Artum 05 2017-06

AR+
ISTORIJSKO-UMETNIČKI ČASOPIS
BROJ 5
jun 2017.
UM ISSN 2406-324X
Slika sa naslovne strane
Crkva sveti Jovan Kaneo, Ohrid, Makedonija
fotografija: Jasmina S. Ćirić
ARTUM
ISTORIJSKO-UMETNIČKI ČASOPIS, 4. broj
izlazi dva puta godišnje
ISSN 2406-324X
izdavač
Odeljenje za istoriju umetnosti Filozofskog fakulteta u Beogradu
Glavni i odgovorni urednik
dr Vladana putnik PRICA
REDAKCIJA
dR Milan Popadić
dr Olga Špehar
dr Branka Vranešević
dr jasmina S. ćirić
ma Vuk Dautović
ma Tamara Biljman
Ivona Ilić
dizajn i prelom
Anđela Vitorović i ivona ilić
LEKTURA
Mina Banjac, predrag tripković i Aleksandra PETROVIĆ (engleski)
e-pošta
[email protected]
beograd, jun 2017.

Sadržaj
6
Byzantine churches in Berat and their
architectural characteristics
Elisabeta Kodheli
13
Pregled delatnosti Hermana Bolea na prostoru
Srbije
Jelena Simović
24
Uloga sokolskih domova u modernizaciji
jugoslovenskog društva (1918-1941)
dr Vladana Putnik Prica
34
Ženi Lebl i počeci istraživanja jevrejske
umetnosti u Srbiji
ma Milica Rožman
Poseta studenata master studija Pravoslavnog
46
bogoslovskog fakulteta Univerziteta u Beogradu
Institutu za istoriju umetnosti Filozofskog
fakulteta u Beogradu
Marijana Tošić i Milica Trajković
48 Byzantium’s Other Empire: Trebizond
Jasmina Ćirić
52 Izložba „Povelja slobodnog i kraljevskog grada Sombora

iz 1749. godine“
Dragana Maričić
57 Spisak diplomiranih studenata
58 Uputstvo za izradu radova/Instructions for authors

BYZANTINE CHURCHES IN BERAT AND THEIR ARCHITECTURAL
CHARACTERISTICS
Elisabeta Kodheli
MA student
University of Tirana
Faculty of History and Philology
Department of Archaeology and Cultural Heritage
The main focus of this article is to provide information about the architectural typology and the construction
techniques of Byzantine churches in Berat, Albania. The article discusses the architectural peculiarities of churches in
Berat and their possible connections with churches built during the same period in Ohrid in FYROM and several Epirote
examples.
Keywords: church, cross-in-square, bricks, stone, façade, Berat, late byzantine architecture
I t is an old and known fact in

historiography that the city of Berat possesses
Byzantine churches in Constantinople.3
The first phase bears remarkably similar
stratigraphic traces from Antiquity to the Post characteristics elsewhere, both in planning
Byzantine period. Nevertheless, during the and in the articulation of the wall as well. For
Despotate of Epirus, Berat played a key role. the most part, church planning continues in
Special significance in the history of Berat traditions which have been uninterrupted
belongs to the despote Michael I Angel who since the days of the Macedonians and
determined that Berat would be an important Comnenes: quincunx plans, triconch and
centre and focal point of building activities.1 tetraconch chapels, sometimes replaced
with a high transverse barrel-vault, the dome
As it is known the beginning of customary over the centre bay. However, new
the Late Byzantine phase in architecture is variants are created on the old tradition: triple
considered to be the year 1204, the year when arcades are inserted between the corner piers
the Latins took the capital of the Byzantine of a domed central bay encircled by a lower
Empire, Constantinople.2 ambulatory. The resulting ambulatory recalls
the cross-domed churches of the times after
In the architecture of the Paleologan Justinian, though limited to the ground floor. 4
period new variants of the traditional church
plans were created. Even so, the characteristics Having in mind the above mentioned
of Late Byzantine buildings appear features there are three churches within the
synchronously within several distant points of city of Berat which are of importance for the
the various Byzantine principalities: in Epirus, understanding of our topic: the church of the
FYROM, Thesaly, Peloponnesus, Asia Minor, Virgin Mary Vlacherna, Holy Trinity church and
Constantinople. Virtuous architects used the Saint Michael church.
architectural concepts and division of Middle
6
Fig. 1 Photo Virgin The church of Virgin Mary Vlacherna, of the altar as well as the east façade with
Mary Vlacherna built in 13th century, represents the oldest the three sided apse.9 The exterior façade is
church, east façade. church of the city. (Fig.1) It is located in the articulated with the cloisonné technique. The
old neighborhood of Kala and most especially north and south façades are almost the same
Fig. 2 Photo Virgin because of its dedication to Vlacherna it similar to each-other.10 (Fig.2) From its initial
Mary Vlacherna corresponds to the Constantinopolitan construction today is possible to notice that
church, south cult and generally speaking the Byzantine only the east façade is preserved and that the
façade. Empire and protectors of specific rulers. In the other parts belong to more recent repairs and
territory of Albania this is the only preserved
medieval churched dedicated to this epithet
of the Virgin Mary and it is believed that
there is a possibility that this name was taken
from Constantinople.5 Relatively close in an
architectural sense, Arta serves as a possible
parallel and connection, since in the city
Vlacherna church exists with quite peculiar
architectural.6 Another important point which
connects Vlacherna of Berat and Vlacherna
of Arta is the fact that the Despote of Epirus
Michael Komnen Doukas lived for some time
in Berat.7 Its dedication and the architectural
features and typology of construction provide
certain possibilities for dating the Virgin Mary
Vlacherna in Berat. The fact that these two
churches built in the same period do not very
far from one-another provide furthermore
possibilities for interpretation and analysis
Fig. 3 Photo Virgin of specific cultural trends and ties between
Mary Vlacherna Constantinople, Arta and Berat.8
church, detail:
double window. In its initial form Virgin Mary
Vlacherna was a cross-in-square with a dome
Photo Elisabeta constructed with four pillars. Nowadays only
Kodheli two East pilasters are preserved, and part
7
reconstructions. Typical of Middle Byzantine
construction, the central part of the apse is
strongly accentuated with a double window.
(Fig.3) The window is encircled with two
rows of scalable bricks.11 The same executing
and placing of the bricks is noticeable
above the windows that belong to the other
compartments of the church. Above every
window between the bricks are cross-shaped
motives.12 This is noticeable at Virgin Mary
Perivleptos church in Ohrid. (Fig.4) Beside
that, it is built as cross-in-square plan with a
dome and a narthex. This church was built
in 1295 according to the donor’s inscription
at the order of Byzantine governor Progonos
Sgouros, who was a relative of Emperor
Andronicus II Paleologue.13 But above the
mullioned window of the altar a specific motif confirmed with the inscription preserved in Fig. 4 Photo Virgin
is also placed: the meander formed by two fresco technique above the architrave of the Mary Perivleptos
vertically laid bricks and one horizontal. Below south portal of the narthex. In this inscription church. Photo
are two rows of cloisonné technique, then two Andronicus Palaeologus the governor of the Jasmina S. Ćirić
rows of symmetrically placed meanders which province of Berat, Vlora and Spinarica from
when optically framed together create rows of 1302-1316 is mentioned.18
crosses.14
In the architectural sense, this church
The whole east façade is constructed is constructed typically with naos and four
in the cloisonné technique. The lower part pillars. The narthex was most probably
is mainly composed of stones and between constructed shortly after it.19 The narthex is
the rows of tones a row of bricks is placed. divided in three compartments by a system of Fig. 5 Photo Holy
Meanwhile between the stones, in most pilasters and is enlightened by three double Trinity church,
of the cases there are two vertical bricks.15 windows, one in each façade. The shape and north façade. Photo
This is the same as on the façades of Saint division of the narthex is expressed in the Elisabeta Kodheli
Nikolaos of Rhodes where bricks are laid

in such a decorative pattern, similar to
meander this brickwork can be found in
Virgin Mary Vlacherna.16 The masonry is not
particularly exact but it is possible to conclude
that Vlacherna represents the only one
preserved church on this territory executed
in the mentioned technique by local master-
builders.17
Holy Trinity church is located in

southwest part in the area of Kala. (Fig.5) Its
dating back to the 13th century is additionally
8
monumentality in the eyes of the beholder. In
the octagonal drum four sides have openings
(windows) and the other four have niches
decorated with a zig-zag motif.22 The east
façade, the most prominent one in a symbolic
sense, must have been the most visible. In the
middle of it there is the three-sided apse, with
the window decorated with plant motifs.23
The masonry of the church consists

of stones and lime mortar, having in some
places pieces of bricks between the stones.24
The upper row is articulated with the
Fig. 6 Photo Holy upper structures of the narthex.20 The exterior cloisonné technique with a row of bricks
Trinity church, contour of the church is additionally stressed placed horizontally and two bricks placed
detail: frontons. with frontons. Each fronton has in the middle a vertically between the stones. It starts at the
Photo Elisabeta wide niche with a double window and arches same height as in the axe of the naos and the
Kodheli around with smaller niches. The window and narthex.25
the arches of these niches are constructed
with scalable bricks.21 In the context of the picturesque
decoration cloisonné occupies the main
A key point in the overall shape of place, however maybe for economic issues it
exterior shape of the building is exactly in is not used in all the height. A very important
the frontons which provide the impression of element in the exterior decoration of the
walls is the wide and spatial windows of the
frontons, circled by scalable arches of bricks.26
(Fig. 6)
In this church it is possible to find

common elements with other churches such
as the church of the Virgin Perivleptos in
Ohrid, Saint John Theologian – Kaneo (Fig. 7)
not only because of the shape of its grounds27
but also because of its overall exterior shape.
In the Virgin Perivleptos church in Ohrid
the ornamental patter decoration made by
brick provokes optical tension, because the
ornaments themselves give the illusion of
occupying three-dimensional space impacted
with the polychromatic effect of the brick
Fig. 7 Photo St. and mortar.28 The same impact is visible
John in Theologian at Holy Trinity, caused by the organization
church, Kaneo of the spaces, proportions, forms and
in Ohrid. Photo picturesque effect of decoration with brick
Jasmina S. Ćirić and lime mortar.29 On the other hand, another
9
element typical for the churches mentioned
is predominant windows which additionally
stress the rich exterior.30
The church of Saint Michael is built

outside the walls of Berat’s castle. After the
archaeological excavation and comparison
with other castles like the one of Bylis, the
castle dates back to the middle of IV century
B.C.31 According to Aleksandër Meksi this
church dates back to the 14th century. The
comparison with other churches in Berat
and its surrounding areas resulted in the
conclusion that this church represents a
remarkable example and masterpiece of
Berat’s architecture.32 (Fig. 8) The church is
built as a cross-in-square chapel without pillars
and with a dome over the drum and a narthex where church is built has had an effect on its Fig. 8 Photo St.
on the west side.33 The tightness of the place plan ground.34 The high and regular drum has Michael church,
three windows in the south, east and west south façade. Photo
façades.35 Regional Directory
of National Culture
External masonry is mainly expressed Berat
with the cloisonné technique with two vertical
bricks. On the south and west side above the
ground there are several irregular rows of
stone and rows of bricks which resemble the
cloisonné technique.36
Division naos-narthex is more visible

