LATEX 2ε

Towq zaawar
Hubert Partl, Elisabeth Schlegl, Irene Hyna
∗
Oros xälnääs orquulsan D. Dorj

†
redaktorlasan: ’. Narancäcäg, O. Corff‡

LATEX bol tekst bolon matematikiïn tomşëo aguulsan ärdäm šin-

jilgääniï niïtläl bältgäxäd zoriulagdsan sistem ţm. Tüünqlän änä
sistemiïg ängiïn zaxianaas äxlääd nom xürtälx busad olon züïliïn ba-
rimt bältgäxäd ašiglaj bolno. Tus towq zaawar nť LATEX 2ε xuwilbar
däär suurilax bögööd LATEX-yn ixänx xawsraltuudad taarna. LATEX-
yn bürän zaawryg nť LATEX-Manual [?]-ääs olj üzäj bolno. LATEX-iïg
olonxi TBM ba biqil kompťţtert suuriluulsan baïdag. Tus ajild
IBM PC maűgiïn kompťţtert zoriulan Stuttgart-yn ix surguuliïn
E. Mattes-yn bolowsruulj gargasan EmTEX xuwilbar däär tulguurla-
san MonTEX xärägläsän ţm. Tus programmyn Mongol xuwilbar bolox
MonTEX-iïg Oliver Corff zoxioson bolno.

∗
’injläx Uxaany Akademiïn Xäl Zoxiolyn Xüräälän
†
’injläx Uxaany Akademiïn Informatikiïn Xüräälän
‡
DFG (German Ärdäm ’injilgääniï Niïgämläg)-iïn ²ugamaar Mongolyn
’injläx Uxaany Akademiïn Xäl Zoxiol, Informatikiïn Xürääländ ajillaj
baïna.

1
 2

Tuxaïn zaawryn barimtyn garqig, zurag, xüsnägt g. m. busad material

xiïxäd MonTEX-iïn ündsän komanduudyg ašiglan bältgägdsän ţm.
N. Glonti ba A. Samarin naryn kirill üsgiïn šriftiïn ündsän däär
MonTEX-iïn kirill üsgiïn šriftiïg bolowsruulsan bolno. P. B. Za-
gretdinow ba I. A. Maxowaű naryn German xälnääs orquulsan «LATEX
kratkoe rukowodstwo»-g1 ündäs bolgon tus towq zaawryg gargasan ţm.
Tus zaawryg ulam bolowsronguï bolgox talaar daraax xaűgaar sanal
xüsältää űwuulj bolno:
E-mail: [email protected]
GARQIG 3

Garqig

Zurgiïn jagsaalt

Xüsnägtiïn jagsaalt
1 ERÖNXIÏ ZÜÏL 4

1 Erönxiï züïl
1.1 När
1.1.1 TEX

TEX-iïg oros «tex» ügtäï adil duudax bögööd «TEX» xämään biqij
bolno. TEX nť professor Donald E. Knuth-yn [?] tekst bolon mate-
matikiïn tomşëo oruulax ba xäwläxäd zoriulsan programm ţm.

1.1.2 LATEX

LATEX-iïg «la-tex» buţu «leï-tex» xämään duudax bögööd «LATEX»

gäj tämdägläj bolno. Änä nť TEX-iïn tuslamjtaï biqsän Läsli
Lamportyn ix bagc programm ţm. Tus programm nť ööriïn
biqsän züïliïg bälän xämjääsüüdiïg ašiglan xűlbar argaar oruulj
xäwläliïn tüwšind xäwläx bolomjiïg olgono.

1.2 Gol aguulga

1.2.1 Zoxiogq, texnik redaktor ba örögq

Zoxiogq nť golduu ööriïn biqsän züïlää biqgiïn mašinaar bi-

qij xäwläliïn gazart ögdög. Üüniï daraa texnik redaktor xäwläl
qimägläliïn asuudluudyg šiïdäj (mörniï urt, šriftyn töröl, garq-
giïn ömnöx ba daraax zaï g. m.) örögqid zoxix zaawar ögdög.
Tösöölj xäläxäd LATEX nť texnik redaktor, TEX nť örögqiïn
üürgiïg zäräg güïcätgädäg baïna. Texnik redaktor nť zoxiogqiïn
sanaag (J: bülgiïn garqig, išläl, jišää, tomşëo. . . ) biqmäliïn
aguulga bolon ixänxi toxioldold ööriïn mädlägt tulguurlan tanin
mäddäg. Xarin LATEX programm boloxoor tekstiïn logik bütäciïn tu-
xaï nämält mädääläl šaarddag. Ug mädäällüüdiïg tekst dotorxi ko-
mandyn xälbäräär oruulna. Oruulj buï ajlyn ür düng šuud dälgäc
däär xaruuldaggüï uqir änä arga nť Wordstar, ChiWriter mätiïn tekst
bolowsruulax programmuudaas űlgaataï bolno. Dälgäc däärääs xuud-
sand biqigdäx ëstoï züïliïg šuud xarj bolox ädgäär sistemuudyg WY-
SIWYG (\What You See Is What You Get") xämään närlädäg.
LATEX-iïg ašiglan zoxiogq nť anxdagq faïlyg oruulax üedää ööriïn
garax ëstoï ür düng šuud xardaggüï ţm. Gäxdää täräär todorxoï pro-
grammuudyg ašiglan ööriïn oruulsan materialyg xuwirgaj turšilt
maűgaar dälgäc däärääs xäwläliïn ür düngää űmagt xarj bolox bögööd
anxdagq faïlyg zaswarlaj ajlaa caaš nť ürgäljlüülj bolno.

1.2.2 Xuudaslax

Xuudaslax nť todorxoï mädläg šaardsan golduu gar ajillagaa ixtäï

1 ERÖNXIÏ ZÜÏL 5

uqir tüüniïg uxaarxuűa xűlbar, unšixad döxömtäï baïx šaardlagyg

gadaad üzämjääsää ilüü golloson baïx ëstoï.
Jišää nť šriftyn xämjää ba garqgiïn dugaaryg tus nomyn büläg
bolon züïliïg xűlbar xaragdaxaar saïtar bodoj bolowsruulsan baïx
xärägtäï. Mörniï urt nť q unšigqiïn nüdiïg qilääxgüï baïx nť
ixääxän aq xolbogdoltoï baïdag. Däär durťdsan tekstiïn redaktoruu-
dyn tuslamjtaï zoxiogqid goo züïn talyg barag xangasan züïliïg gar-
gadag q ädgäär nť bütciïn talaas dutmag, zoxiomj muutaï nom bolox
nť olontaa. LATEX nť oruulj buï tekstiïn logik bütciïg zaaj baïxyg
zoxiogqoos šaardaj baïdag uqraas däär ögüülsän aldaanuudyg garga-
daggüï bögööd ädgäär bütciïn zaaltuudyg oruulsny daraa üünd toxir-
son xämjäänüüdiïg awtomataar songon xärägläj baïdgaaraa onclogtoï.

1.2.3 Ololttoï ba dutagdaltaï taluud

LATEX nť daraax saïn taluudtaï baïna:

• Xäwläliïn dääd qanaryn tüwšind barimt xäwlüüläx xäd xädän
standart zagwaruudyg (nom, ögüüläl, iltgäl, zaxia) öörtöö aguul-
san baïna.
• Matematikiïn tomşëog oruulax zarqim nť maš xűlbar.
• Tekstiïn logik bütciïg todorxoïlox xädxän komanduudyg l
mädäxäd barimtyg xuudaslaxyn talaar tolgoï öwdöxgüï baïj
bolno.
• Züült, ašiglasan zoxiolyn jagsaalt, towşëg, xüsnägtiïn jag-
saalt, bügd xälxää g. m. bolon xűlbar zurguudyg tüwäggüï xiïj
bolox ţm.
Dutagdaltaï taluudad daraax züïlüüdiïg xamaaruulj bolox ţm:
• Bolxi tekstiïn processoruudyg bodwol mašiny nälääd
xämjääniï nööciïg xäräglädäg (processoryn xugacaa, diskiïn
sanamj g. m.)
• Barimtyg xäwläxäd grafikiïn öndör qadaltaï xäwläx
töxöörömjiïg šaardana (lazeriïn printer g. m.)
• Barimtyn standart zagwaraas garq ajillaxad nälääd nariïn pro-
gramqilalyg šaarddag.

