See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

net/publication/323262810

PERKEMBANGAN KEGIATAN PERUSAHAAN TEKSTIL DALAM

KALANGAN MASYARAKAT MELAYU DI TERENGGANU, 1900-1941

Article · June 2013

DOI: 10.22452/sejarah.vol21no1.3

CITATIONS READS
0 860

2 authors:

Norazilawati Abd Wahab Arba'Iyah Mohd Noor

University College Bestari University of Malaya
1 PUBLICATION 0 CITATIONS 44 PUBLICATIONS 24 CITATIONS

SEE PROFILE SEE PROFILE

Some of the authors of this publication are also working on these related projects:

Program Rumpunisme dalam Hubungan Dua Hala Malaysia-Indonesia: Sejarah, Sosiobudaya dan politik View project

History Of Domesctic Water Supply In Kedah, 1957-1990 View project

All content following this page was uploaded by Arba'Iyah Mohd Noor on 28 July 2020.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

PERKEMBANGAN KEGIATAN PERUSAHAAN TEKSTIL DALAM
PELAYARAN MASYARAKAT
KALANGAN HAJI ORANG MELAYU
MELAYUSEBELUM PERANG DUNIA
DI TERENGGANU, KEDUA
1900-1941
63

PERKEMBANGAN KEGIATAN
PERUSAHAAN TEKSTIL DALAM
KALANGAN MASYARAKAT
MELAYU DI TERENGGANU,
1900-1941

Norazilawati Abd Wahab

Arba’iyah Mohd Noor

Abstract
The textiles industries in Terengganu had been showcased as important commodities
that boost the development of the economic and social development of the Malay
community in Terengganu. It was considered as a fixed deposit on the state’s income
and contribution list. The industry emerged during the reign of Sultan Mansor Shah
I (1733-1794). Based on the facts above, this paper would try to attempt to
investigate and discuss the viability of the textile industry in Terengganu and how
far the industry had contributed to the state’s economy before the World War II. In
realizing the ambitions and goals in the industry, the stakeholders need to take
proactive measures to fuel and galvanize the industry. With the right support and
tools, more job opportunities are created to cater to the needs of the locals and to
showcase the heritage right to its place of origin. And in line with the development of
the textile industry, the Textile and Dyeing Factory was established by the state
government (the pre-war period) to support the industry and to make it more
marketable and bringing profit to all.

Pengenalan
Kemunculan tekstil sebagai bahan pakaian mula berkembang
setelah benang dan proses tenunan dikenali oleh manusia. Perolehan
64 JURNAL SEJARAH

sesuatu gerak kerja untuk menghasilkan tekstil bukanlah satu proses

mudah berlaku kerana kebanyakan idea penghasilannya banyak
dipengaruhi melalui kaedah transisi atau evolusi. Daripada idea
mengolah dan mencipta, akhirnya manusia berjaya memproses serta
membentuk pakaian yang bersesuaian bagi kegunaan pelbagai
lapisan masyarakat. Perubahan kebudayaan atau “culture change”
yang banyak didominasikan melalui kaedah jalinan hubungan
perdagangan banyak mempengaruhi penghasilan tekstil pada ketika
itu.
Sejajar dengan perkembangan kegiatan perusahaan tekstil,
ternyata gerak kerja tangan yang dijalankan oleh masyarakat Melayu
banyak berpunca daripada idea dan seni yang terhasil sejak zaman
berzaman dan mula berubah mengikut keperluan semasa. Melalui
legasi yang berjaya diperkukuhkan ini akhirnya menyaksikan
peralihan bentuk aktiviti- aktiviti ekonomi dalam kalangan
masyarakat Melayu. Peningkatan keperluan yang semakin dominan
terhadap tekstil mula membawa arus perkembangannya mengikut
idea, adat resam dan juga imaginasi sesuatu bangsa pada ketika itu.
Walaupun berlaku naik turunnya terhadap keuntungan yang
dibawa oleh hasil-hasil perusahaan teksil, namun tekstil tetap
digunapakai oleh golongan pemerintah sebagai salah satu cabang
pengukuhan kedudukan kewangan negeri.
Sejarah Awal Kegiatan Perusahaan Tekstil Sebelum Abad Ke-20
Proses asimilasi budaya luar yang berlaku terhadap pelbagai kaum
di Tanah Melayu banyak mencetuskan pemikiran baharu dalam
inovasi
produk kraf sehingga mendapat permintaan tinggi dalam pasaran
komersial seperti batik, songket, sutera dan sebagainya. Disebabkan
oleh fungsinya yang pelbagai, secara langsung membuka pasaran
baharu kepada kebanyakan pengusaha kraf tempatan. Kedudukan
dan kandungannya yang serba lengkap membolehkan penghasilan
tekstil berkembang daripada sebuah fungsi yang kecil kepada sebuah
fungsi yang lebih besar peranannya. Sejarah ketamadunan Melayu
yang
panjang turut meninggalkan pusaka kebudayaan yang sangat tinggi
dari
segi nilai dan mutunya. Dunia menyaksikan suatu kronologi
peradaban
yang bermula dari prasejarah, menempuh zaman Srivijaya, Kerajaan
Majapahit, Champa sehingga mencapai era kegemilangannya pada
zaman Kerajaan Melayu Melaka pada abad ke-15 Masihi. Di Asia,
seni
tekstil berkembang dengan pesat setelah perhubungan dagang
dengan
negara luar mula terjalin secara sepenuhnya.1
Dalam konteks sejarah kegiatan perusahaan tekstil di Tanah
Melayu, perkembangannya pada peringkat awal banyak berpunca
daripada pengaruh Islam sekitar abad ke-14. Pada ketika itu,
pedagang-
PERKEMBANGAN KEGIATAN PERUSAHAAN TEKSTIL DALAM
KALANGAN MASYARAKAT MELAYU DI TERENGGANU, 1900-1941 65
65
pedagang Islam mula menjadikan tekstil sebagai barangan
pertukaran
yang utama.2 Oleh kerana wilayah budaya Melayu merupakan satu
lingkaran budaya yang agak besar, tidak mustahil sekitar abad ke-18
66
PELAYARAN HAJI ORANG MELAYU SEBELUM PERANG DUNIAJURNAL
KEDUA SEJARAH

dan ke-19 Terengganu banyak menerima pengaruh dari India dan

China dalam aktiviti perusahaan tekstil:

Eighteenth and nineteenth century Chinese account attest to

Terengganu’s prominence as a trading centre, principally for papper. In
exchange, Chinese merchants brought tea, porcelain-ware and silk. In
1764, the Chinese Governor General of Kwantung-Kwangsi requested
the court to permit Chinese merchants to export raw silk and Fuchou
raw silk from second generation silk worms, among others places to
Terengganu. Silk fabrics produced from Chinese silk were luxury items
produced for the ruling elites, especially of coastal kingdoms. The
strategic maritime location of Kuala Terengganu with the presence of a
viable luxury market certainly played an important part in establishing
the weaving industry which took root in the late eighteenth and early
nineteenth century.3

Rangkaian hubungan perdagangan tekstil antara China dan

Terengganu turut tercatat oleh sebuah rekod Cina sekitar 1225.4
Menurut Chau Ju-Kua, selain mempunyai hubungan perdagangan
antara China, Terengganu turut mempunyai hubungan
perdagangan yang erat dengan negara Arab. Pengenalan budaya
tekstil di Terengganu berjaya menarik kunjungan pedagang Arab
untuk memperoleh barangan tekstil kerana pembuatannya yang
halus dan berkualiti. Sebagai salah satu langkah ke arah
mengukuhkan hubungan perdagangan yang terjalin, Terengganu
mula menjalankan kaedah yang lebih sistematik apabila emas, perak,
tembaga, sutera, kain sarong dan kain tenunan dieksport ke negara
Arab. Bahkan, jenis-jenis tekstil yang terhasil turut diperniagakan
dalam kawasan Terengganu sendiri sebagai salah satu pelengkap
ekonomi masyarakat pada ketika itu.5
Hubungan perdagangan tekstil antara Terengganu dan China
sememangnya cukup jelas berlaku sebelum abad ke-20. Pada ketika
itu, hubungan yang terjalin mampu diistilahkan sebagai pengubah
corak hidup dan pendapatan dalam kehidupan masyarakat Melayu.6
Ini kerana, melalui kegiatan perdaganganlah mereka mampu
membina bentuk ekonomi yang tersendiri. Dari satu segi, jelas
memperlihatkan bahawa telah wujud satu bentuk rangkaian
hubungan perdagangan tekstil antara Cina dan Terengganu seawal
abad ke-13. 7 Reputasi inilah akhirnya mewujudkan kebangkitan
sehingga pusat kegiatan perusahaan di Kuala Terengganu dijadikan
sebagai contoh pusat yang menjual barangan murah terbaik di
Nusantara.8
Berdasarkan kepada catatan yang dilakarkan oleh Ptolemy
mengenai penghasilan tekstil di Terengganu, ternyata catatan
tersebut mempunyai persamaan dengan istilah Golden Chersonese
yang wujud sejak abad pertama lagi. Menurut Ptolemy, terdapat
dua tempat yang dikenali sebagai ‘Kole’ dan ‘Primula’ yang
terletak di timur
PERKEMBANGAN KEGIATAN PERUSAHAAN TEKSTIL DALAM
KALANGAN MASYARAKAT MELAYU DI TERENGGANU, 1900-1941 67
67