in the exterior in the zone of the naos. The
narthex possesses one opening for a window
covered with a circular arch made of two rows
of radial scalable bricks.37 The bricks are placed
further inside and deeper in the wall surface
in order to make the decoration in the vicinity
of window more visible. (Fig.9) In the central
part of the naos a portal surmounted with an
archivolte is placed as well as a row of radial
bricks circled by a brick band.38 The radial
bricks as an architectural element were also
used in the Saint John Theologian – Kaneo Fig. 9 Photo St.
church that “interacts” with the brick arch of Michael church,
the dome.39 eat façade. Photo
Elisabeta Kodheli
10
Having in mind all of the above problems of examining the above mentioned
mentioned facts about Berat churches, it is churches, their historical background and
possible to conclude that these churches architecture within the Late Byzantine
were built by local master builders but that architectural context. New conclusions will be
they followed Constantinopolitan discourse. developed in our next article.
Further research will be devoted to the
1
Xhufi 2009: 26-27 21
Ibid.
2
Mango 1978: 141 22
Meksi [et al.] 2016: 460-461
3
Krautheimer 1965:294 23
Meksi [et al.] 2011: 90
4
Krautheimer 1965:294 24
Meksi 2004: 219
5
Gjata [et al.] 2011-2014: 35 25
Meksi 1972: 63
6
Papadoupulou 2007: 71 26
Meksi 2004: 219
7
Meksi 1990: 38 27
Korunovski 2005: 15
8
Meksi [et al.] 2011: 88 28
Ćirić 2015: 168
9
Gjata [et al.] 2011-2014: 46 29
Meksi [et al.] 2011: 92
10
Meksi 2004: 215 30
Korunovski 2005: 19
11
Meksi [et al.] 2011: 87 31
Ceka 1990: 35
12
Gjata [et al.] 2011-2014: 38 32
Meksi 1979: 227
13
Ohrid World Heritage Site 2009: 80 33
Meksi 2004: 209-210
14
Ćirić 2015: 165 34
Meski [et al.] 1979: 227
15
Meksi 2004: 216 35
Meksi [et al.] 2011: 93
16
Papadoupulou 2007: 64 36
Meksi 1972: 74
17
Meksi [et al.] 2011: 87 37
Meksi 2004: 210
18
Meksi 1990: 38 38
Meksi 1972: 74
19
Meksi [et al.] 2016: 459 39
Korunovski 2005: 20
20
Meksi [et al.] 2011: 89
LITERATURE
Ceka 1990: N. Ceka, Lashtësia dhe emri i Beratit antik, Meksi 1979: in Baçe, Meksi, Riza, Karaiskaj, Thomo,
Monumentet 4, 33-36. Historia e arkitekturës shqiptare, Tiranë, Instituti i
Ćirić 2015: J.S. Ćirić, Beyond the wall: Structure and Monumenteve të Kulturës.
meaning of east façade of the Virgin Perivleptos Meksi 1990: A. Meksi, Kishat bizantine të Beratit,
church in Ohrid, Samuel’s state and Byzantium: Monumentet 40, 37-42.
History, legend, tradition, heritage. Proceedings of the Meksi 2004: A. Meksi, Arkitektura e kishave të
International Symposium “Days of Justinian I”, 2014, Shqipërisë, Tiranë, Shtëpia botuese UEGEN.
Skopje, 162-173 Meksi, Baçe, Riza 2011: A.Meksi, A. Baçe, E. Riza,
Gjata, Demaj, Çuku 2011-2014: K. Gjata, M. Demaj, Berati historia dhe arkitektura, Tiranë, Kristalina-KH.
R. Çuku, Arkitektura, identiteti dhe fazat e ndërtimit Meksi 2016: in Baçe, Meksi, Riza, Karaiskaj, Thomo,
të kishës bizantine Shën Mëri Vllaherna, Berat, Historia e arkitekturës në Shqipëri, Tiranë, Ministria e
Monumentet 52, 35-51. Kulturës.
Korunovski 2005: S. Korunovski, The architecture of Ohrid World Heritage Site 2009: The Holy Mother of
St. John Kaneo and its chronological correlation with God Perivleptos, in: Ohrid World Heritage Site, 80-85.
some Ohrid churches, Medieval Art, 15-23. Papadopoulou 2007: V. N. Papadopoulou, Byzantine
Krautheimer 1965: R. Krautheimer, Early Christian Arta and its monuments, Athens, Hellenic Ministry of
and Byzantine Architecture, Harmondsworth and Culture.
Baltimore, Penguin Books. Xhufi 2009: P. Xhufi, Nga Paleologët tek Muzakajt:
Mango 1985: C. Mango, Byzantine Architecture, Berati dhe Vlora në shek. XII-XV, Tiranë, Shtëpia botuese
Milano, Electra Editrice. “55”.
Meksi 1972: A.Meksi, Tri kishat bizantine të Beratit,
Monumentet 4, 59-102.
11
Vizantijske crkve u Beratu i njihove arhitektonske
karakteristike
Rad ima za cilj da objasni arhitektonske karakteristike i vrstu arhitekture koja se koristi u izgradnji
vizantijskih crkvi u Beratu. Takođe, ovaj rad ima za cilj da objasni ove elemente u poređenju sa crkvama
uglavnom sagrađenim u XII i XII veku u Ohridu i Arti. Istoriografske činjenice i ime koriste se da datiraju
Vlakernu u Beratu kroz njenu vezu sa imenom Vlakerne u Arti, kao i zbog jedinstvenih arhitektonskih odlika.
Takođe, osnova upisanog krsta i spoljašnjeg izgleda crkvi bile su najvažnije zajedničke karakteristike ovih
crkvi. Sa druge strane, zidanje ciglama sa vertikalnim i horizontalnim redovima cigla uglavnom ukrašavaju
gornji deo trostrane apside, što je takođe odlika crkava kasne Vizantije.
[email protected]
12
Pregled delatnosti Hermana Bolea na prostoru Srbije
Jelena SIMOVIĆ
student master studija
Univerzitet u Beogradu
Filozofski fakultet
Odeljenje za istoriju umetnosti
Rad se bavi arhitektom Hermanom Boleom (Hermann Bollé) i njegovim ostvarenjima koja se danas nalaze na
teritoriji Srbije (uglavnom na području Srema). On je svojim arhitektonskim stvaralaštvom, radom i vezama obeležio
prostore Kraljevine Hrvatske na prelasku devetnaestog u dvadeseto stoleće i zajedno sa ostalim crkvenim i političkim
velikodostojnicima, zasejao seme napretka na kulturno-umetničkom gde je uspeo da prenese i ukoreni svoja iskustva
iz rodnog Kelna kao i da bude protagonista razvoja istorizma na tom području, koji postaje njegov sinonim. Iako je Bole
svoja arhitektonska ostvarenja ostavio i u drugim gradovima Monarhije, ipak su ona svoj najveći zamah dobila u Zagrebu
i ostalih osam županija Kraljevine, čije se tlo, na prelomu vekova, pokazalo kao pogodno za obnovu starih stilova u
arhitekturi, kako zbog kulturnih, tako i političkih zbivanja.
Ključne reči: Herman Bole, Kraljevina Hrvatska, Srbija, neovizantija, neogotika, neoromanika.
U drugoj polovini devetnaestog veka arhitekta Herman Bole,3 koji se iz Beča u Zagreb
u Austrougarskoj se dešava snažan kulturni i preselio krajem 1879. godine. Tom preseljenju
ekonomski razvitak. Kao i u svim gradovima prethodilo je njegovo višegodišnje školovanje
u Monarhiji, snažan demografski, kulturni i rad u ateljeima kod uglednih arhitekata tog
i ekonomski rast događa se i u Zagrebu. doba, poput Johana Antona Valea (1807–
On postaje središte brojnih institucija, 1876) (Johann Anton Wallé), Henriha Vithasea
Univerziteta, Akademija, niza kulturnih i (1833–1893) (Heinrich Wiethase) i čuvenog
umetničkih društava. Fridriha fon Šmita (1825–1891) (Friedrich
Ovakve reforme započinju, najpre, za von Schmidt) koji će imati presudan uticaj na
vreme Vlade Ivana Mažuranića (1814–1890) Boleovu graditeljsku karijeru.4
od 1868. godine kada se pokreće kultura, Iako je, prvenstveno, Bole u Zagreb
privreda, bankarstvo i novinarstvo, od strane došao kao Šmitov pomoćnik, da na temeljima
imućnih intelektualaca, univerzitetskih svojih studija koje je sproveo po italijanskim
profesora, sveštenstva, članova Akademije i gradovima, postavi detalje na zgradi
književnika. Ono što je, donekle, u idejama Akademije, dekoriše crkvu Svetog Marka
ova grupa intelektualaca iznosila, u delo su i nadgleda radove na obnovi katedrale u
sproveli biskup Josip Juraj Štrosmajer (Josip Đakovu5, njegov rad se nije zadržao samo
Juraj Strossmayer) i Isidor Kršnjavi.2 U takvom na tome, već se proširio i dao doprinos
kulturnom napretku svoj doprinos je dao i izgranji mnogih profanih i sakralnih objekata
13
širom Kraljevine Hrvatske, restauratorskim Zemunu porušene nakon Drugog svetskog
poduhvatima, funkciji gradskog urbanog rata. Svoja shvatanja neogotike primenio je
prostora, stambenoj arhitekturi, urbanističkom i u nacrtima za crkvu Srca Isusovog u Šidu
planiranju Zagreba i razvoju istorijskih stilova.6 čiji projekat, ipak, nije izveden. Ta shvatanja,
Još pre konačnog Boleovog preseljenja prevashodno, potiču od najranijih godina
na prostor Hrvatske i Slavonije, ove dve Boleovog stvaralaštva, koje je proveo u Kelnu,
kraljevine su se formalno ujedinile hrvatsko– gde se u to vreme gradila kelnska katedrala,
ugarskom nagodbom iz 1868. godine. Na najveća neogotička građevina u Evropi, ali
taj način je nastala, takozvana, „nagodbena i u ateljeima Henriha Vithasea i Fridriha fon
Hrvatska“, koju je činilo osam županija, od Šmita.8
kojih je najistočnija, sremska, zahvatala Jedina građevina na prostoru
prostor koji pripada Srbiji – danas Srpski Srem. Srbije, čiju je restauraciju Bole sproveo
Kao i na svim ostalim područjima tadašnje u neoromaničkom stilu je hodočasnička
Hrvatske, tako i na ovom, Bole je preduzimao crkva Snežne Gospe na Tekijama. Njegov
značajne arhitektonske poduhvate u vidu neoromanički stil, kao i neovizantijski je
restauracija i novogradnji, od kojih su neki izrazito eklektičan, što se dovodi u vezu
ostali nerealizovani. To su u najvećoj meri sa njegovim nedovoljnim poznavanjem i
bile sakralne građevine, podjednako stvarane usavršavanjem ova dva stilska rešenja, za
kako za pravoslavno, tako i za katoličko razliku od neogotike. Osobine romaničke i
stanovništvo. Ove projekte Bole je realizovao vizantijske arhitekture učio je sam, po dolasku
u različitim stilovima, kao što su neovizantijski, u Zagreb, i na taj način, u potpunosti, ostvario
neogotički i neoromanički. sopstveno shvatanje njihovih osobenosti.9
U neovizantijskom, uglavnom je Restauratorski zahvat na crkvi Svetog
sprovodio restauracije pravoslavnih hramova Stefana (Dimitrija) u Sremskoj Mitrovici bilo je
kao što su crkva manastira Grgetega, Crkva prvo delo dodeljeno Hermanu Boleu koje je
Svetog Stefana (Dimitrija) u Sremskoj izradio za potrebe Pravoslavne crkve. Naime,
Mitrovici, Saborna crkva u Novom Sadu crkva je podignuta još u periodu od 1781. do
(neostvareni projekat), crkva Svetog Duha 1794. godine, da bi Bole njenu restauraciju
u Rumi i nadgrobni spomenik kralju Milanu sproveo 1891. godine prilikom čega je dobila
Obrenoviću u Krušedolu. Boleovo shvatanje i današnji izgled.10 Tada je znatno intervenisano
primena ovog stila vrlo je specifična. Naime, na spoljašnjosti, pri čemu je vidljivo da su
njih karakteriše izrazit eklekticizam, gde dodati prozori sa pilastrima i trougaonim
motive iz vizantijske arhitekture kombinuje zabatima, ali i u unutrašnjosti crkve, što je
sa motivima ranohrišćanske umetnosti, podrazumevalo pregrađivanje hora, koji
romanike i renesanse.7 počiva na mermernim stubovima, iznad
Najveći broj novogradnji izveo je glavnog ulaza, koji je tom prilikom otvoren
u neogotičkom stilu, od kojih su do danas prema glavnom brodu crkve i u prizemlju i na
sačuvane crkva Svetog Mihaila u Erdeviku i spratu. Uz zidove su postavljene nove stolice
grobne kapele Đuričić i Tašner u Rumi, dok sa nizom trougaonih zabata iznad sedišta,
su crkva u Čalmi i crkva Svetog Vendelina u zatim su izvedene nove pevnice i vladičanski
14
presto, a tom prilikom su postavljena i dva konhe sa strane, koje bi bile identične visine
nova polijeleja i obnovljen patos. Crkva je, kao i glavna apsida.15 Projektom je predviđena
takođe, oslikana što je izveo zagrebački i bogata artikulacija bočnih zidnih površina,
slikar Jovan Klauzen. Prilikom ove obnove, koje su otvorene jednodelnim i dvodelnim
radovi nisu bili neposredno vezani samo za prozorskim otvorima, a raščlanjeni pilastrima i
hram, već i za ogradu i portale crkvene porte. kordonskim vencima. Osim projekta za obnovu
Tri portala dvorišta crkve preoblikovana Saborne crkve u Novom Sadu, Bole je izradio i
su u neorenesansnom stilu, a posebno je projekat ikonostasa za hram, koji je trebalo da
reprezentativno obrađena glavna kapija.11 bude izveden od belog i crvenog mermera sa
Obnova crkve je završena iste godine, 1891, okvirima ikona od kovanog gvožđa i staklenim
a nakon toga je usledilo njeno osvećenje, medaljonima.16 Svoje projekte Herman Bole je
što je bio jedan od najznačajnijih događaja u dostavio Crkvenom odboru, koji je po hitnom
Sremskoj Mitrovici te godine. Crkvu je osveštao postupku zakazao sednicu, kako bi se što
mitropolit Georgije Branković (1830–1907), pre dogovorili o otpočinjanju velike obnove
a događaj je okupio vrh crkvene jerarhije, hrama. Zbog hitnosti popravke, doneta je
ugledne mitrovačke građane i narod.12 odluka da se projekat izvede po planovima
Jedan od neostvarenih projekata Harminca, a da se Bole, koji je u dva navrata na
Hermana Bolea koji je vezan za prostor poziv Opštine dostavljao planove i predračune,
današnje Srbije jeste projekat za restauraciju odbije, jer je oba puta prevazilazio materijalne
novosadske Saborne crkve iz 1897. godine. mogućnosti poručioca. Na kraju crkva je
Prvobitna crkva izgrađena je između 1734. i restaurirana 1902/1903. prema usvojenom
1741, a stradala je u buni koja je izbila 1848. projektu Mihaila Harminca.17
godine. Prva velika obnova hrama usledila je Intervencije na crkvi manastira
1850. pod vođstvom peštanskog arhitekte Grgetega su jedne od poslednjih Boleovih
Gustava Šube (Gusztav Saiba) i trajala je radova na pravoslavnim sakralnim objektima.
do 1853. godine. Tom prilikom ponovo je Prvobitna građevina podignuta je verovatno
izgrađen toranj sa zatvorenom podzvonarom, između 1459. i 1521. godine, a njena obnova
bočna krila zvonika izjednačena su sa visinom zajedno sa ostalim zdanjima koja su se nalazila
broda crkve, obnovljen je krov i unutrašnjost u oviru manastira usledila je posle 1690.
hrama.13 Vremenom je i ta građevina oronula, godine. Ta crkva je, za razliku od današnje,
pa su za posao oko njene druge obnove imala kupolu, a njen izgled je odavao uticaje
pozvani Herman Bole i Mihajlo Harminac.14 moravske arhitekture. Ova građevina je
U svom projektu Herman Bole je trebalo da razrušena, a sadašnja crkva je podignuta
baroknu longitudinalnu crkvu pretvori u u drugoj polovini osamnestog veka, čiji
neovizantijsku monumentalnu građevinu sa je ktitor bio mitropolit Pavle Nenadović
kupolom. Trebalo je da to bude građevina (1699–1768). Tako je obnova crkve, zvonika i
sa trikonhosnim rešenjem i kupolom. Bole konaka započeta 1898. godine, a adaptacioni
je imao nameru da postojeći brod i toranj projekat sačinio je Herman Bole.18 U pitanju
građevine zadrži, dok je najistočniji deo želeo su bile dve verzije projekta, od kojih je prva
u potpunosti da pregradi, dodavanjem dve predviđala podizanje reprezentativne kupole
15
iznad traveja bližeg apsidi, na istom mestu
gde se pre nlazila barokna kupola koja je
uklonjena nakon što je u velikoj meri oštećena
u zemljotresu 1880. godine.19 Međutim,
Bole je crkveno zdanje iz 1771. godine
preuredio bez kupole, prezidao sve svodove20
i tom prilikom nad crkvom su sazidani novi
bačvasti svodovi i napravljena nova, niža
krovna konstrukcija. Svi podovi popločani
su višebojnim keramičkim pločicama, zidovi
i svodovi ukrašeni dekorativnim molerajem,
a prozori su prošireni, oivičeni stubićima i
završeni polukružnim arkadama, a potom
su i ostali delovi na fasadama izmenjeni.21
Ovom obnovom još je i u zapadnom delu
dodata kapela neuobičajenog stilskog sahranjen u crkvi manastira Krušedola 3. Slika 1:
rešenja, koja je srušena u Drugom svetskom februara 1901. godine, postavilo se pitanje
ratu, ali kasnije joj je vraćen oblik kakav joj Crkva Svetog Duha u
pretvaranja manastira u mauzolej porodice Rumi, foto. J.Simović
je dao Bole. Polukružnog je oblika i uzdiže se Obrenović.26 Desetak dana nakon kraljeve
na vitkim stubovima iznad unutrašnjeg dela smrti, Franja Josif I poslao je zahtev hrvatskom
glavnog portala hrama.22 Ovom prilikom Bole banu Kuenu Hedervariju u kome određuje
je realizovao projekat i za novi ikonostas koji da se srpskom kralju podigne spomenik.27
je zamenio prvobitni barokni, koji je završen U cilju tog projekta Ban Kuen je angažovao
1900. godine.23 Osim crkvene građevine Hermana Bolea, koga je odmah poslao u
i ikonostasa Herman Bole je obnovio i Krušedol.28 Bole je sačinio dva projekta za
manastirske konake, gde su sve četiri fasade, reprezentativni mauzolej, koji bi bio smešten
sa spoljašnje i unutrašnje strane, iznova ispod manastirske crkve.29 Prvobitni projekat
omalterisane i ukrašene detaljima istim predviđao je ukupno devet grobnica, s tim
kao na crkvi i zvoniku.24 Svečano osvećenje što bi središnja bila grobnica kralja Milana, na
obnovljene crkve usledilo je 1901. godine, a koju bi se postavila grobna ploča. Na drugom
njen izgled trajao je do Drugog svetskog rata, projektu Bole je načinio promene u smislu
odnosno do 1943. godine, kada je manastir smanjenja veličine kripte, u kojoj je sada trebalo
miniran i bombardovan. Tada je porušen napraviti mesta za tri grobnice. Odustajanjem
bačvasti svod, krovna konstrukcija i fasade od posebnog prostora za kraljev grob, kripta
crkve, a zvonik je porušen u visini kapele na je dobila kružnu osnovu,30 a umesto osam
prvom spratu. Veće obnove usledile su 1950, niša sada su to bile tri. Međutim projekti za
1955/56. i 1991/92. godine čime je manastiru mauzolej porodice Obrenović nikada nisu
vraćen nekadašnji izgled, koji je dobio sprovedeni u delo, a istu sudbinu imao je i
Boleovom obnovom.25 Boleov projekat za restauraciju manastirske
Nakon što je kralj Milan Obrenović crkve. Od celog projekta realizovan je samo
16
nadgrobni spomenik kralju Milanu, koji i opremi crkvu potrebnim mobilijarom
predstavlja tip spomenika u vidu edikule.31 (Sl.2). Intervencije u građevinskom smislu,
Klesarski radovi izvedeni su u radionici Obrtne pored izgradnje kripte, odnosile su se na
škole pod Boleovim nadzorom. Spomenik je postavljanje vestibila na južnoj strani i izradu
postavljen uz zapadni zid priprate, levo od nove kape zvonika i uređenje fasade. Grobnica
ulaza u crkvu, 1901, a osvećen je na godišnji porodice Maksimović izvedena je po uzoru na
parastos 1902. godine.32 neostvaren projekat za mauzolej Obrenovića
Bole je na samom početku dvadesetog u Krušedolu, s tim što je projekat u Rumi
veka dobio zadatak da izradi projekat za nešto skromniji i manji po dimenzijama. Ulaz
obnovu i dogradnju crkve Svetog Duha u u grobnicu nalazi se na istočnoj strani crkve,
Rumi, koja je izgrađena u prvoj polovini uz oltarsku apsidu, a čini ga manja građevina
devetnaestog veka, a prvobitna posveta je pravougaone osnove sa kupolom, dok je
bila Svim Svetima (Sl.1).33 Realizacija projekta kripta kružne osnove, sa dve niše za grobna
usledila je u periodu od 1903. do 1905. mesta i dva prozorska otvora kroz koja dopire
godine, što je finansirano od strane uglednog svetlost (Sl.3).35 Najveći poduhvat, koji se tiče
trgovca Vase Maksimovića, koji je, nakon što crkvenog mobilijara, Bole je ostvario dajući
mu je preminula ćerka Vera, svu svoju imovinu nacrt za ikonostas, koji je odobren 1903.
ostavio crkvi Svetog Duha, a tom prilikom godine. Crkva je osvećena u septembru 1905.
je izdvojio posebna sredstava za izgradnju godine i od tada nosi posvetu Svetom Duhu.36
porodičnog mauzoleja u sklopu crkve.34 Boleov Na prostoru Srbije danas se nalaze i
zadatak je bio da dovrši građevinu, izgradi značajna Boleova ostvarenja koja je izradio
grobnicu porodice Maksimović, dekoriše za Rimokatoličku crkvu. Jedan od prvih
Slika 2 (levo):
Južni portal crkve

Svetog Duha u Rumi,
foto. J. Simović
Slika 3 (desno):
Ulaz u grobnicu
Maksimović (uz
apsidu crkve Svetog
Duha), foto. J. Simović
17
takvih projekata Bole je izradio 1880/1881. za Nakon ovog, Bole, je izradio projekat Slika 4 (levo):
restauraciju crkve Snežne Gospe na Tekijama i za crkvu Svetog Mihaila u Erdeviku (Sl.6). Pročelje crkve Gospe
kod Petrovaradina. Tada je Ilija Okrugić Pripreme za izgradnju erdevičke parohijske Snežne na Tekijama
kod Petrovaradina,
Sremac pokrenuo obnovu i nadogradnju crkve počele su 1878. godine, ali gradnja je foto. J. Simović
crkve uz pomoć biskupa Štrosmajera, kako dugo odlagana zbog nedostatka sredstava i Slika 5 (desno):
bi stvorili reprezentativnu građevinu koja neslaganja Zemaljske vlade da projekat bude
Crkva Snežne Gospe
bi odgovarala ulozi jednog od najvažnijih poveren Boleu. Na kraju, uz zalaganje Kršnja– na Tekijama kod
Petrovaradina,
marijanskih svetilišta na tom prostoru.37 Za tu vog i Štrosmajera, posao je ipak prepušten foto. J. Simović
priliku izradio je dva projekta. Oba projekta njemu. Gradnja je počela krajem 1889.
su predviđala nadogradnju sakristije iza godine, a već godinu dana kasnije crkva je bila
nekadašnjeg prostora džamije i nadogradnju i osvećena.39 To je jednobrodna neogotička
kupole nad prostorom bivše džamije, koja građevina sa prizidanim slobodnim
je do tada služila kao sakristija, a sada bi se zvonikom, 40
transeptom i poligonalnom
neposredno pripojila brodu crkve i u njoj bi apsidom, koja predstavlja jedini veći projekat,
bio postavljen glavni oltar. Ovaj projekat je na prostoru Srbije, koji je u potpunosti
predviđao i postavljanje dva tornja na pročelju realizovan prema Boleovim nacrtima, a koji je
(Sl.4). Što se tiče razlike među projektima, one sačuvan u, gotovo, neizmenjenom obliku do
se sastoje u tome što je prvi podrazumevao danas (Sl.7).
neogotičko stilsko rešenje, dok su pod Na prostoru današnje Srbije postojale
uticajem nezadovoljstva nadređenih svi lukovi su još dve neogotičke crkve koje su izgrađene
zaobljeni, što je drugom projektu, po kom su prema Boleovim projektima. To su crkva
intervencije sprovedene, crkvi Gospe Snežne svetog Vendelina u Franjindolu i crkva u
dalo neoromanički karakter (Sl.5).38 Čalmi. Crkva u Franjindolu, nekadašnjem
18
Slika 6 (levo):
Pročelje crkve Svetog

Mihaila u Erdeviku,
foto. J. Simović
Slika 7 (desno):
Apsida crkve Svetog

Mihaila u Erdeviku,
foto. J. Simović
predgrađu Zemuna, izgrađena je 1887/1888. stanovništva, kada je crkva i počela da se gradi.

godine i nakon toga bila je jedna od najvećih To je kombinacija građevine logitudinalnog i
crkava đakovačko-sremske biskupije, a centralnog plana sa zvonikom, piramidalnom
ujedno i najveća sakralna građevina koja je kupolom, niskim transeptom i poligonalnom
u potpunosti sagrađena prema Boleovom apsidom.43 Zbog nepovoljnih okolnosti crkva
projektu.41 Početkom 1886. godine, Bole je završena tek 1931, a svečano osvećena
je predložio dve verzije projekta, koje su 1932. godine. Međutim, imala je istu sudbinu
podrazumevale crkvu sa jednim i dva zvonika. kao i crkva Svetog Vendelina u Zemunu, te je
U prvom trenutku prihvaćeno je rešenje sa i ovaj hram srušen nakon Drugog svetskog
jednim zvonikom, međutim, ubrzo je došlo do rata.44
odluke da se, ipak, izgrade dva zvonika, kako Pored dva, već spomenuta, Boleova
bi crkva više ličila na đakovačku katedralu.42 neostvarena projekta postoji još jedan, koji
Crkva Svetog Vendelina, koja se nalazila u je predviđao rešenje za izgradnju crkve Srca
Zemunu, na uglu današnje Hercegovačke i Isusovog u Šidu. Podsticaj za izgradnju šidske
Prvomajske ulice, više ne postoji, nakon što je rimokatoličke crkve javlja se 1905. godine, a
1957. godine srušena do temelja. sakupljanje novčanih sredstva započeto je šest
Slično prethodnim ostvarenjima godina kasnije. Kako je sakupljanje sredstava
u neogotičkom stilu, Herman Bole je, teklo sporo, tako se odlagao i početak
neposredno pred Prvi svetski rat, izradio plan za gradnje crkve, koja je usledila tek sredinom
parohijsku crkvu u mestu Čalma kod Sremske septembra 1931. godine.45 Trebalo je to da
Mitrovice za verske potrebe rimokatoličkog bude jednobrodna građevina sa zvonikom
19
Slika 8 (levo):
Pročelje crkve Srca

Isusovog u Šidu,
nakon obnove iz 2010.
godine,foto. J. Simović
Slika 9 (desno):
Krst princa Eugena

Savojskog na Vezircu
kod Petrovaradina,
preuzeto sa: http://
www.panoramio.com/
photo/4932119
na pročelju, sa neogotičkim karakteristikama. Tašnera na Katoličkom groblju, takođe, u Rumi,