1.3 Anxdagq faïl

Anxdagq faïlyn üürgiïg LATEX-d ängiïn tekst faïl güïcätgänä. Tus

faïlyg ASCII kodyn űmarq tekstiïn redaktoryn tuslamjtaïgaar
xiïj bolox ţm. LATEX-yn udirdax komanduudyg naluu zuraasyn \ tus-
lamjtaïgaar oruulna.
1 ERÖNXIÏ ZÜÏL 6

1.3.2 Tusgaï tämdäg

LATEX-iïn anxdagq faïld tom buţu baga üsäg, too ba cäg cägläliïn
tämdgüüdiïg ašiglaj bolno. 10 tämdäg nť tuslax üürgiïg güïcädgädäg
bögööd zöwxön LATEX (ba TEX)-yn komanduudtaï xamt ašiglagdana.
Ädgäär tämdgüüdiïg jagsaawal
$ & % # _ { } ~ ^ \
zäräg bolno.
+ = | < >
ädgäär tawan tämdäg golqlon matematikiïn tomşëond ašiglagdax
bögööd ängiïn tekständ + ba - orj bolno.
Tekst dotor tuslax üürgiïg güïcätgädäg tämdgüüdiïg gargaxyn
tuld ömnö nť \ (Backslash) tämdäg oruulax xärägtäï.

$&%# {} \$ \& \% \# \_ \{ \}

1.3.3 LATEX-iïn komanduud

LATEX-iïn ixänxi komanduud daraax bütäctäï baïna: äxlääd naluu zu-

raasyn tämdäg \ orj daraa nť komand tawigdana. Zaawal orox todor-
xoïloltuud ix xaaltand {}, qölööt todorxoïloltuud dörwöljin xal-
tand [] biqigdänä. Zarim komanduudyn tuslamjtaï üg, tekstiïn bütän
xäsgüüdiïg oruulj bolox ţm. Jišää nť:

Zarim xümüüs TEX, xarin bi Zarim x"um"u"us \TeX, xarin bi

LATEX-iïg ašiglax durtaï. \LTX-i\"ig ashiglax durta\"i.
"An"a xuudas n\i\ \today -nd
Änä xuudas nť 2012 ony arawdu- x"awl"agds"an yum.
gaar saryn 26-nd xäwlägdsän ţm. \LTX-yn zaawryn tus xuudas n\i\
LATEX-yn zaawryn tus xuudas nť \today -nd x"awl"agds"an yum.
2012 ony arawdugaar saryn 26-nd \lat{If nominated \ldots, I will
xäwlägdsän ţm.
If nominated . . . , I will not serve.

1.3.4 Taïlbaruud

Äx tekständ zöwxön öörtöö xärägtäï xäwläx šaardlagagüï taïlbaruu-

dyg oruulaxyn tuld ömnö nť % tämdäg tawina. Tus komand nť näg mör
dotor l xüqintäï baïna.

Gnus and armadi% More @_#!$^{& g

Gnus and armadillos are generally llos are generally ...
tolerant of one another and seldom
quarrel.
1 ERÖNXIÏ ZÜÏL 7

Tus komandyn parametruudyg § ??-ääs xarj bolox ţm. Barim-

tyn tekst bür \begin{document} komandaar äxlänä. Daraa nť LATEX-
yn töröl büriïn komand aguulsan barimtyn suurť xäsäg orno. Barim-
tyn tögsgöld zaawal \end{document} xämääx komand baïx ëstoï. Tus
komandyn daraagaar orson büx züïliïg LATEX ügüïsgänä. Xärägläj bo-
lox LATEX-yn xamgiïn baga faïlyn jišääg zurag ??-ääs xarj bolno.
Araï nariïn bütäctäï anxdagq faïlyn jišääg ??-r zuragt üzüülsän
baïna.

\documentclass{article}
\begin{document}
Mal, da xoro\sh .
\end{document}

Zurag 1: Xamgiïn baga LATEX-faïl

\documentclass[12pt,twocolumn]{article}
\author{R.~Zagretdinov}
\title{Gnus of the World}
\date{4 July 1997}
\setlength{\parindent}{0pt}
\setlength{\parskip}{5pt plus 2pt minus 1pt}
\frenchspacing
\sloppy
\begin{document}
\maketitle
\begin{abstract}
This is an example of an English scientific article.
\end{abstract}
\tableofcontents
\section{Start}
Studying of gnus of the world is one of the important \dots
\section{End}
\dots\ so our research will be continued in the near future.
\end{document}

Zurag 2: LATEX-yn anxdagq faïlyn jišää

1.4 Xämjääsläx (Layout)

1.4.1 Barimtyn angilal (Document Class)
1 ERÖNXIÏ ZÜÏL 8

Xüsnägt 1: Barimtyn angilal (Document Class)

article (ögüüläl) Ärdäm šinjilgääniï ögüüläl, taï-

lan, bogino barimtyn angilal. Änä angilal
nť bülgäär xuwaagdaxgüï. \maketitle koman-
daar xiïgdäx nüür xuudas nť tusgaï xuudsand bus
nägdügäär xuudasny dääd tald baïrlana.
report (iltgäl) Änä angilalyg araï urt texnikiïn
barimtuud (diplomyn ajil, dissertaci g. m.)-yg
xäwläxäd xäräglänä. Däärxi angilalaas űlgaataï
tal nť bülgäär xuwaagdax ba nüür xuudas tus tus-
daa xiïgdänä.
book (nom) Nom xäwläxäd zoriulsan gol angilal.
Ördösüüd nť xuudasny xoër tald nom baïdaltaï-
gaar baïrlana.
letter (zaxia) Ajil xärgiïn zaxidlyn angilal. Saïn
baïguulsan zaxiany büx maxbod (xaűg, ognoo, garyn
üsäg g. m)-yg aguulsan baïna.

Dörwöljin xaaltand gol angilaluudyg öörqlön baïguulax parame-

truud bagtaj orson bolno. Onc šaardlagagüï ädgäär parametruudyn
jišääg xüsnägt ??-oos üzäj bolno.

1.4.2 (Packages)

\usepackage komandyg ašiglasnaar LATEX programmyn funkcüüd

nämägdänä.
\usepackage[options]{package}
LATEX programmd buï zarim xädän bagcuudyn tuxaï ??-r xüsnägtääs üznä
üü.
MonTEX, longtable xoër bagcyg xärägläx anxdagq faïlyn äxläliïn
jišää:
\documentclass[11pt,twocolumn,twoside]{aricle}
\usepackage[xalx]{mls} \usepackage{longtable}

1.4.3 Xuudasny maűg (Page Style)

Xäwlägdäx xuudasny maűgiïg daraax komandaar oruulj bolno :

\pagestyle{style}
plain zaaltyg xärägläx üed xuudasny dugaar door xäwlägdäj garna.
headings zaaltyg xärägläx üed xuudasny dugaar bolon busad mädääläl
1 ERÖNXIÏ ZÜÏL 9

Xüsnägt 2: Barimtyn angilalyn xämjäänüüd

10pt 10pt-iïn tämdägtiïn xämjää. Ündsän xämjää.

11pt 11pt-iïn tämdägtiïn xämjää. 11pt-iïn xämjää nť
10pt-iïn xämjäänääs 10 xuwiar ilüü baïna. Tus
barimt nť änä xämjäägäär biqigdsän bolno.
12pt 12pt-iïn tämdägtiïn suurť xämjää. 12pt-iïn
xämjää nť 10pt-iïn xämjäänääs 20 xuwiar ilüü
baïna. Biqgiïn mašiny üsgiïn xämjää.
a4paper DIN A4 caasny xämjää. Üüniïg todorxoï-
loxgüïgääs LATEX programm nť barimtyg Ameri-
kiïn caasny xämjäägäär («letter») xäwlänä.
fleqn Matematikiïn tomşëog tekstiïn züün talaar
tägšilnä.
leqno Züün talaas matematikiïn tomşëonuudyn dugaa-
ryg tawina.
titlepage Tus parametr tawigdsan baïx üed \maketitle
komand nť ögüüläl maűgiïn barimtyg xäwläxdää
nüür xuudsyg tusgaï xuudsan däär baïrluulna.
twocolumn Xoër baganad xuwaan xäwläx bolomjiïg ol-
gono.
twoside Ögüüläl, iltgäl maűgiïn barimtyg xuudasny
xoër tald xiïnä.
1 ERÖNXIÏ ZÜÏL 10

