños, 2018). Itinanghal
ang orihinal niyang dulang Si Nelson, ang Nanay, ang Pancit Canton para sa Short
and Sweet Manila Festival (2015), at ang We Choose to Go to the Moon for the Fringe
Manila International Arts Festival (2016). Makikita ang kanyang mga sulatin at
larawan sa kanyang Website na vladgonzales.net.
Si ELI R. GUIEB III ay nagtuturo sa Departamento ng Brodkasting sa Unibersidad

ng Pilipinas Diliman. Ilang taon na niyang dinodokumento ang Dumaracol, isang
mahabang awit, na malamang ay isang epiko, ng mga Kalamianen Tagbanua sa mga
islang sakop ng mga bayan ng Taytay, El Nido, Linapacan, at Coron sa Hilagang
Palawan. Nitong 2017 ay inilathala ng Ateneo de Naga University Press ang sarili
niyang antolohiya ng mga dulang pantelebisyon, ang Pilat ng Digma: Mga Teleplay.
Nagsilbi siyang editor nitong mga nakaraang taon ng mga refereed journal na
AghamTao ng Ugnayang Pang-Aghamtao (UGAT) at ng Social Science Diliman:
A Philippine Journal of Society and Change ng UP Office of the Vice Chancellor for
Research and Development. Nagtapos siya ng PhD sa Antropolohiya sa McGill
University sa Montreal, Quebec, Canada.
MOOKIE KATIGBAK-LACUESTA is the author of three poetry collections: The

Proxy Eros (2008), Burning Houses (2013), and Hush Harbor (2017). She obtained
416
an MFA from the New School University in 2004, and has since taught in major
universities in Manila. Katigbak-Lacuesta has also edited and co-edited various
literary anthologies including Metro Serye, a fold-out zine featuring new fiction,
poetry, and graphic art, as well as contemporary Filipino poetry anthologies for the
Cordite Poetry Review and Vagabond Press.
Widely-awarded for her work, she has won at the Don Carlos Palanca Memorial
Awards for Literature for her poetry, and was the Filipino delegate to the 2012
Medellín Poetry Festival, the 2016 Macau Literary Festival, and the 2017 Poetry
International Festival in Rotterdam. In 2015, she completed a writing residency for
the International Writing Program at the University of Iowa.
MARNE KILATES is an award-winning poet, translator, editor, formerly a creative

director in advertising, and currently a freelance communications consultant and
writer. Born Mariano L. Kilates in 1952 in Daraga, Albay, Marne in his literary byline
has published six books of poetry and has translated numerous works from Filipino
into English by national artists Rio Alma and Bienvenido Lumbera, and Rogelio
Mangahas, among others.
Most of his books have won in the National Book Awards. In recent years, his
Time’s Enchantment & Other Reflections (Ateneo de Naga University Press, 2014)
won the award in 2015, while his latest collection, Lyrical Objects (University of Sto.
Tomas Publishing House, 2016) was a finalist for the succeeding year. Apart from
the National Book Awards, Kilates has won in the Don Carlos Palanca Memorial
Awards for Literature and the SEA Write Award of Thailand. His other recognitions
include the Bulawan na Bikolnon Award (Naga City), the Outstanding Citizen for the
Literary Arts and National Arts Month Award from his home province of Albay, and
the Gawad Pambansang Alagad ni Balagtas for his poetry in English from the Unyon
ng mga Manunulat sa Pilipinas (UMPIL). His works may be sampled in his website,
“Marnescripts” at http://marnek2.wixsite.com/marnescripts/.
ANGELO R. LACUESTA has written several books, most recently Coral Cove and
Other Stories (University of Sto. Tomas Publishing House) and A Waiting Room
Companion (Ateneo de Manila University Press), both published in 2017. He has won
many awards for his writing, among them two Philippine National Book Awards,
the Madrigal-Gonzalez Best First Book Award, and numerous awards from the Don
Carlos Palanca Memorial Awards for Literature and Philippines Graphic. He was
literary editor at the Philippines Free Press, and is currently Editor-at-Large at Esquire
Magazine (Philippines) and Senior Editor at Panorama: The Journal of Intelligent
417
Travel. He is also co-founder of Et Al Books, which co-publishes the anthology series

