Ded Text Book Paper IV

Á&Ü|òtº ø±|”
$<ë´ Á|üD≤[ø£˝À
n<Ûë´|üqXÊÅdüÔ+`düe÷#ês¡ Á|ükÕs¡
kÕ+πø‹ø£ düyÓTÆø£´‘·
&çbı¢yÓ÷ ÇHé b*yÓT+≥Ø b&ÉT´πøwüHé
Á|ü<∏äeT dü+e‘·‡s¡+
ù||üsY ` 6
sêÁwüº $<ë´ |ü]XÀ<Ûäq •ø£åD dü+düú

Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ
$wüj·Tdü÷∫ø£
1. n<Ûë´|üqXÊÅdüÔ+ùÛ≤eq\T`<äèø£Œ<Ûë\T
2. n<Ûë´|üqXÊÅdüÔ+èqs¡T\T`Ä#·s¡D\T
3. nuÛÑ´düqÁ|üÁøÏj·T\T
4. düe÷#ês¡ Á|ükÕs¡ kÕ+πø‹ø£‘· ` |ü]#·j·T+
5. düe÷#ês¡ Á|ükÕs¡ kÕ+πø‹ø£‘· ` nqTdü+<Ûëq+
bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£ s¡#·q˝À bÕ˝§Zqïyês¡T

l j·Tdt.‹s¡TeT\ #Ó’‘·q´, ˝…ø£Ãs¡sY, õ˝≤¢ $<ë´ •ø£åD dü+düú, ñeTs¡e*¢, Áoø±≈£îfi¯+ õ˝≤¢
l. ¬ø.düTÁãVü≤àD´+, ˝…ø£Ãs¡sY, õ˝≤¢ $<ë´ •ø£åD dü+düú, ãTø£ÿ|ü≥ºD+, nq+‘·|ü⁄s¡+ õ˝≤¢
&Ü. ùwø˘. wü+wüßB›Hé, ˝…ø£Ãs¡sY, õ˝≤¢ $<ë´ •ø£åD dü+düú, ãTø£ÿ|ü≥ºD+, nq+‘·|ü⁄s¡+ õ˝≤¢
Áo j·Tdt.düTu≤“sêe⁄, ˝…øÃ£ s¡s,Y õ˝≤¢ $<ë´ •ø£åD dü+düú, yÓTÆq+bÕ&ÉT, Á|üø±X¯+ õ˝≤¢
dü+bÕ<ä≈£î\T
&Ü.j·T+.{Ï.$. Hê>∑sêE, nk˛dæj˚T{Ÿ Ábıô|òdüsY,
Ç+~sê>±+BÛ H˚wüq˝Ÿ Åf…Æã˝Ÿ j·T÷ìe]Ù{Ï, neTs¡K+≥ø˘, eT<Ûä´Á|ü<˚X Ÿ
K.Subrahmanyam, Lecturer in Social Studies
DIET Bukkapatnam, Anantapuramu (Dist).
n<Ûë´j·T+ ` 1
n<Ûë´|üq XÊÁdüÔ+ ` uÛ≤eq, <äèø£Œ<∏ë\T
(Pedagogy - Conceptions and perspectives)
. |æ\¢\T ‘·eT‘√bÕ≥T eTq bÕsƒ¡XÊ\\≈£î rdüTø=ì e#˚Ã kÕ+düÿè‹ø£, kÕe÷õø£, Ä]úø£ _Ûqï‘ê«\qT ns¡ú+
#˚düTø=H˚ $<Ûä+>± {°#·s¡¢≈£î •ø£åD Çyê«*.
`C≤rj·T $<ë´ Á|üD≤[ø± #·≥º+ ` 2005
n<Ûë´j·T+˝Àì n+XÊ\T:
+˝Àì
1.1 ªnuÛÑ´düq+µ uÛ≤eq— |æ\¢\ dü«uÛ≤e+, ã&çøÏ sêø£eTT+<äT |æ\¢\T ø£*– ñqï kÕeTsêú´\T ` yê{Ï nqTes¡ÔHê\T.
1.2 nuÛÑ´düq+, nuÛ≤´dü≈£î\T, uÀ<Ûäq, $<ë´ Á|üD≤[ø£, bÕsƒ¡XÊ\, C≤„q+ ` dü+ã+<Ûë\T ne>±Vü≤q.
1.3 $<ë´]ú øπ +ÁBø£è‘· $<ä´, ø£è‘ê´<Ûës¡ nuÛ´Ñ düq+, Äq+<ä<ëj·Tø£ nuÛ´Ñ düq+, CCE, IQ, Merit e+{Ï |ü<Cä ≤˝≤ìï
˝À‘·T>± n<Ûä´j·Tq+ #˚j·T≥+.
1.4 $$<Ûä uÀ<ÛäHêuÛ≤´düq |ü<ä∆‘·T\T`$eTs¡ÙHê‘·àø£ n<Ûä´j·Tq+— nuÛÑ´düq kÂø£sê´\qT ø£*Œ+#·&É+, |üsê´˝Àø£q
|üs¡T\T>± ñbÕ<Ûë´j·TT\T, düVü≤ø±s¡ ` uÛ≤>∑kÕ«eT´ nuÛÑ´düq+.
1.5 dü$Tà[‘· $<ä´ùÛ≤eq, C…+&ÉsY (*+>∑) nqqT≈£L\ esêZ\T, Á|ü‘˚´ø£ nedüsê\T >∑\ |æ\¢\T.
\øå±´\T :
1) |æ\¢\ dü«uÛ≤yêìï ns¡ú+ #˚düTø=ì uÀ~Û+#ê\ì ne>±Vü≤q #˚düT≈£î+{≤s¡T.
2) ã&çøÏ sêø£eTT+<˚ |æ\¢\≈£î bÕsƒ¡´ $wüj·÷\ |ü≥¢ |üPs¡«C≤„q+ ñ+≥T+<äì ne>±Vü≤q #˚düT≈£î+{≤s¡T.
3) nuÛÑ´düq+, C≤„q+, uÀ<Ûäq, $<ë´ Á|üD≤[ø£, bÕsƒ¡XÊ\\ eT<Ûä´ >∑\ n+‘·'dü+ã+<Ûë\qT >∑T]+∫ #Ó|üŒ>∑\s¡T.
4) uÀ<Ûäq n<Ûä´j·Tq XÊÁdüÔ+˝À ‘·s¡#·T>± ø£q|ü&˚ $<ë´]ú πø+ÁBø£è‘· $<ä´, ø£è‘ê´<Ûës¡ nuÛÑ´düq+, Äq+<ä<ëj·Tø£
nuÛÑ´düq+ CCE, IQ, Merit , e+{Ï |ü<ë\ô|’ |ü≥Tº kÕ~Û+#·>∑\s¡T.
5) $$<Ûä uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq |ü<ä∆‘·T\qT $eTs¡ÙHê‘·àø£+>± n<Ûä´j·Tq+ #˚j·T>∑\s¡T.
6) kÂø£s¡´ø£s¡Ô>±, |üsê´˝Àø£q Ä#·s¡D y˚‘·Ô>± ñbÕ<Ûë´j·TT\ bÕÁ‘·qT >∑T]+∫ $e]+#·>∑\s¡T.
7) dü$Tà[‘· $<ä´ ÄeX¯´ø£‘·qT, <äèwæº kÕ]+#·e\dæq esêZ\qT >∑T]+∫ ne>±Vü≤q ø£*– ñ+{≤s¡T.
|ü]#·j·T+ :
$<ë´]ú dü+|üPs¡í $ø±dü+˝À yÓTT<ä{ÏyÓT≥Tº ªªC≤„q ìsêàD+µµ C≤„q ìsêàD≤ì¬ø’ ñbÕ<Ûë´j·TT\T yÓ’$<ÛäýÓTÆq,
düyê\T‘√ ≈£L&çq |æ\¢\ kÕúsTTøÏ ‘·–q $<ë´qTuÛÑyê\T ˝Ò<ë ø£è‘ê´\qT n+~+#ê*. düÔã›yÓTÆq uÀ<Ûäq e÷qTø=ì,
>∑‹o\ dü«uÛ≤e+‘√ ≈£L&çq düVü≤» nuÛÑ´düq nqTuÛÑyê\ s¡÷|üø£\Œq≈£î ñbÕ<Ûë´j·TT\T ìs¡+‘·s¡+ ø£èwæ #˚j·÷*.
1
á Á|üÁøÏj·T˝À $<ë´]ú ñbÕ<Ûë´j·TT\T Ç<ä›s¡÷ #·Ts¡T≈£î>±H˚ ñ+&Ü*. ñbÕ<Ûë´j·TT\T $<ë´s¡Tú\
m<äT>∑T<ä\≈£î ‘√&ÉŒ&ÉT‘·÷ ‘êqT ≈£L&Ü m<äT>∑T‘ê&ÉT, nq>± ªuÀ~Û+#·&ÜìøÏ nuÛÑ´dæ+#·&É+ (Learn to Teach) nH˚
uÛ≤eq qT+&ç nuÛ´Ñ dæ+#·&ÜìøÏ uÀ~Û+#·T (Teach to Learn) nH˚ uÛ≤eq kÕúsTTøÏ $ø£d+æ #·&ÜìøÏ ñbÕ<Ûë´j·TT\T ø£èwæ
#˚j÷· *.
1.1 ªnuÛÑ´düq+µ uÛ≤eq, |æ\¢\ dü«uÛ≤e+, ã&çøÏ sêø£eTT+<äT |æ\¢\≈£îqï kÕeTsêú´\T
` yê{Ï nqTes¡ÔHê\T
ªnuÛÑ´düq+µ n+fÒ q÷‘·q C≤„Hêìï dü+bÕ~+#·&É+. ìsêàD≤‘·àø£ yê<äT\ Á|üø±s¡+ nuÛÑ´düq+ ˇø£
C≤„q ìsêàD Á|üÁøÏj·T. ‘·q eTT+<äT Á|ü‘·´ø£å+>± Á|ü<ä]Ù+|üã&É¶ kÕeTÁ–, ø£è‘ê´˝À¢ Ç$T&ç ñqï uÛ≤eq\ Ä<Ûës¡+>±
ø=‘·Ô uÛ≤eq\qT »‘· #˚dæ ‘·eT<Ó’q C≤„q dü+|ü<äqT |æ\¢\T ì]à+#·T≈£î+{≤s¡T. ñ<ëVü≤Ds¡≈£î yê] bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+,
∫Á‘ê\T, <äèXÊ´\T, s¡yêD≤ eédüú≈£î dü+ã+~Û+∫qyÓ’‘˚ |æ\¢\T s¡yêD≤ eédüú≈£î dü+ã+~Û+∫q uÛ≤eq\qT
@s¡Œs¡#T· ≈£î+{≤s¡T.
1.1.1 nuÛÑ´düq+ :
nuÛ´Ñ düHêìï ªª|ü⁄qs¡“\¤ q+ #Ó+~q Ä#·sD¡ e\¢ Á|ües¡HÔ ê Ø‹˝À @s¡Œ&˚ <ë<ë|ü⁄ XÊX¯«‘·yTÓ qÆ e÷s¡TŒµµ>±
ª&Ód‡æ ø√Áø±|òsü µ¶Y ìs¡«∫+∫Hês¡T. á ìs¡«#·Hêìï |ü]o*ùdÔ Bì˝À eT÷&ÉT eT÷\ø±\Tqï≥T¢ Á|üdTü Œ¤≥eTT>± ø£qã&ÉT‘·T+~.
1) Ç~ Á|ües¡ÔHê e÷s¡TŒ ` |ü⁄s√>∑‹ ø±e#·TÃ, ‹s√>∑‹ ø±e#·TÃ.
2) á e÷s¡TŒ Ä#·s¡D e\¢ @s¡Œ&ÉT‘·T+~.
3) á e÷s¡TŒ <ë<ë|ü⁄ XÊX¯«‘·yÓTÆq~.
ªdæÿqïsYµ Á|üø±s¡+ ªÁ|ü>∑‹|ü<∏ä+ yÓ’|ü⁄≈£î Á|ües¡ÔHê e÷πsŒ nuÛÑ´düq+µ.
|ü⁄qs¡“\q+ #Ó+~q Ä#·s¡D nuÛÑ´düHêìøÏ eT÷\eTT. Ä#·s¡D ˝Ò≈£î+&Ü ≈£L&Ü ø=ìï e÷s¡TŒ\T »s¡>∑e#·TÃ.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î |ü]D‹ e\¢ e#˚Ã e÷s¡TŒ\˝À Ä#·s¡D ˝Òø£b˛e#·TÃ.
m‘·TÔ ô|s¡>∑&É+, ˝≤e⁄ø±e&É+, ¬>+‘·&É+, |ü]¬>‘·Ô&É+, ø£|üŒ\T á‘· ø=≥º&É+, |ü≈£åî\T m>∑s¡&É+ yÓTT<ä\sTTq
Á|üÁøÏj·T\T á ø√e≈£î #Ó+<äT‘êsTT. á e÷s¡TŒ\T nuÛÑ´düq+ øÏ+<ä≈£î sêe⁄.
nuÛÑ´düHêìøÏ ˇø£ ø±s¡DeTT, ˇø£ |òü*‘·eTT ñ+{≤sTT. |ü⁄qs¡“¤\q+ #Ó+~q Ä#·s¡D ø±s¡DyÓTÆ‘˚ XÊXÊ«‘·yÓTÆq
e÷s¡TŒ nH˚~ |òü*‘·+ ne⁄‘·T+~.
|ü⁄qs¡“¤\q+ #Ó+~q Ä#·s¡D nuÛÑ´düq+ XÊX¯«‘·yTÓ qÆ e÷s¡TŒ
1.1.2 ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT |æ\¢\ dü«uÛ≤e+ :
|æ\¢\ dü+|üPs¡í n_Ûeè~∆ eTq \ø£å´+. |æ\¢˝À¢ á n_Ûeè~∆ì kÕ~Û+#ê\+fÒ n+<äT≈£î nqT≈£L\yÓTÆq
ø£è‘ê´\T, ø±s¡´Áø£e÷\T eTq+ s¡÷bı+~+#·Tø√yê*. Ç$ s¡÷bı+~+#·Tø√yê\+fÒ eTT+<äT>± eTq+ |æ\¢*ï ns¡ú+
#˚dTü ø√yê*. |æ\\¢ ÇcÕºsTTcÕº\qT ns¡+ú #˚dTü ø√yê*. |æ\*¢ ï ns¡+ú #˚dTü ø√≈£î+&Ü yê] ÇcÕº\≈£î e´‹πsø£+>± ø±s¡´Áø£e÷\T
2
s¡÷bı+~ùdÔ ã&ç n+fÒ ÄdüøÏÔ ˝Òø£ |æ\¢\T ã&ç qT+&ç <ä÷s¡eTÚ‘ês¡T. ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT |æ\¢\ dü«uÛ≤yêìï |ü]o*<ë›+
|æ\¢\ dü«uÛ≤e+:
.. ø=‘·Ô $wüj·÷ìï ‘Ó\T‡ø√e&ÜìøÏ ÄdüøÏÔ Á|ü<ä]ÙkÕÔs¡T.
$wüj·÷ìï ns¡ú+ #˚düTø√e&ÜìøÏ Á|ü•ïkÕÔs¡T.
.. #˚dæ #·÷&Ü\ì nqT≈£î+{≤s¡T, @ $wüj·÷ìï >∑T&ç¶>± qeTàs¡T
yÓTT+&ç yÓ’K] ø£*Z ñ+{≤s¡T. ùd«#·Ãq¤ T ø√s¡T≈£î+{≤s¡T.
.. ‘·eT≈£î ÇwüºyÓTÆq |ü<ä∆‹˝ÀH˚ |üqT\T #˚j·÷\qT≈£î+{≤s¡T.
ˇπø #√≥ m≈£îÿe ùd|ü⁄ ≈£Ls√Ã&ÜìøÏ Çwüº|ü&És¡T.
.. @ |üìHÓ’Hê m≈£îÿe ùd|ü⁄ #˚j·Ts¡T. ø=~›ùd|ü⁄ Ç+ø√|üì #˚j·÷\qT≈£î+{≤s¡T.
|ü]#·j·T+˝Òì yê]‘√ eTTuÛ≤e+>± ñ+{≤s¡T.
.. düeT ej·TdüTÿ\‘√ ø£*dæ |üì#˚j·T&ÜìøÏ Çwüº|ü&É‘ês¡T. b˛{Ï‘·‘·«+ ñ+≥T+~.
yês¡T #˚dæq |üì˝À ‘·|ü⁄Œ\T yÓ<äø£&ÜìøÏ Çwüº|ü&És¡T. K+&çùdÔ eT∞fl #˚j·T&ÜìøÏ Çwüº|ü&És¡T.
.. @~ e<ä›+{≤yÓ÷ n<˚ #˚kÕÔs¡T. uÛÑj·T+ ñ+&É<äT.
Ä≥\T, bÕ≥\T, ø£<∏ä\+fÒ ÄdüøÏÔ #·÷|ü⁄‘ês¡T. u§eTà\T #˚j·T&ÉeT+fÒ ÇcÕºìï Á|ü<ä]ÙkÕÔs¡T.
.. s¡+>∑T\Hêï, s¡+>∑T\T y˚j·T&ÉeTHêï Çwüº|ü&É‘ês¡T.
eT{Ïº, ÇdüTø£, yê{Ï‘√ Ä&É&ÉeT+fÒ #ê\T nH˚<ëø± e<ä\s¡T.
.. kÕ«sê∆ìï ø£*–e⁄+{≤s¡T.
ø±\Œìø£ X¯øÏÔ nyÓ÷|òüT+>± ø£*Ze⁄+{≤s¡T.
..‘·|ü⁄Œ »]–‘˚ ì\BkÕÔs¡T. ‘·eT ‘·|ü⁄Œ\qT ‘êy˚T dü]~<äT›≈£î+{≤s¡T.
Ç‘·s¡T\ >∑T]+∫ |òæsê´<äT #˚j·T&ÉeT+fÒ uÛÑ˝Ò Çwüº+
..
düyêfi¯¢qT d”«ø£]kÕÔs¡T. me]‘√HÓ’Hê b˛{°øÏ ~>∑T‘ês¡T, yê~kÕÔs¡T, #·]ÃkÕÔs¡T.
Ä‘êà_Ûe÷q+ m≈£îÿe. yÓTT<ä\>∑T \ø£åD≤\qT |æ\¢\ dü«uÛ≤e+>± #Ó|üŒe#·TÃ.
1.1.3 ã&çøÏ sêø£eTT+<äT |æ\¢\T ø£*– ñqï kÕeTsêú´\T yê{Ï nqTes¡ÔHê\T :
|æ\¢\T |ü⁄{Ïºq|üŒ{ÏqT+&ç n+‘·s¡Z‘· X¯≈£îÔ˝…’q |ü]o\q, Ä˝À#·q yÓTT<ä\>∑T Á|üÁøÏj·T\ <ë«sê nH˚ø£
n+XÊ\qT ‘·eT≈£î ‘Ó*j·T≈£î+&ÜH˚ H˚s¡TÃø=ì ñ+{≤s¡T. ≈£î≥T+ã+, |ü]düsê\T, Çs¡T>∑T bıs¡T>∑T, ã+<ÛäTe⁄\T,
düìïVæ≤‘·T\T, Á|üø£è‹, {Ï.$. ø£+|üP´≥sY, yÓTTu…’˝Ÿ yÓTT<ä\>∑T düú˝≤\T BìøÏ ø±s¡DuÛÑ÷‘ê\e⁄‘êsTT. n+‘˚ >±ø£ 3`5
dü+.. eT<Ûä´ ø±\+˝À |üPs¡«ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ë´ πø+Á<ë\≈£î yÓfi¯fl≥+ <ë«sê eT]ìï $wüj·÷\T |æ\¢\T ne>±Vü≤q
#˚düT≈£î+{≤s¡T. u≤\yê&ç, n+>∑Hê«&ç πø+Á<ë\T, L.K.G., U.K.G. ‘·s¡>∑‘·T\T |æ\¢\≈£î Ä≥, bÕ≥\ <ë«sê
$<ä´q+~düTÔHêïsTT. ø±ã{Ïº |æ\¢\T ÁbÕ<∏ä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\˝ÀøÏ (ã&çøÏ) n&ÉT>∑Tô|≥ºø£ eTT+<˚ nH˚ø£ n+XÊ\T, $wüj·÷\
3
|ü≥¢ |üPs¡«C≤„Hêìï ø£*Z ñ+{≤s¡T. yê{Ïì |ü]o*<ë›+.
ˇø£{À ‘·s¡>∑‹˝À Á|üy˚•+#˚Hê{Ïπø |æ\¢\T á ÁøÏ+~ kÕeTsêú´\qT ø£*– ñ+&É≥+ eTq+ >∑eTì+#·e#·TÃ.
` ≈£î≥T+ã+, ≈£î≥T+ã düuTÑÛ ´\T, Çs¡T>∑T, bıs¡T>∑T, $TÁ‘·T\T, düìïVæ≤‘·T\T yÓTT..>∑T n+XÊ\ô|’ ne>±Vü≤q ø£*–
ñ+{≤s¡T.
` s√EyêØ ø±s¡´Áø£e÷\T, ~q#·s¡´, ÄVü‰s¡+ n\yê≥T¢ .
` |ü>∑\T, sêÁ‹, düeTj·T+, H˚\, Äø±X¯+, dü÷s¡T´&ÉT, #·+Á<äT&ÉT nH˚ uÛ≤eq\qT ‘Ó\TdüTø=ì ñ+&É&É+.
` ø£<∏ä\T $q&É+, #Ó|üŒ&É+, Ç‘·s¡T\ e÷≥\T $ì Á|ü‹düŒ+~+#·>∑\>∑&É+.
` ‘·eT uÛ≤yê\qT Ç‘·s¡T\≈£î ‘Ó*j·TCÒj·T≥+
` yêø±´\T yê´ø£s¡D <√cÕ\T ˝Ò≈£î+&Ü e÷{≤¢&É≥+, |ü<ë\ düŒwüº+>± |ü\ø£&É+
` ø=ìï nø£åsê\T, n+¬ø\T >∑T]Ô+#·>∑\>∑&É+, ∫Á‘ê\T #·<äe>∑\>∑&É+
` m≈£îÿe ` ‘·Tø£ÿe — ˝À‘·T ` m‘·TÔ , Á<äe´+, Äø±sê\T, ìsêàD≤\T
` eT÷s¡Ô uÛ≤eq\qT ne>±Vü≤q #˚düTø√>∑\>∑&É+.
` ˙s¡T, yÓTTø£ÿ\T, #Ó≥T¢, »+‘·Te⁄\T, X¯Øs¡+, |ü]X¯óÁuÛÑ‘·, eT+∫`#Ó&ÉT— Ç\T¢`<äTdüTÔ\T e+{Ï n+XÊ\T
` Áø£eT •ø£åD, q&Ée&çø£, Á|ües¡Ôq, Ä≥\T Ä&É>∑\>∑&É+— ìj·Te÷\T bÕ{Ï+#·&É+
` bÕ≥\T, n_Ûqj·T π>j·÷\T yÓTT<ä\>∑T n+XÊ\|ü≥¢ ne>±Vü≤q ø£*– ñ+{≤s¡T.
ô|’ n+XÊ\qT |ü]o*ùdÔ n+<äT˝À uÛ≤wü, >∑DÏ‘·+, |ü]düsê\ $C≤„q+ n+XÊ\ uÀ<Ûäq≈£î ø±e\dæq
|üPs¡«C≤„q+ |æ\¢\≈£î ã&çøÏ sêø£eTT+<˚ ñqï<äì ns¡ú+ ne⁄‘·T+~. n+‘˚ø±≈£î+&Ü düVü≤bÕsƒ¡´ $wüj·÷˝…’q Äs√>∑´,
yê´j·÷eT $<ä´, |üì, JeqHÓ’|ü⁄D≤´\T, $\Te\ $<ä´≈£î #Ó+~q n+XÊ\ô|’ ≈£L&Ü |üPs¡«C≤„q+ ø£*– ñ+{≤s¡T. ñ
bÕ<Ûë´j·TT\T á |üPs¡«C≤„q+ Ä<Ûës¡+>± |æ\\¢ ≈£î ø£è‘ê´\qT ø£*Œ+∫q≥¢sTT‘˚ nuÛ´Ñ düq y˚>e∑ +‘·yTÓ Æ |æ\\¢ kÕeTsêú´\T
ô|+bı+~+#·ã&É‘êsTT.
1.1.4 ‘·s>¡ ‹∑ >∑~ nqTes¡HÔ ê\T:
|æ\\¢ kÕeTsêú´\qT <äèwæ˝º À ñ+#·Tø=ì ñbÕ<Ûë´j·TT\T uÀ<Ûqä kÕ–+#˚≥|ü⁄Œ&ÉT á ÁøÏ+~ uÀ<ÛHä ê ìj·Te÷\qT
nqTdü]+#ê*‡ ñ+≥T+~.
` ‘Ó*dæq $wüj·÷\ qT+&ç ‘Ó*j·Tì $wüj·÷\T uÀ~Û+#ê*.
` düT\uÛÑyÓTÆq n+XÊ\ qT+&ç øÏ¢wüºyÓTÆq n+XÊ\≈£î yÓfi≤fl*.
` eT÷s¡Ô (j·T<ës¡ú) $wüj·÷\ qT+&ç neT÷s¡Ô $wüj·÷\qT |ü]#·j·T+ #˚j·÷*.
` Á|ü‘´˚ ø£ n+X¯+ qT+&ç kÕ<Ûës¡Dø° ]£ +#ê*.(specific to general)
` dü+|üPs¡+í qT+&ç uÛ≤>±\≈£î yÓfi≤fl*.(whole to parts)
- yêdü$Ô ø£ n+XÊ\ qT+&ç ÁbÕ‹ì<Û´ä n+XÊ\≈£î (actual to representative elements) uÀ<Ûqä kÕ>±*.
4
` Ä>∑eTq |ü<‹∆ä qT+&ç ì>∑eTq |ü<‹∆ä øÏ (deductive to inductive) yÓfi≤fl*.
` dü+X‚w¢ Dü qT+&ç $X‚w¢ Dü ≈£î (synthesis to analysis ) uÀ<Ûqä »s¡>±*.
ô|’ uÀ<ÛHä ê ìj·Te÷\qT @ dü+<äs“¡ +¤ ˝À m+‘·e÷Á‘·+ $ìjÓ÷–+#ê˝À ñbÕ<Ûë´j·TT˝Ò ‘·eT $»„‘· Ä<Ûës¡+>±
ìs¡sí TT+#ê*.
1.2 nuÛÑ´düq+, nuÛ≤´dü≈£î\T, uÀ<Ûäq, $<ë´ Á|üD≤[ø£, bÕsƒ¡XÊ\, C≤„q+ ` dü+ã+<Ûë\T,
ne>±Vü≤q:
1.2.1 nuÛ≤´dæ(Learner)
ªnuÛÑ´düq+µ #˚ùd e´øÏÔì ªnuÛ≤´dæµ n+{≤s¡T. bÕsƒ¡XÊ\ $<ä´˝À •X¯óy˚ nuÛ≤´dæ. •X¯óe⁄ dü«uÛ≤yêìøÏ düVü≤»
\ø£åD≤\≈£î nqT>∑TD+>± uÀ<Ûäq »s¡>±*. n|ü⁄Œ&˚ $<ë´]úøÏ dü¬s’q C≤„q+ \_ÛdüTÔ+~. ‘·s¡>∑‹>∑<äT˝À¢ u≤\u≤*ø£\
Äy˚<äq\T, nqTuÛÑyê\T e´ø°Ôø£s¡D≈£î H√#·Tø√eqï~ düs¡«Á‘ê ñqï ˇø£ n_ÛÁbÕj·T+. ‘·s¡#·T>± yês¡T ˇø£ ñbÕ<Ûë´j·TT
ì e÷≥H˚, ø£+sƒêH˚ï $+≥÷ ñ+{≤s¡T. u≤\ u≤*ø£\T πøe\+ ñbÕ<Ûë´j·TT&ç Á|üX¯ï\≈£î düe÷<ÛëHê\T #Ó|üŒ≥+
ø=s¡≈£î ˝Ò<ë ñbÕ<Ûë´j·TTì e÷≥\qT ‹]– #Ó|üŒ≥+ø=s¡πø |ü]$T‘·eTe⁄‘ês¡T. yês¡T kı+‘·+>± |üì#˚j·T&É+>±ì,
#=s¡erdüTø=ì neø±XÊ\qT ø£*Œ+#·Tø√e&É+ø±ì #˚j·T˝Òs¡T. n+<äTe\¢ $<ë´Á|üD≤[ø£ u≤\u≤*ø£\ Äy˚<äq\qT,
e´ø°Ôø£s¡D\qT ‘·q˝À ÇeTT&ÉTÃø√yê*. yê] ñ‘·T‡ø£‘·qT ô|+∫b˛wæ+#ê*. yê] |üìì Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. yê]ì
Á|ü•ï+#˚≥≥T¢ #˚j·÷*. |ü]XÀ<Ûäq\qT ìs¡«Væ≤+#˚˝≤ ‘√&ÉŒ&Ü*. nqTuÛÑyê\qT Ç‘·s¡T\‘√ |ü+#·Tø=H˚≥≥T¢ #˚j·÷*.
bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\ C≤„Hêìï ‹]– #Ó|Œü &É+ ˝Ò<ë n|üŒ–+#·&+É e÷Á‘·yT˚ ø±ø£, nqTuÛyÑ ê\qT bÕsƒX¡ Ê\˝À \_Û+∫q C≤„q+‘√
eTT&çô|≥Tºø√>∑\ X¯øÏÔì ÇqTeT&ç+|ü#˚j·÷*. á <äèwæº˝À $<ë´Á|üD≤[ø£qT |ü⁄qs¡ïMø£]+#ê*.
1.2.2 uÀ<Ûäq (Teaching)
Ä<ÛäTìø£ <Û√s¡DÏì nqTdü]+#˚ uÀ<Ûäq ˇø£ Á‹Á<ÛäTe $<Ûëq+. Bìì ~>∑Te $<Ûä+>± #·÷&Ée#·TÃ
$wüj·T |ü]C≤„q+
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT $<ë´]ú
á Á|üÁøÏj·T˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT, $<ë´]ú, $wüj·T |ü]C≤„q+‘√ ÄqTdü+<Ûëq+ ø£*Z ñ+{≤s¡T.
` uÀ<Ûäq n+fÒ $wüj·T |ü]C≤„Hêìï n+~+#·&É+ : $<ë´]úøÏ nH˚ø£ $wüj·÷\ |ü]#·j·T+ ñ+&É<äT. n$
‘Ó*dæ ñ+&Ée⁄. n+<äTe\¢ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT $<ë´]úøÏ nedüs¡yÓTÆq düe÷#êsêìï, $C≤„Hêìï n+~+#ê*.
` uÀ<Ûäq n+fÒ nuÛÑ´dæ+|ü CÒj·T&É+ : ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT $<ë´]ú nuÛÑ´düHêìøÏ nqTyÓ’q yê‘êes¡D≤ìï
ø£*Œ+#ê*. nuÛ´Ñ düq≈£î Áù|sπ |æ+#ê*.
5
` uÀ<Ûäq n+fÒ e÷s¡Z<äs¡Ùq+ (Teaching is giving guidance) #˚j·T&É+ : $<ë´]ú nuÛÑ´düq+ dü]>±Z
»s¡>∑&ÜìøÏ ñbÕ<Ûë´j·TT\T yê]øÏ ø±e\dæq düVü‰j·T+, düVü≤ø±sêìï e÷s¡Z<äs¡Ùø£‘ê«ìï n+~+#ê*.
` uÀ<Ûäq n+fÒ |ü]düsê\ ne>±Vü≤q: •X¯óe⁄ |ü]düsê\ô|’ ne>±Vü≤q ø£*–e⁄+&ç düs¡T›u≤≥T (Teaching is
helping the child to make effective adjustment) #˚dTü ø=ì eTqT>∑&É kÕ–+#·>* ∑ >π ˝≤ #˚jT· &É+.
1.2.3 C≤„q+, ne>±Vü≤q: ∫Hêïs¡T\πø$T uÀ~Û+#ê\qï~ z Á|üX¯ï. á Á|üX¯ï eT]+‘·˝À‘Ó’q eTs=ø£ Á|üX¯ï qT+&ç
ñ<ä“¤$düTÔ+~. $<ë´ ñ<˚›XÊ˝Ò$ nqï~ Ä Á|üX¯ï. BìøÏ düe÷<Ûëq+ düe÷»+ jÓTTø£ÿ kÕe÷õø£, sê»ø°j·T, kÕ+düÿè‹ø£
<äèø£Œ<ä+ qT+&ç #·÷ùdÔ Á|ü‹e´øÏÔøÏ $\Te\T, kÕeTsêú´\T dü+bÕ<äq eTTKéTì #Ó|üŒe#·TÃ. Ç~ πøe\+ z ñ<˚›X¯+
ø±<äT. ø=ìï ñ<˚›XÊ\ düe÷Vü‰s¡+. Ç+<äT≈£î m+|æø£#˚dæq bÕsƒê´+XÊ\T yÓTT‘·Ô+ ñ<˚›XÊ\ kÕ<Ûäq≈£î ‘√&ÉŒ&Ü*. Ç$
düeT‘·T\+>±q÷, düeTÁ>∑+>±q÷ ñ+&Ü*. ùV≤‘·Tã<ä∆+>± Ä˝À∫+#·>∑\ kÕeTs¡ú´+, $$<Ûë+XÊ\ <ë«sê Á|ü|ü+#êìï
ns¡ú+ #˚düTø√>∑\X¯øÏÔ, kÂ+<äsê´‘·àø£ Á|üX¯+kÕ <äèø£Œ<∏ä+, Ä]úø±_Ûeè~∆ Á|üÁøÏj·Tø√dü+ |üì#˚j·T&É+, Ç+<äT≈£î Ç‘·s¡T\‘√
bÕ\T |ü+#·Tø√e&É+ yÓTT<ä˝…’q yê{Ïì <äèwæº˝À ñ+#·Tø=ì $<ë´Á|üD≤[ø£ nedüs¡yÓTÆq nqTuÛÑyê\T ø£*Œ+∫ C≤„q
|ü⁄Hê<äT\qT ì]à+#ê*.
ªªÄ˝À#·Hê Áø£e÷\T ˝Ò<ë uÛ≤eq\ Äø£è‘·T\ e\¢ ø£*Zq nqTuÛÑyê\ sê•>± eTq+ C≤„Hêìï |ü]>∑DÏ+#·e#·TÃ.µµ
‘·<ë«sê eTq#·T≥÷º ñqï Á|ü|ü+#êìï ne>±Vü≤q #˚düTø√e#·TÃ. C≤„Hêìï ø£è‘ê´\T ˝Ò<ë ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ Áø£eT+>± ˝Ò<ë
Ä˝À#·q\‘√ ≈£L&çq XÊØ]ø£ kÕeTs¡ú´+>± >∑T]Ô+#·e#·TÃ. Ç~ Á|ü|ü+#·+˝À ÁøÏj·÷o\+ ø±e&ÜìøÏ, edüTÔe⁄\qT
düèõ+#·&ÜìøÏ eTq≈£î ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~. |ü]D≤eTÁø£eT+˝À e÷qe⁄\T $C≤„q KqT\T>± s¡÷bı+~ Ä˝À∫+#·&É+,
nqTuÛÑ÷‹ #Ó+<ä&É+, ø£è‘·´ìs¡«Vü≤D#˚j·T&É+ <ë«sê eT]+‘· C≤„qdüè»q≈£î bÕ≥T|ü&Ü¶s¡T. n+<äs¡T $<ë´s¡Tú\T Ç+‘·{Ï
Á|üeTTKyÓTÆq C≤„q dü+|ü<äqT ‘·eTø=s¡≈£î ‘êeTT |ü⁄q:düèõ+#·Tø√yê* bÕ˝§Zq&ÜìøÏ M\T ø£*ZdüTÔ+~. n+<äTe˝Ò $<ë´
Á|üD≤[ø£˝À nuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·Tπø ÁbÕ<Ûëq´‘· ø£*Œ+∫, nuÛ≤´dü≈£î\T C≤„q ìsêàD+˝À uÛ≤>∑kÕ«eTT\j˚T´≥≥T¢ #·÷&Ü*‡q
u≤<Ûä´‘· eTq+<ä]ô|’ ñ+~.
|æ\¢\T ‘·eT≈£î \_Û+∫q C≤„Hêìï $eTs¡ÙHê‘·àø£+>± Á|ü•ï+#·>∑˝≤Z*. á C≤„q+ <Û√s¡DÏ‘√ ≈£L&çq bÕsƒ¡´
|ü⁄düÔø±˝À¢~ ø±e#·TÃ, #·T≥÷º ñqï kÕVæ≤‘·éqs¡T˝À¢ì~ ø±e#·TÃ. á C≤„Hêìï ‘·eT |ü]düsê˝À¢ì nqTuÛÑyê\‘√ b˛*Ã,
yêÚ≤´ì+#·&+É <ë«sê |æ\\¢ T $eTs¡ÙHê‘·àø£ <äèø£Œ<∏ëìï n\es¡#T· ø√>∑\TZ‘ês¡T. ø=+<äsT¡ Ád”\Ô T, <ä[‘· ñ<äéT ø±s¡T\T
#·s¡Ã≈£î, yêÚ≤´Hê\≈£î, $X‚¢wüD\≈£î, bÕ≥\qT X¯øÏÔeT+‘·yÓTÆq e÷<Ûäé÷\T>± ñ|üjÓ÷–+#·T≈£î+≥THêïs¡T. C≤„q+
nH˚ø£ s¡÷bÕ˝À¢ ñ+≥T+~. n$ f…*$»Hé ø±s¡´Áø£e÷\T, Á|üø£≥q\T, bÕ≥\T, ô|sTT+{Ï+>¥‡ yÓTT.. s¡÷bÕ\T ø±e#·TÃ.
M{Ïì >∑÷]Ã ‘Ó\T‡≈£îqï nuÛ≤´dü≈£î\T #·Ts¡T≈£î>± Äj·÷ n+XÊ\qT ≈£L\+≈£îwü+>± ‘·eT˝À ‘êeTT #·]Ã+#·Tø√e#·TÃ.
*+>∑, es¡Z, ≈£î\, Á|ü|ü+#· dü+ã+<Ûä ndüe÷q‘·\T πøe\+ e´øÏÔ>∑‘ê\T ø±e⁄. dü$Twæº>± ø=+<äs¡T e´≈£îÔ\ ø£\dæ
@s¡Œs¡#·T≈£îqï$ ø±e⁄. á ndüe÷q‘·\≈£î, n~Ûø±s¡ eédüú\≈£î eT<Ûä´ <ä>∑Z] dü+ã+<Ûä+ ñ+≥T+~. n+<äTe\¢ á
$wüj·÷\qT uÀ~Û+#˚≥|ü⁄Œ&ÉT |ü\T C≤Á>∑‘·Ô\T rdüTø√yê*. á $<ÛäyÓTÆq Ä˝À#·q\ |òü*‘·+>± y˚s¡Ty˚s¡T nuÛ≤´dü≈£î\
6
ø√dü+ y˚sT¡ y˚sT¡ uÀ<ÛHä ê eP´Vü‰\T nedüse¡ Te⁄‘êsTT. n+<äTe\¢ ñbÕ<Ûë´j·TT\T $<ë´s¡T\ú T ùd«#·Ã>¤ ± e´ø°øÔ ]£ +#·&ÜìøÏ
e´ø°Ôø£s¡D‘√ u≤≥T yê] eT<Ûä´ Á|ü‹#·s¡´\T »s¡>∑&ÜìøÏ neø±XÊ\T ø£*Œ+#ê*. ñbÕ<Ûë´j·TT\T HÓ’‹ø£+>± n~Ûø±sêìï
#Ó˝≤sTT+#˚ yês¡T>± ø±ø£ |æ\\¢ _Ûqï e´ø°øÔ s£ D
¡ ≤ìï n_ÛÁbÕj·÷\qT $Hê*, eTìï+#ê*. Ç+<äT≈£î bÕsƒX¡ Ê\ ‘·s>¡ ‘∑ T· \T
Ä≥+ø£+ ø£*Z+#·eqï uÛÑÁ<ä‘êuÛ≤yêìï $<ë´s¡Tú˝À¢ ø£*Œ+#ê*.
1.2.4 $<ë´ Á|üD≤[ø£ ` uÛ≤eq :
$<ë´ Á|üD≤[ø£ nqT |ü<ëìï Ä+>∑¢+˝À Curriculum n+{≤s¡T. á |ü<ëìøÏ Currer nH˚ ˝≤{ÏHé
uÛ≤cÕ|ü<ä+ eT÷\+. ª≈£î´πsµ n+fÒ s¡<∏äe÷s¡ZeTT ˝Òø£ ˇø£ |üs¡T>∑Tu≤≥, >∑e÷´ìï #˚πs e÷s¡Z+ nH˚ nsêú\THêïsTT.
$<ë´|üs¡+>± |ü\T n<Ûä´j·THê+XÊ\ düeT÷Vü‰ìï ˝Ò<ë |ü{Ïºø£qT $<ë´Á|üD≤[ø£ n+{≤s. yêdüÔyêìøÏ uÀ<ÛäHê+XÊ\
|ü{Ïºø£ (syllabus) $<ë´Á|üD≤[ø£˝À ˇø£ uÛ≤>∑s. $<ë´dü+düú˝À¢ neT\T |üs¡#˚ nìïs¡ø±\ ø±s¡´Áø£e÷\ düe÷Vü‰sêìï
$<ë´Á|üD≤[ø£ nì #Ó|üŒe#·TÃ. á $<ë´Á|üD≤[ø£qT ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT neT\T|üs¡∫, $<ë´s¡Tú\ $<ëúÛÑ´düq \øå±´\T
kÕ~Û+#·Tq≥T¢ #·÷kÕÔ&ÉT.
ø±s¡ºsY.$.>∑T&é nqT $<ëý˚‘·Ô ªª$<ë´]ú uÛ≤$J$‘·+˝À dæús¡|ü&É{≤ìøÏ bÕsƒ¡XÊ\ düeT≈£Ls¡Ãe\dæq $$<Ûä
uÀ<ÛHä ê+XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫q ˇø£ kÕ<Ûës¡D ø±s¡´Áø£e÷\ yÓTT‘·yÔ T˚ $<ë´Á|üD≤[ø£µµ nì n_ÛÁbÕj·T|ü&Ü¶&TÉ . eTT<ä*j·÷sY
ø£MTwüHé (1952`53) n_ÛÁbÕj·T+˝À ªª $<ë´Á|üD≤[ø£ n+fÒ πøe\+ $<ë´$wüj·Tø£ n+XÊ\T e÷Á‘·y˚T ø±<äT. Ç~
$<ë´]úøÏ \_Û+#˚ nìï s¡ø±\ nqTuÛÑyê\ yÓTT‘·Ô+µµ. á nqTuÛÑyê\T nH˚ø£ ø£è‘ê´\ <ë«sê ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À, ‘·s¡>∑‹
yÓ\T|ü\, Á>∑+<∏ë\j·T+, Á|üj÷Ó >∑XÊ\, øπ Áå ‘ê\T, Ä≥dü˝ú ≤˝À¢, ìj·T‘·, nìj·T‘· |ü<‘∆ä T· ˝À¢ n+~+#ê*. Çe˙ï $<ë´s¡T\ú
düsê«+^D $ø±kÕìøÏ, düeT‘·T\´‘· >∑\ eT÷]ÔeT‘ê«ìøÏ u≤≥\T y˚kÕÔsTT.
$<ë´ Á|üD≤[ø£ ` n+XÊ\T :
$<ë´ Á|üD≤[ø£ $<ë´s¡Tú\≈£î ø£*Œ+#˚ nìï nqTuÛÑyê\ yÓTT‘·Ô+. á nqTuÛÑyê\˝À $$<Ûä $wüj·÷\T
#√≥T#˚düT≈£î+{≤sTT. yê{Ï˝À uÛ≤wü\T, XÊÁkÕÔ\T, ø£fi¯\T, düVü≤bÕsƒ¡´ ø±s¡´Áø£e÷\T. nqTã+<Ûä bÕsƒ¡´ ø±s¡´Áø£e÷\T
#˚s‘¡ êsTT. M{Ï‘√ bÕ≥T bÕπs´ƒ ‘·s¡ n+XÊ˝…q’ d”«j·T n<Û´ä j·Tq+, $<ë´$wüjT· ø£ #·sêÃ>√wüß\˜ T, ôd$THês¡T,¢ dæ+b˛õj·T+\T,
πøåÁ‘·|üs¡´≥q\T, Áø°&Üdü÷Œs¡TÔ\T, C≤rj·T, n+‘·sê®rj·T ÁbÕeTTK´‘· >∑\ ñ‘·‡yê\T, |üì nqTuÛÑe+, kÕ+|òæTø√|üj·TTø£Ô
ø±s¡´Áø£e÷\T, düè»Hê‘·àø£s¡#·q, |ü]o\q, Á|üjÓ÷>±\T #˚j·T&É+ yÓTT<ä˝…’q yÓ’$<ÛäúÛÑ]‘·yÓTÆq n+XÊ\T ≈£L&Ü,
$<ë´Á|üD≤[ø£˝À uÛ≤>∑+ nì #Ó|üŒe#·TÃ.
1.2.5 bÕsƒ¡XÊ\ :
Ä<ÛäTìø£ j·TT>∑+˝À bÕsƒ¡XÊ\ nqT uÛ≤eq $XÊ\ <äèø£Œ<∏ä+‘√ ≈£L&çq~. Á|üU≤´‘· $<ëý˚‘·Ô C≤Hé &É÷´sT÷
bÕsƒ¡XÊ\qT düeTC≤ìøÏ \|òüTTdü«s¡÷|ü+ (Miniature Society) >± n_Ûe]í+#ê&ÉT. j·Tdt.¬ø. düsTT~Hé nH˚ XÊÁdüÔy˚‘·Ô
bÕsƒ¡XÊ\qT Á|ü»\ bÕsƒ¡XÊ\>± (People’s school ) ù|s=ÿHêïs¡T. n+fÒ Á|ü»\ nedüsê\T, düeTdü´\T Ä<Ûës¡+>±
bÕsƒX¡ Ê\ $<ÛTä \T ñ+&Ü* nHêï&ÉT. bÕsƒX¡ Ê\qT düe÷» bÕsƒX¡ Ê\\T (Community schools) nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T.
7
|ò*æ ô|H’ò ‡é , &ÓHêàsYÿ, Ç+>±¢+&é, j·TT.mdt.m.\˝À Ç˝≤+{Ï ø£eT÷´ì{° dü÷ÿ˝Ÿ‡ (Community schools) #ê˝≤ ñHêïsTT.
‘·eT |æ\¢\ ø√dü+ düe÷»+ bÕsƒ¡XÊ\qT kÕú|ædüTÔ+~. yê]øÏ ø±e\dæq nìï eqs¡T\qT düeT≈£Ls¡TÃ‘·T+~. ‘·eT≈£î
nedüs¡yÓTÆq|ü⁄Œ&ÉT düe÷» ø±s¡´Áø£e÷\≈£î bÕsƒ¡XÊ\ edü‹ì düe÷»+ ñ|üjÓ÷–+#·Tø=+≥T+~.
ô|’ n+XÊ\qT <äèwæº˝À ñ+#·Tø=ì bÕsƒ¡XÊ\ Á|ü<ÛëqyÓTÆq $<ÛäT\T øÏ+~ $<Ûä+>± ñ+{≤sTT.
i. bÕsƒ ¡ X Ê\ $<Û ä T \T :
1) dü+düÿè‹ø£ |ü]s¡øÏå+#·&É+ (Conservation of culture) : <˚X¯ dü+|ü<˝ä À yês¡d‘ü «· +>± eTq≈£î \_ÛdTü qÔ ï
dü+düÿè‹ì ˇø£ ‘·s¡+ qT+∫ eTs√ ‘·sêìøÏ bÕsƒ¡XÊ\ n+~+#ê*. •X¯óe⁄ Äq+<ä<ëj·Tø£yÓTÆq, düTKeTj·T J$‘êìï
>∑&É|ü&ÜìøÏ bÕsƒ¡XÊ\ |ü]$T‹ y˚Ts¡≈£î ñqï‘·yÓTÆq dü+düÿè‹ì |æ\¢\≈£î n+~+#ê*.
2) dü+düÿè‹ì n_Ûeè~∆ |üs¡#·&É+ (Promotion of culture) : bÕsƒ¡XÊ\ ˇø£yÓ’|ü⁄ eTq≈£î yês¡dü‘·«+>±
\_Û+∫q dü+düÿè‹ì |ü~\|üs#¡ &· yÉ T˚ ø±≈£î+&Ü, q÷‘·q dü+düÿè‹ì n+<äCj
Ò ÷· *. <ëì <ë«sê bÕ‘· dü+düÿè‹ Ä<ÛTä ˙ø£sD¡ +
ne⁄‘·T+~. ‘Ó*$>∑\ nqTø£sD¡ \ (intellectual pursuite) <ë«sê bÕ‘·yês¡d‘ü ê«ìøÏ q÷‘·q‘ê«ìï Ç∫Ã $<ë´s¡T\ú qT
ñ‘˚Ô»|üs¡TdüTÔ+~. Ç˝≤+{Ï düè»Hê‘·àø£yÓTÆq #·s¡´\ <ë«sê bÕsƒ¡XÊ\ dü+düÿè‹, n_Ûeè~∆øÏ ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~.
3) •X¯ ó e⁄ dü s ¡ « ‘√eTTU≤_Û e è~∆ ø Ï ‘√&É Œ &É ≥ + (Allround development) : bÕsƒ¡XÊ\ •X¯óe⁄
düeTÁ>∑eT÷]ÔeT‘ê«ìï ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~. |æ\\¢ qT XÊØs¡ø+£ >±, e÷qdæø+£ >±, kÕ+|òTæ ø£+>±, Ä<Ûë´‹àø£+>±
HÓ’‹ø£+>± n_Ûeè~∆ ø±e&ÜìøÏ ø±e\dæq |üP´Vü‰\qT #˚|ü&ÉT‘·T+~.
4) J$‘êìøÏ dü+dæ<äT∆\qT #˚j·T&É+ (Preparation for life) : bÕsƒ¡XÊ\ <ë«sê e´øÏÔ J$‘êìøÏ dü+dæ<äT∆&ÉT
ne⁄‘ê&ÉT. uÛ≤$J$‘êìøÏ nedüs¡yÓTÆq C≤„q+, ne>±Vü≤q, HÓ’|ü⁄D≤´\T, yÓ’Ks¡T\qT, bÕsƒ¡XÊ\ e´øÏÔøÏ n+<äCÒdüTÔ+~.
J$‘·+˝À b˛wæ+#·e\dæq nH˚ø£ bÕÁ‘·\≈£î e´øÏÔì dü+dæ<äT›DÏí #˚düTÔ+~.
5) kÕ+|òæTø£ düeTs¡ú‘·qT ô|+bı+~+#·&É+ (Developing social efficiency) : Á|üC≤kÕ«eT´ eTqT>∑&É,
<˚X¯|ü⁄s√_Ûeè~∆ ø√dü+ Vü≤≈£îÿ\qT nqTuÛÑ$dü÷Ô u≤<Ûä´‘·\qT >∑T¬sÔ]– b˛wæ+#˚ ~X¯˝À uÛ≤$ bÂs¡T\qT dü+dæ<äT∆\qT
#˚dTü +Ô ~.
ii. bÕsƒ ¡ X Ê\ bÕ¢ + ≥T (School Plant): ªªô|<ä›\ Á|ü‘˚´ø£ Á|üuÛ≤e+ qT+∫ $&ÉT<ä˝…’q •X¯óe⁄qT n_Ûeè~∆ dæ<ë›+‘ê\
Ä<Ûës¡+>± m<ä>∑&ÜìøÏ dæ<ä∆+ #˚ùd Á|ü‘˚´ø£ |ü]düs¡y˚T bÕsƒ¡XÊ\µµ nì y˚T]j·÷ e÷+{Ïk˛] ìs¡«∫+#ês¡T. n+fÒ
bÕsƒ¡XÊ\ |ü]düsê\T •X¯óe⁄ m<ä>∑&ÜìøÏ ø±e\dæq nìï kÂø£sê´\‘√ ≈£L&Üq bÕsƒ¡XÊ\H˚ ªªdü÷ÿ\T bÕ¢+≥Tµµ n+{≤s¡T.
bÕsƒ¡XÊ\ bÕ¢+≥T ˇø£ düeTÁ>∑yÓTÆq uÛ≤eq, bÕsƒ¡XÊ\ düú\+, uÛÑeq+, Ä≥düú\+, |òüØï#·sY, uÛÀ<ÛäH√|üø£s¡D≤\T,
Á>∑+<∏ë\j·T+, Á|üj÷Ó >∑XÊ\, yÓTT<ä\sTTq yê{Ï‘√ ≈£L&çq düeTT<ëj·T+. bÕsƒX¡ Ê\ bÕ¢+≥T˝À Á|üdTü ‘Ô +· ñqï kÂø£sê´\‘√
bÕ≥T uÛÑ$wü´‘·TÔ˝À nedüs¡eTj˚T´ kÂø£sê´\T ≈£L&Ü #√≥T #˚düT≈£î+{≤sTT.
|æ\¢\T bÕsƒ¡XÊ\˝À >∑&çù| düeTj·T+˝À dü÷ÿ\T bÕ¢+≥T •X¯óe⁄\ >∑èVü≤+. Ä ‘·s¡Tyê‘· Ç~ ˇø£ ø£eT÷´ì{°
πø+Á<ä+. Ç~ ‘·–q ø£è‘ê´\T <ë«sê nuÛÑ´düqqT ø=qkÕ–+#·&ÜìøÏ ñ<˚›•+∫q dü+πøåeT Á|üjÓ÷>∑XÊ\.
8
1.3. $<ë´]ú π ø +ÁBø£ è ‘· $<ä ´ , ø£ è ‘ê´<Û ë s¡ nuÛ Ñ ´ dü q + Äq+<ä <ëj· T ø£ nuÛ Ñ ´ dü q +, CCE,
IQ, yÓT]{Ÿ e+{Ï |ü<äC≤˝≤ìï |ü]#·j·T+ #˚dæ ˝À‘·T>± n<Ûä´j·Tq+ #˚j·T≥+ :