Xüsnägt 3: Bagcuud (zarim nägiïg songow)

a4 nť \a4paper" xämjäänääs dawj baïgaa DIN-A4 caasny

xämjääniï toxiruulaga.
array nť \array", \tabular" bolon \tabular*" orqing
saïjruulj örgöjüülsän xuwilbar.
babel Olon űnzyn xälniï toxiruulaga. Songoson xäliïg
option bolgoj biqnä.
float Xüsnägt, zurag zäräg obşektuudyg dürsläx šinä
xämjäänüüd (options), jišäälbäl baïrlalyg nť na-
riïn xűnax, maűg zagwaryg todorxoïlox.
fontenc Űlgaataï kodqilol/xarťűlaltaï šriftüüd
xärägläxäd ašiglana.
ftnright Xoër baganataï xämjääsläliïn (layout) ba-
ruun bagany dood xäsägt züült oruulaxad ašig-
lana.
graphics Töröl büriïn xäwlägqid zoriulj grafik bo-
lon (bolomjtoï toxioldold) öngiïg xolbono. Änä
bagcyn örgön bolomjiïg [?]-d taïlbarlana.
indentfirst Angi (section) bolgony äxniï dogol möriïg
mön dogoltoï bolgono.
inputenc Anxdagq faïl daxť tämdägläliïn kodqilolyg
oruulna.
latexsym 2 gäx mätqilän LATEX-iïn tämdäglälüüdiïg
xärägläj bolno.
longtable äswäl supertabular olon xuudasnaas bürdsän
xüsnägtiïg xuudsaar awtomataar xuwiarlana.
makeidx Indeksiïg awtomataar biï bolgono.
mls Kirill bolon mongol biqgäär tekst, garqig zärgiïg
biqix mongol xälniï toxiruulaga.
multicol Olon baganaas bürdsän ögüülbäriïn baganyg
täncwärtäï xuwiarlana.
newlfont \bf, \if zäräg komanduudyn üïlqilgääg xos-
luulna.
showkeys Täkstäd xärägläsän büxiï l \label, \ref bolon
\pagerefs-iïn närsiïg xäwlänä.
theorem nť theorem orqingiïn örgötgöl.
2 TEKST ORUULAX 11

2 Tekst oruulax
2.1 Mör ba xuudas baïguulax

2.1.1 Ögüülbäriïn blok (dogol mör)

Erdiïn tekstiïg öröltiïn örgöniïg xargalzan ördöst baïrluuldag.

LATEX programm mör ba xuudsyg awtomataar xuudaslana. Üüniï
zärgäcää dogol mört orson ügsiïg alť bolox toxiromjtoï baïdlaar mör
bolgon xuwaaj šaardlagataï üed ügsiïg taslaj mör šiljüülnä.

The ends of words and sentences are The ends of words and sentences
marked by spaces. It doesn’t matter are marked by spaces. It
how many spaces you type; one is as doesn’t matter how many spaces
good as 100. you type; one is as good as 100.
One or more blank lines denote
One or more blank lines denote the the end of a paragraph.
end of a paragraph.

Dogol mörtiïn baïrlalyg barimtyn angilalaas xamaarq songolt

xiïnä. Nom, ögüüläl, mädääläld dogol möriïg šinä mörnöös dogol gar-
gan baïrluulna. Xarin zaxia bolon daalgawart dogol mört nť dääšää
buţu doošoo nämält xooson zaïgaar tusgaarlagdax bögööd dogol gar-
galgüïgäär šuud biqigdänä.

\setlength{\parindent}{0pt}
\setlength{\parskip}{5pt plus 2pt minus 1pt}

Ug jišääg tus xuudasnaas olj xarj bolno. § ??-d zaasan orqny “Envi-
ronments” tuslamjtaïgaar tekstiïn xäsgüüdiïg ööröör baïrluulj q
bolox ţm. Üünääs gadna tekstiïn baïrlalyg daraax komanduudyn tus-
lamjtaïgaar solťj bolno. Üünd \\ buţu \newline komand nť šinä
mörönd dogol mörgüïgäär šiljüülnä. \\* komand nť šinä xuudsand
oroxgüïgäär šinä mörönd šiljüülnä. \newpage komand nť šinä xuud-
sand šiljüülnä. \linebreak[n], \nolinebreak[n], \pagebreak[n],
\nopagebreak[n] komanduud nť xüssänäär tanť mör bolon xuudsyg
šiljüüläx bolno. LATEX programm tany oruulsan züïliïn möriïg
alť bolox äwtäï xälbäräär baïrluulna. Zaxyn zaïg tägšäär baïguulax
bolomjgüï toxioldold möriïg urtasgaj aldaa garsan tuxaï (“overfull
hbox”) xämään mädääläl gargana. Änä nť golduu üg taslaxad toxirox
zaïgüï bolson toxioldold gardag.

2.1.2 Üg taslax

Xäräw zarim toxioldold awtomataar üg taslaj daraagiïn mörd

2 TEKST ORUULAX 12

üsäg (umlűut) ba tusgaï tämdägtüüdiïg aguulsan ügsänd üïlqläxgüï.

Jišää:

\hyphenation{ Eingabe-file
Eingabe -files FORTRAN }

\- komand nť tus tämdäg tawigdsan gazar bürt üïlqilj ügiïg taslana.

Änä komandyg büx ügänd xärägläj bolno.

Eingabefile, LATEX-Eingabe- file, Ein\-gabe\-file,

Häßlichkeit \LaTeX-Eingabe\-file,
H\"a\ss\-lich\-keit
\mbox{...} komand nť tuxaïn züïliïg taslaj boloxgüïg iltgänä.

Die Telefonnummer ist nicht mehr Die Telefonnummer ist nicht mehr
(0222) 5601-3694. (0222) 5601-3694
Der Parameter filename gibt den Der Parameter \mbox{\textit{filen
Filenamen an. Filenamen an

2.2 Tusgaï tämdäg

2.2.1 Xašilt

Xašilt xiïxäd xos xašiltyn (") tämdgiïg xäzääq büü ašigla.

Angli xälniï tekständ iš tatsan züïliïg oncgoïloxdoo buruu xar-
san xos apostrofyg äxänd xarin zöw xarsnyg xoïno nť tawťj xäräglänä.

‘‘ No,’’ he said,
“No,” he said, “I don’t know!” ‘‘I don’t know!’’
Mongol ba german tekständ öör xašilt xäräglädäg. Jišää:
,,Äto citata"; «Äto citata». Angli xälniï tekständ orox
xašiltyg šinä makrokomandyg todorxoïlon xiïj bolox ţm:
\newcommand{\gr}{\mbox{,\hspace{-0.1em},\hspace{0.05em}}\nolinebreak
Xarin gurwaljin xašiltyg xiïxäd << ba >> tämdgüüdiïg ašiglaj
bolno.

2.2.2 Bogino zuraas ba zurlaga

LATEX-d urtaaraa űlgagdax gurwan maűgiïn zuraas ba zurlaguudyg ašig-

ladag:

An intra-word dash or hyphen, as An intra word dash or hyphen,

in X-ray. as in X-ray.
A medium dash for number ranges, A medium dash for number ranges,
2 TEKST ORUULAX 13

Xüsnägt 4: Örgölt ba öwörmöc üsgüüd

Wwod Wywod Wwod Wywod

\‘o ò \’o ó
\^o ô \~o õ
\=o ō \.o ȯ
\u o ŏ \v o ǒ
\H o ő \"o ö
\c o o̧ \d o o.
\b o o \t oo o o
¯
\oe œ \OE Œ
\ae æ \AE Æ
\aa å \AA Å
\o ø \O Ø
\l ł \L Ł
\i ı \j ȷ
!‘ ¡ ?‘ ¿

2.2.3 Cuwaa cäg (dots)

Biqgiïn mašinaar biqsän züïld cäg ba taslalyn tämdäg üsgiïn

örgöniï xämjääniï zaïg äzäldäg ţm. Xarin űnz büriïn xäwläld ädgäär
tämdgüüd nť urd üsgiïn tämdägtäïgää šaxuu baïrladag. Zoxix zaïtaï
cuwaa cägänd daraax komanduudyg xäräglänä: \ldots buţu \dots.