Maximum Volume: The Best of Philippine Fiction, and founder of Good Intentions
Books, a book design and publishing company.
ARVIN ABEJO MANGOHIG was Fellow for Poetry at the 1999 and 2017 UP National
Writers Workshops. He also worked at the UP ICW as graduate assistant under
Anthony “Mang Tony” Serrano. He is the author of four poetry books: The Gaze:
Poems (University of the Philippines Press, 2003); Bloodflow: A Lyric Sequence (De
La Salle University Publishing House/Central Books, 2012); Lost Things (Vagabond
Press, 2017); and Martial Law: Poem for the Dead (UST Publishing House, 2018
[forthcoming]). He has won numerous awards for his poetry and fiction, most
recently in the inaugural 2017 Kokoy F. Guevara Poetry Competition sponsored
by DLSU. He works as a copy editor at the UP Press and lives in Sikatuna Village,
Quezon City.
CHARLSON ONG, resident fellow of the Institute of Creative Writing and fictionist/
scriptwriter/singer extraordinaire, was born on July 6, 1960. He obtained an AB in
psychology from the University of the Philippines in 1977, and currently teaches
literature and creative writing under UP’s Department of English and Comparative
Literature. He has joined several writers’ workshops here and abroad, and has acquired
numerous grants and awards for his fiction at the Don Carlos Palanca Memorial
Awards for Literature, Philippines Free Press, Philippines Graphic, and Asiaweek, as well
as a National Book Award and the Dr. Jose P. Rizal Award for Excellence. His novel An
Embarrassment of Riches, published by UP Press in 2002, won the Centennial Literary
Prize. In addition to these, Ong has served as co-editor of the Likhaan Book of Poetry
and Fiction.
His short stories range from parodies of well-loved Filipino texts to insightful
treatments of Chinese-Filipino culture. These have been collected into Men of
the East and Other Stories (1990 and 1999), Woman of Am-Kaw and Other Stories
(1993), Conversion and Other Fictions (1996), Banyaga: A Song of Wa r(2007, Anvil)
and Blue Angel, White Shadow (2010, UST).
He is a bachelor based in Mandaluyong City.
Victor Emmanuel Daelo Carmelo Nadera Jr., also known as VIM NADERA, is a
Professor 3 from the University of the Philippines Diliman on secondment as the
Director IV of the Philippine High School for the Arts. Together with his wife Ellay,
he founded the Foundation AWIT (Advancing Wellness, Instruction, and Talents)
418
Inc. in 2008 after their four-year old son Awit, who had Global Developmental Delay,
succumbed to pneumonia. After taking his BS and MA in psychology at the University
of Santo Tomas, he became an expressive arts therapist to cancer survivors, persons
with AIDS (PWD), drug patients, “comfort women,” and street kids, as well as victims
of abuse, calamities, and grief.
During his term, Likhaan: A Journal of Contemporary Philippine Literature and the
Gawad Likhaan: The UP Centennial Literary Awards came into being. The portal to
Philippine literature, panitikan.com.ph, is also his brainchild, as well as the Pistang
Panitik or Literary Fiesta which coincides with the annual Manila International Book
Fair (MIBF). He served as proponent for the Pagpupugay sa mga Pambansang Alagad
ng Sining for three years.
His numerous distinctions include a SEA Write Award in 2006, being chosen as
one of The Outstanding Young Men (2003) and the recipient of the Gawad Balagtas
from the Komisyon sa Wikang Filipino (KWF), Manila’s Patnubay ng Sining at
Kalinangan, the province of Quezon’s Natatanging Anak ng Quezon and Natatanging
Anak ng Tayabas, the National Centennial Commission Literary Prize, Gantimpalang
Collantes, National Book Award, Don Carlos Palanca Memorial Award for Literature,
and Carlos Bulosan Award.
Si CARLOS M. PIOCOS III ay kasalukuyang nagtuturo sa Literature Department

ng De La Salle University Manila. Siya’y nagtapos ng BA Comparative Literature
sa UP Diliman, MA Critical and Cultural Theory sa Cardiff University, at PhD
Comparative Literature sa the University of Hong Kong. Siya ay naging fellow para
sa tula sa UP National Writers Workshop noong 2004 at sa UP National Writers
Workshop (mid-career writers) noong 2012 ng UP Institute of Creative Writing.
Dalawang beses nagwagi ng Unang Gantimpala sa Don Carlos Palanca Memorial
Awards for Literature para sa kanyang mga tula (2010 at 2007). Nalathala sa
University of Sto. Tomas Publishing House ang kanyang unang aklat ng mga
tula, Corpus. Kasalukuyang siya ay nagsasaliksik ukol sa marahas na naratibo ng
migrasyon, diaspora, at mobilidad.
Bukod sa pagiging mandudula, si NONILON V. QUEAÑO ay isa ring makata,