1.3.1 $<ë´]ú πø+Á~‘· $<ä´ (Child Centered Education) :
$<ë´ Á|üÁøÏjT· ˝À $<ë´]ú øπ +Á<äkÕúHêìï bı+<ä&ÜH˚ï ªª$<ë´]ú øπ +ÁBø£è‘· $<ä´µµ n+{≤s¡T. dü+Á|ü<ëj·T
$<ë´ $<Ûëq+˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&˚ πø+Á<äkÕúq+ bı+<ä>± Ä<ÛäTìø£ $<ë´$<Ûëq+˝À •X¯óe⁄≈£î Á|ü<ÛëqkÕúq+ ø£*Œ+#ê\ì
eTH√ yÓ’C≤„ìø£ |ü]XÀ<Ûäq |òü*‘ê\T $X¯Bø£]düTÔHêïsTT.
•X¯óπø+ÁBø£è‘· $<ë´ $<Ûëq+˝À $<ë´]ú n+‘·s¡Z‘· kÕeTsêú´\qT (Innate abilities) >∑T]Ô+#·&É+
»s¡T>∑T‘·T+~. s¡÷k˛, Áb˛u…˝,Ÿ e÷+{Ïk˛‡Ø yÓTT<ä˝q’… $<ëý˚‘\Ô· T •X¯óe⁄≈î£ ùd«#·Ã¤ Çyê«\ì Á|ü‹bÕ~+#ês¡T. ñ
bÕ<Ûë´j·TT&ÉT |æ\\¢ e÷qdæø£ kÕúsTTì, kÕeTsêú´\qT n+#·Hêy˚d,æ yê] yÓj ’ T· øÏøÔ £ uÛ<Ò ë\qT >∑T]Ô+#ê*. ‘·<qä T>∑TD+>±
uÀ<Ûäq Á|üÁøÏj·T ìs¡«Væ≤+#ê*.
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT bÕsƒ¡´ Á|üD≤[ø£
$<ë´]ú
uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq kÕe÷Á– uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T
1.3.2. ø£è‘ê´<Ûës¡ nuÛÑ´düq+ (Activity Based Learning) :

kÕ<Ûës¡D+>± |æ\¢\+<äs¡÷ |ü⁄≥Tºø£ ‘√H˚ ø=ìï n+‘·s¡Z‘· X¯≈£îÔ*ï (Innate Abilities) ø£*– ñ+{≤s¡T. n$
` |ü]o*+#·T≥ ` eØZø£]+#·T≥ ` >∑T]Ô+#·T≥
` ‘Ó\T|ü⁄≥ ` >∑Ts¡TÔ≈£î ‘Ó#·TÃø=qT≥ ` e]í+#·T≥
` b˛\TÃ≥ ` kÕ<Ûës¡D° ø£]+#·T≥ ` Á|ü•ï+#·T≥
` n+#·Hê y˚j·TT≥ ` dü+ã+<Ûëìï @s¡Œs¡#·T≥ ` uÒ<ë\T ‘Ó\T|ü⁄≥ yÓTT..$
|æ\¢\≈£î >∑‘· nqTuÛÑyê\ (|üPs¡«C≤„q+) ÁbÕ‹|ü~ø£>± ø£è‘ê´\T ÇùdÔ yês¡T ‘·eTø√dü+ ‘êeTT
bÕ˝§Z+{≤s¡T. ‘√{Ï |æ\¢\‘√ ø£\dæ |üì#˚j·T&É+, #·]Ã+#·≥+, yê~+#·≥+, Á|üjÓ÷>±\T, |òüõ\T‡ e+{Ï ø£è‘ê´\T
<ë«sê düV≤ü » nuÛ´Ñ düq nqTuÛyÑ ê\T (Natural Learning Experiences - NLE) ˝Ò<ë düV≤ü » nuÛ´Ñ düq yê‘êes¡D+
ø£*Œ+#·e#·TÃ.
9
ø£è‘ê´\T / düVü≤» nuÛÑ´düq yê‘êes¡D \ø£åD≤\T :
düVü≤» nuÛÑ´düq yê‘êes¡D+ ø£*Œ+#ê\+fÒ sTTyê«*‡q ø£è‘ê´\≈£î á ÁøÏ+~ \ø£åD≤\T+&Ü*.
` ø£è‘ê´\T |æ\¢\qT Ä˝À∫+|üCÒùd$>± ñ+&Ü*.
` ø£è‘ê´\T ‘·|üq ø£*Z+#˚$>± ñ+&Ü*.
` ø£è‘ê´\T n+<äs¡÷ bÕ˝§ZH˚≥≥T¢>± ñ+&Ü*.
` düyê\TqT ø£*Z+#˚$>±, ‘·eTø√dü+ ‘êeTT #˚ùd$>±
` |æ\¢\T / ‘·s¡>∑‹ kÕúsTTøÏ ‘·–q$>±, \øå±´‘·àø£+>±
` e÷s¡TŒ\T, #˚s¡TŒ\T #˚düTø=qT≥≈£î M\T>±
` ãVüQfi¯ Á|üjÓ÷»q ø±]>±, düT\uÛÑ+>±, düs¡fi¯+>±qT
` ãVüQfi¯‘·>∑s¡‹ uÛÀ<Ûäq≈£î ñ|üjÓ÷>∑|ü&˚$>±qT, >∑‘· nqTuÛÑyê\ Ä<Ûës¡+>±qT
` ãVüQfi¯ Á|ü»„\≈£î neø±X¯+ ø£*Z ñ+&˚≥≥T¢>±qT ñ+&Ü*.
Ç˝≤+{Ï NLE ø£è‘ê´\T e÷Á‘·yT˚ nuÛ´Ñ düHêìøÏ <ë]rkÕÔsTT. n+‘˚>±ì øπ e\+ ø£èÁ‹eT+>± |üqT\T
ø£*Œ+∫q+‘· e÷Á‘êq nuÛÑ´düq+ »s¡>∑<äT.
n+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ë´ |ü<∏äø£+ (APPEP) dü÷∫+∫q Äs¡T nuÛ´Ñ düq dü÷Á‘ê\T $<ë´]ú øπ +ÁBø£è‘· ø£è‘ê´<Ûës¡
uÀ<Ûäq≈£î ñ|üø£]kÕÔsTT. n$:
.. ñbÕ<Ûë´j·TT\T nuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\qT ø£*Œ+#·&É+
ÁøÏj·T\T, nH˚«wüD, Á|üjÓ÷>±\ <ë«sê nuÛÑ´düHêìï n_Ûeè~∆ |üs¡#·&É+
.. e´øÏÔ>∑‘·, »≥Tº, |üP]Ô ‘·s¡>∑‹ |üìì n_Ûeè~∆ |üs¡#·&É+
yÓ’j·TTøÏÔø£ uÛÒ<ë\≈£î ‘·–q nuÛÑ´düHêìï ø£*Œ+#·&É+
..kÕúìø£ |ü]düsê\qT ñ|üjÓ÷–+#·&É+
$<ë´s¡Tú\ |üìì Á|ü<ä]Ù+∫ ñ‘ê‡Vü≤e+‘·yÓTÆq nuÛÑ´düq yê‘êes¡D+ @s¡Œs¡#·&É+.
1.3.3. Äq+<ä<ëj·Tø£ nuÛÑ´düq+ (Joyful Learning) :
eTq ã&ÉT\T me]ø√dü+? ã&ç˝À »]π> ø±s¡´Áø£e÷\T me]ø√dü+? nì Á|ü•ï+#·T≈£î+fÒ ` eTq ã&ÉT\T
|æ\¢\ø√düy˚T, ã&ç˝À »]π> Á|ü‹ ø±s¡´Áø£eT+ |æ\¢\ ø=s¡πø nì ‘Ó\TdüTÔ+~. |æ\¢\T m≈£îÿeø±\+ >∑&çù|~ ã&ç˝ÀH˚.
|æ\¢\T dü«uÛ≤e+ eTq≈£î ‘Ó\TdüT. yê]øÏwüºyÓTÆq |üqT˝Ò yês¡T #˚kÕÔs¡T. ø£qTø£ nuÛÑ´düq+ ≈£L&Ü yê] sTTwüº+‘√H˚
»s¡π>˝≤ ñ+&Ü*.
$<ë´]ú düV≤ü » kÕeTsêú´\T (Innate Abilities) ‘·q Á|ües¡HÔ ê <Û√s¡DøÏ Ï ø±s¡DeTe⁄‘·THêïsTT. düV≤ü » nuÛ´Ñ düq
yê‘êes¡D≤ìï ø£*Œdü÷Ô yê{Ïì |üP]Ô>± $ìjÓ÷>∑+ ˝ÀøÏ rdüT≈£îsêyê*. n|ü⁄Œ&˚ dü+‘·è|æÔ ø£*– Äq+<ëìøÏ e÷s¡Z+
\_ÛdüTÔ+~. ‘·<ë«sê $<ëúÛÑ´düq düT\uÛÑ‘·s¡eTe⁄‘·T+~. |æ\¢\≈£î Äq+<ä+, ‘·è|æÔ ø£*Zq|ü⁄&˚ kÕeTs¡ú´+ ÇqTeT&çdüTÔ+~.
10
<ëìï ô|+#·>∑*¬>˝≤ ø£è‘ê´\T ñbÕ<Ûë´j·TT\T s¡÷bı+~+#·>∑\>±*. Ä≥\T, bÕ≥\T, ø£<∏ä\T, |üqT\˝À ìeT>∑ï+
#˚j·T≥+ e\q |æ\¢\T u≤>± H˚s¡TÃø√>∑\s¡T. ñ|üHê´dü |ü<ä∆‹ì |üP]Ô>± $&ÉHê&Ü*.
ªªÁø°&Ü|ü<ä∆‹µµ Äq+<ä<ëj·Tø£ nuÛÑ´düHêìøÏ #·ø£ÿ>± ñ|üjÓ÷>∑ |ü&ÉT‘·T+~. ªÄ≥µ |æ\¢\ Äq+<ëìøÏ ø±e\dæq
ùd«#·Ã¤qT nqTuÛÑyê\qT ÇdüTÔ+~. Ábò˛u…˝Ÿ, e÷+{Ïk˛‡]\T dü÷∫+∫q ªøÏ+&ÉsY>±¬sºHéµ |ü<ä∆‹ ˝À ªÄq+<ëuÛÑ´düq+µ
»s¡T>∑T‘·T+~. n+‘˚>±ø£ n_Ûqj·T π>j·÷\T, Hê{ø°ø£s¡D, bÕÁ‘·b˛wüD, qeT÷Hê\ ‘·j·÷Ø, ÁbÕC…≈£îº|üqT\T e+{Ï
ø£è‘ê´\T |æ\¢\≈£î Áù|s¡D ì∫Ã, yê]øÏ ‘Ó*j·T≈£î+&ÜH˚ nuÛÑ´düq »]π>˝≤ #˚kÕÔsTT.
Äq+<ä<ëj·Tø£ nuÛ´Ñ düHêìøÏ nedüsy¡ TÓ qÆ ø£è‘ê´\qT ñbÕ<Ûë´j·TT\T eTT+<äT>±H˚ n+XÊ\T, bÕsƒê\T, $wüj÷· \T
yêØ>± >∑T]Ô+∫ C≤_‘êqT ‘·j·÷s¡T#˚düTø√yê*‡ ñ+≥T+~. Äj·÷ø£è‘ê´\ ìs¡«Vü≤D≈£î nedüs¡yÓTÆq kÕeTÁ–ì ≈£L&Ü
eTT+<˚ dæ<ä›+ #˚düTø√yê*. @$ »≥Tº ø£è‘ê´˝À, @$ e´øÏÔ>∑‘· / »‘· ø£è‘ê´˝À Á|üD≤[ø£qT ‘·j·÷s¡T #˚düTø=ì |æ\¢\≈£î
düŒwüºyÓTÆq dü÷#·q\T Çyê«*‡ ñ+≥T+~. nq+‘·s¡+ ‘êqT πøe\+ kÂø£s¡´ø£s¡Ô>± ñ+≥÷ |æ\¢\ #˚‘·H˚ |üP]Ô>± ø£è‘ê´\T
#˚sTT+∫, nedüs¡yÓTÆq|ü⁄Œ&ÉT e÷Á‘·y˚T dü\Vü‰\T ` dü÷#·q\T sTTyê«*‡ ñ+≥T+~. n|ü⁄Œ&˚ uÛÑj·Ts¡Væ≤‘· yê‘êes¡D+
@s¡Œ&ç Äq+<ä<ëj·Tø£ nuÛÑ´düHêìøÏ neø±X¯+ @s¡Œ&É>∑\<äT.
1.3.4. ìs¡+‘·s¡, düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+ (CCE) :
Ç+<äT˝À eTq+, ìs¡+‘·s¡+ düeTÁ>∑+, eT÷˝≤´+ø£q+ nqT 3 |ü<ë\qT >∑eTìkÕÔ+.
eT÷˝≤´+ø£q+ : n+fÒ $<ë´]úøÏ ‘êqT uÀ~Û+∫q n+XÊ\T m+‘·MA es¡≈£î ne>±Vü≤q nsTTqy√ ‘Ó\TdüTø=qT≥≈£î
( IQ ) = X 100
ñbÕ<Ûë´j·TT\T ñ|üjÓ÷–+#˚ ˇø£ Á|üÁøÏj·T. CA
ìs¡+‘·+ : n+fÒ |æ\¢\ Á|ü>∑‹ì j·T÷ì{Ÿ, ≥]àq˝Ÿ |üØø£å\ ù|s¡T‘√ m|ü⁄Œ&√ ˇø£kÕ] n+#·Hê y˚j·T≥+
ø±≈£î+&Ü m|üŒ{Ïø£|ü⁄Œ&ÉT bÕsƒ¡XÊ\˝À|ü\, yÓ\T|ü\ |ü]o*+#·≥+. nuÛÑ´düq ˝ÀbÕ\T >∑T]Ô+∫ dües¡D‘êàø£ #·s¡´\T
#˚|ü≥º&É+.
düeTÁ>∑+ : n+fÒ |æ\¢\ XÊØs¡ø£, e÷qdæø£, HÓ’‹ø£, C≤„Hê‘·àø£ s¡+>±\˝À n_Ûeè~∆ (düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~∆) nì
ns¡ú+ nq>± u≤wü\T, >∑DÏ‘·+, kÕe÷q´XÊÁdüÔ+, kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ+ e+{Ï $wüj·÷\‘√bÕ≥T ø£fi¯\T, |üì $\Te\T,
Äs√>∑´+, Áø°&É\T, Jeq HÓ’|ü⁄D≤´\ô|’ ≈£L&Ü ‘·–q ÁbÕ<Ûëq´‘·\T ø£*– ñ+&É≥+.
ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+ (CCE): n+fÒ bÕsƒ¡´ $wüj·÷\‘√bÕ≥T düVü≤bÕsƒ¡´ n+XÊ\T eT]j·TT |æ\¢\
düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~∆øÏ dü+ã+~Û+∫q ô|s¡T>∑T<ä\, $ø±dü+, Ädü≈£îÔ\T, n_Ûs¡T#·T\T, yÓ’Ks¡T\T, $\Te\T, kÕeTsêú´\T,
yÓTT.. nìï n+XÊ\qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø=ì ìs¡+‘·s¡+ eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·T&É+.
Á|üC≤„\_› (Intelligence Quotient - IQ) :
e÷qdæø£ ej·TdüT‡≈£î XÊØs¡ø£ ej·TdüT‡≈£î >∑\ ìwüŒ‹Ôì ªÁ|ü»„µ n+{≤s¡T. Bìì 100#˚ >∑DÏùdÔ Á|üC≤„ \_›
edüTÔ+~.
Á|üC≤„ \_›
11
Á|üC≤„ \_› 50 ø£+f… ‘·≈£îÿe ñ+fÒ ` ãT~∆V”≤qT\T, eT÷&ÛÉT\T>±qT,
50`70 eT<Ûä´ ñ+fÒ n\ŒãT<äT∆\T>±qT,
70`90 eT<Ûä´ ñ+fÒ‘Ó*$ ‘·Tø£ÿe yês¡ì,
90 ` 110 eT<Ûä´ ñ+fÒ dü>∑≥T Á|üC≤„e+‘·T\ì,
110`130 eT<Ûä´ ñ+fÒ ñqï‘· Á|üC≤„e+‘·T\ì,
130`150 eT<Ûä´ ñ+fÒ n‘·T´qï‘· Á|üC≤„e+‘·T\ì
150 ` n+‘·ø£+fÒ m≈£îÿe ñ+fÒ Á|ü‹uÛ≤e+‘·T\ì e÷qdæø£ XÊÁdüÔE„\T eØZø£]+#ês¡T.
8
ñ<ë:` ˇø£ |æ\¢yêì XÊØs¡ø£ ej·TdüT‡ 10, e÷qdæø£ ej·TdüT‡ 8 nsTT‘˚ Á|üC≤„ \_› ( IQ) = 10 X 100 = 80
ne⁄‘·T+~. (ø£qTø£ n‘·ìì eTq+ ‘Ó*$ ‘·≈£îÿe s¡ø£+ >± >∑T]Ô+#·e#·TÃ).
1.3.5. yÓT]{Ÿ (Merit) / jÓ÷>∑´‘· ˝Ò<ë ns¡Ω‘· :
Ä•+∫q kÕeTsêú´\qT ø£*– ñqï e´øÏÔ ˝Ò<ë edüTÔe⁄øÏ >∑T]Ô+|ü⁄>± sTTe«ã&˚~ ªªns¡Ω‘·µµ ˝Ò<ë jÓ÷>∑´‘·
ns¡Ω‘· ˝Ò<ë jÓ÷>∑´‘·qT >∑T]Ô+#˚+<äT≈£î kÕ<Ûës¡D+>± $$<Ûä e´≈£îÔ\T, dü+düú\T ˝Ò<ë Á|üuÛÑT‘ê«\T Á|üX¯+kÕ
|üÁ‘ê\qT sTTe«≥+ eTq+ #·÷dü÷ÔH˚ ñ+{≤eTT. $<ë´s¡Tú\≈£î ≈£L&Ü yê] kÕeTsêú´\qT nqT>∑TD+>± jÓ÷>∑´‘ê /
ns¡Ω‘· |üÁ‘ê\T sTTe«ã&É‘êsTT.
ñ<ë: 1) SSC, Ç+≥Øà&çj·T{Ÿ, &çÁ^ e+{Ï |üØø£å\˝À ñrÔs¡Tí˝…’q yê]øÏ sTT#˚Ã ns¡Ω‘· |üÁ‘ê\T.
2) DEECET, EAMCET, NEET, DSC, TET e+{Ï |üØø£å\ sê´+≈£î ø±s¡T¶\T.
|üPs¡«+ πøe\+ $<ë´s¡Ω‘·\ Ä<Ûës¡+>±H˚ nìï s¡ø±\ ñ<√´>±\T uÛÑØÔ #˚ùdyês¡T. b˛{° ô|]–q <äècÕº´
Á|ü‹kÕúsTT˝ÀqT Á|üdüTÔ‘·+ n≥T ñ<√´>±\≈£î, Ç≥T Á|üy˚XÊ\ ø=s¡≈£î ≈£L&Ü Á|ü‘˚´ø£+>± ns¡Ω‘· |üØø£å\T ìs¡«Væ≤+∫,
sê´+≈£î\ Ä<Ûës¡+>± uÛÑØÔ #˚j·T&É+ »s¡T>∑T‘√+~. Bìï ã{Ïº $<ë´s¡Tú\≈£î kÕ<Ûäs¡D ns¡Ω‘· e÷Á‘·y˚T dü]b˛<äì,
kÕeTsêú´\T, m≈£îÿe>± ø£*– ñqï yês¡T e÷Á‘·y˚T Ä•+∫q kÕúq+ bı+<ä>∑\s¡ì ‘Ó\TdüTÔqï~.
Á|ü»„ ‘√bÕ≥T>±, ø£sƒ√s¡ÁX¯eT (Vü‰sY¶es¡Tÿ) #˚j·T>∑*–q|ü⁄&˚ Ä•+∫q kÕúHê\T bı+<ä>∑\s¡ì $<ë´s¡Tú\≈£î
ne>±Vü≤q ø£*Œ+#ê*‡q nedüs¡+ ñ+~. $<ë´]ú Á|ü»„, ‘·≈£îÿe düeTj·T+˝À eT+∫ ne>±Vü≤q, Jeq HÓ’|ü⁄D≤´\
kÕ<Ûäq≈£î <√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·T+~. nsTT‘˚ $wüj·T |ü]C≤„Hêìï yê]øÏ düÁø£eT+>± n+~+∫, düVü≤» nuÛÑ´düq yê‘êes¡D+
ø£*Œ+#·>*∑ –q|ü⁄&˚ yê] Á|ü»≈„ î£ ‘·–q kÕúq+ \_ÛdTü +Ô ~. m+‘√eT+~ Á>±MTD yê‘êes¡D+˝À ô|]–q Á|üC≤„e+‘·T˝…q’
|æ\¢\T H˚{Ï eT÷˝≤´+ø£Hê $<Ûëq+˝À õ˝≤¢, sêÁwüº, C≤rj·T kÕúsTT\˝À ìs¡«Væ≤+#·ã&ÉT‘·Tqï ns¡Ω‘· / jÓ÷>∑´‘·
|üØø£\å ˝À yÓqTø£ã&ÉT‘·T+&É≥+ eTq+ >∑eTìdüTHÔ êï+. BìøÏ ø±s¡D+ øπ e\+ yê]øÏ düs¬ q’ e÷s¡<Z sä «¡ ø£‘«· +, Áb˛‘ê‡Vü≤+,
nuÛÑ´düq yê‘êes¡D+ ø£*Œ+#·˝Òø£ b˛e≥y˚T. eTs=ø£ ø√D+˝À Ä˝À∫ùdÔ |ü≥ºD ÁbÕ+‘·+˝À #·~y˚ $<ë´s¡Tú\T ≈£L&Ü
dü+X‚¢wüD, $X‚¢wüD n+XÊ\˝À yÓqTø£ã&ç ñ+&É&É+ e\q Ä•+∫q kÕúsTT\T n+<äTø√˝Òø£b˛e&É+ >∑eTì+#·e#·TÃ.
πøe\+ |üØø£å\T |üPs¡ÔsTTq ‘·sê«‘· eT]∫b˛j˚T $<Ûä+>± ø±≈£î+&Ü, uÛ≤eq\qT |æ\¢\T ˝À‘·T>± ns¡ú+ #˚düTø√e&ÜìøÏ
M\T>± nuÛÑ´düq+ »]π>˝≤ #·÷&Ü*‡q u≤<Ûä´‘· eTq<˚.
12
1.4. $$<Ûä uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq |ü<ä∆‘·T\T ` $eTs¡ÙHê‘·àø£ n<Ûä´j·Tq+: nuÛÑ´düq
kÂø£sê´\qT ø£*Œ+#·≥+, |üsê´˝Àø£Hê|üs¡T\T>± ñbÕ<Ûë´j·TT\T— düVü≤ø±s¡ `
uÛ≤>∑kÕ«eT´ nuÛÑ´düq+ :
1.4.1 uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üøÏj·T (Teaching Learning Process) :
uÀ<Ûqä , nuÛ´Ñ düq+ nH˚$ yêdüeÔ +>± #·÷ùdÔ y˚sT¡ y˚sT¡ ø±e⁄. Ç$ ˇø£<ëì‘√ eTs=ø£{Ï ô|qTy˚dTü ø=ì
ñ+{≤sTT. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT uÀ~ÛùdÔH˚ •X¯óe⁄ nuÛÑ´dækÕÔ&Éq≥+ ÁbÕNq <Û√s¡DÏ. ñbÕ<Ûë´j·TT\T #Óù|Œ<ä+‘ê $q&ÜìøÏ
•X¯óe⁄ düÔãT›&ÉT ø±<äT. $<ë´ Á|üÁøÏj·T˝À $<ë´]ú Á|ü<ÛëqyÓTÆq e´øÏÔ. nuÛÑ´düq+ ìs¡+‘·s¡+ kÕπ> Á|üÁøÏj·T.
•X¯óe⁄ |ü⁄{Ïº+~ yÓTT<ä\T eTs¡DÏ+#·T es¡≈£î ìs¡+‘·s¡+ @<√ ˇø£{Ï H˚s¡TÃ≈£î+≥÷H˚ ñ+{≤&ÉT. á
H˚s¡TÃø=H˚<˚ ª$<ä´µ. á Á|üÁøÏj·T˝À ¬s+&ÉT n+XÊ\T Ç$T&ç ñHêïsTT. ˇø£{Ï uÀ<Ûäq, ¬s+&√~ nuÛÑ´düq+. uÀ<Ûäq nH˚~
•X¯óe⁄ yÓTT<ä≥>± ‘·*¢ qT+∫ ‘·sT¡ yê‘· ‘·+Á&ç ≈£î≥T+ã düuTÑÛ ´\T, düeTej·TdüTÿ\ düeT÷Vü‰\T, eT‘· dü+dü\ú T, |ü]düsê\
qT+∫ H˚sT¡ Ã≈£î+{≤&ÉT. á H˚sT¡ Ãø√e&É+ ÄÁ|üjT· ‘·ï+>±, nìj·T‘·+>± »s¡T>∑T‘·T+~. nsTT‘˚ ìj·T‘·yTÓ qÆ $<ë´ uÀ<Ûqä
bÕsƒX¡ Ê\˝À¢ »s¡T>∑T‘·T+~. Ç~ ñbÕ<Ûë´j·TTì <ë«sê ìj·TeT ìã+<Ûqä \‘√ »]π> uÀ<Ûqä . Ç~ es¡≈î£ ‘Ó\TdüTø=qï≥T¢>±
nuÛÑ´düq+ nH˚~ uÀ<Ûäq˝Àì n+XÊ\qT ne>±Vü≤q #˚düTø=ì nq«sTT+#·Tø=H˚ $<Ûä+>± ñ+&Ü*.
uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T˝À Á|ü<Ûëq+>± ¬s+&ÉT |ü<ä∆‘·T\T ñHêïsTT. n$
m) dü+Á|ü<ëj·T |ü<ä∆‹ _) Ä<ÛäTìø£ |ü<ä∆‹.
yê{Ïì >∑÷]Ã ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.
m) dü+Á|ü<ëj·T |ü<ä∆‹ (Traditional Method) : á |ü<ä∆‹˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ç<˚ Á|ü<Ûëq bÕÁ‘·. $<ë´ Á|üÁøÏ˝À
@$T uÀ~Û+#ê*? m˝≤ uÀ~Û+#ê*? nH˚~ ñbÕ<Ûë´j·TT&ç ìs¡íj·T+ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~. $<ë´ Á|üÁøÏj·T˝À
nìï+{Ïì XÊdæ+#˚~ ñbÕ<Ûë´j·TT&˚. á |ü<ä∆‹˝À n+<ä]ø° ˇπø s¡ø£yÓTÆq kÕeTs¡ú´+, nuÛÑ´düq y˚>∑+ ñ+{≤j·Tì
uÛ≤$kÕÔs¡T. n+<äTe\¢ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT $<ë´s¡Tú\ qT+∫ ˇπø s¡ø£yÓTÆq Á|ü‹düŒ+<äq Ä•kÕÔ&ÉT. ø±ì |æ\¢˝À¢ ø=+<äs¡T
nuÛÑ´düq+˝À yÓqTø£ã&É≥+, <ä+&Éq≈£î >∑T]ø±e&É+ á |ü<ä∆‹˝À eTq+ >∑eTìkÕÔ+. á |ü<ä∆‹˝À uÀ<Ûäq nuÛÑ´düq
Á|üÁøÏj·T @ø£e÷s¡Z |ü<ä∆‹˝À (One way process) »s¡T>∑T‘·T+<äì #Ó|üŒe#·TÃ.
$<ë´s¡Tú\T
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT
13
_) Ä<ÛäTìø£ |ü<ä∆‹ (Modern method) : Ä<ÛTä ìø£ |ü<‹∆ä ì nqTdü]+∫ •X¯óe⁄ ùd«#êÃ¤J$. eTH√ $C≤„q XÊÁkÕÔìï
nqTdü]+∫ $<ë´s¡Tú\˝À e´øÏÔ>∑‘· uÛÒ<ë\T ñ+{≤sTT. Ç$ Á|üø£è‹ düVü≤»s. •X¯óe⁄ yÓT<ä&ÉT, U≤∞ |ü\ø£˝≤+{Ï~ ø±<äT.
•X¯óe⁄≈£î |ü⁄≥Tºø£‘√H˚ e÷qdæø£+>±, XÊØs¡ø£+>±, m<ä>∑&ÜìøÏ ø±e\dæq kÕeTs¡ú´+ ñ+≥T+~. e÷+{Ïk˛‡], Ábò˛u…˝Ÿ
˝≤+{Ï $<ëý˚‘\Ô· n_ÛÁbÕj·T+˝À •X¯óe⁄ y˚T<Ûdä Tü ‡˝À |ü\T n+XÊ\T <ë– ñ+{≤sTT. |æ\\¢ n+‘·s‘Z¡ · X¯≈î£ *Ô ï ãj·T≥≈£î
˝≤>∑&Éy˚T uÀ<Ûäq #˚j·÷*‡q |üì n+fÒ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT |æ\¢\qT Ä˝À∫+|ü#˚j·T&É+ <ë«sê yê]˝Àì düè»Hê‘·àø£‘·qT
yÓ*øÏ‘#Ó Ã˚ Á|üjT· ‘·ï+ #˚j÷· *. eTs√ e÷≥˝À #ÓbÕŒ\+fÒ uÀ<Ûqä nuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· n+fÒ |æ\\¢ qT Ä˝À∫+|ü#j ˚ T· &ÉyT˚ .
á Ä˝À#·q nH˚~ ˇø£ Á|üÁøÏjT· . Ä˝À#·q≈£î ˇø£ ñ<˚X› +¯ . ˇø£ Áù|s¡D X¯øÔÏ nedüs+¡ . Ç≥Te+{Ï X¯øÔÏ Áù|sπ |æ+#˚
Á|üÁøÏj˚T uÀ<Ûäq. Ä<ÛäTìø£ |ü<ä∆‹ì nqTdü]+∫ $<ë´ Á|üÁøÏj·T $<ë´s¡Tú\˝À düè»Hê‘·àø£‘·, $y˚#·q |üP]‘· Ä˝À#·q\T
Áù|πs|æ+#ê*. düè»Hê‘·àø£‘·, $y˚#·q |üP]‘· Ä˝À#·q\ uÛÒ<ë\T Ç˝≤ ñ+{≤sTT.
düè»Hê‘·àø£‘· Ä˝À#·q $y˚#·q |üP]‘· Ä˝À#·q
` nH˚«wüD≤‘·àø£yÓTÆ+~ ` $uÛÑ»Hê‘·à¬ø’yÓTÆq, ùV≤‘·Tã<ä›yÓTÆq~
` Áù|s¡D |üP]‘·yÓTÆ+~ ` }Vü≤qT |üØøÏå+#˚~
` j·÷<äè∫Ãø£+>± Ä˝À∫+#˚~ ` ñ<˚X› |¯ Pü s¡«ø£+>± Ä˝À∫+#˚~ (Hypothesis testingv
` kÕVü≤k˛ù|‘·yÓTÆq Ä˝À#·q ` |ü]$T‘·yÓTÆq Ä˝À#·q
` $πø+ÁBø£è‘·yÓTÆ+~ ` πø+ÁBø£è‘·yÓTÆ+~.
1.4.2. $$<Ûä uÀ<Ûäq nuÛÑ´düq |ü<ä∆‘·T\T ` $eTs¡ÙHê‘·àø£ |ü]o\q :
$<ë´ \øå±´\T, bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø£ m+‘·{Ï X¯øÏÔeT+‘·yÓTÆq|üŒ{Ïø° $<ë´]úøÏ düÁø£eTyÓTÆq ne>±Vü≤q ˝Òì#√
n‘·&ÉT $<ë´ eédüú≈£î ˇø£ ô|<ä› Á|üXÊïs¡úø£eTe⁄‘ê&ÉT. n‘·DÏí ne>±Vü≤Hê |ü<∏ä+ yÓ’|ü⁄ ìπs›•+#˚+<äT≈£î ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT
‘·qe+‘·T ø£èwæì düeTs¡eú +‘·+>± HÓsy¡ s˚ Ã¡ >∑\ kÕ<Ûqä + uÀ<Ûqä |ü<‹›ä e÷Á‘·yT˚ . á uÀ<Ûqä |ü<‹∆ä $<ë´]ú, $<ë´\øå±´\T,
$<ë´ Á|üD≤[ø£ nH˚ eT÷&ÉT n+XÊ\qT nqTdü]+∫ ìsê∆]+#· M\e⁄‘·T+~. \øå±´\T, Á|üD≤[ø£\T ‘·‘«· y˚‘\Ô· Ä˝À#·Hê
yÓ’Ks¡T\qqTdü]+∫ ñ+{≤sTT. ‘·eT Ä˝À#·q\qT @ $<Ûä+>± ÁøÏj·÷‘·àø£+>± #˚ùdÔ $<ë´]úøÏ $<ä´ n+<äT‘·T+<√
ìsê∆s¡D #˚ùd~ ≈£L&Ü ‘·‘·«XÊÁdüÔy˚T.
|üPs¡«ø±\+˝À ñbÕ<Ûë´j·T øπ +ÁBø£è‘· $<ä´ ÁbÕeTTK´+ eVæ≤ùd,Ô H˚&TÉ •X¯ó øπ +ÁBø£è‘· $<ä´ Ä#·sD¡ ˝À
ñ+~. H˚&TÉ •X¯óe⁄qT øπ +Á<ä+>± #˚dTü ø√H˚ uÀ<Ûqä »s¡bÕ*. uÛ≤eyê<äT\T (Idealists) Á|üXÊï|ü<‹∆ä , #·sê“¤|<ü ‹›ä ˝≤+{Ï
yê{Ïì ne\+_ùd,Ô j·T<∏ës¡y∆ ê<äT\T (Reallists) Á|üj÷Ó >±‘·àø£ |ü<‹∆ä , düV≤ü dü+ã+<Ûä |ü<‹∆ä , nH˚«wüD |ü<‹∆ä ì ne\+_+#ês¡T.
Á|üøè£ ‹yê<äT\T (Naturalists) nuÛ´Ñ düq+ #˚‘\· <ë«sê, dü«j·T+ nqTuÛyÑ ê\ <ë«sê kÕ<Û´ä eTe⁄‘·T+<äHêïs¡T. yêéVü‰]ø£
dü‘êÔyê<äT\T (Pragmatists) Á|üjÓ÷»qø£s¡ Á|üÁøÏj·T\<ë«sê nuÛÑ´düq≈£î bÕsƒê´+XÊ\ düeTq«j·T+, düVü≤dü+ã+<Ûä+
˝≤+{Ï$ ñ|üjÓ÷–+#ê\Hêïs¡T.
$$<Ûä s¡ø±\ uÀ<Ûäq |ü<ä∆‘·T\qT >∑T]+∫ ì•‘·+>± |ü]o*<ë›+.
14
$$<Ûä s¡ø±\ uÛÀ<ÛäHêuÛÑ´düq |ü<ä∆‘·T\T :
1) Á|üX¯ï ` düe÷<Ûëq |ü<ä∆‹ :
Ç+<äT˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT $<ë´]ú‘√ Á|üX¯ï\<ë«sê düe÷<ÛëHê\T sêã&ÉT‘·÷ uÀ<Ûäq #˚kÕÔ&ÉT. Bì<˚
ªk˛Áø£{d° t |ü<‹∆ä µ nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T. H˚&TÉ ÁbÕ#·Ts¡´+˝À ñqï #·sêÃ|ü<‹∆ä øÏ (Discussion Method) eT÷\+>±
ø=+‘·es¡≈£î BH˚ï rdüTø=ì eT]ø=ìï e÷s¡TŒ\T, #˚s¡TŒ\T #˚j·T&É+ »]–+~.
2) ì>∑eTq ` Ä>∑eTq |ü<ä∆‹:
ù|{¢ À •wüß´&ÉT n]kÕº{˝Ï Ÿ ne\+_+∫q |ü<‹∆ä Ç~. Ç+<äT˝À Á|ü‘´˚ ø±+X¯+ qT+∫ kÕ<Ûës¡D n+XÊìøÏ
sêe&Üìï ì>∑eTq (Deductive) |ü<‹∆ä n˙, kÕ<Ûës¡D n+X¯+ qT+∫ Á|ü‘´˚ ø±+XÊìï $e]+#·&Üìï Ä>∑eTq
(Inductive) |ü<‹∆ä nì n+{≤s¡T. XÊÁdüÔ $C≤„HêìøÏ á |ü<‹∆ä #ê˝≤ ñ|üj÷Ó >∑ø±]>± ñ+&ç |ü]XÀ<Ûqä düs[¡ øÏ
nqT>∑TD+>± ñ+≥T+~.
3) dü«j·T+ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ |ü<ä∆‹:
$<ë´]ú dü«j·T+ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ <ë«sê m+‘√ H˚s¡TÃø√>∑\&Éì ªô|düº˝≤õµ n_ÛÁbÕj·T|ü&Ü¶&ÉT. nìï
s¡+>±˝À¢qT uÀ<Ûäq eTH√$C≤„q XÊÁdüÔ+ Ä<Ûës¡+>± »s¡>±\H˚~ M] yê<äq. yê]yê] nqTuÛÑyê\ MT<ä
Ä<Ûës¡|&ü ç »]π> uÀ<Ûqä yê] XÊX¯«‘· C≤„qdüeTTbÕs¡q® ≈£î <√Vü≤<äø±] ø±>∑\<äì M] Á|ü‹bÕ<äq. Ç<˚ Ç+#·T$T+#·T
Áø°&Ü|ü<ä›‹øÏ (Play Way Method) lø±s¡+ #·T{Ïº+<äqe#·TÃ.
4) •ø£åD |ü<ä∆‹:
ôV≤s¡“sYº n_ÛÁbÕj·T+ Á|üø±s¡+ •ø£Då , $<ä´ s¬ +&É÷ ˇπø $wüj÷· ìøÏ #Ó+~q$. $<ä´≈£î •ø£Då eT÷\+.
•ø£åD ˝Ò≈£î+&Ü $<ä´˝Ò<äT. nsTT‘˚ $<ëýê´dü+>±ìøÏ _ÛqïyÓTÆq •ø£åD n_Û\wüD°j·T+ ø±<äT. n+fÒ
nqedüs¡eTsTTq düe÷#êsêìï $<ë´]ú eTqTdüT‡˝ÀøÏ #=|æŒ+#·&É+ •ø£åD ø±H˚s¡<äT. $<ë´]úøÏ ø±e\dæq
düe÷#êsêìï n+~+#·&+É ø√dü+, eTqdüT‡qT X¯ó~› #˚jT· &É+ ø√dü+ •ø£D å ‘√&ÉŒ&Ü*. Ç+<äT˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT
zs¡TŒ‘√, kÕqTuÛÑ÷‹‘√ dü\Vü‰\T Çdü÷Ô n‘·&çøÏ •ø£åD Çyê«*. zs¡TŒ ˝Òì<˚ Ç~ kÕ<Ûä´|ü&É<äT. m+<äTø£+fÒ
$<ë´s¡Tú˝À¢ì e´øÏÔ>∑‘· uÛÒ<ë\T ø=ìï nes√<Ûë\T ø£*–dü÷Ô ñ+{≤sTT. n+<äTe\¢ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT Á|ü‘˚´ø£ ÁX¯<ä›
ø£qãs¡#˚yê&Ó’ ñ+&Ü*.
5) Áø°&Ü |ü<ä∆‹ :
ªÄ≥µ |æ\¢\≈£î ˇø£ Äq+<äø£s¡yÓTÆq |ü]düsêqTuÛÑe+, Ä≥\<ë«sê yê] düVü≤C≤‘ê\qT, n+‘·s¡Z‘·
ø√]ø£\qT ãVæ≤s¡Z‘·|üs¡T#·Tø=+≥÷ Á|üø£è‹˝Àì nìï edüTÔe⁄\‘√qT dü+ã+<Ûä+ ô|+#·Tø=+≥÷ Äq+<ä|üs¡eX¯ó
\e⁄‘ês¡T. Ä Äq+<äy˚T yê] nuÛÑ´düHêìøÏ ø±s¡DeTe⁄‘·T+~. ‘·eT+‘·≥ ‘êeTT Ä≥\˝À eTTì– ùd«#·Ã¤qT
nqTuÛÑ$dü÷Ô m≈£îÿe $wüj·÷\qT Äø£[+|ü⁄ #˚düT≈£î+{≤s¡T. bÕsƒê´+XÊ\qT Áø°&Ü|ü<ä∆‹ <ë«sê n+<ä#˚j·T&É+
Á|üø£è‹ yê<ä+˝Àìï eTTU≤´+X¯+. BH˚ï Ábò˛u…˝Ÿ, e÷+{Ïk˛‡] yÓTT<ä˝…’q $<ëý˚‘·Ô\T Á>∑Væ≤+∫ øÏ+&ÉsY >±¬s¶Hé
15
yÓTT<ä˝…’q $<ë´|ü<ä∆‘·T\T dü÷∫+#ês¡T.
6) ø£è‘ê´\ <ë«sê nuÛÑ´düq+ :
‘·eT+‘·≥ ‘êeTT ø£è‘ê´\˝À eTTì–q|ü⁄Œ&ÉT mH√ï $wüj·÷\T ne>±Vü≤q ne⁄‘êsTT. yÓT\T≈£îe\T,
$\Te\T dü«j·T+>± H˚s¡TÃø=ì ne>±Vü≤q nsTTq $wüj·÷\qT yÓT<ä&ÉT˝À ìøÏå|üÔ+ #˚düTø√>∑\T>∑T‘ês¡T.
n+<äTe\¢ ‘·«]‘·>∑‹q dü]jÓÆTq $wüj·÷\qT ne>±Vü≤q #˚düTø√e&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. á |ü<ä∆‹øÏ $<ëúÀ<Ûäq
ø±s¡´Áø£e÷\˝À m+‘√ ÁbÕeTTK´+ ñ+~. H˚&ÉT ÁbÕ#·Ts¡´+˝À ñqï ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ëúÛÑ´düq+˝À á dü÷Á‘·+
Ä<Ûës¡+>±H˚ $<ë´]úì ø=ìï ø£è‘ê´\˝À ìj·T$T+∫, #˚‘·\ <ë«sê nuÛÑ´dæ+#˚ neø±XÊ\T ø£*ŒdüTÔHêïs¡T.
7) dü«j·T+>± Á|ü‹bÕ<äq\T #˚j·T&É+ :
$<ë´s¡T\ú T ‘·eT+‘·≥ ‘êy˚T @yÓTHÆ ê ø±s¡´Áø£e÷\T ìs¡«Væ≤+#˚≥|ü⁄Œ&ÉT Äj·÷ Á|ü‹bÕ<äq\T #˚jT· &É+
<ë«sê nuÛÑ´düq+ »s¡T>∑T‘·T+~. yê]øÏ ø±e\dæq n+XÊìï yêπs mqTïø=ì <ëìï m˝≤ ìs¡«Væ≤+#ê˝À yêπs
ìsêú]kÕÔs¡T. n{≤¢π> yês¡T nuÛÑ´düq+ #˚j·T>∑\T>∑T‘ês¡T.
8) Á|üjÓ÷>∑ |ü<ä›‹:
Ç+<äT˝À Á|ü<ÛëqyÓTÆ+~ ªø£èwæµ <ë«sê H˚s¡TÃø√e&É+. $<ë´]ú dü«j·T+ ø£èwæ <ë«sê H˚s¡TÃø=q|ü⁄Œ&˚
nuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T #·Ts¡T>±Z kÕ>∑T‘·T+~. ìX¯Ùã›+>± ≈£Ls¡TÃ+fÒ Á|üjÓ÷»q+ ˝Ò<äT. @<√ ˇø£ |üì #˚düTÔqï|ü⁄Œ&˚
yê]˝À #Ó’‘·q´+ yÓ\T¢e⁄‘·T+~. ø±ã{Ïº Á|üjÓ÷>±\≈£î nedüs¡yÓTÆq |ü]düsê\T düèwæº+∫ yê]øÏ n+~+#·&É+
»s¡T>∑T‘·T+~. Ms¡T yê{Ïì #˚dü÷Ô H˚s¡TÃø=+{≤s¡T.
9) düeTkÕ´ |ü]cÕÿs¡ |ü<ä∆‹ :
$<ë´]ú ‘·q¬ø<äTs¡j˚T´ düeTdü´qT ‘êH˚ kÕ~Û+#·Tø√>∑\T>∑T‘ê&ÉT. C≤Hé &É÷´sT÷ yê<äq Á|üø±s¡+
$<ë´]úì Á|üj÷Ó »qø£sy¡ TÓ qÆ , düè»Hê‘·àø£yTÓ qÆ , düeTkÕ´‘·àø£yTÓ qÆ ø±s¡´Áø£e÷˝À¢ ìeT>∑ï+ #˚j÷· *. á Á|üÁøÏjT· ˝À
$<ë´]ú n+‘·s,¡ u≤Vü≤´X¯≈î£ \Ô T nuÛ´Ñ düq≈£î dæ<e∆ä Te⁄‘êsTT. yÓTT‘·+Ô |ü]düsê\qT, X¯Øsêìï ñ|üj÷Ó –+#·Tø=+≥÷
$<ä´ H˚s¡TÃ≈£î+{≤s¡T.
10) ÁbÕC…≈£îº |ü<ä∆‹:
ÁbÕC…≈£îº |ü<ä∆‹ nqï~ $<ë´s¡+>±ìøÏ n+~+#·ã&çq ˇø£ eTTKéTsTTq ãVüQeT‹. Bì Á|üø±s¡+
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ø=ìï düeTdü´\qT dü÷∫+∫, yê{Ï |ü]cÕÿs¡ e÷sêZ\T |æ\y¢ ê&˚ ø£qTø=ÿH˚˝≤ #˚kÕÔ&TÉ . $<ë´s¡T\ú T
$$<Ûä ìsêàD≤‘·àø£ ø±s¡´Áø£e÷˝À¢ bÕ˝§Zì düVü≤»yÓTÆq |òü*‘ê\qT kÕ~ÛkÕÔs¡T.
@ uÀ<Ûqä |ü<‹∆ä nsTTHê, n+<äTu≤≥T˝Àì eqs¡T\qT bÕsƒê´+XÊ\qT nqT>∑TD+>± r]Ã~<äT≈› î£ +≥÷
ñbÕ<Ûë´j·TT\T $<ë´s¡Tú\˝À ne>±Vü≤q ô|+bı+~+#˚ Á|üj·T‘·ï+ #˚dæq|ü⁄Œ&˚ dü‘·Œ¤*‘ê\qT ÇdüTÔ+~.
16
1.4.3 nuÛÑ´düq kÂø£sê´\qTø£*Œ+#·T≥ (Facilitating Learning) :
Ä•+∫q $<Ûä+>± |æ\¢\T H˚s¡TÃø√yê\+fÒ n+<äTø£qTyÓ’q yê‘êes¡D+ ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À ø£*Œ+#ê*.
Ç+<äT≈£qT>∑TD+>± uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\T ñ+&Ü*. ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À ìs¡«Væ≤+#˚ uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq
Á|üÁøÏj·T\T ìsêàD≤‘·àø£yÓTÆq nuÛÑ´düqyê‘êes¡D≤ìï ø£*Œ+#ê*.
Á|üdüTÔ‘· |ü]dæú‹ :
` Á|üdüTÔ‘· nuÛÑ´düq yê‘êes¡D+˝À |æ\¢\ uÛ≤>∑kÕ«eT´+ ‘·≈£îÿe>± ñ+~.
` uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\T j·÷+Á‹ø£+>± ñHêïsTT.
` |æ\¢\T ˇπø#√≥ ≈£Ls¡TÃ+≥THêïs¡T. |üs¡düŒs¡ #·s¡Ã\≈£î ‘êe⁄˝Ò<äT.
` |æ\¢\T Á|ü•ï+#·T≥≈£î, yê] nqTuÛÑyê\T ñbÕ<Ûë´j·TT\‘√, ‘√{Ïyê]‘√ |ü+#·Tø=qT≥≈£î neø±X¯+ Çe«&É+
˝Ò<äT.
` |æ\¢\T Ä˝À∫+#·&ÜìøÏ neø±X¯+ Ç#˚Ã |üqT\qT ñbÕ<Ûë´j·TT\T ø£*Œ+#·&É+ ˝Ò<äT.
` ñbÕ<Ûë´j·TT\T uÀ<Ûäq˝À q÷‘·q b˛ø£&É\≈£î kÕúq+ ˝Ò<äT.
` Äø£s¡¸D°j·TyÓTÆq uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\T ìs¡«Væ≤+#·˝Òø£b˛e&É+ e\¢ |æ\¢\T ns¡úe+‘·+>± nuÛÑ´düHêìï
ø=qkÕ–+#·˝Òø£b˛e&É+, »s¡T>∑T‘·Tqï~.
Ç+<äT≈£î ñbÕ<Ûë´j·TT\T>± eTqy˚T+ #˚j·÷*?
‘·s¡>∑‹ >∑~˝À |æ\¢\≈£î ns¡úe+‘·eTsTTq, |æ\¢\ uÛ≤>∑kÕ«eT´+‘√ ≈£L&çq uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\T
ø£*Œ+#ê*. Ç+<äTø√dü+ eTq+ πøe\+ ñbÕ<Ûë´j·TT&ç>±H˚ ø±ø£, ˇø£ kÂø£s¡´ø£s¡Ô>± (facilitator) ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À
eéVü≤]+#ê*‡q nedüs¡+ m+‘Ó’Hê ñ+~.
kÂø£s¡´ø£s¡Ô ` \ø£åD≤\T (Facilitator Characteriser) :
kÂø£s¡´ø£s¡Ô øÏ+~ \ø£åD≤\qT ø£*– ñ+{≤&ÉT.
` #Ó|üŒ&Üìø£Hêï, n&É>∑&ÜìøÏ ÁbÕ<Ûëq´‘·ìkÕÔ&ÉT.
` eTq:|üPs¡«ø£+>± n_Ûq+~kÕÔ&TÉ .
` |üì |üP]Ô#˚j·T&Éy˚T \ø£å´+>± ø±ø£, dü‘·‡+ã+<Ûë\T @s¡Œs¡#·Tø√e&ÜìøÏ ≈£L&Ü ÁbÕ<Ûëq´‘· ÇkÕÔ&ÉT.
` ‘·q n_ÛÁbÕj·T+ #Ó|üŒ&É+ø£Hêï m<äT{Ïyê] n_ÛÁbÕj·÷\qT n&ç– ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ ÁbÕ<Ûëq´‘· ÇkÕÔ&ÉT.
` ìs¡íj·÷\T |üs¡düŒs¡+ ø£*dæ rdüTø=H˚˝≤ ñ+≥T+~. ø±˙, ìs¡+≈£îX¯ <Û√s¡DÏ˝À ñ+&É<äT.
` düìïy˚XÊìøÏ ‘·–q $<Ûä+>± düŒ+~kÕÔ&ÉT.
` ‘·q X¯øÏÔì $ìjÓ÷–+#·&É+ ø£Hêï Ç‘·s¡ X¯≈£îÔ\qT Áø√&ûçø£]+#·Tø=ì $ìjÓ÷–+#·&É+˝À HÓ’|ü⁄D´+ ø£*– ñ
e⁄+{≤&ÉT.
` Ç‘·s¡T\ ø£fi¯fl˝ÀøÏ dü÷{Ï>± #·÷dæ, Ä‘·à$XÊ«dü+‘√ e÷{≤¢&É>∑\&ÉT.
` $wüj·÷ìï düùV≤‘·Tø£+>± $e]+#·>∑\TZ‘ê&ÉT.
17
` n~Ûø±]˝≤ ø±≈£î+&Ü, ˇø£ düVü‰j·Tø±]>± ñ+{≤&ÉT.
` ˇø£ XÊÁdüÔy˚‘·Ô˝≤ ø±≈£î+&Ü, ˇø£ •ø£å≈£î&ç˝≤ ñ+{≤&ÉT.
` eTqTwüß\ |ü≥¢, $wüj·÷\ |ü≥¢, J$‘·+ |ü≥¢ düVü≤»yÓTÆq ≈£î‘·÷Vü≤˝≤ìï ø£*– ñ+{≤&ÉT.
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT (Teacher) ` kÂø
kÂø££s¡´ø£s¡Ô≈£î (Facilitator) >∑\ ‘˚&Ü @$T{Ï ?
ñbÕ<Ûë´j·TT\T (Teacher) ` kÂø£s¡´ø£s¡Ô (Facilitator)
` \øå±´\≈£î, C≤„HêìøÏ ÁbÕeTTK´‘· ìkÕÔ&ÉT. ` |æ\¢\ nqTuÛÑyê\≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘·ìkÕÔ&ÉT.
` ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À |üP]ÔkÕÔsTT ‘êH˚ bÕ˝§Z+{≤&ÉT. ‘·q ` ‘·–q uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq yê‘êes¡D≤ìï ø£*ŒkÕÔ&ÉT.
ÇwüºØ‹˝À ‘·s¡>∑‹˝À uÀ<ÛäqqT ìs¡«Væ≤kÕÔ&ÉT.
` |æ\¢\T düÔã›+>± $+≥÷ ˇπø #√≥ ≈£Ls¡TÃ+{≤s¡T ` n+<ä s ¡ T |æ \ ¢ \ T ùd«#· Ã ¤ > ± uÀ<Û ä H êuÛ Ñ ´ dü q
Á|üÁøÏjT· ˝˝À / ø£è‘ê´\˝À #·Ts¡T≈£î>± bÕ˝§Z+{≤s¡T
` ñ|üHê´dü |ü<ä∆‹˝ÀH˚ uÀ<Ûäq ø=qkÕ>∑T‘·T+~. ` ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ` |æ\¢\T (|üP]Ô ‘·s¡>∑‘·T\˝À/
»≥¢˝À) |üs¡düŒs¡ #·s¡Ã\ <ë«sê nuÛÑ´düq+
ns¡úe+‘·+>± ìs¡«Væ≤+#·ã&ÉT‘·T+~.
` ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT düe÷#êsêìï e÷Á‘·+ ÇkÕÔ&ÉT. ` ns¡eú +‘·yTÓ qÆ uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \T/ø£è‘ê´\T/
Á>∑÷|ü⁄\˝À/e´øÏÔ>∑‘·+>± |æ\¢\T bÕ˝§ZH˚˝≤
#·÷&É&+É <ë«sê C≤„qìsêàD+ ø£*>π ˝≤ #˚kÕÔ&TÉ .
` |æ\¢\T $qj·T+>± / uÛÑj·T+>± $+{≤s¡T. #·s¡Ã\≈£î ` |æ\\¢ T »≥¢˝À/|üP]Ô ‘·s>¡ ‹∑ ˝À #·]Ã+#·&+É <ë«sê
neø±X¯+ ñ+&É<äT. ‘·eT nqTuÛÑyê\qT ‘√{Ïyê]‘√ |ü+#·Tø=H˚˝≤
#˚kÕÔ&ÉT.
` n&ç–q Á|üX¯ï\≈£î dü¬s’q düe÷<ÛëHê\T #Ó|üŒ&Üìï / ` |æ\¢\T düyêfi¯¢qT d”«ø£]+#·T≥, _Ûqï nqTuÛÑyê\T
düe÷#ês¡+ Ç#˚Ã $<ÛëHêìøÏ ÁbÕ<Ûëq´‘· ìkÕÔs¡T. bı+<äT≥qT Áb˛‘·‡Væ≤kÕÔ&ÉT.
` |æ\¢\≈£î uÛ≤eÁ|üø£≥Hê ùd«#·Ã¤≈£î neø±X¯+ ‘·≈£îÿe. ` |æ\\¢ uÛ≤yê\≈£î, ‘ê]ÿø£ Ä˝À#·q\≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘·
Ä˝À#·q≈£î düeTj·T+ Çe«ã&É<äT. ìkÕÔ&ÉT. |æ\¢˝À¢ Á|ü•ï+#˚‘·‘ê«ìï Áb˛‘·‡Væ≤+∫
yê] dü+<˚Vü‰\≈£î düe÷<Ûëq$TkÕÔ&ÉT.
` |æ\¢\ eT<Ûä´ b˛{°Ïì Áb˛‘·‡Væ≤kÕÔ&ÉT. ` |æ\¢\˝À |üs¡düŒs¡ düVü≤ø±sêìï »≥Tº|üì<ë«sê
ô|+bı+~+|üCdÒ ÷ü Ô nuÛ´Ñ düHêìøÏ neø±X¯$TkÕÔ&TÉ .
` |æ\¢\ C≤„|üø£X¯øÏÔøÏ ÁbÕ<Ûëq´‘·ìkÕÔ&ÉT ` |æ\¢\ düè»Hê‘·àø£X¯øÏÔ, ‘·T\Hê‘·àø£ Ä˝À#·q\≈£î
ÁbÕ<Ûëq´‘· ìkÕÔ&ÉT.
` ø£è‘ê´\≈£î / Á|üjÓ÷>±\≈£î #√≥T˝Ò≈£î+&Ü πøe\+ ` uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T˝À¢ n+<äs¡T |æ\¢\T
$wüj·÷ìøÏ dü+ã+~Û+∫q düe÷#ês¡+ / C≤„q+ bÕ˝§Z+≥÷ HÓ|’ ⁄ü D≤´\T ô|+bı+~+#·Tø=ì ‘·<ë«sê
Çe«&ÜìøÏ ÁbÕ<Ûëq´‘·ìkÕÔ&ÉT. C≤„q ìsêàD+, n_Ûeè~∆ì bı+<˚˝≤ #·÷kÕÔ&ÉT.
18
1.4.4. ª|üsê´˝Àø£Hê|üs¡T\T>± ñbÕ<Ûë´j·TT\T (Reflective Practitioner) :
nqTuÛyÑ ê\T eT]j·TT |üPs¡«C≤„q+ <ë«sê düeTej·TdüTÿ\sTTq |æ\\¢ , Á>∑÷|ü⁄\˝À |üsd¡ Œü s¡ C≤„q$ìeTj·T+
»s¡T>∑T‘·T+~. yês¡T e´øÏÔ>∑‘·+>±HÓ’Hê, düeT÷Vü≤+˝ÀHÓ’Hê |üs¡düŒs¡ #·s¡´\<ë«sê ne>±Vü≤qqT bı+<ä>∑\s¡T.
eTT+<ä+» y˚jT· >∑\s¡T. C≤„Hê‘·àø£ uÛ$Ñ wü<º s›ä Ù¡ Hêìï düT>∑eTq+ #˚jT· >∑\s¡T. Á|ü•ï+∫ ø±s¡D≤\T ‘Ó\TdüTø√e&É+
e\¢ ùV≤‘·Tã<ä∆‘· <äèø£Œ<∏ëìï, uÛ≤yê‘·àø£ ne>±Vü≤qqT n\es¡#·TÃ≈£î+{≤s¡T. yês¡T #·s¡Ã<ë«sê ne>±Vü≤q≈£î
dü+ã+~Û+∫q ø±s¡´ø±s¡D dü+ã+<Ûë\qT $e]+#ê*‡ edüTÔ+~. ø£qTø£ ùV≤‘·Tã<ä∆‘·qT n\es¡TÃ≈£î+{≤s¡T.
Ç≥Te+{Ï $<Ûëq+ e\¢ |æ\¢\T ‘·eT<Ó’q dü«+‘· ne>±Vü≤q‘√ C≤„Hêìï ì]à+#·T≈£î+{≤s¡T. á $<Ûëq+˝À
ª|ü]|üPs¡í e÷s¡TŒµ≈£î ñbÕ<Ûë´j·TT\ bÕÁ‘· n‘·édüs¡yÓTÆ+~. |æ\¢\ nqTe÷Hê\qT ìeè‹Ô #˚j·T&ÜìøÏ yê]‘√
düVü≤ nuÛ≤´dü≈£îì>± ñ+≥÷ #·s¡Ã\≈£î Hêj·Tø£‘·«+ eVæ≤dü÷Ô, nH˚«wüD≤‘·àø£yÓTÆq Á|üX¯ï\qT Áb˛‘·‡Væ≤düTÔ+&Ü*.
ñbÕ<Ûë´j·TT\T |æ\¢\‘√ ø£*dæ |üì#˚dü÷Ô yê]ì uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT #˚dü÷Ô e´ø°Ôø£s¡D\ <ë«sê, uÛ≤>∑kÕ«eT´+ e\¢
‘·q yÓ’Ks¡T\qT #Ó|ü⁄‘·÷ uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq˝À ø°\ø±+XÊ\qT e´ø°Ôø£]+#ê*. n|ü⁄Œ&˚ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘êq÷ ˇø£
|ü]XÀ<Ûä≈£î&ÉT>± düVü≤ø±s¡ nuÛ≤´dü≈£î&ÉT>± dü÷#·q*#˚Ã yêìø£Hêï <√Vü≤<äø±]>± e÷s¡>∑\&ÉT.
á Á|üÁøÏjT· ˝À ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘·qø¬ ’ ‘êqT H˚sT¡ Ãø=H˚ |ü]~Û (Self Learning) ì $düèÔ ‘· |üs#¡ T· ≈£î+{≤s¡T.
ñbÕ<Ûë´j·TT\T Ä˝À#·Hêo*>± |üsê´˝Àø£Hê |üs¡T\T>± uÀ~Û+#·&É+ Á|ü‹cÕ˜‘·àø£ ø±s¡´Áø£eT+>± >∑T]Ô+|ü⁄
bı+<äT‘·Tqï~. $<ë´s¡Tú\ m<äT>∑T<ä\˝À ‘√&ÉŒ&ÉT#·÷, ‘êeTT ≈£L&Ü m<äT>∑T‘ês¡T. $<ë´s¡Tú\≈£î uÀ~Û+#·&ÜìøÏ
nuÛ´Ñ dæ+#·≥+ (Learn to teach) nH˚ uÛ≤eq qT+&ç ªnuÛ´Ñ dæ+#·&ÜìøÏ uÛÀ~Û+#·T nH˚ uÛ≤eq kÕúsTTøÏ $ø£d+æ #·&ÜìøÏ
ñbÕ<Ûë´j·TT\T ø£èwæ #˚j·÷*. H˚s¡TÃø√e&É+ m˝≤>√ H˚s¡TÃø√yê*. |æ\¢\≈£î H˚]Œ+#ê*. nedüs¡eTqT≈£î+fÒ
H˚s¡TÃ≈£îqï <ëìï e~*+#·Tø√>∑\>±* ˝Ò<ë düe]+#·Tø√>∑\>±*.
1.4.5 düVü≤ø±s¡ eT]j·TT uÛ≤>∑kÕ«eT´ nuÛÑ´düq+ :
. |æ\¢\T $$<Ûä s¡ø±\T>±, yÓ’$<Ûä´+>± nuÛÑ´dækÕÔs¡T. nqTuÛÑyê\ <ë«sê ø£è‘ê´\ <ë«sê Á|üjÓ÷>±\
<ë«sê, |üsƒ¡q+ <ë«sê, $q&É+ <ë«sê Ä˝À∫+∫ düŒ+~+#·≥+ <ë«sê |üsê´˝Àø£q+ #˚j·T≥+
<ë«sê ˝ÒKq+ <ë«sê nuÛÑ´dækÕÔs¡T. á neø±XÊ\˙ï |æ\¢\≈£î \_ÛùdÔ yês¡T eT]+‘· Á|üjÓ÷»q+
bı+<äT‘ês¡T. Ç+‘·{Ï yÓ$’ <Û´ä uÛ]Ñ ‘·yTÓ qÆ Á|üÁøÏjT· ˝À |æ\\¢ T dü«j·T+>±qT, Ç‘·sT¡ \‘√qT \_› bı+<äT‘ês¡T.
j·THé.dæ.j·T|ò.t 2005
|æ\¢\T düVü≤»+>± »≥¢˝À Á|üe]Ô+#·&ÜìøÏ, #˚dü÷Ô H˚s¡TÃø√e&ÜìøÏ ÄdüøÏÔ #·÷|ækÕÔs¡T. |æ\¢\qT