Nicht so ... sondern so: Nicht so ... sondern so: \\

Wien, Graz, . . . Wien, Graz, \dots

2.2.4 Niïlmäl üsäg

Nom xäwläld tekstiïn üzämjiïg saïjruulaxyn tuld zarim

tämdgüüdiïn xoorondox zaïg bagasgaj niïlmäl maűgiïn üsgiïg
üüsgäsän baïdag. Jišää:
ff fi fl AV Te. . . orond ff fi fl AV Te. . .
Iïm niïlmäl üsgüüdiïg üüsgäxgüï tuld \/ buţu {\kern0pt} koman-
dyg ašiglana:

Nicht Auflage (Au-fl-age) Nicht Auflage (Au-fl-age) \\

sondern Auflage (Auf-lage) sondern Auf\/lage (Auf-lage)

2.2.5 Örgölt ba öwörmöc üsgüüd

2 TEKST ORUULAX 14

2.3 Xooson zaï

Xälciïg duusgaj buï cäg, asuultyn tämdäg g. m-iïn daraagaar araï urt
xämjääniï xooson zaïg orxino. Änä nť tekstiïg unšixad döxömtäï bol-
godog ţm. Tom üsgiïn daraagaar orj buï cägüüd nť xuraasan ügiïg zaa-
dag ba xarin busad cägüüd ögüülbäriïg tögsgöl bolgodog xämään LATEX
programm oïlgodog. Iïmd ögüülbär xoorondox zaï nť ögüülbär dotorxi
ügsiïn xoorondox zaïg bodwol awtomataar araï urtaar tawigddag.
LATEX-d tusgaï xooson zaï gargax komanduud baïdag. Xooson zaï-
taï xamt tawigdsan buţu naluu zuraas nť (\ ) xooson zaïny xämjääg
öörqlöxgüïg zaana. Tilda tämdäg (~) tus gazar zaï öörqlögdöxgüï ba
daraagiïn mörönd šiljixgüï gäsän utgataï ţm. Cägiïn ömnö tawigd-
san \@ komand nť tus cägiïn urd tom üsäg baïsan q ögüülbär duussanyg
iltgänä.

Dazu zählen u.a. auch die Österr. Dazu z\"ahlen u.a.\ auch die
Bundesbahnen. \"Osterr.\ Bundesbahnen. \\
Dr. Partl wohnt im 1. Stock. Dr.~Partl wohnt im 1.~Stock. \\
. . . 5 m breit. \dots\ 5~m breit. \\
Ich brauche Vitamin C. Du nicht? Ich brauche Vitamin~C\@.
Du nicht?

2.4 Mongol xälniï tekstüüd

LATEX bütciïnxää xuwťd űmar näg xältäï xatuu xolbootoï baïdaggüï ba

tüüniïg näg xälnääs nögöö xäländ toxiruulj bolox ţm. Gäwq latin üsäg
kirill üsgääs ülämj űlgaataï uqir LATEX-iïg mongoljuulaxad nälääd
xäcüü baïw. N. Glonti ba A. Samarin naryn zoxioson kirill šriftyg,
O. Corff ba D. Dorj naryn zoxioson mongol biqgiïg ündäslän MonTEX-
iïn šriftäär tus towq zaawryg xäwlüülsän ţm.

2.4.1 Garqig ba ognoo

Garqig, ognoo zärgiïn baïrlal barimtyn angilalaas xamaarq todor-

xoïlogdono. Mongol xälniï tekständ tusgaï maűguudyg xäräglädäg. ??-
r xüsnägtänd angli, mongol xuwilbart xärägläx garqguudyg üzüülsän
bolno. Ognoo oruulax xälbär mongol ba amerikiïn standartand mön
űlgaataï baïdag: (1993 ony nägdügäär saryn 10), (January 10, 1993).
Daraax MonTEX-iïn komandyg mongol xälniï garqig ognoog garga-
xad xäräglänä.
\usepackage[xalx]{mls}

2.4.2 Xämjää
′′
Amerikiïn letter standartand nť 8 12 ×11′′ buţu 215×279 mm xämjääniï
2 TEKST ORUULAX 15

Xüsnägt 5: Garqig

Command Angli Mongol

\prefacename Preface Oršil
\refname References Ašiglasan nom
\abstractname Abstract Towqlol
\bibname Bibliography Nom züï
\chaptername Chapter Büläg
\appendixname Appendix Xawsralt
\contentsname Contents Garqig
\listfigurename List of Figures Zurgiïn jagsaalt
\listtablename List of Tables Xüsnägtiïn jagsaalt
\indexname Index Bügd xälxääs
\figurename Figure Zurag
\tablename Table Xüsnägt
\partname Part Xäsäg
\enclname encl Oruulax
\ccname cc
\headtoname To
\pagename Page Xuudas
\seename see üznä üü
\alsoname see also mön üznä üü

Tus xüsnägtäd tuxaïn zaawart xärägläsän MonTEX programmyn mongol garqguudyg

xärägläsän bolno.

2.4.3 Üg taslax

Mongol üg taslax cäsiïn faïlyg xiïx ajil duusaagüï tul MonTEX pro-
grammyn üg taslax awtomat gorimyn ajillagaa odoogoor dutagdaltaï
baïna. Iïmd üg taslaxyn aldaa garsan toxioldold ??-d buï komanduu-
dyg ašiglaj bolno.

2.5 Angi ba garqig (section)

Angi ba züïliïn äxänd \section{...} komandyg oruulana. Tägäxdää

logik daraallyg barimtlax nť quxal. Ögüüläld:
\section \subsection \subsubsection
Taïlan ba nomond:
\chapter \section \subsection \subsubsection
Iïmd ögüülliïg nomyn büläg bolgon baïguulax nť amar baïdag.
Züïl xoorondyn zaï, dugaarlal ba šriftyn xämjääg awtomataar to-
xiruulax ţm.
2 TEKST ORUULAX 16

Mön \section*{...} gäsän komand q baïdag. Tus komandyg

xärägläxäd garqigt dugaarlal ba zoxix züïliïg oruulaxgüï baïj bo-
lox ţm. Jišääg xuudas ?? zurag ??-oos üzäj bolno.
\label ba \ref komanduud tekständ salaawqilsan iš tataltyg aw-
tomataar baïguulna. Jišää:
\section{Algorithmen}
...
Der Beweis daf\"ur ist in Kapitel~\ref{bew} angegeben.
...
\section{Beweise} \label{bew}
...

2.6 Züült

Züültüüd awtomataar dugaarlagdax bögööd xuudsyn dood tald

xäwlägdän garna. Züült2 awtomataar dugaarlagdana.

Snoski\footnote
{"An"a bol z"u"ult.}
awtomataar dugaarlagdana.

2.7 Üg oncgoïlox (emphasize)

Biqgiïn mašiny tekständ oncgoïlox züïliïg ixänxdää dooguur nť zu-

rax bögööd xäwläld ixänx toxioldold biqmäl üsgäär űlgaj örnö. \em ba
\emph{...} (emphasize) komandyn daraagaar orson züïliïg LATEX pro-
gram űlgaj biqix ţm.

Here is some silly emphasized text. Here is some silly

{\em emphasized text}.

\emph{...} komand biš, \em komandyg xärägläwäl, LATEX tekstiïg

biqmäl üsgäär űlgaruulax bögööd oncgoïlox ëstoï züïliïn daraagaar \/
komandyg tawix ëstoï. Ingäsnäär biqmäl ba aryn tägš üsäg xoorondoo
zaïtaï biqigdänä.

I told you that he didn’t! I told you that he {\em did}n’t!

I told you that he did n’t! I told you that he {\em did\/}n’t

2.8 Orqin (Environments)

Barimt űmar baïdaltaïgaar xaragdax ëstoï gädgiïg zaaxyn tuld LATEX-

d barimtyn logik bütäc bolox orqing todorxoïlox bolomj baïdag.
Jišääläxäd tus bütciïn maxbod nť tekst dotorxi išläl q baïj bolox
ţm. Logik maxbodyg zaaxyn tuld xäräglägq nť tüüniïg tusgaï koman-
2 TEKST ORUULAX 17

2.8.1 Iš tatsan züïl ba šüläg

Bogino išläl, oncgoïlson xälläg, jišää biqixäd (quote) orqing

xäräglänä.

Our presidents have been known for Our presidents have been known
their pithy remarks. for their pithy remarks.
The buck stops here. \begin{quote}
Harry Truman The buck stops here.\\
{\em Harry Truman}
I am not a crook. I am not a crook.\\
Richard Nixon {\em Richard Nixon}
\end{quote}

Xarin nägääs ilüü dogol mör aguulsan tekstiïg iš tataxad

quotation orqing xäräglänä.
Šülägläsän tekstiïg xäwläxäd verse orqing xärägläx ţm. Mörniï
šiljiltiïg \\ komandaar xiïnä.

2.8.2 Cäs (itemize, enumerate, description)

itemize (zurag ??), enumerate (zurag ??), description (zurag ??) orq-
nuud nť cäs baïguulaxad xäräglägdänä.