kuwentista, kompositor ng musika, at manunugtog (kulintang sa Tropang Kinding
Sindaw ng New York, at gitara). Ilang ulit siyang nagkamit ng gantimpala sa Don
Carlos Palanca Memorial Awards for Literature, Cultural Center of the Philippines
(CCP) Literary Contest, Palihang Aurelio Tolentino, Talaang Ginto ng Surian ng
Wikang Pambansa, at Timpalak Panitik ng UP.
419
Heto ang ilan sa mga premyadong dulang isinulat niya: Ang Katutubo, Ang
Pagbabalik ng Musikero, Basurahan, Alipato, Ang Magsasaka, Nang Pista sa Aming
Bayan, Hawla, Ang Bangkay, at Bahay-Bahayan.
Kabilang sa mga karangalang kanyang tinanggap ay ang titulong Playwright-
in-Residence sa UP Baguio at gawad-karangalan sa panitikan nang tanghaling
natatanging mamamayan ng Tayabas, Quezon, kanyang sinilangan. Kasapi siya
ng GAT, UP Writers Club, at iba pa. Naging secretary general siya ng PANULAT at
nagturo sa UP Baguio at sa UP Diliman.
Noong 2013, ginampanan niya ang papel na Ka Tanny (Senator Lorenzo Tanada),
sa UP Repertory Company production ng LEAN, dulang musikal ni Gary Granada.
May inilabas siyang CD album ng kanyang mga orihinal na awitin, Ang Pagbabalik
ng Musikero, noong 2015, at kasalukuyang inihahanda ang recording ng mahigit sa
isandaang komposisyon pa na nilikha niya noong 2015–2016, habang tutok din ang
panahon sa pagsusulat ng tula at nobela.
ANNA FELICIA C. SANCHEZ is the author of the fiction collection How to Pacify
a Distraught Infant: Stories (UP Press, 2017). She is currently working on a book
of memoiristic essays about parenting and disability. As Anna Ishikawa, Sanchez
wrote the novellas Odd Girl Out (2006), Glamour Games (2007), and Where Your
Dream Comes True (2008). Her most recent short story and essay can both be read
online in Likhaan: The Journal of Contemporary Philippine Literature (Vol. 11, 2017).
An alumna of the UP, Silliman, and MSU-Iligan National Writers Workshops, she
teaches literature and creative writing in the University of the Philippines, Diliman.
She is also an associate of the UP Institute of Creative Writing.
Si LILIA QUINDOZA SANTIAGO, kilala bilang LQS, ay nagsusulat sa tatlong wika—

English, Filipino/Tagalog, at Ilokano. Naging guro ng mga wika, panitikan, kulturang
popular, sexualidad at kasarian sa Unibersidad ng Pilipinas Diliman, Miriam College,
at Unibersidad ng Hawaii sa Manoa. Full-time writer siya ngayon at madalas
volunteer baby sitter ng apat na apo.
Fellow at associate siya for fiction at poetry ng Likhaan: Institute of Creative
Writing noong 1995–2007. Siya rin ay director ng UP Writers Workshop na ginanap
sa Davao noong 1996.
Awtor siya ng dalawang librong kabilang sa mga may Centennial Awards ng UP:
Asintada: Mga Tula (University of the Philippines Press, 1997) at Sa Ngalan ng Ina
(UP Press, 1997). Editor siya ng Diliman Review (1992–1996), Philippine Humanities
420
Review (1985–1995) at dalawang isyu ng Likhaan (1995, 2001) kasama ni Dr.