Međutim, kako se sakupljanje novčanih izgrađena u periodu od 1922. i 1925. godine.
sredstava znatno odužilo, Boleov projekat Stilsko rešenje kapele Đuričić, podrazumeva
postao je, u stilskom pogledu neaktuelan, te preplitanje različitih elemenata kao što su
je ostao nerealizovan. Autor koji je angažovan neovizantijski, neogotički i neoklasicistički,
za izradu novih planova bio je inženjer iz dok kapelom Tašner dominira neogotičko
Vukovara Fran Funtak (1882–1961), prema stilsko rešenje.47
kojima je crkva i izvedena. Ta građevina je Opusu Boleovih dela koja se danas
porušena tokom Drugog svetskog rata, a nalaze na prostoru Srbije pripada i jedan javni
obnova iz 1963. potpuno je izmenila njen spomenik. To je Krst princa Eugena Savojskog
izgled.46 Izgled obnovljene crkve trajao je sve na Vezircu kod Petrovaradina (Sl.9). To je
do 2010. godine, kada je usledila još jedna monumentalni spomenik od mermera izrađen
temeljna restauracija, čime joj je vraćen u Obrtnoj školi u Zagrebu, a sastoji se od visoke
prvobitni izgled ostvaren prema Funtakovom višedelne baze i krsta. Koncepcija spomenika,
projektu (Sl.8). koja naglašava polumesec u podnožju krsta
Pored grobnice za porodicu ima za cilj da simbolično označi trijumf
Maksimović, postoje još dva ostvarena Boleova hrišćanstva nad islamom, ali i da nosi trajnu,
projekta za funerarne građevine. To su grobna istorijsku uspomenu na slavnog vojskovođu i
kapela porodice Đuričić na Pravoslavnom njegovu pobedu.48
groblju u Rumi, izgrađena između 1906. i 1912. U poređenju sa arhitektonskim
godine i grobna kapela porodice Stefana opusom koji je Bole ostavio na prostoru
20
današnje Hrvatske, deo ostvarenja na Nema sumnje da su ostvarenja u
prostoru Srbije neuporedivo je manji, ali ga u neogotici najuspešnija, s obzirom na njegovo
znatnoj meri dopunjuje i govori o sposobnosti celoživotno neposredno upoznavanje i
Bolea da podjednako stvara projekte, kako razvijanje sopstvenog shvatanja ovog stila,
za potrebe rimokatoličkog, tako i za potrebe još od najranijeg perioda svog stvaralaštva.
pravoslavnog stanovništva. Sa nešto manje uspeha, na teritoriji današnje
Tek nešto više od tih desetak projekata Srbije izveo je dela u neovizantijskom
pokazuju da je na prostoru današnje Srbije stilu koja se gotovo mogu podvesti pod
ostavio, ili imao u planu, dela koja uglavno neoklasicistička ostvarenja. Međutim, i kao
pripadaju domenu sakralne arhitekture, izuzev takva nisu manje važna, već daju saznanja
tri projekta za funerarne potrebe privatnih kakva su njegova shvatanja ovog stila koji je
naručilaca i jednog javnog spomenika. posebno razrađivao u skladu sa potrebama i
Na tim projektima Bole je uglavnom položajem pravoslavne zajednice u Kraljevini
primenjivao svoja shvatanja neovizantijskog i Hrvatskoj. Takve okolnosti su ga navele da pri
neogotičkog stila, što je uskladio sa činjenicom ostvarenju ovog stila bude „samouk“ i da mu
da li je reč o pravoslavnim ili katoličkim da svoj lični pečat.
hramovima.
2
Maruševski 1986: 8. 24
Матић: 1990: 151.
3
Despot 1978: 58–66.; Maruševski 1978: 67–77.; 25
Матић 2008: без ознаке страна
Maleković 2000: 13–42. 26
Damjanović 2011b: 335.
4
Nadilo 2005: 801.; Damjanović 2013: 21–64. 27
5
Damjanović 2009a: 109–127 28
Damjanović 2013: 279.
6
Prelog 1978: 5–6; Čorak 1978: 22–31; Domljan1978: 32– 29
40; Franković 1978: 40–57; Lučić 1978: 104–108; Butak 30
Damjanović 2013: 283.
1978: 118–121; Kolacio 1978: 122–126; Maroević 1977: 31
123–144; Јовановић 1988/1989: 275–284; Maruševski 32
Тимотијевић 2008: 156–157.
2000: 53–61; Кадијевић 2005: 383–396 33
Кулић 1994: 149.
7
Damjanović 2012: 266; Damjanović 2013: 226–229 34
Damjanović 2013: 286–287.
8
Damjanović 2009b: 246. 35
Кулић 1994: 146–153.
9
Damjanović 2012: 275–276. 36
Милошевић 1979: 41–42.
10
Damjanović 2013: 241–242. 37
11
Damjanović 2011a: 150–158. 38
12
Васин 2006: 169. 39
Krašnjak 2004: 186; Damjanović 2009b: 258;
13
Ђукановић 2009: 112. Damjanović 2013: 258.
14
Станчић 1989: 213–214. 40
Ђукановић 2015: 372.
15
Damjanović 2013: 266–270. 41
Krašnjak 2004: 187–190; Damjanović 2009b: 258.
16
Damjanović 2010a: 76. 42
17
Станчић 1989: 218–219. 43
18
Матић 2008: без ознаке страна 44
Krašnjak 2004: 191–193.
19
Damjanović 2013: 271–273. 45
Дамјановић 2008: 225–279.
20
Јовановић 1988: 171. 46
Дамјановић 2008: 236–242.
21
Матић 2008: без ознаке страна 47
22
Јовановић 1988: 171; Damjanović 2013: 273–274. 48
Krašnjak 2010: 271–280; Damjanović 2010c: 236–238;
23
Јовановић 1988: 172; Damjanović 2010a: 74–75. Damjanović 2013: 591–494.
21
LITERATURA
Butak (1978): F. Butak, Zagreb u vrijeme Hermanna Domljan (1978): Ž. Domljan, Stambena arhitektura
Bolléa, Život umjetnosti 26/27 (1978) 118–121. Hermana Bolléa, Život umjetnosti 26/27 (1978) 32–40.
Čorak (1978): Ž. Čorak, Bollé u funkciji grada, Život Franković (1978): E. Franković, Uloga Hermanna Bolléa u
umjetnosti 26/27 (1978) 22–31. urbanističkom planiranju Zagreba, Život umjetnosti 26/27
Damjanović (2009a): D. Damjanović, Herman Bollé– (1978) 40–57.
izgradnja i opremanje katedrale u Đakovu (1876–1884), Kolacio (1978): Z. Kolacio, Bolléova arhitektura u prostoru
Croatia Cristiana Periodica 63 (2009a) 109–127. Zagreba, Život umjetnosti 26/27 (1978) 122–126.
Damjanović (2009b): D. Damjanović, Neogotička Krašnjak (2004): I. Krašnjak, Herman Bollé u Srijemu,
arhitektura u opusu Hermana Bolléa, Prostor 17 Osječki zbornik 27 (2004) 181–201.
(2009b) 245–267. Krašnjak (2010): I. Krašnjak, Križ princa Eugena Savojskog
Damjanović (2010a): D. Damjanović, Arhitektura na Vezircu kod Petrovaradina, Rad muzeja Vojvodine 52
ikonostasa u opusu Hermana Bolléa, Prostor 18 (2010a) (2010) 271–280.
63–79. Lučić (1978): B. Lučić, Hermann Bollé – restaurator, Život
Damjanović (2010b): D. Damjanović, Nadgrobni umjetnosti 26/27 (1978) 104–108.
spomenici Hermana Bolléa a i Obrtne škole na Mirogoju Maleković (2000): V. Maleković, Historicizam u Hrvatskoj:
u Zagrebu, Peristil 53 (2010b) 89–104. Ideološki, narodno–gospodarstveni i kulturološki aspekti
Damjanović (2010c): D. Damjanović, Javni spomenici, pojave neostilova u Hrvatskoj, u: Maleković, Vladimir (ur.).
radovi zagrebačkih arhitekata u Kupinovu, Novom Historicizam u Hrvatskoj 1, Zagreb: Muzej za umjetnost
Slankamenu i Vezircu kod Petrovaradina, Scrinia i obrt, 13–42.
slavonica 10 (2010c) 226–243. Maroević (1977): I. Maroević, O historicizmu u Zagrebu,
D. Damjanović (2011a): D. Damjanović, Historicistička Peristil 20 (1977) 123–144.
obnova parohijske crkve svetog Stefana u Srijemskoj Maruševski (1978): O. Maruševski, Kršnjavi i Bollé: Nacrt
Mitrovici 1891. godine, Osječki zbornik 30 (2011a) za jedno naše razdoblje, Život umjetnosti 26/27 (1978)
150–158. 67–77.
Damjanović (2011b): D. Damjanović, Ban Dragutin Maruševski 1986: O. Maruševski, Iso Kršnjavi kao graditelj:
Khuen–Hédérváry, Herman Bollé i grob srpskog kralja Izgradnja i obnova obrazovnih, kulturnih i umjetničkih
Milana Obrenovića u crkvi manastira Krušedola, objekata u Hrvatskoj, Zagreb: Društvo povjesničara
Zbornik odsjeka povijesnih znanosti Zavoda umjetnosti SR Hrvatske.
povijesno–društvenih znanosti Hrvatske akademije Maruševski (2000): O. Maruševski, Iso Kršnjavi–
znanosti i umjetnosti 29 (2011b) 333–354. organizator hrvatskog kulturnog prostora, u: Maleković,
Damjanović 2011/2012: D. Damjanović, Bečka Vladimir (ur.). Historicizam u Hrvatskoj 1, Zagreb: Muzej
Akademija likovnih umjetnosti i hrvatska arhitektura za umjetnost i obrt, 43–50.
historicizma. Hrvatski učenici Freidricha von Schmidta, Nadilo (2005): B. Nadilo, Herman Bollé–veliki hrvatski
Zagreb: Gliptoteka HAZU. graditelj i pedagog, Građevinar 57 (Zagreb 2005) 801–807.
Damjanović (2012): D. Damjanović, Problemi Prelog (1978): M. Prelog, Uz problem valorizacije
neoromaničkoga opusa Hermana Bolléa, Prostor 20 historicizma, Život umjetnosti 26/27 (1978) 5–6.
(2012) 256–281. Васин (2006): Г. Васин, Освећење обновљене цркве
у Сремској Митровици 1891. године, Споменица
Damjanović 2013: D. Damjanović, Arhitekt Herman
историјског архива „Срем“ 5 (2006) 165–175.
Bollé, Zagreb: Leykam internacional.
Дамјановић (2008): Д. Дамјановић, Римокатоличка
Despot (1978): M. Despot, Bollé i Strossmayer: Prilog
црква Срца Исусова у Шиду, Зборник Матице српске за
anketi raspisanoj 1909. godine u Zagrebu za podizanje
ликовне уметности 36 (2008) 225–279.
spomenika Strossmayeru, Život umjetnosti 26/27
Ђукановић 2009: Д. Ђукановић, Српске православне
(1978) 58–66.
22
цркве XVIII и XIX века у Бачкој: типологија проучавање споменика културе Војводине 17
архитектонских облика, Нови Сад: Покрајински (1994) 147–152.
завод за заштиту споменика културе. Матић (1988): В. Матић, Архитектура манастира
Ђукановић 2015: Д. Ђукановић, Архитектура Гргетега, Зборник Матице српске за ликовне
римокатоличких цркава Војводине: од 1699. до уметности 24 (1988) 129–157.
1939. Године, Петроварадин: Покрајински завод за Матић 2008: В. Матић, Манастир Гргетег, Нови
заштиту споменика културе. Сад: Платонеум.
Јовановић (1988): М. Јовановић, „Болетика“ Милошевић (1979): Е. Милошевић, Црква
у Гргетегу, Зборник Матице српске за ликовне Сошествија Светог Духа у Руми и радови Уроша
уметности 24 (1988) 167–175. Предића, Рад војвођанских музеја 25 (1979) 41–47.
Јовановић (1988/1989): М. Јовановић, Станчић (1989): Д. Станчић, Историјат обнова
Историзам у уметности XIX века, Саопштења 20- Саборне цркве у Новом Саду (1851–1853. и
21 (1988/1989) 275–284. 1902–1905), Зборник Матице српске за ликовне
Кадијевић (2005): А. Кадијевић, Истористичке уметности 25 (1989) 211–234.
основе неовизантијске архитектуре у XIX веку, Тимотијевић 2008: М. Тимотијевић, Манастир
Ниш и Византија 3 (2005) 383–396. Крушедол 2, Београд: Драганић.
Кулић (1994): Б. Кулић, Обнова српске православне
цркве силаска светог Духа у Руми, Грађа за
A review of Herman Bolle`s activity on Serbian

territory
With Bole’s moving to the Kingdom of Croatia, Central European understanding of neo styles,
especially gothic revival, on whose sources he builds his education, makes a breakthrough. It can be seen
in entire Serbia, not only in his personal works in Srem, but also on neo gothic buildings across Vojvodina.
Besides architectural works, Bole’s work made a contribution to applied art as well by Craft school
in Zagreb, from whose workshops numerous works for furnishing churches and monuments expired.
Especially in this works it can be seen that Bole did not remain immune to the influences of new stylistic
tendencies, like secessionist ones, which became popular at the end of the 20th and the beginning of the
21st century. Despite being present, secession had never gained a place of specific importance in Bole’s
opus, so he remains an architect in whose architectural works historical styles dominate. The fact that
every single work of his is on the list of Republic Institute for Protection of Cultural Monuments further
demonstrates the importance of works that Bole left in the territory of Serbia, whether by restorations
or by buildings that are entirely built according to his projects. The monastery Grgeteg as a single unit
with other monasteries of Fruška Gora is one of the cultural heritages. Church of St. Stefan (Dimitrija)
in Sremska Mitrovica, St. Mihail in Erdevik, the Descent of Holi Spirit in Ruma and the pilgrimage
church of Our Lady of the Snow in Tekije are cultural monuments of high importance, while the
cross of Prince Eugene Savojski on Vezirac near Petrovaradin has a status of an immovable cultural
property, that is to say, place of the key importance.
[email protected]
23
ULOGA SOKOLSKIH DOMOVA U MODERNIZACIJI JUGOSLOVENSKOG DRUŠTVA
(1918‒1941)*
dr Vladana PUTNIK PRICA

naučni saradnik
Filozofski fakultet
U periodu modernizacije jugoslovenskog društva, sokolski domovi su najčešće predstavljali ključne, a često i jedine
lokacije gde se odvijao kulturni život, naročito u manjim mestima. Sokolski dom je bio centar gde je sokolsko društvo,
osim bavljenja sportom u gimnastičkoj sali, sprovodilo svoju kulturno-prosvetnu misiju kroz raznovrstan program. Pored
kulturno-prosvetnog sadržaja, sokolski domovi su često bili i nosioci urbane modernizacije. Mnogi primeri pokazuju da su
ovi objekti bili najbolje opremljeni u mestima gde su podizani. U radu će biti načinjen poseban osvrt na značaj koji su ovi
objekti imali u modernizaciji jugoslovenskog društva u periodu između dva svetska rata.
Ključne reči: sokolski dom, arhitektura, modernizacija, Jugoslavija
Nastanak i razvoj
Sokolskog pokreta
S okolski pokret su osnovali Miroslav protiv viševekovne germanizacije. Program

Tirš (Miroslav Tyrš) i Jindrih Figner u Pragu Sokola sastojao se od promovisanja češke i
1862. godine sa ciljem negovanja nacionalnog slovenske narodne kulture, tradicije i moralnih
identiteta Čeha i drugih slovenskih naroda vrednosti, ali prvenstveno kroz sport. Prema
u okviru Habzburške monarhije.1 Emanuel Gartmanovoj (Davit Gartman) teoriji, sport
Toner (Emanuel Tonner) je predložio da je odigrao važnu ulogu u modernom
organizacija dobije naziv „Sokol“, zato što društvu upravo zbog svojih karateristika, a
je u slovenskim narodnim pesmama ova to su sekularizam, jednakost, specijalizacija,
ptica predstavljala sinonim za junaštvo i racionalizacija, kvantifikacija, rekordi i
plemenitost.2 Tokom svog postojanja, Sokolski birokratija.3 Sport i fizičke vežbe su kod Sokola
pokret je doprineo održavanju i jačanju postali ono što Mišel Fuko (Michel Foucault)
nacionalne svesti slovenskih naroda boreći se naziva elementima u političkoj tehnologiji tela i
24
trajanja.4 Sokoli su kroz gimnastiku, atletiku i su bili prvi južnoslovenski narod koji je usvojio
grupne sportove radili na jačanju kolektivnog Sokolstvo i osnovali svoje udruženje već 1863.
ponosa i nacionalnog jedinstva.5 Sokolski godine, dok su Hrvati svoje prvo sokolsko
program se nije bazirao isključivo na fizičkoj, društvo osnovali 1874. godine. Sa njima su
već i na duhovnoj i moralnoj vežbi. Većinu bili ujedinjeni i Srbi sve dok nisu osnovali
članova činila je omladina iz srednje i radničke „Srpskog Sokola“ 1905. godine.8 U Kraljevini
klase, kao i profesionalni sportisti, intelektualci Srbiji prvo sokolsko društvo osnovano je 1891.
i umetnici. godine.9 Formiranjem Kraljevine Srba, Hrvata i
Tokom druge polovine devetnaestog Slovenaca 1918. godine i Sokoli su dobili novu
veka češki Sokoli su počeli da šalju svoje ulogu u negovanju ideje jugoslovenstva.10
instruktore u ostale slovenske centre radi Međuratni period, naročito godine diktature
širenja sokolstva.6 Sokolski pokret se brzo kralja Aleksandra I Karađorđevića (1929‒1934)
proširio izvan granica Austrougarske. Osim obeležila je ekspanzija sokolskog pokreta
u Kraljevini Srbiji, osnovana su sokolska koji je postao deo jugoslovenske popularne
društva u Bugarskoj, Francuskoj, Nemačkoj, kulture. Ovaj fenomen je pratio i nagli
Sjedinjenim Američkim Državama, Južnoj porast izgradnje sokolskih domova u čitavoj
Americi, Velikoj Britaniji i Portugalu.7 Slovenci Kraljevini.
Sokolski domovi kao

kulturno-prosvetni
centri i vesnici
modernizacije
S okoli su od svog osnivanja bili diktature kralja Aleksandra.12 Uvođenje