Semenanjung Emas atau Golden Chersonese.9 Setelah diselidiki, tempat

tersebut adalah terletak di Terengganu yang pada ketika itu amat giat
dalam aktiviti perdagangan termasuk perdagangan tekstil. Suasana
yang digambarkan oleh Ptolemy amat nyata sekiranya Terengganu
merupakan sebuah tempat yang mampu melakarkan sejarah kegiatan
perusahaan tekstil kerana istilah Golden Chersonese itu sendiri cukup
terkenal di mata pengkaji pada ketika itu.
Keindahan tekstil Melayu dan kehebatan pembuatannya tidak
pernah berkurangan malah dilihat semakin berkembang dari semasa
ke semasa. Pembaharuan ekonomi tekstil yang mula menyerap
masuk ke Terengganu seawal abad ke-13 secara langsung membuka
minda seorang pemerintah elit seperti Sultan Zainal Abidin I (1725-
1733) untuk memperkenal dan menggalakkan perusahaan tekstil
kepada masyarakat tempatan pada ketika itu. Menyedari
kepentingan tekstil mampu membentuk identiti budaya yang
tersendiri, baginda mula menggalakkan masyarakat tempatan untuk
bergiat dalam kegiatan perusahaan tekstil terutamanya dalam
penghasilan kain songket.10
Selain galakan daripada Sultan Zainal Abidin I, kegiatan
perusahaan tekstil turut mendapat galakan daripada pemerintah yang
seterusnya iaitu Sultan Mansor Shah I (1733-1794). 11 Sekiranya
pada zaman pemerintahan Sultan Zainal Abidin I perkembangannya
masih berada di paras yang sederhana, namun berbeza pula ketika
pemerintahan Sultan Mansor Shah I. Ternyata produk tekstil yang
dibawa dari India ke Terengganu mendapat pengaruh yang kuat
terhadap baginda untuk mula memperkenalkan tekstil kepada
masyarakat tempatan pada ketika itu.12 Usaha tersebut agak mudah
diketengahkan kerana pada ketika itu, masyarakat Melayu telah pun
mempunyai asas awal pembuatan songket walaupun masih berada di
peringkat kecil-kecilan. Peranan yang dimainkan oleh seseorang
pengusaha adalah antara faktor-faktor penting dalam proses
membangun dan memajukan masyarakat. Oleh itu, tidak mustahil
melalui pengeluaran produk yang telah diusahakan, perusahaan
songket mula terkenal di beberapa kawasan seperti Kampung
Kuala Ibai, Kampung Losong, Kampung Pulau Rusa dan sebagainya.
Perkembangan kegiatan perusahaan tekstil di Terengganu turut
berlaku menjelang abad ke-19. Berdasarkan catatan Hugh Clifford
pada akhir abad ke-19 dalam bukunya “In Court and Kampong”,
ternyata perkembangannya benar-benar membawa satu proses
anjakan ekonomi apabila lahirnya sejumlah 600 orang penenun
eksklusif wanita pada ketika itu.13 Dari satu segi, hebatnya penenun-
penenun wanita dari kaca mata masyarakat bukanlah terletak kepada
peralatan tenunan canggih dan teknologi tinggi yang digunakan,
namun kehebatannya adalah
68
PELAYARAN HAJI ORANG MELAYU SEBELUM PERANG DUNIAJURNAL
KEDUA SEJARAH

terletak kepada idea yang kreatif dan inovatif dalam menghasilkan

corak-corak tenunan yang eksklusif pada ketika itu.14
Sejajar dengan perkembangan yang berlaku, ternyata sudut
pandangan sebegitu turut diperakui oleh Abdullah Munshi mengenai
kehebatan penenun wanita Melayu. Kualiti pembangunan dan
kesejahteraan sosial yang dibawa oleh golongan wanita mahir tidak
sekadar menjadi teras kepada perkembangan ekonomi namun turut
memberikan tambah nilai yang tinggi kepada golongan istana. Ini
kerana, karya-karya berbentuk kraf yang dihasilkan bukan sekadar
untuk kegunaan golongan diraja, malah turut dijadikan sebagai
hadiah dalam menjalinkan hubungan persahabatan antara kerajaan-
kerajaan luar. 15 Apabila seseorang bangsawan Melayu ingin
memperoleh sepersalinan pakaian songket yang berkualiti
penghasilannya, pasti tempahannya itu akan ditujukan kepada
Terengganu kerana di situlah bermastautinnya penenun-penenun
handalan sejak beratus-ratus tahun yang lalu.16

Perkembangan Kegiatan Perusahaan Tekstil Pada Abad Ke-

20
Istilah kekurangan mata pencarian dalam kalangan masyarakat
Melayu merupakan satu fenomena yang biasa berlaku. Kadar
keuntungan dan pendapatan yang agak rendah diperoleh daripada
aktiviti pertanian dan juga perikanan memaksa mereka untuk
mencari inisiatif lain untuk memperoleh pendapatan yang lebih
kukuh bagi mengubah struktur kehidupan yang telahpun sedia
ada. Faktor-faktor ‘penolak’ dan
‘penarik’ inilah kadang kala bertindak serentak dalam
mempengaruhi mengapa masyarakat Melayu mengambil keputusan
untuk mencari pendapatan yang lebih kukuh untuk mengubah
kehidupan mereka.17
Kadar keuntungan yang diperoleh sebanyak sepuluh peratus
daripada gerak kerja yang memakan masa selama lapan jam sehari,
sudah cukup memberikan ruang yang lebih besar kepada pengusaha
Melayu untuk menjana pendapatan yang lebih kukuh.18 Oleh itu,
tidak mustahil menjelang 1912, jumlah golongan artisan berjaya
mencecah sehingga 71,719 orang dan daripada jumlah tersebut,
seramai 13,937 orang adalah terdiri daripada golongan wanita
Melayu.19
Sejajar dengan pertambahan jumlah pengusaha, peningkatan
jumlah eksport mula berlaku. Pada 1913, jumlah eksport tekstil ke
Siam berjaya mencecah 40,000 kati dengan kadar keuntungan
sebanyak
$11,942. 20 Walaupun dengan hanya menggunakan alat tenunan
tradisional, namun pengusaha-pengusaha Melayu masih mampu
menyiapkan produk-produk tempahan dalam kuantiti yang besar
pada ketika itu.21 Nilai-nilai keistimewaan inilah membawa
kemampuan kepada pengusaha-pengusaha tempatan untuk bersaing
dengan bangsa-
PERKEMBANGAN KEGIATAN PERUSAHAAN TEKSTIL DALAM
KALANGAN MASYARAKAT MELAYU DI TERENGGANU, 1900-1941 69
69

bangsa asing dalam bidang kraftangan.22 Sehingga 1919, komoditi

tekstil masih menjadi antara komoditi terpenting sehingga nilai
eksport berjaya mencecah $249,074.23
Melihat kepada perkembangannya yang se
m a k i n memberangsangkan, tekstil mula dieksport ke Cochin
China dan Singapura.24 Untuk memenuhi keperluan dan kehendak
yang lebih optimum dalam bidang pengeluaran, penghasilan tekstil
tidak hanya terhad dijalankan di rumah malah turut dijalankan di
perkarangan istana diraja. J. L Humpreys yang pernah melawat
persekitaran Istana Kolam Terengganu sekitar 1919, begitu kagum
dengan aktiviti bertenun oleh 20 orang wanita Melayu.25 Ternyata
peluang yang diberikan kepada golongan wanita mampu
memberikan ruang kepada mereka untuk menonjolkan bakat yang
telahpun sedia ada dalam bidang kraftangan pada ketika itu.
Proses perkembangan tekstil tidak terhad kepada penghasilan
tenunan songket semata-mata malah turut melibatkan penghasilan
kain- kain yang dibuat daripada benang sutera dan kain kapas. Pada
1921, terdapat sekurang-kurangnya 7,341 orang Melayu yang
menjadikan penghasilan kain sutera dan kapas sebagai salah satu
cabang ekonomi pada ketika itu. Sekiranya dibandingkan dengan
jumlah penglibatan masyarakat Melayu di Kelantan terhadap
penghasilan sutera dan kain kapas, ternyata jumlahnya agak sedikit
berbanding masyarakat Melayu di Terengganu iaitu hanya sebanyak
2,853 orang.26 Dengan kadar perkembangan yang berlaku, tekstil
mula menerima pengiktirafan Malaya Borneo Exhibition (M.B.E).27
Walaupun Terengganu merupakan negeri yang agak lambat diitiraf
sehingga ke peringkat M.B.E, namun dengan peranan penting yang
dimainkan oleh badan tersebut, ternyata nilai estetika yang terdapat
pada setiap produk perusahaan yang dihasilkan, menerima
sambutan daripada masyarakat tempatan. Malah, Terengganu juga
menerima banyak pingat dan sijil apabila menyertai pameran-
pameran yang dianjurkan oleh M.B.E.28
Kepesatan pembangunan tekstil dianggap oleh pihak kerajaan
sebagai nadi penting dalam melonjakkan ekonomi Negeri
Terengganu. Selain peluang pekerjaan dan pertumbuhan ekonomi,
Terengganu juga mengsasarkan pembangunan pesat dalam
pembinaan prasarana. Oleh itu, sebagai langkah menjaga
kesejahteraan rakyat, langkah pengawalan kesihatan mula dilakukan
oleh Lembaga Kesihatan Terengganu terhadap golongan peniaga
tekstil yang banyak menjalankan aktiviti perniagaan mereka di Pasar
Kedai Payang. Tumpuan awal diberikan dengan pemasangan lampu
jalan dan memelihara kawasan Bandar terutamanya kawasan yang
melibatkan pasar penjualan sayur dan produk-produk perusahaan
termasuk produk-produk tembaga. Kaedah kawalan kebersihan di
kawasan bandar adalah penting untuk
70
PELAYARAN HAJI ORANG MELAYU SEBELUM PERANG DUNIAJURNAL
KEDUA SEJARAH