Domingo Landicho.
Ang mga pinakahuling nagwaging obra ay “Sounds of the Earth” (unang
gantimpala sa Philippines Free Press Awards, kategoryang Short Story, 2006)
“Bayanggudaw” (unang gantimpala sa Don Carlos Palanca Memorial Awards
for Literature, kategoryang Maikling Kuwento, 2013), at “Siak ti Interpreteryo”
(ikalawang gantimpala, Palanca Awards, kategoryang Short Story in Ilokano, 2017).
Ang kuwentong ambag niya dito sa 40@40, “Mag-ambahan Tayo” ay nagtamo ng
ikalawang gantimpala, Palanca Awards, kategoryang Maikling Kuwento sa Filipino,
2015, at hindi pa nalalathala.
TS SUNGKIT JR. is a Higaonon (one of the tribes in Mindanaw). He is best known for
his powerful poem “I Higaonon,” which has been anthologized in several publications
and included in textbooks for contemporary Filipino literature. He is the author of
Batbat hi Udan, a novel in Filipino. He won the National Commission for Culture
and the Arts’ (NCCA) Writers’ Prize in 2007 for his Cebuano novel Mga Gapnod sa
Kamad-an and the same prize in 2011 for his Cebuano novel Ang Agalon sa mga Balod.
He is also a recipient of the NBDB Trust Fund for writers for his Cebuano novel Mga
Tigmo sa Balagbatbat. A compilation of his Cebuano poems may be accessed at www.
balaybalakasoy.blogspot.com under the pen name Anijun Mudan-udan. When not
writing poetry or novels, he is busy tending to his farm. He writes in Higaonon,
Cebuano, Filipino, and English.
Si JOHN IREMIL TEODORO ay fellow sa 50th UP National Writers Workshop

noong 2011. Associate professor siya ng literatura at malikhaing pagsulat sa De
La Salle University. Tubong-Antique, nagsusulat siya ng mga tula, kuwento, dula,
at sanaysay sa Kinaray-a, Filipino, Hiligaynon, at Ingles. Nanalo na ng National
Book Award at Don Carlos Palanca Memorial Award for Literature ang kanyang
mga akda.
JOSE DENNIS C. TEODOSIO was a fellow in the UP National Writers Workshop

(for poetry in Filipino, 1996, and for one-act play in Filipino, mid-career, 2007) and
the Iligan National Writers Workshop (for one-act play in Filipino, 2002). He was
a scholar of the First ABS-CBN2/Ricky Lee Course in Soap Writing and was part
of the Star Cinema Concept Development Group. His works were anthologized in
Likhaan Journal 10 (University of the Philippines Press, 2016), Transfiksyon (UP
Press, 2014), Mga Piling Dula mula sa VLF (Cultural Center of the Philippines, 2009),
421
Ladlad 3 (Anvil, 2007), Writing to the Future (UP Institute of Creative Writing and
NCCA, 2008), and Writing to the Music of Pestle-on-Mortar (MSU-Iligan Institute of
Technology, 2003). His works have garnered prizes from the Don Carlos Palanca
Memorial Awards for Literature (screenplay, teleplay, one-act play, and essay),
NCCA, Gawad Ka Amado, the Philippine Board on Books for Young People-Salanga
Writer’s Prize, Gawad Teatro Bulawan, CineManila International Film Festival, Star
Cinema, Viva Films, Philippine Pink Film Festival, Film Development Foundation of
the Philippines, Film Academy of the Philippines, Anak TV, Gawad Tanglaw, the Aliw
Awards, Migration Advocacy & Media Awards, China-Southeast Asia-South Asia TV
Arts Week, and the Asian TV Awards. He has forty stage plays to his credit and has
been commissioned to write by Gantimpala Theater Foundation, PETA, Tanghalang
Pilipino, and Artist Playground.
JOEL M. TOLEDO holds a master’s degree in English studies (poetry) from

the University of the Philippines Diliman, where he likewise finished two
undergraduate degrees (journalism and creative writing). He has authored five
books of poetry: Chiaroscuro, The Long Lost Startle, Ruins and Reconstructions, Fault
Setting, and The Blue Ones are Machines. Toledo was the recipient of the 2006
National Commission for Culture and the Arts’ (NCCA) Literary Prize and has
won awards for his poetry in English, including two Don Carlos Palanca Memorial
Awards for Literature, The Philippines Free Press Literary Award, and The Meritage
Press Poetry Prize in San Francisco, and was the first Asian to win the Bridport
Prize for Poetry in the United Kingdom. He was the last literary editor of the now-
defunct Philippines Free Press magazine. A recipient of the Rockefeller Foundation
Creative Arts Residency at the Bellagio Center in Italy, he was the Philippine
delegate to the 2011 International Writers Program at the University of Iowa, USA.
He is currently working on his sixth collection of poems. Toledo teaches literature
at Miriam College. He was a fellow of the 1994 UP National Writers Workshop
in Baguio, the 1995 UP National Writers Workshop in Davao, and the 2006 UP
National Writers Workshop for mid-career writers.
ROLANDO B. TOLENTINO is the current director of the UP Institute for Creative