partiotska organizacija, a posle raspada fizičkog vaspitanja u školski program ne
Austrougarske i osnivanja samostalnih samo u Jugoslaviji, već i u drugim evropskim
slovenskih država težili su da budu „stub državama, javilo se kao posledica strahota
otadžbine“.11 U skladu sa sopstvenom Prvog svetskog rata i bojazni od izbijanja
filozofijom, Sokoli su regrutovali nove članove novog. Dobra fizička spremnost omladine
od školskog uzrasta, pa otud nije neobična značila je spremne vojnike koji će braniti državu
njihova težnja da se povežu sa školskim od potencijalnog rata.13 Sokolski program se
sistemom i obrazovanjem. Međutim, prosvetni brzo učvrstio kao primer fizičkog i moralnog
rad Sokola je prvi put uzeo ozbiljnije razmere obrazovanja. Iako je koncept sokolskog
u okviru kulturne politike Kraljevine za vreme doma delovao jednistveno, međuratni period
25
obeležila je ekspanzija izgradnje sličnih zdanja dom bio mesto gde su se nalazila i ostala
širom Evrope poput fašističkih domova u Italiji kulturna društva u mestu. Vežbaonica je kao
ili narodnih domova u Nemačkoj i Turskoj.14 centralna prostorija u sokolskom domu služila
Iako su prvi sokolski domovi po različitim svrhama. Osim što je bila prostor
dignuti tokom sedme i osme decenije za vežbanje, svaka vežbaonica posedovala
devetnaestog veka, najveći broj njih je je scenu koja je služila za priredbe, pozorišne
nastao u međuratnom periodu. U Kraljevini predstave i filmske projekcije.19 U vežbaonici
Jugoslaviji izgrađeno je oko 270 sokolskih su takođe organizovana predavanja i igranke.
domova, i čak stotinu u periodu Petrove Sokolski dom je mahom bio centralno mesto
petoletnice (1936‒1941).15 Sokoli su osim gde se odvijao kulturni život širom Kraljevine.
domova podizali česme, mostove, voćnjake Zbog jedinstvenog statusa koji su
i parkove. Sokolska društva su najčešće bila imali, sokolski domovi su prilikom svoje
prve organizacije koje su radile na izgradnji izgradnje bili podržavani od strane čitave
javnih ustanova kulturno-prosvetnog tipa, lokalne zajednice putem donacija, pomoći pri
naročito u manjim i zaostalijim mestima i izgradnji i organizovanjem prikupljanja novca.
selima širom Kraljevine Jugoslavije. Zbog toga Sokolsko društvo u Kragujevcu je tokom
su sokolski domovi smatrani znakom napretka 1921. godine organizovalo niz priredbi kako
i modernizacije. Prvi sokolski dom u Crnoj Gori bi prikupilo sredstva za izgradnju sokolskog
podigao je u Risnu 1932. godine Vasa Ćuković doma (slika 1). Sokolsko društvo u Zaječaru je
iz Amerike, sa ciljem da objekat bude ujedno 1922. godine napravilo lutriju radi prikupljanja Slika 1:
Sokolski dom u
i opština.16 Osim programa i sadržaja koji su sredstava za izgradnju sokolskog doma.20 Kragujevcu
nudili, sokolski domovi su često vezivani za Lutriju za sokolski dom je organizovalo i
(autor fotografije
proces urbane modernizacije. Mnogi primeri Sokolsko društvo Šiška u Ljubljani 1926. Vladana Putnik
ukazuju na činjenicu da su sokolski domovi godine.21 U Nišu је priređen maskenbal radi Prica)
često bili tehnički najinovativniji objekti u
malim i često zaostalim sredinama, ali i većim
gradovima. Sokolski dom u Sanskom Mostu je
bio prva građevina sa parketom, vodovodom i
kanalizacijom.17
Sastavni deo sokolskog delovanja
bio je i prostor u kojem su se sprovodile
vežbe i širila prosvetna delatnost. U početku
su Sokoli vežbali u raspoloživim fiskulturnim
salama,18 ali i kafanama. Vremenom je došlo
do izgradnje namenskih multifunkcionalnih
objekata koji su se sastojali od vežbaonice,
pomoćnih prostorija, a često i biblioteke. U
zavisnosti od veličine sokolskog doma varirao
je i sadržaj koji je nudio. Neretko je sokolski
26
Slika 2: prikupljanja novca za izgradnju sokolskog је posedovao biblioteku sa čitaonicom, kao i
Projekat
Sokolskog doma u doma.22 Sokolsko društvo Rogoznica započelo „istorijsku salu“ koja je služila za održavanje
Marenbergu je izgradnju doma 1936. godine zahvaljujući brojnih kulturnih manifestacija.26 U Sokolskom
(Arhiv Jugoslavije) dobrovoljnim prilozima od kojih je kupljeno domu „Tanasko Rajić“ u Čačku su organizovani
zemljište i građevinski materijal.23 koncerti, predavanja, igranke, a 1928. godine je
Kroz raznovrstan program, počevši održan kurs modernih igara.27 U novosadskom
od prednjačkih tečajeva, preko predstava, sokolskom domu su priređivane manifestacije
priredbi i igranki, pa sve do projekcija filmova vezane za kulturu i umetnost Vojvodine, poput
u poznijoj fazi delovanja, Sokoli su afirmisali Prve izložbe vojvođanske slikarske umetnosti
nacionalnu istoriju i kulturu, čuvajući moralne 1939. godine.28 Sokolsko društvo u Trebinju
i etičke vrednosti naroda. Program koji se je planiralo da po izgradnji sokolskog doma
održavao u sokolskim domovima obuhvatao u njemu trajno izloži kolekciju umetničkih
je značajne datume za istoriju Sokolstva uz niz dela Jovana Dučića, kao i da otvori narodnu
mešovitih praznika pozajmljenih iz verskog i biblioteku, sa idejom da sokolski dom bude
državnog kalendara, kao što su Dan Masarika, „škola narodne svesti“.29 Sokolska četa Koševo
Dan Ujedinjenja, dan Svetog Save, Đurđevdan kod Sarajeva je 1940. godine rešila da podigne
i Vidovdan. Sokolski domovi su takođe sokolski dom koji bi ujedno bio i osnovna
imali ulogu Narodnih univerziteta, a njihov škola, kako deca iz tog mesta ne bi morala da
program je podsticao ravnopravnost žena u pešače nekoliko kilometara do najbliže škole.30
patrijarhalnim sredinama, duhovno jedinstvo Uloga filma u propagiranju sokolstva
i versku toleranciju. Svojom propagandom počela je da biva dominantna krajem treće
Sokoli odvlačili omladinu od ulice i pića.24 decenije dvadesetog veka. Svesokolski slet
Sokolski domovi su smatrani moćnim koji je održan u Beogradu 1930. godine
faktorom u društvu, jer se u njemu vršilo bio je propraćen kamerama, a premijera
vaspitanje i „pripremanje za bolju budućnost dokumentarnog filma o sletu je održana u sali
svog naroda“.25 Sokolski dom u Kumanovu hotela „Kasina“ u februaru 1931. godine.31 Na
27
Slika 3 (levo):
Sokolski dom u
Prokuplju, arhitekta
Momir Korunović,
(autor fotografije
Dušan Đorđević)
Slika 4 (desno):
Projekat Sokolskog
doma u Sisku
(Arhiv Jugoslavije)
Dvoru je 1936. godine prikazan film „Oj letni pozorišna sala sa kapacitetom od 580 mesta.
sivi sokole“.32 Vežbaonica Sokolskog doma u U suterenu su bili bazen i veslačka dvorana, a
Čačku je 1929. godine počela redovno da se na spratu sale za borilačke veštine, mačevanje
koristi i kao bioskopska sala.33 Sokolski dom u i streličarstvo. Zimi je na letnjem vežbalištu
Marenbergu (danas Radlje ob Dravi) je osim postavljano klizalište.39 U Sokolskom domu
obavezne bioskopske sale imao i gostionicu čete u Boljaniću je svoje prostorije imala
(slika 2).34 Zemljoradnička zadruga, a u okviru objekta
Postoje brojni primeri ujedinjavanja se nalazilo i narodno kupatilo. Takođe je bilo
kulturno-prosvetnih društava radi podizanja predviđeno useljenje ambulante i biblioteke.40
zajedničkog „krova nad glavom“. Sokolsko Sličan primer je i Sokolski dom čete Srpska Slika 5:
društvo, Crveni krst i Kolo srpskih sestara Trapska – Bušletić u kojem su osim sokolskih Sokolski dom u
Subotici
u Vlasenici su zajedno podigli Društveni prostorija postojali kupatilo, ambulanta i
dom 1927. godine.35 U Sokolskom domu u biblioteka.41 Kupatila Sokolskog doma u (iz kolekcije
Vladane Putnik
Prokuplju su se nalazili Crveni krst, Narodna Bujanovcu su ustupljena Higijenskom zavodu, Price)
odbrana i Jadranska straža (slika 3).36 Sokolski
dom u Sisku služio je ujedno i za Crveni krst
i Jadransku stražu (slika 4).37 Narodni dom
u Istoku su podigli Sokolsko društvo, Crveni
krst i Istočni sport klub 1938. godine. U okviru
prostorija Sokolskog doma u Debru smeštena
su sva nacionalna, kulturna i humanitarna
društva, a takođe i biblioteka Narodnog
univerziteta.38 U Jugoslovenskom narodnom
domu u Subotici se nalazilo sokolsko društvo,
osnovna škola i gradska biblioteka (slika
5). Centralna vežbaonica je služila i kao
28
u Bosanskoj Dubici služio je takođe i za
delovanje ostalih aktivnih društava u ovom
mestu.49 Ovakvi primeri svedoče o značaju
zajedničkog delovanja udruženja radi opšteg
interesa napretka i modernizacije mesta.
Slovenački Sokoli su jedini u Kraljevini
Jugoslaviji počeli da podižu planinske sokolske
domove koji bi, osim promovisanja zimskih
sportova, služili kao odmarališta i sanatorijumi.
Do sada je otkriveno postojanje planinskog
sokolskog doma na Pohorju iz 1936. godine i
na planinske sokolske kuće i doma Kranjskoj
Gori iz 1937. godine (slika 7).50
Slika 6: a planirano je da se u dom useli Dom zdravlja i Moderna arhitektura je brzo bila
Sokolski i
vatrogasni dom u
Narodno kupatilo.42 Narodna kupatila u okviru prihvaćena u izgradnji sokolskih domova
Gornjoj Rijeci sokolskih domova su zabeležena u Arilju,43 zbog svog anacionalnog i liberalnog
Kačaniku44 i Tešici.45 Sokolska četa u Viševcu karaktera, naročito u multietničkim mestima.
(Arhiv Jugoslavije)
je rešila da 1938. godine podigne dom gde bi Građevine projektovane u duhu moderne
svoje mesto našle zdravstvena i zemljoradnička arhitekture su odražavale progresivnost
zadruga, porodilište, javno kupatilo, streljačko njihovih naručilaca. Sokolski domovi u Tuzli
i pevačko društvo.46 Sokolska četa iz Gornje (1931) i Beogradu (1932) se mogu svrstati u
Slika 7:
Sokolski dom na Rijeke je zajedno sa vatrogasnom četom 1936. pionirska ostvarenja jugoslovenske moderne
Kranjskoj Gori godine podigla dom (slika 6).47 Narodni dom arhitekture.51 Na Sokolskom domu u Tuzli je
(izvor Sokolski u Čabru je služio kao sokolana, vatrogasni prvi put ravan krov iskorišćen kao terasa za
glasnik) dom i narodna biblioteka.48 Sokolski dom sunčanje.52 Na konkursu za Sokolski dom u
Gospiću 1935. godine prvu nаgradu je dobio
izrazito modernistički projekat arhitektonskog
tima Miše Manojlovića i Isaka Azrijela.53 Ovo
rešenje ipak nije izvedeno, pretpostavlja
se zbog previše radikalne arhitekture za
sredinu kao što je Gospić u Lici. Sokolski
dom u Novom Sadu takođe se svrstava među
istaknutija ostvarenja moderniste Đorđa
Tabakovića. Pošto je završen, dom је bio
snabdeven najsavremenijom opremom za
vežbanje iz Čehoslovačke.54 Međutim, jedan
od najznačajnijih modernističkih sokolskih
domova podignut je u Sarajevu. Na konkursu
raspisanom 1935. godine učestvovali su i
velikani jugoslovenske arhitekture Mate
29
Bajlon (Mate Baylon)55 i Juraj Najdhart (Juraj
Neidhardt). Pobedilo je rešenje arhitektonskog
tima Hinko Bauer i Marijan Haberle. Uz pomoć
Lavoslava Pavlika i Milivoja Radovanovića
projekat je adaptiran i izveden kao „poslednja
reč tehnike i arhitekture“ u Kraljevini Jugoslaviji
(slika 8).56
Zaključak
S okolstvo je predstavljalo jedan od
najdominantnijih fenomena popularne kulture
međuratne Jugoslavije. Značaj sokolskog
Slika 8:
pokreta je takođe ležao u promovisanju Kao prvi sportski centri i domovi kulture, Vežbaonica
jugoslovenstva, nacionalne i verske tolerancije. sokolski domovi su doprineli obrazovanju Sokolskog doma u
Sarajevu
Kako je Sokolski Savez Kraljevine Jugoslavije jugoslovenske omladine kroz raznovrstan
bio jedan od najsnažnijih medijuma program. Sokoli su učestvovali u emancipaciji (izvor Sokolski
glasnik)
jugoslovenske ideologije, sokolski domovi naroda u zaostalim sredinama, uvodeći
su odigrali značajnu ulogu u konstituisanju narodna kupatila, ambulante, škole i biblioteke
jugoslovenskog društva. Politički rituali, u svoje sokolske domove. Zbog ovakvog
ceremonije i „istorijska“ predavanja koji su humanitarnog angažmana, sokolska društva
se odigravali u okviru sokolskih domova su širom Kraljevine Jugoslavije prevazilazila
činili su ih značajnim političkim prostorima. svoju inicijalnu ulogu, čineći pionirski napor
Međutim, njihova glavna uloga bila je svakako da modernizuju i edukuju jugoslovenski
u modernizaciji jugoslovenskog društva. narod.
*
Rad je nastao kao deo istraživanja u okviru projekta 14
Ignjatović 2007: 285
Ministarstva prosvete, nauke i tehnološ kog razvoja 15
Смиљанић 1939: 2‒3; Жутић 1998: 54; Путник 2015:
177013 pod nazivom „Srpska umetnost 20. veka. 169-170.
Nacionalno i Evropa“ 16
Аноним (1932б): 4; Аноним (1932в): 7.
1
Жутић 1991: 5‒6 17
Аноним (1939): 11.
2
Јакочев 1983: 67 18
Тимотијевић 2006: 49
3
Skembler 2007: 45‒49 19
Швајгар 1924: 37‒39
4
Фуко 1997: 158 20
АЈ, Фонд МП, ф – 66 – 1266 – 1514, Poročilo o delovanju
5
Le Bon 1919: 53 in stanju sokolskih društev žup: Kragujevac, Zaječar, Niš
6
Bradley 1961: 184 in Skoplje, 1922.
7
Jandásek 1932: 67 21
Anonim (1926): 52.
8
Жутић 1991: 5‒6 22
Илић 1997: 15‒23
9
Стојановић 2008: 330 23
АЈ, Фонд МФВ, ф – 71 – 17 – 47, Градња дома: Молба
10
Ignjatović 2007 за грађевински материјал, 10. 4. 1936.
11
Димић 1996: 425‒427 24
Богдановић 1934: 335‒336
12
Тимотијевић 2006: 43 25
Мрваљевић 1932: 3
13
Жутић 1991: 64‒76 26
АЈ, Фонд МП, ф – 66 – 1267 – 1514, Писмо Соколског
30
друштва у Куманову Министру просвете, 5. 5. 1928. 1939; АЈ, Fond MFV, f – 71 – 16 – 46, Sokolsko društvo
27
Тимотијевић 2006: 58‒148 župa Skoplje Bujanovac moli novčanu pomoć u iznosu
28
Митровић 2005: 107‒108 od 40.000 динара, 13. 8. 1940.
29
Стакнковић 1939: 5 43
АЈ, Fond MFV, f‒71 – 16 – 46, Sokolsko društvo Arilje
30
АЈ, Фонд МФВ, ф – 71 – 18а – 49, Савез Сокола moli novčanu pomoć, 1937.
доставља молбу соколске чете у Кошеву која моли 44
АЈ, Fond MFV, f – 71 – 17 – 47, Sokolsko društvo Kačanik
новчану помоћ, 5. 4. 1940. moli novčanu pomoć, 18. 10. 1938.
31
Аноним (1931в): 6. 45
АЈ, Fond MFV, f – 71 – 19 – 50, Ministarstvo šuma i
32
Стојић 2008: 150 rudnika dostavlja molbu Sokolske čete Tešica – Aleksinac
33
Тимотијевић 2006: 58‒148 kojom moli građu da postupi po uredbi o podizanju
34
АЈ, Фонд МФВ, ф – 71 – 17 – 47, Molba Sokolskog domova, 14. 4. 1938.
društva Marenberg za gradnju Sokolskog doma, 23. 8. 46
АЈ, Fond MFV, f – 71 – 19 – 50, Sokolska četa Viševac
1938; Projekat za Sokolski dom u Marenbergu, 1938. moli novčanu pomoć, 25. 5. 1938.
35
АЈ, Фонд МП, ф – 66 – 2289 – 2154, Молба Соколског 47
АЈ, Fond MFV, f – 71 – 19 – 50, Pismo sokolske čete u
друштва, друштва Црвеног крста и Кола српских Gornjoj Rijeci Ministarstvu za fizički odgoj naroda, 9. 5.
сестара у Власеници за помоћ поводом градње 1936.
друштвеног дома, 1927. 48
АЈ, Fond MFV, f – 71 – 16 – 46, Molba za pripomoć za
36
Аноним (1937): 12, 6; Путник (2015) dovršenje doma, 16. 7. 1936.
37
АЈ, Fond MFV, f – 71 – 18 – 48, Projekat Sokolskog 49
АЈ, Fond MFV, f ‒ 71 – 16 – 46, Sokolsko društvo
doma u Sisku, 1938. Bosanska Dubica moli novčanu pomoć, 24. 1. 1940.
38
АЈ, Fond MFV, f – 71 – 16 – 46, Molba Ministarstvu 50
АЈ, Fond MFV, f – 71 – 41 – 141, Molba sokolske župe
fizičkog vaspitanja naroda, 21. 11. 1936. Maribor za novčanu pomoć.
39
Demeter, Prčić-Vujnović, Bratuleanu i Biro 2008: 384 51
Putnik 2013: 147‒149
40
АЈ, Fond MFV, f – 71 – 18а – 49, Sokolska četa u Boljaniću 52
Аноним (1931а): 6; Аноним (1931б): 5; Аноним
moli novčanu pomoć za dovršenje sokolskog i narodnog (1932а): 9.
doma, 2. 8.1940. 53
Аноним (1935): 5; Ilijevski (2013): 127-128.
41
Аноним (1938): 4. 54
Митровић 2005: 105‒107
42
АЈ, Fond MFV, f – 71 – 16 – 46, Traženje pomoći od 50.000 55
Милошевић 2007: 116
dinara za dovršenje Sokolskog doma u Bujanovcu, 14. 3. 56
Аноним (1937): 11.
LITERATURA
Аноним (1937а): Аноним, Соколски дом у
Anonim (1926): Anonim, Sokolski dom u Ljubljani,
Прокупљу. Соколски гласник 12, 6.
Sokolski glasnik 5, 52.
Аноним (1937б): Аноним, У Сарајеву је јуче
Аноним (1931а): Аноним, Соколски дом краља
освећен Соколски дом највећи у нашој земљи,
Александра I у Тузли. Политика, 18. 2., 6.
Политика, 7. 11., 11.
Аноним (1931б): Аноним, Зидање Соколског
Anonim (1938): Anonim, Osvećenje temelja
дома у Тузли, Политика, 27. 8., 5.
Sokolskog doma Kralja Petra II Sokolske čete Srp.
Аноним (1931в): Аноним, Свечано приказивање
Grapska – Bušletić podignutog u Sok. Petrovoj
свесоколског слета, Политика, 9. 2., 6.
Petoljetci, Sokolski glasnik 41, 4.
Аноним (1932а): Аноним, Отворење Соколског
Аноним (1939): Аноним, У Санском Мосту у
дома у Тузли. Политика, 20. 12., 9.
недељу ће бити освећен нови соколски дом.
Аноним (1932б): Аноним, Соколски дом у
Политика, 24. 6., 11.
Рисну, Соколски гласник 37, 4.
Богдановић (1934): Д. Богдановић, Мисија
Аноним (1932в): Аноним, Освећење соколског
соколства на изградњи национално и социјално
дома у Рисну, Политика, 15. 9., 7.
снажних генерација, Београдске општинске
Аноним (1935): Аноним, Госпић подиже
новине 5, 335‒338.
Соколски дом као споменик краљу Александру,
Политика, 18. 3., 5.
31
Bradley (1961): J. F. N. Bradley. Czech Pan-Slavism Митровић (2005): В. Митровић, Архитекта
before the First World War, The Slavonic and East Ђорђе Табаковић (1897‒1971), Петроварадин:
European Review 94, 184‒205. Футура.
Demeter, Prčić-Vujnović, Demeter, Bratuleanu, Мрваљевић (1932): Ђ. Мрваљевић, Соколана ‒
Biro (2008): G. Prčić-Vujnović, Bratuleanu A. i расадиште соколске идеје, Соколски гласник 2, 3.
Biro, A. M.. Razvoj urbanizma i arhitekture u periodu Putnik (2013): V. Putnik, Influence of Ideology on
od 1918. do 1941. godine u Temišvaru, Segedinu i the Architecture of Sokol Houses in the Kingdom
Subotici - regionalni identitet pod uticajem moderne. of Yugoslavia, Zbornik Matice srpske za likovne
Subotica: Rotografika. umetnosti 41, 143‒151.
Димић (1996): Љ. Димић, Културна политика Skembler (2007): G. Skembler, Sport i društvo:
у Краљевини Југославији 1918‒1941. Београд: istorija, moć i kultura. Beograd: Clio.
Стубови културе. Смиљанић (1939): M. Смиљанић, Циљ и
Дворниковић (1990): В. Дворниковић, резултати Соколске Петрове Петолетнице.
Карактерологија Југословена. Београд: Sokolski glasnik 37, 2‒3.
Просвета. Станковић (1939): С. Станковић, Требиње зида
Фуко (1997): M. Фуко, Надзирати и кажњавати: Дом!, Соколски гласник 25, 5.
Настанак затвора. Сремски Карловци‒ Стојановић (2008): Д. Стојановић, Калдрма и
Нови Сад: Издавачка књижарница Зорана асфалт. Урбанизација и европеизација Београда
Стојановића. 1890−1914. Београд: Удружење за друштвену
Ignjatović (2007): A. Ignjatović, Јugоslоvеnstvо историју.
u аrhitеkturi 1904–1941. Bеоgrаd: Građevinska Стојић (2008): M. Стојић, Визуелна култура
knjiga. Сокола, Новопазарски зборник 31, 129‒155.
Ilijevski (2013): A. Ilijevski, The Lost Voices of Швајгар (1924): В. Швајгар, Соколски домови,
Serbian Modernism: Miša Manojlović and први део, Југословенски Сокол 3, 37‒39.
Isak Azriel. Serbian Studies 27/1-2, 121-135. Тимотијевић (2006): М. Тимотијевић, Соколи
Илић (1997): М. Илић, Гимнастика у Нишу: Чачка: 1910‒1941. Чачак: Народни музеј.
1897‒1997. Ниш: Гимнастички клуб „Ниш“. Vasić (1977): М. Vasić, Revolucionarni omladinski
Јакочев (1983): Г. Јакочев, Соколска pokret u Jugoslaviji 1929‒1941. godine. Beograd:
организација и стварање прве заједничке Narodna knjiga.
државе јужних Словена 1863‒1918. године, Жутић (1991): Н. Жутић, Sokoli: ideologija u fizičkoj
Зборник радова Стварање југословенске државе kulturi Kraljevine Jugoslavije 1929−1941. Београд:
1918. године. Београд: Народна књига, 67‒89. Ангротраде.
Jandásek (1932): L. Jandásek, The Sokol Жутић (1998): Н. Жутић, Крајишки соколи:
Movement in Czechoslovakia, The Slavonic and соколи Српске крајине 1903.‒1941.‒1991.
East European Review 31, 65‒80. Београд: Српско културно друштво „Зора“.
Le Bon, G. (1919). Mišljenja i verovanja. Zagreb:
Knjižara Ćelap i Popovac.
Милошевић (2007): П. В. Милошевић, Мате
Бајлон, архитекта: (1903‒1995). Београд:
Задужбина Андрејевић.
32
THE ROLE OF SOKOL HALLS IN THE MODERNIZATION OF THE
YUGOSLAV SOCIETY (1918‒1941)
Although the Sokol movement was created in mid-19th century in Prague as a form of national
awakening through sport, it was quickly adopted by the other Slavic peoples in Austro-Hungarian Empire.
However, the Sokol movement reached its golden age during the interwar period, in Czechoslovakia
and Poland as well as in the Kingdom of Serbs, Croats and Slovenes, later Yugoslavia. The reason for
this sudden popularity and expansion of the Sokol movement resided in the fact that Sokol liberalist,
but also pro-Yugoslav philosophy suited the ideology of Yugoslavism, promoted by king Aleksandar Ist
Karadjordjevic. Therefore the period of king’s dictatorship was marked by the intensive construction of
Sokol Halls in the entire country.
During the period of Yugoslav society’s modernisation, Sokol Halls mostly represented
the key and often only locations where cultural life was developed, especially in smaller towns. Sokol
Hall was the centre where the Sokol Society, apart from sport activities in the gymnasium, practised its
cultural and educational mission through numerous programs. Theatre plays, shows and dance evenings
to film screenings were held in the same hall where gymnastics was practised. Apart from the cultural and
educational contents, Sokol Halls were often the carriers of urban modernization. Numerous examples
demonstrate that these objects had the best equipment in town, with new technology, materials and
were often the first buildings with water supply, sewerage system and parquetry.
Based on the presented facts, a specific review of the importance that these objects had
in the interwar modernization of Yugoslav society will be made in this paper through the analysis
of Sokol architecture and its educational role.
[email protected]
33
ŽENI LEBL I POČECI ISTRAŽIVANJA JEVREJSKE UMETNOSTI U SRBIJI
MILICA ROŽMAN
doktorand
Filozofski fakultet
Ženi Lebl nalazi se među istaknutim proučavaocima za koje se vezuju počeci istraživanja jevrejske umetnosti u
Srbiji, i u dosadašnjoj istoriografiji ona je najpotpunije obradila ovaj naučni problem. Obradivši život Jevreja na našim
prostorima, Ženi Lebl je sagledala zakone koji su se odnosili na Jevreje u Srbiji, zatim kakav je bio njihov položaj u javnoj
sferi, kao i njihovo pozicioniranje u srpskom društvu, potom i kulturni model u kome se nalaze. Nakon višegodišnjih
istraživanja, nastale su monografije posvećene Jevrejima u Srbiji u kojima je ona obradila različite fenomene veoma
važne za razumevanje jevrejske umetnosti sa aspekta vizuelne kulture.
Ključne reči: Ženi Lebl, Jevreji, jevrejska umetnost, vizuelna kultura, Srbija.
J evrejska umetnost u Srbiji monografskih proučavanja o istoriji Jevreja u

predstavlja jedan od nedovoljno istraženih i Srbiji, tačnije Beograda, vezuje se za Ignjata
potisnutih naučnih problema. Pod pojmom Šlanga1 i izdato je 1926. godine. Šlang je u ovoj
jevrejska umetnost sa aspekta vizuelne kulture monografiji pokušao da prouči život Jevreja
podrazumeva se pre svega proučavanje u Beogradu, ali i prilike i pojave koje su se
istorije Jevreja, njihovog načina života, dešavale van Beograda, u periodu od srednjeg
verskih i kulturnih ustanova, ali i to kako veka do Prvog svetskog rata. Ova monografija
su Jevreji učestvovali u kreiranju vizuelne objedinila je staru jevrejsku literaturu i arhivsku
kulture Balkana. Za potpunije razumevanje građu sa ciljem da prikaže kakav su život vodili
jevrejske umetnosti i vizuelne kulture u Srbiji, i kako su se probijali Jevreji u Beogradu, od
potrebno je sagledati i proučiti period od njihovog doseljavanja, pa do prvih decenija XX
njihovog doseljavanja, ali i to kako se jevrejska veka. Predstavljala je jedan celokupan prilog
zajednica vekovima formirala na našim poznavanju Jevreja u Beogradu, ali ujedno
prostorima. Proučavanje jevrejske umetnosti i podsticaj za nova istraživanja o jevrejstvu
i vizuelne kulture u Srbiji na različite načine u Srbiji. Iako je ova monografija objavljena
započeto je kroz radove savremenih istoričara, u međuratnom periodu, ona je u srpskoj
istoričara umetnosti, naučne monografije i istoriografiji dugo bila jedina polazna tačka u
periodične stručne publikacije koje se bave metodologiji istraživanja jevrejske umetnosti i
ovim naučnim pitanjem. Jedno od prvih vizuelne kulture.
34
Slika 1 (levo):
Ženi Lebl 1927-
2009.
preuzeto sa : http://
www.mansarda.
rs/uploads/1844/
images/Z._
Lbl_israel.
jpg?r=3x4&w=400
Slika 2 (desno):
Ž. Lebl, Plima i slom
Počeci istraživanja jevrejske umetnosti Beogradu, upisala je Pravni fakultet, i uporedo