j·÷+Á‹ø£+>± uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\˝À bÕ˝§Zq CÒdæq|üŒ{Ïø£Hêï |æ\¢\T dü«j·T+>± #˚dü÷Ô H˚s¡TÃ≈£îH˚ düìïy˚XÊ\T
ø£*Œ+∫q|ü⁄Œ&ÉT ‘·eT≈£î‘êy˚T nuÛÑ´düq düìïy˚XÊ\˝À bÕ˝§Z+{≤s¡T. |üì˝À bÕ˝§Zq&É+ e\¢ Ç‘·s¡T\‘√ uÛ≤yê\qT
19
|ü+#·Tø√e&ÜìøÏ, #·]Ã+#·&ÜìøÏ ‘·q kÕeTsêú´\qT, HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT Á|ü<]ä Ù+#·&ÜìøÏ neø±X¯+ ñ+≥T+~. ø±ã{Ïº |æ\\¢ T
nuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T˝À bÕ˝§Zq&É+˝À ÄdüøÏÔ #·÷|ækÕÔs¡T.
|æ\¢\+<äs¡÷ ˇπø $<Ûä+>± H˚s¡TÃø√>∑\sê ?
eT<ÛäT, >√|æ ˇø£ Ä~yês¡+ >±*|ü≥+ ‘·j·÷s¡T#˚j·T&É+ yÓTT<ä\Tô|{≤ºs¡T. m˝≤ ‘·j·÷s¡T#˚j·÷˝À
ns¡ú+ ø±˝Ò<äT. |üøÏÿ+{ÏøÏ yÓ[¢ nø£ÿqT n&ç>±s¡T. ÄyÓT >±*|ü≥+ m˝≤ #˚j·÷˝À #Ó|æŒ+~. nsTT‘˚ eT<ÛäT ‘·j·÷s¡T#˚dæq
>±*|ü≥+ m>∑s¡˝Ò<äT. >√|” >±*|ü≥+ m–]+~. Ç<ä›s¡÷ ˇπø dü÷#·q\T $Hêïs¡T. ˇπø s¡ø£+>± ‘·j·÷s¡T#˚kÕs¡T. ø±˙
m+<äT≈£î Ç˝≤ »]–s<√ Ä˝À∫<ë›+.
Ç<ä › s ¡ T |æ \ ¢ \ T ˇπ ø n+X¯ + |ü ≥ ¢ ndü ø Ï Ô ø£ * – ñqï|ü Œ {Ï ø Ï m+<ä T ≈£ î ˇø£ s ¡ T e÷Á‘· y ˚ T dü ] >±
#˚j·T>∑*>±s¡T? #·]Ã+#·+&ç.
|æ\¢\T düìïy˚XÊ\˝À bÕ˝§Z+≥÷ »≥¢˝À düeTj·Tej·TdüTÿ˝À¢ #·]Ãdü÷Ô H˚s¡TÃ≈£î+≥Tqï|üŒ{ÏøÏ ˇø£
$wüj·÷ìï |æ\¢\+<äs¡÷ ˇπø $<Ûä+>± H˚s¡TÃø√˝Òs¡T. ôd’øÏ\T ‘=ø£ÿ&É+ H˚s¡TÃ≈£î+≥Tqï |æ\¢\˝À ˇø£s¡T ¬s+&ÉT eT÷&ÉT
s√E\˝ÀH˚ d”≥TMT<ä ≈£Ls¡TÃì ‘=ø£ÿ>∑*–‘˚, eTs=ø£s¡T yÓqø£ mes√ ˇø£s¡T |ü≥Tº≈£î+fÒ ‘·|üŒ ‘=ø£ÿ˝Òìyês¡T>± ñ
+{≤s¡T. Ç+ø=ø£s¡T ôd’øÏ\T mπøÿ≥|ü⁄Œ&ÉT ~π>≥|ü⁄Œ&ÉT Ç+ø=]kÕj·T+ ø√s¡T≈£îH˚yês¡T>± ñ+&É&É+ eTq+ >∑eTìdü÷ÔH˚ ñ
+{≤+. n+‹eT+>± n+<äs¡÷ ôd’øÏ\T ‘=ø£ÿ&É+ H˚s¡TÃø√>∑*–q|üŒ{ÏøÏ me] $<Ûëq+ yê]~>± ñ+≥T+~. H˚s¡TÃ≈£îH˚
|ü<ä∆‹˝À e´‘ê´dü+ ñ+≥T+~. |æ\¢\T H˚s¡TÃ≈£îH˚ $<Ûëq+˝À Çìï s¡ø±\ yÓ’s¡T<Ûë´\≈£î ø±s¡D≤˝Ò$T{À #·]Ã<ë›+.
` H˚s¡TÃø√e&É+˝À nedüs¡+, ÄdüøÏÔ ñqï|üŒ{ÏøÏ e´øÏÔ>∑‘·yÓTÆq kÕeTsêú´\T Á|üuÛ≤e+ #·÷|ækÕÔsTT.
` dü÷#·q\T $q&É+˝À yê{Ïì ns¡ú+ #˚düTø√e&É+˝À e´‘ê´kÕ\T ñ+&É&É+.
` nedüs¡yÓTÆq |ü]ø£sê\T >∑T]Ô+#·&É+ yê{Ïì $ìjÓ÷–+#·&É+˝À ‘˚&Ü\T+&É&É+.
` n+X¯+ jÓTTø£ÿ nedüs¡+, ÁbÕ<Ûëq´‘· ˇø£] qT+&ç ˇø£]øÏ y˚s¡Ty˚s¡T>± ñ+&É&É+
` ùdïVæ≤‘·T\T, düeTej·TdüTÿ\T, ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T qT+&ç e#˚Ã Áb˛‘ê‡Vü≤+ Á|üuÛ≤e+ #·÷|ü&É+.
` H˚s¡TÃ≈£î+≥Tqï n+X¯+ düyê\T #˚ùd~>± ñ+&Éø£b˛e&É+.
` H˚s¡TÃ≈£îqï n+XÊ\T ˝Ò<ë HÓ’|ü⁄D≤´\T Á|ü<ä]Ù+#·&ÜìøÏ ø£*Œ+#˚ neø±XÊ\T ˝Òø£b˛e&É+.
` H˚s¡TÃ≈£îqï n+X¯+ eTs√ ø=‘·Ô n+XÊìï H˚s¡TÃø√e&ÜìøÏ <ë]rùd~>± ñ+&É&É+
` $wüj·T+˝À ñ+&˚ øÏ¢wüº‘êkÕúsTT ` $wüj·T+ ˇø£fÒ nsTTq|üŒ{ÏøÏ ø=+<ä]øÏ ø£]ƒqyÓTÆq~>±, eT]ø=+<ä]øÏ
düs¡fi¯yÓTÆq~>± nì|æ+#·&É+.
` |æ\¢\T ‘·eT˝À ñqï kÕeTsêú´\qT ‘êeTT >∑T]Ô+#·˝Òø£b˛e&É+, Ä‘·à q÷´q‘·‘√ ñ+&É&É+.
ô|’ ø±s¡D≤\˙ï |æ\¢\T ˇø£]˝≤ eTs=ø£s¡T H˚s¡TÃø√e&É+ ñ+&É<äì eTq≈£î ‘Ó\T|ü⁄‘·THêïsTT. |æ\¢\T yÓ’$<Ûä´+>±
ñ+{≤s¡ì yê]<Óq’ XË*’ ˝À yês¡T H˚sT¡ Ã≈£î+{≤s¡ì >∑T]Ô+#·>*∑ –q|ü⁄Œ&˚ |æ\\¢ ≈£î ø£*|æ+#˚ nuÛ´Ñ düq nqTuÛyÑ ê\˝À |æ\\¢ T
|üP]ÔkÕúsTT˝À uÛ≤>∑kÕ«eTT\e⁄‘ês¡T.
20
|æ\¢\T H˚s¡TÃ≈£îH˚ $<Ûëq+ ˇø£] qT+&ç ˇø£]øÏ yÓ’$<Ûä´+>± ñ+≥T+<äì n+^ø£]+∫q≥¢sTT‘˚H˚ |æ\¢\qT
uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T˝À uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT #˚ùd+<äT≈£î |æ\¢\≈£î nqTyÓ’q uÀ<ÛäHêeP´Vü‰\T neT\T|ü]#˚+<äT≈£î
M\Tø£\T>∑T‘·T+~. |æ\¢\T H˚s¡TÃ≈£îH˚ $<Ûëq+ô|’H˚ Ä<Ûës¡|ü&ç s¡÷bı+~q nuÛÑ´düq ø£è‘ê´\T, $<ÛëHê\T, neT\T≈£î
jÓ÷>∑ýÓTÆq$>± ñ+&É&Éy˚T ø±≈£î+&Ü eT+∫ |òü*‘ê*kÕÔsTT. düVü≤ø±s¡, uÛ≤>∑kÕ«eT´ nuÛÑ´düq+˝À uÛ≤>∑+>± á ÁøÏ+~
ø£è‘ê´\qT |æ\¢\≈£î ø£*Œ+#·e#·TÃ.
1) nqTuÛÑe+ (Experiencing) :
me] düVü‰j·T+ ˝Ò≈£î+&Ü ø£è‘·´ ìs¡«Vü≤D˝À |æ\¢\T bÕ˝§ZHê*. |òü*‘·+>± nqTuÛÑyê\T bı+<äT‘ês¡T.
ñ<ë : ` qeT÷Hê\T ‘·j·÷s¡T#˚j·T&É+
` Hê≥ø°ø£s¡D+˝À bÕ˝§Zq&É+
` Á|ü<]ä Ù+#·&+É
` düeTdü´qT |ü]wüÿ]+#·&É+
` Ä≥\˝À bÕ˝§Zq&É+
2) |ü+#·Tø√e&É+ (Sharing) :
Ç‘·s¡T\‘√ nqTuÛÑyê\qT |ü+#·T≈£îH˚ neø±XÊ\T ø£*Œ+#ê*.
` ‘·eT |ü]o\q\T, #·s¡´\T, |òü*‘ê\qT n+<ä]‘√ |ü+#·Tø√e&É+
` yê] d”«j·T nqTuÛÑyê\qT n&ç– ‘Ó\TdüTø√e&É+
` nqTuÛÑyê\ <ë«sê ø£*–q uÛ≤eq\qT #·]Ã+#·&É+
` »≥Tº>± >±ì, e´øÏÔ>∑‘·+>± >±ì ‘·eT Ä˝À#·q\ >∑T]+∫ ùd«#·Ã¤>± e÷{≤¢&É&É+.
3) $<Ûëq+ (Processing) :
` #·]Ã+#·&+É , $X‚w¢ +æ #·&+É Á|ü‹düŒ+~+#·&+É
` nqTuÛÑyê\T m˝≤ ø£*>±jÓ÷ #·]Ã+#·&É+
` düeTdü´\T, $wüj·÷\T, Ä˝À#·q\T nqTuÛÑyê\qT+&ç m˝≤ e#êÃjÓ÷ #·]Ã+#·&É+.
` düeTdü´\qT m˝≤ kÕ~Û+#ê˝À #·]Ã+#·&É+
` e´øÏÔ>∑‘· nqTuÛÑyê\qT #·]Ã+#·&É+
` »≥Tºyê]ì Áb˛‘·‡Væ≤+#·&É+
4) kÕ<Ûës¡D°ø£s¡D (Generalizing) :
` nqTuÛÑyê\qT ì» J$‘· düìïy˚XÊ\‘√ nqTdü+<Ûëq+ #˚j·T&É+
` nqTuÛÑyê\ qT+&ç $<ÛëHê\qT, dü‘ê´\qT Á>∑Væ≤+#·&É+
` ì» J$‘· dü÷Á‘ê\qT >∑T]Ô+#·&É+
21
` nuÛÑ´düqqT yÓTs¡T>∑T|ü]#˚ ø°\ø£ n+XÊ\qT >∑T]Ô+#·&É+
5) nq«j·T+ (Application) :
` >∑‘· nqTuÛÑyê\qT+&ç H˚s¡TÃ≈£îqï$, n˝≤+{Ïy˚ eT]j·TT Ç‘·s¡ düìïy˚XÊ\T m<äT¬s’q|ü⁄Œ&ÉT $ìjÓ÷–+#·&É+
` H˚s¡TÃ≈£îqï n+XÊ\qT @@ dü+<äsê“¤\˝À m˝≤ $ìjÓ÷–+#·e#√Ã #·]Ã+#·&É+.
` m<äTs¡j˚T´ n+XÊ\T uÛÑ$wü´‘·TÔ˝À m˝≤ ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êjÓ÷ #·]Ã+#·&É+
` q÷‘·q nuÛÑ´düq nqTuÛÑyê\ <ë«sê Á|ües¡Ôq˝À ø£*–q e÷s¡TŒ\qT #·]Ã+#·&É+
` H˚sT¡ Ã≈£îqï n+XÊ\ô|’ |ü≥TºkÕ~Û+#·&+É n$ ‘·eT kı+‘·eTì uÛ≤$+#˚˝≤ e´≈£î\Ô T m<ä>&∑ ÜìøÏ düV‰ü j·T|ü&&É +É .
á $<Ûä+>± nuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T˝À $<ë´s¡Tú\qT uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT #˚j·T&É+ <ë«sê ‘·eT |üs¡düŒs¡
düVü≤ø±s¡+‘√ H˚s¡TÃø√e&Üìïµµ düVü≤ø±s¡ uÛ≤>∑kÕ«eT´ nuÛÑ´düq+µ n+{≤s¡T.
1.5. dü $ Tà[‘· $<ä ´ ` uÛ ≤ eq, C… + &É s Y (*+>∑ ) , nqqT≈£ L \ esêZ \ T, Á|ü ‘ ˚ ´ ø£ nedü s ê\T
>∑\ |æ\¢\T :
` yÓ’ø£˝≤´\T >∑\ |æ\¢\T kÕ<Ûës¡D |æ\¢\#˚ yÓ*y˚j·Tã&˚ Á|üe÷<äeTTqï+<äT e\¢, bÕsƒ¡XÊ\
‘·s¡>∑‹ >∑<äT\T yÓ’$<ä´ ($<ë´s¡Tú\+<ä]ø° nqTyÓ’q) nedüsê\qT <äèwæº˝À ñ+#·Tø=ì
uÀ<ÛäHêuÛ≤´düq ø±s¡´Áø£e÷ìï Á|üÁøÏj·TqT s¡÷bı+~+#ê*.
j·THé.dæ.j·T|òt. 2005
H˚{Ï düe÷»+˝À |æ\¢\+<äs¡÷ πs|ü{Ï ‘·sêìøÏ yês¡düT\T |æ\¢\ $ø±dü+ MT<ä <˚X¯ uÛÑ$wü´‘·TÔ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ
+≥T+~. |æ\¢\+<ä]øÏ n_Ûeè~∆ #Ó+<˚ Vü≤≈£îÿ ñ+~. ÁbÕ+‘·, ≈£î\, eT‘·, *+>∑, $eø£å‘·\≈£î ‘êe⁄˝Ò≈£î+&Ü n_Ûeè~∆
#Ó+<˚ Vü≤≈£îÿ |æ\\¢ ≈£î ñ+~. |æ\\¢ +<ä]ø° düe÷q neø±XÊ\T ø£*Œ+#·&+É nedüs+¡ eT]j·TT eTq u≤<Û´ä ‘·. Ç+<äTø√dü+
n+<ä]ì dü$Tà[‘·+ #˚dTü ≈£îì eTT+<äT≈£î kÕπ> n_Ûeè~∆ Á|üD≤[ø£ nedüs+¡ . $<ä´ dü$Tà[‘· dü«uÛ≤yêìï dü+‘·]+#·T≈£îqï|ü⁄Œ&˚
m˝≤+{Ï $eø£å‘·\≈£î ‘êe⁄˝Ò≈£î+&Ü |æ\¢\+<äs¡÷ n_Ûeè~∆ #Ó+<˚ neø±X¯+ ø£\TZ‘·T+~.
dü$Tà[‘· $<ä´ n+fÒ ?
dü$Tà[‘· $<ä´ nH˚~ H˚{Ï düe÷»+˝À ñqï |æ\¢\+<ä]˙ ˇπø >=&ÉT>∑T øÏ+<ä >∑\ bÕsƒ¡XÊ\˝À #˚πsÃ
ø±s¡´Áø£eT+. bÕsƒ¡XÊ\˝À #˚]q $<ë´s¡Tú\+<ä]øÏ düe÷q neø±XÊ\qT ø£*Œ+#·&ÉeTH˚ \ø£å´+‘√ nq>± ªªes¡Z, *+>∑
$eø£å ˝Ò≈£î+&Ü, e÷qdæø£, n+>∑yÓ’ø£\´+, yÓTT<ä˝…’q Á|ü‘˚´ø£ nedüsê\T >∑\ |æ\¢\+<äs¡÷ kÕe÷õø£+>± yÓqTø£ã&çq
|ü≥ºD≤\≈£î düT<ä÷s¡+>± ñqï e\dü C≤‘·T\ yêfi¢̄‘√ düVü‰ Á|ü‹ ˇø£ÿ]øÏ HêDýÓTÆq $<ä´ n+~+#·&Éy˚T dü$Tà[‘· $<ä´µµ.
1.5.1 #ê]Á‘·ø£ <äèø£Œ<∏ä+ :
ªªn+<äs¡÷ #·<äyê* ` n+<äs¡÷ m<ä>±*µµ. ã&çá&ÉT |æ\¢\+<äs¡÷ ã&ÉT\˝ÀH˚ #·<äyê*. n+<ä]øÏ
$<ä´q+~+#ê*. nH˚ <Û´˚ j·T+‘√ mH√ï s¡ø±\ bÕsƒX¡ Ê\\T HÓ\ø=\Œã&Ü¶sTT. |æ\\¢ T, n+<äT˝À eTTK´+>± ã&çe÷ìy˚dqæ
22
|æ\¢\T, e\dü yÓ[¢q |æ\¢\T, Á|ü‘˚´ø£ nedüsê\T ø£*Zq |æ\¢\T (Children With Special Needs - CWSN) Ç˝≤
s¡ø£s¡ø±\ H˚|ü<∏ë´\T ø£*–q |æ\¢\T ñHêïs¡T. M]øÏ $<ä´q+~+#·&ÜìøÏ Á|ü‘˚´ø£ bÕsƒ¡XÊ\\qT @s¡Œ≥T#˚XÊs¡T. Ç˝≤
yê]ø√dü+ Á|ü‘˚´ø£ bÕsƒ¡XÊ\\qT @sêŒ≥T#˚j·T&É+ e\q kÕ<Ûës¡D bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ $<ä´ nuÛÑ´dædüTÔqï |æ\¢\≈£î m≥Te+{Ï
neø±XÊ\T ø£*Œ+#·ã&ÉT‘·THêïjÓ÷, yê{ÏøÏ düe÷qyÓTqÆ neø±XÊ\qT Ms¡T bı+<ä˝øÒ b£ ˛‘·THêïs¡T. Bìï n~Û>$∑ T+#ê\+fÒ
n+<ä]ø° ˇπø bÕsƒX¡ Ê\˝À $<ä´qT n+~+#ê*‡q nedüs+¡ @s¡Œ&ç+~. n+<äTø√dü+ n+<ä]ì $T[‘·+ #˚dTü ø=ì düe÷q
neø±XÊ\qT n+~+#˚ \ø£å´+>± dü$Tà[‘· $<ä´ ø±s¡´s¡÷|ü+ <ë*Ã+~. Ä ø±s¡´s¡÷|ü Áø£e÷ìï |ü]o*<ë›+.
m) kÕ+Á|ü<ëj·T qeT÷Hê Ä˝À#·q (Traditional Model) :
yÓ’ø£\´+ ø£*–q dü+‘êHêìï bı+<ä≥+ |üPs¡«»qà bÕ|ü+ |òü*‘·eTì ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T, düe÷»+
uÛ≤$+#˚yês¡T. á |ü]dæú‹ì nee÷q+>± uÛ≤$+∫ ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T yês¡+‘·{Ï yêπs düe÷»+ qT+&ç <ä÷s¡+ ne⁄‘·÷,
‘·eT |æ\¢\qT ≈£L&Ü <ä÷s¡+ #˚ùdyês¡T. ‘·<ë«sê á |æ\¢\T $<ä´≈£î |üP]Ô>± <ä÷s¡+ ø±e&É+ »]π>~.
_) yÓ’<ä´ qeT÷Hê `1 (Medical Model -1 i..e, Segregation) :
yÓ’ø£\´+ ø£*–q |æ\¢\T @$T #˚j·T˝Òs√ <ëìô|’ <äèwæº πø+ÁBø£]+∫ nedüs¡yÓTÆq yÓ’<ä´ dü<äTbÕj·T+
ø£*Œ+∫, yê]øÏ ˇø£ Á|ü‘˚´ø£ @sêŒ≥T nq>± Á|ü‘˚´ø£ bÕsƒ¡XÊ\\qT @sêŒ≥T #˚j·T≥+ »]–+~.
dæ ) yÓ’<ä´ qeT÷e÷ `2 (Medical Model-2) :
Á|ü‘˚´ø£ nedüsê\T >∑\ |æ\¢\≈£î (CWSN - Children with Special Needs) Á|ü‘˚´ø£ bÕsƒ¡XÊ\\
kÕúq+˝À ìj·T‘· bÕsƒ¡XÊ\˝ÀH˚ düyÓTÆø£´ $<ä´qT n+~+#·&É+ »]–+~.
&ç ) Social Model : (Inclusion)
Á|ü‹ $<ë´]ú nuÛÑ´düHêìøÏ ñqï nes√<Ûë\qT >∑T]Ô+∫, yê{Ï |ü]cÕÿsêìøÏ n+<äs¡÷ (|æ\¢\T, Á|üuÛÑT‘·«+,
‘·*¢<ä+Á&ÉT\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\T, düe÷»+) ø£èwæ #˚j·÷*.
Ç) UNESCO qeT÷Hê :
ªªdü$Tà[‘· $<ä´µµ n+fÒ nuÛ´Ñ düq, kÕ+düÿè‹ø£, kÕe÷õø£ ø±s¡´Áø£e÷\˝À n+<äs÷¡ nuÛ≤´dü≈î£ \ uÛ≤>∑kÕ«e÷´ìï
ô|+#·T‘·÷ yê] $_Ûqï nedüsê\qT rs¡TÃ‘·÷ ‘·s¡>∑‹ >∑~ Á|üÁøÏj·T\≈£î, $<ä´ qT+&ç <ä÷s¡+ ø±≈£î+&Ü #·÷ùd ìs¡+‘·s¡
Á|üÁøÏj·T.
m|òt) CSIE (Center for study on Inclusive Education) qeT÷Hê :
dü$Tà[‘· $<ä´ πøe\+ ì]›wüº düeT÷Vü‰ìøÏ #Ó+~q |æ\¢\ $<ä´≈£î e÷Á‘·y˚T |ü]$T‘·+ ø±<äT. Ç~ n+<ä]
nuÛÑ´düq eT]j·TT uÛ≤>∑kÕ«e÷´ìï Áb˛‘·‡Væ≤düTÔ+~. n+<äs¡T nq>± bÕ\≈£î\T, |æ\¢\T, yê] ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T, dæã“+~
eT]j·TT düe÷»s.
Á|üdüTÔ‘· bÕsƒ¡XÊ\˝Àì |ü]dæú‘·T\qT $X‚¢wæùdÔ :
düe÷»+˝Àì u≤\u≤*ø£\+<ä]˝À ˇπø bÕsƒX¡ Ê\ $<ä´ q+~+#ê*‡q ñqï|üŒ{Ïø° Ä |ü]dæ‘ú T· \T eTq bÕsƒX¡ Ê\˝À¢
23
ø±s¡´s¡÷|ü+˝À ø£ì|æ+#·e⁄. Á|üdüTÔ‘·+ eTq bÕsƒ¡XÊ\˝À nìï s¡ø±\ esêZ\ |æ\¢\T #˚s¡T‘·Tqï|üŒ{Ïø° u≤\ø±]à≈£î\T,
ã\V”≤qesêZ\ |æ\¢\qT Ç‘·s¡ esêZ\ |æ\¢\‘√ düe÷q+>± #·÷&É≈£î+&Ü ñbÕ<Ûë´j·TT\T, ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T eT]j·TT
düe÷»+ ≈£L&Ü Bìì Á|ü‘˚´ø£+>± #·÷&É&É+ eTq+ >∑eTì+#·e#·TÃ. ñ<ëVü≤s¡D≈£î
` kÕ<Ûës¡D bÕsƒ¡XÊ\˝À #·~y˚ Á|ü‘˚´ø£ nedüsê\T>∑\ |æ\¢\T, ã&çøÏ <ä÷s¡yÓTÆ ñqï |æ\¢\T, u≤\ø±]à≈£î\T>±
ñqï |æ\¢\T, $$<Ûä ã\V”≤q esêZ\≈£î #Ó+~q |æ\¢\T #·<äTe⁄‘·Tqï|üŒ{Ïø° yê]ì Á|ü‘˚´ø£+>± #·÷&É&Éy˚T
»s¡T>∑T‘·Tqï~. ø±ì, Ç‘·s¡ |æ\¢\‘√ düe÷q+>± neø±XÊ\T ø£*Œ+#·ã&É&É+ ˝Ò<äT.
- M]øÏ m+‘· #Ó|æŒHê #·<äTe⁄sê<äT, nH˚ uÛ≤eq‘√ ñbÕ<Ûë´j·TT\T M] |ü≥¢ ÁX¯<ä› ø£qãs¡#·&É+˝Ò<äT.
` kÕ<Ûës¡D |æ\¢\‘√, Mfi¯¢qT ø£\|ü&É+ e\¢ kÕ<Ûës¡D |æ\¢\ jÓTTø£ÿ Á|ü>∑‹ ≈£L&Ü ≈£î+≥T|ü&ÉT‘·Tqï<äì nb˛Vü≤
ø£*– ñHêïs¡T.
` u≤\\≈£î ñqï Vü≤≈£îÿ\qT $düà]+#·&É+ e\¢ dü¬s’q neø±XÊ\qT ø£*Œ+#·ø£b˛e&É+.
dü$Tà[‘· $<ä´ m+<äT≈£î ?
` nìï s¡ø±\ esêZ\≈£î #Ó+~q |æ\¢\+<äs¡÷ bÕsƒ¡XÊ\˝À #˚s¡&ÜìøÏ, ø=qkÕπ>≥≥T¢, #˚j·T&ÜìøÏ
` Á|ü‘˚´ø£ nedüsê\T>∑\ |æ\¢˝À¢ Ä‘·àôd’úsê´ìï ø£*–+∫ ªªy˚TeTT H˚s¡TÃø√>∑\+µµ nH˚ qeTàø±ìï ø£*Z+#·&ÜìøÏ
` u≤\\ Vü≤≈£îÿ\T |ü]s¡øÏå+#·&ÜìøÏ
` eT<Ûä´˝À ã&çe÷ìy˚dæq, nH˚ø£ ø±s¡D≤\, #˚‘· ã&çøÏ <ä÷s¡+>± ñqï |æ\¢\+<ä]øÏ #·<äTe⁄ø=H˚ neø±X¯+
ø£*Œ+#·&ÜìøÏ
` #·<äTe⁄˝À yÓqTø£ã&çq yê]øÏ #˚j·T÷‘· n+~+#·&ÜìøÏ
` *+>∑$eø£å‘· ˝Ò≈£î+&Ü ªª#·<äTe⁄ n+<ä]øÏ düe÷qy˚Tµµ nH˚ uÛ≤eq ø£*Z+#·&ÜìøÏ.
` ≈£î\,eT‘·, es¡Z uÛÒ<ä+ ˝Ò≈£î+&Ü n+<ä]øÏ düe÷qyÓTÆq neø±XÊ\T, HêDýÓTÆq $<ä´qT n+~+#·&ÜìøÏ
` HIV / AIDS e+{Ï Äs√>∑´|üs¡yÓTÆq düeTdü´\‘√ u≤<Ûä|ü&ÉT‘·Tqï $<ë´s¡Tú\≈£î düe÷q $<ëéø±XÊ\T
ø£*Œ+#·&ÜìøÏ
` e\dü ÁbÕ+‘· $<ë´s¡T\ú ≈£î, |ü≥Dº ÁbÕ+‘ê\˝Àì ã\V”≤q esêZ\≈£î #Ó+~q |æ\\¢ ≈£î, kÕ<Ûës¡D bÕsƒX¡ Ê\ø\≈£î
#Ó+~q $<ä´qT bı+<˚ neø±X¯+ ø£*Œ+#·&ÜìøÏ.
` ãVüQuÛ≤wü H˚|ü<∏ë´\T>∑\ |æ\¢\+<ä]ø° uÛ≤cÕ$eø£åD ˝Ò≈£î+&Ü $<ä´qT nuÛÑ´dæ+#·&ÜìøÏ.
` ˇø£s¡T ‘·≈£îÿe, ˇø£s¡T m≈£îÿe nH˚ uÛ≤eq ˝Ò≈£î+&Ü n+<äs¡÷ düe÷qy˚T nqï uÛ≤eqqT ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ
` |æ\¢˝À¢ Ä‘·àq÷´q‘· uÛ≤e+ ‘=\–+∫, yê]ì düeTs¡Tú\T>± ‘·j·÷s¡T#˚dæ yê]˝À Ä‘·à$XÊ«dü+
ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ.
` |æ\¢˝À¢ düVü≤ø±s¡+, ø£*dæ |üì#˚j·T&É+, Ç‘·s¡T\|ü≥¢, düVü‰qTuÛÑ÷‹ ø£*–ñ+&É≥+ e+{Ï $\Te\qT
ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ
24
` |æ\¢\T ùd«#êÃ¤j·TT‘· yê‘êes¡D+˝À bÕ˝§Z+≥÷ $<ä´qT nuÛÑ´dæ+#·&ÜìøÏ
` |æ\¢\+<äs¡÷ bÕsƒ¡XÊ\˝Àì düVü≤bÕsƒ¡´ø±s¡´Áø£e÷˝À¢ ÁøÏj·÷o\ø£ bÕÁ‘· eVæ≤+#·&ÜìøÏ
dü$Tà[‘· $<ä´ ` \ø£åD≤\T :
` u≤\Ts¡T, u≤*ø£\T nH˚ ‘˚&Ü ˝Ò≈£î+&Ü $$<Ûä uÛ≤wü\T, ≈£î˝≤\T, eT‘ê\T, esêZ\T, ndüe÷q‘·\T, nHês√>∑´+
u≤]q |ü&qç yês¡T, Á|ü‘´˚ ø£ nedüsê\T ø£*–q yês¡T n+<äs÷¡ dü$Tà[‘· $<ä´˝À uÛ≤>∑kÕ«eTT\T>± >∑T]Ô+#·&+É .
` <ä+&Éq, <ä÷wüD, $|üø£å‘·\ qT+&ç |æ\¢\qT s¡øÏå+#·&É+.
` $$<Ûä H˚|ü<∏ë´\T ø£*–q |æ\¢\+<ä]øÏ düe÷qyÓTÆq nuÛÑ´düq neø±XÊ\T ø£*Œ+#·&É+.
` ≈£î≥T+ã, düe÷»+, ñbÕ<Ûë´j·TT\+<äs¡÷ |æ\¢\ nuÛÑ´düHê_Ûeè~∆øÏ ‘√&ÉŒ&É&É+˝À uÛ≤>∑kÕ«eT´+ ø±e&É+.
` |æ\¢\ uÛ≤>∑kÕ«e÷´ìï, düVü≤ø±sêìï, düeTq«j·T+ #˚düTø√e&Üìï ô|+bı+~+#·&É+.
` ùd«#êÃ¤yê‘êes¡D+˝À nuÛÑ´düq+ »]– ‘·<ë«sê |æ\¢\T n_Ûeè~∆ #Ó+<ä&ÜìøÏ neø±XÊ\T ø£*Œ+#·&É+.
` |æ\¢\qT H˚s¡TÃø√e&É+ |ü≥¢ dü+dæ<äT›\qT #˚j·T&É+, $$<Ûä nuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T˝À ñ‘ê‡Vü≤+>± bÕ˝§ZH˚˝≤
#˚jT· &É+.
1.5.2 dü$Tà[‘· $<ä´ ` nes√<Ûë\T :
1) *+>∑ $eø£å‘· 2) uÛ≤cÕ|üs¡yÓTÆq düeTdü´
3) ≈£î\ $eø£å‘· 4) yÓ’ø£\´‘·
5) ñbÕ<Ûë´j·TT&ç yÓ’K] 6) e÷s¡TÃø√e&ÜìøÏ M\Tø±ì bÕsƒ¡´ Á|üD≤[ø£
7) dü+≈£î∫‘· |üØøå± $<Ûëq+ 8) $<ä´ |ü≥¢ ‘·*¢<ä+Á&ÉT\ yÓ’K] yÓTT<ä\>∑Tq$.
dü$Tà[‘· $<ä´≈£î nes√<Ûë\T>± ñHêïsTT. M{Ïì n~Û>∑$T+#·&Üì¬ø’ <äèwæº ô|{≤º*‡q n+XÊ\qT >∑T]+∫ #·]Ã<ë›+.
1.5.3. dü$Tà[‘· $<ä´ ` <äèwæºô|{≤º*‡q esêZ\T :
kÕ<Ûës¡D+>± ˇø£ Äyêdü+˝Àì |æ\¢\+<äs¡÷ ˇπø $<ÛäyÓTÆq kÕe÷õø£, Ä]úø£, kÕ+düÿè‹ø£ H˚|ü<∏ë´ìï
ø£*– ñ+&És¡T. ø=ìï#√≥¢ ≈£î\, eT‘·, uÛ≤wü, *+>∑ $eø£å‘·≈£î >∑Ts¡Te⁄‘·THêïs¡T. á $eø£å‘· |æ\¢\ nuÛÑ´düqô|’ rÁe
Á|üuÛ≤e+ #·÷|ü&Éy˚T ø±≈£î+&Ü yê]ì ã&çqT+&ç <ä÷s¡+#˚ùd Á|üe÷<ä+ ñ+~. ˇπø düeT÷Vü≤+˝Àì |æ\¢˝À¢H˚ XÊØs¡ø£,
e÷qdæø£, uÛ≤y√<˚«>∑ yÓ’$<ë´\qT eTq+ #·÷düTÔ+{≤+. Ç≥Te+{Ï nìï s¡ø±\ |æ\¢\qT uÛ≤>∑kÕ«eT´+ #˚dü÷Ô dü$Tà[‘·
$<ä´qT n+~+#ê*.
ˇø£ $<ë´]ú >±<∏äqT |ü]o*<ë›+ :
U≤Hê|ü⁄s¡+˝À s¡V”≤+ nH˚ u≤\T&ÉT 10 dü+e‘·‡sê\ ej·TdüT‡ e#˚Ães¡≈£î bÕsƒ¡XÊ\˝À #˚s¡˝Ò<äT. ã&çu≤≥
ø±s¡´Áø£eT+ dü+<äs¡“¤+>± ñbÕ<Ûë´j·TT\T s¡V”≤+qT 4e ‘·>∑s¡‹˝À #˚sêÃs¡T. s¡V”≤+ $T>∑‘ê |æ\¢\ø£Hêï #·<äTe⁄˝À
yÓqTø£ã&É&É+‘√ ‘·>∑s¡‹˝À q÷´q‘êuÛ≤yêìøÏ >∑Ts¡j˚Týê&ÉT. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ñ|üjÓ÷–+#˚ uÛ≤wü uÀ~Û+#˚ bÕsƒê\T,
˝…ø£ÿ\T s¡V”≤+≈£î ns¡ú+ ø±e\&É+˝Ò<äT. á $wüj·T+ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT Á>∑Væ≤+#·˝Ò<äT. ‘·q≈£î ns¡ú+ø±e&É+˝Ò<äì
25
ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ m˝≤ #ÓbÕŒ˝À s¡V≤” +≈£î ‘Ó*j·T<äT. á düeTdü´qT ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\≈£î #ÓbÕŒ&ÉT. y˚Ty˚TeTHêï #·<Tä e⁄≈£îHêïe÷?
@+ #˚j·T>∑\+. ãfiÀ¢ ñbÕ<Ûë´j·TT\πø #ÓbÕŒ\ì ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T nHêïs¡T. s¡V”≤+≈£î m≥÷ bÕ\Tb˛˝Ò<äT. bÕsƒê\T |üP]Ô
ne⁄‘·Tqï ø=B› s¡V”≤+≈£î Ä+<√fi¯q ô|s¡>∑kÕ–+~. @+ #˚j·÷˝À ‘Ó*j·T&É+ ˝Ò<äT. ‘·q≈£î @MT sêe&É+˝Ò<äT. yês¡T
#Óù|Œ~ ns¡+ú ø±e&É+˝Ò<Tä . ô|>’ ± ‘·s>¡ ‹∑ ˝À ‘·qøπ MTsê<äì n+<ä]ø° ‘Ó*dæb˛sTT+~. ‘·qqT mes¡÷ |ü{+ºÏ #·Tø√e&É+˝Ò<ìä
uÛ≤$+#ê&ÉT. n+‘˚ ø=~› s√E˝À¢H˚ s¡V”≤+ yÓTø±ìø˘ ôw&é˝À Á|ü‘·´ø£åeTj·÷´&ÉT.
Ä˝À∫+#·+&ç :
` s¡V”≤+≈£î ãfiÀ¢ m<äT¬s’q nqTuÛÑyê\T @$T{Ï ?
` s¡V”≤+ ã&ç e÷ìy˚j·T&ÜìøÏ ø±s¡D≤\T @$T{Ï?
` s¡V”≤+ ˝≤+{Ï |æ\¢\≈£î #·≥º |üs¡+>± eT<ä›‘·T \_ÛdüTÔ+<ë?
` s¡V”≤+ ˝≤+{Ï |æ\¢\T ã&çqT+&ç <ä÷s¡+ ø±e&ÜìøÏ Ç+ø± @@ ø±s¡D≤\T ñHêïsTT?
` s¡V”≤+ ˝≤+{Ï |æ\¢\T ã&ç˝À ø=qkÕ>±\+fÒ sêyê*‡q e÷s¡TŒ\T @$T{Ï?
@@ esêZ\ |æ\¢\≈£î dü$Tà[‘· $<ä´qT n+~+#·&É+ô|’ <äèwæº˝À ô|{≤º˝À |ü]o*<ë›+.
1) nuÛÑ´düq+˝À yÓqTø£ã&çq |æ\¢\T:
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT 4e ‘·s¡>∑‹ |æ\¢\≈£î >∑DÏ‘·+ uÀ~ÛdüTÔHêï&ÉT. s¡$, düs¡fi¯, eTùV≤wt, eTeT‘·\≈£î
≈£L&çø£\T, rdæy˚‘·\T, >∑TDø±s¡+ dü]>± sêø£b˛e&É+‘√ uÛ≤>∑Vü‰sê\T #˚j·T˝Òø£ b˛‘·THêïs¡T. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT M]ì
|ü{Ïº+#·Tø√≈£î+&Ü uÛ≤>∑Vü‰sê\T |üP]Ô#˚dæ ª_ÛHêï\Tµ uÀ~Û+#·&ÜìøÏ dæ<ä›+ nj·÷´&ÉT.
Ä˝À∫+#·+&ç:
ª_ÛHêï\Tµ bÕsƒê´+X¯ uÀ<Ûäq˝À |æ\¢\+<äs¡÷ ñ‘ê‡Vü≤+>± bÕ˝§Zq>∑\T>∑T‘êsê? M]˝À _ÛHêï\T H˚s¡TÃø√yê\H˚
ÄdüøÔÏ me]øÏ ø£\T>∑T‘·T+~? nuÛ´Ñ düq˝À M] uÛ≤>∑kÕ«eT´+ m+‘·yT˚ s¡≈î£ ñ+≥T+~? á |ü]dæ‹ú ø=qkÕ–‘˚ Ms¡T ã&çøÏ
<ä÷s¡eTj˚T´ Á|üe÷<ä+ ˝Ò<ë? ø±ã{Ïº M]øÏ dü$Tà[‘· $<ä´qT n+~+#ê*‡q nedüs¡+ ñ+<ë?
2) Á|üC≤„e+‘·T˝…’q |æ\¢\T:
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT uÀ<Ûäq˝À dü>∑≥T |æ\¢\qT <äèwæº˝À ñ+#·Tø=ì ø£è‘ê´\T ÇkÕÔ&ÉT. Á|ü‹uÛ≤e+‘·T˝…’q |æ\¢\T
M{Ïì ‘=+<äs¡>± #˚dæ, $T>∑‘ê |æ\¢\T |üP]Ô#˚j·T≥+ ø√dü+ y˚∫#·÷kÕÔs¡T. á U≤∞ düeTj·T+˝À Ms¡T #˚ùd |üqT\T
ªn\¢]µ>± uÛ≤$+#·ã&ÉT‘·THêïsTT. Bì‘√ Ms¡T ìs¡T‘ê‡Vü‰ìøÏ >∑Ts¬ ’ $T>∑‘ê |æ\\¢ ≈£î <ä÷s¡+>± ñ+&˚ Á|üe÷<ä+ @s¡Œ&ÉT‘√+~.
3) ‘·s¡#·T>± ã&çøÏ ¬>’sêΩ»s¡j˚T´ |æ\¢\T :
ø=+<äs¡T |æ\¢\T ‘·s¡#·T>± ¬>’sêΩ»s¡T ø±e&É+ e\¢ nuÛÑ´düq ø£è‘ê´\˝À ñ‘ê‡Vü≤+>± bÕ˝§Zq˝Òø£ b˛‘·THêïs¡T.
eTT+<äTs√E @+ »]–+<√ M]øÏ ‘Ó*j·T<äT. n+<äTe\¢ ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À eTÚq+>± ≈£Ls=Ã+{≤s¡T. Bì‘√ eT]+‘·
yÓqTø£ã&ç Áø£eT+>± ã&çøÏ <ä÷s¡+ nj˚T´ Á|üe÷<ä+ ñ+~.
26
4) ãVüQuÛ≤cÕ H˚|ü<∏ä´+ >∑\ |æ\¢\T:
ø=ìï nyêdü ÁbÕ+‘ê\˝À y˚sπ «s¡T uÛ≤wü\T e÷{≤¢&˚ ≈£î≥T+u≤\T ñ+{≤sTT. e÷‘·èuÛ≤wü, uÀ<ÛHä êuÛ≤wü y˚sT¡ y˚sT¡ >±
ñ+&É&É+e\¢ uÛ≤eq\T, |ü<äC≤\+ ns¡ú+ #˚düTø√e&É+˝À Ms¡T düeTdü´\T m<äTs=ÿ+≥THêïs¡T. ˇπø uÛ≤wüqT
e÷{≤¢&˚yê]˝Àq÷ _Ûqï‘·«+ ñ+≥T+~. ‘·s¡>∑‹˝À M] uÛ≤wüqT ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT >ös¡$+∫ ‘·–q $<Ûä+>± M]ì
uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT #˚j·÷*. uÛ≤wü ‘Ó*j·Tì |æ\¢\ eT<Ûä´ düVü≤ø±s¡+ HÓ\ø=*Œ |üs¡düŒs¡+ ‘Ó\TdüTø√H˚˝≤ #˚j·÷*.
5) e\dü ≈£î≥T+u≤\ |æ\¢\T:
‘·s¡#·T>± e\dü yÓfi‚¢ |æ\¢\ |ü≥¢ ø=ìï#√≥¢ ∫qï#·÷|ü⁄ Á|ü<ä]ÙdüTÔ+{≤s¡T. ñbÕ<Ûë´j·TT\T ôd’‘·+ ªªMs¡T ø=~›
s√E˝Ò ñ+{≤s¡Tµµ nH˚ uÛ≤eq‘√ H√≥T|ü⁄düÔø±\T, |üØø£å\T yÓTT..q yê{Ïô|’ ÁX¯<ä∆#·÷|üs¡T. B+‘√ Ms¡T nuÛÑ´düq|ü≥¢
ñ‘ê‡Vü‰ìï Á|ü<ä]Ù+#·˝Òs¡T. ‘·eT uÛ≤>∑kÕ«eT´+ ìs¡T‘ê‡Vü≤ |üs¡Ãã&É&É+‘√ M¬s|ü⁄Œ&É÷ ndü+‘·è|æÔ‘√ ñ+&ç bÕsƒ¡XÊ\≈£î
<ä÷s¡eTj˚T´ ÄkÕÿs¡+ ñ+≥T+~. á esêZ\ düeTdü´qT kÕqTuÛ÷Ñ ‹‘√ ns¡+ú #˚dTü ø=ì |üØø£\å ‘√ düV‰ü nìï ø±s¡´Áø£e÷˝À¢
uÛ≤>∑kÕ«eT´+ ø£*Œ+#ê*.
6) u≤*ø£\T :
#ê˝≤ bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ u≤*ø£\qT ø=ìï |üqT\πø |ü]$T‘·+ #˚düTÔHêïs¡T. ø=ìï |üqT\qT ªªMs¡T #˚j·T˝Òs¡Tµµ nì
uÛ≤$düT+Ô {≤s¡T. Á|üj÷Ó >±\ ìs¡«Vü≤D, ÁbÕC…≈î£ \º T, ìy˚~ø£\ s¡÷|üø\£ Œq˝À u≤\Ts¡H˚ m≈£îÿe uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT #˚dTü +Ô &É&+É
e\¢ u≤*ø£˝À¢ q÷´q‘êuÛ≤e+ ø£\T>∑T‘·T+~. |ü\T kÕ+Á|ü<ëj·T Ä+ø£å\T, u≤\u≤*ø£\qT y˚πs«s¡T>± »≥T¢>± #˚j·T&É+
e+{Ï yê{Ïe\¢ M] uÛ≤>∑kÕ«eT´+ ‘·–Zb˛‘·T+~. á s¡ø£+>± ìs¡T‘ê‡Vü‰ìøÏ >∑T]jÓÆTq |æ\¢\T ã&çøÏ <ä÷s¡eTj˚T´
neø±X¯+ ñ+~.
7) ej·TdüT≈£î ‘·–q ‘·s¡>∑‹˝À |æ\¢\T ñ+&Éø£b˛e&É+:
ø=+<äsT¡ |æ\\¢ T ‘·eT ej·TdüT‡ ø£Hêï ‘·≈î£ ÿe |æ\\¢ ‘√ u≤≥T #·<eä e\dæ edüTqÔ ï~. ej·TdüT, |ü]|üø«£ ‘·, <äècÕº´
Ms¡T ∫qï|æ\¢\‘√ ns¡eT]ø£\T ˝Ò≈£î+&Ü ø£*dæb˛˝Òs¡T. nuÛÑ´düq˝À Ms¡T @e÷Á‘·+ yÓqTø£ã&çHê ‘√{Ï|æ\¢\T, ñ
bÕ<Ûë´j·TT\T ùV≤fi¯q #˚kÕÔs¡H˚ uÛ≤eq‘√ ñ+{≤s¡T. Bì‘√ Ms¡T #·Ts¡T>±Z nuÛÑ´düq˝À bÕ˝§Zq˝Òø£ b˛‘ês¡T. M]øÏ ‘·–q
uÛ≤>∑kÕ«eT´+ ø£*Œ+#·&É+, Áb˛‘·‡Væ≤+#·&É+ <ë«sê M]˝À q÷´q‘ê uÛ≤yêìï b˛>=≥ºe\dæ ñ+≥T+~.
8) uÛ≤y√<˚«>∑ Á|ües¡ÔHê düeTdü´\Tqï |æ\¢\T:
ø=+<äsT¡ |æ\\¢ ˝À uÛ≤y√<˚«>±\T n<äT|ü⁄˝À ñ+&Éøb£ ˛e&É+e\¢ ∫qïø±s¡D≤\πø $|üØ‘·+>± ø√|üŒ&É&+É , uÛj
Ñ T· |ü&+É
@&Ée&É+ e+{Ï$ #˚düTÔ+{≤s¡T. ø=+<äs¡T |æ\¢\ Á|ües¡Ôq $∫Á‘·+>±q÷, nkÕ<Ûës¡D+>±q÷ ñ+≥T+~. á |æ\¢\+fÒ
$T>∑‘ê |æ\¢\≈£î uÛÑj·T+. n+<äTe\¢ ‘·s¡>∑‹, bÕsƒ¡XÊ\ ø±s¡´Áø£e÷˝˝À M]ì »≥¢˝À #˚s¡TÃø√e&ÜìøÏ mes¡÷
eTT+<äT≈£îsês¡T. ‘·>∑T øöì‡*+>¥ <ë«sê M]ì n+<ä]‘√ ø£*dæb˛j˚T˝≤ ñbÕ<Ûë´j·TT\T ø£èwæ#˚j·Te\dæ ñ+~.
27
9) Á|ü‘˚´ø£ nedüsê\T>∑\ |æ\¢\T :
` XÊØs¡ yÓ’ø£\´+ >∑\ |æ\¢\T
` $ìøÏ&ç˝À|ü+ >∑\ |æ\¢\T
` <äèwæº˝À|ü+ >∑\ |æ\¢\T
` ãT~›e÷+<ä´+ >∑\ |æ\¢\T
` ôd]Áã˝ŸbÕ©‡ >∑\ |æ\¢\T
` nuÛÑ´düq düeTdü´\T >∑\ |æ\¢\T
dü]>± $ì|æ+#·øb£ ˛e&É+, ø£ì|æ+#·øb£ ˛e&É+ e\¢ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT #Óù|Œ sêùd n+XÊ\qT ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+‘√
|æ\¢\T Çã“+<äT\T |ü&É‘ês¡T. Ms¡T »≥Tº ø£è‘ê´\˝À #·Ts¡T≈£î>± bÕ˝§Zq˝Òs¡T. ‘√{Ï |æ\¢\T, ñbÕ<Ûë´j·TTì düVü≤ø±s¡+
˝Òø£b˛‘˚ ‘·–q eP´Vü≤+ ne\+_Û+#·ø£b˛‘˚ Ms¡T H˚s¡TÃø√˝Òs¡T. ‘·<ë«sê Ms¡T ã&çøÏ <ä÷s¡eTj˚T´ Á|üe÷<ä+ ñ+~.
ø±ã{Ïº dü$Tà[‘· $<ä´ M]øÏ n‘êéX¯´ø£+.
10) yÓTT<ä{Ï ‘·s¡+ nuÛ≤´dü≈£î\T :
yÓTT<ä{Ï‘·s¡+ nuÛ≤´dü≈£î\T $T>∑‘ê |æ\¢\‘√ b˛*Ãq|ü⁄Œ&ÉT ‘·≈£îÿe e÷s¡Z<äs¡Ùø£‘·«+, kÂø£sê´\ ˝Ò$T‘√ Çã“+~
|ü&É‘ês¡T. uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T˝À ‘√{Ï |æ\¢\T M]ô|’ n~Û|ü‘·´+ Á|ü<ä]ÙdüTÔ+{≤s¡T. ‘·*¢<ä+Á&ÉT\ düVü≤ø±s¡+ ‘·≈£îÿe
ñ+&É&+É ˝À Vü‰»s¡Tô|’ Á|üu≤Û e+ ñ+≥T+~. M]øÏ ‘·>T∑ e÷s¡<Z sä Ù¡ ø£‘«· + Çe«&É+ <ë«sê uÛ≤>∑kÕ«eT´ nuÛ´Ñ düq+ ø£*Œ+#ê*.
11) ôV≤#Y.◊.$. / Äs√>∑´ düeTdü´\T ñqï |æ\¢\T:
ôV≤#Y◊$ ˝Ò<ë rÁe nHês√>∑´ düeTdü´\Tqï |æ\¢\‘√, |æ\¢\T ø£*dæ ≈£Ls√Ãe&É+, uÛÀ»q+ #˚j·T&É+˝À
düeTdü´\T ñ+{≤sTT. bÕsƒX¡ Ê\ ø±s¡´Áø£e÷\T, nuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· ˝À ‘√{Ï |æ\\¢ T, M] düV≤ü #·sê´ìï ø√s¡Tø√ø£ b˛e&É+‘√
Ms¡T bÕsƒX¡ Ê\≈£î <ä÷s¡+ nj˚T´ Á|üe÷<ä+ ñ+~. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·>T∑ eP´Vü‰\‘√ M]øÏ dü$Tà[‘· $<ä´qT n+~+#ê*.
12) ã&ç˝À #˚]q u≤\ø±]à≈£î\T:
ej·TdüT, uÛ≤wü, n\yê≥¢˝À $T>∑‘ê |æ\¢\≈£î M]øÏ yÓ’$<ä´+ ñ+≥T+~. ø=+‘·eT+~ |æ\¢\T, Ms¡T >∑‘·+˝À
#˚dæq |üì, J‘·+ yÓTT..q yê{Ï Ä<Ûës¡+>± π>*#˚düTÔ+{≤s¡T. Ç˝≤+{Ï yê]øÏ ùdïVü≤|üPs¡«ø£ dü+ã+<Ûë\T HÓ\ø=\Œ&É+
<ë«sê dü$Tà[‘· $<ä´qT n+~+#ê*.
13) –]»q/dü+#ês¡ ‘Ó>∑\ |æ\¢\T:
Ä#êsê\T, uÛ≤wü, y˚wü<Ûës¡D˝À Ms¡T, $T>∑‘ê |æ\¢\ ø£+fÒ _Ûqï+>± ñ+{≤s¡T. M] ã\yÓTÆq kÕ+düÿè‹ø£
H˚|<ü ë∏ ´ìï $T>∑‘ê |æ\\¢ +<äs÷¡ >ös¡$+#˚˝≤, nìï nuÛ´Ñ düq ø£è‘ê´\T, bÕsƒX¡ Ê\ ø±s¡´Áø£e÷˝À¢ bÕ˝§ZH˝˚ ≤ ñbÕ<Ûë´j·TT\T
‘·–q eP´Vü‰\qT ne\+_Û+#ê*
28
|üsêeTs¡Ù Á>∑+<∏ë\T (Bibliography):
1) C≤rj·T $<ë´ #·Á≥+ `2005, SSA, AP., ôV’≤<äsêu≤<äT
2) $<ä´èTH√yÓ’C≤„ìø£ Ä<Ûësê\T, 2001, D.Ed. ‘Ó\T>∑T nø±&É$T, AP ôV’≤<äsêu≤<äT
3) D.Ed. m*yÓT+≥Ø $<ä´, 2010, ‘Ó\T>∑T nø±&É$T, AP ôV’≤<äsêu≤<äT
4) dü$Tà[‘· $<ë´ ø±s¡´Áø£eT+, ø£s¡B|æø£ ` 2014, SCERT, AP ôV’≤<äsêu≤<äT