memastikan kesihatan golongan peniaga terutamanya golongan

wanita lebih terjamin. Ini kerana, kebanyakan mereka menjaja dan
menjalankan perniagaan di tepi-tepi jalan dan terdedah dengan
debu dan habuk.29 Langkah pengawalan kesihatan yang diambil oleh
Lembaga Kesihatan Terengganu terhadap pengusaha dan peniaga
tempatan yang menjalankan kegiatan perniagaan secara langsung
mampu meningkatkan pengeluaran tekstil pada ketika itu.
Kekuatan yang terletak pada industri tekstil pada abad ke-20
tidak terganggu dengan cabaran krisis ekonomi sekitar 1929 sehingga
1933.30
Persekitaran budaya masyarakat yang sentiasa berada dalam
lingkungan kegiatan perusahaan tekstil secara langsung membuka
ruang kepada masyarakat tempatan untuk mendapatkan punca
pendapatan lain ketika krisis ekonomi berlaku. Aktiviti seni tekstil
yang dijalankan oleh sekurang-kurangnya 1,000 buah rumah dengan
berbekalkan setiap satu alatan tenunan, secara langsung mampu
menampung ruang-ruang pasaran yang sedia ada ketika krisis
ekonomi.31 Malah, hasil-hasil tekstil inilah yang kemudiannya
dijadikan sebagai salah satu pendekatan bagi menampung keperluan
untuk membeli barangan makanan harian. Contohnya, keperluan
beras yang merupakan makanan ruji utama kepada masyarakat
tempatan turut dijual dengan harga yang agak tinggi iaitu $3.20
sepikul.32
Dalam menghasilkan sesuatu karya seni, sifat dalaman seperti
pemilihan warna amat dititik beratkan pada ketika itu. Apabila aspek
keuntungan mula diletakkan sebagai kerangka utama untuk
mencapai taraf ekonomi yang tinggi, timbul pula kaedah lain dalam
pembuatan tekstil. Kaedah pewarnaan secara tradisional mula
digantikan dengan kaedah pewarnaan kimia bagi memastikan
pengeluaran tekstil mampu dihasilkan dalam kuantiti yang banyak.
Pada 1926, kegiatan perusahaan tekstil dengan menggunakan warna
tradisional mula mengalami kemerosotan. Lambakan bahan
pewarna kimia yang semakin meningkat di pasaran mula diguna
pakai oleh golongan pengusaha untuk menghasilkan tekstil.
Tambahan pula, pihak kerajaan amat menggalakkan penggunaan
bahan kimia kepada pengusaha tempatan kerana kaedahnya
jemurannnya lebih mudah dan tidak melunturkan warna apabila
dijemur di tengah panas. Dari satu segi, walaupun kaedah
penggunaan warna kimia lebih cepat proses pengeluarannya
terutamanya kain sarong, namun terselit juga keistimewaan kaedah
secara tradisional. Penggunaan dan penghasilan warna dengan
menggunakan tumbuhan-tumbuhan hutan tetap mengekalkan ciri-
ciri keasliannya pada ketika itu.33
Kaedah pembuatan tekstil di Kelantan masih menggunakan
bahan pewarna secara tradisional pada ketika itu. Walaupun cara
penghasilannya agak rumit, namun permintaan pasaran tekstil di
PERKEMBANGAN KEGIATAN PERUSAHAAN TEKSTIL DALAM
KALANGAN MASYARAKAT MELAYU DI TERENGGANU, 1900-1941 71
71

Kelantan masih mencapai keuntungan yang tinggi kerana di situlah

terletak keaslian dari segi pembuatannya.34 Oleh itu, tidak mustahil
sekiranya harga kain sarong yang menggunakan bahan pewarna
tradisional adalah lebih mahal daripada harga kain sarong yang
menggunakan bahan pewarna kimia. Bagi pandangan W.W. Skeat
sekitar 1902 dalam Silk and Cotton Dyeing by Malay, ternyata beliau
turut terpegun dengan kaedah pewarnaan secara tradisional yang
dijalankan oleh masyarakat Melayu. Warna-warna yang terhasil
dengan menggunakan tumbuh-tumbuhan semula jadi seperti asam
gelugor (merah), kunyit (kuning), kedrang (hijau), terung (biru
gelap), jelas memperlihatkan bahawa pengusaha Melayu
sememangnya mempunyai daya inovasi teknikal35 yang tinggi pada
ketika itu.36
Pertumbuhan produktiviti menjadi penentu kepada peningkatan
tahap kualiti sesuatu produk yang dihasilkan. Dari perspektif
tersebut, penglibatan golongan wanita dalam kegiatan perusahaan
tekstil turut dijadikan sebagai hala tuju penting ke arah
meningkatkan pengeluaran tekstil di Terengganu. Produktiviti yang
terhasil dapat dilihat dengan penyertaan golongan wanita di Pameran
Kraftangan yang ke-14 di Kuala Lumpur pada 1937. Menerusi
keperluan semasa yang beroperasi secara menyeluruh, ternyata
penyertaan golongan wanita dalam pameran yang diadakan mampu
menyediakan bekalan dalam pasaran tempatan. Che Mek binti Ishak
yang merupakan salah seorang pengusaha sarong sutera yang berasal
dari Kampung Tanjong, Kuala Terengganu boleh dianggap sebagai
seorang usahawan kerana mampu mencari altenatif yang lebih
produktif untuk mendapatkan keuntungan.
Sesuatu yang menarik untuk diperhatikan sepanjang pameran
berlangsung, beliau berjaya memperoleh keuntungan jualan kain
sarong sehingga mencecah $600. Usaha untuk menggalakkan
penglibatan lebih ramai golongan wanita Melayu dalam “cottage
industry” turut menarik perhatian Ketua Wanita Melayu Selangor
iaitu Che’ Kontek Kamariah untuk ke pameran yang dianjurkan.
Selain membeli kain sarong untuk kegunaan sendiri, beliau turut
menggalakkan rakan yang lain agar membeli produk-produk
tempatan. Konsep mempelbagaikan peluang perniagaan ketika
pameran yang dianjurkan ternyata membuka ruang kepada
pengusaha-pengusaha wanita untuk bertapak kukuh dalam kegiatan
perusahaan tekstil pada ketika itu.37 Selain Che Mek binti Ishak,
terdapat juga pengusaha wanita “bertenun kain kelas satu” dan
“bertenun kain songket kelas satu” yang turut menyertai pameran
yang dianjurkan iaitu Cik Kelsom binti A. Rahman dan Cik Munah A.
Rahman.38
Selain pameran di Kuala Lumpur, produk perusahaan
Terengganu turut dipamerkan di Pameran Empayar Glasgow di
London.39 Sebagai persediaan ke London, pihak kerajaan mula
menyalurkan peruntukkan
PERKEMBANGAN KEGIATAN PERUSAHAAN TEKSTIL DALAM
PELAYARAN HAJI ORANG MELAYU
KALANGAN MASYARAKAT MELAYUSEBELUM PERANG DUNIA
DI TERENGGANU, KEDUA
1900-1941 71
71

sebanyak 10,000 kepada Ahli Jawatankuasa pameran yang

merangkumi segala kos perbelanjaan termasuk kos tambang kapal ke
London.40 Malah, pada 1938 dan 1939, Kerajaan Terengganu sekali
lagi menyalurkan modal sebanyak $2,500 dan $4,500 sebagai
persiapan pameran yang akan diadakan.41 Hasil daripada tindakan
kerajaan dengan mengiktiraf produk perusahaan ke peringkat
antarabangsa secara langsung membuktikan bahawa pengusaha-
pengusaha kraf sememangnya mempunyai tahap pencapaian
komersial.42 Nilai tinggi yang terdapat pada kain songket benang
emas ternyata menarik perhatian pihak kerajaan untuk
mempamerkannya sehingga ke London.43
Pada abad ke-20, Cik Nik binti Ismail merupakan antara
pengusaha songket benang emas dan Kain Tengkolok yang
terkemuka di Terengganu pada ketika itu. Tidak sekadar itu, pada
1928 beliau juga berjaya memenangi hadiah pingat perak dalam
pameran yang dianjurkan oleh MAHA sebagai pengiktirafan kepada
beliau sebagai pengusaha tekstil songket benang emas terbaik.
Selain pengusaha wanita, terdapat juga pengusaha lelaki yang
berjaya dalam kegiatan perusahaan tekstil. Menurut laporan MAHA
1928, Che Awang bin Omar merupakan antara pengusaha lelaki yang
mampu menghasilkan tekstil Kain Telepok terkemuka di Terengganu
pada ketika itu.44
Selain songket benang emas, “kain sarong biru” juga merupakan
antara tekstil yang masyur dihasilkan oleh masyarakat Melayu di
Terengganu. Disebabkan oleh kualiti yang tinggi terdapat pada
penghasilan kain sarong biru, berjaya menarik minat kerajaan Negeri-
Negeri Melayu Bersekutu (NNMB) untuk menggunakan produk
budaya itu sebagai uniform kepada polis bagi NNMB (ibu pejabat
sahaja). Malah, kain tersebut juga dibekalkan kepada polis NNMB
setiap tahun. Selain digunakan oleh pihak polis, kain sarong biru
turut dipakai oleh mufti setiap hari minggu ketika perarakan ke
masjid.45
Ternyata pameran-pameran anjuran pihak kerajaan banyak
membantu pengusaha tempatan yang 90 peratus terdiri daripada
masyarakat Melayu dalam merealisasikan impian mereka untuk
memastikan produk-produk yang dihasilkan diterima oleh
masyarakat luar.46 Pengusaha kraf dahulu bukan sekadar berupaya
mereka cipta dan mengayam produk kraf, tetapi turut memikirkan
persekitaran budaya, memikirkan masyarakat, falsafah hidup serta
flora dan fauna yang boleh digarap dalam hasil karya kraf mereka.47