u Srbiji neraskidivo su povezani sa imenom s tim počela je da radi kao novinarka Politike.
Ženi Lebl. Rođena je 20. juna 1927. godine u Krajem 1948. godine je uhapšena i provela
Aleksincu. Početkom 1933. godine porodica je dve i po godine u zatvorima u Glavnjači,
Lebl se vratila u Beograd. Ženi Lebl je 1937. Ramskom ritu, Zabeli, Svetom Grguru i Golom
godine završila osnovnu školu i upisala se otoku. Nakon toga, 1954. godine Ženi Lebl seli
u Prvu žensku realnu gimnaziju. Početkom se u Izrael, gde je živela i radila sve do svoje
decembra 1941. godine, jevrejske žene i deca smrti. Ženi Lebl bavila se istraživanjem istorije
iz Beograda odvedeni su u logor Staro sajmište Jevreja na tlu bivše Jugoslavije, naročito u
i ubijeni. Ženi je, uoči odvođenja, pobegla u Srbiji i Makedoniji. Objavila je nekolicinu
Niš kod svoje nekadašnje vaspitačice Jelene članaka, i pored toga je objavila i dvadeset dve
Glavaški i kod vlasti se predstavila kao Jovanka knjige, na srpskom, engleskom i hebrejskom
Lazić iz Sombora. Međutim, bile su izdate jeziku.2
i uhapšene. Jelena je streljana, a Jovanka Istoriju Jevreja Vardarske Makedonije
kao maloletnica upućena je na prinudni rad obradila je u monografiji Plima i slom. Ova
u Nemačku, gde je i pod novim imenom monografija predstavlja prvo istraživanje
uhapšena i osuđena na smrt. Očekujući o Jevrejima na prostoru bivše Jugoslavije i
izvršenje smrtne kazne, u zatvoru u Berlinu je ujedno prvu studiju koju je Ženi Lebl napisala.
dočekala oslobođenje i vratila se u Beograd. Monografija Plima i Slom izdata je 1986. godi
Nakon toga, po završetku srednje škole u ne na hebrejskom jeziku, dok je drugo izdanje
35
štampano na srpskom jeziku 1990. godine.
Nakon izvršenog višegodišnjeg istraživanja
po arhivima i bibliotekama, nastale su mo
nografije posvećene Jevrejima u Srbiji: Do
„konačnog rešenja“ Jevreji u Beogradu 1521-
1942., Do „konačnog rešenja“, Jevreji u Srbiji i
Jevreji u Pirotu.
Pored knjiga koje su objedinile istoriju
Jevreja u Srbiji, Ženi Lebl je objavila tri knjige
koje su objedinile ličnu istoriju i kroz koje
je na indirektan način predstavila sudbinu
jednog naroda. U knjizi Odjednom drukčija,
odjednom druga, Ženi Lebl predstavlja vreme
Drugog svetskog rata, obuhvatajući nekoliko kod Ženi Lebl, pre svega se zasniva na Slika 3:
Ženi Lebl 1927-
godina pre i nakon izbijanja rata. Dok je u primarnom prikupljanju arhivske građe, kao
2009.
knjizi Dnevnik jedne Judite Ženi Lebl opisala i na prikupljanju dokumentacije jevrejskih
prvu godinu Drugog svetskog rata, kroz ovu porodica, verbalnih opisa, ali i artefakata Danilo Kiš i Ženi
Lebl na plaži u Tel
knjigu je predstavila i dogođaje iz porodične vezanih za jevrejsku vizuelnu kulturu. Avivu
istorije. Na kraju, treću knjigu Ljubičica Metodološki postupak proučavanja koji je Ženi
preuzeto sa:
bela: Vic dug dve i po godine Ženi Lebl je Lebl primenila oslanja se na multidisciplinarni https://i1.wp.
posvetila stradalnicama Golog otoka. U ovoj pristup koji je karakterističan za kulturno- com/fenomeni.
me/wp-content/
knjizi predstavila je dve i po godine njenog istorijske i istorijsko-umetničke studije, samim uploads/2016/04/
boravka u zatvorima u Jugoslaviji. Povodom tim metodologija istraživanja podrazumeva danilo_kis_und_
zeni_lebl_kl_i.
pedesetogodišnjice stvaranja nove države kontekstualizaciju jevrejske umetnosti u jpg?fit=585%2C411
Izrael nastala je knjiga Juče, danas – doprinos odnosu na kulturno-istorijske prilike.
Jevreja iz bivše Jugoslavije Izraelu. Ova knjiga Kao što je već spomenuto, Ženi Lebl
napisana je na inicijativu Jevreja sa prostora se nalazi među istaknutim proučavaocima za
bivše Jugoslavije u Izraelu, i u njoj je Ženi Lebl koje se vezuju počeci istraživanja jevrejske
popisala Jevreje koji su svojim delovanjem umetnosti u Srbiji, i kroz dosadašnji rad ona
ostavili značajan doprinos u Izraelu. je najpotpunije obradila ovaj naučni problem.
Za svoja dugogodišnja istraživanja o Istražujući o istoriji Jevreja u Srbiji, Ženi Lebl je
jevrejskoj vizuelnoj kulturi, nagrađena je sa sagledala i proučila zakone koji su se odnosili
dvadeset i dve nagrade na konkursima Saveza na Jevreje u Srbiji, zatim kakav je bio njihov
jevrejskih opština Srbije. Umrla je 20. oktobra položaj u javnoj sferi, kao i pozicioniranje u
2009. godine i sahranjena u Jerusalimu. U znak srpskom društvu, potom i kulturni model
sećanja na nju zasađen je jedan gaj u Izraelu, u kome se nalaze. O različitosti kulturnih
dok je na konkursima Saveza jevrejskih opština modela i njihovom dugom trajanju u svesti i
Srbije prva nagrada nazvana njenim imenom. običajima najbolje govore susreti sefardskih
Metodološki postupak istraživanja i aškenaskih Jevreja početkom XX veka, koji
36
Slika 4: prikaza o stradanju Jevreja tokom Drugog
Ž. Lebl,
Do “konačnog svetskog rata. Koristi pre svega metodološki
rešenja” Jevreji u pristup koji je zasnovan na istorijskom, socio-
Beogradu
1521-1942. političkom i kontekstualnom istraživanju
kulturne istorije. Pored istorijskog konteksta,
koji je nezaobilazan i veoma važan u
istraživanju jevrejske umetnosti i vizuelne
kulture u Srbiji, obradila je i druge kontekste,
kao što su verski, kulturni, funerarni i
politički. Prikazavši biografije vrhovnih
rabina, jevrejsko bračno pravo, beogradske
sinagoge, pogrebne običaje, razvoj funerarnih
prostora, obradila je sve značajne kontekste
koji su veoma važni za buduća proučavanja.
Takođe, na osnovu opisa i publikovanog
vizuelnog materijala beogradskih sinagoga,
Ženi Lebl pruža dragocene podatke za dalja
istraživanja jevrejske umetnosti. Bibliografija
za monografiju je prilično obimna, ali imajući
su se međusobno prepoznavali kao drugi, u vidu njen pionirski rad na ovom polju, te
bez obzira na istu religiju i etničko poreklo.3 vreme i okolnosti u kojima je pisala jevrejsku
Za Jevreje koji žive na teritoriji Srbije, to istoriju, proces navođenja literarnih i arhivskih
je podrazumevalo proces oslobađanja od izvora nije uvek dosledan, što bi moglo da
osmanske vlasti, prolaz kroz stvaranje i predstavlja problem budućim istraživačima
izgradnju države, život u Kneževini, potom - kao što i usmeno kazivanje može biti
Kraljevini, kao i funkcionisanje nakon promene nepouzdano, ali se u najvećoj meri može
dinastičkih režima početkom XX veka, sve do smatrati dragocenim.
formiranja Kraljevine Jugoslavije.4 Monografija Jevreji u Beogradu nastala
Prvi deo dvotomnog rada Do je kao rezultat višegodišnjih istraživanja.
„konačnog rešenja“ posvetila je Jevrejima Ženi Lebl je u ovoj monografiji objedinila
u Beogradu. U ovoj monografiji, Ženi Lebl arhivsku građu, response, putopisnu literaturu
obuhvatila je period od doseljavanja 1521. i antijevrejsku literaturu. Jedan od glavnih
do stradanja u Holokaustu 1942. godine, izvora za istoriju Jevreja i jevrejskih zajednica
i na taj način doprinosi najcelovitiji prikaz širom Evrope je obimna rabinska literatura
istorije Jevreja u Beogradu. Primarno se služila pitanja i odgovora, poznata pod nazivom
istorijskim pristupom, obradivši život Jevreja response. Pored primarno prikupljene građe,
pod Turcima i Austrijancima u Beogradu, njene analize i interpretacije, Ženi Lebl u
potom donosi prikaze o načinu života, monografiji prati život jevrejske zajednice
njihovim verskim i kulturnim ustanovama, i od njenih početaka pa do stradanja u
na kraju predstavlja jedan od najcelovitijih Holokaustu. Jevrejska zajednica u Beogradu,
37
bila je smeštena na Jaliji, priobalnom primi broj Jevreja koji se tada nalazio u gradu.
području uz Dunav. To je bio prostor unutar Ali beogradski Jevreji nisu dobili dozvolu
beogradskog podgrađa, koji je bio u blizini sultana za podizanje nove sinagoge, zato što
najvažnije ulice Zereka i turske mahale.5 u periodu vladavine osmanske imperije nije
O beogradskim Jevrejima postoji mnogo bilo dozvoljeno podizanje novih sinagoga,
podataka zabeleženih po raznim hebrejskim ali je odnos vlasti prema prepravci postojećih
spisima i responsama. U raznim responsama verskih objekata bio prilično liberalan. U
koje Ženi Lebl koristi kao veoma važne izvore periodu austrijske okupacije Beograda od
se može naći niz podataka o detaljima mahale, 1688. do 1690. godine, kada je jevrejska
potom o izgledu kuća i njenih dvorišta, kao i o zajednica odvedena u ropstvo, uništena je i
životu u njima. Prvi pisani izvori o doseljavanju prva beogradska sinagoga. Beogradski Jevreji
Jevreja u Beograd vezuju se za period vratili su se u grad tek po povratku Osmanlija.
vladavine osmanske imperije, i tada su se Verovatno su Turci u tom periodu shvatili da u
uglavnom doseljavali sefardski Jevreji. Iako su ovom slučaju treba zaobići zabranu i dozvoliti
se aškenaski Jevreji u Beograd doselili tokom beogradskim Jevrejima da podignu novu
XVII veka, njihov broj se povećavao u XVIII sinagogu, te je krajem XVII veka podignuta
veku, kada je Beograd bio pod Austrijancima, sinagoga El kal Vježo paralelno sa Jevrejskom
u periodu od 1717. do 1739. godine, i ponovo ulicom, koja je bila ucrtana u gotovo sve
od 1789. do Svištovskog mira 1791. godine. planove iz tog doba.6 Pored sinagoge El kal
Aškenaski Jevreji su se najviše doseljavali u vježo, 1886. godine podignuta je sinagoga
Beograd za vreme vladavine kneza Miloša, koji El kal Nuevo, ali o ovoj sinagogi ne postoje
nije imao dobre odnose samo sa lokalnom detaljniji opisi, zato što je ona srušena u Prvom
jevrejskom zajednicom, već je pozivao i svetskom ratu. Sinagoga sve češće postaje
jevrejske zanatlije iz inostranstva da se dosele. izraz ekonomske stabilnosti i moći jevrejske
Ove dve zajednice su u Beogradu egzistirale zajednice. Kao primer monumentalne
potpuno odvojeno, o čemu svedoči osnivanje sinagoge može se navesti primer sinagoge Bet
odvojenih opština u XIX veku, ali i to da su Jisrael koja podignuta u Beogradu početkom
sefardska i aškenaska zajednica imale zasebne XX veka. Kamen temeljac položio je kralj
sinagoge i groblja. Petar I Karađorđević 10. maja 1907. godine.
Kao što je već rečeno, na osnovu publikovanog Projekat za sinagogu izradio je arhitekta Milan
vizuelnog materijala i opisa beogradskih Kapetanović, i podignuta je u mavarskom stilu.
sinagoga, Ženi Lebl je pružila neozaobilazne Sinagoga Bet Jisrael postojala je u periodu
podatke koji su važni za proučavanje jevrejske od 1908. do 1944. godine, kada je uništena
umetnosti u Beogradu. Prva sinagoga na u Drugom svetskom ratu.7 Nakon Prvog
Jaliji podignuta je verovatno odmah po svetskog rata, povećavao se broj aškenaskih
doseljavanju sefardskih Jevreja u Beograd. Jevreja, stoga je aškenaska jevrejska opština
Ne zna se tačno kada je sinagoga podignuta, želela da podigne sinagogu koja bi zadovoljila
ali postoje podaci da je jevrejska zajednica potrebe njihove zajednice. Kamen temeljac
polovinom XVII veka želela da podigne novu položen je 15. juna 1924. godine, a svečano
sinagogu, jer stara sinagoga nije mogla da osvećenje sinagoge obavljeno je 1926. godine,
38
kada je završeno uređenje enterijera. Ne zna zajednice osnovana su dva groblja: Aškenasko
se ko je tačno izradio projekat za aškenasku i Novo sefardsko groblje.9 Društveno-
sinagogu8, ali je nadzorni inženjer bio Milan politička faza i Drugi svetski rat uticali su na
Šlang. Aškenaska sinagoga u Beogradu je do potpunu devastaciju jevrejskog stanovništva
danas zadržala svoju prvobitnu namenu. u Beogradu. Takođe, tada su stradale i sve
Pored sinagoga koje su veoma važne sefardske sinagoge u Beogradu, stoga danas
za proučavanje jevrejske umetnosti, Ženi mala jevrejska zajednica za svoje verske
Lebl je u ovoj monografiji sagledala i razvoj potrebe koristi aškenasku sinagogu. Sa druge
funerarnih prostora. Na osnovu arhivske strane, Novo sefardsko groblje je kao deo
građe i vizuelnog materijala Ženi Lebl prati funerarne kulture zadržalo svoju prvobitnu
razvoj beogradskih jevrejskih grobalja i pruža namenu i danas je u funkciji.
značajne podatke za proučavanje funerarne Pored ove monografije, za istraživanje
umetnosti. Prvo jevrejsko groblje nalazilo jevrejske umetnosti u Beogradu kapitalnu
se u današnjoj Dalmatinskoj ulici, ali tokom studiju predstavlja i knjiga Jevrejske
XIX veka u periodu urbanizacije i izgradnje knjige štampane u Beogradu: 1837-1905.
Beograda, groblje se našlo u samom centru Objedinjujući arhivske izvore, fotografsku
grada, stoga je ponovo moralo biti izmešteno. građu i ilustracije, Ženi Lebl je ovom knjigom
Tako da se nova groblja osnivaju na području obuhvatila razvoj štamparstva u Srbiji u XIX
Slavujevog potoka, ispod Zvezdare, današnjoj veku. Publikovala je nazive devedeset i tri
Ruzveltovoj ulici. Za potrebe jevrejske jevrejskih knjiga štampanih u Beogradu u
periodu između 1837. i 1905. godine.
Drugi deo dvotomnog rada Do
„konačnog rešenja“, Ženi Lebl posvetila je
Jevrejima u Srbiji u kome razmatra period
njihove egzistencije u Srbiji posle Balkanskih
ratova, bez Makedonije, tadašnje „Južne
Srbije“. Obradila je skoro sve srpske gradove u
kojima su živeli Jevreji. Kroz ovu monografiju
sagledala je istoriju jevrejskih zajednica u
Kosovskoj Mitrovici, Kragujevcu, Leskovcu,
Nišu, Novom Pazaru10, Pirotu, Požarevcu,
Prištini, Smederevu i Šapcu. Jevrejske
zajednice obrađene u ovoj monografiji nisu
poređane po njihovoj veličini, važnosti i
starosti, već po abecednom redu gradova. U
ovoj monografiji navedeni su najraniji poznati
Slika 5:
Ž. Lebl, dokumenti i podaci o naseljavanju jevrejskog
Jevrejske knjige stanovništva, organizaciji njihovog života,
štampane u
Beogradu verskim i kulturnim ustanovama sa detaljnim
1837-1905. spiskovima uglednijih članova, glavnim
39
zanimanjima, sve do antijevrejskih zakona, trgovačko mesto između Sarajeva i Carigrada.
njihovog odraza na te sredine i konačno o U hebrejskim izvorima, pominje se Priština još
Holokaustu. Stoga, publikovanjem arhivskih od XVI veka, i to kao „Kehila kedoša Prišna“,
izvora, responsa i sačuvanog vizuelnog ali o jevrejskoj opštini u Prištini ne postoji
materijala u ovoj monografiji objedinila je mnogo podataka i ne zna se tačno kada je
sve značajne izvore za proučavanje jevrejske osnovana. Jevreji u Prištini su se uglavnom
umetnosti u srpskim gradovima. bavili trgovinom, ali je među njima bilo i
Sagledavajući gradove poput poznatih zanatlija. Jevrejsko stanovništvo se
Kosovske Mitrovice i Kragujevca, Ženi Lebl uglavnom nije identifikovalo ni sa jednim od
donosi podatke da su jevrejske zajednice u osvajača, što se može videti na primeru da
tim gradovima bile veoma male i da su živele su svi prištinski Jevreji govorili, čitali i pisali
skromno. Što se tiče Kosovske Mitrovice11, ladino, a često i francuski, koji je smatran
Jevreji su masovnije počeli da se doseljavaju diplomatskim i trgovačkim jezikom. Što se
oko 1900. godine, i uglavnom su dolazili iz tiče sinagoga prištinskih Jevreja, u izvorima se
Prištine. Može se reći da su svojim dolaskom spominje da je stara sinagoga Kal podignuta
postavili temelje trgovine. Jevrejska zajednica u u vreme turske vladavine, ali ne postoje
Kosovskoj Mitrovici bila je malobrojna i veoma detaljniji podaci i opisi izgleda stare sinagoge.
skromna, o čemu svedoči njihova sinagoga Nova dvospratna sinagoga podignuta je
koja se nalazila u jednoj privatnoj kući veličine 1897. godine, kada je rabin bio Šabat Kamhi,
16m², nije poznato da je postojalo jevrejsko poreklom iz Bitolja, a na čelu Jevrejske opštine
groblje, a sličan je primer i jevrejske zajednice Rahamim Ruben. U prizemlju sinagoge nalazile
u Kragujevcu. Jevreji su u Kragujevac počeli da su se učionice, ali su se u tom delu Jevreji
se doseljavaju u vreme vladavine kneza Miloša, okupljali za dnevne i večernje molitve. Glavni
bili su poznati trgovci i zanatlije. U arhivskoj deo sinagoge nalazio se na spratu, a duž celog
građi, spominje se sinagoga poljskih Jevreja, zida bio je balkon ograđen rešetkama - to je
koji su živeli u Kragujevcu u XIX veku. Ali se tek bio prostor namenjen ženama. U prednjim
krajem dvadesetih godina XX veka pominje redovima sinagoge nalazile su se stolice za
da su Kragujevčani imali svoju sinagogu Kal starije ljude, dok je drugi deo sinagoge bio
u privatnoj kući u Dušanovoj ulici, za koju su određen za članove ožalošćene porodice i
plaćali kiriju. S obzirom na to da je Jevrejska bio je ukrašen kandilima. Pored sinagoga, u
opština bila siromašna, 1930. godine dr Moša Prištini su postojala i dva jevrejska groblja,
Eli ustupio je prostor za sinagogu u svojoj kući staro i novo. U izveštaju delegata Saveza JVOJ,
u Ljubičinoj ulici, u dvorišnim zgradama, koje Davida Levija iz 1937. godine, nalaze se podaci
nisu zidane za te svrhe. o starom i novom jevrejskom groblju. Staro
Ženi Lebl na primerima poput Prištine, jevrejsko groblje, nalazilo se na brdu izvan
Niša i Pirota, jasno uočava značaj Jevreja u grada, u blizini Tauk-bašte. Ne postoje podaci
vizuelnom identitetu srpskih gradova. Priština kada je groblje nastalo i kako je izgledalo, ali
je početkom XIX veka predstavljala utvrđenu se zna da je zatvoreno 1913. godine. Novo
varoš sa devet hiljada stanovnika, i najvažnije jevrejsko groblje nastalo je 1912. godine, bilo
40
je udaljeno 2 km od Prištine, i nalazilo se u kulture. Ne zna se kada je nastalo i gde se
ravnici između Kosova Polja i Prištine. Kao što nalazilo prvo jevrejsko groblje u Nišu. Svakako
je bio slučaj i sa ostalim Jevrejima, prištinski je to moralo biti odmah posle dolaska Jevreja
Jevreji su takođe stradali u Holokaustu. u ovaj grad. Kao i svuda, i u Nišu su groblja
Priština je imala svoju posebnu sudbinu, prvo bila izvan grada, na dalekoj periferiji. Kako se
je bila okupirana od strane Nemaca, a potom grad vremenom širio, došlo je do regulacija
je predata Italijanima. Stradanje prištinskih ulica, pa su i groblja morala biti prebačena,
Jevreja počelo je posle kapitulacije Italije i zato što su se našla u samom centru grada,
ulaska Nemaca u Albaniju septembra 1943. te se tako drugo jevrejsko groblje nalazilo u
godine, a nastavilo se u proleće 1944. godine, blizini manastira Sv. Pantelejmon. Poslednje
hapšenjem Jevreja i odvođenjem u logor jevrejsko groblje nalazilo se u delu grada koji
Bergen-Belzen kod Hanovera.12 se nazivao Stočni trg. Zauzimalo je prostor oko
Značajnu jevrejsku populaciju imao je 120x80 m² i na njemu su sahranjivani ne samo
i Niš - u Godišnjaku grada Niša iz 1938. godine niški Jevreji već i oni iz manjih mesta u okolini.
nalazi se podatak da su Jevreji stanovnici Niša Spomenici na niškom jevrejskom groblju
još od doba Rimljana, ali se za njihovu crkvenu su u obliku kamenih kovčega, postavljeni
opštinu zna tek od 1695. godine, kada su u grad jedan kraj drugog. Na nadgrobnim pločama,
u većem broju stigli sefardski Jevreji. Takođe, tu uglavnom su uklesani epitafi na hebrejskom
se nalazi podatak da je tada podignuta i prva jeziku, ali postoji i nekolicina spomenika sa
niška sinagoga. U XIX veku postojale su dve plastičnom dekoracijom.14 Na spomenicima
sinagoge „El Kal grande“ i „El Kal čiko“. Nakon koji potiču iz XX veka, pored hebrejskih
Prvog svetskog rata i po povratku Jevreja sa natpisa, nalaze se i natpisi na srpskom jeziku.
Solunskog fronta, odlučeno je da se sagradi Na niškom jevrejskom groblju sahranjivalo se
nova sinagoga, koja će odgovarati potrebama sve do početka Drugog svetskog rata. Danas je
zajednice. Nova sinagoga podignuta je 1927. jevrejsko groblje u Nišu potpuno zapušteno-
godine, a projekat je izradio Jaška Albala. osim dvadesetak nadgrobnih ploča sa istočne
Sinagoga je bila prostrana, sa otvorenom strane, svi grobovi su veoma oštećeni i
galerijom za žene i pevački hor. Sinagoga razbijeni. Celokupna jevrejska zajednica u Nišu
je za vreme nemačke okupacije, u periodu stradala u periodu od 1941. do 1942. godine.15
od 1941. do 1944. godine, korišćena kao Pirot je, kao i Beograd, bio tema
magacin. Kasnije je jedan od preživelih niških posebnog istraživanja koju je Ženi Lebl
Jevreja, Meir-Maja Mevorah, očistio i sredio obradila monografiji posvećenoj Jevrejima
sinagogu, a potom je na inicijativu Presijada u Pirotu.16 Ženi Lebl u monografiji Jevreji u
- Peše Gedalje u prostorijama Kala otvorena Pirotu pre svega koristi geografski pristup
umetnička galerija nazvana „Sinagoga“.13 objašnjavajući sam položaj grada Pirota i
Pored sinagoga, za potpunije kako je bila pozicionirana jevrejska mahala.
sagledavanje i razumevanje kreiranja vizuelnog Zatim, koristeći istorijski pristup obradila je
identiteta niških Jevreja, potrebno je sagledati istoriju Jevreja u Pirotu. Obradila je period
i Jevrejsko groblje kao bitnu celinu funerarne od njihovog doseljavanja, zatim period
41
kapija, Galata mahala, Jasen- kapija, Nova Slika 6:
Ž. Lebl,
mahala, Jendek-mahala, Brankova mahala, Jevreji u Pirotu
Pop-Šemsina mahala, Zevnici, Četalj-ćuprija,
Donja mahala i Jevrejska mahala. O jevrejskoj
populaciji u Pirotu u ranijim vekovima nema
mnogo pisanih izvora, ali se zna da je već
u XVI veku postojala jevrejska zajednica sa
svim uobičajenim toposima koji su određivali
njeno postojanje, kao što su sinagoga, mikve i
groblje.17
Jevrejska mahala bila je udaljena
oko dvesta metara od centra grada, i nalazila
se u neposrednoj blizini Careve džamije i
Stare crkve.18 Jevreji u Pirotu spadali su skoro
stoprocentno u sefardsku grupu. Njihov
govorni jezik bio je ladino, dok su za ritualne
službe upotrebljavali hebrejski jezik, poznat
kao „lašon kodeš“, ili su prevodili rituale na
ladino uz obavezne hebrejske izraze.19 Što
se tiče zanimanja pirotskih Jevreja, oni su se
Bugarske okupacije 1885, potom Balkanski i uglavnom bili zanatlije i trgovci, nisu imali
Prvi svetski rat, i na kraju period koji se vezuje esnaf niti su ulazili u srpske esnafe. Uvozili su
za stradanje pirotskih Jevreja u Holokaustu. pamuk i tekstil, a izvozili mlečne proizvode,
Pored istorijskog konteksta obradila je i verski, žitarice i kožu. Nakon Prvog svetskog rata,
kulturni i funerarni. Na osnovu publikovane Jevreji su počeli da učestvuju u političkom
arhivske građe i vizuelnog materijala o životu Pirota, među njima je bilo radikala i
jevrejskoj mahali, sinagogi, mikvama i groblju demokrata, kao i među ostalim građanima.20
pruža dragocene podatke za istraživanje Većina Jevreja imala je u mahali sopstvene
jevrejske umetnosti sa aspekta vizuelne kuće od tvrdog materijala - planske, udobne i
kulture u Pirotu. solidno građene, što jasno govori o njihovom
Grad Pirot se nalazi na krajnjem povoljnom položaju i ekonomskom statusu.
jugoistoku Srbije, na granici sa Bugarskom. Za vreme Srpsko-bugarskog rata 1885. godine,
Sam grad Pirot podeljen je na dva dela rekom Bugari su okupirali Pirot, uništili sinagogu i
Nišavom. Na levoj obali reke Nišave nalazi se opljačkali skoro sve jevrejske kuće, te je veći
veći deo varoši koji se naziva Pazar, dok se deo Jevreja pobegao u Niš.
na desnoj obali nalazi manji deo poznat kao Kao što je već spomenuto, pirotski
Tija bara. U odnosu na Tija baru, Pazar je bio Jevreji imali su svoju sinagogu, Mikve i
prostraniji deo grada, sa dvanaest glavnih zasebno groblje. Po predanju, prva sinagoga
mahala, kao što su Kale-kapija, Stambol- zvana Kal u Pirotu sagrađena je još u XVI veku,
42
ali se ne zna gde se tačno nalazila. Tokom Treblinka, gde su stradali početkom aprila.22
vekova, sinagoge su menjale mesto. Poslednja Danas u Pirotu ne postoji ni jevrejska mahala,
sinagoga, zvana Novi Kal, renovirana je oko ali ni sinagoga i jevrejsko groblje. Jedino su
1932. godine, ne postoje podaci kada je sačuvani ostaci Mikve23, koji svedoče da je tu
podignuta, ni kako je izgledala, ali se zna vekovima živela jevrejska zajednica.
da je imala galeriju za žene i za pevački hor. Sagledavajući monografije Do
U dvorištu sinagoge nalazila se jevrejska „konačnog rešenja“, Jevreji u Beogradu 1521.-
škola Meldar i malo ritualno kupatilo- Mikve. 1942., Do „konačnog rešenja“, Jevreji u Srbiji i
Jevrejsko groblje u Pirotu, nalazilo se prilično Jevreji u Pirotu, koje su nastale kao rezultat
daleko od grada, na padini brda Sarlak, na putu višegodišnjih istraživanja po arhivima i
prema selu Gnjilan. O jevrejskom groblju, kao bibliotekama, možemo zaključiti da one
ni o sinagogi, gotovo da ne postoje podaci- ne predstavljaju jedno od najpotpunijih izdanja
zna se kada je nastalo, ni kako je izgledalo.21 o istoriji i sudbini Jevreja, utemeljene
U periodu Drugog svetskog rata, savremenim metodološkim istraživanjima,
Pirot je bio pod bugarskom vladavinom. koja se zasnivaju na multidisciplinarnom
Jevreji su tada ostali bez građanskih i metodu dajući doprinos studijama
drugih prava. Bugari su zaplenili sve radnje vizuelne kulture. Iako se Ženi Lebl, u ovim
jevrejskih trogvaca i zanatlija, i svu zatečenu monografijama, pre svega bavila istorijom
robu konfiskovali. Svi Jevreji u Pirotu bili Jevreja, ona je obradila i druge fenomene
su popisani i od njih je zahtevano da se i kontekste, kao što su verski, kulturni i
svakodnevno prijavljuju policiji „radi kontrole“. funerarni, koji su veoma važni za proučavanje
Pirotski Jevreji uhapšeni su 12. marta 1943. i razumevanje jevrejske umetnosti u Srbiji sa
godine, nakon čega su transportovani u logor aspekta vizuelne kulture.
1
Pored Ignjata Šlanga, proučavanjem istorije Jevreja u Milan Šlang, spominje Ignjat Šlang i Divna Đurić-Zamolo,
Beogradu bavio se i Bogumil Hrabak,Up: Hrabak 2009: 22- dok Ivan R. Marković, spominje da je projekat uradio
441. arhitekta Franja Urban, više o tome vidi u: Šlang 1926: 130,
2
Ženi Lebl objavila je sledeće knjige na srpskom, engleskom Đurić- Zamolo (1992): 236-237, Marković (2009): 353-373.
i hebrejskom jeziku: Plima i slom: iz istorije Jevreja Vardarske 9
O Novom sefardskog groblju u Beogradu vidi više u: Rajner
Makedonije(hebrejski 1986, srpski 1990, engleski 2008), (1992): 201-214., Up: Dautović (2013): 43-58.
Ljubičica Bela: Vic dug dve ipo godine (srpski 1990. i 2009, 10
O Jevrejima u Novom Pazaru up: Lebl(1993): 221-224
hebrejski 1993); Dnevnik jedne Judite - Beograd 1941. 11
Up: Lebl(1988): 209-221.
(srpski 1990); Jevrejske štampane knjige u Beogradu 1837- 12
Lebl 2002: 217-243.
1905. (srpski 1990);Jerusalmski muftija (srpski 1993,2003, 13
Isto: 65-71.
hebrejski 1996, engleski 2007); Jevreji iz Jugoslavije - ratni 14
Više o jevrejskom groblju u Nišu, v: Erdeljan (2010): 213-
vojni zarobljenici u Nemačkoj: Spomen- album, pola veka 232.
od oslobođenja 1945-1995 (hebrejski, srpski i engleski 15
Lebl 2002:65-112., Up: Lebl(2000): 137-152.
1995); Odjednom drukčija, odjednom druga( hebrejski 16
Prvo izdanje monografije Jevreji u Pirotu publikovano je
1998, 1999 i sprski 2008);Juče, danas - doprinos Jevreja 1990. godine, zatim i u okviru knjige Do ,,konačnog rešenja”,
iz bivše Jugoslavije Izraelu (hebrejski i srpski 1999); Do Jevreji u Srbiji, 2002. i drugo dopunjeno izdanje Jevreji u
„konačnog rešenja“: Jevreji u Beogradu 1521-1942 (srpski Pirotu publikovano je 2015.
2001,2015, hebrejski 2006, engleski 2007); Da se ne zaboravi 17
Lebl 2015: 31-35., O jevrejima u Pirotu up: Velkova,
(srpski 2008). Panajotović 2015: 9-71.
3
Dautović (2012): 65., Popović (2009): 95-107. 18
Isto: 66.
4
Lebl 2001: 143-193., Dautović (2012): 65. 19
Isto: 26-27.
5
Makuljević (2010): 199-212. , Makuljević 2015: 137. 20
Isto:66-69
6
Lebl (1997): 80-101. Up: Lebl 2001: 225-241. 21
Isto: 54-65, Up: Velkova, Panajotović 2015: 29-36, 43-46.
7
Više o sinagogi Bet Jisrael vidi u: Nedić (2003): 299-308. 22
Lebl 2015: 77-103.
8
Projekat za aškenasku sinagogu predstavlja složeno pitanje 23
Up: Velkova, Panajotović 2015: 37-42.
autorstva. Da je projekat za aškenasku sinagogu izradio
43
LITERATURA
Dautović (2012): V. Dautović, Sefardske štampane Lebl 2015: Ž. Lebl, Jevreji u Pirotu, Pirot: Muzej
ketube na Balkanu, Muzej primenjene umetnosti Ponišljava Pirot.
Zbornik 8 (2012) 65-76. Makuljević (2010): N. Makuljević, Sephardi Jews
Dautović (2013): V. Dautović, A Monument to Fallen and the Visual Culture of the Ottoman Balkans, El
Jewish Soldiers in the Wars Fought between 1912 and Prezente Studies in Sephardic Culture 4 (2010) 199-
1919 at the Sephardic Cemetery in Belgrade, Acta 212.
historiae artis Slovenica (2013) 43-58. Makuljević 2015: N. Makuljević, Osmansko-srpski
Đurić- Zamolo (1992): Jevreji-graditelji Beograda Beograd. vizuelnost i kreiranje gradskog identiteta,
do 1941. Jevrejski istorijski muzej Zbornik 6 (1992) Beograd: Topy
216-243. Marković (2009): I. Marković, Zgrada srpsko-
Erdeljan (2010): J. Erdeljan, Jewish Funerary jevrejske crkvene opštine aškenaskog obreda u
Monuments from Niš. A Comparative Analysis of Beogradu, Jevrejski istorijski muzej Zbornik 9
Form and Iconography, El Prezente Studies in (2009) 353-373.
Sephardic Culture 4 (2010) 213-232. Nedić (2003): S.Nedić, Sinagoga Bet Jisrael- delo
Hrabak 2009: B. Hrabak, Jevreji u Beogradu, Do arhitekte Milana Kapetanovića, Jevrejski istorijski
sticanja ravnopravnosti(1878), Beograd: Etnološka muzej Zbornik 8 (2003) 299-308.
biblioteka. Popović (2009): V. Popović, Autohtona deca
Lebl (1988): Ž. Lebl, Jevreji u Nišu, Jevrejski Bosne i „Kuferaši“: Sefardi i Aškenazi u Zembilju,
Almanah 1971-1996 (2000) 137-152. humoristično-satiričnoj kolumni Save Sakrića,
Lebl (1993): Ž. Lebl, O Jevrejima na Kosovu i u Menora (2010) 95-107.
Sandžaku, Jevrejski almanah 1971-1996 (2000) Rajner (1992): M. Rajner, Jevrejska groblja u
209-224. Beogradu, Jevrejski istorijski muzej Zbornik 6
Lebl (1997): Ž. Lebl, Sinagoge u Beogradu, Jevrejski (1992) 201-215.
istorijski muzej Zbornik 7 1997 (80-101) Šlang 1926: I. Šlang, Jevreji u Beogradu, Beograd:
Lebl 2001: Ž. Lebl, Do „konačnog rešenja“, Jevreji u Štamparija M. Karića.
Beogradu 1521-1942., Beograd: Čigoja. Velkova, Panajotović 2015: S. Velkova, M.
Lebl 2002: Ž. Lebl, Do „konačnog rešenja“, Jevreji u Panajotović, Šalom iz Pirota, Pirot: Muzej Ponišljava
Srbiji, Beograd: Čigoja. Pirot.
44
Ženi Lebl and beginnings of the research of
Jewish art in Serbia
The beginnings of the research of Jewish art in Serbia are inextricably linked with the name Ženi
Lebl. She researched the history of Jewish people in the former Yugoslavia, particularly in Serbia and
Former Yugoslav Republic of Macedonia. As a result of years of research in archives and libraries
the following monographs dedicated to Jewish people in Serbia were created: To„the final solution”
Jewish people in Belgrade 1521-1942, To „the final solution” Jewish people in Serbia and Jewish people in Pirot.
The first part of the two-volume work To “the final solution”, is dedicated to the Jewish people in Belgrade.
In this monograph Ž. Lebl covered the period from 1521 to 1942, thus giving one of the most complete
overview of the history of Jewish people in Belgrade, from their immigration to their suffering in
the Holocaust. In addition to the historical context that is unavoidable in the research of Jewish visual
culture in Serbia, she covered other contexts, such as religious, cultural, political and funeral, and
which are very important for the study of Jewish art in a view of visual culture. The second part of the
two-volume work To“the final solution” is dedicated to the Jewish people in Serbia, where Serbia
after the Balkan wars is covered. This book along with the previous one of the Jewish people in
Belgrade represents an entire unit, and all the major cities in Serbia where the Jewish community
lived are covered in it. Finally, Pirot, like Belgrade, was the subject of the specific research which Ženi
Lebl covered in the monograph dedicated to Jewish people in Pirot. Based on the published archival
materials and visual material on Jewish mahala, synagogue, mikvah and a cemetery, valuable data for
the research of Jewish art in Pirot are provided. Considering the monographs that were created as a result
of many years of research in archives and libraries, we can conclude that they represent one of the
most complete edition of the history and fate of the Jewish people, based on the contemporary
methodological research, that are based on a multidisciplinary method and contribute to studies of
visual culture. Although Ženi Lebl primarily covered the history of Jewish people in these monographs,
she also covered other phenomena and contexts, such as religious, cultural and funeral, which are very
important for the study and understanding of Jewish art in Serbia in a view of visual culture.
[email protected]
45
POSETA STUDENATA MASTER STUDIJA PRAVOSLAVNOG BOGOSLOVSKOG
FAKULTETA UNIVERZITETA U BEOGRADU INSTITUTU ZA ISTORIJU
UMETNOSTI FILOZOFSKOG FAKULTETA U BEOGRADU
Marijana Tošić
Milica Trajković
studentkinje master studija
Pravoslavni bogoslovski fakultet
D ana 23. decembra 2016. godine,