5) eT+&É\ õ˝≤¢ $<ë´~Ûø±s¡T\ ø£s¡B|æø£ ` 2014, SSA, AP. ôV’≤<äsêu≤<äT
6) eT+&É\ nø£&É$Tø˘ |üsYbòÕ¬sàHé‡ ø√`Ä]¶H˚≥sY‡ ø£s¡B|æø£ ` 2016, SCERT AP, $»j·Tyê&É
7) kÕ+|òæTø£ XÊÁdüÔ+ uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\T, ø£s¡B|æø£`2014, SCERT, AP, ôV’≤<äsêu≤<äT.
8) es¡úe÷q uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À $<ä´-D.Ed. bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+, ‘Ó\T>∑T nø±&É$T, AP, ôV’≤<äsêu≤<äT
9) ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑eT÷˝≤´+ø£q+ ø£s¡B|æø£, 2013 SSA., AP, ôV’≤<äsêu≤<äT
10) ‘ê‹«ø£, e÷qdæø£ Ä<Ûësê\T ` ÁbÕ<∏ä$Tø√qï‘· $<ä´, ø£s¡B|æø£, 2006, SSA, AP, ôV’≤<äsêu≤<äT.
dü«j·T+kÕ<Ûäq Á|üX¯ï\T
I. yê´düs¡÷|ü Á|üX¯ï\T :
1) $$<Ûä uÀ<ÛäHêuÛ≤´düq |ü<ä∆‘·T\qT >∑T]+∫ ‘Ó*|æ, düVü≤» nuÛÑ´düq yê‘êes¡D≤ìøÏ ñ+&Ée\dæq \ø£åD≤\qT
$e]+#·+&ç.
2) dü$Tà[‘· $<ä´ n+fÒ @$T{Ï? dü$Tà[‘· $<ä´˝À <äèwæº ô|{≤º*‡q $$<Ûä esêZ\ >∑T]+∫ sêj·T+&ç.
II. dü+øÏå|üÔ düe÷<Ûëq Á|üX¯ï\T:
1) ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT |æ\¢\ dü«uÛ≤e+ @$T{Ï?
2) bÕsƒ¡XÊ\ $<ÛäT˝Ò$ ?
3) ø£è‘ê´<Ûës¡ nuÛÑ´düq+ ÁbÕ<Ûëq´‘·qT $e]+#·+&ç ?
4) kÂø£s¡´ø£s¡Ô>± ñbÕ<Ûë´j·TT\ bÕÁ‘·qT ‘Ó\|ü+&ç?
5) düVü≤ø±s¡ùÛ≤>∑kÕ«eT´ nuÛÑ´düq+˝À uÛ≤>∑+>± |æ\¢\≈£î m˝≤+{Ï ø£è‘ê´\qT ø£*Œ+#·e#·TÃH√ ñ<ëVü≤s¡D\‘√
sêj·T+&ç.
III. \|òüTT düe÷<Ûëq Á|üX¯ï\T
1) ã&çøÏ sêø£eTT+<äT |æ\¢\≈£î uÛ≤wü≈£î dü+ã+~Û+∫q @ kÕeTsêú´\qT ø£*– ñ+{≤s¡T?
2) nuÛ´Ñ düq+ n+fÒ @$T{Ï?
3) kÕ+Á|ü<ëj·T, Ä<ÛäTìø£ uÛÀ<ÛäHêuÛÑ´düq |ü<ä∆‘·T\T eT<Ûä´ uÛÒ<äeTT˝Ò$?
4) $<ë´Á|üD≤[ø£ n+fÒ @$T{Ï?
29
5) bÕsƒ¡XÊ\ bÕ¢+≥T n+fÒ @$T{Ï?
6) APPEP dü÷∫+∫q 6 nuÛÑ´düq dü÷Á‘ê˝Ò$?
7) ªÄq+<ä<ëj·Tø£ nuÛÑ´düq+µ ø£*Œ+#·T≥˝À ñbÕ<Ûë´j·TTì bÕÁ‘· @$T{Ï?

8) ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+ n+fÒ @$T{Ï?
9) IQ, Merit ¬s+&É÷ ˇø£fÒHê? ø±<ë? m≥T¢?
10) ª|üsê´˝Àø£Hê|üs¡T&çµ>± ñbÕ<Ûë´j·TTì bÕÁ‘·qT ‘Ó\|ü+&ç.

11) Á|üdüTÔ‘· |ü]dæú‘·T\˝À dü$Tà[‘· $<ä´ nedüs¡e÷? m+<äT≈£î?
IV. \øå±´‘·àø£ Á|üX¯ï\T:
1) ÁøÏ+~yê{Ïì »‘·|sü #¡ +· &ç
m) nuÛÑ´düq+ ( ) 1) •X¯óe⁄≈£î ùd«#·Ã¤ ìyê«*
_) uÀ<Ûäq ( ) 2) Á|ües¡Ôq˝À e÷s¡TŒ
dæ) e÷+{Ïk˛‡] ( ) 3) e÷s¡Z<äs¡Ùq+ #˚j·T&É+
&ç) dü+Á|ü<ëj·T |ü<ä∆‹ ( ) 4) CWSN
Ç) dü$Tà[‘· $<ä´ ( ) 5) @ø£e÷s¡Z |ü<ä∆‹
6) ñ|üHê´dü |ü<ä∆‹
2. $<ë´dü+düú˝À¢ neT\T |üs¡#˚ nìïs¡ø±\ ø±s¡´Áø£e÷\ düe÷Vü‰sêìï .......................... n+{≤s¡T.
3) Ä˝À#·HêÁø£e÷\T ˝Ò<ë uÛ≤eq\ Äø£è‘·T\ e\¢ ø£*–q nqTuÛyÑ ê\ sê•>± eTq+ ...................................
qT |ü]>∑DÏ+#·e#·TÃ.
4. |ü⁄≥Tºø£‘√H˚ |æ\¢\˝À ñqï n+‘·s¡Z‘· X¯≈£îÔ\≈£î ˇø£ ñ<ëVü≤s¡D .........................
5. Á|üC≤„\_› dü÷Á‘·+ .........................................
6. ns¡Ω‘· |üØø£å≈£î ˇø£ ñ<ëVü≤s¡D .............................
7. Á|ü‘˚´ø±+X¯+ qT+&ç kÕ<Ûës¡D n+XÊìøÏ sêe&Üìï ........................... uÀ<Ûäq |ü<ä∆‹˝À >∑eTì+#·e#·TÃ.
8. Á|üX¯ï ` düe÷<Ûëq |ü<ä∆‹øÏ eTs√ ù|s¡T ..................................
K.Subrahmanyam, Lecturer in Social Studies,

[email protected]
30
j·T÷ì{Ÿ ` 02
uÀ<ÛäHêXÊg+ ` eqs¡T\T eT]j·TT Ä#·s¡D\T
(uÀ<ÛHä êXÊÁdü+Ô ` eqs¡T\T eT]j·TT Ä#·sD¡ \T nH˚ á n<Ûë´j·÷ìï $<ë´s¡T\ú kÂ\uÛ´Ñ +ø√dü+ s¬ +&ÉT>± $uÛõÑ +#·&yÉ TÓ qÆ ~.
n$: 2 b: uÀ<ÛäHêXÊÁdüÔ+ ` Ä#·s¡D\T, 2 _: uÀ<ÛäHêXÊÁdüÔ+ ` eqs¡T\ ìs¡«Vü≤D)
2 b: uÀ<ÛäHêXÊÁdüÔ+ ` Ä#·s¡D\T
$wüj·TÁø£eTeTT :
2.0 j·T÷ì{Ÿ \øå±´\T
2.1 j·T÷ì{Ÿ |ü]#·jT· +
2.2 $eTs¡ÙHê‘·àø£ uÀ<ÛHä êXÊg+ ` uÛ≤eq, ÄeX¯´ø£‘· eT]j·TT uÀ<ÛHä êuÛ≤´düq+˝À nqTes¡HÔ ê\T
2.3 $$<Ûä uÀ<ÛHä ê‘·‘ê«\T, dæ<ë∆+‘ê\ô|’ Á|ü‹düŒ+<äq\T
2.3.1 : –puÛ≤sTT
2.3.2 : m.mdt.˙˝Ÿ ` düeTàsY Væ≤˝Ÿ bÕsƒ¡XÊ\
2.3.3 : {§{Àº#êHé ` {ÀyÓ÷ bÕsƒX¡ Ê\
2.3.4 : eTø£s¬ +ø√
2.3.5 : C≤HéV‰ü ˝Ÿº
2.3.6 : bÕ˝ÀÁô|sò TTØ
2.3.7 : JHé |æj÷· C…
2.3.8 : Áã÷qsY
2.3.9 : yÓ>’ √{Ÿdÿ”
2.4 dü$Tà[‘· eT]j·TT Á|ü‘´˚ ø£ Ä#·sD¡ \T
2 _: uÀ<ÛäHêXÊÁdüÔ+ ` eqs¡T\ ìs¡«Vü≤D
2.5 eqs¡T\T
2.6 |æ\\¢ |üPs¡«bÕsƒX¡ Ê\ C≤„Hêìï bÕsƒX¡ Ê\ düu≈®… î£ \º ‘√ nqTdü+<Ûëì+#·≥+
2.7 ‘·s>¡ ‹∑ eékÕú|qü eT]j·TT ìs¡«Vü≤D
2.8 eT~+|ü⁄ ` eT÷˝≤´+ø£q+ mdt.‹s¡TeT\ #Ó’‘·q´
ñ|ü H ê´dü ≈ £ î \T
&Ó ’ { Ÿ . ˇeTs¡ e *¢
Áoø±≈£îfi¯+ õ˝≤¢
|æHé: 532001
bò˛Hé: 9490904090
yÓTsTT˝Ÿ : [email protected]
:: 1 ::
2.0 j·T÷ì{Ÿ \øå±´\T :
j·T÷ì{Ÿ n<Û´ä j·THêq+‘·s+¡ #ÛêÁ‘√bÕ<Ûë´j·TT\T
• $eTs¡ÙHê‘·àø£ uÀ<ÛäHê eP´Vü‰ìï >∑÷]Ã uÛ≤eqqT bı+~, ‘·s¡>∑‹ >∑~ uÀ<Ûäq˝À nqTÁ|üj·TTø£Ô+ #˚j·T>∑\T>∑T‘ês¡T.
• $$<Ûä uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq ‘·‘ê«\ô|’ ne>±Vü≤q bı+~, ‘·q ‘·s¡>∑‹ì Äj·÷ ‘·‘ê«\≈£î nqT>∑TD+>± ‘·j·÷s¡T#˚ùd
õC≤„dqü T ô|+bı+~+#·T≈£î+{≤s¡T.
2.1 |ü]#·j·T+ :
$<ë´]ú C≤„q+, ne>±Vü≤q, $ìjÓ÷>∑+ yÓs¡dæ C≤„Hê‘·àø£ s¡+>±ìπø |ü]$T‘·yÓTÆq uÀ<Ûäq, H˚&ÉT $<ë´]ú jÓTTø£ÿ
düŒ+<äq\T, $<ë´]úøÏ Ä $wüjT· + jÓT&É\ >∑\ Ä˝À#·q\T, n_ÛsT¡ #·T\T, yÓK’ s¡T\T ‘Ó\T‡≈£îH˚ ~X¯>± Á|üjT· ‘·ï+ »s¡T>∑T‘√+~.
uÛ≤eq\T düV≤ü Jø£sD¡ +>± e÷]b˛sTT, yê{Ïì >∑÷]Ã e÷{≤¢&≥É +, mø£ÿ&ÓH’ ê ñ|üj÷Ó –+#·>\∑ >∑≥+, nedüsy¡ TÓ ‘Æ ˚ b˛sê&É≥+,
‘Ó*‡+~ ˇ|üŒì K∫Ã‘·+>± #Ó|Œü >∑\>∑≥+, düTì•‘·‘«· +, düeTq«j·T+ @s¡Œ&É≥+ H˚{Ï uÀ<ÛHä ê \ø£´å +>± >∑T]Ô+|üã&ÉT‘√+~.
ªªbÕsƒ¡XÊ\ n+fÒ n~ πøe\+ uÛÖ‹ø£ Á|ü<X˚ +¯ ø±<äT H˚sT¡ Ãø√e&Üìï H˚]Œ+#·+&ç
n~ |æ\\¢ Äø±+ø£\å ≈£î, n_Ûeè~∆øÏ dü+>∑eT+. H˚]Œ‘˚ eTq+ #Ó|Œæ +<˚ H˚sT¡ Ã≈£î+{≤s¡T.
yê]øÏwyºü TÓ qÆ Á|ü‹ |üì‘√, Á|ü‹ edüTeÔ ⁄‘√, Á|ü‹ H˚sT¡ Ãø√e&Üìï H˚]Œ‘˚ n˙ï
yêdü$Ô ø±+X¯+‘√ kÕìïVæ≤‘·´+ HÓs|¡ ⁄ü ø=q>∑\ H˚sT¡ Ã≈£î+{≤s¡T.
ˇø£ ãVæ≤s¡+>∑ Á|ü|ü+#·+. ` ns¡$+<äT&ÉT
uÀ<Ûäq ˇø£ XÊg+. ˇø£ ø£fi¯ ≈£L&Ü. kÕ<Ûäq <ë«sê ø£fi¯ m˝≤ ˇ&çdæ uÀ<Ûäq ˇø£ Ä≥. ˇø£kÕ] ¬>\TkÕÔ+.
|ü≥º|ü&ÉT‘·T+<√, uÀ<Ûäq ≈£L&Ü ìs¡+‘·s¡ ø£èwæe\¢ dü«+‘·eTÚ‘·T+~. $<ë´]ú ˇø£kÕ] z&çb˛‘ê+. ø±˙ Á|üj·T‘·ï+
nedüsê\≈£î nqT>∑TD+>± \øå±´\qT s¡÷bı+~+#·T≈£îì uÀ<ÛäHê |ü<ä›‘·T\qT, m+‘· #˚kÕeTqï~ eTTK´+. eTØ #Ó‘>Ô· ±
eqs¡T\qT ñ|üj÷Ó –dü÷Ô XÊÅdj Ô” T· |ü<‹›ä ˝À »]π> uÀ<Ûqä e\¢ uÛ≤eq\T |ü{wÏ yºü TÓ Æ Ä&ç z&çb˛e&É+ ø±≈£î+&Ü b˛sê&ç
Jeq+˝À uÛ≤>∑eTÚ‘êsTT. z&çb˛sTTHê nee÷q+ e⁄+&É<äT.
2.2 $eTs¡ÙHê‘·àø£ uÀ<ÛäHêXÊg+ ` uÛ≤eq, ÄeX¯´ø£‘· eT]j·TT uÀ<ÛäHêuÛ≤´düq+˝ÀnqTes¡ÔHê\T :