• Each list item is marked with \begin{itemize}

a itemize. The labels in this \item Each list item is marked wi
itemized list are bullets. a {\it itemize\/}. The labels in
• Lists can be nested within one itemized list are bullets.
another. \item Lists can be nested within
one another.
– The maximum number of \begin{itemize}
enclosings is 4. \item The maximum number of
– Switching and marking of enclosings is 4.
items is automatic. \item Switching and marking
of items is automatic.
• And so on.
\end{itemize}
\item And so on.
\end{itemize}

Zurag 3: itemize-iïn jišää

2.8.3 Züün, baruun talyn oruulalt, töw toxiruulax (flushleft,

flushright, center)
2 TEKST ORUULAX 18

1. The item labels in an enume- \begin{enumerate}

rate list are numerals or let- \item The item labels in an enume
ters. list are numerals or letters.
2. A list should have at least two \item A list should have at least
items. two items.
\begin{enumerate}
(a) The maximum number of \item The maximum number of
enclosings is 4. enclosings is 4.
(b) Switching and marking of \item Switching and marking
items is automatic. of items is automatic.
\end{enumerate}
3. And so on.
\item And so on.
\end{enumerate}

Zurag 4: enumerate-iïn jišää

Three animals you should know Three animals you should know
about are: about are:
gnat A small animal, found in the \begin{description}
North Woods, that causes no \item[gnat] A small animal, found
end of trouble. in the Nort Woods, that cause
no end of trouble.
gnu A large animal, found in cross-
\item[gnu] A large animal, found
word puzzles, that causes no
in crossword puzzles,
end of trouble.
that causes no end of trouble.
armadillo A medium-sized animal, \item[armadillo] A medium-sized
named after a medium-sized animal, named after a medium-s
Texas city. Texas city.
\end{description}
2 TEKST ORUULAX 19

This text \begin{flushleft}

is flushed to left This text \\
is flushed to left
\end{flushleft}

This text \begin{flushright}

is flushed to right This text \\
is flushed to right
\end{flushright}

This \begin{center}
text This \\ text \\
is centered is centered
\end{center}

2.8.4 Ügqilän buulgax (verbatim, verb)

\begin{verbatim} ba \end{verbatim} xämääx komandyn xašiltuud

tany oruulsan tekstiïg LATEX-yn komanduudtaï xamtaar tär qigäär
nť xäwläx ţm. Programmuudyg xuudaslan gargaxad ašigtaï.
Tekstiïg xoër ijil komanduudyn xoorond baïrluulax xärägtäï.

The \dots-command . . . The \verb|\dots|-command \dots

2.8.5 Zurag (figure)

\begin{figure} ba \end{figure} komanduudyn xoorondox bolon zura-

giïn baïrlalyg zaax \vspace komandtaï tekstüüdiïg awtomataar oïr
toxirson gazart baïrluulna. \caption{...} komandyn tuslamjtaï-
gaar zurgiïn näriïg baïrluulax ţm. Tägäxdää zöwxön närläx teks-
tiïg oruulax bögööd «Zurag» xämääx ügiïg ba dugaaryg LATEX programm
ööröö nämj xadna. Olny zanšsanaar zurgiïn door garyn üsgää tawix
juramtaï. \label ba \ref komanduudyn tuslamjtaïgaar zurgiïn door
garyn üsäg ba zaaltyg tawij bolox ţm.

Zurag ?? | änä nť Pop-Artyn Zurag~\ref{weiss} --- "an"a n\i\

jišää. \begin{figure}
\vspace{6cm}
\caption{I.~Iwanow. Cas} \label{w
\end{figure}

2.8.6 Xüsnägt (table)

Xüsnägtiïg zurgiïn adil ašiglax bögööd \begin{table} ba

2 TEKST ORUULAX 20

Zurag 6: I. Iwanow. Cas

\begin{table}
\caption{...} \label{...}
\begin{center}
\begin{tabular}{...}
...
\end{tabular}
\end{center}
\end{table}

Zurag 7: Xüsnägtiïn table orqing baïguulax

2.8.7 Tabulűc (tabbing)

tabbing orqind tekstiïn tabulűciïn gorimyg ašiglaj bolno. \=

komand tabulűryn baïrlalyg togtoono. \kill komand tuxaïn
möriïg xäwlüüläxgüï gäsän üürägtäï. \> komand daraagiïn tabulűrt
šiljüülnä. \\ komand nť mör salgax üürägtäï baïna.

The tabbing environment starts a The {\tt tabbing} environment sta

new line. a new line.
\begin{tabbing}
Gnat Gnu Gnome Armadillo \= Armament \= \k
Armadillo Armament Armorer Gnat \> Gnu \> Gnome \\
The text that follows starts on a new Armadillo \> Armament \> Armorer
line, . . . \end{tabbing}
The text that follows starts
on a new line, \dots

2.8.8 Xüsnägt baïguulax (tabular)

2 TEKST ORUULAX 21

Xüsnägt däxť & tämdäg daraagiïn baganad, \\ tämdäg daraagiïn

mörönd šiljixiïg tus tus zaana. \hline xäwtää zuraasyg zurna.

\begin{tabular}{|rl|}
7CO hexadecimal \hline
3700 octal 7CO & hexadecimal \\
11111000000 binary 3700 & octal \\
1984 decimal 11111000000 & binary \\
1984 & decimal \\
\hline
\end{tabular}
3 MATEMATIK TOM³ËO ORUULAX 22

3 Matematik tom³ëo oruulax

3.1 Erönxiï züïl

Dogol mörtiïn dotorx tekstiïn matematik xäsgüüdiïg \( ba \), äswäl

$ ba $, äswäl \begin{math} ba \end{math}-yn xoorond baïrluulna. Ma-
tematikiïn bürän tomşëo, xämjigdäxüünüüdiïg tämdägläsän nägjüüd,
grek üsäg, tekständ buï dääd ba dood towşëg, busad oncgoï tämdägläänüüd
cöm matematik tekständ xamaaragdana.

Xäräw a ba b | katetuud c | gipo- X"ar"aw $a$ ba $b$~--- katetuud

tenuz baïwal, c2 = a2 + b2 bolno $c$~--- gipotenuz ba\"iwal,
(Pifagoryn teorem). $c^{2}=a^{2}+b^{2}$ bolno\\
(Pifagoryn teorem).

TEX spricht man wie τ ϵχ aus. \TeX spricht man wie

$\tau\epsilon\chi$ aus.\\
100 m2 Nutzfläche
100~m$^{2}$ Nutzfl\"ache\\
Mit ♡-lichen Grüßen Mit $\heartsuit$-lichen
Gr\"u\ss en

Urt xämjääniï matematik tomşëo bolon täncätgälüüdiïg näg

mörönd bagtaan oruulax nť toxiromjtoï baïdag. Üüniï tuld ädgääriïg
\[ ba \], $$ ba $$ xoorond baïrluulna. Xäräw tägšitgäliïn dugaa-
ryg tawix šaardlagataï bol tus tägšitgäliïg \begin{displaymath}
ba \end{displaymath}-yn xoorond oruulj biqnä. Tägšitgäliïg dugaar-
lax šaardlagagüï bol tüüniïg \begin{equation} ba \end{equation}-
ny xoorond baïrluulax nť züïtäï.

Xäräw a ba b | katetuud, c | X"ar"aw $a$ ba $b$~--- katetuud,

gipotenuz baïwal c2 = a2 + b2 , $c$~--- gipotenuz ba\"iwal
√ $c^{2}=a^{2}+b^{2}$,
c= a2 + b2 (1) \begin{equation}
c = \sqrt{ a^{2}+b^{2} }
(Pifagoryn teorem) \end{equation}
(Pifagoryn teorem)

Tekständ baïgaa tägšitgälüüdiïg \label ba \ref komanduudyn tus-

lamjtaïgaar dugaarlaj bolno.

\begin{equation} \label{eps}
ϵ>0 (2) \epsilon > 0
\end{equation}
From the inequality (??) follows . . .
{ From the inequality (\ref{eps})
follows \dots}
3 MATEMATIK TOM³ËO ORUULAX 23

\begin {equation}
∀x ∈ R : x ≥02
(3) \forall x \in {\rm R}:
\qquad x^{2} \geq 0
\end{equation}
2. Xooson mör gargaxyg xoriglono (matematik tomşëonuud näg
mörtiïn dotor bagtaj orson baïx ëstoï).
3. Salangi üsäg bolgonyg xämjigdäxüüniï när xämään üzäj zo-
xix ësoor nť oruulna (nämält zaï ba biqmäl üsgiïn xälbäräär).
Xäräw matematik tekständ ängiïn tekstiïg oruulax šaardlaga-
taï baïwal (ängiïn zaï büxiï bosoo üsgiïn xälbäräär) tüüniïg
\mbox{...}-yn dotor biqix xärägtäï.

\begin{equation}
x^{2} \geq 0\qquad
x2 ≥ 0 mboxf orall x ∈ R (4) mbox{for all}\
x \in {\rm R}
\end{equation}

3.2 Matematik tom³ëonuudyn maxbod

Tus züïld matematik tomşëonuudad xäräglägdäx quxal maxbodyn tuxaï

ögüüläx bolno. Büx xäräglägdäj buï tämdägtüüdiïn jagsaaltyg § ??-
aas üzäj bolno.