Peranan Pendidikan dalam Memajukan Kegiatan Perusahaan

Tekstil
Menyedari bahawa pelaburan dalam bidang pendidikan merupakan
prasyarat yang signifikan bagi mewujudkan sebuah negeri yang
72 JURNAL SEJARAH

maju dan kehidupan rakyat yang sejahtera, Sultan Sulaiman Badrul

Alam Syah dan Tengku Ampuan Mariam48 mula merancang untuk
menyalurkan bantuan kewangan kepada sekolah-sekolah perempuan
sekitar 1930. Oleh kerana minat mendalam terhadap bidang kraf,
langkah awal mula dilaksanakan oleh Tengku Ampuan Mariam
dengan menubuhkan sebuah sekolah khas kepada golongan wanita
iaitu Sekolah Tengku Ampuan Mariam. 49
Bermula dari transformasi yang berlaku, matapelajaran khas
mula diperkenalkan di sekolah tersebut bagi menjamin satu bentuk
pengukuhan warisan tenunan Melayu yang dimiliki oleh Terengganu
tanpa dikongsi oleh rumpun serantau. Pentingnya ekonomi
perusahaan anyaman dan tenunan dipercayai mampu membawa
kesan positif dan membuahkan sesuatu yang bermanfaat kepada
golongan wanita sekiranya dimajukan. Perubahan guna tenaga lelaki
kepada wanita merupakan antara satu proses penting yang mampu
membantu tahap perkembangan ekonomi dalam kalangan
masyarakat Melayu di Tanah Melayu.
Berpegang dengan visi untuk memastikan ekonomi perusahaan
mampu dimajukan di sekolah tersebut, guru-guru yang terlatih
dalam bidang anyaman dan tenunan mula dilantik. Dalam usaha
mempelbagaikan ekonomi, yakni mentranformasikan ekonomi
kepada ekonomi berbentuk perusahaan, jelas memperlihatkan
bahawa dasar kerajaan dalam menubuhkan Sekolah Tengku
Ampuan Mariam merupakan satu elemen yang sangat penting.
Sebagai landasan sokongan, sebanyak $4,500 telah diperuntukkan
oleh pihak Kerajaan Negeri Terengganu setiap tahun untuk
memastikan segala perancangan kerajaan mampu direalisasikan. Che
Abdul bin Alias berjaya terpilih untuk mengajar seni tekat batik di
sekolah tersebut.50 Oleh itu, tidak mustahil pada 1931 Sultan
Sulaiman Badrul Alam Syah dan Tengku Ampuan Mariam
merancang untuk memperlengkapkan sebuah bangunan khas
kepada 100 orang wanita untuk kemudahan mereka memperoleh
pendidikan. Pada 1934, bangunan tersebut siap dibina oleh pihak
Kerajaan Negeri Terengganu untuk kegunaan pelajar-pelajar yang
terpilih.51
Galakan terhadap bidang pendidikan tidak terhenti kepada
golongan wanita semata-mata namun turut memfokuskan aspek
pendidikan kepada golongan lelaki. Sejajar dengan pandangan yang
diutarakan oleh Gullick mengenai kesedaran pendidikan yang
dialami oleh masyarakat Melayu, ternyata tindakan yang diambil
oleh pihak kerajaan dengan menghantar Abdullah bin Musa sekitar
1938 untuk menyertai kursus pekerjaan tangan di Sultan Idris
Training College, Tanjung Malim merupakan antara dasar terbaik
dijalankan. Sebagai seorang “post-graduate Handicrafts Student”, beliau
berjaya menamatkan
PERKEMBANGAN KEGIATAN PERUSAHAAN TEKSTIL DALAM
PELAYARAN MASYARAKAT
KALANGAN HAJI ORANG MELAYU
MELAYUSEBELUM PERANG DUNIA
DI TERENGGANU, KEDUA
1900-1941 73
73

pengajian di Sultan Idris Training College Tanjung Malim dengan

jayanya dalam bidang penenunan dan pertukangan. Minat beliau
yang agak mendalam terhadap bidang penenunan tekstil dan
membatik kain Jawa secara langsung merealisasikan matlamat
kerajaan untuk memperoleh tenaga kerja mahir dalam kegiatan
perusahaan tekstil. Setelah tamat pengajian pada 12 September 1941,
beliau dilantik sebagai penolong guru52 di Sekolah Melayu Ladang
bermula 2 November 1941 dan ditetapkan untuk mengajar mata
pelajaran pertukangan tangan kepada pelajar-pelajar lelaki.53
Di Sultan Idris Training College, Tanjung Malim pelajar yang
berjaya menjalankan kursus membatik selama 2½ tahun akan
diberikan sijil pangkat pertama.54 Latihan-latihan yang diberikan
untuk mencetak batik, cotton, merekabentuk corak sutera dan
sebagainya secara langsung memberikan kelebihan kepada pelajar
untuk meneruskan pengajian tanpa perlu mengeluarkan sebarang
kos. Selaras dengan pengurusan matapelajaran yang diperkenalkan,
pelajar diberikan kebebasan untuk memilih bahagian-bahagian yang
diminati seperti bahagian Tekstil, Pertukangan, Pertukangan Perak
dan Pembuatan Tembikar dan Pertukangan Tembaga. Walaupun
dengan hanya menggunakan tiga peralatan tenunan yang disediakan
oleh pihak kolej, namun ternyata pelajar-pelajar masih mampu
membekalkan input dan output yang berkualiti selari dengan
matlamat kerajaan pada ketika itu. Pada 1937, Sultan Idris Training
College, Tanjung Malim mula menggunakan pencetak Javanese
Batek untuk kemudahan pelajar-pelajar kerana diperlengkapkan
dengan percetakan lilin.55
Pada abad ke-20, Sultan Idris Training College, Tanjung Malim
telah dijadikan sebagai pusat rujukan dalam pembangunan
pendidikan dalam kalangan masyarakat Melayu. Setiap gerak kerja
akan dipamerkan satu persatu oleh pelajar iaitu dari membuat corak,
menekat corak dengan menggunakan blok, mencetak dan juga
pengubahsuaian corak pada kain. Malah, terdapat produk
kraftangan mereka dipamerkan di pameran-pameran besar yang
diadakan di seluruh Tanah Melayu termasuk produk kraftangan
bakul, keratan logam, batik, sutera, songket dan sebagainya. Selain
dipamerkan, produk tekstil yang dihasilkan turut dijual kepada
pengunjung mahupun pemborong.56
Peruntukan kewangan tidak hanya meliputi skop penghantaran
pelajar ke Sultan Idris Training College, Tanjung Malim, malah
peruntukan turut disalurkan kepada Malay School Arts and Crafts
sebanyak $200 setiap tahun. Peruntukan yang disalurkan bertujuan
bagi menjamin kelangsungan dan pengukuhan kegiatan perusahaan
dalam kalangan masyarakat Melayu pada ketika itu.57
Sehubungan dengan hal itu, ternyata langkah-langkah pihak
kerajaan dengan membangunkan sistem pendidikan yang berbentuk
74 JURNAL SEJARAH

kraf mampu menyediakan ruang yang besar kepada industri tekstil

berkembang. Ini kerana, lahirnya pelajar-pelajar yang mahir dalam
bidang pertukangan dan kraf akan menyediakan tenaga kerja yang
mampu memberikan tumpuan sepenuhnya kepada peningkatan
kemahiran sebagai pengusaha atau tenaga pengajar dalam bidang
kraftangan kelak.

Dasar-dasar Kerajaan dalam Memajukan Kegiatan

Perusahaan Tekstil
Perubahan-perubahan ke atas dasar ekonomi memerlukan campur
tangan kerajaan yang lebih besar dalam era pembangunan negeri.
Tanpa campur tangan kerajaan, struktur dan pola ekonomi pasaran
yang telah kukuh itu tentunya sukar berubah. Melalui campur
tangan, kerajaan mampu menyediakan beberapa laluan yang akan
membantu masyarakat Melayu untuk terus aktif dalam kegiatan
perusahaan. Ini termasuklah memperbaiki sistem pasaran,
menyediakan kemudahan-kemudahan kredit, menyusun dan
membuka peluang- peluang pembabitan masyarakat Melayu dalam
ekonomi bandar dan memberikan perlindungan kepada perusahaan
kecil masyarakat Melayu daripada didominasikan oleh bangsa asing.
Sebagaimana yang diketahui, dalam kalangan kelas pemerintah
sultan tetap menduduki tempat yang teratas.
Oleh itu, tidak mustahil sekiranya arus perkembangan ekonomi
banyak direncanakan oleh golongan atasan pada ketika itu. Serentak
dengan maksud transisi58 yang telah diperjelaskan, melalui proses
itulah perkembangan kegiatan perusahaan mula berlaku dan
digerakkan secara berperingkat berdasarkan keperluan semasa
serta dasar- dasar yang dijalankan oleh pihak pentadbir negeri.
Sejajar dengan perkembangan dan kemajuan kegiatan perusahaan
pada abad ke-18 dan abad ke-19, kegiatan perusahaan tekstil masih
menjejak perkembangan yang sama menjelang abad ke-20. Dengan
perkembangan tersebut, kegiatan perusahaan menjadi tali
perhubungan penting terhadap kebergantungan pihak kerajaan
dalam menghasilkan produk-produk yang lebih berkualiti.
Bagi memacu pertumbuhan ekonomi Terengganu dalam
kegiatan perusahaan tekstil, pihak kerajaan mula menjalankan
kegiatan import kain dari negara luar sebagai salah satu langkah
untuk menampung permintaan eksport tekstil yang dilihat semakin
mendapat sambutan dari negara-negara luar. Penubuhan “Malayan
Expenditure Committee” atau “Joint Expenditure Committee” di
NNMTB membawa kepada pengagihan tekstil tanpa had koata
kepada pihak kerajaan untuk mengeksport hasil-hasil tekstil ke
negara luar. Kepentingan tekstil
PERKEMBANGAN KEGIATAN PERUSAHAAN TEKSTIL DALAM
PELAYARAN MASYARAKAT
KALANGAN HAJI ORANG MELAYU
MELAYUSEBELUM PERANG DUNIA
DI TERENGGANU, KEDUA
1900-1941 75
75