ns¡kÕ&É bÕsƒX¡ Ê\˝À ñcÕsêDÏ {°#s· Y ªÁ>∑V≤ü D≤\qTµ >∑÷]Ã ‘·s>¡ ‹∑ #·sÃ¡ qT ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. $<ë´s¡T\ú T ˙&É\qT
>∑÷]Ã ‘·eT n_ÛÁbÕj·÷\qT #ÓbÕŒs¡T. ‘·sT¡ yê‘· $<ë´s¡T\ú qT »≥T¢>± #˚kÕs¡T. >√∞\T, ã+‘·T\T, n≥º\T, {≤sYÃ˝…{’ Ÿ,
Á>∑V≤ü D≤\ Ä&çj÷Ó , M&çj÷Ó Á|ü<sä Ù¡ q yÓTT<ä\>∑T nH˚ø£ uÀ<ÛHä ê kÕeTÁ–ì ñ|üj÷Ó –düTHÔ êïs¡T. #·sÃ¡ \‘√ ÁbÕs¡+uÛyÑ TÓ qÆ
uÀ<Ûqä $<ë´s¡T\ú T #˚dæ #·÷&É≥+ <ë«sê ˇø£ Ä≥˝≤ ø=qkÕ>∑T‘√+~. |æ\\¢ dü+<˚V‰ü \T #·÷&É+&ç. ª{°#s· ,Y Á>∑V≤ü D≤\T
ne÷yêdü´, bÂs¡$í THê&ÉT ekÕÔjT· ì nHêïs¡T ø£<ë! nìï bÂ]íeT\≈£î, ne÷yêdü´\≈£î ekÕÔj÷· ?µ ˇø£ ne÷àsTT Á|üXï¯ ,
ª{°#·sY dü÷s¡T´&ÉT ô|<ä›~ ø£<ë! #·+Á<äT&ÉT Äø±+‹ì m˝≤ n&ÉT¶‘ê&ÉT?µ eTs√ ne÷àsTT dü+<˚Vü≤+, ªuÛÑ÷$T Á|üø£ÿH˚
#·+Á<äT&ÉT e⁄Hêï&ÉT ø£<ë {°#s· ,Y eT] m+<äT≈£î ø£qã&É&TÉ . z nu≤“sTT dü+<˚V≤ü +, ª{°#s· ,Y dü÷s¡´≈£î≥T+ã+˝À sTT‘·s¡
Á>∑Vü‰\T+{≤sTT ø£<ë! yê{ÏøÏ ≈£L&Ü Á>∑Vü≤D≤\T @s¡Œ&É‘êj·÷?µ eTs√ nu≤“sTT qT+&ç Á|üX¯ï u≤D+. ªÁ>∑Vü≤D≤\qT
#·÷ùdÔ ø£fió¯ fl <Óã“‹+{≤sTT n+{≤s¡T m+<äT≈£î {°#s· µY . Á>∑V≤ü D+Hê&ÉT y˚>+∑ >± nqï+ ‹qeT+{≤s¡T, ˙s¡T, ÄVü‰s¡+ô|’
<äs“¡ \¤ T y˚kÕÔsT¡ ? m+<äT≈£î {°#s· .Y Á|üXï¯ \ |üs+¡ |üs¡ ø=qkÕ>∑T‘·÷H˚ e⁄+~. ñbÕ<Ûë´sTTì z|æø>£ ± ˇø=ÿø£ÿ dü+<˚V‰ü ìï
#·sÃ¡ \T, ø£è‘ê´\<ë«sê rs¡Ã&É+ »s¡T>∑T‘√+~.
ô|’ uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· qT |ü]o*+#ês¡T ø£<ë! $X‚w+ü @yÓTeÆ ⁄+≥T+~? $<ë´s¡T\ú #·sÃ¡ \T, Á|üXï¯ \T Á|ü<ëÛ qbÕÁ‘·qT
b˛wædüTÔHêïj·Tì ‘Ó\Tk˛Ô+~ ø£<ë! Á|üdüTÔ‘· eTq #·s¡Ã˙j·÷+X¯yÓTÆq ª$eTs¡ÙHê‘·àø£ uÀ<ÛäHêeP´Vü≤+ ˝Ò<ë XÊg+˝Àì ø°\ø£
n+X¯$T<˚. $<ë´s¡T\ú T m|ü&Ó‘’ ˚ ‘êeTT H˚sT¡ Ã≈£î+≥Tqï $wüj÷· ìï, $<ÛëHêìï ‘·]ÿ+#·>\∑ T>∑T‘ês√, Ä C≤„q+ ns¡eú +‘·+>±,
|ü]|üPs¡í+>±, Á|üuÛ≤eo\+>± e⁄+&É≥y˚T ø±ø£ m≈£îÿe ø±\+ ì*∫e⁄+≥T+~. ÁbÕNq ø±\+˝Àì ªC≤„qMTe÷+düµ á
:: 2 ::
ø√e≈£î #Ó+~q n+X¯yT˚ . $eTs¡ÙHê‘·àø£ uÀ<ÛHä êeP´Vü≤+ nH˚~ nD>±]q esêZ\ Äy˚<qä ≈£î Á|ü‹s¡÷|ü+>± s¡÷|ü⁄~<äT≈› î£ ì,
Ä<ÛäTìø£ ø±\+˝À ˇø£ ns¡úe+‘·yÓTÆq, d”«j·T ìs¡íj·÷~Ûø±sêìøÏ $\Teì#˚Ã uÀ<ÛäHê eP´Vü≤+>± $<ëý˚‘·Ô\ Á|üX¯+dü\qT
n+<äT≈£î+~. ªˇø£sT¡ #Ó|Œü ≥+, Ç+ø=+<äsT¡ $q≥+µ nH˚ ÁbÕNq dü+Á|ü<ëj·T $<Ûëq+˝Àì Á|ü<ëÛ q˝À|üyTÓ qÆ ªÄ~Û|‘ü ê´ìïµ
(Domination) ≈£L\<√dæ $eTs¡ÙHê‘·àø£ uÀ<ÛäHê eP´Vü≤+ düeTuÛ≤yêìï, ùd«#êÃ¤ kÕ«‘·+Á‘ê´\qT ô|+bı+~+#˚˝≤ ø£èwæ
#˚dTü +Ô ~. Ç#·Ã≥ $<ë´]ú ñbÕ<Ûë´j·TT&ç>±, ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT $<ë´]ú>± ≈£L&Ü |ü]>∑D+Ï |ü ã&É‘ês¡T. düeTdü´qT >∑T]Ô+#·&+É ,
|ü]cÕÿsê\qT ø£qT>=q≥+, $ìjÓ÷–+#·≥+ yÓTT<ä\>∑T Á|üÁøÏj·T\T, ìs¡+‘·s¡+ ô|<ä›\‘√ #Ó|üŒã&É≥+ø±ø£ |æ\¢˝Ò ‘·eT
nedüsê\qT, dæú‹>∑‘·T\qT |ü]o*+#·T≈£î+≥÷, #·s¡Ã˝À¢ uÛ≤>∑kÕ«eTT´\Tø±e&É+ <ë«sê düeTdü´\ |ü]cÕÿsê\≈£î, uÛ≤$
C≤„q düeTTbÕs¡®q≈£î e÷s¡Z+ y˚düTø√>∑\>∑≥+ sT÷ $<Ûëq|ü⁄ $•wüº \ø£åD+.
2.2.1 H˚|ü<∏ä´+
bÕ˝ÀÁô|òsTTØ nH˚ Áu…õ˝Ÿ $<ëý˚‘·Ô ª$eTs¡ÙHê‘·àø£ uÀ<ÛäHêXÊg+ ˝Ò<ë eP´Vü≤+µ nH˚ uÛ≤eqqT yÓTT<ä≥>± ‘·q
|ü⁄düÔø£+ ªnD>±]qesêZ\ uÀ<ÛäHê XÊg+ (Pedagogy of Oppresed) ˝À $e]+#ês¡T. øÏ+u…˝≤ø˘, y˚Tdæ&√, yÓø˘‡\sY,
yÓTø˘˝≤¬sHé yÓTT<ä˝…’qyês¡T ã\|üs¡∫ Á|ü#ês¡+˝ÀìøÏ ‘Ó#êÃs¡T. bÕ˝ÀÁô|òsTTØ u≤\´+˝À ‘êqT m<äTs=ÿqï $$<Ûä nDÏ∫y˚‘·
$<ÛëHê\T, eT]j·TT $<ë´s¡+>∑+˝Àì ‘·q $X‚wü nqTuÛÑyê\qT CÀ&çdü÷Ô, ª$eTs¡ÙHê‘·àø£‘·qTµ ˇø£ uÀ<ÛäHêXÊg n+X¯+>±
yÓ\T>∑T˝ÀìøÏ ‘Ó#êÃs¡T. 1960, 70 <äXÊu≤›˝À¢ sTT~ ãVüQfi¯ ÁbÕ#·Ts¡´+ bı+~+~. uÛ≤s¡rj·T $<ä´˝À $eTs¡ÙHê‘·àø£‘· nH˚
n+X¯+ ÁbÕNqyÓTÆq<Ó’Hê, C≤rj·T bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø±#·Á≥+ ` 2005 q+<äT Bìì >∑÷]Ã Á|üeTTK+>± #·]Ã+#·&É+ e\¢
eT]+‘· ÁbÕ<Ûëq´‘·qT dü+‘·]+#·T≈£î+~.
2.2.2 $eTs¡ÙHê‘·àø£ uÀ<ÛäHê eP´Vü≤+ n+fÒ...(Concept of critical Pedagogy)
$eTs¡ÙHê‘·àø£ uÀ<Ûäq nH˚~ $<ë´s¡Tú\T nuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T˝À ìs¡+‘·s¡+ nÁ|üeT‘·TÔ˝…’ ‘êeTT @$T H˚s¡TÃ≈£î+≥THêï+,
@$T H˚s¡TÃø√yê* nH˚ <ëìô|’ düŒèVü≤ ø£*Ze⁄+&ç Ä˝À#·q, $X‚¢wüD— ‘·s¡ÿeTT yÓTT<ä˝…’q C≤„q e÷sêZ\qT nqTdü]+#˚
uÀ<ÛHä ê$<ÛëqeTT. Ç+<äT $<ë´s¡T\ú Á|üXï¯ \≈£î düV‰ü j·T|ü&˚ Á|üjT· ‘·ï+ »s¡T>∑T‘·T+~. yê]ô|’ Ä~Û|‘ü ê´ìï, yê]ì nD>∑<=πøÿ
qeTàø±\T eT]j·TT Ä#·s¡D\qT düyê\T #˚düTÔ+~. Ç~ $<ë´s¡Tú\T $eTs¡ÙHê‘·àø£ #Ó’‘·Hê´ìï (Critical Consciousness)
kÕ~Û+#˚˝≤ düVü‰j·T|ü&˚ ˇø£ dæ<ë∆+‘·+ eT]j·TT Ä#·s¡D ≈£L&Ü (Theory and Practice). á uÀ<ÛäHêeP´Vü≤+˝À
$eTs¡ÙHê‘·àø£ #Ó’‘·q´+ n‘·´+‘· Á|ü<ÛëqyÓTÆq n+X¯+. Çsêc˛sY Á|üø±s¡+ ˇø£ $<ë´]ú $eTs¡ÙHê‘·àø£ #Ó’‘·Hê´ìï ÁøÏ+~
$<Ûëq+ <ë«sê bı+<äT‘ê&ÉT.
• ˇø£ $wüj·T+ jÓTTø£ÿ ˝À‘Ó’q nsêúìï >∑÷]Ã nH˚«wüD˝À Ä˝À∫+#·≥+, #·<äe&É+, sêj·T&É+, e÷{≤¢&É≥+.
• nb˛Vü≤\T, j·T<∏ë˝≤|ü Á|üX¯ï\T (Cliches), |ü⁄#·TÃ≈£îqï C≤„q+ (Received Wisdom) eT]j·TT ˇ{Ïº n_ÛÁbÕj·÷\≈£î
(mere opinions) nr‘·+>± Á|üe]Ô+#·≥+.
• n‹ Á|ü<Ûëq+>± #·s¡´\T (actions), ø±s¡´Áø£e÷\T (events), edüTÔe⁄\T (objects), Á|üÁøÏj·T\T, eédüú, nqTuÛÑe+,
nø£ås¡s¡÷bÕ\T (Text), bÕsƒ¡´$wüj·T+, $<Ûëq+, Á|ükÕs¡ e÷<∏äé÷\T (Massmedia), uÛ≤eÁ|ükÕs¡ s¡÷bÕ\T
(Discources) yÓTT<ä\>∑T yê{Ï jÓTTø£ÿ ˝À‘Ó’q nsêúìï, eT÷\ ø±s¡D≤\qT, kÕ+|òæTø£ dü+<äs¡“¤eTT eT]j·TT e´øÏÔ>∑‘·
Á|üuÛ≤yê\qT (Individual Consequences) ‘Ó\T‡ø√e&É+.
2.2.3 $eTs¡ÙHê‘·àø£ uÀ<Ûäq ` \øå±´\T ` ÄeX¯´ø£‘·
$eTs¡ÙHê‘·àø£ uÀ<Ûqä jÓTTø£ÿ \øå±´\T, $<ä´ jÓTTø£ÿ n+‹eT <Û´˚ j·÷˝…q’ ùd«#·Ã,¤ düe÷q‘·«+, düeTÁ>∑‘,· nH˚«wüD≤‘·àø£
C≤„q düeTTbÕs¡®q, Á|üC≤kÕ«eT´j·TT‘· kÕ+|òæTø£ Jeq+ yÓTT<ä\>∑Tyê{Ïì kÕ~Û+#˚˝≤ e⁄+{≤sTT.
• $<ë´s¡T\ ú T nedüsy¡ TÓ qÆ kÕ+|òTæ ø£ HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT bı+<ä{≤ìøÏ neø±X¯+ sTTe«≥+, |ü⁄s√>∑eTq+˝À e⁄qï Á|üC≤kÕ«eT´
düe÷»+˝À #·Ts¡T≈£î>± bÕ˝§ZH˚≥≥T¢>± $<ë´s¡Tú\qT düe÷j·T‘·Ô|üs¡#·≥+.
:: 3 ::
• $<ë´s¡Tú\T ‘·eT≈£î ‘êeTT düVü‰j·T+ #˚düT≈£îH˚≥≥T¢>± kÕ~Ûø±]‘·qT sTTe«≥+. Ç+<äT≈£î eqs¡T\qT >∑T]Ô+#·≥+.
• |”&Éq+ qT+&ç $<ë´s¡Tú\≈£î ùd«#·Ã¤qT ø£*Œ+#·≥+.
• düV≤ü »dæ<∆ä C≤„qeTT (Indegenous knowledge)
• ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ, $<ë´s¡Tú\≈£î eT<Ûä´>∑\ dü+ã+<Ûë˝À¢ n_Û\wüD°j·T e÷s¡TŒ\T rdüT≈£îsêe&É+. á $<Ûëq+˝À
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT H˚s¡TÃ≈£î+≥÷ e⁄+&É≥+ <ë«sê $<ë´]ú>±, $<ë´]ú uÀ~Û+#·&É+<ë«sê ñbÕ<Ûë´j·TTì>± s¡÷bÕ+‘·s¡+
#Ó+<äT‘·÷ e⁄+{≤s¡T.
• ñbÕ<Ûë´j·TTDÏí ˇø£ ì‘·´|ü]XÀ<Ûä≈£îì>± eT\#·≥+.
• $<ä´qT ùd«#·Ã¤, C≤„Hê_Ûeè~∆ì Áb˛~#˚ùd˝≤ r]Ã~<ä›≥+.
$eTs¡ÙHê‘·àø£ uÀ<Ûqä eTqeTT+<äTqï n+XÊ\qT sê»ø°jT· , kÕe÷õø£, Ä]úø,£ HÓ‹’ ø£ <äèø√ÿD≤\qT+&ç |ü]o*+#·&ÜìøÏ
‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~. Ç~ kÕe÷õø£ düeTdü´\|ü≥¢ _Ûqï <äèø£Œ<∏ë\qT n+^ø£]+#·{≤ìøÏ, Á|üC≤kÕ«eT´ã<ä∆yÓTÆq Á|ü‹#·s¡´\≈£î
ìã<ä‘› · ø£q|üs#¡ {· ≤ìøÏ ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~. u≤´+øÏ+>¥sø¡ |£ ⁄ü $<ä´≈£î eT+>∑fi+¯ bÕ&ÉT‘·T+~. bÕsƒX¡ Ê\\T ãVüQfi¯ düìïy˚XÊ\≈£î
ì\j·÷˝…’q+<äTe\¢ á <äèø£Œ<∏ä+ nedüs¡eTÚ‘√+~.
á $eTs¡ÙHê uÀ<Ûäq <ë«sê u≤\u≤*ø£\T kÕe÷õø£ düeTdü´\qT $$<Ûä <äèø√ÿD≤\ qT+&ç |ü]o*+∫ n$ yê]
J$‘ê\‘√ @ $<Ûä+>± eTT&ç|ü&çe⁄+{≤jÓ÷ ns¡ú+ #˚düTø√{≤ìøÏ ñ|üø£]düTÔ+~. Á|üC≤kÕ«e÷´ìï ˇø£ Jeq $<Ûëq+>±
ns¡ú+ #˚düTø√{≤ìøÏ, u≤\u≤*ø£\T yê] ùdïVæ≤‘·T\T, Çs¡T>∑Tbıs¡T>∑óyês¡T, _Ûqï *+>∑ e´≈£îÔ\T, Ç‘·s¡T\‘√ Á|ü‹düŒ+~+#˚
rs¡T, ø£è‘ê´\T, Áø°&É\T, uÛ≤$ J$‘· Ä<äsêÙ\|ü≥¢ yê] Ä˝À#·q\T, ìs¡íj·÷\T eT]j·TT yê{Ïì rdüTø√e&É+˝À yês¡T
#·÷ù| #=s¡e yÓTT<ä˝q’… yê{Ïì Á|üu≤Û $‘·+ #˚d÷ü Ô HêD´‘·ø√dü+ Á|üjT· ‘·ï+ #˚dTü +Ô ~. M{Ï‘√bÕ≥T e÷qe Vü≤≈£îÿ\T, ≈£î\+,
eT‘·+, *+>∑+ yÓTT<ä˝…’q n+XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫q düeTdü´\ jÓT&É\ yês¡T $eTs¡ÙHê‘·àø£+>± düŒ+~kÕÔs¡T. kÕeT÷Væ≤ø£
ìs¡íj·÷\T rdüTø√{≤ìøÏ, ãVæ≤s¡+>∑+>± #·]Ã+#·{≤ìøÏ, $$<Ûä n_ÛÁbÕj·÷\qT >∑T]Ô+∫, Áb˛‘·‡Væ≤+#·{≤ìøÏ á uÀ<ÛäHê
eP´Vü≤+ Á|üjÓ÷»qø±]>± e⁄+≥T+~.
2.2.4 $eTs¡ÙHê‘·àø£ uÀ<Ûäq ` ‘·s¡>∑‹ nqTes¡ÔHê\T
dæ<ë∆+‘·|üs¡+>± $eTs¡ÙHê‘·àø£ uÀ<Ûäq #ê˝≤ n<äT“¤‘·+>± e⁄+≥T+~. ø±˙ BìjÓTTø£ÿ ndü˝…’q $\Te ‘·s¡>∑‹>∑~øÏ
nq«sTT+∫q dü+<äsê“¤\˝À e÷Á‘·y˚T ãj·T≥|ü&ÉT‘·T+~. 2.3.7˝À #·]Ã+#·ã&çq $wüj·÷\≈£î CÀ&ç+|ü⁄>± ‘·s¡>∑‹ >∑~
nqTes¡Ôq ø√dü+ ø=ìï dü+<äsê“¤\T ~>∑Te sTTe«ã&Ü¶sTT.
• ‘·s¡>∑‹ >∑<äT\T ìs¡íj·÷\T rdüT≈£îH˚ Á|üÁøÏj·T≈£î ì\j·÷\T>± e÷s¡TŒ #Ó+<ë*. Ä ìs¡íj·÷\≈£î ÁbÕ‹|ü~ø£\qT
‘Ó\TdüT≈£îH˚ neø±X¯+ u≤\u≤*ø£\+<ä]ø° \_Û+#ê*.
• $<ë´s¡T\ú T ùd«#·Ã>¤ ± e´ø°øÔ ]£ +#·&ÜìøÏ e´ø°øÔ s£ D
¡ ‘√bÕ≥T, yê] eT<Û´ä Á|ü‹#·s´¡ \T »s¡>{∑ ≤ìøÏ neø±X¯+ ø£*Œ+#ê*.
• |æ\¢\T ‘·eT≈£î bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\T, nqTuÛÑyê\T eT]j·TT sTT‘·s¡ e÷sêZ\<ë«sê ø£*–q C≤„Hêìï
$eTs¡ÙHê‘·àø£+>± Á|ü•ï+#·>∑\>±*.
• kÕe÷õø£ n+XÊ\qT ‘·s¡>∑‹ >∑<äT˝À¢ìøÏ ‘˚>∑*–q|ü⁄&ÉT yê{Ï˝Àì $yê<ëdüŒ<ä n+XÊ\T ≈£L&Ü $eTs¡ÙHê‘·àø£+>±
Ä˝À∫+#·ã&ç |ü]cÕÿsê\T kÕ<ÛäéTÚ‘êsTT. Ç#·Ã≥ dü+|òüTs¡¸D˝Ò uÀ<ÛäHê eP´Vü‰\T>± e÷s¡Ãã&É‘êsTT.
• $<ë´s¡T\ú T, ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘·eT yÓj
’ T· TøÏøÔ ,£ ñeTà&ç nqTuÛyÑ ê\qT @ $<Ûyä TÓ qÆ dü+ø√#·+ ˝Ò≈î£ +&Ü Ç∫Ã |ü⁄#·TÃø√>∑*–‘˚
yês¡T ‘·eT dü«+‘· kÕe÷õø£ yêdüÔ$ø£‘·‘√ dü+ã+<Ûä+˝Òì sTT‘·s¡T\ qT+&ç nuÛÑ´dæ+#·&ÜìøÏ neø±XÊ\T \_ÛkÕÔsTT.
:: 4 ::
2.2.5 $eTs¡ÙHê‘·àø£ uÀ<Ûäq ` $eTs¡Ù\T
Äq+<ä<ëj·Tø£ $wüjT· + @eT+fÒ $eTs¡ÙHê‘·à uÀ<Ûqä qT nH˚øe£ T+~ $<ëý˚‘\Ô· T $eT]Ù+#·≥+ »]–+~. nsTT‘˚
á $eTs¡Ù\qT ‘·–q Á|üÁøÏjT· \‘√ n~Û>$∑ T+#·≥+, ‘·<ë«sê q÷‘·q C≤„Hêìï bı+<ä≥+ ≈£L&Ü á eP´Vü≤+˝Àì uÛ≤>∑yT˚ .
á eP´Vü≤ $eTs¡Ù≈£î\T sTT+<ä* $<ÛëHêìï, \øå±´\qT, M{Ï dü+<äsê“¤\qT ‘·|ü |ü≥≥º + »s¡T>∑T‘√+~. yê{Ï˝À eTTKýÓTqÆ $
ø=ìï+{Ïì ~>∑Te ù|s=ÿq&É+ »]–+~.
• ñbÕ<Ûë´j·TT\T, $<ë´s¡Tú\qT ˇø£ $wüj·÷ìï ÄyÓ÷~+#·≥+, ‹s¡düÿ]+#·≥+, yê] yê] d”«j·T Ä˝À#·q\≈£î
$&ç∫ô|≥º≥+ ø±≈£î+&Ü, ‘·s¡>∑‹ì e´‹πsø£ uÛ≤e+ yÓ’|ü⁄ yÓTT>∑TZ #·÷|æ+#·≥+ »s¡T>∑T‘·T+~.
• kÕ<Ûës¡D+>± á $<Ûëq+˝Àì yês¡T, ˇø£ Á|ü‘´˚ ø£yTÓ qÆ y˚T<Ûë$es¡+Z >± uÛ≤$dü÷Ô düe÷»+˝Àì n‘·´~Û≈î£ \ n_ÛÁbÕj·÷\≈£î
<ä÷s¡+>± Ä˝À∫+#·≥+e\¢ n_Ûeè~∆øÏ Ä≥+ø£+>± e÷s¡T‘ês¡T.
• düè»Hê‘·àø£‘,· nH˚«wüD\qT Áb˛‘·‡Væ≤+#·≥+ nH˚ \ø£´å +‘√ dü+Á|ü<ëj·÷\T, ô|<ä]› ø£+ (|æ\\¢ ô|’ ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\ n_Û\wüDj
° T·
ìj·T+Á‘·D) yÓTT<ä\>∑T yê{ÏøÏ e´‹πsø£+>± Áb˛‘·‡Væ≤+#·≥+ »s¡T>∑T‘·T+~.
• ø=ìïkÕs¡T¢ Ms¡T ø=+‘·eT+~ Á|üeTTKT\qT ñ<˚›X¯´|üPs¡«ø£+>± Á|ü•ï+#·&É+, e´‹πsøÏ+#·≥+ »s¡T>∑T‘·÷ ñ+≥T+~.
2.2.6 kÕsê+X¯+
• ñbÕ<Ûë´j·TTì jÓTTø£ÿ rπsŒ n+‹eT+ ø±≈£î+&Ü $<ë´]újÓTTø£ÿ Á|üX¯ï\T ` dü+<˚Vü‰\T rs¡Ãã&É&É+ <ë«sê ø=qkÕπ>
uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq $<Ûëqy˚T $eTs¡ÙHê‘·àø£ uÀ<Ûäq eP´Vü≤+.
• nuÛ´Ñ dæ+#·ã&˚ uÛ≤eq˝À¢ì Á|ü‹ n+X¯+ >∑÷]Ã Á|ü•ï+#˚≥≥T¢>± $<ë´s¡T\ú qT Áb˛‘·‡Væ≤+∫, dæ<+∆ä #˚ùd uÀ<ÛHä ê $<Ûëq+.
• á $<Ûëq+˝À $<ë´]ú ñbÕ<Ûë´j·TTì>±, ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT $<ë´]ú>± |ü]>∑DÏ+|üã&É‘ê&ÉT.
• düeTdü´\qT >∑T]Ô+#·≥+, |ü]cÕÿsê\qT ø£qT>=q≥+, q÷‘·q dü+<äsê“¤˝À¢ $ìjÓ÷–+#·+ yÓTT<ä\>∑T Á|üÁøÏj·T\T
$<ë´s¡Tú\ <ë«sêH˚ »s¡T>∑T‘êsTT.
• Ç~ $<ë´s¡Tú\T $eTs¡ÙHê‘·àø£ #Ó’‘·Hê´ìï kÕ~Û+#˚˝≤ düVü‰j·T|ü&˚ ˇø£ dæ<ë∆+‘·+ eT]j·TT Ä#·s¡D ≈£L&Ü.
• $eTs¡ÙHê‘·àø£ uÀ<ÛäHê eP´Vü≤+ eTq eTT+<äTqï n+XÊ\qT sê»ø°j·T, kÕe÷õø£, Ä]úø£, HÓ’‹ø£ <äèø√ÿD≤\qT+&ç
|ü]o*+#·&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~.
• á $<ÛëHêìï ‘·s¡>∑‹>∑~øÏ nqTÁ|üj·TTø£Ô+ #˚j·T≥+e\¢ $<ë´s¡Tú˝À¢ uÛ≤ee´ø°Ôø£s¡D ùd«#·Ã¤ kÕ~Û+|üã&É≥y˚Tø±ø£,
d”«j·T nuÛ´Ñ düHêìøÏ ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~.
2.2.7 uÀ<ÛäHê ìs¡«Vü≤D ø£è‘ê´\T ` eT~+|ü⁄ Á|üX¯ï\T :
m. ìs¡«Vü≤D ø£è‘ê´\T :
• ª$eTs¡ÙHê‘·àø£ uÀ<Ûq ä ` $$<Ûä ‘·‘ê«\‘√ dü+ã+<Û+ä ` ‘·s>¡ ‹∑ nq«j·T+µ nH˚ o]¸ø>£ ± dü+ã+~Û‘· $wüjT· ì|ü⁄DTì#˚
ø±¢dt {≤ø˘ ìs¡«Vü≤D.
• $$<Ûä ‘·s¡>∑‹ >∑<äT\˝Àì uÀ<ÛäHêuÛ≤´düq Á|üÁøÏj·T\ |ü]o\q ` $eTs¡ÙHê‘·àø£ uÀ<ÛäHêeP´Vü≤+ neT\Tô|’ ‘·s¡>∑‹
#·s¡Ã ìs¡«Vü≤D.
• dü+kÕú>‘ ∑ · |ü]o\Hê ø±s¡´Áø£eT+ (IOP) düeTj·T+˝À s¬ +&ÉT ˝Òø£ eT÷&ÉT bÕsƒX¡ Ê\˝À¢ì ‘·s>¡ ‹∑ uÀ<Ûqä ˝À $eTs¡ÙHê‘·àø£
uÀ<ÛäHêeP´Vü≤+ neT\T »s¡T>∑T‘·Tqï rs¡Tô|’ H√{Ÿ ‘·j·÷Ø.
_. eT~+|ü⁄ Á|üXï¯ \T
• ª$eTs¡ÙHê‘·àø£ uÀ<Ûäqµ düeTs¡úe+‘·+>± neT\T »s¡>∑{≤ìøÏ MT]#˚Ã ìsêàD≤‘·àø£ dü÷#·q\qT ‘Ó\Œ+&ç.
:: 5 ::
• |æ\¢˝À¢ Á|ü•ï+#˚ dü«uÛ≤yêìï n\yê≥T #˚j·T{≤ìøÏ #˚|ü≥ºe\dæq ø±s¡´Áø£e÷\qT ‘Ó\Œ+&ç.
• $$<Ûä $<ëý˚‘·Ô\ ‘·‘ê«˝À¢ ª$eTs¡ÙHê‘·àø£ uÀ<Ûäqµ jÓTTø£ÿ C≤&É\qT >∑÷]Ã yê´kÕìï ‘·j·÷s¡T #˚j·T+&ç.
• $eTs¡ÙHê‘·àø£ uÀ<Ûäq H˚{Ï ‘·s¡>∑‘·T\≈£î nedüs¡e÷? #·]Ã+#·+&ç.
• ÁbÕ<∏$ä Tø£ ‘·s>¡ ‘∑ T· ˝À¢ $eTs¡ÙHê‘·àø£ uÀ<Ûqä neT\T˝Àì sTTã“+<äT\qT ù|s=ÿì, n~Û>$∑ T+#˚+<äT≈£î MT]#˚Ã dü÷#·q\qT
‘Ó\|ü+&ç.
• $eTs¡ÙHê‘·àø£ uÀ<Ûäq jÓTTø£ÿ |ü]$T‘·T\qT ‘Ó\TŒ‘·÷, n~Û>∑$T+#˚ dü÷#·q\qT Áyêj·T+&ç.
• $eTs¡ÙHê‘·àø£ uÀ<Ûäq >∑÷]Ã ˇø£ \|òüTT{°ø£ Áyêj·T+&ç.
2.3 uÀ<ÛäHê‘·‘ê«\T, dæ<ë∆+‘ê\ô|’ Á|ü‹düŒ+<äq\T
uÛ≤s¡rj·T $<ë´‘·‘«· + ÁbÕNqø±\+˝ÀH˚ e÷qMj·T $\Te\T, Ä<äsÙ¡ \øå±´\‘√ Á|ü|+ü #êìπø e÷s¡<Z sä Ù¡ ø£+>± ì*∫
y˚T<∏ëe⁄\ eTqïq\qT bı+~+~. ÄÁX¯eT $<Ûëq+‘√ ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆq $<ëéédüú ù|¬sìïø£>∑qï q\+<ä, ‘·ø£å•\
$X¯«$<ë´\j·÷\ es¡≈£î $düÔ]+∫ >∑DÏ‘·, K>√fi¯, CÀ´‹wü, yÓ’<ä´, ìsêàD XÊÅkÕÔ\˝À n‘·T´qï‘· kÕúsTTøÏ #˚]+~. H˚&ÉT
uÛ≤s¡rj·T$<ä´ XÊg, kÕ+πø‹ø£, kÕe÷õø£ XÊÅkÕÔ\˝À n<äT“¤‘· $»j·÷\qT kÕ~Ûdü÷Ô $X¯«$<ë´|ü≥+˝À ‘·qø£+≥÷ ˇø£
Á|ü‘˚´ø£ kÕúHêìï ø£*–e⁄+~.
Hê{ÏqT+&ç H˚{Ïes¡≈£L kÕ~Û+|üã&ÉT‘·Tqï á $»j·÷\˝À m+‘√eT+~ <˚X¯, $<˚o $<ëý˚‘·Ô\ uÀ<ÛäHê‘·‘ê«\T
Ç$T&ç ñHêïsTT. yê] Ä˝À#·q\T, dü÷#·q\T, dæ<ë∆+‘ê\T, Ä#·s¡D\T uÀ<ÛäHê$<ÛëHê\qT m+‘·>±H√ Á|üuÛ≤$‘·+
#˚kÕsTT. n]kÕº{˝Ï Ÿ, k˛Áø£{d° ,t s¡÷k˛, ø=$Tìj·Tdt, C≤Hé&÷É ´sT÷, ns¡$+<äT&ÉT, õ&ÉT¶ ÁøÏweíü T÷]Ô, düsπ «|ü*,¢ e÷+{Ïk˛‡Ø,
Ábò˛u…˝Ÿ, |æj÷· C…. yÓ>’ √{Ÿdÿ” , øÏ˝ŸbÕÁ{Ïø˘ yÓTT<ä\>∑T nH˚øe£ T+~ ‘·‘«· , eTH√yÓC’ ≤„ìø£, kÕe÷õø£, $<ë´ XÊg ì|ü⁄DT\T ‘·eT
nqTuÛÑ÷‘·T\qT CÀ&ç+#·≥+<ë«sê $<ë´$<ÛëHê\qT |ü]|ü⁄wüº+ #˚XÊs¡T.
$<ë´s¡T\ú eT]j·TT düe÷»+ jÓTTø£ÿ nedüsê\T, H˚|<ü ë∏ ´\≈£î nqT>∑TD+>± $wüjT· Á|üD≤[ø£\T, eqs¡T\ $ìjÓ÷>∑+,
uÀ<ÛäHê eP´Vü‰˝À¢ nH˚ø£ q÷‘·q $<ÛëHê\T s¡÷|üø£\Œq »]>±sTT. uÀ<ÛäHê Á|üÁøÏj·T ñbÕ<Ûë´j·T πø+Á<ä+ qT+&ç $<ë´]ú
πø+Á<ä+>± |ü]D≤eT+ #Ó+~+~. á Á|üÁøÏj·T≈£î dü÷Œ¤]Ôì∫Ã, düTdü+|üqï+#˚dæq y˚T<∏ëe⁄\ ‘·‘ê«\qT, dæ<ë∆+‘ê\qT
n<Û´ä j·Tq+ #˚jT· ≥+ <ë«sê #ÛêÁ‘√bÕ<Ûë´j·TT\T uÀ<ÛHä ê HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT bı+~, düeTs¡eú +‘·yTÓ qÆ uÀ<ÛHä êuÛ≤´düq Á|üÁøÏjT· \qT
ìs¡«Væ≤+#·>\∑ s¡T.
2.3.1 –puÛ≤sTT uÀ<ÛäHê‘·‘·«+
ª–puÛ≤sTTµ n+≥÷ ÄbÕ´j·T+>± |æ\Teã&˚ –]C≤X¯+ø£sY uÛ>Ñ y∑ êHéJ uÛ&Ñ ø˚ ± ù|s¡Tbı+~q
>∑T»sê‘Y $<ëý˚‘·Ô. •X¯ó$<ä´˝À sêyê*‡q e÷s¡TŒ\ >∑÷]Ã ìs¡+‘·s¡+ ÁX¯$T+∫, Ä˝À#·q˝À,
Ä#·s¡D˝À düeT+>± J$+#ês¡T. $<ë´‘·‘·«+˝À Ç‘·&√ kÕ«|æï≈£î&ÉT. ˇø£ ñbÕ<Ûë´j·TTì>±
∫qï|æ\¢\ J$‘êìï r]Ã~<˚› ø£\qT kÕs¡úø£+ #˚j·÷\ì –puÛ≤sTT nH˚ø£ Á|üjÓ÷>±\T #˚dæ
#·÷bÕs¡T. –puÛ≤sTT ‘·‘·«+˝À πø+Á<ä _+<äTe⁄ •X¯óe⁄. dü+Á|ü<ëj·TyÓTÆq |ü<äú‘·T\≈£î <ä÷s¡+>±
ˇø£ q÷‘·q $<Ûëq+<ë«sê e÷qMj·T düe÷C≤ìï ì]à+#˚ dü«|üï+‘√ ø£èwæ#˚dæq $<ë´XÊgy˚‘·Ô
Ç‘·&TÉ . Ç‘·ì $<Ûëq+˝À |æ\\¢ ÄVü‰<¢ øä s£ y¡ TÓ qÆ Á|ü|+ü #·+ e⁄+~. }Vü≤\T s¬ ø£ÿ\T‘=&ç– Äq+<äyTÓ qÆ
J$‘·+ø=s¡≈î£ |æ\\¢ qT Áù|sπ |æ+#˚ düèCHê‘·àø£‘· e⁄+~. Ä≥, bÕ≥\ <ë«sê |üì, jÓ÷>∑´‘·ø√dü+ –puÛ≤jYT
1885`1939
C≤„q+ nH˚ düJe \ø£åD+ e⁄+~.
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT øπ e\+ ñ<√´>∑+`J‘·+ nH˚ |ü]$T‘· kÕúsTT˝À »&É+>± Áã‹πøùd $<Û+ä >± ø±≈£î+&Ü Ä<äsÙ¡ eT÷]Ô>±,
Áù|s¡Dì#˚Ã e´øÏÔ‘·«+‘√, <ÛÓ’s¡´+‘√ ˇø£ ÄX¯j·T+ ø√dü+ J$+#˚ uÛ≤$ ñbÕ<Ûë´j·TT\ ìsêàD+ –puÛ≤sTT ø£\. n<˚ n‘·ì
|ü⁄düÔø£+ ª|ü>∑{Ïø£\µ1.
:: 6 ::
$<ä´≈£L, dü+düÿs¡D\≈£î dü+ã+~Û+∫q uÛ≤eq\≈£î s¡÷|üø£\Œq #˚j·T&É+, $<ëúÀ<Ûäq≈£î dü+ã+~Û+∫q $$<Ûä
|ü<‘úä T· \qT s¡÷bı+~+#·&+É , yê{Ï<ë«sê n<Ûë´|üq ø£fi≈¯ î£ dü+ã+~Û+∫q dæ<ë∆+‘ê\qT Äø£[+#·T≈£îì n+<ä]ø° $e]+#·&+É ,
‘·q kı+‘· <äècÕº+‘·+ <ë«sê $<ëúÀ<Ûqä qT d”«ø£]+∫q k˛<äsT¡ \qT Ä |ü<‘∆ä T· \qT neT\T |üs#¡ {· ≤ìøÏ dæ<|∆ä sü #¡ &· +É #˚dæ
~XÊ ìπs›X¯+ #˚ùdyês¡T –puÛ≤sTT.
ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ëúÀ<Ûäq˝À dü+uÛ≤wüD|ü<ä∆‹, Á|üXÀï‘·Ôsê\ |ü<ä∆‹, uÛ≤>∑kÕ«eT´ |ü<ä∆‹, Hê≥ø°j·T |ü<ä∆‹, düMTø£è‘· `
n+•ø£|<ü ‹∆ä , ôd<’ ë∆+‹ø£ |ü<‹∆ä `ñ<äV≤ü s¡D≤‘·àø£ |ü<‹∆ä yÓTT<ä\>∑T nH˚ø£ |ü<‘∆ä T· \qT dü÷∫+#ês¡T2. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT $<ë´s¡T\ú
dü«‘·+Á‘· Ä˝À#·q\≈£î, düè»Hê‘·àø£‘·≈£î neø±X¯+ ø£*Œdü÷Ô, kÕ«e\+ãq ~X¯>± ø£èwæ#˚dü÷Ô $XÊ\ <äèø£Œ<∏ä+ ø£*Ze⁄+&Ü*.
ìs¡+‘·s¡ nH˚«wü≈£îì>±, eè‹Ô|ü≥¢ ìã<ä∆‘·, Áù|eT ø£*– e⁄+&Ü\ì –puÛ≤sTT ‘·‘·«+ dü÷∫düTÔ+~. –puÛ≤sTT s¡#·q\T3
ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î dü÷Œ¤]Ôìe«≥y˚Tø±ø£, ‘·*¢<ä+Á&ÉT\≈£î ≈£L&Ü nH˚ø£ dü÷#·q\qT ÇdüTÔHêïsTT.
``````````````````````````````````````````````````````````````````````````````
1. –puÛ≤sTT ‘·‘·«+˝À Á|üdæ~∆bı+~q |ü⁄düÔø£+ ª|ü>∑{Ïø£\µ.
2. –puÛ≤sTT |ü⁄düÔø£+ ªÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ëúÀ<Ûäqµ˝À $$<Ûä uÀ<ÛäHê|ü<ä∆‘·T\T dü÷∫+#·ã&Ü¶sTT.
3. –puÛ≤sTT s¡#·q\T : ‘·*¢<ä+Á&ÉT\≈£î, ‘·*¢<ä+Á&ÉT\ Á|üX¯ï\T, ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T ø±e≥+ ø£]ƒq+, ‘·*¢<ä+Á&ÉT\ ‘·\H=|æŒ, ÁbÕ<∏ä$Tø£
bÕsƒ¡XÊ\˝À uÛ≤cÕ•ø£åD, ñbÕ<Ûë´j·TT\T nsTTq|ü&ÉT, u≤\\•ø£åD` Hê uÛ≤eq\T, ÁbÕ<∏ä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\˝À¢
uÀ<ÛäHê |ü<ä∆‘·T\T, ÁbÕ<∏ä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\ ñbÕ<Ûë´j·TT\T, ÁbÕ<∏ä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\˝À ˝ÒU≤ e#·q+, e÷+{Ïk˛‡Ø
|ü<ä∆‹ 1 2, ÁbÕ<∏ä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ #˚‹eè‘·TÔ\ •ø£åD 1 2, ø£<∏ëuÀ<ÛäHê|ü<ä∆‹, Ä&ÉT‘·÷...
bÕ&ÉT‘·÷...
2.3.2 düeTàsYVæ≤˝Ÿ uÀ<ÛäHê‘·‘·«+
ªªdüèwæº˝À ‘·eT dü+‘·‹ì Bs¡Èø±\+ ô|+∫ b˛wæ+#˚ ªãèVü≤‘·Ôs¡ ø±s¡´Áø£eT+µ e÷qeC≤‹
$TqVü‰ eTπs ÁbÕDÏ HÓ‹ø¬Ô ‘·TøÔ √˝Ò<Tä . nsTT‘˚ á ô|+|üø+£ @ $<Û+ä >± ø=qkÕ>∑T‘√+~. m≥Te+{Ï
|ò*ü ‘ê\ìk˛Ô+~ nH˚~ n+<ä]˙ Ä˝À∫+|üCùÒ d~>± e÷]+~. Ç~ es¡ø{£ Ï s√E\‘√ b˛*Ã‘˚ á
s√E |æ\\¢ ô|+|üø+£ ˝À ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\T n‘·´+‘· ÁX¯<∆ä rdüT≈£î+≥THêïs¡T. nsTT‘˚ á ÁX¯<∆ä ì»+>±
|æ\\¢ y˚T\Tø√] »s¡T>∑T‘√+<ë ˝Òø£ yê]ì ‘êeTT kÕ~Û+#·˝ìÒ \øå±´\qT kÕ~Û+#˚ |üìeTT≥T¢>±H√,
‘·eT yês¡dü‘ê«ìï ø=qkÕ–+#˚ ªkı‘·TÔ>±H√µ ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T uÛ≤$kÕÔsê nì eTq*ï eTq+
Á|ü•ï+#·Tø√yê*‡q düeTj·T$T~. eTq>∑+<äs¡>√fi≤ìï, njÓ÷eTj·÷ìï ‘=\–+∫ yêdüÔyêìï, m.mdt.˙˝Ÿ
düV≤ü »‘ê«ìï Äø£[+|ü⁄ CÒdTü ø√{≤ìøÏ dü]>±Z Çø£ÿ&˚ ªdüeTàsY Væ≤˝Ÿµ nqTuÛyÑ ê\T Ä<Ûës¡eTÚ‘êsTT. 1883`1973
m.mdt.˙˝Ÿ #Ó|Œæ q≥T¢ |æ\\¢ ô|+|üø+£ ˝À ì»+>± sTT~ dü+#ê\Hê‘·àø£ <äèø£Œ<Ûyä T˚ ne⁄‘·T+~. |æ\\¢ T ‘·eTø£Hêï m‘·T≈Ô î£
m<ä>±\ì ã+>±s¡T uÛÑ$wü´‘·TÔ yê] kı+‘·+ ø±yê\ì ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T düVü≤»+>± ø√s¡T≈£î+{≤s¡T. á Áø£eT+˝À ‘·eT
Ä<äTsê›qT, ˝ÀbÕ\qT ‘·eT≈£î ‘Ó*j·T≈£î+&ÜH˚ dü«#·ÃyÓTqÆ |æ\\¢ ≈£î n+≥Tyê´~Û e÷~]>± dü+Áø£$T+|üCdÒ Tü HÔ êïs¡T. eTq
u≤\´+˝À kÕ~Û+#·˝øÒ b£ ˛sTTq$ eTq |æ\\¢ T bı+<ë\ì Äsê≥|ü&≥É +˝À e⁄qï yÓs’ T¡ <Ûë´ìï düùV≤‘·Tø£+>± ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\T
ø±dü+Ô ‘· ì<ëq+>± Ä˝À∫+#·˝øÒ b£ ˛‘·THêïsê nì|æk˛Ô+~.
` ªdüeTàsYV≤æ ˝Ÿµô|’ eTT+<äTe÷≥>± Ábıˆˆ XÊ+‘êdæHêΩ 1
‘·s¡>∑‹ #·s¡Ã : ô|’ n_ÛÁbÕj·T+ >∑÷]Ã #·]Ã+&É+&ç. (düeTàsYVæ≤˝Ÿ |ü⁄düÔø±ìï #·<äe+&ç)
düeTàsYVæ≤˝Ÿ nH˚~ ˇø£ ùd«#êÃ¤j·TT‘· bÕsƒ¡XÊ\. Bì eékÕú|ü≈£îì>± m.mdt.˙˝Ÿ Ä<ÛäTìø£ $<ë´ ‘·‘·«y˚‘·Ô>±
Á|üd~æ ø¬∆ ø±ÿs¡T. ˇø£ $<ëý˚‘>Ô· ±, ˇø£ eTqdü‘Ô ‘· «· XÊgy˚‘>Ô· ±, |æ\\¢ ‘√ Á|ü‘´· ø£å dü+ã+<Ûä u≤+<Ûyä ê´\Tqï ˙˝Ÿ ‘·q nqTuÛyÑ ê\qT,
XÊÅdj Ô” T· |ü]o\qqT CÀ&ç+∫ bı+<äT|üs∫¡ q $\TyÓq’ s¡#q· ªdüeTàsY Væ≤˝Ÿµ. nH˚ø£ <˚XÊ˝À¢ì ñbÕ<Ûë´j·T $<ë´ ø£fi≤XÊ\˝À¢
˙˝Ÿ s¡#·q\T2 bÕsƒê´+XÊ\T>± rdüTø√ã&Ü¶sTT.
:: 7 ::
|æ\¢\ •ø£åD ÄcÕe÷w” eéVü‰s¡+ ø±<äì n~ m+‘√ ÁX¯eT‘√ ≈£L&ÉT≈£îqï<äì, n+<äTø√dü+ uÛ≤>∑kÕ«eTT´\+<äs¡÷
nìïs¡ø±\T>± dü+dæ<äT∆\T>± e⁄+&Ü\ì ˙˝Ÿ ôV≤#·Ã]kÕÔs¡T. Ç+>±¢+&ÉT˝Àì dübò˛ø˘ÿq+<äT 1921˝À ÁbÕs¡+_Û+#·ã&ç,
‘·<äT|ü] ©düºHé≈£î e÷s¡Ãã&ç 40 @+&ÉT¢ q&ÉT|üã&çq ∫qï ã&ç ªdüeTàsY Væ≤˝Ÿµ. düeTàsY Væ≤˝Ÿ q+<äT Äs¡T bòÕsê\T
(‘·s>¡ ‘∑ T· \T) e⁄+{≤sTT. |æ\\¢ T ej·TdüT ã{Ïº ø±≈£î+&Ü kÕeTsêú´ìïã{Ïº Äj·÷ ‘·s>¡ ‘∑ T· \≈£î yÓfi‘¯ ês¡T. düeTàsY Væ≤˝Ÿ |æ\\¢ T
‘·eT≈£î sTTwüºyÓTÆq~ #·<äe{≤ìøÏ, ndü‡\T #·<äe≈£î+&Ü e⁄+&É{≤ìøÏ ≈£L&Ü ùd«#·Ã¤ ñ+≥T+~. Ç‘·s¡T\ ùd«#·Ã¤, uÛÑÁ<ä‘·\≈£î
uÛÑ+>∑+ ø£\>∑q+‘·es¡≈£L |æ\¢\≈£î ‘·eT≈£î sTTwüº+ e#·TÃq≥T¢ #˚ùd kÕ«‘·+Á‘·´+ e⁄+≥T+~. ùd«#·Ã¤ |üì#˚düTÔ+<äqï dü‘ê´ìï
˙˝Ÿ ìs¡÷|æ+#ês¡T. ‘·eT≈£î @~ø±yê˝À, |æ\\¢ T ‘·eT≈£î ‘êeTT ‘Ó\TdüT≈£îqï ‘·sT¡ yê‘· #ê˝≤ y˚>+∑ >± H˚sT¡ Ãø√>∑\T>∑T‘ês¡ì
˙˝Ÿ nqTuÛÑe+˝À #·÷&É≥+ »]–+~.
düeTàsYVæ≤˝Ÿ˝À dü«j·T+bÕ\q e⁄+&˚~. ã&ç nôd+;¢˝À Á|ü‹ $<ë´]úøÏ, {°#·s¡T‘√ düe÷q+>± z≥T e⁄+&˚~. @
ìs¡jí T· yÓTHÆ ê nôd+;¢ ÄyÓ÷~+#ê*‡+<˚. Á|üyX˚ Ê\T, ñqïrø£sD¡ ≈£L&Ü $<ë´s¡T\ú n_ÛsT¡ #·T\T, kÕeTsêú´\≈£î nqT>∑TD+>±
e⁄+{≤sTT. Vü‰»s¡T, nuÛÑ´düq+ dü«#·Ã¤+<ä+>± e⁄+{≤sTT.
ªªH˚sT¡ Ãø√e&É+ nedüs+¡ ˝Ò<ìä H˚qT #Ó|Œü &É+ ˝Ò<Tä . H˚sT¡ Ãø√e&É+ eTTKýÓTqÆ <˚. ø±˙ n+<ä]ø° ø±<äT. düè»Hê‘·àø£ X¯øÔÏ
ø£*–qyês¡T ‘·eT düV≤ü » \ø£Då ≤\qT, Á|ü‹uÛqÑ T nqTdü]+∫ nedüsy¡ TÓ qÆ HÓ|’ ⁄ü D≤´ìï dü+bÕ~+#·T≈£î+{≤s¡T. ‘·eT≈£î
ø±e*‡+<˚$T{À dü«j·T+>± H˚sT¡ Ã≈£î+{≤s¡T. ‘·s>¡ ‹∑ >∑<Tä ˝À¢ H˚sT¡ Ãø√yê*‡+~>± ˇ‹Ô&ç #˚jT· &É+e\¢ m+‘· düè»Hê‘·àø£‘·
nD>±] b˛‘·Tqï<√ ‘Ó\T‡ø√e&É+ kÕ<Û´ä + ø±<äT. ` m.mdt.˙˝Ÿ
|æ\¢\T ø=~›>± e÷Á‘·y˚T Á|ü>∑‹ kÕ~ÛdüTÔHêï, ndü‡\T @MT kÕ~Û+#·˝Òø£b˛‘·THêï y˚∫ #·÷&É≥+ ˙˝Ÿ Á|ü‘˚´ø£‘·. |æ\¢*ï
u≤~Û+#·≈£î+&Ü, #Ó&É>=≥º≈£î+&Ü e⁄+fÒ ∫es¡≈£î yês¡T $»j·T+ kÕ~Û+#·>∑\>∑T‘ês¡H˚~ n‘·ì $XÊ«dü+. ìC≤sTTrøÏ
kÕúq+˝Òì, nyêdü$Ô ø£yTÓ qÆ eTsê´<ä, |üìøÏsêì n\yê≥T¢>\∑ bÕsƒX¡ Ê\ eédüú nqedüse¡ Tì á‘·ì n_ÛÁbÕj·T+. dü«j·T+bÕ\q≈£î
n+‘·T˝Òì $\Te e⁄+≥T+<äì q$Tà, Ä#·s¡D˝À #·÷|æq bÕsƒ¡XÊ\ ªdüeTàsYVæ≤˝Ÿµ ‘·s¡>∑‹ >∑~, dü+Á|ü<ëj·T dü÷Á‘ê\≈£î
ÁbÕ<Ûëq´‘· ìe«≥+ ø±≈£î+&Ü $<ë´s¡Tú\ dü+‘√cÕìøÏ, ùd«#·Ã¤≈£î n~Ûø£ ÁbÕ<Ûëq´‘· ìe«≥+ »s¡T>∑T‘·T+~. ô|<ä›\ CÀø£´+
ô|s¡T>∑T‘·Tqï ø=\B uÛÑj·T+, |òüTs¡¸D yê‘êes¡D+ @s¡Œ&ç H˚s¡TÃ≈£îH˚+<äT≈£î nedüs¡yÓTÆq n_Ûs¡T∫ì bı+<ä˝Òø£ ìsêdüø£Ô‘·
ì]¢|‘Ôü · e´‹πsø£ Á|ües¡qÔ \T ø£\T>∑T‘êj·Tì á $<Ûëq+ $X¯«dædTü +Ô ~. d”«j·T ìj·T+Á‘·D, d”«j·TXÀ<ÛD ä , d”«j·T nuÛ´Ñ düq≈£î
e÷s¡Z<äs¡Ùø±˝Ö‘êj·Tì á ‘·‘·«+ jÓTTø£ÿ qeTàø£+.
1. Ábıˆˆ XÊ+‘êdæHêΩ : Á|üeTTK kÕe÷õø£ ø±s¡´ø£s¡Ô, ª|ü<äàlµ nyês¡T¶ Á>∑V”≤‘·, C≤rj·T u≤\\ Vü≤≈£îÿ\ ø£$TwüHé #ÛÓ’sY|üs¡‡Hé,
sêeTHé yÓT>∑ôdôd nyês¡T¶ Á>∑V”≤‘·.
2. ˙˝Ÿ s¡#·q\T : {≤øÏ+>¥ Ä|òt düeTàsY dü÷ÿ˝Ÿ, m &=$T˙dt ˝≤>¥ ãTø˘, ~ Ábıã¢yéT bòÕ´$T©, ~ Á|ò”#Ó’˝Ÿ¶, d”«j·T #·]Á‘·, ~
˝≤dtº e÷Hé m ˝…’yé, ~ ÁbÕã¢yéT {°#·sY, Vü‰sYº‡ Hê{Ÿ ôV≤&é‡, ~ ÁbÕã¢yéT #Ó’˝Ÿ¶ ~ ÁbÕã¢yéT ù|s¡+{Ÿ.
2.3.3 {À{Àº`#êHé` {ÀyÓ÷ bÕsƒ¡XÊ\ uÀ<ÛäHê‘·‘·«+

»bÕHé s¡#·sTTÁ‹ f…≥T‡ø√ ø=]j·THê– ∫qïHê{Ï ª{ÀyÓ÷µ m*yÓT+≥Ø bÕsƒ¡XÊ\˝Àì nqTuÛÑyê\qT Vü≤è<ä´+>±
nø£så s¡ ÷¡ |ü+˝À e⁄+∫q u≤*ø£ ø£<˚∏ {À{Àº`#êHé. {À{Àº`#êHé bı+~q nqTuÛyÑ ê\T 80 dü+ˆˆ ‘·sT¡ yê‘· ≈£L&Ü Á|ü|+ü #·yê´|ü+Ô >±
ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î, ‘·*¢<ä+Á&ÉT\≈£î dü÷Œ¤]Ô<ëj·Tø£+>±H˚ e⁄+&É{≤ìøÏ ø±s¡D+, n|üŒ{Ï |æ\¢\ nedüsê˝Ò sTT|üŒ{Ï u≤\\
rs¡ì nedüsê\T>± $T–*b˛e≥y˚T. ø=ãj·÷wæ#˚ kÕú|æ+#·ã&çq ª{ÀyÓ÷µ bÕsƒ¡XÊ\ ‘·q≈£î sTT∫Ãq nqTuÛÑyê\qT ˇø£
neT÷\ýÓTÆq ãVüQeT‹>± s¡#·sTTÁ‹ ù|s=ÿ+≥÷ ø=ãj·÷wæì Ç˝≤ Á|üX¯+dæ+#ês¡T.
ªªH˚˙ |ü⁄døÔü +£ ˝À ø=ãj·÷wæ $<ëúÀ<Ûqä ˝À neT\T|üs∫¡ q |ü<‘∆ä T· \qT #Ó|Œü {≤ìøÏ Á|üjT· ‹ï+#êqT. |æ\\¢ T düV≤ü »+>±
eT+∫yêfi¯s¢ TT e⁄+{≤s¡ì, #Ó&TÉ yê‘êes¡D+˝À, #Ó&y¶É êfi¯fl dü+s¡øDå£ ˝À yêfi¯ófl #Ó&bç ˛‘ês¡˙ Äj·Tq qe÷às¡T. |æ\˝¢ À¢ e⁄+&˚
eT+∫ ‘·Hêìï yÓ*øÏrdæ, $ø£d+æ |üCj Ò T· ≥y˚T Äj·Tq Á|ü<ëÛ q <Û´˚ j·T+. yê] e´øÏ‘Ô ê«\qT r]Ã~<ä≥› y˚T Äj·Tq ÄX¯jT· +.
{ÀyÓ÷ ˝≤+{Ï bÕsƒX¡ Ê\\T áHê&ÉT e⁄+fÒ düe÷»+˝À sTT+‘· Væ≤+dü e⁄+&˚~ø±<äT. ã&çe÷ìy˚dæ |æ\\¢ dü+K´ ≈£L&Ü
sTT+‘·e⁄+&˚~ ø±<äì Hê n_ÛÁbÕj·T+. {ÀyÓ÷˝À ã&ç nsTTb˛j·÷ø£ ≈£L&Ü |æ\\¢ ≈£î sTT+{ÏøÏ b˛yê\ì|æ+#˚~ ø±<äT.
ñ<äj·T+ |üP≥ ã&çøÏ M˝…’q+‘· ‘·«s¡>± yÓ[flb˛yê\ì|æ+#˚~. n≥Te+{Ï ã&ç n~µµ.
:: 8 ::
{À{Àº`#êHé ø£<qä∏ +˝À V”≤s√ z u≤*ø£. ‘·q düV≤ü » Á|ües¡qÔ qT ns¡+ú #˚dTü ø√˝Òì ˇø£ bÕsƒX¡ Ê\ ÄyÓTqT ãVæ≤wüÿ]düT+Ô ~.
s¡#s· TTÁ‹ ãVæ≤wüÿs¡D≈£î ø±s¡D≤\qT1 Vü≤è<ä´+>± ∫Á‹dü÷Ô sê‘·ã\¢qT |ü<˚ |ü<˚ eT÷j·T≥+, rj·T≥+, øÏ{øÏ ° <ä>sZ∑ ¡ ì\ã&ç
y˚Tfi¯>±fi¯flqT |æ\e≥+ yÓTT<ä˝…’q düVü≤» düìïy˚XÊ\T, |æ\¢\T m+‘· düTìï‘·+>± Á|üe]ÔkÕÔs√ ø£fi¯fl≈£î ø£{Ïºq≥T¢ #·÷|ü≥+
»]–+~. ˇø£ bÕsƒ¡XÊ\ ˇø£ $<ë´]ú J$‘êìï m+‘· ÄVü‰¢<ä¡ø£s¡+>±, ñ‘ê‡Vü≤uÛÑ]‘·+>± ø£\\qT kÕø±s¡+ #˚j·T>∑\<√ á
ø£<∏ä <ë«sê {ÀyÓ÷ bÕsƒ¡XÊ\ ìs¡÷|ædüTÔ+~.
ø=ãj·÷wæ ‘·q bÕsƒ¡XÊ\˝À ùd«#·Ã¤≈£î, düe÷q‘ê«ìøÏ, düVü≤»‘ê«ìøÏ sTT∫Ãq ÁbÕ<Ûëq´‘·qT {§{Àº`#êHé bÕÁ‘·
<ë«sê s¡#·sTTÁ‹ Á|ü‘·´ø£å+>± #·÷bÕs¡T. n+>∑yÓ’ø£\´+>∑\ |æ\¢\‘√, Ç‘·s¡ eT‘ê\ |æ\¢\‘√, $<˚ouÛ≤wü\ |æ\¢\‘√ ùdïVü≤+
#˚j·T{≤ìøÏ neø±X¯$T∫Ãq (n|üŒ{Ï |ü]dæú‘·T\T Á|ü‹≈£L*+∫Hê) ø=ãj·÷wæ >=|üŒ‘·q+, ‘Ó>∑Te Á|ü‹ ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ,
Á|ü‹bÕsƒ¡XÊ\≈£î dü÷Œ¤]Ô<ëj·Tø£+. Ç≥Te+{Ï $<ë´‘·‘ê«ìï H˚{Ï bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ nqTdü]ùdÔ |òü*‘ê\T Ä<äs¡ÙÁbÕj·T+>± e⁄+&ç
$<ë´s¡Tú\ düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~∆øÏ ‘√&ÉŒ&É>∑\e⁄.
‘·s¡>∑‹ #·s¡Ã : Á|üdüTÔ‘·+ bÕsƒ¡XÊ\\ ø±s¡´Áø£e÷\≈£î, {ÀyÓ÷ bÕsƒ¡XÊ\ ø±s¡´Áø£e÷\≈£î >∑\ e´‘ê´kÕìï
>∑T]Ôdü÷Ô MT dü÷#·q\qT CÀ&ç+#·+&ç.
1. {À{Àº#êHé s¡#·q : f…≥T‡ø√ø=]j·THê–, nqTyê<ä+ : yêdæ¬s&ç¶ d”‘ê<˚$, Á|ü#·Ts¡D : H˚wüq˝Ÿ ãTø˘ Á≥dtº, Ç+&çj·÷.
2.3.4 eTø£¬s+ø√ uÀ<ÛäHê‘·‘·«+

$<ëúÀ<ÛäHês¡+>∑+˝À Á|üC≤kÕ«eT´ uÛ≤eq\qT, dæ<ë∆+‘ê\qT Á|üy˚X¯ ô|≥º{≤ìøÏ
bÕ≥T|ü&çq $<ë´‘·‘·«y˚‘·Ô˝À¢ Ä+{ÏHé eTø£¬s+ø√ Á|üdæ<äT∆\T. uÀ<Ûäq $wüj·T+˝À eTø£¬s+ø√
#˚dqæ ‘ê]ÿø£ dü÷Árø£sD ¡ \T, nqTdü]+∫q |ü<‘∆ä T· \T ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\T eT]j·TT ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î
m+‘·>±H√ ñ|üø£]+#êsTT. eTø£¬s+ø√ $<ë´s¡Tú\ J$‘·+ yÓTT‘·Ô+ ˇø£ Áø£eT+˝À q&ç#˚˝≤
$<ë´$<ÛëHê\qT r]Ã~<ë›s¡T. Äj·Tq ˇø£ $düŒwüº ø±sê´#·s¡D‘√ $<ë´s¡Tú\‘√H˚ ª»qs¡˝Ÿ
nôd+;¢µì @sêŒ≥T #˚kÕs¡T. |æ\\¢ T ‘·eT eéVü‰sê\qT ‘êy˚T düeTs¡eú +‘·+>± ìs¡«Væ≤+#·T≈£îH˚
ñeTà&çy˚~ø£>± s¡÷|ü⁄~<äT›≈£îqï á ª$<ë´ ø£˝…øÏºyéµ ` Bì ìs¡«Vü≤D˝À Á|ü‹ $<ë´]úø° eTø£s¬ +ø√
uÛ≤>∑kÕ«e÷´ìï ø£*Œ+#·≥+ ÄdüøÏÔø£s¡yÓTÆq nqTuÛÑe+. Ç+<äT Á|üC≤kÕ«eT´ Jeq $<Ûëq+˝Àì 1888`1939
Á|üÁøÏj·T\T, dü+ã+<Ûë\T n˙ï ≈£L&Ü nqTuÛÑe+˝ÀìøÏ ekÕÔsTT.
eTø£s¬ +ø√ |æ\\¢ ø±\˙˝À¢ nH˚ø£ dü+e‘·‡sê\T |üì#˚jT· ≥+e\¢ yê] ñ<˚X› Ê´\T, ñ<˚«>±\T, nqTuÛyÑ ê\T, Äy˚<qä \T,
Äq+<ë\T yÓTT<ä\>∑T nqTuÛÑ÷‘·T\‘√ düìïVæ≤‘· dü+ã+<Ûä+ e⁄+~. $<ë´]ú qT+&ç m≈£îÿe>± Ä•+#˚ ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T,
ñbÕ<Ûë´j·TT\T, sTT‘·s¡ düe÷»düuÛÑT´\T me¬s’Hê, Ä y˚Ts¡≈£î yê]øÏ sTTe«e\dæq >ös¡e+, Áù|eT, ÄbÕ´j·T‘·\T ≈£L&Ü
sTTe«>∑*–q|ü⁄&˚ Á|üC≤kÕ«eT´ $<Ûëq+ neT\T »s¡T>∑T‘·T+<äì eTø£¬s+ø√ uÀ~ÛkÕÔs¡T. $<ä´ nH˚~ ˇø£ ñqï‘· kÕe÷õø£
Á|üÁøÏjT· ø±ã{Ïº •X¯óe⁄ Áø£eT n_Ûeè~∆˝À kÕe÷õø£ dü+ã+<Ûë\qT ø=qkÕ–dü÷Ô n_Ûeè~∆ |üs#¡ T· ≈£î+≥÷ XÊØs¡ø,£ e÷qdæø,£
kÕ+|òæTø£, HÓ’‹ø£ $ø±kÕ\qT bı+<ä>∑\T>∑T‘ê&ÉT. Ç˝≤ eT÷]ÔeT‘·«+ ˇø£ Áø£eTs¡÷bÕìï dü+‘·]+#·T≈£î+≥T+~. á‘·ì
Á|üø±s¡+ $<ä´, J$‘·+ ˇø£{Ï>±H˚ kÕ>±*. $<ë´]ú J$‘·+ $<ä´ <ë«sê eéd”úø£]+#·ã&ç düeTÁ>∑ eT÷]ÔeT‘ê«ìï
bı+<äT‘·T+~. á‘·ì s¡#·q\˙ï $<ë´s¡Tú\|ü≥¢ Áù|eT, kÕqTuÛÑ÷‹‘√ ≈£L&çq uÀ<Ûäqπø ÁbÕ<Ûëq´‘·ìkÕÔsTT.
1. eTø£¬s+ø√ s¡#·q\T : 1) b˛wt, 2) e÷sYÃ Ä|òt <ÛäØºj·T‘Y sTTj·TsY, 3) m|òt.&ç.`1, 4) <ä ô|&É>±õ>∑˝Ÿ b˛j·TyéT 5) <ä ãTø˘
|òüsY ù|¬s+{Ÿ‡, 6) Vü‰qsY, 7) bòÕ¢>¥‡ ÄHé ≥esY‡, 8) f…øÏïø˘ Ä|òt ~ Äs¡ZHÓ’CÒwüHé Ä|òt m&ÉT´πøwüq˝Ÿ Áb˛ôddt, 9) ˝…ø£ÃsY‡ muÖ{Ÿ
kı\÷´wüHé‡ Ä|òt ∫Å\¶Hé, 10) n\¢] |æ\¢\‘√ n<äT“¤‘·e÷s¡TŒ\T, ‘Ó\T>∑T nqTyê<ä+ : {Ï.mHé.$.eT÷]Ô, ôV’≤<äsêu≤<é ãTø˘ Á{dtº
Á|ü#·Ts¡D 11) neTàHêqï\≈£î.... ôV’≤<äsêu≤<é ãTø˘ Á{dtº Á|ü#·Ts¡D
:: 9 ::
2.3.5 C≤HéVü‰˝Ÿº uÀ<ÛäHê‘·‘·«+
C≤HéV‰ü ˝Ÿº
áHê&ÉT ~q|üÁ‹ø£˝Àì yês¡Ô 1923`85
Ä˝À∫+#·+&ç : bÕsƒX¡ Ê\ $<ä´ ˝Ò≈î£ +&Ü m<ä>&∑ +É kÕ<Û´ä |ü&TÉ ‘·T+<äì @ø°u$ÑÛ kÕÔsê?
ªª|æ\\¢ T H˚sT¡ Ãø√e&É+˝À m˝≤ $|ò\ü eTÚ‘ês¡T?µ, ª|æ\\¢ T m˝≤ H˚sT¡ Ã≈£î+{≤s¡T?µ ª‘·≈î£ ÿe kÕ<Ûqä bÕsƒX¡ Ê\µ, ªk˛eTyês¡+ H˚H+˚
#˚kÕÔqT?µ ªªùd«#·Ã¤ eT]j·TT nq+‘·s¡+ u≤\´+ qT+&ç |üsêØ : |æ\¢\ nedüsê\T eT]j·TT Vü≤≈£îÿ\Tµ ª$<ä´≈£î ã<äT\T>± :
Á|ü»\T #·ø£ÿ>± #˚ùd+<äT≈£î düVü‰j·T|ü&˚ e÷sêZ\Tµµ ` C≤HéVü‰˝Ÿº s¡#·q˝…’q á |ü⁄düÔø±\ ù|s¡T¢ >∑eTìùdÔH˚ Äj·Tq ‘·‘·«+,
$<ë´s¡+>∑+ô|’ Äj·Tq≈£î>∑\ nqTs¡øÏÔ ns¡úyÓTÆb˛‘·T+~. ˇ‹Ô&ç, yê´≈£î\‘·\≈£î ì\j·÷˝…’q bÕsƒ¡XÊ\ #·<äTe⁄\T u≤˝≤´ìï
∫Á<Û+ä #˚dTü HÔ êïj·Tì, Ä #·<Tä e⁄\T Á|üj÷Ó »q+ e÷≥ <˚e⁄&ÓsT¡ >∑T, Á|üe÷<ä+>± e⁄Hêïj·Tì uÛ≤$+#˚ C≤Hé Vü‰˝Ÿº ª>∑èVü≤+˝À
#·<Tä e⁄ #Ó|Œü &É+µ (Home schooling) nH˚ |ü<‹∆ä ì Á|ü‹bÕ~+∫ neT\T|ü]#ê&ÉT. Ç+<äTø√dü+ nyÓT]ø±˝ÀH˚ yÓTT≥ºyTÓ T<ä{Ï
>∑èVü≤ $<ä´ q÷´dt˝…≥sY ªbÕsƒ¡XÊ\ $<ä´ ˝Ò≈£î+&Ü m<ä>∑≥+µ (Growing without schooling) qT ÁbÕs¡+_Û+#ê&ÉT.
ªª$<ä´ n+fÒ |æ\¢\T düs¡<ë>±, n\dæb˛≈£î+&Ü Ä&ÉT≈£îH˚ Ä≥ ˝≤+{Ï<˚. nsTT‘˚ á $wüj·÷ìï nH˚ø£eT+~ ns¡ú+
#˚düTø√˝Òs¡T. #·<äTe+fÒ ã&ç #√≥T≈£î yÓfi¯¢&É+ nqT≈£î+{≤s¡T. @<√ ˇø£{Ï H˚sêŒ\qT≈£îì, |æ\¢\≈£î sTTwüº+ ˝Òìe˙ï
H˚s¡TŒ‘ês¡T. yês¡T #Ó|æŒq≥T¢ $qø£b˛‘˚ ns¡ú+˝Òì $wüj·÷\qT uÛÑj·Tô|{Ïº H˚s¡TŒ‘êeTT. á $wüj·T+ |æ\¢\≈£î q#·Ã<äT.
n+<äTø£ì eTq Ä≥˝À ø£*dæ Ä&É≥+ M˝…q’ +‘· ‘·«s¡>± e÷H˚kÕÔsT¡ .
ªˇø£ |üd_æ &É¶ düTìï‘·yTÓ qÆ ‘·q ìdü‡Vü‰j·T‘· qT+&ç e÷qeX¯øj ÔÏ T· T≈£î\Ô qT bı+<˚ Áø£e÷ìï |ü]o*+#ê\ì #ê˝≤ø±\+>± Hê
ø√]ø£. Á|ü‹ ø£Då +, Á|ü‹s√p »]π> ÄVü‰<¢ øä s£ y¡ TÓ qÆ Hê≥ø±ìï #·÷dü÷Ô >∑&bÉ Õ\H˚~ Hê yê+#Û.· Hê Äq+<ä+, Hê C≤„q+ ø√dü+,
Ä ø£èwæì M˝…’q+‘· es¡≈£L ne>±Vü≤q #˚düTø√e&Éy˚T Hê õC≤„düµ.
|æ\¢\qT düTìï‘·yÓTÆq, yê]πøq∫Ãq, yê] Ä˝À#·q\≈£î $\Teì#˚Ã Ä<äs¡D°j·T $<ÛëHê˝À¢ C≤„Hêìï n+<äT≈£îH˚
@sêŒ≥T #˚j÷· ˝Ò ‘·|Œü , nuÛ´Ñ düq+˝ÀøÏ HÓ≥ãº &É≈L£ &É<ìä C≤HéV‰ü ˝Ÿº $XÊ«dü+. m|ü&Ó‘’ ˚ ùd«#·Ã¤ \_ÛdTü +Ô <√ n|ü&ÉT düV≤ü »dæ<∆ä
nuÛÑ´düq+ ≈£L&Ü »s¡T>∑T‘·T+<äì, |æ\¢\T kÕ~Û+∫q |òü*‘ê\ô|’ ø±≈£î+&Ü H˚s¡TÃ≈£î+≥Tqï $<Ûëq+ô|’ m≈£îÿe ÁX¯<ä∆ #·÷|æùdÔ
eT+∫ |òü*‘ê\T yê≥+‘·≥ ny˚ \_ÛkÕÔj·Tì q$Tà Ä#·]+∫q $<ë´‘ê‹«≈£î&ÉT C≤HéVü‰˝Ÿº. Ç‘·&ÉT bÕsƒ¡XÊ\ yÓ\T|ü\,
sTT‘·s¡ Á|ü<˚XÊ˝À¢ |æ\¢\≈£î m˝≤ uÀ~Û+#·e#√Ã eT]j·TT $<ëúÀ<Ûäq‘√ m˝≤+{Ï nqTuÛÑe+˝Òì ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T ‘·eT
|æ\¢\≈£î m˝≤ uÀ~Û+#·e#√Ã H˚s¡TÃø√>∑\s¡ì ‘·q |ü⁄düÔø±\<ë«sê $es¡D≤‘·àø£+>± ‘Ó*bÕ&ÉT. bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ uÀ~ÛdüTÔqï
$wüj·÷ìøÏ, ãj·T{Ï Á|ü|ü+#·+‘√ »s¡T>∑T‘·Tqï <ëìøÏ m+‘· m≈£îÿe dü+ã+<Ûä+ e⁄+fÒ, n+‘˚ n~Ûø£+>± $<ë´s¡Tú\T
H˚s¡TÃø√>∑\T>∑T‘ês¡ì qy˚Tà áj·Tq ‘·‘ê«ìï H˚{Ï |ü]dæú‘·T\≈£î #·ø£ÿ>± nq«sTT+#·e#·TÃ.
:: 10 ::
2.3.6 bÕ˝§Áô|òsTTØ uÀ<ÛäHê‘·‘·«+
ªªHê |ü⁄düÔø±ìï (nD>±]q esêZ\ uÀ<ÛäHêXÊg+) ‘·–q+‘· $eTs¡ÙHê‘·àø£+>± #·<äyê\ì
ø√s¡T≈£î+{≤qT. bıs¡bÕ≥¢˙, nbÕsêú\˙ düe]dü÷Ô, ìsêús¡D\qT eT]+‘· |ü≥T‘·s¡+ #˚dü÷Ô, H˚qT
>∑eTì+#·ì n+XÊ\qT m‹Ô #·÷|æd÷ü Ô e⁄+&˚ bÕsƒ≈¡ î£ \T Hê≈£î dü+‘·è|æÔ ø£*–kÕÔsT¡ µµ `bÕ˝ÀÁô|sò TTØ
‘·q |ü⁄düøÔ ±ìï bÕsƒ≈¡ î£ \≈£î |ü]#·jT· + #˚d÷ü Ô bÕ˝ÀÁô|sò TTØ #Ó|Œæ q ô|’ e÷≥\T ‘·q $eTs¡ÙHê‘·àø£
uÀ<ÛHä ê yê<äq≈£î ‘êHÓ+‘· ø£≥Tºã&çe⁄qïB ø£fifl¯ ≈£î ø£&‘É êsTT. @ C≤„qyÓTHÆ ê, me]#˚ n+~+#·ã&çq<ÓH’ ê
‘·s∫¡ #·÷&Ü\ì, Á|ü•ï+#ê\ì, dü~«eTs¡Ù≈£î >∑T]ø±ã&Ü\ì |ü<˚ |ü<˚ #Óù|Œ bÕ˝ÀÁô|sò TTØ dü÷∫+∫q bÕ˝ÀÁô|sò TTØ
ª$eTs¡ÙHê‘·àø£ uÀ<ÛäHê XÊg+µ Ä<ÛäTìø£ $<ë´$<Ûëq+˝À Á|ü‘˚´ø£kÕúHêìï bı+~+~. 1921`1997
ªªbÕøÏøå ‘£ «· + eT÷&Û‘É «· +‘√ |ü⁄+E≈£îì eTq*ï m\¢|ü &É÷ ìØ«s¡´+ #˚d÷ü HÔ ˚ e⁄+≥T+~. Ç~ nùV≤‘·Tø£+, e÷]àø£+
ø±e&É+e\¢ yêdüÔe |ü]dæú‹ì ã÷≥ø£+>±, e÷s¡TŒ #˚j·T˝Òì ªj·T<ës¡ú+µ>± #˚düTÔ+~. n<˚ $eTs¡Ù, ùd«#·Ã¤, düè»Hê‘·àø£‘·
q$Tàq<ëìøÏ ã<äT&› sÉ TT´ Ä#·]+#·≥+ yÓTT<ä˝q’… yê{Ïì ø£*– m<äTs¡T>∑T+&Ü e⁄+&˚ j·T<ës¡ú |ü]dæ‹ú ì e÷πsÃ Á|üjT· ‘·ï+˝À
eT]+‘· ÁX¯<∆ä e⁄+&˚≥≥T¢ #˚dTü +Ô ~µµ. ` bÕ˝À Áô|sò TTØ
nuÛ≤´dü≈î£ \T $eTs¡ÙHê‘·àø£ <äèwæìº ø£*eZ ⁄+&É≥+e\¢ uÛ≤eq, dæ<ë∆+‘·+, dü÷Á‘·+, e´≈£î\Ô jÓTTø£ÿ ì»dæ‹ú ì n+#·Hêy˚dæ
‘·<äqT>∑TDyÓTÆq n_ÛÁbÕj·÷\qT @sêŒ≥T #˚düTø√e≥+ »s¡T>∑T‘·T+~.
Á|ü»\ qT+&ç H˚s¡TÃø√e&ÉeT+fÒ yê]|ü≥¢ >ös¡eeTT+&Ü*. yê]‘√ eTTU≤eTTœ e÷{≤¢&Ü*. yê] n_ÛÁbÕj·÷\≈£î
$\Teìyê«*. Bìì ªÁô|òsTTØ dü+uÛ≤wüD≤ dü+düÿ è‹µ nì nHêïs¡T. á $<Ûëq+ e\¢ C≤„Hêìï ≈£Ls¡≥+ nH˚ eT÷dü |ü<ä∆‹
qT+&ç ª$eTs¡ÙHê‘·àø£+>± Ä˝À∫+|üCÒj·T&É+, |üì#˚sTT+#·≥+<ë«sê uÀ<Ûäqµ nH˚ XÊÅd”Ôj·T $<ÛëHêìøÏ #˚s¡T‘·T+~.
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT`$<ë´]ú, $<ë´]ú`$<ë´]ú, $<ë´]úèqs¡T\ eT<Ûä´ |üs¡düŒs¡ #·s¡´\T, #·s¡Ã\ <ë«sê nuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T
»s¡>≥∑ + e\¢ $<ë´s¡T˝ú À¢ ùd«#·Ã,¤ düè»Hê‘·àø£‘,· Áø£eT•ø£Då , ìs¡“j ¤ T· ‘·, düV≤ü ø±s¡>T∑ D+ yÓTT<ä\>∑T Á|üC≤kÕ«eT´ kÕ+|òTæ ø°øs£ D¡
\ø£D
å ≤\T n_Ûeè~∆ #Ó+<äT‘êsTT. $<ë´s¡T\ú T d”«j·T ne>±Vü≤DqT ô|+bı+~+#·Tø√{≤ì¬ø’ ‘·eT kÕe÷õø£ H˚|<ü ë∏ ´\qT+&ç
n<∏ä´j·Tq+ ÁbÕs¡+_Û+#ê\ì dü÷∫+#·ã&ç+~. $<ë´s¡Tú\T ª@MTsêj·Tì |ü\ø£\Tµ, ñbÕ<Ûë´j·TT&˚ düs¡«+ n+~+#ê\H˚
uÛ≤eq≈£î á ‘·‘«· + e´‹πsø£+. á s¡øy£ TÓ qÆ ªu≤´+øÏ+>¥ $<ë´ $<Ûëq+µ $<ë´s¡T\ú düè»Hê‘·àø£‘q· T nDÏ∫y˚dæ eTs¡u§eTà\T>±
e÷s¡TdüT+Ô <äì #Ó|⁄ü ‘·T+~.
1. Áô|òsTTØ s¡#·q\T : m) nD>±]q esêZ\ uÀ<ÛäHêXÊg+ : ‘Ó\T>∑T˝À ª$eTTøÏÔ ` $<ä´µ : nqTyê<ä+ ÄØ«j·÷sY, Á|üC≤X¯øÏÔ
Á|ü#·Ts¡D. _) $<ä´ : ùd«#·Ã¤qT ÁbÕø°ºdüT #˚j·T≥+. dæ) $eTs¡ÙHê‘·àø£ düŒ èVü≤ ø√dü+ $<ä´.
2. ª$eTs¡ÙHê‘·àø£ uÀ<ÛäHê $<Ûëq+µ >∑÷]Ã ñ|ü n<Ûë´j·T+ 2.2 q+<äT $es¡+>± #·]Ã+#·ã&ç+~.
2.3.7 |æj·÷C… uÀ<ÛäHê dæ<ë∆+‘·+
‘·q eTT>∑TZs¡T dü+‘êq+ô|’ Á|üjÓ÷>±\T #˚dü÷Ô, eTH√$C≤„qXÊg+˝À m≥Te+{Ï &çÁ^\T
#˚j·Tì e´øÏÔ •X¯óeTH√ $C≤„qXÊg+˝À »>∑‘Y Á|üdæ<äT∆&ç>±, eTH√$C≤„q XÊg+˝À ÁbòÕsTT&é
n+‘·{Ï dü+#·\Hê\≈£î ø±s¡DuÛÑ÷‘·T&ÉT ø±e≥+ ÄX¯Ãs¡´ø£s¡yÓTÆq n+X¯+. JeXÊgy˚‘·Ô nsTTq
JHé |æj·÷C… dü+C≤„Hê‘·àø£ dæ<ë∆+‘·ø£s¡Ô>± uÀ<ÛäHêXÊÅkÕÔìøÏ m+‘√ y˚T\T #˚kÕ&ÉT. á‘·ì
|ü]XÀ<Ûäq\T uÀ<ÛäHêuÛÑ´düqq Á|üÁøÏj·T˝À |æ\¢\ ìeT>∑ï‘·≈£î ø±s¡D≤\qT $X‚¢wædü÷Ô ˇø£ XÊÅd”Ôj·T
|ü⁄Hê~ì Ç#êÃsTT. |æj·÷CÒ _H˚ |ü]XÀ<ÛäHêXÊ\˝À |üì#˚ùd≥|ü&ÉT Á|üC≤„ |üØø£å\ ìs¡«Vü≤D‘√
ˇø£ ej·TdüT‡ |æ\¢\T #˚dæq ‘·|ü\≈£î, Ç+ø=ø£ ej·TdüT‡ |æ\¢\ ‘·|ü\≈£î eT<Ûä´ >∑TD≤‘·àø£‘·
q+<äT ‘˚&ÜqT >∑eTì+#ês¡T. Bìì ∫øÏ‘ê‡ |ü<ä∆‹<ë«sê $X‚¢wæ+#ê&ÉT. ø=+‘·eT+~ |æ\¢\T |æj÷· C…
Á|üX¯ï\≈£î dü]jÓÆTq »yêãT\T sTTe«{≤ìøÏ, Ç+ø=+<äs¡T ‘·|ü »yêãT*e«{≤ìøÏ ø±s¡D≤˝ÒyÓTÆ 1896`1980
e⁄+{≤j·Tì Á|ü•ï+#·T≈£îì Äj·÷ #·sê\qT >∑÷]Ã |ü]XÀ<Ûqä #˚dæ d”ÿe÷\T, Ä|üsπ wüH‡é , kÕ+oø£sD¡ ,
nqT>∑TD´‘·, eéd”úø£s¡D yÓTT<ä\>∑T uÛ≤eq\ <ë«sê •X¯óe⁄ C≤„Hê‘·àø£ $ø±dü+ Hê\T>∑T<äX¯˝À¢
»s¡T>∑T‘·T+<äì Á|ü‹bÕ~+#ê&ÉT.
:: 11 ::
•X¯óe⁄ ‘·q #·T≥÷º e⁄qï Á|ü|ü+#êìï (edüTÔe⁄\T, dü+|òüT≥q\T, e´≈£îÔ\T yÓTTˆˆ) >∑÷]Ã ns¡ú+ #˚düT≈£î+≥÷, yê{Ï‘√
‘·qqT ‘êqT nqT>∑TD´‘·qT bı+<ä≥+ »s¡T>∑T‘·T+~. á dü+C≤„Hê‘·àø£ $ø±dü ÁøÏj·T≈£î dü+ã+~Û+∫q ìsêàD+ (Struc-
ture), ìs¡«Vü≤D (Organisation), $ø±dü+ (Development) >∑÷]Ã |æj÷ · C… düŒwüyº TÓ qÆ $es¡DqT sTT#êÃ&ÉT. dü+C≤„Hê‘·àø£
$ø±dü Á|üÁøÏj·T˝À e´øÏÔ ‘·q nqTuÛÑyê\qT ns¡ú+ #˚düTø√&ÜìøÏ ø=ìï dü+C≤„Hê‘·àø£ ìsêàD≤\T (Cognitive Structures)
‘√&ÉŒ&É‘êsTT. Ç~ e´øÏj Ô TÓ Tø£ÿ eéd”øú è£ ‘· Á|ües¡qÔ qeT÷Hê\≈£î (Organised Patterns of Behaviour) ø±s¡DuÛ÷Ñ ‘·eTÚ‘êsTT.
M{Ïì |æj÷· C… ªd”ÿe÷\Tµ nì |æ*#ê&ÉT. •X¯óe⁄ |ü⁄≥Tºø‘£ √H˚ ø=ìï d”ÿe÷\T bı+~ e⁄+{≤&Éì, yê{Ï jÓTTø£ÿ Áø£eT$ø±dü+
ej·TdüT‡Ø‘ê´ »s¡T>∑T‘·T+<äì, Bì¬ø’ eéd”úø£s¡D, kÕ+oø£s¡D, nqT>∑TD´‘·\T ‘√&ÉŒ&É‘êj·Tì ‘Ó*bÕ&ÉT. dü+y˚<äq#ê\ø£
<äX¯ qT+&ç |üPs¡« Á|ü#·\ø£<äX¯, eT÷s¡Ô Á|ü#ê\ø£<äX¯, neT÷s¡Ô Á|ü#ê\ø£ <äX¯\≈£î1 »]π> Á|üj·÷D+ e´øÏÔ Á|ürø±‘·àø£ J$
(Reflective Organism) qT+&ç ø±sê´ø±s¡D dü+ã+<Ûë\qT, ì>∑eTHê‘·àø£ Ä˝À#·qqT, neT÷s¡Ô $wüj·÷\≈£î düVæ≤‘·+
düT\uÛ+Ñ >± Á|ü‹düŒ+~+#˚ kÕúsTTøÏ #˚sT¡ ‘·T+~.
|æj·÷C… dü+C≤„Hê‘·àø£ $ø±dü dæ<ë∆+‘· Á|ü‹bÕ<äq\T uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üøÏj·T˝À $|ü¢yê‘·àø£ e÷s¡TŒ\≈£î <√Vü≤<ä+
#˚XÊsTT. |ü]düsê\‘√ »]ù| Á|ü‹#·s¡´\ <ë«sê $wüj·÷\qT •X¯óe⁄ ø£qTø√ÿe&É+ »s¡T>∑T‘·T+<äH˚ Á|ü‹bÕ<äq Ä$wüÿs¡D
nuÛÑ´düHêìøÏ (Explorative Learning) |ü⁄Hê~ y˚dæ+~. n˝≤π> Äj·÷ ej·TdüT‡\˝À »s¡>±*‡q Áø£eT $ø±kÕìï >∑÷]Ã
|æj·÷C… Á|ü‹bÕ<äq\T ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\T n~Ûø£ |òü*‘ê\ kÕ<Ûäq≈£î |ü&˚ nqedüs¡ Ä‘·è‘·, ˇ‹Ô&ç ø£*Z+#˚
$<ÛëHê\ qT+&ç düTìï‘· yÓK’ s¡T\ yÓ|’ ⁄ü Ä˝À∫+#˚ ~X¯≈î£ eTs¡˝≤ÃsTT. n<˚$<Û+ä >± dü+C≤„Hê‘·àø£‘˝· À yÓj ’ T· TøÏøÔ £ uÒ<ëÛ \e\q
ˇø=ÿø£ÿ]˝À ˇø=ÿø£ÿ düeTj·T+˝À ˇø=ÿø£ÿ <äX¯ ÁbÕs¡+uÛÑ+ ø±e≥+, |üP]Ô ø±e≥+ »s¡T>∑T‘·T+~ ø±ã{Ïº kÕeT÷Væ≤ø£
Ä˝À#·q\T, $<ÛëHê\T ø±≈£î+&Ü e´øÏÔ>∑‘· ˝Ò<ë ∫qï düeT÷Vü≤ ø£è‘ê´\≈£î, $<ÛëHê\≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘· ìe«e\dæq nedüs¡+
>∑T]Ô+|üã&ç+~. ÁbÕ<∏$ä Tø£ kÕúsTT˝À uÀ<ÛHä √|üøs£ D¡ ≤\≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘· ì∫Ã, ñqï‘· ‘·s>¡ ‘∑ T· ˝À¢ neT÷s¡+Ô >± ns¡+ú #˚dTü ≈£îH˚+<äT≈£î
M\T>± düeTdü´\T, ÁbÕC…≈£îº\T d”«j·T ìs¡«Vü≤D>±$+#·≥+ yÓTTˆˆ Á|üÁøÏj·T\T dü÷∫+#·ã&Ü¶sTT.
1. •X¯óe⁄ dü+C≤„Hê‘·àø£ $ø±dü<äX¯\qT >∑÷]Ã eT]+‘· $es¡+>± ù||üsY`1˝À #·]Ã+#·ã&ÉT‘·T+~.
2.3.8 Áã÷qsY uÀ<ÛäHê dæ<ë∆+‘·+
n<Ûë´|üqXÊg+˝À uÀ<ÛäHê $<ÛëHêìøÏ n~Ûø£ ÁbÕ<Ûëq´‘·ì∫Ãq dæ<ë∆+‘ê\˝À Js√yéT
Áã÷qsY ªuÀ<ÛHä ê dæ<ë∆+‘·+µ Á|üeTTKyÓTqÆ ~. dü+C≤„Hê‘·àø£ yê<ëìøÏ dü+ã+~Û+∫q á dæ<ë∆+‘·+
ü ÷· ìø£+fÒ ñ|ü>e∑ ÷ìøÏ (approach) m≈£îÿe ÁbÕ<Ûëq´‘·ìdüT+Ô ~. Bìì ªÄ$wüÿs¡D
uÀ<Ûqä ˝À $wüj
nuÛÑ´düq+µ nì ≈£L&Ü |æ\TkÕÔs¡T.
Áã÷qsY eT÷&ÉT s¡ø±\ dü+C≤„Hê‘·àø£ $ø±kÕ\qT >∑÷]Ã ù|s=ÿHêï&ÉT. 1. $~Û+#·&É+
(Enactive) 2. Á|ü‹e÷‘·àø£ (iconic) 3. dü+»„\T (Symbolic).
$~Û+#·&É+˝À nuÛÑ´düq+, #·s¡´\<ë«sê (actions) »s¡T>∑T‘·T+~. Ç~ |ü<äs¡Væ≤‘·+>± Áã÷qsY
e⁄+≥T+~. Á|ü‹e÷‘·àø£+˝À Á|ü‘´· ø£+å (Á|ü‹_+u≤\T) <ë«sê ÁbÕ‹ì<Û´ä + »s¡T>∑T‘·T+~. e÷qdæø£ 1915`2016
|ü{≤\T (mental maps) @s¡Œ&É‘êsTT.
dü+C≤„qeT÷Hê˝À nqTuÛÑyêìï |ü<ë\ s¡÷|ü+˝À @sêŒ≥T #˚düTø√e&É+ <ë«sê nuÛÑ´düq+ ø=qkÕ>∑T‘·T+~. á eT÷&ÉT
s¡ø±\ $ø±kÕ\T Ç‘·s¡ nuÛÑ´düq dæ<ë∆+‘ê\≈£î <ä>∑Zs¡ b˛*ø£\qT ø£*– e⁄+{≤sTT.
1. $~Û+#˚sø¡ +£ ` ñB›|üq ` Á|ü‹düŒ+<äq dæ<ë∆+‘·+
2. Á|ü‹e÷‘·àø£ Ø‹ ` ¬>kÕº˝Ÿº eTH√$C≤„q dæ<ë∆+‘·+
3. Á|ürø£\ Ø‹ ` |æj·÷C… dæ<ë∆+‘êìøÏ <ä>∑Z]>± e⁄+{≤sTT
1
Áã÷qsY ‘·q uÀ<ÛäHê dæ<ë∆+‘·+ (Theory of Instruction) q+<äT 4 n+XÊ\qT Á|üeTTK+>± ù|s=ÿHêï&ÉT.
1. H˚s¡TÃø√{≤ìøÏ ñqTàø£Ô‘· (Predisposition to learn)
2. $wüj·T |ü]C≤„q ì]à‹ (Structure of Knowledge)
3. nqTÁø£eTeTT (sequence)
4. |ü⁄qs¡“\q+ (Re-inforcement)
:: 12 ::
uÀ<ÛHä ê eP´Vü≤+˝À ô|’ Hê\T>∑T n+XÊ\qT <äèwæ˝º À e⁄+#·T≈£î+fÒ $<ë´s¡T˝ú À¢ uÛ≤eH√<ä“e¤ + n‘·´+‘· Á|üu≤Û eo\+>±
e⁄+≥T+<äì Áã÷qsY uÛ≤eq. $<ë´s¡Tú\≈£î nedüs¡yÓTÆq Áù|s¡D\T, eTTK´+>± n+‘·s¡Z‘· Áù|s¡D\T ø£*Œ+#·≥+, $wüj·÷ìï
eT÷s¡+Ô qT+∫ neT÷sêÔìøÏ neTs¡Ã≥+, uÀ<Ûqä ˝À düsfi¡ ¯ uÛ≤eq\ qT+&ç dü+øÏw¢ ºü uÛ≤eq\≈£î #˚sT¡ ø√e≥+, d”«j·T nuÛ´Ñ düHêìøÏ,
n+‘·sY <äèwæºøÏ, Ä$wüÿs¡D\≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘· ìe«≥+, |ü⁄qs¡“\Hê\qT ‘·–q dü+<äsê“¤\˝À dü]jÓÆTq n+‘·sê˝À¢ Çdü÷Ô
Áb˛‘·‡Væ≤+#·≥+ yÓTT<ä\>∑T yê{Ï<ë«sê uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq\qT |ü{Ïwüº+ #˚j·Te#·TÃqì á dæ<ë∆+‘·+ uÀ~ÛdüTÔ+~. nH˚«wüD≤
|ü<ä∆‹, düeTkÕ´ |ü<ä›‹, ÁbÕC…≈£îº |ü<ä∆‘·T\T á dæ<ë∆+‘· nq«j·T+>± #Ó|üŒe#·TÃ.
1. Áã÷qsY uÀ<ÛäHêdæ<ë∆+‘êìï 1960 dü+ˆˆ˝À ª~ÁbÕôddt Ä|òt m&ÉT´πøwüHéµ nH˚ Á>∑+<∏ä+˝À $e]+#ês¡T.
2.3.9 yÓ’>√{Ÿd”ÿ uÀ<ÛäHê dæ<ë∆+‘·+

ìsêàD≤‘·à yê<ëìøÏ |ü⁄Hê~y˚dæ, ªC≤„q ìsêàD+µ >∑÷]Ã nH˚ø£ |ü]XÀ<Ûäq\T #˚dæq yê]˝À
s¡wü´Hé dæ<ë∆+‘·ø£s¡Ô nsTTq ˝…yé yÓ’>√{Ÿd”ÿ Á|üeTTKT&ÉT. Ç‘·ì dæ<ë∆+‘êìï ªkÕ+|òæTø£`kÕ+düÿ è‹ø£
dæ<ë∆+‘·+µ nì |æ\TkÕÔs¡T. kÕ+|òæTø£ Á|ü‹#·s¡´ C≤„q ìsêàD+˝À Á|üeTTK bÕÁ‘· eVæ≤düTÔ+<äì,
Á|ü‹e´øÏÔ C≤„q ìsêàD+ n‘·ì jÓTTø£ÿ kÕ+|òæTø£, kÕ+düÿ è‹ø£ |ü]düsê˝À¢ »s¡T>∑T‘·T+<äì á‘·ì
Á|ü‹bÕ<äq. kÕ+|òTæ ø£`kÕ+düÿè‹ø£ dæ<ë∆+‘·+ eT÷&ÉT n+XÊ\ >∑÷]Ã ‘Ó\T|ü⁄‘T· +~. Ç$ ìj·Te÷\T>±
≈£L&Ü #Ó|üŒã&É‘êsTT. yÓ>’ √{Ÿdÿ”
1. kÕ+|òæTø£ Á|ü‹#·s¡´ (Social Interaction - SI) 1896`1934
yÓ’>√{Ÿd”ÿ n_ÛÁbÕj·T+˝À kÕ+|òæTø£ nuÛÑ´düq+ e´øÏÔ $ø±kÕìøÏ <ë]rdüTÔ+~. dü+C≤„Hê‘·àø£‘·≈£î kÕ+|òæTø£ Á|ü‹#·s¡´
Á|ü<Ûëqø±s¡ø£eTÚ‘·T+~. kÕ+düÿ è‹ø£ $ø±dü+ yÓTT<ä≥ kÕ+|òæTø£ kÕúsTT˝À, ‘·<äT|ü] e´øÏÔ>∑‘· kÕúsTT˝À »s¡T>∑T‘·T+~. ˇø£
e´øÏÔ s¡÷|ü⁄~<äT›≈£îH˚ dü+düÿ è‹˝Àì dü+Á|ü<ëj·÷\T, $\Te\T, uÖ~∆ø£ nqT≈£L\q kÕ<ÛäHê\e\¢ dü+C≤„Hê‘·àø£ Á|üø±sê´\T
Á|üuÛ≤$‘·eTÚ‘êj·Tì n+<äTe\¢ kÕe÷õø£, dü+düÿ è‹|üs¡+>± ìsêú]‘·eTÚ‘êj·Tì ‘Ó*bÕ&ÉT. kÕe÷õø£, kÕ+düÿ è‹ø£
|ü]düsê˝À¢ |üsd¡ Œü s¡ #·s´¡ \<ë«sê ªñqï‘· e÷qdæø£ Á|üÁøÏjT· \T>± |æ\Teã&˚ dü+y˚<qä , ne<Ûëq+, düà è‹, Á>∑V≤ü DX¯øÔÏ yÓTTˆˆ
Á|üuÛ≤eo\ Á|üÁøÏj·T\T s¡÷|ü⁄~<äT›≈£î+{≤sTT.
2. n~Ûø£ C≤„q+>∑\ Ç‘·s¡ e´øÏÔ (More Knowledgeable Other - MKO)
nuÛ≤´dü≈î£ ì ø£+fÒ Ç‘·s¡ e´øÏøÔ Ï (ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT, •ø£≈å î£ &ÉT, düV≤ü #·sT¡ &ÉT yÓTT<ä˝q’… ) uÛ≤eq\T, ø£è‘ê´\T, d”«j·T$es¡D,
>∑÷]Ã m≈£îÿe C≤„q+ e⁄qï|ü⁄&ÉT $ø±dü+ |üPs¡í‘ê«ìï bı+<äT‘·T+~.
3. düMT|üdüú $ø±dü eT+&É\+ (Zone of Proximal Development - ZPD)
yÓ>’ √{Ÿdÿ” Á|üø±s¡+ nuÛ´Ñ düq+ á eT+&É\+˝À »s¡T>∑T‘·T+~. Ç~ |æ\y¢ êì˝À n~Ûø£ e÷qdæø£ Á|üø±sê´\qT n_Ûeè~∆|sü ∫¡
HÓ’|ü⁄D≤´\ kÕ<Ûäq≈£î ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~. ˇø£ |æ\¢yê&ÉT dü«‘·+Á‘·+>± @$T #˚j·T>∑\&ÉT, e÷s¡Z<äs¡Ùø£‘·«+, Áb˛‘ê‡Vü≤+e\¢
@$T#˚j·T>∑\&ÉT nqï~ ‘Ó\TdüTÔ+~. |æ\¢yêìøÏ mø£ÿ&É düTìï‘·yÓTÆq dü÷#·q\T, e÷s¡Z<äs¡Ùø£‘·«+ nedüs¡yÓ÷ ‘Ó*j·TCÒùd
ÁbÕ+‘·+>± á eT+&É˝≤ìï yÓ’>√{Ÿd”ÿ >∑T]Ô+#ês¡T.
nuÛ´Ñ düq+ nH˚~ $<ë´]ú ñbÕ<Ûë´j·TT\ eT<Û´ä »]π> |üsd¡ Œü s¡#s· ´¡ ø±ã{Ï,º á Á|ü‹#·s´¡ düeTs¡eú +‘·+>± »]–q|ü⁄&ÉT
nuÛÑ´düq+ #·Ts¡T≈£î>± kÕ>∑T‘√+~. kÕ+|òæTø£, kÕ+düÿ è‹ø£ dü+<äs¡“¤+ ˝Ò≈£î+&Ü yÓ’j·TTøÏÔø£ $ø±dü+ e⁄+&É<äT ø±ã{Ïº á
dü+<äsê“¤\qT |ü{wÏ +ºü >± @sêŒ≥T #˚j÷· *‡q nedüsêìï H=øÏÿ #Ó|⁄ü ‘·T+~. |æj÷· CÒ dü«j·T+Áù|]‘· Ä$wüÿs¡D\≈£î ÁbÕ<Ûëq´+
Çe«>± yÓ’>√{Ÿd”ÿ n_Ûeè~∆ Á|üÁøÏj·T≈£î kÕe÷õø£ ‘√&ÜŒ≥T≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘· sTT#êÃs¡T. |æ\¢yê&ÉT |üs¡ý˚ø£å≈£îì düeTø£å+˝À
kÕe÷õø£ |üs¡düŒs¡ #·s¡´<ë«sê nuÛÑ´dæ+#·≥+ »s¡T>∑T‘·T+~. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT dü]jÓÆTq #·s¡´\qT @s¡Œs¡∫ nuÛÑ´düq+
ìsêàD≤‘·àø£+>± »]π>+<äT≈£î ‘√&ÉŒ&Ü*.
yÓ’>√{Ÿ d”ÿ s¡#·q\T : 1) <∏ë{Ÿ n+&é ˝≤+π>«CŸ 2) ôd’ø±\J Ä|òt ÄsYº
:: 13 ::
2.3.10 kÕsê+X¯+
D uÛ≤s¡rj·T $<ä´ ` nH˚ø£eT+~ $<ë´‘·‘·«y˚‘·Ô\ ìs¡+‘·s¡ Ä˝À#·q\T, ø£èwæ‘√ s¡÷|ü⁄~<äT›≈£î+~.
D dü+Á|ü<ëj·T uÀ<ÛH ä ê $<ÛëHê\≈£î <ä÷s¡+>±, $<ë´s¡T\ú dü«‘·+Á‘· Ä˝À#·q\≈£î, düè»Hê‘·àø£‘≈· î£ neø±X¯+ ø£*Œ+#·ã&ç,
kÕ«e\+ãq~X¯>± $<ëúÛ≤´düqÁ|üÁøÏj·T kÕ>±\ì –puÛ≤sTT ‘·‘·«+ $e]düTÔ+~.
D m.mdt.˙˝Ÿ düeTàsYVæ≤˝Ÿ bÕsƒ¡XÊ\ ùd«#êÃ¤j·TT‘·yÓTÆq~. Ç#·Ã≥ |æ\¢\T ‘·eT sTTwüºyÓTÆq~ #·<äe{≤ìøÏ eT]j·TT
#·<äe≈£î+&Ü e⁄+&É{≤ìøÏ ≈£L&Ü ùd«#·Ã¤ e⁄+≥T+~. düè»Hê‘·àø£ X¯øÏÔ >∑\yês¡T. ‘·eT düVü≤» \ø£åD≤\T, Á|ü‹uÛÑqT
nqTdü]+∫ nedüs¡yÓTÆq HÓ’|ü⁄D≤´\qT dü+bÕ~+#·T≈£î+{≤s¡ì m.mdt.˙˝Ÿ n_ÛÁbÕj·T+.
D |æ\\ ¢ T Á|üøè£ ‹˝Àì $wüj÷· \qT |ü]o*dü÷,Ô ‘·eT nedüsê\qT >∑T]Ôd÷ü ,Ô düV≤ü »dæ<+∆ä >± m<ä>≥∑ +<ë«sê H˚sT¡ Ãø√yê\ì
{À{Àu≤Hé ø£<∏äq+ $e]düTÔ+~.
D $<ä´ J$‘·+ ˇø£{> Ï ±H˚ kÕ>±\ì, $<ë´]ú J$‘·+ $<ä´<ë«sê eéd”øú ]£ +|üã&ç düeTÁ>∑ eT÷]ÔeT‘·«+ bı+<äT‘·T+<äì
eTø£s¬ +ø√ uÀ<ÛHä ê‘·‘«· + #Ó|⁄ü ‘·T+~.
D |æ\¢\T H˚s¡TÃø√e&É+ ˇø£ düVü≤» dæ<ä∆yÓTÆq Á|üÁøÏj·Tnì ìj·T‘·$<ä´<ë«sê Ä Á|üÁøÏj·T ∫Hêï_Ûqï+ ne⁄‘√+<äì,
>∑èVü≤+˝À #·<äTe⁄ #Ó|üŒ&É+<ë«sê Bìì ìyê]+#˚ Á|üj·T‘·ï+ #˚j·Te#·TÃqì C≤HéVü‰˝Ÿº n_ÛÁbÕj·T|ü&É‘ês¡T.
D Á|ü•ï+#·ì C≤„q+ C≤„q+ ø±<äì, eTTK´+>± nDÏ∫y˚j·Tã&É¶ esêZ\ |æ\¢\ Á|üX¯ï\ø£T düe÷<Ûëq+ <=]øÏq|ü⁄&ÉT
e÷Á‘·y˚T ì»yÓTÆq $<ä´ kÕ<ÛäéTì bÕ˝ÀÁô|òsTTØ ‘·q $eTs¡ÙHê‘·àø£ uÀ<ÛäHêeP´Vü≤+ $<Ûëq+ <ë«sê $e]+#·≥+
»]–+~.
D •X¯óe⁄ ‘·q #·T≥÷ºe⁄qï Á|ü|+ ü #êìï >∑÷]Ã ns¡+ú #˚dTü ≈£î+≥÷, yê{Ï‘√ ‘êqT nqT>∑TD´‘·qT bı+<ä≥+ »s¡T>∑T‘·T+<äì,
á dü+C≤„Hê‘·àø£ Á|üÁøÏj·TqT ns¡ú+ #˚düT≈£î+≥÷ uÀ<ÛäHêÁ|üÁøÏj·T ø=qkÕ>±\ì |æj·÷CÒ n_ÛÁbÕj·T|ü&Ü¶s¡T.
D yÓ’>√{Ÿd”ÿ ªkÕ+|òæTø£`kÕ+düÿ è‹ø£ dæ<ë∆+‘·+µ Á|üø±s¡+ Á|ü‹e´øÏÔ C≤„q ìsêàD+ n‘·ì jÓTTø£ÿ kÕ+|òæTø£, kÕ+düÿ è‹ø£
|ü]düsê˝À¢ »s¡T>∑T‘·T+~. nuÛÑ´düq+ »]π> ÁbÕ+‘·+, dü÷#·q\T e÷s¡Z<äs¡Ùø£‘·«+ nedüs¡eTj˚T´ Á|ü<˚XÊìï >∑÷]Ã
düMT|üdüú $ø±düeT+&É\ ìj·TeT+µ ‘Ó\T|ü⁄‘·T+~.
``````````````````````````````````````````````````````````````````````````````
2.3.11 uÀ<Ûäq ìs¡«Vü≤D ø£è‘ê´\T ` eT~+|ü⁄ Á|üX¯ï\T
m. ìs¡«Vü≤D ø£è‘ê´\T
D –puÛ≤sTT, m.mdt.˙˝Ÿ, {À{À`#êHé, eTø£¬s+ø√, C≤HéVü‰˝Ÿº, bÕ˝§Áô|òsTTØ s¡#·q\ô|’ |ü⁄düÔø£ düMTø£å ìs¡«Vü≤D.
D |æj·÷C…, Áã÷qsY, yÓ’>√{Ÿd”ÿ dæ<ë∆+‘ê\ô|’ dü+ã+~Û‘· $wüj·T ì|ü⁄DT\#˚ ø±¢dt {≤ø˘ ìs¡«Vü≤D.
D C≤Hé Vü‰˝Ÿº ÿéT dü÷ÿ*+>¥, m.mdt.˙˝Ÿ ªdü«j·T+ bÕ\q bÕsƒ¡XÊ\µ, bÕ˝À Áô|òsTTØ ªdü+uÛ≤wüD≤ dü+düÿ è‹µ,
|æj·÷CÒ ªd”ÿe÷\Tµ, yÓ’>√{Ÿd”ÿ ªdüMT|üdüú $ø±düeT+&É\+µ uÛ≤eq\ô|’ ]|òü¬sHé‡ |ü⁄düÔø±\T, Ç+≥sYHÓ{Ÿ Ä<Ûës¡+>±
H√≥T‡ ‘·j·÷s¡T #˚sTT+#·≥+.
D düuŸ j·T÷ì{Ÿ˝À #·]Ã+#·ã&Éì sTT‘·s¡ |ü⁄düÔø±\T, $<ëý˚‘·Ô\ >∑÷]Ã |ü⁄düÔø£ düMTø£å\T, ÁbÕC…≈£îº\ s¡÷|ü+˝À
$wüjT· ùdø£sD¡ .(ñ<ë : u≤]“j·÷Hê ã&ç |æ\\¢ qT+∫ {°#s· ≈¢¡ î£ ñ‘·sÔ +¡ , ø=ìï ø£\\T`ø=ìï yÓT\T≈£îe\T, ns¡$+<äT&ÉT,
õ&ÉT¶ ÁøÏwüíeT÷]Ô yÓTT<ä˝…’qyês¡T)
D –puÛ≤sTT Ä˝À#·q˝À¢ì bÕsƒ¡XÊ\, ñbÕ<Ûë´j·TT\ \ø£åD≤\ô|’ yê´dü+ ‘·j·÷s¡T #˚j·T+&ç.
:: 14 ::
D {À{À`#êHé Áø=‘·Ô bÕsƒ¡XÊ\˝Àì nqTuÛÑyê\ >∑÷]Ã MT Á|ü‹düŒ+<äq\qT ‘Ó\Œ+&ç.
D ªbÕsƒ¡XÊ\ $<ä´ ˝Ò≈£î+&Ü m<ä>∑≥+µ >∑÷]Ã MT n_ÛÁbÕj·÷\qT Áyêj·T+&ç.
D |æj·÷C… dæ<ë∆+‘êìï ‘·s¡>∑‹ >∑~øÏ m˝≤ nq«sTT+#·e#√Ã ≈£î¢|üÔ+>± Áyêj·T+&ç.
D yÓ’>√{Ÿ d”ÿ kÕ+|òæTø£ ìsêàD≤‘·àø£‘·qT >∑÷]Ã ˇø£ \|òüTT{°ø£qT ‘·j·÷s¡T #˚j·T+&ç.
D Áã÷qsY $ø±dü Á|ü‹bÕ<äq\≈£î, sTT‘·s¡ dæ<ë∆+‘ê\‘√>∑\ b˛*ø£\qT #·]Ã+#·+&ç.
D ªH˚s¡TÃø√e&Üìï H˚]Œ+#·&É+µ >∑÷]Ã \|òüTT{°ø£ Áyêj·T+&ç.
D eTø£¬s+ø√ ‘·‘·«+˝Àì ª»qs¡˝Ÿ nôd+;¢µ $•wüº‘·qT >∑÷]Ã Áyêj·T+&ç.
D C≤HéVü‰˝Ÿº Á|üø±s¡+ ª|æ\¢\T H˚s¡TÃø√e&É+˝À $|òü\eTe{≤ìøÏµ ø±s¡D≤\qT #·]Ã+#·+&ç.
D ª>∑èVü≤+˝À #·<äTe⁄ #Ó|üŒ&É+µ (Home schooling) jÓTTø£ÿ kÕ<Ûë´kÕ<Ûë´\qT >∑÷]Ã #·]Ã+#·+&ç.
D ªbÕ˝ÀÁô|òsTTØ ‘·‘·«+˝Àì dü+uÛ≤wüD≤ dü+düÿ è‹µ ì >∑÷]Ã \|òüTT{°ø£ Áyêj·T+&ç.
D yÓ’>√{Ÿd”ÿ ªdüMT|üdüú $ø±düeT+&É\+µ >∑÷]Ã \|òüTT{°ø£ Áyêj·T+&ç.
D |æj·÷C… ªd”ÿe÷\Tµ ‘·s¡>∑‹ >∑~ uÀ<Ûäq˝À #·÷ù| Á|üuÛ≤yêìï ‘Ó\Œ+&ç.
D Áã÷qsY uÛ≤eq\ jÓTTø£ÿ ‘·s¡>∑‹ >∑~ nq«j·÷ìï ‘Ó\Œ+&ç.
D yÓ’>√{Ÿd”ÿ Á|ü‹bÕ~+∫q kÕ+|òæTø£ Á|ü‹#·s¡´ ìj·Te÷ìï >∑÷]Ã ≈£î¢|”Ôø£]+#·+&ç.
:: 15 ::
2.4 dü$Tà[‘· eT]j·TT Á|ü‘˚´ø£ Ä#·s¡D\T
bÕsƒX¡ Ê\˝À¢ #·<Tä e⁄ m|ü&É÷ n+<äTu≤≥T˝À ˝Òì <ä[‘·T\T, –]»qT\T, yÓqTø£ã&çq esêZ\˝Àì |æ\*¢ ï >∑÷]Ã
eTq*ï ∫s¡ø±\+>± |ü{ºÏ y˚˝≤&ÉT‘·TqïuÛ≤yê\T ø=ìï e⁄HêïsTT. Ç$ m+‘· ø±˝≤ìøÏ e÷s¡øb£ ˛e≥+ #ê˝≤ Ä+<√fi¯qø£s¡
n+X¯+. #ê]Á‘·ø+£ >±H˚ ø=+<äsT¡ |æ\\¢ T #·<Tä e⁄ø√e&ÜìøÏ |üìøÏsês¡ì, ø=~›>± e÷Á‘·yT˚ #·<Tä e⁄ø√>∑\s¡ì, HÓeTà~>±
e÷Á‘·yT˚ #·<eä >∑\s¡ì, #·<Tä e+fÒ uÛj Ñ T· |ü&‘É ês¡ì eTq+ uÛ≤$dü÷Ô e⁄+{≤+. n˝≤π> Ä&É|\æ \¢ ≈£î dü+ã+~Û+∫ ≈£L&Ü
yêfi¯≈¢ î£ Ä≥\+fÒ sTTwüeº TT+&É<ìä , >∑D‘Ï +· , ôdH’ ‡é n+fÒ yêfi¯≈¢ î£ sTTwü+º e⁄+&É<ìä ˇø£ n_ÛÁbÕj·÷ìï dæsú +¡ >± eTq+
@s¡Œs¡#·Tø=ì e⁄+{≤+. n+>∑yÓ’ø£\´+ ø£\ |æ\¢*ï sTT‘·s¡ |æ\¢\‘√ bÕ≥T ≈£Ls√Ãu…{Ïº #·<äTe⁄ H˚s¡Œ≥+ kÕ<Ûä´+ ø±<äì
≈£L&Ü eTq qeTàø£+. *+>∑|sü +¡ >±, ≈£î\|üs+¡ >±, uÛÖ‹ø£+>±q÷, y˚T<∏dä Tü ‡˝Àq÷ ndüe÷q‘·\T, yÓqTø£ u≤≥T ‘·Hê\T
n+‘·Øq¢ +>± <ë– e⁄+{≤j·Tì, yê{Ïì e÷s¡Ã˝ÒeTì eTq+ q$Tàq+<äTe˝Ò¢ sTT˝≤+{Ï n_ÛÁbÕj·÷\T @s¡Œ&çb˛j·÷sTT.
ø=+‘·eT+~ sTT˝≤+{Ï uÛ≤yê\ qT+&ç ãj·T≥|ü&ç e⁄+&Ée#·TÃ ø±˙ m≈£îÿe eT+~˝À á uÛ≤yê\T >∑&É¶ø£≥Tº≈£îì
e⁄HêïsTT. |æ\\¢ +<äØï düe÷q+>± #·÷ùd$<Û+ä >± eTq+ ñbÕ<Ûë´j·TT*ï dæ<|∆ä ]ü ∫q|ü&˚ eTq sêC≤´+>∑+˝À ìπs•› +#·T≈£îqï
düe÷q‘·«+ kÕ<Û´ä eTÚ‘·T+~. |æ\\¢ T ‘·eT‘√ bÕ≥T eTq bÕsƒX¡ Ê\\≈£î rdüT≈£îì e#˚Ã kÕ+düÿè‹ø£, kÕe÷õø£, Ä]∆ø,£
_Ûqï‘ê«\qT ns¡+∆ #˚dTü ≈£îH˚ $<Û+ä >± eTq ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î •ø£Då ìyê«*.
` C≤rj·T bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø± #·Á≥+ 2005.
uÛ≤s¡rj·T‘· _Ûqï dü+düÿè‘·T\T, dü+Á|ü<ëj·÷\T, uÛ≤wü\ ì\j·TyÓTqÆ Á|ü‘´˚ ø£ düTdü+|üqï #·]Á‘·>\∑ ˇø£ ‘·‘«· +.
Ç<˚$<Ûä+>± uÛ≤s¡rj·T ‘·s¡>∑‹ düVæ≤‘·+ $_ÛqïuÛ≤wü\T, dü+düÿ è‹, kÕ+|òæTø£, C…’$ø£ H˚|ü<Ûë´\T >∑\ |æ\¢\‘√ n\sêπs
dü$Twæº ≈£î≥T+ã+. ≈£î≥T+ã+˝Àì Á|ü‹e´øÏÔ ˇø£ Á|ü‘´˚ ≈£îì>± e⁄+≥÷, ‘·q<Óq’ ndæ‘Ô ê«ìï m˝≤ ø£*eZ ⁄+{≤&√ ‘·s>¡ ‹∑
>∑~˝Àì Á|ür$<ë´]∆ ≈£L&Ü n<˚$<ÛäyÓTÆq >∑T]Ô+|ü⁄ ø£*–e⁄+{≤&ÉT. á >∑T]Ô+|ü⁄ m|ü&Ó’‘˚ düVü≤»+>±, dü+|üPs¡í+>±,
|üP]Ôø±\+ ø=qkÕ>∑T‘·T+<√ n|ü&˚ $<ë´s¡T∆\T düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~∆ì kÕ~Û+∫ $\Te\T>∑\ bÂs¡T\T>± m<ä>∑≥+
»s¡T>∑T‘·T+~. ‘·s¡>∑‹˝Àì ø=~›eT+~ dü«sê\πø ÁbÕ<Ûëq´‘· \_Û+∫, yê] >ös¡yê_Ûe÷Hê\πø >∑T]Ô+|ü⁄ \_Û+#˚
dü+<äsê“¤\˝À $T–*q ‘·s¡>∑‹ düuÛÑT´\T düÔãT∆\T>± e÷], |ü\T kÕe÷õø£ düeTdü´\≈£î <ë]rùd Á|üe÷<ä+ e⁄+~.
$<ë´]∆˝À n_Û\wüDj ° T· |ü⁄s√>∑eTq e÷s¡TŒ (Transformation) ø=s¡≈î£ ‘·s>¡ ‹∑ >∑~ ˇø£ Á|üu≤Û ee+‘·yTÓ qÆ ø±s¡´kÕúq+
ø±ã{Ïº á y˚T<∏√ Á|üj÷· D+˝À ñbÕ<Ûë´j·TTì bÕÁ‘· m+‘√ $\TyÓq’ ~. Ç+<äTø√dü+ Á|ü‹ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ìs¡+‘·s+¡
C≤>∑Ts¡÷≈£î&Ó’ ‘·s¡>∑‹ yÓ’$<Ûë´\qT >∑T]Ôdü÷Ô, ns¡∆+#˚düT≈£î+≥÷, $\Teìdü÷Ô Á|üD≤[ø£\qT s¡÷bı+~+#·Tø√yê*‡q
nedüs¡+ ñ+~.
2.4.1 ùdïVü≤|üP]‘· dü$Tà[‘· nuÛ≤´dü yê‘êes¡D≤ìï s¡÷|üø£\Œq #˚j·T≥+
ˇø£|ü&ÉT ‘·s¡>∑‹ uÀ<Ûäq˝À yÓ’$<Ûä´‘·qT ˇø£ nes√<Ûä+>± uÛ≤$+#˚ |ü]dæú‹ e⁄+&Ó&ç~. n|üŒ{Ï düe÷»
|ü]dæ‘ú T· \T, kÂø£sê´\ ˝Ò$T BìøÏ ø±s¡D≤\T>± #Ó|Œü e#·TÃ. düe÷»+˝À e÷s¡TŒ‘√ bÕ≥T ñbÕ<Ûë´j·TT\ $<ÛëHê\˝À
e÷s¡TŒ dü+‘·]+#·Tø√e≥+ e\¢ nVü‰«ì+#·<ä>∑Z nH˚ø£ nqT≈£L\‘·\T @s¡Œ&Ü¶sTT. dü$Tà[‘· ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À $_Ûqï
H˚|<ü ëÛ ´\Tqï |æ\\¢ T e⁄+{≤s¡T. eTTK´+>± ~yê´+>∑T\‘√ ≈£L&çq ‘·s>¡ ‹∑ eT]+‘· Á|ü‘´˚ ø£‘q· T ø£*eZ ⁄+≥T+~. $$<Ûä
s¡ø±\ yÓ’ø£˝≤´\T >∑\ |æ\¢\T m≥Te+{Ï $eø£å‘·\≈£î >∑T]ø±≈£î+&Ü n+<äs¡T |æ\¢\e˝… nuÛÑ´düq+˝À bÕ˝§Zq>∑*–‘˚
nø£ÿ&ç yê‘êes¡D+ ÄVü‰¢<äø£s¡+>± e⁄qï≥T¢>± #Ó|üŒe#·TÃ. Á|ü‘˚´ø£ ‘·s¡>∑‹ >∑<äT\≈£î, dü$Tà[‘· ‘·s¡>∑‹ >∑<äT\≈£î
Á|ü<ëÛ qyÓTqÆ uÛ<Ò +ä ~yê´+>∑T\qT kÕ<Ûës¡D ‘·s>¡ ‹∑ qT+&ç $&ÉBdæ #·÷&É≥y˚T. Bìe\¢ ~yê´+>∑T\T ‘·eT uÛ≤$J$‘êìï
>∑&ÉbÕ*‡q düe÷»+‘√ düs¡T›u≤≥T #˚düT≈£îH˚ kÕeTsê∆´ìï ø√˝ÀŒj˚T Á|üe÷<ä+ ñ+~.
:: 16 ::
dü$Tà[‘· ‘·s¡>∑‹ >∑~ Á|ü»\T ˝Ò<ë ejÓ÷»qT\T dü$Tà[‘· düeTT<ëj·÷˝À¢
|üì#˚kÕÔs¡ì, _Ûqï C≤‘·T\T, eT‘ê\T, ÄX¯j·÷\T
nuÛ´Ñ düq uÛ<Ò ë\qT $<ë´]∆ πø+ÁBø£è‘·+
ns¡+∆ #˚dTü ≈£îì ‘·*¢<ä+Á&ÉT\ ã\V”≤q‘·\T e⁄qï Á|ü»\‘√ |üì#˚kÕÔsH¡ ˚ qeTàø£+ MT<ä
>ös¡$+#·≥+ uÛ≤>∑kÕ«eT´+ dü$Tà[‘·+ Ä<Ûës¡|&ü ç e⁄+~. n<˚ |ü<‹úä ˝À nìï ej·TdüTÿ\
n+<äs¡÷ ˇπø |æ\\¢ T ì»J$‘·+˝À n+‹eT+>± @ |ü]düsê\˝À yês¡T
düeT÷Vü‰ìøÏ J$+#·uÀ‘·THêïs√ <ëìì b˛*e⁄+&˚ |ü]düsê\˝ÀH˚
#Ó+~qyês¡H˚ uÛ≤eq nìï düu≈®… î£ \º T,
ø£è‘ê´\˝À bÕ˝§ZH˚ H˚s¡TÃø√yê*. eè~∆ #Ó+<ë*.
$<ë´s¡T\∆ +<äØï Vü≤≈£îÿ
<äèwæº˝À e⁄+#·T≈£î+≥T+~ ` düTkÕHé mw”<é
dü$Tà[‘· ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À ñbÕ<Ûë´j·TTì bÕÁ‘· m+‘√ $\TyÓ’q~. n+<äs¡T $<ë´s¡T∆\≈£î düe÷q+>± #·÷dü÷Ô
Á|ü‹ $<ë´]∆ô|’ Á|ü‘´˚ ø£ ÁX¯<∆ä #·÷|üe\dæ e⁄+≥T+~. H˚|<ü ëÛ ´\≈£î $\Teìe«≥+, $<ë´s¡T\∆ kÕeTsê∆´\≈£î nqT>∑TD+>±
Á|üe]Ô+#·≥+, ˇ‹Ô&ç, yê´≈£î\‘·\≈£î <ä÷s¡+>± nuÛÑ´düq+ »]π>˝≤ #·÷&É≥+ M] $~Û>± e⁄+≥T+~. dü$Tà[‘·+
~yê´+>∑T\πø |ü]$T‘·+ nqï uÛ≤e+ ø±≈£î+&Ü ‘·s¡>∑‹˝Àì nH˚ø£ yÓ’$<Ûë´\T>∑\ |æ\¢\ ø£\sTTø£>± ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT
>∑T]Ô+#ê*.
2.4.2 |æ\¢\ yÓ’$<Ûä´‘·\qT >∑T]Ô+#·≥+, ns¡∆+ #˚düTø√e≥+, eqs¡T>± $\Te ìe«≥+.
Á|üX+¯ dü <ë«sê |æ\\¢ kÕeTsê∆´ìï, nkÕ<Ûës¡D Á|ü‹uÛqÑ T yÓ*øÏrj·÷*‡+<˚, >∑T]Ô+#ê*‡+<˚. n<˚ dü+<äs“¡ +¤ ˝À
n+<äs¡T |æ\¢\≈£î düe÷q neø±XÊ\T ≈£L&Ü n+~+#ê*. e´øÏÔ>∑‘·, Á|ü‘˚´ø£ kÕeTsê∆´\qT ≈£L&Ü >∑T]Ô+#ê*.
ñbÕ<Ûë´j·TT&ç∫Ãq |üì#˚j·T&É+˝À yÓ’ø£\´+ >∑\ |æ\¢\T yÓqTø£ã&çb˛e#·TÃ. M]øÏ eT]+‘· düVü≤ø±s¡+ nedüs¡+.
BìøÏ ‘·>∑Z ø£è‘ê´*ï s¡÷bı+~+#·T≈£îH˚≥|ü&ÉT |æ\¢*ï ≈£L&Ü ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT uÛ≤>∑kÕ«eTT*ï #˚j·T&É+ eT+∫~.
n˝≤ #˚j·T&É+ ñbÕ<Ûë´j·TTì kÕeTsê∆´ìøÏ ^≥TsêsTT>± e⁄+≥T+~.
` C≤rj·T bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø± #·Á≥+ ` 2005
dü$Tà[‘· ‘·s¡>∑‹ >∑~ $$<Ûä H˚|ü<Ûë´\T>∑\ |æ\¢\‘√ yÓ’$<ÛäúÛÑ]‘· yê‘êes¡D≤ìï ø£*Z e⁄+≥T+~. á
yÓ’$<Ûë´\T e´øÏÔ>∑‘·+>± (ñ<ë:~yê´+>∑T\T), ≈£î≥T+ã (ñ<ë:ˇ+≥] |æ\¢\T), kÕe÷õø£ (ñ<ë: ≈£î\+, eT‘·+)
kÕ+düÿè‹ø£, uÛ≤wü yÓTTˆˆ nH˚ø£ s¡ø±\T>± e⁄+{≤sTT. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT á |æ\¢\ nedüsê\qT >∑T]Ôdü÷Ô, düeTuÛ≤eq‘√
#·÷dü÷Ô, Á|ü‹ |æ\¢yêìô|’ Á|ü‘˚´ø£ ÁX¯<ä∆ #·÷bÕ*‡e⁄+≥T+~. kÕ<Ûës¡D $<ë´s¡T∆\≈£î, _Ûqï‘ê«ìï ø£*Ze⁄+&˚ |æ\¢\≈£î
eT<Û´ä >∑\ eTÚ[ø£yTÓ qÆ uÛ<Ò ë\ô|’ ne>±Vü≤q ø√dü+ Á|ü‘´˚ ø£ •ø£Då ≈£L&Ü bı+<äe\dæ e⁄+≥T+~. C≤rj·T bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø±
#·Á≥+, ìs¡“+<Ûä $<ë´Vü≤≈£îÿ #·≥+º u≤\\ yÓ$’ <Û´ä ‘·\ô|’ Á|ü‘´˚ ø£ ÁX¯<∆ä ø£q|üs#¡ ê\ì, sTT+<äT ø√dü+ Á|ü‘´˚ ø£ Á|üD≤[ø£\T,
eqs¡T\T düeT≈£LsêÃ\ì ìπs∆•+#·≥+ »]–+~. ‘·s¡>∑‹˝Àì $$<Ûä s¡ø±\ yÓ$<Ûë´\qT |ü]o*<ë›+.
1. Je yÓ’$<Ûä´+ :
XÊØs¡ø,£ e÷qdæø£ n+XÊ\˝À e´≈£î\Ô eT<Û´ä ‘˚&Ü\qT C…$’ ø£ yÓ$’ <Ûë´\T>± |ü]>∑DkÏ ÕÔsT¡ . X¯Øs¡|⁄ü s¡+>∑T, nej·Tyê\
ìsêàD+, Á|ü‹düŒ+<äq\T, ñ<˚«>±\T yÓTT<ä\>∑T yê{Ï˝À e´≈£îÔ\eT<Ûä´ uÒ<Ûë\T+{≤sTT. ø£e\\ eT<ä´ ≈£L&Ü
‘˚&Ü\T+&É≥+ e\¢ Á|ü|+ü #·+˝À @ sTT<äs› T¡ e´≈£î\Ô T nìï \ø£Då ≤˝À¢ ˇπø˝≤ e⁄+&Ésì¡ |ü]XÀ<Ûqä \T ‘Ó\T|ü⁄‘·THêïsTT.
~yê´+>∑T\˝Àì yÓ’$<Ûë´\T á ‘·s¡>∑‹øÏ #Ó+<äT‘êsTT. á C…’$ø£ _Ûqï‘ê«ìï ˝À|ü+>± ø±ø£, Á|ü‘˚´ø£‘·>± |ü]>∑DÏdü÷Ô,
dü$Tà[‘· $<ä´qT n+~+#·≥+ <ë«sê yê]˝Àì Ä‘·àq÷´q‘ê uÛ≤e+, nø±s¡D uÛÑj·÷\qT ‘=\–+#·e#·TÃ.
:: 17 ::
2. kÕe÷õø£ yÓ’$<Ûä´+ :
≈£î\+, eT‘·+, Ä]∆ø£, kÕ+|òæTø£kÕúsTT, ≈£î≥T+ã H˚|ü<Ûä´+ kÕe÷õø£ yÓ’$<Ûë´\T>± e⁄+{≤sTT. Ç≥Te+{Ï yÓ’$<Ûë´\T
>∑\ |æ\¢\T #·÷ù| Á|ües¡Ôq\T ≈£L&Ü $_Ûqï+>± e⁄+{≤sTT. M≥ìï+{Ï˙ ˇπø ‘·s¡>∑‹ ÇeTT&ÉTÃø√yê*‡ e⁄+≥T+~.
$$<Ûä esêZ\ eT<Û´ä >∑\ nb˛Vü≤\T, n+‘·sê\≈£î dü]jÓTÆ q |ü]cÕÿs¡y~˚ ø£ ‘·s>¡ ‹∑ >∑~>±H˚ #Ó|Œü e#·TÃ. ˝Ò‘e· TqdüT\˝À
≈£î\, eT‘·, es¡Z $<˚«cÕ\T #=s¡ã&É≈£î+&Ü dü+|òüT≥q\T, ì»J$‘· düìïy˚XÊ\T, dü÷Œ¤]Ô<ëj·Tø£ e´≈£îÔ\ J$‘·
nqTuÛyÑ ê\T yÓTTˆˆ yê{Ïì eqs¡T\T>± d”«ø£]+∫ uÀ<Ûqä ø=qkÕ–+#·≥+ e\¢ Äs√>∑é+‘·yTÓ qÆ bÕsƒX¡ Ê\ yê‘êes¡D+,
nuÛ´Ñ düq+ »s¡T>∑T‘·T+~.
3. kÕ+düÿè‹ø£ yÓ’$<Ûä´+ :
uÛ≤s¡rj·T dü+düÿ èr dü+Á|ü<ëj·T |üs¡+|üs¡qT ø=qkÕ–+#·≥+ C≤rj·T $<ë´$<Ûëq+ 1986 eTÚ[ø£ dü÷Á‘ê\˝À
ˇø£{Ï>± e⁄+~. _Ûqï C≤‘·T\T, eT‘ê\T, ÁbÕ+‘ê\T>∑\ uÛ≤s¡rj·T düe÷»+ _Ûqï dü+düÿ è‘·T\≈£î ì\j·T+>±
ñ+~. bÕsƒX¡ Ê\ ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À á $_Ûqï‘·qT $<ë´s¡T\∆ T ns¡+∆ #˚dTü ≈£î+≥÷, ÄkÕ«~dü÷Ô $<ë´\øå±´˝…q’ düe÷q‘·«+,
kÂÁuÛ≤‘·è‘·«+, düeTÁ>∑eT÷]ÔeT‘ê«\qT kÕ~Û+#ê*. dü+düÿ è‹ n+fÒ dü+kÕÿs¡+ nH˚ ns¡∆+ e⁄+~. dü+kÕÿsêìï
‘·s¡>∑‹˝À eqs¡T>± e⁄|üjÓ÷–+#·Tø√e≥+e\¢ $\Te\T ô|+bı+<äã&É‘êsTT.
4. uÛ≤cÕ yÓ’$<Ûä´+ :
uÛ≤wüqT ˇø£ eqs¡T>± ñ|üjÓ÷–+#·Tø√e≥+ ñbÕ<Ûë´j·TTì kÕeTs¡∆´+ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç e⁄+≥T+~. ñbÕ<Ûë´j·TTì
uÛ≤wü, ‘·s¡>∑‹˝Àì $$<Ûä uÛ≤cÕ H˚|ü<Ûë´\T>∑\ |æ\¢\≈£î n+<äTu≤≥T˝À e⁄+&Ü*. Äj·÷ uÛ≤wü\˝Àì $X‚cÕ+XÊ\T,
dü+Á|ü<ëj·÷\T uÀ<Ûqä ˝À eqs¡T>± ñ|üj÷Ó >∑|&ü ‘É êsTT. e÷‘·èuÛ≤wü, Ç+{Ïu≤Û wü, ÁbÕ+rj·T uÛ≤wü, bÕXÊÃ‘·´ uÛ≤wü\T>∑\
$<ë´s¡T∆\‘√ ≈£L&çq eTq bÕsƒ¡XÊ\\T ˇø£ $_Ûqï‘·qT ø£*Ze⁄+{≤sTT. Á‹uÛ≤cÕ dü÷Á‘·+ neT\T˝Àì s¡ø£s¡ø±\
sTTã“+<äT\T ≈£L&Ü sTT+<äTe\¢H˚ e#êÃsTT. C≤rj·T bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø± #·Á≥+ Ç+{Ï uÛ≤wü≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘·ìyê«*‡q
nedüsêìï düŒwüº|ü]∫+~. |ü]∫‘·yÓTÆq uÛ≤wü˝À uÀ<Ûäqe\¢ uÛ≤eq\T ‘=+<äs¡>± @s¡Œ&É‘êsTT. Á|üdüTÔ‘· düe÷»+˝À
ãVüQuÛ≤cÕ HÓ’|ü⁄D≤´\T nedüs¡yÓTÆj·TTqï+<äTq ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT $$<Ûä uÛ≤wü\qT $<ë´s¡T∆\≈£î n+<äTu≤≥T˝ÀìøÏ
rdüTø=ì e∫Ã uÛ≤cÕ kÕeTs¡kÕ´ìï ô|+bı+~+#·≥+˝À düVü‰j·T|ü&Ü*.
nH˚ø£ yÓ’$<Ûë´\T>∑\ |æ\¢\‘√ ≈£L&çq ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À Äj·÷ yÓ’$<Ûë´\H˚ eqs¡T\T>± #˚düT≈£îì uÀ<Ûäq
#˚|≥ü &º +É e\¢ yê{Ïô|’ ne>±Vü≤q @s¡Œ&ç düsT¡ u› ≤≥T#˚dTü ≈£îH˚ kÕeTs¡´∆ + @s¡Œ&ÉT‘·T+~. kÕe÷õø£ Jeq+˝À düsT¡ u› ≤≥TqT
düeTs¡∆e+‘·+>± H˚s¡Œ>∑*π><˚ $<ä´ ø±ã{Ïº á $<ÛäyÓTÆq @sêŒ≥Te\¢ $<ë´\ø£å´+ HÓs¡y˚s¡>∑\<äT.
Ä˝À∫+#·+&ç : Á|üdTü ‘Ô · ‘·s>¡ ‹∑ >∑<Tä ˝À¢ dü$Tà[‘· nuÛ≤´dü yê‘êes¡D+ ñ+{À+<ë?
:: 18 ::
2.4.3 dü$Tà[‘· ‘·s¡>∑‹ jÓTTø£ÿ yÓ’$<Ûä´ nedüsê\T ` qeT´‘·>∑\ Á|üD≤[ø£ :
eTq ‘·s¡>∑‹ >∑<äT\T _Ûqï H˚|ü<Ûë´\T >∑\ |æ\¢\‘√ ≈£L&ç e⁄+{≤j·Tì,