Jijig grek üsgiïg \alpha, \beta, \gamma g. m. bicix bögööd xarin

tom grek üsgiïg \Gamma, \Delta, g. m.-äär oruulna.

λ, ξ, π, µ, Φ, Ω $\lambda, \xi, \pi, \mu,

\Phi, \Omega $

Olon űnzyn matematik tämdägtüüdiïg xärxän oruulax tuxaï

(jišäälbäl ∈, ⇒ ba ∞) § ??-aas üzmüü.

Zärgiïn iltgäc ba indeksüüdiïg möriïn däärxi ^ ba doorxi _

tämdgüüdiïn tuslamjtaïgaar oruulax ţm.

a1 x2 e−αt a3ij $a_{1}$ \qquad

$x^{2}$ \qquad
$e^{-\alpha t}$ \qquad
$a^{3}_{ij}$

Űzguuryn tämdäg\sqrt komand, n-zärgiïn űzguuryn tämdäg nť

\sqrt[n ] komanduudyn tuslamjtaïgaar tus tus baïguulagdana. Űz-
3 MATEMATIK TOM³ËO ORUULAX 24

\overline ba \underline komanduud tomşëollyn däär buţu door nť

xäwtää zuraas baïguulna.

m+n $\overline{m+n}$

\overbrace ba \underbrace komanduud tomşëollyn däär buţu dor nť

xäwtää xašilt baïguulna.

a + b +{z· · · + z}
|
$\underbrace{ a+b+\cdots+z }_{26}
26

Matematik xämjigdäxüünüüdiïn däär tilťda, örgölt mätiïn onc-

lox tämdgüüdiïg baïguulaxyg ??-r xüsnägtääs todorxoï xarj bolox ţm.
Guraw xürtälxi tämdägtüüdiïg xamarsan araï urt tilťda ba «malgaï»
tämdgüüdiïg baïguulaxyn tuld \widetilde buţu \widehat komanduu-
tyg ašiglax ţm. Ulamjlalyn xämjigdäxüünüüdiïn tämdgüüd nť apo-
strof (') tämdgäär ögögdönö.

\begin{displaymath}
y=x^{2} \qquad
y = x2 y ′ = 2x y ′′ = 2 y’=2x \qquad
y’’=2
\end{displaymath}

Tekständ matematik funkcuudyg däär ögüülsän

xämjigdäxüünüüdiïn adilaar biqmäl šriftäär biš xarin bosoo
šriftäär ögögdönö. Üüniï tuld daraax komanduudyg ašiglaj bolox
ţm:
\arccos \cos \csc \exp \ker \limsup \min \sinh
\arcsin \cosh \deg \gcd \lg \ln \Pr \sup
\arctan \cot \det \hom \lim \log \sec \tan
\arg \coth \dim \inf \liminf \max \sin \tanh
Modulť-funkcüüdiïg baïguulaxad daraax komanduudyg ašiglana:
\bmod a mod b xos operatoryn; \pmod maűgiïn x ≡ a (mod b)
ilärxiïlliïg baïguulaxad.

\begin{displaymath}
\lim_{x \to 0} \frac{\sin x}{x}
sin x
lim =1 =1
x→0 x
\end{displaymath}

Butarxaï toog \frac{...}{...} komandaar oruulna. Ängiïn bu-

tarxaï toond / operatoryg xärägläj bolno.
3 MATEMATIK TOM³ËO ORUULAX 25

Binominal iltgälcüür {...\choose...} xälbäräär ögögdsön

baïj bolno. \atop komandyn tuslamjtaïgaar xaaltgüï ilärxiïläliïg
baïguulax ţm.

\begin{displaymath}
( ) { n \choose k } \qquad
n x { x\atop y+2 }
k y+2 \end{displaymath}

Comtgogq (integral) nť \int komandaar, xarin niïlbär \sum koman-

daar ögögdöx ţm. Integralqlalyn bolon niïlbäriïn dääd, dood xűzgaar
^ ba _ tämdgäär ögögdönö.
Integral tämdgiïn dääd ba dood tald xűzgaar tawixad \limits ko-
mandyg ašiglax xärägtäï.
Tekstiïn dotor bolon \nolimits komandyg ašiglax üedää
niïlbäriïn xűzgaaryg niïlbäriïn tämdgiïn xajuud tawix bögööd
busad toxioldold tus tämdgiïn dääd buţu dood tald nť baïrluulna.

\begin{displaymath}
\sum_{i=1}^{n} \qquad
∑
n ∫ π ∫
+∞
2 \int_{0}^{\frac{\pi}{2}} \qquad
i=1 0 \int \limits_{-\infty}^{+\infty}
−∞
\end{displaymath}
Xaalt buţu busad xűzgaaryg baïguulaxad TEX-iïn dotor űnz
büriïn tämdgüüd baïdag (jišäälbäl: [ ⟨ ∥ ↕). Duguï ba öncgön xaal-
tyg garaas oruulj bolox bögööd ix xaaltyg \{ tämdgiïg ašiglan baï-
guulna. Busad xaaltyg \updownarrow mätiïn tusgaï komanduudyn tus-
lamjtaïgaar oruulj bolox ţm.
Xäräw nääx xaaltyn ömnö \left xaax xaaltyn ömnö \right koman-
duudyg baïrluulbal xaaltyn zöw xämjää awtomataar ögögdöx bolno.

\begin{displaymath}
( )3 1 + \left( \frac{1}{ 1-x^{2} }
1
1+ \right) ^3
1 − x2 \end{displaymath}
Xaaltyn xämjääg öörsdöö songon oruulaxyn tuld \left komandyn
orond { \bigl, \Bigl, \Biggl komanduudyg xarin \right komandyn
orond { \bigr, \Bigr, \Biggr komanduudyg ašiglana.

\begin{displaymath}
( )2 \Bigl( (x+1) (x-1) \Bigr) ^{2}
(x + 1)(x − 1) \end{displaymath}

Cuwaa cäg xäwläxäd \ldots ba \cdots komanduudyg oruulj bolno.

\ldots komand nť cuwaa cägiïg ündsän šugamand baïrluulax bögööd
\cdots komand ädgääriïg möriïn dund nť baïguulj ögnö. Üünääs gadna
3 MATEMATIK TOM³ËO ORUULAX 26

3.3 Tom³ëo dotorxi zaï

Xäräw TEX-iïn songoson zaï tand taalagdaxgüï bol ädgääriïg door

durťdsan tusgaï komanduudyg ašiglan öörqilj bolox ţm. Gol koman-
duudaas durťdaxad: \, komandyg maš bogino zaï, \; komandyg dund
xämjääniï zaï, \quad ba \qquad komanduudyg tom xämjääniï zaï gar-
gaxad xäräglänä. \! komandyg nägänt biï bolson zaïg bagasgaxad ašig-
lana.

\begin{displaymath}
F_{n} = F_{n-1} + F_{n-2}
Fn = Fn−1 + Fn−2 n≥2 \qquad n \ge 2
\end{displaymath}

\begin{displaymath}
∫∫ ∫ ∫ \int\!\!\!\int_{D} dx\,dy
dx dy instead of dxdy \quad \mbox{instead of} \quad
D D
\int\int_{D} dx dy
\end{displaymath}

3.4 Olon mört tom³ëo

Matricuudyn xuwťd tabular-orqintoï ijil ajillagaataï array-

orqin baïdag. \\ komand nť daraagiïn mörd šiljüülnä.

\begin{displaymath}
  {\bf X} =
x11 x12 . . .