membawa kepada pengecualian cukai dan dikhaskan di bawah “Gazette

Notification 3517” oleh pihak kerajaan pada ketika itu.59
Pelepasan cukai dan menghadkan penggunaan kain buatan
British merupakan salah satu dasar kerajaan bagi membantu produk-
produk tempatan mampu berada di pasaran yang lebih besar.60 Pada
pertengahan abad ke-20 juga, ‘piece good’61 yang merupakan kain buatan
Netherlands turut diimport oleh kesemua negeri di Tanah Melayu
untuk menghasilkan tekstil.62 Walau bagaimanapun, masih terdapat
sekatan daripada pihak kerajaan Negeri-Negeri Melayu Tidak Bersekutu
(NNMTB) dan Negeri-negeri Melayu Bersekutu (NNMB) untuk
mengurangkan import “piece good”63 dari India. Ini kerana, pada ketika
itu pihak kerajaan turut menjalankan dasar untuk menghasilkan tekstil
tempatan dan berusaha mengatasi kegiatan import tekstil dari luar
berdasarkan kepada sistem koata yang telah ditetapkan.64 Pada 13 Mei
1935, Majlis Mesyuarat Kerajaan Negeri turut mempersetujui sekiranya
kain-kain tenunan dari negara asing dihadkan jumlah import. 65
Transformasi percukaian yang semakin rancak dijalankan di
Negeri-negeri Melayu turut dijalankan di Terengganu. Cukai yang
mempunyai fungsi signifikan dalam menentukan hala tuju sistem
ekonomi mula berkuatkuasa di bawah sistem Kastam dan Cukai
Enakmen. Bagi memenuhi keperluan dan kehendak secara optimum
dalam kaedah percukaian, pihak kerajaan mula menetapkan bagi setiap
barangan import cotton, kain linen (kain yang dibuat daripada rami
halus), sutera tidak asli, cotton campuran dan lain-lain tekstil akan
dikenakan cukai penuh sebanyak 20 peratus atau 5 peratus setiap ela.66
Ternyata, kadar cukai yang dikenakan adalah terlalu tinggi dan
kaedah ini mula membebani sesetengah pengusaha yang giat dalam
menjalankan kegiatan perusahaan tekstil. Walau bagaimanapun,
melihat kepada sistem percukaian yang agak mem
bebankan
golongan masyarakat tempatan, kerajaan mula mencari inisiatif
untuk menghapuskan kadar cukai yang telah ditetapkan. Usaha yang
diketengahkan ternyata tidak sia-sia apabila Sultan Sulaiman Badrul
Alam Syah memperkenankan usaha tersebut dan cukai-cukai tekstil
mula dimansuhkan secara berperingkat pada 1939.67
Bahawa menurut syarat-syarat di bawah fasal 9 Undang-undang
Kastam dan Eksais maka Duli Yang Maha Mulia Sultan dalam mesyuarat
telah bersetuju membatalkan cukai-cukai bagi barang-barang yang
dibawa masuk di atas barang-barang yang telah disebutkan dalam butir
XI68, XII, XIII, XIV, XVIII dan XXI dalam jadual yang telah dikeluarkan
pada 24 Muharam 1358.69
Sebelum berkuatkuasa sistem Kastam dan Cukai Enakmen, Ottawa
Treaty telah pun menjalankan sistem percukaian sebanyak 10 peratus
ke atas setiap ‘valorem’ sutera, cottan dan kesemua jenis kain yang
76 JURNAL SEJARAH

diimport ke dalam NNMTB dan NNMB. Selain kewujudan Ottawa

Treaty, pihak kerajaan turut mewujudkan “Imperials Trade Preference
Policy” untuk mengurangkan kegiatan import kain-kain buatan
British, Jepun dan China ke Tanah Melayu pada ketika itu.70
J.E. Kempe71 yang merupakan Penasihat British pada ketika
itu melihat kegiatan perusahaan tenunan mempunyai kekuatan
yang tersendiri dan mempunyai ruang untuk berkembang. Malah,
perusahaan ini juga dianggap amat penting setelah pencapaian
produk tenunan mula berada di pasaran yang lebih besar di seluruh
Tanah Melayu dan di kawasan luar Tanah Melayu. Sebagai contoh
nilai eksport sarong pada 1932 adalah berjumlah 47,700 dan
meningkat sebanyak
$121,700 pada 1934. Pada bulan pertama 1935, jumlah kegiatan
eksport sarong semakin meningkat kepada $121,900. Ternyata,
perkembangan kegiatan perusahaan tekstil di Terengganu mampu
memberikan impak yang besar kepada sumber pendapatan negeri
pada ketika itu. Sejajar dengan itu, walaupun Terengganu memiliki
permit untuk mengimport made-up tekstile dari United States Amerika
Syarikat, namun kerajaan tetap menetapkan had bagi mengelakkan
tekstil yang dihasilkan oleh masyarakat tempatan mengalami
kemerosotan.72

Penubuhan Kilang Tekstil

Pembangunan pesat dan proses untuk melancarkan kegiatan
perusahaan tekstil bukanlah satu perkara yang dilihat mudah untuk
direalisasikan. Perubahan guna tenaga dalam kalangan masyarakat
tempatan telah mendedahkan kerajaan untuk mengurangkan tekanan
mereka untuk mendapatkan peluang-peluang pekerjaan. Melihat
keadaan masyarakat Melayu yang kadang kala tidak memiliki
kemahiran tinggi dalam kegiatan ekonomi, kerajaan mula mengambil
inisiatif dengan menghantar J.D. Dalley yang merupakan Setiausaha
Kehormat Terengganu Arts and Craft Society (TACS) pada 1938
untuk mencari idea agar peluang-peluang pekerjaan mampu
diberikan kepada masyarakat tempatan.73
Untuk melakukan inovasi dan kreativiti dalam meningkatkan
susuatu produk, J.D. Dalley mula merancang untuk melakukan
anjakan dengan pembinaan kilang percetakan dan mewarna tekstil.
Berdasarkan kepada idea peringkat awal, sekiranya kilang tersebut
mampu dibina oleh pihak kerajaan, ini bermakna semua fabrik tekstil
yang dieksport dari Terengganu akan menggunakan pewarna yang
berkualiti dan tidak mudah luntur.74 Berikut merupakan cadangan
J.D. Dalley:
PERKEMBANGAN KEGIATAN PERUSAHAAN TEKSTIL DALAM
PELAYARAN MASYARAKAT
KALANGAN HAJI ORANG MELAYU
MELAYUSEBELUM PERANG DUNIA
DI TERENGGANU, KEDUA
1900-1941 77
77

Skim yang dicadangkan oleh J.D. Dalley:75

1 Memohon kerajaan membina sebuah kilang untuk menjalankan
kegiatan mewarna sutera mentah dan sutera yang telah
diwarnakan akan dijual untuk kegiatan penenunan.
2 Pengurusan akan dikawal oleh jawatankuasa yang telah dilantik
oleh Pesuruhjaya Tinggi Tanah dan Mineral iaitu Dato’ Indera dan
seorang akan dipilih oleh Penasihat British.
3 Kilang akan diuruskan oleh kakitangan lelaki yang telah dilatih
dalam bidang seni mewarna.
4 Untuk mengembangkan kegiatan perdagangan, murid-murid
perempuan (umur berhenti sekolah) akan dibawa ke kilang untuk
menjalankan latihan dalam bidang seni penenunan dan kilang
penenunan secara beransur-ansur akan dibangunkan.
Sumber: C.L.M (Pesuruhjaya Tanah dan Galian, Trengganu 1354, 1936-1939), Trengganu
Tekstil Trade and Transfer of Che Dol To Take Charge of Textile Factory.

Beliau memperincikan kilang tersebut akan dibangunkan khas

untuk menjalankan kegiatan mewarna dan menjadi agensi dalam
aktiviti membekalkan sutera. Perubahan besar yang ingin dilakukan
sudah pasti memerlukan kemudahan yang cekap dan saling
menyokong. Untuk merealisasikan matlamat tersebut, sebutan harga
dari Singapura, Shanghai dan Bangkok untuk mendapatkan bekalan
sutera mentah mula dijadikan sebagai salah satu matlamat utama.
Malah, agensi juga akan membeli bahan pewarna daripada negara-
negara tersebut dalam kuantiti yang besar untuk mendapatkan
harga yang lebih murah. Jangkaan sebanyak $5,000 setiap bulan
untuk mendapatkan bekalan sutera mentah secara langsung
memperlihatkan bahawa kerajaan negeri begitu bersungguh-sungguh
ke arah penubuhan sebuah kilang tekstil pada ketika itu.76
Untuk memastikan pengurusan pembelian bahan pewarna
berjalan lancar, pelantikan pegawai kedua yang lebih
berpengalaman amat diperlukan sebagai orang tengah untuk
menjalankan urusan pembelian sutera mentah daripada pemborong.77
Pembelian sutera mentah telah ditetapkan di bawah The Regulation
of Imported Textiles Enactment
1353 dan enakmen tersebut telahpun diluluskan dalam membentuk
hubungan import antara negeri-negeri lain yang berada di bawah
Pentadbiran Tanah Melayu.78
Oleh itu, untuk menguatkan lagi cadangan yang dikemukan, J.D.
Dalley mencadangkan kepada Jawatankuasa TACS untuk melantik
Che Dol yang sebelum ini bekerja di Pejabat Tanah Terengganu
sebagai pembantu makmal kilang dan akan dibayar gaji. Bagi
pandangan E.H.S. Bretherton yang merupakan Pesuruhjaya Tinggi
Pekerjaan Pertukangan Tangan, sekiranya tiada pekerja yang mampu
menjaga kilang yang akan dibina, kilang tersebut tidak seharusnya
dibina:
78 JURNAL SEJARAH

Jika tiada boleh di-dapati sa-orang bekerja sepanjang masa pada

awal pembukaan factory itu, saya rasa lagi baik factory itu di-
batalkan langsong. Sekira-nya tiada orang di negeri ini yang boleh
dilantek saya minta kebenaran menchari orang daripada negri
asing.79

Selain Cik Dol, terdapat beberapa orang Melayu lain yang dirasakan
layak untuk bekerja di Kilang Tekstil yang akan dibina. Mereka yang
terdiri daripada Che Sidek Abu, Che Mohamed Taib Haji Ismail dan
Che Ros Haji Ismail merupakan antara bakal pekerja yang berada
dalam sasaran pihak kerajaan untuk berkhidmat di kilang tersebut.80
Tidak sekadar menggunakan khidmat pekerja lelaki, khidmat tenaga
wanita juga turut diperlukan. Ini kerana, pihak kerajaan
berpandangan bahawa golongan wanita lebih cekap dalam proses
dan urusan jual beli yang melibatkan aktiviti borong dan pukal.81
Sejajar dengan cadangan serta idea bernas yang diutarakan
oleh J.D. Dalley, akhirnya Textile and Dyeing Factory telah dibina di
Terengganu pada 1938. Perkhidmatan kilang yang dibina adalah
sebagai langkah kerajaan untuk membuka lebih banyak peluang
pekerajaan terhadap masyarakat tempatan.82 Matlamat kerajaan,
sekiranya ekonomi negeri stabil maka pengurangan kadar
kemiskinan rakyat mampu dikurangkan. Walau bagaimanapun,
kilang yang dilihat akan berpotensi dalam jangka masa yang panjang
tidak dapat berkembang sepenuhnya kerana tercetusnya Perang
Dunia Kedua. Malah, keseluruhan projek juga terganggu. Selepas
perang, usaha membaik pulih telah diteruskan, namun
perkembangannya tidaklah serancak sebelum tercetusnya Perang
Dunia Kedua.83