_Ûqï H˚|<ü ëÛ ´\T >∑\ |æ\˝¢ À¢ì $$<Ûä
yê] ø√dü+ dü$Tà[‘· uÀ<ÛHä ê eP´Vü‰\T nedüsy¡ TÓ eÆ ⁄+{≤j·Tì ‘Ó\TdüT≈£îHêï+.
s¡ø±\ düsT¡ u› ≤≥T düeTdü´\T...
á |æ\¢˝À¢ì $$<Ûä s¡ø±\ düs¡T›u≤≥T düeTdü´\qT n~Û>∑$T+#·≥+ ø√dü+
Á|üD≤[ø£\T yÓ’$<ÛäúÛÑ]‘·+>± s¡∫+#·Tø√e\dæe⁄+~. á Á|üD≤[ø£\T ø£]ƒq+>± `bÂwæøº ±Vü‰s¡˝À|ü+
(Rigid) ø±≈£î+&Ü qeT´‘· ø£*– e⁄+&É≥+ n‘·édüs¡+. |æ\¢\ nedüsê\T ` nHês√>∑´+
m\¢|ü &É÷ ˇπø˝≤e⁄+&Ée⁄. n<˚$<Û+ä >± n+<ä]|æ\\¢ nedüsê\T ˇπø˝≤ e⁄+&Ée⁄. ` uÛ≤s¡yTÓ qÆ Ç+{Ï|ìü
ˇø=ÿø£ÿ nuÛ≤´dü≈î£ DÏí ˇø£ Á|ü‘´˚ ≈£îì>± >∑T]Ô+∫, $\Te sTTe«>∑*–q|ü⁄&TÉ e÷Á‘·yT˚ ` uÛ≤cÕ düeTdü´\T
yê] yê] nedüsê\≈£î nqT>∑TDyÓTqÆ Á|üD≤[ø£\T s¡÷bı+<äT‘êsTT. n+<äTø£ì ` ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\ ìs¡ø´å£ sêdü´‘·
M{Ïì e´øÏÔ>∑‘· $<ë´ ø±s¡´Áø£e÷\T nì |æ\TkÕÔs¡T(IEP). á Á|üD≤[ø£\ ` eTÚ[ø£ dü<äTbÕj·÷\ ø=s¡‘·
s¡#·q˝À k˛bÕHê\qT &û u≤dt nH˚ $<ëý˚‘·Ô dü÷∫+#ês¡T n$ : ` Ä‘·à$XÊ«dü˝Ò$T
`nuÛÑÁ<ää‘ê uÛ≤e+
1. Á|ü‹$<ë´]∆ jÓTTø£ÿ e´øÏ>Ô ‘∑ · $<ë´ ø±s¡´Áø£e÷ìï düŒwü+º >± ns¡+∆ #˚dTü ø√yê* `*+>∑ $eø£å‘·
Á|üD≤[ø±s¡#·q˝À yÓTT<ä≥>± ‘·eT \ø£å´ düeT÷Vü≤+ (Target Group) jÓTTø£ÿ ` >∑T]Ô+|ü⁄ ˝Òø£b˛e≥+
nedüsê\qT >∑T]Ô+#ê*‡ e⁄+≥T+~. Ç$ Ä |üì˝À \øå±´\T>± e⁄+&ç e÷s¡ìZ sπ X∆ +¯ ` q÷´q‘·
#˚kÕÔsTT. ‘·s>¡ ‹∑ ˝À $<ë´s¡T\∆ T ‘·eT kÕeTsê∆´\ y˚Ts¡≈î£ nuÛ´Ñ dæ+#·≥+ »s¡T>∑T‘·÷ `qeTàø±\T, dü+Á|ü<ëj·÷\T
e⁄+≥T+~. ø±ã{Ïº Á|ü‹ $<ë´]∆øÏ nedüs¡yÓTÆq e´øÏÔ>∑‘· $<ë´ø±s¡´Áø£e÷ìï
(IEP) s¡÷bı+~+#·Tø√e≥+ <ë«sê uÀ<ÛäqqT ø=qkÕ–ùdÔ \ø£å´kÕ<Ûäq≈£î Ç˝≤ #˚j·T+&ç...
M˝Öe⁄‘·T+~. dü$Tà[‘· ‘·s>¡ ‹∑ ˝Àì
2. $<ë´]∆ jÓTTø£ÿ nedüsê\ C≤_‘êqT s¡÷bı+~+#·≥+ : |æ\¢\ yÓ’$<ä´ nedüsê\
Á|üD≤[ø£≈£î nedüsê\ >∑T]Ô+|ü⁄ Á|ü<ÛëqyÓTÆq~. á C≤_‘ê #Óø˘*düTº>± C≤_‘ê ‘·j·÷s¡T #˚j·T+&ç.
ñ|üjÓ÷>∑|ü&ç eqs¡T\qT >∑T]Ô+#·≥+, ùdø£]+#·T≈£îH˚+<äT≈£î düVü‰j·T|ü&ÉT‘·T+~.
uÀ<ÛäHê |ü<ä∆‘·T˝À¢, eT÷˝≤´+ø£Hê $<ÛëHê˝À¢ ≈£L&Ü yÓ’$<Ûë´ìï #·÷ù| neø±X¯+ ñ+≥T+~.
3. $<ë´s¡T∆\ kÕ<ÛäqqT ‘Ó*ù| ÅôdŒ&éw”≥¢qT ‘·j·÷s¡T#˚j·T≥+ :
$<ë´s¡T∆\ kÕ<ÛäqqT ÅôdŒ&éw”≥¢˝À m|üŒ{Ïø£|ü&ÉT qyÓ÷<äT#˚j·T≥+ e\¢ $<ë´]∆ jÓTTø£ÿ kÕúsTT >∑÷]Ã |ü]|ü⁄wæ˜
\_Û+∫, eT~+|ü⁄≈£î neø±X¯+ ø£\T>∑T‘·T+~. Bì<ë«sê dües¡D≤‘·àø£ uÀ<Ûqä (Remidial Teaching) »s¡|eü #·TÃ.
4. ∫qï düeT÷Vü‰˝À¢ uÀ<Ûäq :
$<ë´s¡T∆\ dü+K´, uÀ<ÛäHê HêD´‘· $˝Àe÷qTbÕ‘·+˝À e⁄+&É≥+ kÕ<Ûës¡D $wüj·T+. e´øÏÔ>∑‘· $<ë´ø±s¡´Áø£eT+
düTìï‘·yÓTÆq~. Á|ü‘˚´ø£yÓTÆq~ ø±ã{Ïº ∫qï düeT÷Vü‰˝À¢ uÀ<Ûäq »s¡|ü≥+ e\¢ $<ë´s¡T∆\ Á|ü‘˚´ø£ n_Ûs¡T#·T\T,
yÓ’Ks¡T\T, kÕeTsê∆´\ô|’ Á|ü‘˚´ø£ <äèwæº kÕ]+#·ã&ÉT‘·T+~.
5. ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î bÕsƒê´+XÊ\qT øπ {≤sTT+#·≥+ :
ˇø£ ‘·s¡>∑‹˝Àì ˇø£ düu…®≈£îº˝À>∑\ bÕsƒê´+XÊ\ìï+{Ïì ˇπø ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT uÀ~Û+#·&ÉeTH˚ dü+Á|ü<ëj·T $<Ûëq+
ø±≈£î+&Ü, Äj·÷ n+XÊ\˝À Á|ü‘´˚ ø£ ì|ü⁄D‘·, •ø£Då bı+~q ñbÕ<Ûë´j·TT\T uÀ~Û+∫q|ü⁄&ÉT $<ë´s¡T\∆ ≈£î uÛ≤eq\T
eT]‘· #˚s¡Tene⁄‘êsTT. ªªãè+<ä uÀ<ÛäHê eP´Vü≤+µµ(Team Teaching) ñ|üjÓ÷–+#·e#·TÃ.
:: 19 ::
6. ìjÓ÷»Hê\qT sTTe«≥+ :
kÕ<Ûës¡D ‘·s¡>∑‹ >∑<äT˝À¢ n~Ûø£ kÕeTs¡∆´+>∑\yê]øÏ, n\ŒkÕeTs¡∆´+ >∑\ |æ\¢\≈£î eT<Ûä´ >∑\ yÓ’$<Ûë´ìï >∑T]Ô+#˚
neø±X¯+ e⁄+&É<äT. e´øÏÔ>∑‘· $<ë´Á|üD≤[ø£˝À kÕeTsê∆´\T, n_Ûs¡T#·T\≈£î nqT>∑TD+>± ìjÓ÷»Hê\T sTTe«≥+
e\¢ yÓqTø£ã&É¶yê]ì eTT+<äT≈£î rdüT≈£îsêe≥+ ø√dü+ n~Ûø£ kÕeTs¡∆´+ >∑\ yê]ì y˚∫e⁄+&ÉeTH˚ $<Ûëq+ qT+&ç
ãj·T≥ |ü&Ée#·TÃ.
7. uÀ<ÛäHê |ü<ä∆‘·T˝À¢ qeT´‘· :
dü$Tà[‘· ‘·s¡>∑‘·T\ ìs¡«Vü≤D ø√dü+ s¡÷bı+~+#·ã&É¶ Á|üD≤[ø£\T m+‘· qeT´‘· ø£*Ze⁄+{≤jÓ÷, uÀ<ÛäHê |ü<ä∆‘·T\T
≈£L&Ü n+‘˚ qeT´‘· ø£*Ze⁄+&Ü*. Äj·÷ dü+<äsê“¤\T, kÕeTsê∆´\T, eqs¡T\T uÀ<ÛäHê |ü<ä∆‹ì ìs¡ísTT+#ê˝Ò ‘·|üŒ
eT÷dü $<ÛäHê\≈£î neø±X¯+ e⁄+&É≈£L&É<äT.
8. $<ë´s¡T\∆ ≈£î ìs¡+‘·s¡ |ü]|ü⁄wæìº sTTe«≥+ :
dü$Tà[‘· ‘·s¡>∑‘·T˝À¢ì $<ë´s¡T∆\ nuÛÑ´düHê XË’* $_Ûqï+>± e⁄+≥T+~. M]øÏ ‘·eT Á|ü>∑‹ì >∑÷]Ã ìs¡+‘·s¡
|ü]|ü⁄wæì˜ sTTe«&É+ e\¢ yê]jÓTTø£ÿ e´øÏ>Ô ‘∑ · n_Ûeè~∆ì n+#·Hê y˚jT· ≥+, ‘·<qä T>∑TD+>± |ü⁄s√>∑eTq Á|üjT· ‘êï\T
#˚j·T>∑*π> neø±X¯+ \_ÛdüTÔ+~. dü+e‘·‡sê+‘·|ü⁄ |üØø£å\ <ë«sê »]π> eT~+|ü⁄ e\¢ á Á|üjÓ÷»q+ dæ~∆+#·<äT.
9. ‘·s¡>∑‹ neT]ø£ :
Äø£s¡¸D°j·T ‘·s¡>∑‹ >∑~ $<ë´s¡T∆\ nuÛÑ´düq kÕeTsê∆´ìï eè~∆#˚düTÔ+~. dü$Tà[‘· ‘·s¡>∑‹˝À kÕeTsê∆´ <Ûës¡ »≥¢qT
@sêŒ≥T#˚j·T≥+, »≥Tº Hêj·T≈£î\qT @sêŒ≥T#˚dæ uÀ<Ûäq >±$+#·≥+, Á|ü‘˚´ø£ yÓ’$<Ûä´ uÀ<ÛäH√|üø£s¡D≤\qT
$ìjÓ÷–+#·≥+, Ä≥, bÕ≥, e÷≥\ <ë«sê yÓ$’ <Û´ä uÀ<ÛHä ê|ü<‘∆ä T· \qT $ìjÓ÷–+#·≥+ e\¢ ‘·s>¡ ‹∑ >∑~ ÄVü‰<¢ øä s£ +¡ >±,
nuÛÑ´düq Væ≤‘·+>± e÷s¡T‘·T+~.
2.4.4 nH˚ø£ s¡ø±\ ñ|ü>∑e÷\qT, eqs¡T\qT ñ|üjÓ÷–+#·≥+ :
uÀ<ÛäHê \øå±´\ kÕ<Ûäq˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT nH˚ø£s¡ø±\ eP´Vü‰\T, eqs¡T\T, eT~+|ü⁄ |ü<ä∆‘·T\qT
ñ|üjÓ÷–+#·≥+ »s¡T>∑T‘·T+~. eP´Vü≤+ nqT≈£L\+>± e⁄qï|ü⁄&ÉT, Á|üÁøÏj·T #·ø£ÿ>± »]– \ø£å´kÕ<Ûäq düT\uÛÑ‘·s¡+
eT]j·TT y˚>e∑ +‘·eTÚ‘·T+~. kÕ<Ûës¡D, dü$Tà[‘· Á|ü‘´˚ ø£ ‘·s>¡ ‘∑ T· ˝ÒyH’Ó ê Äj·÷ dü+<äsê“¤\≈£î nqT>∑TD+>± eP´Vü≤s¡#q·
#˚j·÷*‡ e⁄+≥T+~. ñ|ü>∑eT+ m+|æø£˝À $wüj·T+, \øå±´\T, eqs¡T\T Á|ü<Ûëq bÕÁ‘· b˛wækÕÔsTT. ñ|ü>∑e÷\qT
yê{Ï \øå±´\qT ã{Ïº ÁøÏ+~$<Ûä+>± eØZø£]+#·&É+ »]–+~.
ñ|ü>∑e÷\T ` eØZø£s¡D
me] πø+ÁBø£è‘·+ nqï<ëìïã{Ïº $wüj·÷ìï sêãfÒº $<ÛëHêìï ã{Ïº $<ë´]∆ bÕ˝§ZH˚rs¡T, nqTuÛÑyê\qT
bı+<˚ $<ÛëHêìï ã{Ïº
1. $<ë´]∆ πø+ÁBø£è‘·+ 1. Ä>∑eTq ñ|ü>∑eTeTT 1. Á|ü‘·´ø£å uÀ<Ûäq
2. ñbÕ<Ûë´j·T πø+ÁBø£è‘·+ 2. ì>∑eTq ñ|ü>∑eTeTT 2. |üs√ø£å uÀ<Ûäq
3. |üs¡düŒs¡ #·sêÃ uÀ<Ûäq
4. d”«j·T uÀ<Ûäq
5. nqTuÛÑyê‘·àø£ uÀ<Ûäq
:: 20 ::
á ñ|ü>e∑ ÷\qT Ä<Ûës¡+>± #˚dTü ≈£îì $<ë´ì|ü⁄DT\T $$<Ûä uÀ<ÛHä ê |ü<‘∆ä T· \qT >∑÷]Ã ‘Ó*bÕs¡T. (M{ÏjTÓ Tø£ÿ
|üP]Ô C≤„q+ düu…®≈£îº ù||üs¡¢˝À n<Ûä´j·Tq+ #˚kÕÔs¡T.) Ä>∑eTq, ì>∑eTq ñ|ü>∑e÷\T Ä˝À#·q ˝Ò<ë ùV≤‘·Tyê<ë\T>±
#Ó|Œü ã&É‘êsTT. Ä>∑eTq ùV≤‘·Tyê<ä+ q+<äT $<ë´]∆ yÓTT<ä{ ø=ìï ì]∆cÕº\qT ‘Ó\T‡≈£îì yê{Ï<ë«sê kÕ<Ûës¡Dø° s£ D¡ ≤\qT
s¡÷bı+~+#·T≈£î+{≤&ÉT. ì>∑eTq Á|üÁøÏj·T˝À n|üŒ{Ïπø @s¡Œs¡#·ã&çq dü÷Á‘ê\T, ìj·Te÷\T düÁ|üe÷D‘·qT
|üØøÏå+#·{≤ì¬ø’ $$<Ûä ì]∆cÕº\qT ñ|üjÓ÷–+#·T≈£î+{≤&ÉT.
Ä>∑eTq ùV≤‘·Tyê<ä+ ì>∑eTq ùV≤‘·Tyê<ä+ $<ë´]∆ πø+Á<ä |ü<ä∆‘·T\T
` #·
sêÃ |ü<ä∆‹
>√<ëe] q~ düeTTÁ<ä+˝À ø£\Tk˛Ô+~ (ì]∆wüº+) ªdüf…¢CŸ ªq~µj·÷, düs¡kÕ‡ ` nH˚«wüD |ü<ä∆‹
nqï dü+<˚Vü≤+ m<äT¬s’ ` ÁbÕC…≈£îº |ü<ä∆‹
>∑+>∑ q~ düeTTÁ<ä+˝À ø£\Tk˛Ô+~ (ì]∆wüº+) q|ü&ÉT sTT~ düeTTÁ<ä+˝À ` ø£è‘ê´<Ûës¡ |ü<ä∆‹
ø£ècÕíq~ düeTTÁ<ä+˝À ø£\Tk˛Ô+~ (ì]∆wüº+) ø£\TdüT+Ô ~. ø±ã{Ïº ªq<äT\T `` düìjÓ eTkÕ´ |ü<ä∆‹
÷»q |ü<ä∆‹
ÁãVü≤à|ü⁄Á‘· q~ düeTTÁ<ä+˝À ø£\Tk˛Ô+~ (ì]∆wüº+) dü e TTÁ<ë˝À¢ ø£ \ TkÕÔ s TTµ
ñbÕ<Ûë´j·T πø+Á<ä |ü<ä∆‘·T\T
nqï kÕ<Ûës¡D°ø£s¡D≤ìï
ø±ã{Ïº ` ñ|üHê´dü |ü<ä∆‹
ñ|ü j Ó ÷ –dü ÷ Ô dü f … ¢ C Ÿ q T ` Á|ü<äs¡ÙHê |ü<ä∆‹
q<äT\T düeTTÁ<ë˝À¢ ø£\TkÕÔsTT`kÕ<Ûës¡D°ø£s¡D+ ªq~µ>± ìsê∆]+#·≥+. ` #ê]Á‘·ø£ |ü<ä∆‹
uÀ<ÛäHê |ü<ä∆‘·T\ ìs¡«Vü≤D˝À yêÚ≤´q+, $es¡D, es¡íq yÓTTˆˆ uÛ≤eq : Á|üC≤kÕ«eT´+