studenti master studija Pravoslavnog
po završetku rata, zahvaljujući pregalaštvu
profesora dr Svetozara N. Radojčića. Fond ove
bogoslovskog fakulteta Univerziteta u biblioteke danas broji preko 20.000 publikacija
Beogradu, koji pohađaju nastavu iz predmeta i predstavlja svojeobraznu riznicu za razvoj
Metodologija naučnog rada uže struke u i unapređenje naučnog i kulturnog života
okviru Liturgičko-pravnog modula, posetili na ovdašnjim prostorima. Uporedo sa tim,
su Institut za istoriju umetnosti Filozofskog naročiti značaj postojanja Instituta za istoriju
fakulteta u Beogradu. umetnosti, osnovanog 1968. godine očituje
se u proučavanju srpske istorije umetnosti i
Prilikom ostvarenja dotične sagledavanju njenog odnosa prema istočnoj i
posete, studenti su, predvođeni docentom zapadnoevropskoj umetnosti.
Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta u
Beogradu dr Srboljubom Ubiparipovićem, Nadalje, gorenavedena poseta
imali čast i zadovoljstvo da se upoznaju kako okrunjena je i novim uvidima i dragocenim
sa nastankom i radom pomenutog Instituta iskustvom stečenim blagodareći jezgrovitom
i formiranjem dragocene biblioteke ove i veoma istaknutom predavanju dr Jasmine
institucije, tako i sa aktuelnim istraživačkim S. Ćirić, višeg naučnog saradnika Instituta za
projektima i postojećim fondovima. Naime, istoriju umetnosti, na temu „Vizuelni narativ
treba istaći da je inicijalni momenat nastanka između Srbije i Carigrada. Arhitektura u doba
institutske biblioteke prepoznat u osnivanju kralja Milutina: primer crkve Bogorodice
biblioteke seminara za istoriju umetnosti Ljeviške u Prizrenu“. Ovo predavanje je, naime,
nakon Prvog svetskog rata od strane profesora potpomoglo na svojeobrazan način širenju
dr Vladimira R. Petkovića, utemeljivača vidika u pogledu prepoznavanja konstantnog
nastave iz istorije umetnosti na Beogradskom razvoja istraživačkih procesa instituta u vezi
Univerzitetu. No ipak, navedena biblioteka je sa proučavanjem srednjovekovne i crkvene
nažalost uništena tokom Drugog svetskog rata, umetnosti nemanjićkog perioda u Srbiji.
da bi njena obnova bila započeta dve godine
46
Biblioteka Naposletku, ostvarena saradnja između teme prisutne u radu istoričara umetnosti
Instituta za istoriju
Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta i i pravoslavnih bogoslova ne predstavljaju
umetnosti
Instituta za istoriju umetnosti Filozofskog prepreku za isticanje neospornih dostignuća
fotografija: fakulteta Univerziteta u Beogradu, koja je i nedvosmislenih izazova, karakterističnih
Vladana Putnik uspostavljena tokom prethodnih godina, za istorijski razvoj crkvene umetnosti i
Prica
nesumnjivo doprinosi jačanju neraskidivih arhitekture pravoslavnog proishođenja.
veza dveju institucija i celovitijem Naprotiv. Upravo u tome treba prepoznati
razumevanju teoretskih i praktičnih aspekata snažan podsticaj ka budućem ostvarenju
smisla liturgijskog prostora Pravoslavne kvalitativnije međusobne naučne saradnje
Crkve. Sledstveno, realizovana saradnja i zajedničkog cilja delovanja Pravoslavnog
navedenih institucija predstavlja dragocen bogoslovskog fakulteta i Instituta za istoriju
iskorak na polju predanog i verodostojnog umetnosti Filozofskog fakulteta Univerziteta u
tumačenja uloge i cilja „sveštene umetnosti Beogradu.
u bojama“ u hrišćanskoj Crkvi. Povrh svega,
različite interpretacije jedne zajedničke
[email protected]
47
Byzantium’s Other Empire: Trebizond, ed. Anthony Eastmond,
ANAMED, Istanbul 2016/
Bizans’ın Öteki İmparatorluğu: Trabzon, Koç Üniversitesi Anadolu
Medeniyetleri Araştırma Merkezi (ANAMED), Istanbul 2016.
dr Jasmina S. ćirić
naučni saradnik
,,
Filozofski fakultet
,,
Institut za istoriju umetnosti
The towers of Trebizond, the fabled city, shimmer on a far

horizon, gated and walled and held in a luminous enchantment.
(Rose Macaulay, The Towers of Trabzon, 1956).
B yzantium’s Other Empire: Trebizond

objavljen je 2016. godine u uredništvu
Dr Entoni Istmonda (Antony Eastmond),
profesora Kortold instituta u Londonu. Katalog
je priređen povodom izložbe koja je održana
od 24. juna do 30. septembra 2016. u Centru
za anatolijske civilizacije Koč univerziteta u
Istanbulu. Katalog je istovremeno objavljen
i na turskom jeziku pod naslovom Bizans’ın
Öteki İmparatorluğu.
U pitanju je katalog izložbe u kojem se

razmatraju i preciznije valorizuju karakteristike
crkava u donekle zaboravljenom Trapezuntu na
obali Crnog mora. Pažnja je naročito usmerena
na analize crkve Sv. Sofije u Trapezuntu (slika
1), koja vrlo verovatno predstavlja jedan od
najlepše očuvanih primera poznovizantijske
arhitekture u severoistočnoj Turskoj na obali
Crnog mora u vijaletu Trabzon / Trapezunt,
sa nadasve neobičnim repertoarom klesanog
ukrasa na pročelju.