\left( \begin{array}{ccc}
X =  x21 x22 . . . 
 x_{11} & x_{12} & \ldots \\
.. .. ..
. . . x_{21} & x_{22} & \ldots \\
\vdots & \vdots & \ddots
\end{array} \right)
\end{displaymath}

Olon mört tomşëo buţu tägšitgäliïn sistemd equation-y orond

eqnarray ba eqnarray* orqing xäräglänä. eqnarray orqing xärägläxäd
tägšitgäl bolon dugaarlagdana. eqnarray* ba displaymath orqing
xärägläx toxioldold tägšitgäliïg dugaarlaxgüï. Näg ijil dugaar
büxiï tägšitgäliïn sistemd equation dotorxi array orqing xärägläj
bolno.
eqnarray ba eqnarray* orqnuud nť {rcl} xälbäriïn gurwan baga-
nat xüsnägtiïn adilaar üïlqilnä. Xarin dundax baganad täncätgäl
buţu täncätgäl busyn tämdgüüdiïg oruulax ţm. Üüniï daraa-
gaar ägnäänüüdiïg tägšläx nť züïtäï. \\ komand daraagiïn mörd
šiljüülnä.
3 MATEMATIK TOM³ËO ORUULAX 27

Dändüü urt tägšitgälüüdiïg LATEX programm nť awtomataar

daraagiïn mörd šiljüüläxgüï. Zoxiogq űmar gazart daraagiïn mörd
šiljilt xiïxiïg ööröö todorxoïlox xärägtäï ţm. Ixänx toxioldold
daraax xoër xuwilbaryn nägiïg xäräglänä:

\begin{eqnarray}
\sin x & = & x -\frac{x^{3}}{3!}
x3 x5
sin x = x − + − +\frac{x^{5}}{5!} -
3! 5! \nonumber\\
x7
− + ··· (8) & & -\frac{x^{7}}{7!} + \cdots
7! \end{eqnarray}

\begin{eqnarray}
\lefteqn{ \cos x = 1
x2
cos x = 1 − + -\frac{x^{2}}{2!} + }
2! \nonumber\\
x4 x6
+ − + ··· (9) & & +\frac{x^{4}}{4!}
4! 6! -\frac{x^{6}}{6!} + \cdots
\end{eqnarray}

\nonumber komand tägšitgäliïg tuxaïn gazart dugaarlaxgüï baï-

xyg zaana. \lefteqn komand täršitgäliïg \eqnarray orqind taslax
bolomjiïg olgono. Üüniï tuxaï LATEX-Manual [?]-ääs dälgärängüï üzäj
bolno.

3.5 Matematik tämdgüüdiïn jagsaalt

Tekst ba matematikiïn gorimd ašiglagdax tämdgüüdiïg daraax

xüsnägtüüdääs üzäj bolno.

Xüsnägt 6: Matematik bus tämdgüüd

Daraax tämdgüüdiïg tekstiïn gorimd xäräglänä:

† \dag § \S ⃝
c \copyright
‡ \ddag ¶ \P £ \pounds

Xüsnägt 7: Matematik onclox tämdgüüd

\hat a â \check a ǎ
\tilde a ã \acute a á
\grave a à \dot a ȧ
\ddot a ä \breve a ă
3 MATEMATIK TOM³ËO ORUULAX 28

Xüsnägt 8: Biqmäl grek üsgüüd

α \alpha ι \iota ϱ \varrho

β \beta κ \kappa σ \sigma
γ \gamma λ \lambda ς \varsigma
δ \delta µ \mu τ \tau
ϵ \epsilon ν \nu υ \upsilon
ε \varepsilon ξ \xi ϕ \phi
ζ \zeta o o φ \varphi
η \eta π \pi χ \chi
θ \theta ϖ \varpi ψ \psi
ϑ \vartheta ρ \rho ω \omega

Xüsnägt 9: Tom grek üsgüüd

Γ \Gamma Ξ \Xi Φ \Phi

∆ \Delta Π \Pi Ψ \Psi
Θ \Theta Σ \Sigma Ω \Omega
Λ \Lambda Υ \Upsilon

Xüsnägt 10: Űnz büriïn tusgaï tämdgüüd

ℵ \aleph ′ \prime ∀ \forall

h̄ \hbar ∅ \emptyset ∃ \exists
ı \imath ∇ \nabla ¬ \neg
√
ȷ \jmath \surd ♭ \flat
ℓ \ell ⊤ \top ♮ \natural
℘ \wp ⊥ \bot ♯ \sharp
ℜ \Re ∥ \| ♣ \clubsuit
ℑ \Im ̸ \angle ♢ \diamondsuit
∂ \partial △ \triangle ♡ \heartsuit
∞ \infty \ \backslash ♠ \spadesuit
0 \mho 2 \Box 3 \Diamond

Xüsnägt 11: Xuwťsax xämjigdäxüüniï tämdgüüd

3 MATEMATIK TOM³ËO ORUULAX 29

Xüsnägt 12: Xos operatoruud

+ + − -
± \pm ∩ \cap ∨ \vee
∓ \mp ∪ \cup ∧ \wedge
\ \setminus ⊎ \uplus ⊕ \oplus
· \cdot ⊓ \sqcap ⊖ \ominus
× \times ⊔ \sqcup ⊗ \otimes
∗ \ast ▹ \triangleleft ⊘ \oslash
⋆ \star ◃ \triangleright ⊙ \odot
⋄ \diamond ≀ \wr † \dagger
◦ \circ ⃝ \bigcirc ‡ \ddagger
• \bullet △ \bigtriangleup ⨿ \amalg
÷ \div ▽ \bigtriangledown

Xüsnägt 13: Xarťcaany operatoruud

< < > > = =

≤ \leq ≥ \geq ≡ \equiv
≺ \prec ≻ \succ ∼ \sim
≼ \preceq ≽ \succeq ≃ \simeq
≪ \ll ≫ \gg ≍ \asymp
⊂ \subset ⊃ \supset ≈ \approx
⊆ \subseteq ⊇ \supseteq ∼
= \cong
⊑ \sqsubseteq ⊒ \sqsupseteq ◃▹ \bowtie
∈ \in ∋ \ni 1 \Join
⊢ \vdash ⊣ \dashv |= \models
.
⌣ \smile | \mid = \doteq
⌢ \frown ∥ \parallel ⊥ \perp
∝ \propto

Xüsnägt 14: Ügüïsgältäï xarťcaa

̸< \not< ̸> \not> ̸= \not=

̸≤ \not\leq ̸ ≥ \not\geq ̸ ≡ \not\equiv
̸ ≺ \not\prec ̸ ≻ \not\succ ̸ ∼ \not\sim
3 MATEMATIK TOM³ËO ORUULAX 30

Xüsnägt 15: Sum

← \leftarrow ←− \longleftarrow ↑ \uparrow

⇐ \Leftarrow ⇐= \Longleftarrow ⇑ \Uparrow
→ \rightarrow −→ \longrightarrow ↓ \downarrow
⇒ \Rightarrow =⇒ \Longrightarrow ⇓ \Downarrow
↔ \leftrightarrow ←→ \longleft... ↕ \updownarrow
⇔ \Leftrightarrow ⇐⇒ \Longleft... ⇕ \Updownarrow
7→ \mapsto 7−→ \longmapsto ↗ \nearrow
←- \hookleftarrow ,→ \hookrightarrow ↘ \searrow
↼ \leftharpoonup ⇀ \rightharpoonup ↙ \swarrow
↽ \leftharpoondown ⇁ \rightharpoondown ↖ \nwarrow
⇀
↽ \rightleftharpoons ; \leadsto

Xüsnägt 16: Tusgaarlax xaalt

( ( [ [ { \{
[ \lbrack ⌊ \lfloor ⌈ \lceil
{ \lbrace ⟨ \langle
) ) ] ] } \}
] \rbrack ⌋ \rfloor ⌉ \rceil
} \rbrace ⟩ \rangle

Xüsnägt 17: Ijil utgat tämdäg

̸= \ne äswäl \neq \not=

≤ \le \leq
≥ \ge \geq
{ \{ \lbrace
} \} \rbrace
→ \to \rightarrow
← \gets \leftarrow
∋ \owns \ni
∧ \land \wedge
4 ZARIM ONCLOGUUD 31

4 Zarim oncloguud
LATEX-iïn oncloguudyn tuxaï dälgärängüï mädääläl LATEX-Manual [?]-d
biï. Änd zöwxön zarim oncloguudyn tuxaï durťdsan bolno.

4.1 ’riftyn züïl ba xämjää (Fonts)

Tekstiïn logik bütciïg zaaj buï komanduudyg ündäslän LATEX nť toxi-

rox šriftyn züïl ba tädgääriïn xämjääg songono. Oncgoï toxioldold
šriftyn züïl ba xämjääg xüsnägt ?? ba ??-d ögögdsön komanduudyn
tuslamjtaïgaar öörqilj bolno.

Small fat romans take a posses- {\small Small {\bf fat} romans
sionunder the great Italy. take a possession}{\large under t
{\it Italy\/}.} \\[6pt]
le 2ème régime
{\rm le $2^{\mbox{\scriptsize\‘em
r\’egime}

??-r xüsnägtänd buï komanduud nť \textrm šriftyn xämjääg

öörqilnö. Tom, büdüün šriftyg \textbf \large komandaar bus xa-
rin \large\textbf komandaar xiïnä. Durťdaxad olon űnzyn šriftyn
züïliïg baga xärägläx tusam xäwlämäl tekstiïn üzämj ulam saïjrax
bögööd unšixad xűlbar bolno.