e´ø°Ôø£s¡D\qT nedüs¡yÓTÆq#√≥ ñ|üjÓ÷–+#·≥+ »s¡T>∑T‘·T+~. M{ÏøÏ ñ|ü>∑eT+ : $<ë´]∆πø+Á<ä+,
ø£è‘ê´<Ûës¡+
düVü‰j·T+>± Á|üXÀï‘·Ôsê\T, u§eTà\T ^j·T≥+, ìjÓ÷»Hê\T, Á>∑+<∏ë\j·T |ü<ä∆‹ : Hê≥ø°ø£s¡D+ #·s¡Ã
|üsƒ¡q+ yÓTTˆˆ kÕ<ÛäHê\qT $ìjÓ÷–+#·≥+ »s¡T>∑T‘·T+~. e´ø°Ôø£s¡D : yêÚ≤´q+, $es¡D
$<ë´]› jÓTTø£ÿ bÕ˝§ZH˚ rs¡TqTã{Ïº ñ|ü>e∑ ÷\T 5 $<ÛëHê\T>± #Ó|Œü ã&ÉT‘·THêïsTT kÕ<Ûäq+ : πøåÁ‘·dü+<äs¡Ùq\T,
n$ Á>∑+<∏ë\j·T |üsƒ¡q+.
1. Á|ü‘·´ø£å uÀ<Ûäq :
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT $<ë´]∆ Á|ü‘·´ø£å+>± bÕ˝§ZH˚ uÀ<ÛäHê Á|üÁøÏj·T n‹ ÁbÕNq ø±\+ qT+&ç neT\T »s¡T>∑T‘·Tqï
ñbÕ<Ûë´j·T πø+Á<ä |ü<ä∆‹. Bì<ë«sê düe÷#ês¡+ düT\uÛÑ+>± n+~+#·ã&ÉT‘·T+~.
Á|ü‘´· ø£å |üs´¡ y˚øDå£ , ìs¡+‘·s¡ |ü]|ü⁄wæ,º |üs´¡ y˚ø‘åÏ · n<Û´ä j·Tq+, ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ Bì Á|ü‘´˚ ø£‘\· T>± #Ó|Œü e#·TÃ.
ñ|üHê´dü |ü<ä∆‹, Á|ü<äs¡ÙHê |ü<ä∆‹ yÓTTˆˆ $<ÛëHê\TsTT+<äT+{≤sTT.
2. |üs√ø£å uÀ<Ûäq :
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT e÷s¡Z<äs¡Ù≈£îì>± e⁄+≥÷ $<ë´s¡T∆\T #˚ùd ø£è‘ê´\<ë«sê »]π> uÀ<ÛäHê $<Ûëq+. düeTkÕ´ |ü]cÕÿs¡
|ü<ä∆‹ì sTT+<äT≈£î e⁄<ëVü≤s¡D>± #Ó|üŒe#·TÃ. $<ë´]∆ ñbÕ<Ûë´j·TTì |üs¡ý˚ø£åD˝À dü÷#·q\T y˚Ts¡≈£î düeTdü´qT
|ü]wüÿ]+#˚ Á|üj·T‘·ï+ #˚kÕÔ&ÉT. e´øÏÔ n<Ûä´j·Tq+, uÛ≤eHê ∫Á‘·D yÓTTˆˆ q$ |üs√ø£å uÀ<Ûäq˝À düVü‰j·T|ü&É‘êsTT.
3. |üs¡düŒs¡ #·s¡´\ uÀ<Ûäq :
$<ë´]∆ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT eT<Ûä´ »]π> |üs¡düŒs¡ #·s¡´qT Á|ü‘·´ø£å uÀ<Ûäq>± |æ*ùdÔ, $<ë´s¡T∆\ eT<Ûä´ |üs¡düŒs¡ #·s¡´ <ë«sê
»]π> uÀ<ÛäqqT |üs¡düŒs¡ #·sêÃ uÀ<Ûäq>± |æ\TkÕÔs¡T. $<ë´s¡T∆\T ˇø£]‘√ ˇø£s¡T »≥¢˝À düe÷y˚XÊ\T, #·s¡Ã\T,
ÁbÕC…≈£îº\T, bÕÁ‘ê_Ûqj·T+, &çuÒ{Ÿ‡ yÓTTˆˆ Á|üÁøÏj·T\<ë«sê |üs¡düŒs¡ #·s¡´\T »]|æ $wüj·T n<Ûä´j·Tq+ #˚kÕÔs¡T.
düeTej·TdüTÿ\ eT<Ûä´ »]π> |üs¡düŒs¡ #·s¡´\T Á|üuÛ≤ee+‘·yÓTÆq nuÛÑ´düHêìøÏ <√Vü≤<ä+ #˚kÕÔsTT.
:: 21 ::
4. d”«j·T n<Ûä´j·Tq+ :
$düè‘Ô y· TÓ qÆ C≤„Hês¡q® ≈£î, ñqï‘· ‘·s>¡ ‘∑ T· \˝À d”«j·T nuÛ´Ñ düHêìøÏ $<ë´]∆ ‘·q+‘·≥ ‘êqT ø£èwæ#j
˚ T· e\dæ e⁄+≥T+~.
Á|ü‘·´ø£å ˝Ò<ë |üs√ø£å uÀ<Ûäq˝À¢ ñ|üjÓ÷–+#·ã&˚ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±˝Ò ø±ø£ $$<Ûä dü+Á|ü~+|ü⁄ Á>∑+<∏ë\qT n<Ûä´j·Tq+
#˚j·T≥+ <ë«sê dü+ã+~Û‘· uÛ≤eq\ô|’ n~Ûø±s¡+ bı+<äe\dæ e⁄+≥T+~. e´øÏÔ>∑‘· n<Ûä´j·THêìï |ü⁄düÔø£ |üsƒ¡q+,
ÁbÕC…≈£îº\ ìs¡«Vü≤D, e´øÏÔ>∑‘· ìjÓ÷»Hê\T, ø£+|üP´≥sY Ä<Ûë]‘· nuÛÑ´düq+, ø±s¡´Áø£eTj·TT‘· nuÛÑ´düq $<ÛëHê\
<ë«sê #˚|ü≥ºe#·TÃ. á $<Ûëq+˝À ñbÕ<Ûë´j·TTì |üì øÏ¢wüºyÓTÆq~>± e⁄+≥T+~. d”«j·T n<Ûä´j·THêìøÏ ‘·–q
yê‘êes¡D+, |ü<‘∆ä T· \T, eqs¡T\qT $<ë´s¡T\∆ ≈£î dü÷∫+#˚~ ñbÕ<Ûë´j·TT&˚. ‘·<Tä |ü] ø±\+˝À Ä nqTuÛyÑ êìï ã{Ïº
$<ë´]∆øÏ d”«j·T n<Ûä´j·Tq+ ˇø£ n\yê≥T>± e÷s¡T‘·T+~.
5. nqTuÛÑyê‘·àø£ nuÛÑ´düq+ :
ª#˚j·T≥+ <ë«sê nuÛÑ´düq+µ ÁbÕ‹|ü~ø£>± e⁄+&˚ $<Ûëqy˚T nqTuÛÑyê‘·àø£ nuÛÑ´düq+. $<ë´]∆ m+‘· düe÷#êsêìï
n+~ |ü⁄#·TÃ≈£îHêï&ÉH˚ <ëìø£+fÒ, mìï $\TyÓ’q nqTuÛÑyê\T bı+<ë&ÉT nqï<˚ sTTø£ÿ&É ÁbÕ<Ûëq´+>± e⁄+≥T+~.
$<ë´]∆ ìsêàD≤‘·àø£+>±, düe÷» nqTuÛÑyê\ <ë«sê nuÛÑ´dæ+#·&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. ø±ã{Ïº $<ä´ jÓTTø£ÿ eTÚ[ø£
\ø£åýÓTÆq düe÷» n_Ûeè~∆øÏ á $<Ûëq+ ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~. πøåÁ‘· |üs¡´≥q\T, ÁbÕC…≈£îº\T, Á|üjÓ÷>±\T, düπs«\T yÓTTˆˆ
sTT+<äTø√dü+ ñ|üj÷Ó >∑|&ü ‘É êsTT.
2.4.5 ‘·*¢<ä+Á&ÉT\ eT]j·TT düe÷»+˝À dü+ã+<Ûë\qT ì]à+#·Tø√e&É+
bÕsƒ¡XÊ\ ˇø£ ÄX¯\ πø+Á<ä+. e´øÏÔ>∑‘·, düe÷» ÄX¯\T, ÄX¯j·÷\T rs¡Ã>∑*π> ø±s¡´πøåÁ‘·+. Bìj·T+<äT
nH˚ø£eT+~ uÛ≤>∑kÕ«eTT´\T>± e⁄+{≤s¡T. Bìì ˇø£ dü$Tà[‘· uÛ≤>∑kÕ«eT´ $<ë´ πø+Á<ä+>± eT\#·≥+˝À nH˚ø£
dü$Twæº Ä#·sD¡ \T nedüse¡ TÚ‘êsTT. eTTK´+>± ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\T eT]j·TT düe÷»+‘√ dü+ã+<Ûë\qT ì]à+#·Tø√e&É+
#ê˝≤ nedüs¡+.
kÕ+|òTæ ø£
düe÷»+ $<ë´s¡T\∆ T C≤„q πø+Á<ä+ Äs√>∑´ πø+Á<ä+
(|ü]düsê\T) ≈£î≥T+ã+ Á|ü»\T, Á|üuÛÑT‘ê«\
(‘·*¢<ä+Á&ÉT\T) eT<Ûä´ yês¡~Û
bÕsƒ¡XÊ\ bÕsƒ¡XÊ\
j·÷»e÷q´+ uÛ≤>∑ e´øÏÔ n_Ûeè~∆ ÄX¯\ dü+düÿèr kÕ+Á|ü<ëj·÷\
kÕ«e÷´\T πø+Á<ä+ øπ +Á<ä+ |ü]s¡ø£åD πø+Á<ä+
Á|ü<ëÛ H√bÕ<Ûë´j·TT&ÉT ãVüQuÛ≤wü\ y˚~ø£
ñbÕ<Ûë´j·TT\T _Ûqï H˚|ü<Ûä´ u≤\\
ñeTà&ç y˚~ø£
‘·*<¢ +ä Á&ÉT\‘√ dü+ã+<Ûë\T :