Kesimpulan
Berdasarkan perbincangan, dapat diputuskan bahawa kegiatan
perusahaan tekstil yang dijalankan di Terengganu sebelum
tercetusnya Perang Dunia Kedua mampu memberikan
keseimbangan ekonomi t e r h a d a p n e g e r i m a h u p u n m a s
y a r a k a t t e m p a t a n i t u s e n d i r i . Peningkatan dari semasa
ke semasa terhadap keuntungan eksport tekstil ke negara luar secara
langsung mampu mencetuskan lebih banyak idea daripada pihak
kerajaan untuk terus memajukannya. Dalam konteks perkembangan
kemajuan yang lain, ternyata pengenalan sistem pendidikan yang
memfokuskan bidang kraftangan ternyata mendapat sambutan
daripada masyarakat tempatan untuk menyertai segala
perancangan yang telah ditetapkan oleh pihak kerajaan.
Masyarakat Melayu dalam tempoh ini juga dilihat memberikan
respons yang positif terhadap kaedah-kaedah lain yang dijalankan
oleh pihak kerajaan termasuk penyertaan seramai hampir 90 peratus
masyarakat Melayu dalam pameran-pameran kraftangan. Transisi
PERKEMBANGAN KEGIATAN PERUSAHAAN TEKSTIL DALAM
PELAYARAN MASYARAKAT
KALANGAN HAJI ORANG MELAYU
MELAYUSEBELUM PERANG DUNIA
DI TERENGGANU, KEDUA
1900-1941 79
79

kemajuan ini ternyata lebih mampu direalisasikan dengan

terlaksananya penubuhan sebuah kilang tekstil yang
diperlengkapkan dengan kemudahan mencelup dan mencetak
tekstil dengan kuantiti yang besar pada ketika itu. Terbukanya
peluang pekerjaan kepada golongan lelaki mahupun golongan
wanita juga turut membantu pengurangan kadar pengangguran dan
kemiskinan dalam kalangan masyarakat Melayu.
Malah, peranan yang dimainkan oleh pihak kerajaan juga
berjaya memperlihatkan bahawa kegiatan perusahaan tekstil mampu
menjadi salah sebuah ekonomi terpenting sehingga berjaya membawa
perubahan dalam struktur ekonomi masyarakat tempatan.
Perkembangan ini menunjukkan bahawa masyarakat Melayu dalam
tempoh tersebut bersedia menerima unsur-unsur baru dalam
kehidupan mereka dengan syarat unsur tersebut disesuaikan dengan
nilai dan kelebihan yang ada pada diri mereka.

Nota
1
Arba’iyah Ab. Aziz, Simbolisme Dalam Motif-motif Songket Melayu
Terengganu, Tesis Ph.D, Akademi Pengajian Melayu, Universiti Malaya,
2010, hlm. 62.
2
Mohd. Anwar Omar Din, ‘Kain Tenunan Melayu Kelantan: Suatu
Sumbangan Pengaruh Islam di dalam Keperibadian Melayu’, Jurnal
Persatuan Muzium Malaysia, Jil. 9, 1990, hlm. 102.
3
Mohd. Taib Osman, Islamic Civilization in the Malay World, Kuala
Lumpur:
Dewan Bahasa dan Pustaka, 1997, hlm. 122.
4
Barang-barang perusahaan tekstil yang berpusat di pantai Timur
sememangnya tercatat dalam rekod China. Contohnya penghasilan sutera
dan kapas ada yang menggunakan benang-benang yang dimport dari
negara luar seperti negara China seawal abad ke-13. John H. Drabble,
An Economic History of Malaysia, C. 1800-1990, The Transition To Modern
Economic Growth, England, Macmillan Press Ltd, 2000, hlm. 13.
5
Paul Wheatley, The Golden Khersonese, Kuala Lumpur: University
Malaya,
1996, hlm. 80.
6
Maznah Mohamed, ‘The Origins of Weaving Centres in The Malay
Peninsula’, JMBRAS, Jil. 68, No. 1, 1995, hlm. 97.
7
Irwan, John & Hall Margaret, Indian Painted and Printed
Fabrics,
Ahmedabad: Calico Museum, 1971, hlm. 20.
8
Shaharil Talib, ‘The Port and Polity of Trengganu During the
Eighteenth
and Nineteenth Centuries: Realizing It’s Potential’, dalam Kathirithamby
dan John Villiers (eds), The Southeast Asian Port and Polity, Singapore:
University Press, 1990, hlm. 219.
9
Paul Wheatley, The Golden Khersonese, hlm. 140.
10
Siti Rahmah Mohd. Noor, Sejarah Perkembangan ‘Cottage Industries’
di
Trengganu Dari Abad Ke-18 Hingga Ke Tahun 1970-an, Latihan Ilmiah,
B.A., Jabatan Sejarah, Universiti Kebangsaan Malaysia, Bangi, 1977/1978,
hlm. 25.
80 JURNAL SEJARAH

11
Sultan Mansor I (Ku Tana Mansor) merupakan Sultan Terengganu yang
kedua. Baginda juga merupakan putera kepada Sultan Zainal Abidin
Shah I. Baginda diputerakan pada 1725 dan dilantik sebagai sultan
pada
1733. Menurut catatan Kapten Guillaume Labe yang merupakan
seorang nakhoda kapal perdagangan Syarikat Hindia Perancis yang
melawat Terengganu pada 1769, Sultan Mansor I ditabalkan sebagai
sultan ketika berumur 44 tahun. Untuk keterangan lanjut sila rujuk
Muhammad Salleh Haji Awang, Dato’ Setia Jasa (MISBAHA), Sejarah
Darul Iman Hingga
1361H (1942), Kuala Terengganu: Persatuan Sejarah Malaysia
Cawangan Terengganu, 1992, hlm. 116. Rujuk juga J. Dunmore, ‘French
Visitors to Terengganu in The Eighteenth Century’, JMBRAS, Jil. XLVI,
No. 1, 1973, hlm. 154.
12
Siti Zainon Ismail, Pakaian Cara Melayu, Bangi: Penerbitan Universiti
Kebangsaan Malaysia, 2009, hlm. 51.
13
The Malayan Agri-Horticultural Association (MAHA), The MAHA
Magazine, Volume XI, No 1-4, 1941, hlm. 43.
14
Zubaidah Shawal, ‘Sepintas Lalu Mengenai Tenunan Melayu’, Jurnal
Persatuan Muzium Malaysia, Jil. 4, 1985, hlm. 23-24.
15
Mubin Sheppard, Malay Decorative Art and Pastime, Kuala Lumpur: Oxford
University Press, 1972, hlm. 51.
16
Mubin Sheppard, Malay Decorative Art and Pastime, hlm. 52. Rujuk
juga Assistant Adviser’s Journal (Mr. M.C. ff. Sheppard),
December
1933-September 1934.
17
Annual Report Terengganu, 1915, hlm. 6.
18
J.E. Nathan, The Census of British Malaya (The Straits Settelments, Federated
Malay States and Protected States of Johore, Kedah, Perlis, Kelantan,
Trengganu and Brunei), hlm. 113.
19
Secretariat Selangor. 2258/1912, Cencus Returns of Trengganu 1912.
20
E.A. Dickson (British Agent), Terengganu Annual Report For The Year 1913,
Kuala Lumpur: Printed At The Federated Malay States Government
Printing Office, hlm. 2.
21
Unfederated Malay States Annual Report 1914, hlm. 3.
22
J.L. Humphreys (British Agent Trengganu), The Annual Report of the British
Agent Trengganu for the Year 1915, Kuala Lumpur: Printed at the
Federated
Malay States Government Printing Office 1916, hlm. 6.
23
H. C. Eckhardt (acting British Adviser Trengganu, The Annual Report of
the British Adviser, Trengganu For The Year 1920, Kuala Lumpur:
Printed
at the Federated Malay States Government Printing Office 1921, hlm. 5.
24
Unfederated Malay States Annual Report 1914, hlm. 3.
25
H.C.O. No.TRENG. 232/1919, Monthly Journal of The British Agent,
Trengganu for The Year 1919. Jurnal yang ditulis oleh Penasihat British
Terengganu iaitu J.L Hamphreys ini telah ditulis dalam dua bulan
iaitu bulan April dan bulan Mei. Walau bagaimanapun, catatan beliau
mengenai kegiatan perusahaan dalam kalangan masyarakat Melayu
Terengganu ini merupakan jurnal keluaran Februari, 1919.
26
The Annual Report of the British Adviser, Trengganu for the year 1923,
Singapore: Printed at the Government Printing Office, hlm. 2.
PERKEMBANGAN KEGIATAN PERUSAHAAN TEKSTIL DALAM
PELAYARAN HAJI ORANG MELAYU
KALANGAN MASYARAKAT MELAYUSEBELUM PERANG DUNIA
DI TERENGGANU, KEDUA
1900-1941 81
81