Writing. He is also a faculty member of the UP College of Mass Communication. He
is the founding chair of Katha, the fictionists’ group in Filipino, and is a member of
the Manunuri ng Pelikulang Pilipino and the Congress of Teachers and Educators
for Nationalism and Democracy (CONTEND-UP). His works include Sakit ng
422
Kalingkingan: 100 Dagli sa Edad ng Krisis (2005), Kuwentong Syudad (co-editor, 2002),

Sapinsaping Pag-ibig at Pagtangis: Tatlong Novella ng Pagsinta’t Paghinagpis (1999);
Fastfood, Megamall at iba pang kwento sa pagsasara ng ikalawang milenyum (1999);
Relasyon: Mga Kuwento ng Paglusong at Pag-ahon (co-editor, 1999); Ali*bang+Bang
atpb. Kwento (1994); Habilin: Antolohiya ng Katha Para sa Pambansang Kasarinlan (co-
editor, 1991); and Engkwentro: Kalipunan ng mga Akda ng Kabataang Manunulat (co-
editor, 1990).
He has received many awards here and abroad, namely: Distinguished Visitor,
University of California-Berkeley and University of California-Los Angeles Southeast
Asian Studies Consortium (2006), Visiting Fellow, Sociology Department, National
University of Singapore (July 2005–December 2006), Obermann Summer Research
Fellowship (2004), Best Arts Book, Gintong Aklat, (2002), Writer’s Prize, National
Commission for Culture and the Arts (2001), Manila Critics Circle Award for Best
Film Criticism Book (2001); Gawad Chancellor for Best Literary Work (2001); Lily
Monteverde Professorial Chair (2000–2001); UP International Publication Award
(2000, 2001, 2002, 2003); Henry Sy Professorial Chair (1998–1999); Don Carlos
Palanca Memorial Awards for Literature, 1998, 1994, 1991; Research Grant, UP
Office of Research Coordination, 1998–1999, 1999–2000; Research Grant, UP Center
for Integrative Development Studies, 1997–1998; Angara Fellowship, UP Women’s
Studies Center, 1997–1998; Belmonte Creative Writing Grant, UP College of Arts
and Letters, 1997–1998; Research Grant, Sumitomo Foundation, 1997–1998; CCP
Gawad para sa Alternatibong Pelikula at Video, 1996; All University Predoctoral
Merit Fellowship, University of Southern California, 1993–1996; Fulbright Grant to
pursue PhD in the area of critical theory and cultural studies, 1992–1996; Writing
Grant, Cultural Center of the Philippines; and Thesis Grant, Philippine Social Science
Council, 1991.
JOEL VEGA has worked as a political and financial journalist in the Philippines,

Saudi Arabia, and for Japanese TV networks. A communication arts graduate of
UP Los Baños in Laguna, Joel won at the Don Carlos Palanca Memorial Awards
for Literature in 2010 for poetry and in 2016, first prize for the essay. His debut
poetry collection Drift will soon be published by the University of Sto. Tomas
Publishing House. He lives in Arnhem, The Netherlands where he works as
publications editor.
LAWRENCE LACAMBRA YPIL is a poet and essayist from Cebu. He received an

MFA in nonfiction writing from the University of Iowa and an MFA in poetry from
423
Washington University in St. Louis. He is the author of The Highest HIding Place and
currently teaches creative writing at Yale-NUS College in Singapore.