4.2 Zaï
4.2.1 Mör xoorondyn zaï

Tekständ barimtyn angilald zaasnaas ilüü xämjääniï mör xooron-

dyn zaï xärägläx šaardlagataï bol \baselinestretch komandyg nägääs
dääš xämjääniï ürjigqtäï komand bolgon öörqlöx xärägtäï.

Xagas mörtiïn zaï awaxad:

\renewcommand{baselinestretch}{1.3}
Xoër mörtiïn zaï awaxad:
\renewcommand{baselinestretch}{1.6}

Xüsnägt 18: Šriftüüd

\textrm{...} šuluun šrift (roman)

\textbf{...} büdüün šrift (boldface)
\textit{...} biqmäl ²rift (italic)

\textsl{...} naluu ²rift (slanted)

\textsf{...} ogtolson šrift (sans serif)
4 ZARIM ONCLOGUUD 32

Xüsnägt 19: Šriftiïn Xämjää

\tiny Gnu

\scriptsize Gnu
\footnotesize Gnu
\small Gnu
\normalsize Gnu
\large Gnu
\Large Gnu
\LARGE Gnu
\huge Gnu
\Huge Gnu

Xüsnägt 20: Urtyg xämjix nägj

mm Millimetr
cm Santimetr = 10 mm
in Dţïm ≈ 25 mm
pt Punkt ≈ 72
1
in ≈ 13 mm
em Tuxaïn šriftyn tom «M» üsgiïn örgönöös araï baga zaï
ex Tuxaïn šriftyn jijig «x» üsgiïn öndörtäï täncäx zaï

4.2.2 Xäwtää Zaï

Üg, ögüülbäriïn xoorondox zaïg LATEX awtomataar toxiruulna. Xäwtää

zaïg
\hspace{length }
komandaar toxiruulj bolox ţm. ??-r xüsnägtänd urtyn xämjääg to-
dorxoïlson baïna.

Here is 1.5 cm space. Here\hspace{1.5cm}is 1.5~cm

space.

??-r xüsnägtääs xäwtää zaï gargax zarim komanduudyg üzäj bolno.

\hfill komandyg bolomjit büx zaïg äzläxäd xäräglänä. \, ba \hfill
komanduudyg xärägläx jišää:

“ ‘Fi’ or ‘fum?’ ” he asked. ‘‘\,‘Fi’ or ‘fum?’\,’’

he asked.
4 ZARIM ONCLOGUUD 33

Xüsnägt 21: Xäwtää Zaï

\, nariïn zaï
\enspace toony örgöniï xämjää
\quad üsgiïn öndörtäï täncäx xämjää
\qquad \quad-aas xoër daxin urt xämjää
\hfill 0-oos ∞ xürtäl zaï.

Xüsnägt 22: Bosoo Zaï

\smallskip mörniï 14 täncäx zaï

\medskip mörniï 12 täncäx zaï
\bigskip 1 mörniï urttaï täncäx zaï
\vfill 0-oos ∞ xürtäl zaï.

4.2.3 Bosoo zaï

Büläg, möriïn xoorondox zaïg LATEX programm awtomataar toxiruulna.

Oncgoï toxioldold nämält zaïg
\vspace{length }
komandaar todorxoïlj bolno.
length parametr nť bosoo zaïn xämjääg todorxoïlno. Xäräw bosoo
zaïg xuudasny äxän buţu äcäst oruulax šaardlagataï bol \vspace ko-
mandyn orond \vspace* komandyg xäräglänä. Bosoo zaïg todorxoïlox
zarim komanduudyg xüsnägt ??-ääs üzäj bolno.
\pagebreak[4]-taï xosolson \vfill komand tekstiïg xuudasny dood
tald baïrluulax buţu tüüniïg töwd baïrluulna. Dogol mör buţu
xüsnägtiïn dotor xoër mörniï xoorondox nämält zaïg
\\[length ]
komandaar ögnö.

4.3 Xuudas xämjääsläx

Xäräw LATEX-programmaar awtomat xiïgdäj buï xuudasny xämjää tany

sonirxold niïcäxgüï baïwal
\addtolength{\topmargin}{-...}
\addtolength{\textheight}{...}
todorxoïlogq komanduudyn tuslamjtaïgaar xuudasny dääd ba dood
4 ZARIM ONCLOGUUD 34

Šriftyn öndör 10pt 11pt 12pt

baselineskip 12pt 13.6pt 15pt
∆topmargin −30pt −34pt −30pt
∆textheight 60pt 68pt 60pt

4.4 Zaxia (letter)

letter barimtyn angilal xärägläx üed \begin{document} ba

\end{document} komanduudyn xoorond ganc buţu xäd xädän za-
xia oruulj bolno. \signature ba \address komandaar űwuulagq
ätgäädiïn när ba xaűgiïg baïrluulna. \begin{letter}{...} komand
nť parametryn xälbäräär ögögdsön när ba xaűgaar zaxiag äxlüüläx
ţm. \opening{...} ba \closing{...} komanduud xandsan üg ba
\signature komandaar ögögdsön tögsgöliïn mändqilgääg baïguulna.
\end{letter}komand zaxiany tekstiïg duusgana.
Xäräw \begin{document}komandyn ömnö \makelabels komandyg
xärägläwäl dugtuïny naalt xäwlägdänä.
??-r zurgaas nägän zaxiany jišääg üzäj bolno.

\documentclass[11pt]{letter}
\begin{document}
\address{Renat Zagretdinov \\
Dept. of Astronomy, \\
Kazan University \\
Lenina st.18, KAZAN 420008 \\
Russia (Tatarstan). \\
E-mail: [email protected]}
\signature{Renat Zagretdinov}
\begin{letter}{Othon Winter\\
School of Mathematical Sciences \\
Queen Mary and Westfield College\\
Mile End Road, London E1 4NS \\
United Kingdom}
\opening{Dear Othon Winter,}
I acknowledge receipt your letter of ...
... I hope to meet you again soon.
\closing{Yours sincerely,}
\end{letter}
\end{document}

Zurag 8: R. Z.-aas O. W. ruu biqsän zaxia

4.5 Zoxiolyn i²läl

4 ZARIM ONCLOGUUD 35

Partl [?] has used . . . Partl~\cite{pa} has used \dots

\begin{thebibliography}{99}
A²iglasan nom \bibitem{pa}
H.~Partl: {\it German \TeX,}
[1] H. Partl: German TEX, TUG- TUGboat Vol.~9, No.~1 (1988)
boat Vol. 9, No. 1 (1988) \end{thebibliography}
A²IGLASAN NOM 36

A²iglasan nom
[1] L. Lamport: LATEX, A Document Preparation System, User’s Guide
and Reference Manual, Addison-Wesley Publishing Company (1986),
ISBN 0-201-15790-X.
[2] D. E. Knuth: The TEXbook, Addison-Wesley Publishing Company
(1984), ISBN 0-201-13448-9.
[3] H. Partl: German TEX, TUGboat Vol. 9, No. 1 (1988)
[4] M. Dobb: TEX and the Single CPU, II, Notices of the Amer. Math.
Soc. Vol. 38, No. 10, (1991).
[5] H. Partl, E. Schlegl, I. Hyna: LATEX-Kurzbeschreibung, EDV-Zentrum
der Technischen Universität Wien (1990).
[6] D. P. Carlisle: Packages in the ‘graphics’ Bundle (grfguide.tex),
graphics-bagcyn (1994) dotor. graphics bagcyn ündäsniï zarqim
bolon xärägläxiïn arga taïlbarlana.
[7] M. T. Winogradow: Pro TEX i nemnogo pro drugix , Mir PK, 1
(1992).
[8] A. W. Samarin: Wwedenie w LATEX , Preprint IFWÄ, 90-110, Prot-
wino (1990).
[9] N. L. Glonti, S. W. Klimenko, W. K. Malyšew, A. W. Samarin,
B. B. Filimonow: Metaproekt kirillowskogo alfawita dl¶ pe-
qataµ°ix ustroïstw s wysokim razre²eniem , BIT, Wyp. 2, pod.

red. G.R. Gromowa, InfoArt (1991).

[10] N. L. Glonti, I. A. Gricaenko, S. W. Klimenko, W. K. Malyšew,
A. W. Samarin: Mnogo¶zyqnyï LATEX , Protwino, RDTeX (1993).
[11] I. A. Gricaenko, S. W. Klimenko: TEX | komp´µterna¶ sistema
podgotowki nauqnyx publikaciï , Monitor-Aspekt, 1 (1993).

[12] G. M. Petrowa, I. M. Rudenko: TEX dl¶ naqinaµ°ix . Preprint No.

511, IPM RAN, M., (1992).
[13] A. I. Jurow, I. I.Karpow: Osnowy TEX'a . Preprint No. 518, IPM
RAN, M., (1992).