48
Katalog je podeljen na osam poglavlja
i to: Introduction: The Lure of Trebizond
(Anthony Eastmond), The Empire of Trebizond
(Anthony Eastmond); Hagia Sophia at
Trebizond (Anthony Eastmond); Trebizond and
its World through Manuscripts (Glenn Peers),
The Prayer of Cyprian on th Reverse of the Amulet
Roll (Barbara Rogemma), The Tower Frescoes:
Art at the End of the Empires (Ioanna Rapti);
The Chronicle of Michael Panaretos (Annika
Asp–Talwar); Byzantine Past, Russian Present:
the Russian Archaeological Institute’s Trabzon
Expedition during the First World War (Pinar
Üre); A Tale of Two Davids: The Russell Trust
Expedition to Conserve the Wall paintings of the
Church of Hagia Sophia (Ayasofya) at Trabzon,
1957 – 1962 (James Crow).
Slika 1. Katalog je zamišljen tako da analitički prati
Crkva Sv. Sofije u
izložbu na kojoj su prikazane fotografije
Trapezuntu, Prva tri poglavlja dr Istmond posvetio
foto: Jasmina S. Dejvida i Džun Vinfild (David and June
Ćirić Winfield), koji su uostalom bili angažovani, i je složenim istorijskim tokovima Trapezunta,
u restauraciji restaurirali crkve u periodu od posebno crkvi Sv. Sofije i adaptacijama koje
1959. do 1963. godine pod rukovodstvom su preduzete unutar samog kompleksa.
Dejvida Talbota Rajsa (David Talbot Rice). Izgrađena u XIII veku, crkva je predstavljala
fokus brojnih nesuglasica između turskih
Na izložbi su prikazane i fotografije sekularista sa jedne, i islamista sa druge
Dejvida Talbota Rajsa, uglavnom iz 1929. strane, u vezi sa statusom ove građevine.
godine, ali i drugih istraživača koji su imali Dobro je podsetiti da je nakon restauracije
prilike posetiti Trapezunt (Gabrijel Mije 1962. godine, crkva Sv. Sofije u Trapezuntu
(Gabriel Millet) 1893. godine, Fjodor Uspenski administrativno-pravno gledano posedovala
(Фёдор Успе́нский) 1917. godine i drugi). status muzeja. U decembru 2011. godine
lokalni sud, nadležan za ,,stare džamije” doneo
Dokumentacija koja je prikazana je odluku da se status objekta mora ispitati, da
na izložbi vredno je prikupljana tokom 115 bi već tokom jula 2013.godine po naređenju
godina, koliko traje naučna ekspertiza u ministra Bulenta Arinča (Bülent Arnıç),
neposrednoj vezi sa Trapezuntom, tako da bi Muzej Sv. Sofije u Trapezuntu pretvoren je u
se s pravom moglo reći da je reč o projektu aktivnu džamiju. Tom prilikom patos izrađen
od izuzetnog značaja, a posebno ukoliko se u tehnici opus sectile (slika 3) pokriven je
imaju u vidu promenljive okolnosti koje utiču tepisima, a ostaci živopisa draperijama koje na
na izmenu statusa pojedinih spomenika. diskretan, a ujedno prihvatljiv način pokrivaju
Izuzev 3D modela crkve Sv. Sofije u razmeri antropomorfne predstave prikazane u okviru
1: 72 (slika 2) kao eksponat je izložena i prva pojedinih kompozicija. Lokalno udruženje
knjiga posvećena Trapezuntu. Međutim, svi arhitekata Trapezunta uložilo je žalbu na
eksponati postaju ,,oživljene” foto-memorije odluku za konverziju muzeja u džamiju koja
tek konsultacijom kataloga izložbe. je naposletku i usvojena u novembru 2013.
godine.
49
Pomenuta odluka upravo je inicirala
organizaciju izložbe u okviru Koč univerziteta,
jednog od prestižnih istanbulskih univerziteta
gde se uz vizuelnu kulturu, aktivno i veoma
posvećeno izučavaju istorija i arheološki
stratum Romejskog carstva. Podatak da je
došlo do konverzije iz statusa muzeja u status
aktivne džamije, Istmond pominje na samom
početku izlaganja o crkvi Sv. Sofije. Nakon
izlaganja u vezi sa istorijom crkve, repertoarom
fresaka, Istmond govori o teologiji prostora.
Po njegovom mišljenju, osnovna zamisao
prostora je spajanje ljudske i božanske prirode
Hristove i da se potpuno ista duhovna ideja naracijom ispričan svojevrsni politički Slika 2.
ponavlja otelotvorena na svodovima i u kupoli. manifest. Istovremeno, slikama se lamentira 3D model
Na primer, predstava Hrista u narteksu na crkve Sv. Sofije
nad sudbinom prognanih, a sa druge strane izložen u galeriji
južnoj strani uz vrata, nosi epitet Filantropos. sadržana je i optimistična poruka dodatno Research Center
Sa druge strane je prikazana Bogorodica potvrđena rečima Mihajla Panareta ,,Manojlo for Anatolian
okrenuta prema Hristu u molitvenom stavu, civilisations
I je najveći strateg i gospodin, vladao je mirno (ANAMED) u
tako da je moguće zaključiti da je reč o i pobožno dvadesetpet godina.” Imajući u Istanbulu,
Deizisu kojem se pridružuju i prikazane figure vidu sve navedeno, ne deluje začuđujuće foto: Jasmina S.
u severnom traveju narteksa. Druga tema zapažanje koje je zabeležio Siril Mango (Cyril Ćirić
slikarstva je proslavljanje Gospoda, kako Mango) ,,Freske koje pokrivaju zidove sv.
predstavom horova anđela oko Isusa Hrista Sofije u potpunosti su vizantijske, arhitektura
tako i kompozicijom Hrista Slova koja aludira je kontaminirana, a skulptura vanzemaljska.” Slika 3.
na stih iz Jov 1, 1 ,,U početku beše Reč”. Reč je Fragment patosa
Sasvim je izvesno da je ovako različito, iz crkve Sv. Sofije u
prikazana u Ruci Božijoj u centru izvora svetlosti kontradiktorno i slojevito izložena valorizacija Trapezuntu,
prikazanog na fresci. On šalje Reč svetu koji se tipična za Trapezunt, premda ne treba previđati foto: Jasmina S. Ćirić
prikazuje kao čovek, lav, vo i orao. Obrazovani
vernici umeli su uistinu da prepoznaju ovakve
vizuelne poruke koje su korišćene ujedno
i u svrhu duhovnog opismenjavanja. To je
uostalom i tema poznatog friza skulptovanog
na pročelju hrama (slika 4). Izgon Adama i
Eve iz Raja, zatim predstava drveta poznanja
i rajske kapije koju čuva anđeo. Navedena
ikonografska tema svakako je ekvivalentna
položaju Komnina u okviru Trapezunta, koji
su, izlišno je podsećati, prognani iz svoje
prestonice Carigrada. Sa druge strane, Istmond
nagoveštava čitaocima da je pomenuti friz
moguće ćitati i sa druge strane, tako da se
epizode vizuelnim putem iščitavaju prema
početku, stanju nevinosti i svakovrsne čistote
u rajskoj bašti. Tako je još jednom vizuelnom
50
Slika 4. Anika Asp Tavlar (Annika Asp-Talwar) je sa
Detalj fasade
izuzetnom minucioznošću prevela hroniku iz
crkve Sv. Sofije u
Trapezuntu, koje saznajemo mnoštvo podataka o tokovima
foto: Jasmina S. carstva i bitnijim društveno-političkim, ali i
Ćirić duhovnim okolnostima (na primer, opisuju
se carske procesije na Bogojavljanje 1377.
godine).
Katalog je zaključen poglavljem u

vezi sa detaljnim arheološkim iskopavanjima,
u kojima posebno mesto imaju iskopavanja
ruskih arheologa 1916-1917, kao izraz
carske politike neposredno pred boljševičku
revoluciju.
Naposletku, lepota Trapezunta

uz reči koje ga opisuju, predočene su i
bogatim vizuelnim materijalom. Po logičnom
redosledu uz svako poglavlje su priložene
važne fotografije iz istorije crkve Sv. Sofije –
Muzeja Aja Sofije. Kao važni likovni podsticaji,
okolnost da je skulptovani repertoar pročelja ilustracije u ovom katalogu uistinu pozivaju
crkve u potpunosti u saglasju sa programom i na nova tumačenja, možda i različita od
idejama mesta i vremena u kojem nastaje. već poznatih. Od izgleda crkve Panagije
Hrizokefalos iz 1893. godine, do fotografija iz
Izuzetan doprinos katalogu Vinfild arhiva uz posebno dragocene detalje
predstavljaju prevodi hronike ,,O carevima friza sa epizodama iz Postanja i izuzetno
Trapezunta, velikim Komninima, kada, kako i važnih reprodukcija patosa u naosu crkve Sv.
koliko dugo je svaki od njih vladao”. Podsećanja Sofije, sve priložene fotografije i arhivska građa
radi, hronika je pronađena u jednom rukopisu iznova pozivaju na potpunije razumevanje
biblioteke Marcijana u Veneciji (Cod.Marc. Trapezunta, prostora i ljudi koji su ništa drugo
Gr.608) i predstavlja jedinstven dokument do simvoli izuzetnosti Carstva, branioca
sa opisima vladavine svih careva. Koleginica vizantijske ideje.
[email protected]
51
PRIKAZ IZLOŽBE: POVELJA SLOBODNOG
I KRALJEVSKOG GRADA SOMBORA IZ 1749. GODINE
Dragana MARIČIĆ
studentkinja master studija
Filozofski fakultet
D an grada Sombora obeležava se

17. februara, a ove godine grad je proslavio
somborskog šanca 1745. godine upućivanjem
somborskih izaslanika na dvor carice Marije
268 godina od sticanja statusa slobodnog i Terezije. Carica je 21. marta 1747. odlučila da
kraljevskog grada i tim povodom je održan niz Somboru dodeli status slobodnog kraljevskog
manifestacija od 16. do 19. februara. Jedan od grada uz uslov da grad uplati carskoj blagajni
događaja koji su organizovani na Dan grada, „naknadu“ od 150 000 rajnskih forinti u zlatu,
bilo je i otvaranje izložbe „Povelja slobodnog a Somborci su podigli zajam od 120 000 forinti Slika 1:
i kraljevskog grada Sombora iz 1749. godine“ od grofa De Palme i traženi iznos je uplaćen u Originalna Povelja
slobodnog i
(slika 1) sa početkom u 11 časova u Gradskom carsku blagajnu 1. jula 1748. kraljevskog grada
muzeju u Somboru. Izložbu su realizovali Sombora iz 1749.
Gradski muzej i Istorijski arhiv. Carica Marija Terezija je 17. februara godine i pečat
carice Marije
1749. potpisala Povelju slobodnog i kraljevskog Terezije
Grad Sombor se u istorijskim izvorima grada Sombora, čime Sombor dobija svoja Foto: Dragana
pominje još od XIV veka kao naselje Cobor pripadajuća prava, grb (slika 2), pečat Maričič
Sent–Mihalj koje je bilo u posedu istoimene
vlastelinske ugarske porodice. Naselje se
vremenom širilo, a zbog opasnosti od Turaka,
oko naselja se podiže utvrđenje okruženo
šančevima. Turci ga osvajaju 1541. godine, a
dve godine kasnije, grad se prvi put pominje
pod svojim imenom Sombor. Od 1554. pa
sve do povlačenja Turka i osvajanja Sombora
od strane Austrougarske 1687, bio je sedište
jedne od devet nahija Segedisnkog sandžaka.
Formiranjem Potiske (Potisko–pomoriške)
vojne granice u čiji sastav ulazi Sombor 1702.
godine, grad dobija status vojnog šanca
(oppidum fossatum), a 1717. postaje vojnička
varoš (oppidum millitare) i kao takav ostaje sve
do 1749, odnosno do elibertacije. Potiska vojna
granica je ukinuta 1741, a borba za elibertaciju
Sombora počela je nakon demilitarizacije
52
Slika 2 (levo): Grb (slika 3), i titulu: Regiae Liberaeqve Civitatis Somborska Povelja čuva se u
grada Sombora.
Zomboriensis. Time je završen period borbe za Istorijskom arhivu u Somboru, i jedina je
Foto: Dragana
Maričić elibertaciju grada, a caričinim potpisom grad sačuvana povelja na našim prostorima, kako
otvara novo poglavlje u svom razvoju i istoriji. Vojvodine, tako i teritorije koja je nekada
Slika 3 (desno): Somborci su Povelju dočekali na Dunavu ulazila u sastav Austrougarske i zbog toga
Pečat carice Marije
Terezije. Foto: kod sela Monoštora 27. marta. Doneta je u predstavlja dokument od izuzetnog značaja
Dragana Maričić velikoj metalnoj škrinji, koja je kujundžijski za žitelje Sombora. Kamen temeljac u istoriji
ukrašena sa okruglim ispupčenjem u kome Somboraca plaćen krvlju i zlatom, omogućio
je bio smešten carski pečat, a koja se čuva i je njegovom narodu koji je multietnički,
izložena je kao eksponat u Gradskom muzeju multikonfesionalan i multikulturalan da
u Somboru. Svečano proglašenje izvršeno je slobodno trguju, da sami upravljaju svojom
24. aprila u crkvi Svetog Trojstva. Magistrat sudbinom i slobodno izražavaju svoju volju.
slobodnog kraljevskog grada izabran je 25.
aprila na osnovu tzv. Alternative iz 1748, a U prostoriji Gradskog muzeja u
Sombor je prvi put koristio svoja prava kao Somboru, na dan otvaranja izložbe bio je
slobodan kraljevski grad prilikom izbora izložen originalni dokument sa pečatom carice
Magistrata i prvog sudije Martina Parčetića, Marije Terezije. Ostalim danima bila je izložena
koji je zajedno sa još četvoricom Somboraca, kopija somborske Povelje (slika 5).
Stevom Radojevićem, Atanasijem Stojšićem,
Avramom Bokerovićem i Stevanom Karalićem Povelja ima 16 strana, a nakon
bio član deputacije na carskom dvoru u Beču. predstavljenog novododeljenog grba
Statut slobodnog i kraljevskog grada (slika 4) slobodnog i kraljevskog grada, slede stranice
usvojen je 29. aprila 1749, a u red slobodnih koje su ispisane kaligrafski na latinskom jeziku,
i kraljevskih gradova uveden je na saboru u zlatnim i crnim mastilom. Glavni deo povelje
Požunu 1752. čine objašnjenja o tome šta je navelo krunu da
53
izda Povelju kao i 19 tačaka kojima je izloženo u samoći i duševnoj depresiji. Mudri vladari,
šta je sve dozvoljeno gradu, koja su mu prava uzevši u obzir opštu korist koja nastaje po
i obaveze. Na zidovima izložbenog prostora zajednicu ovakvim okupljanjem ljudi, već
predstavljeni su uramljeni plakati uvećanih odvajkada su uobičajili da daruju zajednici
i prevedenih stranica povelje, tako da svaki razne povlastice. S jedne strane, zato da slavu
posetilac ima mogućnost da vidi izgled, kao i svoju veličaju, obezbede i učine je trajnom za
prevod istih (slika 6, slika 7, slika 8, slika 9). daleka pokoljenja, da u granicama svoje zemlje
očuvaju mir i da ga učvrste. Prema tome, pošto
Stranice Povelje II, III, IV, V, VI, VII i VIII se ovi naši podanici kao stanovnici komorskog
glase: trgovišta SOMBORA, koje se nalazi u Bačkoj
županiji, a koje se do sada nazivalo u običnom
„Pravda i milost govoru vojničkim šancem somborskim,
MI, MARIJA TEREZIJA, PO MILOSTI BOŽJOJ a nedavno se, godine hiljadu sedamsto
CARICA RIMSKA, KRALJICA Ugarske, Češke, četrdeset i pete, oslobodilo nadležnosti vojne
Dalmacije, Hrvatske, Slavonije, Rame, Srbije, vlasti (kojoj je pre toga podlegalo) potpuno
Galicije, Lodomerije, Kumanije i Bugarske, izuzetno, te na osnovu otadžbinskih zakona,
Nadvojvotkinja Austrije, vojvotkinja a naročito osamnaestog zakonskog članka
Burgundije, Brabanta, Gornje i Donje Šlezije, najnovijeg Sabora i godine hiljadu sedamsto
Milana, Štajerske, Koruške, Kranjske, Mantove, četrdeset i prve, te je stvarno, istinski i u
Parme, Pjačence, Limburga, Luksemburga, potpunosti prisajedinjeno nadležnosti
Gelderna i Virtemberga, kneginja Švapske, Kraljevine i pomenute županije Bačke, pošto
markogrofica Svetog rimskog carstva, Burgua, su se njeni građani, koji su do sada potpadali
Moravske, Gornjih i Donjih Lužica, grofica pod jurisdikciju našeg Kraljevstva kako katolici,
Habzburga, Flandrije, Tirola, Firta, Kiburga, tako i grčkog obreda neujedinjeni ili Rascijani,
Gorice, Gradišića i Artoa, landgrofica Alzasa, kao nekadašnji vojni graničari, obratili Slika 4:
grofica Namura, gospodarica Slovinske jednom molbom Našem veličanstvu i ponizno Statut slobodnog i
kraljevskog grada
krajine, Pordenona, Salackamerguta i Mešlena molili da ovo naše dosadašnje trgovište
Sombora 1749.
itd. Ovim svojim pismom stavljamo na znanje uzdignemo na stepen kraljevskih gradova Foto: Dragana
svakome koga se to tiče da smo MI, ozbiljno našeg Kraljevstva Ugarske i da ga uvrstimo Maričić
promislivši kakvu veliku korist i prednost imaju
kraljevi i knezovi od spajanja gradova i sela u
jednu političku celinu, obezbedivši gradove
privilegijama, povlastiama i patentima,
podstičući ih time na razvoj zanatstva
i trgovine, došli do ubeđenja da, osim
podarenih privilegija, i njihova organizacija i
podizanje spada isto među naše brige jer su
več i stari mudraci učili da ljudi treba da žive u
zajednici, i to ne samo u granicama uzajamnog
poštovanja, nego još više povezani snagom
međusobne ljubavi i obaveza jednih prema
drugima na dobro vekolikog čovečanstva. Jer
je očevidno jasno da su i ljudske zajednice
nastale usled upućenosti jednih na druge, u
protivnom slučaju živeli bismo u velikoj bedi,
54
i primimo u red ostalih njenih slobodnih i podmirovanje ratnih troškova, ponudili svotu
kraljevskih gradova. Tom prilikom u milosti od sto pedeset hiljada forinti, koju su, zaista, u
svojoj, razmišljajući o ulogama i podvizima državnu blagajnu uplatili. Uz to još, obećavaju
građana našeg trgovišta SOMBORA, koje se da će za opšte dobro i ubuduće istom
ranije nalazilo pod vojnom upravom, kao i o spremnošću izvršavati svoje date obaveze,
onim stečenim zaslugama, koje su zajedno čime su nas podstakli da im ukažemo svoju
kao katolici, tako i grčkog obreda Rascijani, kraljevsku naklonost i milost. Stoga želimo da
kojih je, kako kažu, dve trećine više od ostalih, građane i stanovnike ovog našeg komorskog
već sedamdeset i više godina u srećnim i trgovišta učinimo dostojnim naše otadžbine
mirnim vremenima i žestokim ratovima s i da oni, a i njihova buduća pokolenja osete
Turcima svojim troškovima i oružjem radi da je Naše veličanstvo njihovu vernost i
zaštite svoje imovine, uvek brigom i radinošću usluge priznalo i nagradilo, da se oni i njihovo
kruni ugarskih kraljeva, slavne uspomene potomstvo još jače podstaknu i oduševe i
naših prethodnika i našem carskom domu i nagone da se i u buduće zalažu za dobro
nama takođe, a naročito u teškim borbama za Kraljevskog doma i naše ugarske države, kao
poslednjih osam godina neumorno zalagali, a i za opšte dobro, i zbog toga da bi bili sigurni
koje su se, BOŽJOM pomoći, tek prošle godine da će to često spomenuto naše trgovište
užasno završile, kao i drugim prilikama, spolja SOMBOR, koje je, uopstalom, već naseljeno,
i unutar državnih granica stalno i trajno sa čim bude oslobođeno i snabdeveno
Slika 5:
Kopija Povelje mnogo požrtvovanja potocima krvi dokazivali privilegijama i u broj slobodnih i kraljevskih
Foto: Dragana da su verni i korisni građani domovine, a, osim gradova uvršćeno i primljeno, usled čega će
Maričić toga su, kao zalog svoje vernosti Nama, za mu i poreska snaga ojačati, privreda i trgovina
55
se očuvati i razviti, koje su sticajem prilika
opale, da će kao pogodno mesto u Bačkoj
županiji, sa novoosnovanim slobodnim i
kraljevskim gradom Novim Sadom, kao
centar kupoprodaje postati, uz to, pak, što
će se brojno povećati, moći će se SOMBOR
kao granično mesto u slučaju rata sa Turcima
(od čega da nas BOG sačuva) lakše odupreti
i neprijatelja odbaciti i tako će kako našoj
vojsci, tako i celoj Kraljevini, kao i susednim
provincijama, biti od velike koristi. Imajući u
vidu opšte dobro i napredak, a uzevši u obzir
razloge gore navedenih građana i stanovnika,
koji na osnovu zasluga mole, odlučismo
da naše mesto SOMBOR, koje leži u Bačkoj
županiji, po sedamnaestom zakonskom
članuu od hiljadu šesto osamdeset i sedme
godine, sa dole navedenim teritorijama,
treba uzdići, imenovati i načiniti SLOBODNIM
i KRALJEVSKIM GRADOM našeg najdražeg
Kraljevstva UGARSKE i uvrstiti, primiti i upisati
u broj, krug i red ostalih naših slobodnih i
kraljevskih gradova, te da mu treba sada
i zauvek ubuduće dodeliti ime i naziv:
SLOBODAN I KRALJEVSKI GRAD SOMBOR.“
[email protected]
Slika 6: Izložbeni prostor, vitrina sa Poveljom. Na slici

desno: zastava, levo: statut, u sredini: grb slobodnog i
kraljevskog grada Sombora. Foto: Dragana Maričić
Slika 7: Izložbeni prostor sa plakatima–stranicama

povelje i škrinja u uglu. Foto: Dragana Maričić
Slika 8: Izložbeni prostor. Foto: Dragana Maričić
Slika 9: Izložbeni prostor. Foto: Dragana Maričić
56
SPISAK DIPLOMIRANIH STUDENATA SVIH NIVOA
OD januara DO MAJA 2017.
OSNOVNE STUDIJE - ZAVRŠNI RADOVI:

Nina Rakojević, tema završnog rada: Karavađova slikana muzika
Danka Belić, tema završnog rada: Postavljanje koncepta tamnog romantizma u delu: San razuma
stvara čudovišta Franciska Goje
Anja Marković, tema završnog rada: Teme Petra Lubarde i Mila Milunovića: srodnosti i razlike
Završni - master radovi:

Ana Simona Zelenović, tema: Analiza i interpretacija performansa, hepeninga i body art-a Katalin
Ladik (1968- 83): feministička studija
Miroslav Nikolovski, tema: Koncept kulturnih ruta kao savremeni pristup očuvanja kulturne baštine
Doktorski radovi:
Marija Pavlović, tema doktorskog rada: Arhitektura sportskih objekata u Beogradu u XIX i XX veku
Marka Tomić Đurić, tema doktorskog rada: Idejne osnove tematskog programa živopisa crkve
Svetog Dimitrija u Markovom manastiru
57
UPUTSTVO ZA PRIPREMU RADOVA
Redakcija odeljenskog časopisa istoričara 7. Kontakt podaci: Еlektronsku adresu autor
umetnosti odlučila je da kvalitetom doprinese potpunijem stavlja u napomenu pri dnu prve stranice teksta, koja je
uključivanju u tokove razmene naučnih informacija zvezdicom vezana za prezime autora. Ako je autora više,
primenom Akta o uređivanju naučnih časopisa1 kojim se daju se adrese svih autora. Ukoliko je autor istraživač pri
posebno određuje opremanje časopisa. Stoga, stručno- projektima Ministarstva prosvete, nauke i tehnološkog
naučne, teorijske i kritičke radove je neophodno predati razvoja RS, u posebnoj napomeni koja je dvema
Redakciji u skladu sa propisanim standardima. Svaki zvezdicama vezana za naslov rada navode se naziv i šifra
tekst bi trebalo da sadrži: projekta.
8. Jezik rada i pismo: Jezik rada može biti srpski

1. Dužina rukopisa: na osnivačkom sastanku ili preveden na neki svetski jezik. Radovi se pišu latinicom.
Redakcije dogovoreno je da neće biti ograničenja broja
strana budući da će časopis biti u elektronskom formatu
(pdf dostupan na sajtu Filozofskog fakulteta u Beogradu) 9. Аpstrakt: Apstrakt sadrži cilj istraživanja,
metodologiju, ostvarene rezultate i zaključak. Apstrakt
sadrži do 100 reči, stoji između zaglavlja (naslov, imena
2. Format: font: Times New Roman, veličina autora i dr.) i ključnih reči, nakon kojih sledi tekst rada.
Apstrakt je na srpskom tj. na jeziku na kome je napisan
fonta: 12, razmak između redova: Before 0, After: 0, Line
spacing: 1.5, Alignement: Justified. rad. Apstrakt se piše ispod naslova rada, bez oznake
apstrakt. Format: Normal, prvi red automatski uvučen
automatski (Col 1), font: Times New Roman, 11.
3. Paragrafi: format: Normal, prvi red: uvučen
automatski (Col 1), ostatak teksta: Justified
10. Кljučne reči: Broj ključnih reči ne može biti
veći od 7; pišu se na jeziku na kojem je rad napisan, sa
4. Ime autora: Navode se ime(na) autora i oznakom Ključne reči. Format: Normal, prvi red: uvučen
automatski (Col 1) Font: Times New Roman, 11.
prezime(na) autora.
5. Naslov rada: font: Times New Roman, 12, 11. Citiranje: Način citiranja je konzistentan od
bold, center, velikim slovima. početka do kraja teksta, a koristi se Harvard referentni
sistem:
6. Naziv ustanove autora (afilijacija): Nakon

Bošković 1978: 47-51.
imena i prezimena navodi se naziv ustanove u kojoj Prilikom citiranja koriste se footnotes, a ne endnotes.
je autor student (ili je zaposlen). Navodi se ukupna
institucionalna hijerahija, kao npr: Kod dva autora stavlja se zapeta izmedju prezimena, a ne
crtica, npr. Korać, Šuput, a ne Korać–Šuput.
Đorđe JOVANOVIĆ
student doktorskih studija Kod složenih prezimena koristi se kratka crtica, a ne
Univerzitet u Beogradu minus Miljković-Pepek, Tatić-Đurić.
Filozofski fakultet
58
12. U napomenama se upotrebljavaju
za lokalne, slabo poznate časopise, ukoliko se mesto
izdanja ne vidi iz samog naziva časopisa:
opšte skraćenice: v. (vidi), up. (uporedi); isto; nav. mesto
(navedeno mesto); nav. delo (navedeno delo); isti/ista; npr. Zograf 37 (2013)
ur. (urednik), prir. (priređivač), prev. (prevodilac), Anon.
(Anonim). Naša prošlost 11 (Kraljevo 2012), ali Novopazarski
zbornik 3 (1969), a ne Novopazarski zbornik 3 (Novi
Nakon broja strane (ispred kojeg se ne koristi skraćenica Pazar 1969)
str./pp.) navode se skraćenice: nap. (napomena), kat. br.
(broj kataloške jedinice); sl. (slika), T. (tabla). Kod citiranja časopisa ne stavlja se zapeta posle godine
izdanja Zograf 37 (2013) 15, a ne Zograf 37 (2013), 15.
*Ukoliko je osnovni tekst pisan na stranom jeziku,
koristiti latinske skraćenice: Zagrada se kod mesta i godine izdanja knjiga i zbornika
nikada ne stavlja.
v- v.; up. – cf.; isto – ibid.; nav.mesto – loc. cit.; nav.delo –
op. cit.; isti/ista – idem/eadem; i dr. – et al.; ur./prir. – ed. в) za prilog u zborniku:
(eds); prev. – trans.; anon. – Anon.; nap. – not.; kat.br.. – Đurić (1972): V. J. Đurić, La peinture murale de Resava.
cat. n.; sl. – sq.; npr. – e.g.; tj. – i.e; itd. – et c. Les origines et sa place dans la peinture byzantine, Actes
du congres l’Ecole de la Morava et son temps, Symposium
13. Lista referenci: Citirana literature de Resava, 1968, Belgrade, 277-291.
obuhvata bibliografske izvore (članke, monografske
publikacije i sl.). Literatura se navodi na kraju rada, pre е) Citiranje dokumenata preuzetih sa internet –
rezimea sa oznakom: LITERATURA publikacija dostupa on-line:
Prezime, ime autora. Naslov knjige /Naslov teksta/ Naslov
Reference se navode abecednim redosledom. Ukoliko časopisa. Ime baze podataka. Datum preuzimaja.
se više bibliografskih jedinica odnose na istog autora,
one se navode hronološki. Reference se ne prevode na
jezik rada.
Font: Times New Roman, 12.
14. Rezime: Rezime rada nije podudaran sa
apstraktom. Rezime je prošireni apstrakt, obima od 150
do 250 reči. Rezime se piše na drugom jeziku u odnosu
а) knjiga: na rad. Ako je jezik rada srpski, onda je rezime na jednom
Đurić 1975: V. J. Đurić, Vizantijske freske u Jugoslaviji, od svetskih jezika. Ako je rad na nekom stranom jeziku,
Beograd: Jugoslavija. rezime je obavezno na srpskom.
Dagron 2001: T. Dagron, Car i prvosveštenik, Beograd: Naslov rezimea je velikim slovima. Rezime se piše na
CLIO. kraju teksta, nakon odeljka LITERATURA.
Font: Times New Roman, 10.
b) za članak:
Đurić (1960): V. J. Đurić, Solunsko poreklo resavskog
živopisa, Zbornik radova Vizantološkog institute 6 (1960)
119-124.
15. Kod navodjenja citiranih stranica uvek
izmedju cifara ide duga crta, tj. minus – (jednostavno
se kuca time što se desno drži pritisnut Alt, a levo se
Broj ili tom časopisa se uvek piše arapskim, a ne rimskim istovremeno na brojčanoj tastaturi ukuca 0150, s tim
brojem, bez obzira na original. Pri tome se nikada ne da Num lock mora da bude uključen kako bi brojčana
piše reč T., Bd, Vol, Tom i sl, nego se samo navodi broj tastaruta bila aktivna), a nikada ne kratka crta za
toma. Isto važi i za knjige koje imaju više tomova. rastavljanje reči. Minus, a ne kratka crta, koristi se i u
slučaju ako je knjiga izdata u dva grada Paris–London,
Kod časopisa se godina i mesto izdanja uvek stavljaju ili ako se govori o nekom periodu koji traje izmedju više
u zagradu, s tim što se mesto izdanja navodi samo vekova, npr. X–XI vek.
59
a) kataloške podatke za svako reprodukovano umetničko
Vek se uvek navodi na srpskom jeziku rimskim brojevima, delo: autor, naziv dela, vreme nastanka, tehnika, mesto
a ne arapskim, a u tekstovima na engleskom slovima, a (gde se delo nalazi: crkva, galerija, muzej, privatna zbirka
ne ciframa, npr. eleventh a ne 11th itd. itd),
b) podatke o poreklu ilustracija: izvor ili literatura iz koje

16. U tekstovima na engleskom i francuskom su preuzete (samo uz odobrenje autora kataloga-knjige
iz koje se ilustracija preuzima)
sve nelatinične reference se transliterišu i to prema
pravilima Kongresne biblioteke u Vašingtonu http://
www.loc.gov/catdir/cpso/roman.html .
19. Grafički prilozi (reprodukcije dela/
Ukoliko se navodi publikacija na grčkom jeziku: naslov ilustracije, fotografije)
teksta ostaje na grčkom, a sve ostalo, ime i prezime
autora, mesto izdanja itd, se transliteriše. Naslovi se pri Grafički prilozi predaju se kao poseban deo rada (ne u
tome ni u kom slučaju ne prevode na jezik teksta članka, tekstu).
engleski, francuski, nemački, italijanski, niti se navode u
zagradi pored originalnog naslova. Skenirane grafičke priloge treba predati u TIFF formatu
u rezoluciji 600dpi.
Kod citiranja engleskih naslova koristi se tzv. Sentence Digitalne fotografije predavati u TIFF, JPG ili RAW formatu
case capitalization, u skladu s novim pravilima Kongresne u minimalnoj rezoluciji od 4Mpx.
biblioteke, što znači da se velikim slovima piše samo ono Numerička oznaka priloga koje autor šaljje u mejlu: 01,
što se tako piše u običnoj rečenici, bez obzira na to kako 02…
je naslov napisan u samoj knjizi koja se citira. Numerička oznaka svakog pojedinačnog grafičkog
priloga u tekstu: Sl.1; Sl.2..(ako je na stranom jeziku:
Fig.1; Fig.2)
17. Neophodno je kontrolisanje tačnosti
Redakcija časopisa ARTUM zadržava pravo da od autora
svake citirane reference. Pri tome za knjige koristiti
katalog Harvardske biblioteke: traži da ilustrativne priloge neodgovarajućeg kvaliteta
zameni odgovarajućim.
http://lms01.har vard.edu/F/K4AGRT TU2H9NND
6IDMEQAC8UMHT898Q88P7Y1U9881BLF79XP4-
58950?func=find-b-0&local_base=pub 20. Imena stranog porekla (nazivi trgova,
gradova, imena i prezimena, umetnička dela, itd.),
Ukoliko nekim slučajem knjige nema u toj biblioteci, sva vlastita imena čije poreklo dolazi iz drugog jezika
koristiti katalog Nacionalne biblioteke Srbije u kojoj je potrebno je transkribovati pravilno, i odmah potom u
citirana knjiga ili časopis objavljenja. zagradi napisati original imena (kada se to ime u tekstu
pominje prvi put). Svaki sledeći pomen istog imena u
Za srpske knjige i članke koristiti cobiss; isto i za tekstu transkribuje se.
makedonske i bugarske, ali njihov cobiss: http://www.
vbs.rs/scripts/cobiss?ukaz=getid&lani=sc Npr. Oskar Kokoška (Oskar Kokoschka), Santa Marija del
Fjore (Santa Maria del Fiore), Gernika (Guernica), itd.
18. Lista grafičkih priloga (spisak ilustracija / S poštovanjem,

Osnivači-saradnici odeljenskog časopisa istoričara
legende)
umetnosti Artum
Spisak grafičkih priloga predaje se kao poseban Word 1
Akt o uređivanju časopisa: http://www.mpn.gov.rs/nauka/razvoj-
document koji sadrži: naucnih-kadrova/53-kategorizacija-casopisa/715-akt-o-uredjivanju-
naucnih-casopisa
60
INSTRUCTIONS FOR AUTHORS

The editorial board Art History Department
journal decided to contribute the quality of fuller 6. Institution of the author (affiliation):
inclusion in the mainstream of scientific information After stating the first and last names next follows the
exchange application of the Act on the regulation of name of the institution where the author is a student
scientific journals which specifically defines editing (or employee). Hierarchy of the institution needs to be
journals. Therefore, professional and scientific, stated (e.g.):
theoretical and critical work is necessary to hand
over editorial staff in accordance with the prescribed Đorđe JOVANOVIĆ
standards. PHD student
University of Belgrade
Each text should contain: Faculty of Philosophy
Art History Department
1. Length of the manuscript: On the founding

7. Contact Information: Electronic address
meeting of the Editorial Board, it was agreed that there
will be no restrictions on the number of pages since (e-mail) of the author is placed at the bottom of the first
the journal will be in online form (PDF available on the page of text, which has an asterisk attached to the name
website of the Faculty of Philosophy in Belgrade). of the author (footnote). If more authors, the addresses
of all authors must be stated. If the author is a researcher
in the projects of the Ministry of Education, Science and
2. Format: Technological Development of the Republic of Serbia,
place two asterisks attached to the title of the paper
that is tied to the name and code of project.
Font: Times New Roman;
Font size: 12;
Line spacing: Before: 0, After: 0;
Line spacing: 1.5; 8. Language and alphabet: Language used in
Alignment: Justified; the paper can be translated into Serbian or one of the
major world languages. The articles are written in Latin
alphabet.
3. Paragrafi:
Format: Normal; 9. Аbstract: Abstract contains the aim of
First row: retracted automatically (Col 1); the research, the methodology, achieved results and
The rest of the text: Justified; conclusion. Abstract can contain up to 100 words,
standing between the header (title, author name, etc.)
and keywords, after which the text follows. Abstract is
4. The author’s name: State the name and the
in same language as the written paper.
last name of the author(s).
The abstract is written below the title, without labeling
it ‘Abstract’.
5. Title of work:
Format: Normal, first row is retracted automatically (Col
1),
Font needs to be Times New Roman, size 12, bolded, Font: New Roman; size 11.
centered, and with capital letters.
61
10. Keywords: Number of keywords cannot b) For the article:
Đurić (1960): V. J. Đurić, Solunsko poreklo resavskog
be greater than seven and they should written in the živopisa, Zbornik radova Vizantološkog institute 6 (1960)
same language as the paper, labeled as ‘Keywords’. 119-124.
Format: Normal, The number or the journal is being written in Arabic

First row: retracted automatically (Col 1) rather than Roman numerals, regardless of the original.
Font: Times New Roman; size 11. In doing so, terms T., Bd, Vol, Tom, etc. should not be
used, but only specify the number of volumes. The same
applies for books that have multiple volumes.
11. Quoting: Cites are consistent from the
When referring to a journal, publishing year and place,
beginning to the end of the text, using Harvard reference
system: always put in brackets, provided that the place of
publication lists only for local, little-known newspapers,
Bošković 1978: 47-51. if the city is not apparent from the name of the magazine,
for example:
When quoting use footnotes, not endnotes.
Zograf 37 (2013)
In case of two or more authors, place a comma between
the last name, not a dash, for example: Our past 11 (Kraljevo 2012), or Novopazarski code 3
(1969), not Novopazarski code 3 (Novi Pazar 1969)
Korać, Šuput, not Korać– Šuput.
When quoting the magazine do not put a comma after
In complex surnames use a short dash, not a minus the year of publication.
Miljković-Pepek, Tatic-Djuric.
Zograf 37 (2013) 15, not Zograf 37 (2013), 15.
12. Use general abbreviations in the notes. Never place brackets for the place and year of publishing
of books and conference proceedings.
13. List of references: Cited literature c) An article in Conference Proceedings:

includes bibliographic resources (articles, monographs,
etc.). References are given at the end of the work, before Đurić (1972): V. J. Đurić, La peinture murale de Resava.
summary with the title: LITERATURE Les origines et sa place dans la peinture byzantine, Actes
du congres l’Ecole de la Morava et son temps, Symposium
References are listed in alphabetical order. If multiple de Resava, 1968, Belgrade, 277-291.
bibliographic items relate to the same author, they are
listed chronologically. References are not translated into d) Citing documents downloaded from the internet –
the language of the article. publications available on-line:
Font: Times New Roman, size 12. Surname, name of the author. Book Title / Title Text / Title
magazines. The database name. Download date.
а) Book:
Đurić 1975: V. J. Đurić, Vizantijske freske u Jugoslaviji, 14. Summary: Summary is not compatible
Beograd: Jugoslavija. with the abstract. Summary is an extended abstract,
Dagron 2001: T. Dagron, Car i prvosveštenik, Beograd: from 150 to 250 words. The summary should be written
CLIO. in language other than the one in which the article was
62
written. If the article is in Serbian language, then the http://lms01.har vard.edu/F/K4AGRT TU2H9NND
summary should be in one of the world’s languages. If 6IDMEQAC8UMHT898Q88P7Y1U9881BLF79XP4-
the article is written in a foreign language, the summary 58950?func=find-b-0&local_base=pub
is required to be in Serbian.
If by any chance there are no books in the library, use the
Title: capital letters. catalog of the National Library of Serbia where the cited
The summary is written at the end of the article, after book or newspaper are published. For Serbian books
the References section. and articles use Cobiss; the same for the Macedonian
Font: Times New Roman; 10. and Bulgarian, only their Cobiss: http://www.vbs.rs/
scripts/cobiss?ukaz=getid&lani=sc
15. When citing a page always place a long

line between numbers, minus ” – “ and never short line 18. List of illustrations
hyphenation. Minus, not a short line, is also used in the
case if the book is published in two cities, Paris–London, List of graphic attachments is submitted as a separate
or if referencing a period that lasted between several Word document containing:
centuries, for example: X-XI century. a) the catalog data for each artwork: author, title of work,
time of occurrence, the technique, the city (where the
Centuries are always written with Roman numerals artwork is located: the church, gallery, museum, private
rather than Arabic in Serbian language, and in English collection, etc.)
with letters rather than numbers, for example. Eleventh,
not 11th, etc. b) information on the origin of illustration: the source
or the catalog/book it was used from (only with the
permission of the author of the catalog/book from
16. If the articles are written in English or which the illustration is procured)
French, all references to non-Latin are transliterated
according to the rules of the Library of Congress in
Washington. http://www.loc.gov/catdir/cpso/roman. 19. Illustrations (repproductions of works /
html illustrations, photos)
If there are publications in Greek: the title of the Graphic attachments should be submitted as a separate
text remains in Greek, and everything else, the name and part of the work (not below in the text).
surname, place of publication, etc., are transliterated. The scanned illustrations should be submitted in TIFF
The titles in general are not translated into the language format at a resolution of 600dpi.
of the article (English, French, German, Italian) nor they Digital photos should be submitted in TIFF, JPG or RAW
are given in parentheses next to the original title. format at a minimum resolution of 4Mpx.
When quoting the English title the so-called ‘Sentence The numeric order is send by the author in an email: 01,
case capitalization’ is used, according to the new rules 02 ...
of the Library of Congress, which means the capitals are Numerical designation of each graphic attachment
written regularly, regardless of how the title is written in should be referenced in the article: Figure 1; Fig.2 ..
the book that is cited. Editorial Board of ARTUM reserves the right to annex
illustrations of poor quality and substitute them with
the appropriate ones.
17. It is necessary to control the accuracy of
With respect,
each of the cited references. Use the Harvard library
catalog:
Editorial board of Artum
63
AR+
UM

Artum 05 2017-06

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Artum 05 2017-06

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Artum 05 2017-06

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

AR+

beograd, jun 2017.

Poseta studenata master studija Pravoslavnog

52 Izložba „Povelja slobodnog i kraljevskog grada Sombora

57 Spisak diplomiranih studenata

58 Uputstvo za izradu radova/Instructions for authors

I t is an old and known fact in

Nikolaos of Rhodes where bricks are laid

Holy Trinity church is located in

The masonry of the church consists

In this church it is possible to find

The church of Saint Michael is built

Division naos-narthex is more visible

Južni portal crkve

Pročelje crkve Svetog

Apsida crkve Svetog

predgrađu Zemuna, izgrađena je 1887/1888. stanovništva, kada je crkva i počela da se gradi.

Pročelje crkve Srca

Krst princa Eugena

na pročelju, sa neogotičkim karakteristikama. Tašnera na Katoličkom groblju, takođe, u Rumi,

A review of Herman Bolle`s activity on Serbian

dr Vladana PUTNIK PRICA

Ključne reči: sokolski dom, arhitektura, modernizacija, Jugoslavija

S okolski pokret su osnovali Miroslav protiv viševekovne germanizacije. Program

Sokolski domovi kao

S okoli su od svog osnivanja bili diktature kralja Aleksandra.12 Uvođenje

J evrejska umetnost u Srbiji monografskih proučavanja o istoriji Jevreja u

Počeci istraživanja jevrejske umetnosti Beogradu, upisala je Pravni fakultet, i uporedo

D ana 23. decembra 2016. godine,

The towers of Trebizond, the fabled city, shimmer on a far

(Rose Macaulay, The Towers of Trabzon, 1956).

B yzantium’s Other Empire: Trebizond

U pitanju je katalog izložbe u kojem se

Katalog je zaključen poglavljem u

Naposletku, lepota Trapezunta

D an grada Sombora obeležava se

Slika 6: Izložbeni prostor, vitrina sa Poveljom. Na slici

Slika 7: Izložbeni prostor sa plakatima–stranicama

Slika 8: Izložbeni prostor. Foto: Dragana Maričić

Slika 9: Izložbeni prostor. Foto: Dragana Maričić

OSNOVNE STUDIJE - ZAVRŠNI RADOVI:

Završni - master radovi:

8. Jezik rada i pismo: Jezik rada može biti srpski

6. Naziv ustanove autora (afilijacija): Nakon

b) podatke o poreklu ilustracija: izvor ili literatura iz koje

18. Lista grafičkih priloga (spisak ilustracija / S poštovanjem,

1. Length of the manuscript: On the founding

Format: Normal, The number or the journal is being written in Arabic

13. List of references: Cited literature c) An article in Conference Proceedings:

15. When citing a page always place a long

You might also like