ALFRED “KRIP” A. YUSON has authored over thirty-five books comprising poetry,
fiction, essays, children’s stories, travel, translation, and biographies.
Among his various distinctions are the SEA Write Award and the Unyon ng
mga Manunulat sa Pilipinas’ (UMPI) Gawad Balagtas, both for lifetime achievement
and entry into the Hall of Fame of the Don Carlos Palanca Memorial Awards for
Literature.
He has enjoyed fellowships, conferences, festivals, and reading tours in
over twenty countries, while his poetry and fiction have been translated into ten
languages, with his third novel currently being translated into Arabic.
He taught fiction and poetry at Ateneo de Manila University, where he held
the Henry Lee Irwin Professorial Chair. He recently served as a panelist for the 3rd
Amelia Lapeña-Bonifacio Writers Workshop of the UP Institute of Creative Writing.
He contributes a weekly arts and culture column to a national broadsheet, The
Philippine Star.
NOTES ON THE EDITORS

DR. JOSE Y. DALISAY JR., also known as Butch Dalisay, was born in Romblon,
Philippines in 1954. He has published 15 books of his stories, plays, and essays, with
five of those books receiving the National Book Award from the Manila Critics Circle.
In 1998, he was named to the Cultural Center of the Philippines (CCP) Centennial
Honors List for his work as a playwright and fictionist.
He graduated from the University of the Philippines in 1984 (AB
English, cum laude), the University of Michigan (MFA, 1988) and the University
of Wisconsin-Milwaukee (PhD English, 1991). He has taught English and
creative writing as a full professor at the University of the Philippines. First
serving as coordinator of the creative writing program and as an associate of the
UP Institute of Creative Writing, he was the director of ICW from 2008 to 2017.
After serving as chairman of the English Department, he became vice president
for public affairs of the UP System.
Among his distinctions are sixteen awards from the Don Carlos Palanca
Memorial Awards for Literature in five genres (entering the Palanca Hall of Fame
in 2000), five Cultural Center of the Philippines awards for playwriting, and
Famas, Urian, Star, and Catholic Film awards and citations for his screenplays. He
424
was named one of The Outstanding Young Men (TOYM) of 1993 for his creative
writing. He has been a Fulbright, Hawthornden, David TK Wong, Rockefeller, and
British Council fellow.
CRISTINA PANTOJA HIDALGO was born on August 21, 1944 in Manila. The
renowned teacher, editor, writer, and pioneer of creative nonfiction obtained her
PhD in comparative literature from the University of Philippines in 1993. Garnering
honors since her colegiala days, Dr. Hidalgo has also received such prestigious awards
as the Gawad Balagtas, and accolades from the Philippines Graphic, Philippines Free
Press, Focus, Manila Critics Circle, British Council Grant to Cambridge, and the
UP President’s Award for Outstanding Publication. She has been recognized as
Outstanding Thomasian Writer, Hall of Famer for the International Publication
Award, and Grand Prize winner for the Novel in the Don Carlos Palanca Memorial
Awards for Literature.
Her husband’s fifteen-year relationship with UNICEF provided her with
opportunities to explore various countries. Out of her experiences were born seven
autobiographical travel books, including Sojourns (1984), Celadon and Kimchi: A Korean
Notebook (1993), Coming Home (1997), and Passages: Selected Travel Essays (2008).
She also has five short story collections, the most recent of which isSky Blue After
the Rain (2005), and two novels, Recuerdo (1996), which won the Palanca, and A
Book of Dreams (2001). Her work in literary criticism has produced four books that
include studies of women’s literature, such as those published in Woman Writing:
Home and Exile in the Autobiographical Narratives of Filipino Women (1994), A Gentle
Subversion (1998), and Over a Cup of Ginger Tea (2006). Dr. Hidalgo has also put
together numerous anthologies such as The Likhaan Book of Poetry and Fiction (1995
and 2001), Sleepless in Manila(2003), My Fair Maladies (2005), and The Children’s
Hour: Stories on Childhood, Vol. II (2006).
Dr. Hidalgo was former vice president for public affairs at the University of
the Philippines, and an associate of the UP Institute of Creative Writing. She was
awarded the distinction of Professor Emeritus and currently serves as director of the
University of Sto. Tomas Center for Creative Writing and Literary Studies (CCWLS).
JUN CRUZ REYES, also called Amang (“father”) by his mentees, is a sui-generis
writer, formerly known as the “enfant terrible” of Philippine Letters and now
considered one of the finest and most accomplished writers in Philippine literature.
According to critics, Jun Cruz Reyes changed and raised the standards of writing
in the Philippines by introducing and popularizing “wikang kanto” (language of the
425
street corner/informal language) to Philippine literature. He won awards at the Don