27
J.L. Humphreys (British Adviser Trengganu), The Annual Report of The
British Adviser Trengganu For The Year 1922, Kuala Lumpur: The
Federated Malay States Government Printing Office, 1923, hlm. 6.
Rujuk juga J.L. Humphreys (British Adviser Trengganu), The Annual
Report of The British Adviser Trengganu For The Year 1923, Kuala
Lumpur: The Federated Malay States Government Printing Office,
1924, hlm. 11.
28
S.U.K. Tr. 1291/1949, Terengganu Annual Report 1911-1937 Extract From.
29
The Annual Report of the British Adviser, Trengganu for the year 1923,
Singapore: Printed at the Government Printing Office, hlm. 14.
30
Faktor tercetusnya kemelesetan ekonomi berpunca daripada Revolusi
Pertanian dan kesukaran untuk mencari pasaran untuk pembangunan
industri di Australia, Brazil dan China secara langsung menyebabkan
negara Britain kehilangan pasaran tetap untuk memperoleh bahan-
bahan mentah. Revolusi Pertanian memperlihatkan pengeluaran bahan
pertanian dengan kadar tinggi yang belum pernah berlaku sebelumnya.
Ini disebabkan jentera penyelidikan secara saintifik, kawalan serangga
dan lain-lain terlalu banyak dibuka untuk pertanian. Dengan pengeluaran
yang terlalu besar menyebabkan permintaan menjadi kurang dan
harga mula jatuh. Malah, citarasa pengguna mula bertambah dengan
kenaikan taraf hidup kerana memiliki pendapatan yang tinggi sehingga
perbelanjaan wang hanya tertumpu kepada perkara-perkara penting
sahaja. Kesan daripada lebihan dalam pasaran secara besar-besaran,
mendorong kepada kejatuhan harga. Untuk keterangan lanjut sila rujuk
Abdul Karim Abdullah dan Ghazali Basri, Latar Belakang dan Sejarah
Malaysia Moden, Kuala Lumpur: Penerbitan ADABI Sdn. Bhd, 1979,
hlm. 174: Rujuk juga Malik Draman, Zaman Kemelesetan Ekonomi Di
Terengganu Pada Tahun 1929-1933, Latihan Ilmiah, B.A., Fakulti Sains
Kemasyarakatan dan Kemanusiaan, Universiti Kebangsaan Malaysia,
1988/1989, hlm. 11-12.
31
Berdasarkan bancian 1941, didapati sememangnya wujud hubungan
perdagangan antara India Timur Netherland, Ceylon dan India antara
kerajaan-kerajaan di Tanah Melayu. Untuk keterangan lanjut sila rujuk
B.A.T 987/1938, Malayan Census For 1941.
32
Annual Report on the Social and Economic Progress of the People of Terengganu,
1934. hlm. 24.
33
J.W. Simmons (Acting British Adviser, Trengganu), Annual Report of
the British Adviser, Trengganu for the Year 1925, Singapore: Printed at the
Government Printing Office Singapore 1926, hlm. 12.
34
SUK. KELANTAN 1631/1927, Asks fr Assistance in Connection With
An Investigation Which He is Carring Out to Try and Examine the
Trade Possibilites of The Various Malayan Arts and Craft; Memorandum
daripada R. Clayton (British Adviser to the Government of Kelantan
kepada The Director Co-operative Societies Department, F.M.S and S.S
Kuala Lumpur, 3 Januari 1928.
35
Inovasi teknikal merujuk kepada kegiatan yang dijalankan oleh seseorang
usahawan tanpa menggunakan teknologi yang tinggi dan lebih berupa
cara baru dalam bekerja. Untuk keterangan lanjut sila rujuk Ainon Mohd
82 JURNAL SEJARAH

dan Abdullah Hassan, Kursus Berfikir Tinggi, Kuala Lumpur: Utusan

Publication and Distrubution Sdn. Bhd, 1998, hlm. 186.
36
C.O 840/2, Trengganu Sessional Papers 1910-1940, 27. Rujuk juga Report
on The Unfederated Malay States (UMS) 1936, hlm. 26-27.
37
B.A.T (British Adviser Trengganu) 138/1937, Fourteenth Malayan
Exhibition 1937.
38
C.L.M (Pesuruhjaya Tanah Tanah dan Galian, Trengganu 1354, 1936-1939),
Agricultural Show Ulu Trengganu 1938.
39
Selain Terengganu yang mempamerkan produk tekstil ke Kuala Lumpur
dan London, Kelantan juga menjalankan dasar yang sama pada ketika
itu. Datok Perdana Menteri Paduka Raja Kelantan memohon pembesar-
pembesar Kelantan agar menyiasat mengenai kegiatan perusahaan tekstil
pada ketika itu sebagai langkah awal kerajaan untuk memajukannya.
Makluman mengenai Manager Merccantile Bank bercadang agar Kerajaan
Kelantan melaburkan modal dalam bank tersebut sebagai langkah awal
agar segala perancangan mengenai memajukan kegiatan perusahaan
berjaya dilaksanakan. Walau bagaimanapun, kerajaan berpendapat
bahawa pelaburan yang akan dilakukan sama sekali tidak membawa
keuntungan terhadap masyarakat Melayu. Oleh itu, Datok Perdana
Menteri Paduka Raja Kelantan bercadang agar tekstil-tekstil yang
dihasilkan oleh masyarakat Melayu dihantar ke Kuala Lumpur dan
London sebagai tujuan jualan dan membuka lebih banyak pelaburan.
Sebagai permulaan, modal dikeluarkan sebanyak $200-$300 dan sekiranya
memperoleh keuntungan, maka modal yang disalurkan akan lebih
besar pada masa akan datang. Untuk keterangan lanjut sila rujuk SUK.
KELANTAN 1631/1927, Asks for Assistance in Connection With An
Investigation Which He is Carring Out to Try and Examine the Trade
Possibilites of The Various Malayan Arts and Craft; Memorandum
daripada R. Clayton (British Adviser to the Government of Kelantan
kepada The Director Co-operative Societies Department, F.M.S and S.S
Kuala Lumpur, 3 Januari 1928. Rujuk juga CPR/ M 339, Agricultural
Department-MAHA Magazine 1927-1941, hlm. 146-147.
40
M.B.O.F (Menteri Besar Office Fail) Tr. 445/1340, Hendak Diadakan
Pertunjukkan Besar di London.
41
States of Trengganu Estimates of Revenue & Expenditurer For The Year 1939,
hlm. 42.
42
Annual Report of the Social and Economic Progress of the People of Trengganu,
1938, hlm. 31.
43
Handbook to British Malaya 1937, hlm. 195.
44
CPR/M338, Agricultural MAHA Department-MAHA Megazine 1927-
1941, hlm. 72.
45
The Malayan Agri-Horticultural Association (MAHA), The MAHA
Magazine, Volume XI, No 1-4, 1941, hlm. 43.
46
C.L.M (Fail Pesuruhjaya Tanah dan Galian Trengganu 1346-1353), The
Malayan Agri-Horticultural Exhibition 1932.
47
Majalah Dewan Budaya, Mac 2012, hlm. 43.
PERKEMBANGAN KEGIATAN PERUSAHAAN TEKSTIL DALAM
PELAYARAN MASYARAKAT
KALANGAN HAJI ORANG MELAYU
MELAYUSEBELUM PERANG DUNIA
DI TERENGGANU, KEDUA
1900-1941 83
83

48
Sekolah Perempuan Tengku Ampuan Mariam telah ditubuhkan pada 4
Mac 1937. Segala perbelanjaan bagi membina Sekolah Perempuan Tengku
Ampuan Mariam mini telah dibiayai oleh Tengku Mariam sendiri dengan
jumlah sebanyak $6,000 ringgit. Segala perbelanjaan telah diserahkan
kepada Datuk Andika Datuk Luar Encik Kasim. Setelah siap dibina,
sekolah tersebut telah dibuka secara rasmi oleh Sultan Sulaiman Badrul
Alam Syah dan Tengku Ampuan Mariam. Sila rujuk Arba’iyah Mohd
Noor, ‘Naskhah Sultan Omar dan Salasilah Kesultanan Terengganu’,
dalam Rogayah A. Hamid & Mariyam Salim (eds), Kesultanan Melayu
Terengganu, Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, 2006, hlm. 174.
Rujuk juga Mohamed Anwar Omar Din dan Nik Anuar Nik Mahmud,
Sejarah Kesultanan Terengganu 1708-2008, Kuala Terengganu: Yayasan
Diraja Sultan Mizan, 2009, hlm. 137.
49
Rujuk juga G.L. Ham (Acting British Advisers, Trengganu), Trengganu
Annual Report For The Year A.H. 1349 (28th May 1930 To 17th May 1931),
Singapore: W.T. Cherry, Government Printer, 1931, hlm. 15.
50
B.A.T 995/1938, Teaching of Handicraft in The Tengku Ampuan
Meryam
Girl School.
51
Annual Report Social and Economy Progress of the People of Trengganu for
the
Year, 1933, Singapore: Government Printing Office, 1934, hlm. 25.
52
Menurut kaedah Negeri-negeri Selat dan Negeri-negeri Melayu
Bersekutu
mulai tahun 1940, mana-mana murid yang tamat latihan di Sultan Idris
Training College Tanjung Malim akan diberikan gaji sebanyak $20
setiap bulan sehingga mereka menerima pekerjaan dalam mana-mana
sekolah sebagi guru latihan pangkat 111A. Setelah tujuh orang penuntut
ini keluar daripada Sultan Idris Training College Tanjung Malim pada
25 Sepetember 1940 dan sekolah-sekolah ini dibuka penggal pertama
tahun 1940-1941 mulai 10 November 1940, gaji mereka dari 9 November
1940 hingga 25 Sepetember 1940 akan dikira sebanyak $20 sebulan dan
daripada 10 November 1940 akan dikira sebanyak $30 sebulan mengikut
skim gaji guru latihan 111A daripada estimate 12/40 A Gaji No. 9. Untuk
keterangan lanjut sila rujuk B.A.T 43/1938, Memorandum daripada Sd.
Tengku Hitam (Ketua Pelajaran Terengganu) kepada Y.B.S.A. Kerajaan
Trengganu dengan Kesejahteraan, 22 Oktober 1940.
53
B.A.T 43/1938, Admission of Student in The Sultan Idris Training
College
Tanjong Malim 1938/1940: Memorandum daripada Sd. Tengku Hitam
(Ketua Pelajaran Kuala Trengganu) kepada Y.B.S.A. Kerajaan Trengganu
dengan Kesejahteraannya, 1 November 1941.
54
Walaupun beliau seorang lelaki, namun minat yang mendalam
terhadap
bidang pertukangan secara langsung membawa beliau mencapai
pengajian Kelas Kedua di Sultan Idris Training College Tanjung Malim.
Berikut merupakan markah yang diperoleh oleh beliau ketika peperiksaan
akhir tahun. Penenunan 76 peratus; Pembuatan barang-barang tembikar
71 peratus; Pertukangan 69 peratus; Pembuatan dan Percetakan Batek 58
peratus. Dalam mata pelajaran minor, beliau mengambil mata pelajaran
menjilid buku dan memperoleh markah sebanyak 61 peratus manakala
dalam bidang pembuatan sabun, tiada markah diperoleh. Markah
84 JURNAL SEJARAH