Carlos Palanca Memorial Awards for Literature in 1973 for his short story “Isang
Lumang Kuwento” and his first novel Tutubi, Tutubi Huwag kang Pahuhuli sa Mamang
Salbahe, which was the co-recipient of the Grand Prize for the Novel in 1983.
His first book Utos ng Hari at Iba Pang Kuwento, a collection of his award-winning
short stories, won the National Book Award for Fiction (1983). He would receive
the same award with Tutubi, Tutubi and Etsa-Puwera in 1987 and 2001, respectively.
Etsa-Puwera earned the Philippine Centennial Literary Prize, Novel Category, in
1998. The Manila City Government bestowed on him the title of Patnubay ng Lahi
(Beacon of the Nation), and the Bulacan Provincial Government recognized him as
Dangal ng Lipi (Pride of the Race). Last 2014, the Royal Family of Thailand conferred
upon Reyes the prestigious SEA Write Award.
Reyes is also a multi-talented artist—a sculptor, a painter who has mounted
several one-man shows, and a filmmaker, having won a Catholic Mass Media Award
for his documentary film Dumagat, Ibong Lagalag.
426
The University of the Philippines Press
LIKHAAN:
THE UP INSTITUTE
OF CREATIVE WRITING
Room 3200 Pavilion 3, Palma Hall
UP Diliman, Quezon City
Telephone:
981-8500, loc. 2116 or 2117
ROLAND B. TOLENTINO
Director Email:
FRANCIS PAOLO QUINA [email protected]
Deputy Director [email protected]
Advisers
National Artist for Literature Virgilio S. Almario
National Artist for Literature Bienvenido Lumbera
National Artist for Theater Amelia Lapeña-Bonifacio
University Professor Emeritus Gémino H. Abad
Professor Emeritus Cristina Pantoja Hidalgo
Fellows
Professor Jose Y. Dalisay Jr.
Professor J. Neil C. Garcia
Professor Jun Cruz Reyes
Professor Victor Emmanuel Carmelo Nadera Jr.
Professor Romulo P. Baquiran Jr.
Professor Luna Sicat Cleto
Professor Eugene Y. Evasco
Professor Vladimeir Gonzales
Mr. Charlson Ong
Associates
Professor Ramon Guillermo
Professor Anna Felicia Sanchez
STAFF
Gloria Custodio Evangelista
Arlene Andresio

Likhaan 40@40 (2019)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Likhaan 40@40 (2019)

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Likhaan 40@40 (2019)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Featuring works by:

No copies can be made in

408 Notes on the Contributors

shambles? What is this strange hypnosis imposed by “a great president, / a tough

bodies. But “Escher’s Dream” is actually a nightmare—movement circling and looping,

What did I know, what did I know

JOSE Y. DALISAY JR.

Alfred A. Yuson\Swag and Other Poems

Swag. That’s what she had.

The nation was never at fault,

The synopsis is all about hypnosis,

No one, no one, as I imagine.

Original, venial, mortal, and fake.

“I Will Slap Her!”

Duterte to Callamard: “If you investigate me, I will slap you.”

President Rodrigo Duterte has threatened to slap United Nations

God put me here.

or are fools like me

are also slapped by rapists,

Marne Kilates\From The Tokhang Rhapsodies

The Art of Tokhang

The art of tokhang ain’t too hard to master;

Tag one every day, look for the goner;

Quick, before midnight, call the photographers!

Tick one off, chase after the next. All is easier.

Let them wail and curse, the louder the better.

Thus raged and decreed our Great Leader.

Octaves on the Tokhang

Terza Rima of the Tokhang

My strife had always been with the good,

By law or ethic or human right I was not cowed

Put the fear of God into the righteous fools:

Surrender and sign, own up is your only right,

Of State, because you fought back and you fell.

Us to stop. Hell is not to see the reign

Reason and righteous anger all go under.

Masked men came at seven in the morning, teams of two on motorcycles

There were no knocks, because no doors,

Sudden judgment is a velvet blanket,

No time to think, the eye

tracing a double-barreled end,

Have I told you, the storyteller says,

the kind of grief

Was it blue or gray

Have you seen

did the footsteps

Though I did not wait

Joel M. Toledo\Taking Apart the Dark

Wind is but a useless inventory

The house overran by moss.

the hatch opened into a tunnel.

the wobbly stem useful

that can wait visit

a sliver of sunray forcing

The Decline in Price

And its miniaturization. Moog Moog

Moog Moog Moog.

Moog Moog Moog and Kadiwa

Late in the night

Moog Moog Moog. When we bought the TV,