keseluruhan peperiksaan akhir tahun ialah 67.3 peratus. Perbelanjaan

lantikan telah ditetapkan oleh Sultan Idris Training College Tanjung
Malim sebanyak $150 setahun dan tambang untuk dua kali pergi dan
dua kali balik lebih kurang $100 setahun. Untuk keterangan lanjut sila
rujuk B.A.T 43/1938, Memorandum daripada Sd. R.P.S. Walker
(Principal) Sultan Idris Training College Tanjung Malim kepada Chief
Inspector of Schools Trengganu, 16 September 1941. Rujuk juga G.L.
Ham (Acting British Advisers, Trengganu), Trengganu Annual Report
For The Year A.H.
1349 (28th May 1930 To 17th May 1931), Singapore: W.T. Cherry,
Government
Printer, 1931, hlm. 14.
55
CPR/ M 339, Agricultural Department-MAHA Magazine 1927-1941, hlm.
123-124.
56
CPR/M338, Agricultural MAHA Department-MAHA Megazine 1927-
1941, hlm. 177.
57
States of Trengganu Estimates of Revenue & Expenditurer For The Year
1939, hlm. 26.
58
Perkataan ‘transisi’ di sini menggambarkan bahawa masyarakat Melayu
secara keseluruhannya mengalami satu perubahan yang tidak drastik.
Keadaan ini menggambarkan bahawa perubahan ekonomi dari sudut
orientasi dan manifestasinya dianggap sebagai kurang ketara jika
dibandingkan dengan golongan kapitalis Eropah dan masyarakat
imigran
seperti kaum Cina. Untuk keterangan lanjut sila rujuk Ahmad Kamal
Arrifin Mohd Rus, Abdul Rahman Tang Abdullah, Arba’iyah Mohd
Noor dan Suffian Mansor, ‘Era Kesedaran dan Peralihan’, Seminar
Sejarah
Nasional Malaysia, Universiti Malaya, 27 November 2008, hlm. 25.
59
SUK. Kedah 3018/1353, Division of Expenditure in Respect of the
Administration of the Textile (Quotas) Ordinance 1934. Di dalam
sumber
ini telah dinyatakan bahawa Negeri-negeri Melayu Tidak Bersekutu
termasuk Negeri Terengganu telah diberikan pengecualian cukai dan
dikhaskan di bawah “Gazette Notification 3517” ke atas setiap eksport
tekstil yang dijalankan.
60
B.A.K. 436/1934, Ask to Question of Remission of Trengganu duty on
Kelantan Sarong Import into Trengganu.
61
Terdapat beberapa jenis kain yang dihasilkan di Singapura selain ‘piece
good’ iaitu Plain Cotton, Dyed Cotton, Printed Cotton, Woven Coloured
Cotton,
Cotton Sarongs Slendangs dan Kains, Silk Piece Goods dan Silk Sarong dan
Kain. “Piece” merujuk kepada gulungan kain, bungkusan dan ukuran
dari
pangkal kain yang diambil untuk dijadikan sesuatu tekstil.
Memorandum
ini dicatatkan oleh C.W. Dawson, AG: Legal Adviser dalam SUK.
Kedah
1099-1353, Interpretation of the Colony Textile Quata Law Kedah, 8
Julai
1934.
62
Report on The Unfederated Malay States (UMS) 1936, hlm. 26.
63
‘Piece good’ merupakan kain yang mengandungi 50 peratus cottan dan
dicampur dengan sutera mentah. Selain itu, ‘Piece good’ juga antara
PERKEMBANGAN KEGIATAN PERUSAHAAN TEKSTIL DALAM
KALANGAN MASYARAKAT MELAYU DI TERENGGANU, 1900-1941 85
85
bahan mentah utama yang digunakan untuk menghasilkan sesuatu
produk tekstil. Untuk keterangan lanjut sila rujuk SUK. Kedah 1099-
1353,
Interpretation of the Colony Textile Quata Law; Memorandum
daripada
86
PELAYARAN HAJI ORANG MELAYU SEBELUM PERANG DUNIAJURNAL
KEDUA SEJARAH

Secretary to the High Commissioner for the Malay States kepada The
British Adviser Kedah, 27 Ogos 2934.
64
Pada 1935, terdapat satu peristiwa apabila empat orang telah ditangkap
kerana menyeludup tekstil ke Singapura dari Pulau Dutch. Dipercayai
keempat-empat daripada mereka menyeberangi Semenajung Tanah
Melayu sebelum masuk ke Singapura untuk menjual kain-kain “peice
good” yang dibawa dari Pulau Dutch. Pesuruhjaya Singapura memohon
agar kerjasama ke semua NNMB dan NNMTB untuk mengesan segala
penindasan yang berlaku untuk mengelakkan kejatuhan harga tekstil
di pasaran dunia. SUK. Kedah 1348-1354, Coorperation of the Services
of all the Malay States, Federated and Unfederated to Prevent, Detect
and Suppress Importation of Peice Good From Duth Island in an
Attempt to Evade The Textile Quata System; Memorandum daripada
Colonial Secretary’s Office, Singapore kepada The Secretary to The High
Commissioner for the Malay States Singapore, 5 Julai 1935.
65
SUK. Kedah 3018/1353, Division of Expenditure in Respect of the
Administration of the Textile (Quotas) Ordinance 1934.
66
Trengganu Goverment Gazzete, Vol III, 1939.
67
B.A.K 436/1934, Pengawalan tekstil bermaksud mana-mana pembuatan
tekstil dalam negara asing yang mana koata tersebut diatur oleh
pemerintah Negeri-negeri Selat di bawah Ordinan Koloni yang mana
pengawalan yang dilakukan adalah buat sementara waktu. Malah,
pengawalan tekstil juga termasuk mana-mana tekstil yang diimport
semula daripada pihak Coloni atau Negeri-negeri Melayu di bawah
negeri lindungan British; Tujuan ini diperlengkapkan di bawah Enakmen
kesemua jenis ‘textile good’ yang mendapat perhatian pihak-pihak British
di Negeri-negeri Selat di bawah pemerintah atasan. Untuk keterangan
lanjut sila rujuk The Law of Trengganu, Volume I, Chapters 1-51, 1939, hlm.
618.
68
Berdasarkan kepada bahagian XI, bahagian ini merujuk kepada kain-kain
dan jenis-jenis pakaian dan khusus kepada tekstil yang diperbuat daripada
sutera, kapas, kain-kain putih, sutera tiruan dan semua campuran yang
diperbuat daripada kapas, kain-kain putih, sutera tiruan, sutera dan atau
lain-lain barang. Untuk keterangan lanjut sila rujuk Trengganu Goverment
Gazzete, Vol III, 1939.
69
Trengganu Goverment Gazzete, Vol III, 1939.
70
Maznah Mohamad, The Malay Handloom Weavers ‘A Study of the Rise and
Decline of Traditional Manufacture hlm. 253.
71
Pada 1923, J.E. Kempe telah dilantik sebagai Pesuruhjaya Tanah
Terengganu berbangsa Inggeris yang pertama. Untuk keterangan lanjut
sila rujuk Muhammad Yusoff Hashim, Terengganu Darul Iman: Tradisi
Pensejarahan Malaysia, Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, 1991,
hlm. 392.
72
H.C.O. No. MISC 903/1938, Enquiry Regarding The Number of
Application Received by The Unfederated Malay States to Import From
The United States Of America Textile: Memorandum daripada British
 PERKEMBANGAN KEGIATAN PERUSAHAAN TEKSTIL DALAM
KALANGAN MASYARAKAT MELAYU DI TERENGGANU, 1900-1941 87
87

Adviser of Trengganu kepada The Secretary to The High Commissioner

for The Malay States, Singapore, 31 Julai 1938.
73
B.A.T. 138/1937, Memorandum daripada Agent British Adiver
Trengganu kepada Secretary Malayan Agri-Horticultural Association 8
Barrack Road, Kuala Lumpur, 26 Januari 1937.
74
Ibid.
75
J.D. Dalley yang merupakan Pesuruhjaya Tinggi Polis Terengganu
telah dilantik sebagai Pemangku Ketua Jail mulai 1 November 1936
menggantikan pertukaran Tuan B.F. Oakeshott. Bayaran gaji beliau
sebanyak $860 sebulan oleh Kerajaan Negeri-negeri Selat sehingga 28
Oktober 1936. Pada tarikh seterusnya gaji beliau akan dibayar oleh
Kerajaan Negeri Terengganu sebagai tanda perkhidmatan beliau kepada
negeri. Untuk keterangan lanjut sila rujuk B.A.T 1308/1936, Appointment
od Mr. J.D. Dalley as Commissioner of Police Trengganu as Successior
to Mr. B.F. Oakeshott; Memorandum daripada Commissioner of Police
Superintendent of Prisons, Trengganu kepada The British Adviser
Trengganu, 28 November 1936.
76
C.L.M (Pesuruhjaya Tanah dan Galian, Trengganu 1354, 1936-1939),
Trengganu Tekstil Trade and Transfer of Che Dol To Take Charge of
Textile Factory.
77
Maznah Mohamad, The Malay Handloom Weavers ‘A Study of the Rise and
Decline of Traditional Manufacture, 248.
78
Annual Report Social and Economy Progress of the People of Trengganu for
the Year, 1933, Singapore: Government Printing Office, 1934, hlm. 31.
Rujuk juga States of Trengganu Estimates of Revenue & Expenditurer
For The Year 1939, hlm. 42.
79
C.L.M (Pesuruhjaya Tanah dan Galian, Trengganu 1354, 1936-1939),
Trengganu Tekstil Trade and Transfer of Che Dol To Take Charge of
Textile Factory.
80
C.L.M (Pesuruhjaya Tanah dan Galian, Trengganu 1354, 1936-1939),
Memorandum daripada Secretary Arts and Craft Trengganu kepada
The Commissioner of Lands and Mines Trengganu, 26 November 1939.
81
Maznah Mohamad, The Malay Handloom Weavers, hlm. 249.
82
S.T.T 316/46, Perbendaharaan Negeri Terengganu (Khazanah Besar)
1935-1943, 1945-1950, Department Comissioner Central Arts and Crafts
Terengganu.
83
Maznah Mohamad, The Malay Handloom Weavers, hlm. 251.

View publication stats