‘·eT ÄX¯\qT, ÄX¯j÷· \qT _&É\¶ <ë«sê rs¡TÃø√yê\H˚ ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\T n‘·´+‘· qeTàø£+‘√ ‘·eT |æ\\¢ qT bÕsƒX¡ Ê\\≈£î
n|üŒ–+#·&+É »s¡T>∑T‘·T+~. bÕsƒX¡ Ê\, ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘·eT $~Ûì düeTs¡e∆ +‘·+>± ìs¡«]Ô+∫q|ü&˚ yê] qeTàø±ìï
ì\u…≥Tº≈£îqïyês¡e⁄‘ês¡T. ìs¡+‘·s¡+ ‘·*¢<ä+Á&ÉT\≈£î ‘·eT _&É¶\ n_Ûeè~∆ >∑÷]Ã düe÷#ês¡+ n+~+#·&É+, yê]
qT+&ç düe÷#ês¡+ ùdø£]+#·&É+, bÕsƒ¡XÊ\ ø±s¡´Áø£e÷\ìï+{Ïj·T+<äT ‘·*¢<ä+Á&ÉT\qT uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT #˚j·T&É+,
bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~∆ Á|üD≤[ø£\ ‘·j·÷Ø˝À yê] uÛ≤>∑kÕ«e÷´ìï |üP]ÔkÕúsTT˝À $ìjÓ÷–+#·≥+, >∑èVü≤dü+<äs¡Ùq\T,
‘·*¢<ä+Á&ÉT\≈£î ì|ü⁄DT˝#˚ ne>±Vü≤q ø±s¡´Áø£e÷\T @sêŒ≥T#˚j·T≥+ yÓTT<ä\>∑Tyê{Ï <ë«sê dü+ã+<Ûë\qT |ü{Ïwüº
:: 22 ::
|üs¡T#·Tø√e#·TÃ. bÕsƒ¡XÊ\ n|ü»j·÷\qT ‘êeTT rdüT≈£î+≥÷, $»j·÷\ ø°]ÔÁ|ü‹wü˜\˝À ‘·*¢<ä+Á&ÉT\≈£î
dæ+Vü≤uÛ≤>±ìïe«&É+ (Credit), ‘·*¢<ä+Á&ÉT\˝À ne>±Vü≤q e⁄qïyê]ì n‹~Û ñbÕ<Ûë´j·TT\T>± n|ü&É|ü&ÉT
$ìjÓ÷–+#·≥+, bÕsƒX¡ Ê\ ÁbÕs¡q∆ düe÷y˚XÊìøÏ n‹~Û>± Á|ürs√p ˇø£]ì ÄVü‰«ì+#·≥+, ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\ düe÷y˚XÊ\T,
bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T{° düe÷y˚XÊ\T ‘·s¡#·T>± ìs¡«Væ≤+∫ bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~∆ ø=s¡≈£î dü$Twæº ìs¡íj·÷\T
rdüTø√e≥+ e\¢ bÕsƒ¡XÊ\˝À ‘·*¢<ä+Á&ÉT\≈£î <ä>∑Z]‘·q+ @s¡Œ&ç eT+∫ dü+ã+<Ûë\T HÓ\ø=\Œã&É‘êsTT.
düe÷»+‘√ dü+ã+<Ûë\T :
düe÷»+˝Àì eédü˝ú À¢ ø¬ ˝≤¢ düuTÑÛ ´\≈£î C≤„Hêìï n+~+#˚ Á|üu≤Û ee+‘·yTÓ qÆ , Ä<äsÙ¡ yÓTqÆ eédüú bÕsƒX¡ Ê\. düe÷»+˝Àì
Á|ü‹ düuÛÑT´&ÉT bÕsƒ¡XÊ\‘√ Á|ü‘·´ø£å+>±H√, |üs√ø£å+>±H√ dü+ã+<Ûë\qT ø£*Ze⁄+&ç, n_Ûeè~∆ô|’ Á|üuÛ≤e+ #·÷|ü⁄‘ê&ÉT.
Ç≥Te+{Ï |ü]dæú‘·T˝À¢ düe÷»+‘√ dü+ã+<Ûë\qT m+‘· |ü{Ïwüº+>± ìs¡ísTT+#·Tø√>∑*–‘˚ n+‘· #·ø£ÿ{Ï n_Ûeè~∆ì
bÕsƒX¡ Ê\ #·÷|ü>\∑ T>∑T‘·T+~. bÕsƒX¡ Ê\ yê]¸ø√‘·‡yê\T, C≤rj·T |ü+&É>\∑ T, düsπ «\T, ùdyê ø±s¡´Áø£e÷\T, bÕsƒX¡ Ê\
n_Ûeè~∆ ø£$T{°\T, $|ü‘·TÔ\ düeTj·T+˝À ùde\T, |ü˝Ÿ‡ b˛*jÓ÷, s¡ø£Ô<ëq •_sê\T, dü«#·Ã¤ Á>±eT+ ` dü«#·Ã¤
$<ë´\j·T+ yÓTTˆˆ ø±s¡´Áø£e÷\T düe÷»+‘√ dü+ã+<Ûë\qT |ü{Ïwüº|üs¡TkÕÔsTT.
2.4.6 kÕsê+X¯+
bÕsƒ¡XÊ\ ‘·s¡>∑‹ >∑<äT\T ≈£î\, eT‘·, *+>∑, uÛ≤wü yÓTTˆˆ _Ûqï dü+düÿ è‘·T\T, dü+Á|ü<ëj·÷\T, Je yÓ’$<Ûë´\T
>∑\ $<ë´s¡T∆\‘√ ≈£L&ç e⁄+{≤sTT. M{Ïì dü$Tà[‘· ‘·s¡>∑‹ >∑<äT\T n+{≤s¡T.
dü$Tà[‘· ‘·s¡>∑‹>∑~˝À Á|ür $<ë´]∆ Á|ü‘˚´ø£ >∑T]Ô+|ü⁄ ø£*Z, Ä >∑T]Ô+|ü⁄ düVü≤»+>±, dü+|üPs¡í+>±, |üP]Ôø±\+
ø=qkÕ–+|üã&çq|ü⁄&ÉT $<ë´]∆ düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~∆ì kÕ~Û+|ü>∑\&ÉT.
n+<äs¡T $<ë´s¡T∆\qT düeT <äèwæº‘√ #·÷dü÷Ô, Á|ü‹ $<ë´]∆ô|’ Á|ü‘˚´ø£ ÁX¯<ä∆ #·÷bÕ*‡q u≤<Ûä´‘· ñbÕ<Ûë´j·TTìô|’
e⁄+≥T+~.
dü$Tà[‘· ‘·s¡>∑‹ jÓTTø£ÿ nedüsê\T yÓ’$<Ûä´+>± e⁄+{≤sTT. ø±ã{Ïº M{Ïì rs¡Ã>∑\ Á|üD≤[ø£\T qeT´‘·>±,
qe´+>± e⁄+&Ü*‡q nedüs¡+ ñ+~.
ñ|ü>∑e÷\T $<ë´]∆ πø+ÁBø£è‘·+, ñbÕ<Ûë´j·T πø+ÁBø£è‘·+, Ä>∑eTq, ì>∑eTq, |üs¡düŒs¡ #·sê´ uÀ<Ûäq,
d”«j·T uÀ<Ûäq yÓTTˆˆ>± e⁄+{≤sTT.
bÕsƒ¡XÊ\ düe÷»+ jÓTTø£ÿ ÄX¯\T, ÄX¯j·÷\qT rπsÃ πø+Á<ä+ ø±ã{Ïº bÕsƒ¡XÊ\≈£î, düe÷C≤ìøÏ eT<Ûä´
m\¢|ü &É÷ dü‘‡· +ã+<Ûë\T+&Ü*. $<ë´s¡T\∆ ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\‘√ bÕsƒX¡ Ê\≈£î >∑\ dü+ã+<Ûë\T bÕsƒX¡ Ê\ n_Ûeè~∆˝À
ø°\ø£bÕÁ‘· eVæ≤kÕÔsTT.
2.4.7 uÀ<ÛäHê ìs¡«Vü≤D ø£è‘ê´\T ` eT~+|ü⁄ Á|üX¯ï\T
m) ìs¡«Vü≤D ø£è‘ê´\T :
ªdü$Tà[‘· ‘·s¡>∑‹ >∑~ yÓ’$<Ûä´ nedüsê\¬ø’ Á|üD≤[ø£\ s¡÷|üø£\Œq ` ñ|ü>∑e÷\T ` eqs¡T\Tµ nH˚ o]¸ø£ô|’
ø±¢dt {≤ø˘ ìs¡«Vü≤D.
dü$Tà[‘· ‘·s¡>∑‘·T\ ìs¡«Vü≤D≈£î düe÷»+‘√ eT]j·TT ‘·*¢<ä+Á&ÉT\‘√ dü+ã+<Ûë\qT ì]à+#·Tø√yê*‡q
nedüs¡+ô|’ #·sêÃ ø±s¡´Áø£eT ìs¡«Vü≤D.
dü$Tà[‘· ‘·s>¡ ‹∑ ˝À e⁄+&˚ yÓ$’ <Û´ä düeT÷Vü‰\qT ù|s=ÿì yê{Ï nedüsê\qT >∑÷]Ã yê´kÕìï ‘·j÷· s¡T#˚jT· ≥+.
:: 23 ::
_) eTT~+|ü⁄ Á|üX¯ï\T :
‘·s¡>∑‹ >∑~ j·T+<äT ùdïVü≤|üP]‘· dü$Tà[‘· nuÛÑ´düHê yê‘êes¡D+ jÓTTø£ÿ ÄeX¯´ø£‘·qT #·]Ã+#·+&ç.
yÓ’$<Ûä´ nedüsê\T >∑\ ‘·s¡>∑‹ ø√dü+ qeT´‘·>∑\ Á|üD≤[ø£ nedüs¡+ ` düeT]∆+#·+&ç.
dü$Tà[‘· ‘·s¡>∑‹ Á|üD≤[ø£˝Àì k˛bÕHê\ Áø£e÷ìï $e]+#·+&ç.
ñbÕ<Ûë´j·TTì>± ªd”«j·T n<Ûä´j·THêìïµ ˇø£ uÀ<ÛäHê ñ|ü>∑eT+>± m˝≤ ñ|üjÓ÷–kÕÔe⁄?
Á|ü‘·´ø£å uÀ<Ûäq, |üs√ø£å uÀ<Ûäq ñ|ü>∑e÷˝À¢ì $<ë´s¡T∆\ bÕÁ‘·qT #·]Ã+#·+&ç.
bÕsƒ¡XÊ\≈£î, düe÷C≤ìøÏ, ‘·*¢<ä+Á&ÉT\≈£î eT<Ûä´ dü‘·‡+ã+<Ûë\qT HÓ\ø=\Œ&É+˝À ñbÕ<Ûë´j·TTì bÕÁ‘· >∑÷]Ã
#·]Ã+#·+&ç.
dü$Tà[‘· ‘·s¡>∑‹˝Àì yÓ’$<Ûä´ düeT÷Vü‰\T, yê] nedüsê\qT >∑÷]Ã yê´kÕìï Áyêj·T+&ç.
uÛ≤cÕ yÓ’$<Ûë´ìï ‘·s¡>∑‹ uÀ<Ûäq˝À ˇø£ eqs¡T>± m≥T¢ ñ|üjÓ÷–+#·>∑\s√ $e]+#·+&ç.
kÕe÷õø£ yÓ’$<Ûë´ìï >∑÷]Ã \|òüTT{°ø£ Áyêj·T+&ç.
uÀ<Ûäq˝À |üs¡düŒs¡ #·s¡´\ jÓTTø£ÿ ÄeX¯´ø£‘·qT #·]Ã+#·+&ç.
(2_ ø√dü+ ‘·sê«‹ ù|J\˝À #·÷&É+&ç)
:: 24 ::
2 _: uÀ<ÛäHêXÊÁdüÔ+ ` eqs¡T\ ìs¡«Vü≤D
2.5 : \øå±´\T
• $<ë´s¡T∆\T ‘·s¡>∑‹˝Àì $_Ûqï H˚|ü<∏ë´\ u≤\u≤*ø£\qT >∑÷]Ã ‘Ó\T‡≈£îì, nqT>∑TDyÓTÆq Ä#·s¡D\qT ñ
|üj÷Ó –+#·>\∑ T>∑T‘ês¡T.
• #ÛêÁ‘√bÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·q uÀ<Ûäq≈£î nedüs¡yÓTÆq eqs¡T\qT m+|æø£ #˚düT≈£îì, ‘·j·÷s¡T #˚düT≈£îH˚ kÕeTsêú´ìï
bı+<ä>∑\T>∑T‘ês¡T.
• bÕsƒê´+X¯ uÀ<Ûäq˝À Á|üdüTÔ‘· uÛ≤eq\ uÀ<Ûäq≈£î, $<ë´]ú jÓTTø£ÿ |üPs¡«C≤„HêìøÏ >∑\ Á|ü‘˚´ø£ dü+ã+<Ûëìï ns¡ú+
#˚düT≈£îì, ‘·q uÀ<Ûäq˝À $<ë´s¡Tú\ |üPs¡«C≤„Hêìï uÛÑ÷$Tø£>± rdüT≈£îH˚ kÕeTsêú´ìï bı+<äT‘ês¡T.
• $$<Ûä ‘·s¡>∑‹>∑~ eékÕú|üq, ìs¡«Vü≤D $<ÛëHê\qT ne>±Vü≤q #˚düT≈£îì, ‘·q ‘·s¡>∑‹ j·T+<äT Ä HÓ’|ü⁄D≤´\qT
ñ|üjÓ÷–+∫ |ü⁄s√>∑eTq ‘·s¡>∑‹>∑~ì ‘·j·÷s¡T#˚ùd kÕeTsêú´ìï bı+<äT‘ês¡T.
• eT~+|ü⁄ eT]j·TT eT÷˝≤´+ø£Hê Á|üÁøÏjT· \ô|’ eTÚ[ø£ C≤„Hêìï bı+~, ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£Hêìï ìs¡«Væ≤+#·>\∑
kÕeTsêú´\qT kÕ~Û+#˚ Á|üj·T‘·ï+ #˚kÕÔs¡T.
2.5 : |ü]#·j·T+
nìï s¡ø±\ ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\qT ˇπø˝≤ ‘·j÷· s¡T #˚kÕÔsê?
ø£è‘·´+ : nqï+, |ü|ü , Ç&û,¢ |üP], #Ûê{Ÿ, Á|òPü {Ÿ dü˝≤&é ‘·j÷· Ø\≈£î ø±e\dæq |ü<ësêú\ C≤_‘êqT s¡÷bı+~+#·+&ç.
Á|òüP{Ÿ dü˝≤&éqT ‘·j·÷s¡T #˚j·T+&ç.
|ü]düsê\ $C≤„q+ bÕsƒê´+X¯+˝Àì ô|’ ø£è‘ê´ìï |ü]o*+#·+&ç. Ä ø£è‘·´ ìs¡«Vü≤D˝À ñ|üjÓ÷–+∫q
eqs¡T\qT >∑÷]Ã Ä˝À∫+#·+&ç. eqs¡T\qT $ìjÓ÷–+#·≈î£ +&Ü Ä ø£è‘·´+ kÕ<Û´ä |ü&TÉ ‘·T+<ë? $<ë´s¡T\∆ ≈£î #˚sT¡ e
ø±>∑\T>∑T‘·T+<ë?
$<ë´Á|üD≤[ø£˝À @ uÀ<ÛäHê Á|üÁøÏj·T ˝Ò<ë ø£è‘·´+ düeTs¡∆e+‘·+>± ìs¡«Væ≤+#·{≤ì¬ø’Hê eqs¡T\T n‘·´+‘·
ÄeX¯´ø£+. ‘·s¡>∑‹ >∑~ ˝À|ü\, bÕsƒ¡XÊ\ Äes¡Dj·T+<äT, bÕsƒ¡XÊ\ ãj·T≥ ≈£L&Ü $<ë´]∆ H˚s¡TÃ≈£î+≥÷H˚
e⁄+{≤&ÉT ø±ã{Ïº eqs¡T\T düVæ≤‘·+ nìï dü+<äsê“¤\˝À düVü‰j·T+ #˚dü÷Ô uÛ≤eq\qT düŒwüº|üs¡TkÕÔsTT. eqs¡T˝H˚$
$<ë´s¡T∆\ d”«j·T nuÛÑ´düq\≈£î, ñbÕ<Ûë´j·TT\ uÀ<Ûäq≈£î e÷Á‘·y˚T ø±≈£î+&Ü eT÷˝≤´+ø£Hê Á|üÁøÏj·T˝À ≈£L&Ü
nedüs¡eTÚ‘êsTT. eqs¡T\T ñ|üjÓ÷–+|üã&Éì nuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\qT ePVæ≤+#·&Éy˚T ø£wüº+. ñbÕ<Ûë´j·TT\T $$<Ûä
s¡ø±\ eqs¡T\qT >∑÷]Ã ne>±Vü≤q #˚düT≈£îì, yê{Ï m+|æø£ eT]j·TT $ìjÓ÷–+#·≥+ j·T+<äT HÓ’|ü⁄D≤´\qT
dü+bÕ~+#ê*.
2.5.1 $$<Ûä s¡ø±\ eqs¡T\T
:: 25 ::
ø£è‘·´+ : ô|’ ∫Á‘ê\qT |ü]o*+#ês¡T ø£<ë! 1`5 ‘·s>¡ ‘∑ T· \ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝Àì $$<Ûä s¡ø±\ eqs¡T\ C≤_‘êqT
‘·j÷· s¡T#˚jT· +&ç.
ÁbÕ<Ûä$Tø£, e÷<Ûä´$Tø£ ‘·s¡>∑‘·T˝À¢ eTq+ nH˚ø£ s¡ø±\ eqs¡T\‘√ |ü]#·j·T+ ø£*–e⁄Hêï+. eTq Ç\T¢
yÓTT<ä\Tø=ì, H˚&ÉT n‘ê´<ÛäTìø£ kÕ+πø‹ø£ |ü]ø£sê\ es¡≈£L s¡ø£s¡ø±\ eqs¡T\T ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·THêïsTT. M{Ïì
>∑÷]Ã $es¡+>± ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.
2.5.1.1 >∑èVü≤+
Áù|eT, ÄbÕ´j·T‘·\≈£î ì\j·TyÓTÆq Ç\T¢ •X¯óe⁄≈£î ‘=* bÕsƒ¡XÊ\ ` ô|kÕº\J
$<ë´]∆øÏ eTH√$ø±kÕìï n+~+#˚ yÓTT<ä{Ï eédüú ≈£î≥T+ãeTT ˝Ò<ë >∑èVü≤+. Ç+{Ïe<ä› H˚s¡TÃ≈£îqï C≤„q+
j·÷<äè∫Ã¤ø£+>±, düVü≤» dæ<ä∆+>± e⁄+≥T+~. dü+düÿ èr dü+Á|ü<ëj·÷\≈£î, $\Te\≈£î yês¡~ÛjÓÆTq >∑èVü≤+
nuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T˝À ˇø£ eqs¡T>± Á|üeTTK bÕÁ‘·qT b˛wædüTÔ+~. $<ë´]∆ $<ä´ <ë«sê kÕ~Û+#ê*‡q eTTKýÓTÆq
\øå±´\˝À ˇø£{ÏjÓÆTq kÕ+|òæTø°ø£s¡D+ ≈£î≥T+ã+‘√H˚ yÓTT<ä\e⁄‘·T+~. XÊØs¡ø£, e÷qdæø£, kÕ+|òæTø£, HÓ’‹ø£,
ñ<˚«>∑ $ø±kÕ\≈£î ≈£î≥T+ã+, >∑èVü≤eTT Á|ü<Ûëq eqs¡T>± eéVü≤]kÕÔsTT. ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T ˝Òì |æ\¢\T, ˇ+{]
dü+‘êqeTT, ≈£î≥T+ã eédüú dü]>±˝Òì |æ\¢\T yÓTT<ä\>∑Tyê] $ø±dü+˝À ˝ÀbÕ\T ≈£î≥T+ã eédüú jÓTTø£ÿ
nedüsêìï H=øÏÿ #Ó|ü⁄‘êsTT. bÕsƒ¡XÊ\ <äX¯˝À düVæ≤‘·+ >∑èVü≤+˝À bı+~q nqTuÛÑyê\T Á|üuÛ≤yêìï #·÷|ü≥+
düT|ü]∫‘·yT˚ . bÕsƒX¡ Ê\ nqTuÛyÑ ê\qT, >∑èVü≤+˝À bı+~q |üPs¡« nqTuÛyÑ ê\‘√ CÀ&çd÷ü Ô uÀ<Ûqä >±$+∫q|ü⁄&ÉT
e÷Á‘·yT˚ ns¡e∆ +‘·yTÓ qÆ nuÛ´Ñ düq+ »s¡T>∑T‘·T+~.
2.5.1.2 düe÷»+
$<ë´]∆ nuÛÑ´düHêìøÏ düe÷»+ ˇø£ düTdü+|üqï eqs¡T>± |üPs¡«ø±\+ qT+&ç |ü]>∑DÏ+|üã&ÉT‘√+~. düe÷»+˝Àì
Á|ü‹ edüTÔe⁄, n+X¯eTT, dü+|òüT≥q, e´≈£îÔ\T C≤„qeqs¡T\T>± ñ|üø£]kÕÔsTT. düe÷»+˝À uÛÖ‹ø£, C…’$ø£, uÖ~∆ø£
eqs¡T\T nH˚ø£+ e⁄+{≤sTT. yê{Ïì |ü]o*<ë›+.
uÛÖ‹ø£ eqs¡T\T C…’$ø£ eqs¡T\T uÖ~∆ø£ eqs¡T\T
#Ós¡Te⁄\T, düs¡düT‡\T, q<äT\T, düeTTÁ<ë\T, ô|s¡{‘Ï √≥, ã&ç‘√≥ &Üø£sº T¡ ,¢ Ç+»˙s¡T¢, XÊÅdüÔy˚‘·Ô\T,
ø=+&É\T, |üs¡«‘ê\T, H˚\\T, sêfi¯ófl, uÛÑeHê\T bÕs¡Tÿ\T, bı˝≤\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\T, sê»˙‹E„\T,
ø£sêà>±sê\T, Á|üjÓ÷>∑XÊ\\T, $$<Ûä eT‘ê\ n&Ée⁄\T, »+‘·TÁ|ü<sä Ù¡ q ø£fi≤ø±s¡T\T,
ÁbÕs¡∆Hê düú˝≤\T, $C≤„q πø+Á<ë\T, XÊ\\T, eèøå±\T, $$<Ûä eè‹Ôì|ü⁄DT\T
Á|ü<äs¡ÙHê XÊ\\T »+‘·Te⁄\T, e÷qe⁄\T
düe÷» eqs¡T\qT düeTs¡∆e+‘·+>± $ìjÓ÷–+#·Tø=H˚ $<ÛëHê\T ¬s+&ÉTe⁄HêïsTT. (1) düe÷C≤ìï

bÕsƒ¡XÊ\˝ÀìøÏ rdüT≈£î sêe&É+ (2) bÕsƒ¡XÊ\qT düe÷»+˝ÀìøÏ rdüT≈£îì yÓfi¯fl≥+.
Ç˝≤ bÕsƒ¡XÊ\ düe÷»+ eT<Ûä´ |üs¡düŒs¡ #·s¡´\e\¢ nuÛ≤´dü≈£î\T ns¡∆e+‘·yÓTÆq ne>±Vü≤qqT bı+<ä>∑\s¡T.
1. düe÷C≤ìï bÕsƒX¡ Ê\˝ÀìøÏ rdüT≈£îb˛j˚T ø±s¡´Áø£e÷\T :
$C≤„qXÊÅdüÔ Á|ü<äs¡Ùq\T, C≤rj·T |ü+&ÉT>∑\ ìs¡«Vü≤D, bÕsƒ¡XÊ\ yê]¸ø√‘·‡e+, ªeq+èTq+µ yÓTT<ä\>∑T
ø±s¡´Áø£e÷˝À¢ düe÷» düuÛÑT´\qT bÕsƒ¡XÊ\≈£î ÄVü‰«ì+∫, bÕsƒ¡XÊ\ ø±s¡´Áø£e÷˝‘√ eTy˚Tø£+ #˚j·T&É+ eT]j·TT
:: 26 ::
$wüjT· ì|ü⁄DT˝…q’ eékÕj·T XÊÅdyÔü ‘˚ \Ô· T, |üXó¯ yÓ<’ ´ä ì|ü⁄DT\T, &Üø£sº T¡ ,¢ Hê´j·Tì|ü⁄DT\T, ø£fi≤ø±s¡T\‘√ Á|üd+ü >±\T
Ç|æŒ+#·≥+ <ë«sê ‘·s¡>∑‹ bÕsƒê´+XÊ\‘√ nqTdü+<Ûëì+#·&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
2) bÕsƒX¡ Ê\qT düe÷»+˝ÀìøÏ rdüT≈£îyÓfifl‚ ø±s¡´Áø£e÷\T :
»HêuÛ≤ $<ë´ ø±s¡´Áø£e÷\T, yê´<ÛäT\ ìs√<Ûä+, nø£åsêdü´‘·, dü«#·Ã¤uÛ≤s¡‘Y,
s¡ø£Ô<ëq eT]j·TT nej·Te <ëq ne>±Vü≤Hê ø±s¡´Áø£e÷\T, πøåÁ‘· |üs¡´≥q\T,
»+‘·T Á|ü<äs¡ÙqXÊ\\T, qø£åÁ‘·XÊ\\T, <äs¡Ù˙j·T düú˝≤\T, Á|ü<äs¡ÙHê düú˝≤\
dü+<äs¡Ùq yÓTT<ä\>∑T ø±s¡´Áø£e÷\ <ë«sê düe÷»+˝À »s¡T>∑T‘·Tqï
|ü]D≤e÷\‘√ $<ä´≈£î dü+ã+<Ûëìï ø=qkÕ–+#·≥+ »s¡T>∑T‘·T+~.
‘·<ë«sê bÕsƒê´+X¯ uÀ<Ûäq˝À Äj·÷ nqTuÛÑyê\ø£T kÕúq+ \_ÛdüTÔ+~.
2.5.1.3 bÕsƒ¡XÊ\ uÛÑeq+ eT]j·TT |ü]düsê\T

bÕsƒ¡XÊ\, $<ë´s¡Tú\≈£î $ÁXÊ+‘·ì#˚Ã düú\+ (Skhole) ø±>∑*q|ü&ÉT, <ëìì m+#·T≈£îqï ‘·*¢<ä+Á&ÉT\
m+|æø£≈£î kÕs¡∆ø£‘· @s¡Œ&ÉT‘·T+~. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ë´|ü<∏äø£+ (APPEP) Äs¡Tdü÷Á‘ê\˝À ˇø£{Ï>± e⁄qï
Äø£s¡¸D°j·TyÓTÆq ‘·s¡>∑‹>∑~ s¡÷bı+<ë\+fÒ bÕsƒ¡XÊ\ ˝À|ü*, ãj·T{Ï yê‘êes¡D+ ÄVü‰¢<äø£s¡+>±, $<ë´s¡T∆\qT
ñ‘˚Ôõ‘·T\qT #˚ùd$<Ûä+>± e⁄+&Ü*. bÕsƒ¡XÊ\ uÛÑeq+˝Àì Á|ü‹>∑~, >√&É\T, Äes¡D, Á|üVü≤Ø n˙ï ≈£L&Ü
$<ëé+‘·+>± (Educative) rs¡Ã~<ä›ã&Ü*. |ü]X¯óÁuÛÑ+>±, eT+∫ dü÷≈£îÔ\T, ∫Á‘·|ü{≤\‘√ ì+&çe⁄+&˚ >∑<äT\T,
Äes¡D, ã&ç‘√≥, Ä≥dü\ú +, |ü]X¯óÁuÛyÑ TÓ qÆ eTs¡T>∑T<=&ÉT‘¢ √ ≈£L&çq |ü]düsê\T uÀ<Ûqä ≈£î H˚sT¡ >± eT]j·TT H˚|<ü ´äÛ +˝À
eqs¡T\T>± düVü≤ø£]kÕÔsTT. bÕsƒ¡XÊ\ uÛÖ‹ø£ düeTT<ëj·T+ (School Plant) jÓTTø£ÿ HêD´‘·, Äø£s¡¸D°j·T‘·\T
nuÛ´Ñ düq+ô|’ #·øÿ£ {Ï Á|üu≤Û yêìï #·÷|ü⁄‘êsTT.
2.5.1.4 |æ\¢\ dü+uÛ≤wüD\T
|æ\\¢ ˝Àì n+‘·s‘Z¡ · kÕeTsê∆´\qT yÓ*øÏrj·T{≤ìøÏ dü+uÛ≤wüD\T ˇø£ X¯øeÔÏ +‘·yTÓ qÆ kÕ<Ûqä +>± #Ó|Œü e#·TÃ.
$<ë´s¡T∆\≈£î ùd«#·Ã¤ìùdÔ yê] qT+&ç düè»Hê‘·àø£yÓTÆq Ä˝À#·q\T, ø£è‘ê´\T, dü+uÛ≤wüD\qT sêã≥ºe#·TÃ. uÀ<Ûäq˝À
#·sêÃ |ü<ä∆‹, ø£<∏ëø£<∏äq |ü<ä∆‹, Áø°&Ü|ü<ä∆‘·T\T |æ\¢\ dü+uÛ≤wüD\≈£î n~Ûø£ ÁbÕ<Ûëq´‘·ìkÕÔsTT. $<ë´]∆ jÓTTø£ÿ
HÓ|’ ⁄ü D´+‘√ ≈£L&çq e´ø°øÔ s£ D¡ e÷qdæø£ #·\Hê‘·àø£ s¡+>∑ n_Ûeè~∆ì dü÷∫düT+Ô ~. dü+uÛ≤wüD\ <ë«sê $<ë´s¡T\∆ ˝Àì
ñ<˚«>±\T ãj·T≥|ü&ç ‘·q´‘·, dü+|òüTs¡¸D\T <ä÷s¡eTÚ‘êsTT. M] dü+uÛ≤wüD\ kÕsê+XÊìï Áø√&ûø£]ùdÔ nH˚ø£
uÛ≤eq\T ns¡∆e+‘·+>± s¡÷bı+<äT‘êsTT. ñ<ë: Á|üC≤kÕ«eT´+, ˝ÖøÏø£yê<ä+, Äs√>∑´ dü+s¡ø£åD yÓTTˆˆ. n+<äTø£H˚
Á|üdTü ‘Ô · uÀ<ÛHä êuÛ≤´düq Á|üÁøÏjT· ˝À¢ bÕsƒ´¡ |ü<øä∏ £ ‘·j÷· Ø q+<äT eT]j·TT ìsêàD≤‘·àø£ uÀ<ÛHä ê |ü<‘∆ä T· ˝À¢ Á|ü‹ k˛bÕq+˝À
|æ\¢\ dü+uÛ≤wüD\≈£î Á|ü‘˚´ø£ ÁbÕ<Ûëq´‘· sTTe«≥+ »]–+~.
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT |æ\¢\ dü+uÛ≤wüD˝À¢ì yÓ’$<Ûë´\T, yÓ’s¡T<Ûë´\qT >∑eTìdü÷Ô, e÷s¡Z<äs¡Ùø£‘ê«ìïdü÷Ô, ñ#êÃ¤s¡D,
uÛ≤e e´ø°øÔ s£ D
¡ , düè»Hê‘·àø£‘,· XË*’ yÓTT<ä\>∑T HÓ|’ ⁄ü D≤´\ô|’ |ü≥TºqTkÕ~Û+#˚˝≤ •ø£D
å ìyê«*. Hê≥ø°øs£ D
¡ ≤\T, #·sêÃ
>√wüßº\T, ôd$THêsY\T, ÁbÕC…≈£îº ìy˚<äq\T yÓTT<ä˝…’q yê{Ï<ë«sê |æ\¢\ dü+uÛ≤wüD˝qT n_Ûeè~∆ |üs¡#·e#·TÃ.
2.5.1.5 |æ\¢\ |üqT\T
|æ\¢\T U≤∞>± ≈£Ls=Ã{≤ìøÏ Çwüº|ü&Éø£ @<√ ˇø£ |üì˝À
ìeT>∑ïeTe{≤ìøÏ m\¢|⁄ü &÷É Á|üjT· ‹ï+#·≥+ düs«¡ kÕ<Ûës¡D+>± >∑eTìdü÷HÔ ˚
e⁄+{≤+. |æ\¢\ |üqT\T m|ü&Ó’‘˚ yê] n_Ûs¡T#·T\≈£î, Ä˝À#·q\≈£î
<ä>∑Zs¡>± e⁄+{≤jÓ÷,
:: 27 ::
yê] ìeT>∑ï‘· ≈£L&Ü n+‘· m≈£îÿe>± e⁄+≥T+~. ø=sƒê] ø£MTwüHé, C≤rj·T $<ë´$<Ûëq+`1986, C≤rj·T
bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø± #·Á≥+`2005 |üì nqTuÛyÑ êìøÏ m+‘√ ÁbÕ<Ûëq´‘·ì#êÃsTT. ø£è‘ê´<Ûës¡ |ü<‹∆ä $<ë´]∆ #˚ùd |üqT\<ë«sê
nuÛÑ´düHêìï Áb˛‘·‡Væ≤düTÔ+~. á |üqT\T e´øÏÔ>∑‘· ø£è‘ê´\T >±˙, »≥Tº ø£è‘ê´\T>±˙, ‘·s¡>∑‹ yÓTT‘·Ô+ bÕ˝§ZH˚
ø£è‘ê´\T >±˙ ø±e#·TÃ. Ä≥, bÕ≥, e÷≥, ø£<∏ä, qè‘·´+, Hê≥ø£+, u§eTà\T ^j·T≥+, qeT÷Hê\ ‘·j·÷Ø,
ÁbÕC…≈£îº |üì, $$<Ûä eè‘·TÔ\ HÓ’|ü⁄D≤´\T yÓTT<ä\>∑T |üqT\T $<ë´s¡T∆˝À¢ düè»Hê‘·àø£‘·≈£î <√Vü≤<ä+ #˚kÕÔsTT. |æ\¢\T
|üqT\˝À bÕ˝§Zq≥+ <ë«sê düVü≤ø±s¡+, dü+|ò”TuÛ≤e+, ÁX¯eT|ü≥¢ >ös¡e+, }Væ≤+#·≥+, düeTkÕ´ |ü]cÕÿs¡+
yÓTT<ä\>∑T HÓ’|ü⁄D≤´˝Òø±ø£, >±¬s¶qsY #Ó|æŒq Á|ü»„\T ≈£L&Ü kÕqô|≥ºã&É‘êsTT.
2.5.1.6 Áø°&É\T
|æ\\¢ T n$T‘·+>± n_Ûe÷ì+#˚ ø£è‘ê´˝À¢ ø£<\ä∏ T, Áø°&\É T yÓTT<ä{kÏ Õúq+˝À e⁄+{≤sTT. XËX’ e¯ + qT+&ç |æ\\¢ T
Áø°&\É <ë«sê XÊØs¡ø,£ e÷qdæø£ $ø±kÕ\qT bı+<äT‘ês¡T. uÀ<ÛHä ê|ü<‹∆ä >± Áø°&Ü |ü<‹∆ä m≈£îÿe ÁbÕ#·Ts¡´+ bı+<ä{≤ìøÏ
ø±s¡D+ ≈£L&Ü $<ë´s¡T∆\T m≈£îÿe>± ÄdüøÏÔ #·÷|æ+#·≥y˚T. uÛ≤cÕuÀ<Ûäq˝À |ü<äÁø°&É\T, dü+uÛ≤wüD Áø°&É\T, >∑DÏ‘·+,
|ü]düsê\$C≤„Hê˝À¢, bÕsƒê´+X¯ dü+ã+~Û‘· Áø°&É\T nH˚ø£+ >∑eTìkÕÔs¡T. õ>¥kÕ, |üõ˝Ÿ‡, Hê≥ø°ø£s¡DeTT, ∫Á‘·
neT]ø£ yÓTT<ä\>∑Tq$ uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T˝À ‘·s¡#·T>± ñ|üjÓ÷–+#˚ Áø°&É\T. |æ\¢\ ñ<˚«>±\T ùd«#·Ã¤>±
e´ø°øÔ s£ D
¡ eTj˚T´ ø£è‘·´+ Áø°&É Áø£eT•ø£D
å , ìj·TeT ìã+<Ûqä \T, Áø°&Üdü÷Œ¤]Ô yÓTT<ä\>∑T kÕ+|òTæ ø£ HÓ|’ ⁄ü D≤´\T n_Ûeè~›
#Ó+<ä{≤ìøÏ sTT$ ‘√&ÉŒ&É‘êsTT. øÏ+&És>Y ±¬sHº ,é e÷+{Ïk˛‡Ø $<ÛëHê˝À¢ Áø°&\É T Á|ü<ëÛ qbÕÁ‘· b˛wækÕÔsTT. HÓ|’ ⁄ü D´+>∑\
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT Áø°&É\qT ˇø£ eqs¡T>± ñ|üjÓ÷–+#·T≈£îì, bÕsƒê´+X¯ uÀ<ÛäqqT düeTs¡∆e+‘·+>± ìs¡«Væ≤+#·>∑\&ÉT.
2.5.1.7 ø£<∏ä\T :
$<ë´ Á|üÁøÏj·Tq+‘ê ø£<∏ä\ <ë«sêH˚ |üP]Ô#˚j·T>∑\eTqï
qeTàø±ì∫Ãq ª|ü+#·‘·+Á‘· ø£<∏ä\µqT >∑÷]Ã ‘Ó*j·Tì yês¡T+&És¡q≥+˝À
n‹X¯j÷Ó øÏÔ ø±<äT. |æ\\¢ qT+&ç ô|<ä\› es¡≈L£ $wüj÷· ìï düeTs¡e∆ +‘·+>±
n+~+#·>*∑ >π kÕ<Ûqä +>± ø£<ä∏ m+‘√ $\TyÓq’ kÕúHêìï ø£*eZ ⁄+~. |æ\\¢ T
‘·eT Ä˝À#·q\T, n_Ûs¡T#·T\T, ñ<˚«>±\qT ø£<∏ä\˝Àì bÕÁ‘·\˝À
‘ê<ëràø£sD¡ + #˚dTü ≈£îì, ‘·eT˝Àì uÛ≤yê\qT ãj·T≥ô|&É‘ês¡T. M{Ï<ë«sê
ñbÕ<Ûë´j·TT\T, $<ë´s¡T\∆ ˝Àì n+‘·Øq¢ +>± e⁄qï uÛ≤yê\T, uÛj Ñ ÷· \qT
‘Ó\TdüTø=ì ‘·<qä T>∑TDyÓTqÆ e÷s¡<Z sä Ù¡ ø£‘ê«ìï sTTe«>∑\T>∑T‘ês¡T. ª|æ\\¢
Ç‹ eè‘·Ô Á>±Vü≤´ø£ e÷|üìµ (Children Apperception Test) á ø√e≈£î
#Ó+~q Á|üπøå|üø£ ñ|üø£s¡D+>± #Ó|üŒe#·TÃ.
$<ë´s¡T˝∆ À¢ $\Te\qT Áb˛~#˚jT· {≤ìøÏ ø£<\ä∏ T, Áø°&\É ≈£î $T+∫q
kÕ<ÛäHê\T ˝ÒeH˚ dü‘·´+ ìs¡+‘·s¡+ s¡TEyÍ‘·÷H˚ e⁄+~. ø£<∏ä\ <ë«sê
uÛ≤wü, uÛ≤ee´ø°Ôø£s¡D, ‘ê]ÿø£‘·, }Væ≤+#·≥+ yÓTTˆˆ HÓ’|ü⁄D≤´\T
ô|+bı+<äT‘êsTT. uÀ<Ûqä ˝À $$<Ûä uÛ≤eq\qT ø£<\ä∏ s¡÷|ü+˝ÀøÏ e÷s¡Ã≥+
ñbÕ<Ûë´j·TTì kÕeTs¡´∆ +ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç e⁄+≥T+~. XÊÅdyÔü ‘˚ \Ô· |ü]XÀ<Ûqä ˝Àì
ÄdüøøÔÏ s£ ¡ n+XÊ\T ñ<ëˆˆ q÷´≥Hé Ä|æ˝Ÿ #Ó≥Tº, CÒyTé ‡yê{Ÿ Ä$] j·T+Á‘·+
Ä$wüÿs¡D, #Ó≥Tºø£<∏ä, ˙{Ïø£<∏ä, uÛÑ÷$Tø£<∏ä, kÕ+|òæTø£ XÊÅdüÔ+˝À #ê]Á‘·ø£
dü+|òTü ≥q\T, Hêj·T≈£î\ dü«>∑‘ê\T, d”«j·T #·]Á‘·\T, >∑D‘Ï · |ü]XÀ<Ûqä \T
yÓTT<ä\>∑T n+XÊ\T ø£<∏ä\T>± eT*#˚+<äT≈£î M\j˚T´$<Ûä+>± e⁄+{≤sTT.
:: 28 ::
2.5.1.8 u≤\kÕVæ≤‘·´+
u≤\\ n_Ûs¡T#·T\≈£î nqT>∑TD+>± s¡÷bı+~q ø£<∏ä\T, π>j·÷\T,
bÕ≥\T, ø£<ë∏ yê#·ø±\T, ø±s¡÷qº ÷¢ yÓTTˆˆ kÕVæ≤‘·´ Á|üÁøÏjT· \qT u≤\kÕVæ≤‘·´+>±
|æ\TkÕÔs¡T. düs¡«•øå± n_Ûj·÷Hé#˚ bÕsƒ¡XÊ\ $<ë´s¡T∆\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\‘√
s¡÷bı+~+#·ã&çq ø£<∏ëyê#·ø±\T, ø£<∏ëø±s¡T¶\T Á|ü#·T]+#·ã&ç, bÕsƒ¡XÊ\\≈£î
n+<äCj Ò T· ã&Ü¶sTT. bÕsƒ´¡ |ü⁄døÔü ±˝Ò ø±≈£î+&Ü sTT‘·s¡ |ü⁄døÔü ±\qT #·~y˚ n\yê≥TqT
Áb˛‘·‡Væ≤+#·&É+ e\¢ |æ\¢˝À¢ uÛ≤cÕ_Ûeè~∆, $\Te\T ô|+bı+<äT‘êsTT. Á|ü‹
bÕsƒ¡XÊ\≈£î Á>∑+<∏ë\j·T+ ‘·|üŒìdü]>± e⁄+≥÷ n+<äT˝À $C≤„Hêìï |ü+#˚
|ü⁄düÔø±\T n+<äTu≤≥T˝À e⁄qï|ü&ÉT |æ\¢˝À |üsƒ¡HêX¯øÏÔ ô|]–, uÛ≤$J$‘·+˝À
|ü⁄düÔø£ Á|æj·TT\T>± m<äT>∑T‘ês¡T. Ç~ ‘·s¡>∑‹ >∑~ nuÛÑ´düHêìøÏ m+‘·>±H√
‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~. bÕsƒX¡ Ê\˝À Á>∑+<∏ë\j·T |üsq¡ƒ + >∑÷]Ã ˇø£ Á|ü‘´˚ ø£ |”]j·T&éqT
øπ {≤sTT+∫, $<ë´s¡T\∆ #˚ |ü⁄døÔü £ düMTø£\å Tµ ìs¡«Væ≤+#˚ Á|üjT· ‘êï\T »s¡T>∑T‘·THêïsTT.
á Á|üj·T‘·ï+˝À ñbÕ<Ûë´j·TT\T ∫‘·ÔX¯ó~∆‘√ eT+∫ |ü⁄düÔø±\qT m+|æø£#˚dæ,
Á|ü‹ @{≤ $&ÉT<ä˝Ö‘·Tqï ì<ÛäT\qT düÁø£eT+>± $ìjÓ÷–+∫ bÕsƒ¡XÊ\
Á>∑+<∏ë\j·÷ìï ì+&ÉT>±, HêD´+>± e÷]Ãq|ü⁄&ÉT $<ë´s¡T∆\≈£î m+‘√y˚T\T
#˚dæqyêsöe⁄‘ês¡T. Á>∑+<∏ë\j·T+˝À e⁄+&˚ Á|ür |ü⁄düÔø£+ ˇø£ Ä<Ûës¡Á>∑+<∏ä+>±
e÷s¡>∑*–q|ü⁄&ÉT $<ë´s¡T∆\T d”«j·T nuÛ≤´dü≈£î˝…’ ñqï‘· eT÷]ÔeT‘ê«ìï
bı+<ä>∑\s¡T.
2.5.1.9 bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T
bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±*ï |üØø£å\ ø√dü+>± uÛ≤$+#˚ dü+Á|ü<ëj·T+˝À Çs¡T≈£îÿqï+‘· ø±\+, |æ\¢*ï düe÷#ês¡
Á>∑V”≤‘·\T>± e÷Á‘·y˚T uÛ≤$+∫q+‘· ø±\+ bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ ÄVü‰¢<äø£s¡yÓTÆq uÀ<Ûäq nkÕ<Ûä´+.
`j·TXŸbÕ˝Ÿ ø£$T{° ªuÛ≤s¡+ ˝Òì $<ä´µ ìy˚~ø£
ªªeTTÁ~‘· s¡÷|ü+˝À e⁄qï ñbÕ<Ûë´j·TT&˚ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+µ
(Text Book is a Teacher in Print ) nqï yêø±´ìï
>∑eTì+∫|ü⁄&ÉT bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+ jÓTTø£ÿ $\TeqT >∑T]Ô+#·>∑\+.
ñbÕ<Ûë´j·TTì |üs√ø£å+˝À n‘·ì bÕÁ‘·qT düeTs¡∆e+‘·+>±
b˛wæ+#·>\∑ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ y£ T˚ ñqï‘·yTÓ qÆ bÕsƒ´¡ Á>∑+<∏+ä . Ç~ ‘·s>¡ ‹∑
nuÛ Ñ ´ dü q ≈£ î , d” « j· T nuÛ Ñ ´ dü q ≈£ î ˇø£ Á|ü < Û ë q eqs¡ T >±
s¡÷bı+~+#·ã&Ü*. Äj·÷ düu…®≈£îº\ \øå±´\≈£î nqT>∑TD+>±
Á|ü‘˚´ø£\ø£åD≤\qT ø£*Ze⁄Hêï≈£L&Ü, bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+ ø=ìï kÕ<Ûës¡D
\ø£åD≤\qT ø£*Ze⁄+&Ü*. Äø£s¡¸D°j·TyÓTÆq ø£esYù|J, eTTÁ<äD,
|ü]e÷DeTT, uÛ≤wü yÓTTˆˆ uÛÖ‹ø£ \ø£åD≤\‘√ bÕ≥T, $<ë´s¡T∆\
Á|ü‹düŒ+<äq\T, $es¡D\T, |ü]düsê\qT sTTeTT&ÉTÃø√e≥+,
$X‚¢wüD≤‘·àø£ eT~+|ü⁄ Á|üÁøÏj·T\T yÓTT<ä\>∑T $<ë´dü+ã+<Ûä
\ø£ å D ≤\qT ø£ * Z e ⁄+&Ü*. bÕsƒ ¡ ´ |ü ⁄ dü Ô ø ±\T kÕ<Û ë s¡ D
$<ë´s¡T∆\‘√bÕ≥T, n~Ûø£ kÕeTs¡∆´+ >∑\ $<ë´s¡T∆\ nedüsê\T
rπsÃ$<Ûä+>± ≈£L&Ü e⁄+&Ü*. nedüs¡yÓTÆ‘˚ bÕsƒ¡´Á>∑+<∏äy˚T ˇø£
dü+Á|ü~+|ü⁄ Á>∑+<∏+ä >± s¡÷bÕ+‘·s+¡ #Ó+<ë*. |ü⁄døÔü +£ ˝Àì $wüjT· +
eTH√yÓC’ ≤„ìø£ dü÷Á‘ê˝…q’ düsfi¡ +¯ qT+&ç dü+øÏw¢ +ºü , eT÷s¡+Ô qT+&ç
neT÷s¡+Ô , #˚jT· &É+ <ë«sê nuÛ´Ñ düq+ yÓTT<ä\>∑Tyê{Ï Ä<Ûës¡+>±
düeT]Œ+|üã&Ü*.
:: 29 ::
>∑‘· ø=ìï dü+e‘·‡sê\T>± eTq sêÅwºü Á|üuTÑÛ ‘·«+ ˇø£{Ï qT+&ç |ü<eä ‘·s>¡ ‹∑ es¡≈L£ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\ s¡÷|üø\£ Œq˝À
q÷‘·q ˇs¡e&ÉT\≈£î lø±s¡+ #·T{Ïº+~. Á|üdüTÔ‘·+ bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ì bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\ Á|ü‘˚´ø£‘·\qT >∑eTì+#·+&ç.
Ä˝À#·Hê‘·àø£ Á|üXï¯ \T b˛¢#ês¡T\º T nuÛ´Ñ düHêìï yÓTs¡T>∑T|üsT¡ #·T≈£î+<ë+
|ü{øºÏ \£ T ∫qï ∫qï ø£<∏ä\T Á|üj÷Ó >±\T
MT≈£î ‘Ó\TkÕ! qeT÷Hê\T ‘·j÷· s¡T#˚<ë›+ mes¡T #ÓbÕŒs¡T? mes¡T ø£qT>=Hêïs¡T
Ä˝À∫+#·+&ç`#·]Ã+#·+&ç ø°\ø£ |ü<ë\T #·<eä +&ç ` Äq+~+#·+&ç
|ü{≤\qT |ü]o*+#·+&ç eTqy˚T+ H˚sT¡ Ã≈£îHêï+ nqTã+<Ûä düe÷#ês¡+
ø£è‘·´+ : @<ÓH’ ê ˇø£ ‘·s>¡ ‹∑ ˝Àì bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±ìï düMTøÏ+å #·+&ç.
ô|’q Çe«ã&çq n+XÊ\ìï+{Ïì nqTdü]dü÷Ô, ÄkÕ«~dü÷Ô, |æ\¢\‘√ uÛ≤>∑kÕ«eTéTe⁄‘·÷ uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq
Á|üÁøÏj·T ø=qkÕ–+#·≥+ e\¢ ñbÕ<Ûë´j·TTì jÓTTø£ÿ HÓ’|ü⁄D≤´\T eT]+‘· ô|s¡>∑≥y˚T ø±ø£ $<ë´s¡T∆\T, ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T
eT]j·TT düe÷C≤\ jÓTTø£ÿ yÓT|üqT bı+<ä>∑\T>∑T‘ês¡T.
2.5.1.10 Á|üø£è‹
ªø±<˚~ ø£$‘· ø£qs¡Ω+µ nqï eTVü‰ø£$ ll e÷≥\qT, ªø±<˚B uÀ<Ûäqø£qs¡Ω+µ>± eT\#·T≈£îqï|ü&ÉT Á|üø£è‹
ˇø£ n<äT“¤‘· uÀ<ÛäHêeqs¡T>± e÷s¡T‘·T+~. Á|üø£è‹˝Àì $$<Ûä s¡Vü≤kÕ´\qT #˚~Û+∫q Áø£eT+ |ü]o\q, |ü]ø£\Œq,
Á|üjÓ÷>∑+, nq«j·T+, kÕ<Ûës¡D°ø£s¡D≤\qT nqTdü]+∫q|ü&ÉT, Ä $wüj·÷\qT >∑÷]Ã ‘·s¡>∑‹˝À n<Ûä´j·Tq+
≈£L&Ü n<˚Áø£eT+˝À »s¡>±\qï~ ìsêàD≤‘·àø£ yê<äT\ qeTàø£+. Á|üøè£ ‹ düV≤ü »dæ<y∆ä TÓ qÆ eT]j·TT ì+&Óq’ uÀ<ÛHä êeqs¡T.
Bìì >∑÷]Ã $<ë´]∆øÏ |ü]#·j·T+ #˚ùd Áø£eT+˝À Á|üø£è‹‘√ eTy˚Tø£+ #˚j·T≥y˚T ñ‘·ÔeTyÓTÆq uÀ<ÛäHê|ü<ä∆‹. Á|üø£è‹
dü+<äsÙ¡ q\T, $Vü‰sê\T, Áf…øÿÏ +>¥, øπ Áå ‘·|sü ´¡ ≥q\T yÓTTˆˆ ø±s¡´Áø£e÷\T Á|üøè£ ‹ì ‘·s>¡ ‹∑ ì nqTdü+<ÛëìkÕÔsTT. Á|üøè£ ‹˝À
e⁄qï uÛÖ‹ø£, C…’$ø£ eqs¡T\˙ï uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T˝À eqs¡T\T>± düVü‰j·T|ü&É‘êsTT. eèøå±\T, »+‘·Te⁄\T,
q<äT\T, düeTTÁ<ë\T, |üs¡«‘ê\T, yÓTÆ<ëHê\T, ˙s¡T, H˚\, >±*, es¡<ä\T, uÛÑ÷ø£+bÕ\T düTHêMT\T yÓTT<ä\>∑Tqe˙ï
uÀ<ÛäHêeqs¡T˝Ò.
Ä˝À∫+#·+&ç : Á|üøè£ ‹ì eTq+ eTq bÕsƒê´+XÊ\˝À dü]>± $ìjÓ÷–+#·Tø√>∑\T>∑T‘·THêïe÷?
:: 30 ::
2.5.1.11 ø£fi¯\T
|üì#˚j·T≥+˝À ø£qŒs¡#˚ HÓ’|ü⁄D´+ ˝Ò<ë øöX¯˝≤ìï ªø£fi¯µ n+{≤s¡T. dü+^‘·+, Hê≥´+, •\Œ+, ∫Á‘·˝ÒKq+,
kÕVæ≤‘·´+ e+{Ï$ \*‘·ø£fi¯\T. ø£eTà]>±, ≈£îeTà], ÄuÛÑs¡D≤\ ‘·j·÷Ø,<äØ®, ‘√≥|üì, n*¢ø£\T e+{Ï$ #˚j·T≥+,
>∑èVü‰\+ø£s¡D, bò˛{ÀÁ>∑|ò” yÓTT<ä\>∑Tq$ #˚‹HÓ’|ü⁄D´+ ø£fi¯\T ˝Ò<ë sTT‘·s¡ ø£fi¯\T>± ù|s=ÿqã&É‘êsTT.
NCF 2005 ø£fi≤$<ä´≈£î Á|ü‘˚´ø£ kÕúHêìï sTT∫Ã+~. Á|üdüTÔ‘· &ç.Ç˝Ÿ.Ç&ç. bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø£˝À ôd’‘·+ düu…®≈£îº\
uÀ<Ûqä ªø£fi\¯ <ë«sêµ »s¡>±\ì (Teaching through Art) ìπs•∆ +#·≥y˚T ø±ø£ Bìø=s¡≈î£ {°∫+>¥ ÁbÕø°dº Tü |”]j·T&é\T
≈£L&Ü πø{≤sTT+#·≥+ »]–+~.
∫Á‘ê\T, ø±s¡÷ºHé\ <ë«sê bÕsƒ¡XÊ\ uÀ<Ûäq eTq≈£î |ü]#·j·TyÓTÆq $wüj·Ty˚T. ªbÕ≥\‘√ bÕsƒê\Tµ nH˚
Á|üÁøÏj·T, uÀ<Ûäq˝À ÄdüøÏÔ<ëj·Tø£ nqTuÛÑe+. π>j·÷\T, ø£$‘·\T, |ü<ë´\T bÕsƒê´+X¯ uÀ<ÛäqqT s¡øÏÔø£{ÏºkÕÔsTT. ≈£î≥T¢,
n*¢ø£\T, eT{Ïº qeT÷Hê\T, ôd’ø£‘· •˝≤Œ\T, bÕsƒê´+X¯ uÀ<Ûäq˝À eqs¡T\T>± ñ|üjÓ÷–+#·Tø√e#·TÃ. $$<Ûä s¡ø±\
bò˛{À\T bÕsƒê´+X¯ uÛ≤eq\qT düŒwüº|üs¡#·≥+˝À m+‘·>±H√ ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT.
πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ Ä<Ûä«s¡´+˝Àì dæ.dæ.ÄsY.{Ï., q÷´&Ûç©¢ yês¡T $$<Ûä s¡ø±\ ø£fi¯\ <ë«sê uÀ~Û+#·≥+˝À
ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î •ø£Då ìdüTHÔ êïs¡T. e÷düTÿ\ ‘·j÷· Ø, qeT÷Hê\ ‘·j÷· Ø, ô|sTT+{Ï+>¥, ‘√\Tu§eTà\‘√ uÀ<Ûqä yÓTTˆˆ
Á|üÁøÏj·T˝À¢ Ç#·Ã≥ •ø£åD \_ÛdüTÔ+~.
ø£fi¯\ <ë«sê H˚s¡TÃø√e&É+˝À düTìï‘·‘·«+, düè»Hê‘·àø£‘·, ì•‘· |ü]o\q, Á|üø£è‹ Áù|eT, |ü]|üø£«‘·, dü+düÿèr
dü+Á|ü<ëj·÷\ |ü≥¢ ne>±Vü≤q, nqTs¡øÏÔ, kÕe÷õø£ düŒèVü≤, Ä‘·à>ös¡e+, Vü≤düÔHÓ’|ü⁄D≤´\ n_Ûeè~∆ yÓTT<ä\>∑T nH˚ø£
Á|üjÓ÷»Hê\T ø£\T>∑T‘êsTT.
:: 31 ::
2.5.1.12 kÕúìø£ dü+düÿ è‹, yês¡dü‘·«+
ªˇø£ düe÷»+˝Àì e´≈£î\Ô Á|ües¡HÔ ê $<Ûëqy˚T dü+düÿè‹µ ªeTqy˚T$T{À ‘Ó*j·TC…ù|Œ~ dü+düÿ è‹. eTq≈£îqï
` sê˝ŸŒ*¤ +≥Hé <ëìì $e]+#˚~ Hê>∑]ø£‘·µ ` yÓTÆπøesY
dü+düÿè‹ n+fÒ dü+kÕÿs¡+. $<ëúÀ<Ûqä ‘√, kÕúìø£ dü+düÿ è‹, yês¡d‘ü ê«\T
$&ÉBj·T˝Òì ã+<Ûëìï ø£*– e⁄HêïsTT. ˇø£ düe÷»+ ˝Ò<ë <˚X¯+
jÓTTø£ÿ dü+düèÿr, dü+Á|ü<ëj·÷\T, yês¡dü‘ê«ìï ø=qkÕ–+#·≥+˝À
Á|ü<ëÛ q bÕÁ‘· $<ä´øπ e⁄+≥T+~. |ü]düsê\ $C≤„q+, kÕ+|òTæ ø£XÊÅkÕÔ\˝À
bÕsƒê´+X¯ s¡÷bÕ˝À¢ ø£ìŒ+#˚ dü+düÿèr, dü+Á|ü<ëj·T uÛ≤eq\T, uÛ≤wü,
>∑D‘Ï +· e+{Ï Ç‘·s¡ düu≈®… î£ \º ˝À n+‘·Øq¢ +>± sTTeT&ÉÃã&çe⁄+{≤sTT.
uÛ≤wü˝À j·÷dü, e÷+&É*ø±\T, Äj·÷ dü+düÿè‘·T\qT Á|ü‹_+_kÕÔsTT.
kÕúìø£ dü+düÿè‹øÏ, yês¡dü‘ê«ìøÏ ÁbÕ<Ûëq´‘· ìe«≥+ <ë«sê $<ë´]∆
bÕsƒê´+X¯ nuÛÑ´düq+˝À <ä>∑Z]‘·q+, düe÷»+˝À düeTq«j·÷ìï
bı+<äT‘ê&ÉT. >∑èVü≤+˝Àì dü+Á|ü<ëj·÷\T, Ä#ês¡ eéVü‰sê\T,
düe÷»+˝Àì $$<Ûä Ä#·sD ¡ \T ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À #·]Ã+∫q|ü⁄&ÉT yê{Ïì
ø=qkÕ–+#·≥+˝Àì ø±s¡D≤\qT ‘Ó\TdüTø√e#·TÃ. düe÷» $\Te\T
‘·s¡Tyê‘· ‘·sê\≈£î n+~+#˚ Á|üÁøÏj·T $<ä´<ë«sêH˚ »s¡T>∑T‘·T+~.
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT kÕúìø£ dü+düÿè‹ì yês¡dü‘ê«ìï ˇø£ ñ|üø£s¡D+>±
#˚dTü ø√e≥+˝À HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT eTTK´+>± ÄdüøìÔÏ ô|+bı+~+#·Tø√yê*.
2.5.1.13 &çõ≥˝Ÿ eqs¡T\T
kÕ+πø‹ø£‘· kÕe÷q´ Á|ü»\≈£î #˚sT¡ e ø±e≥+‘√, $<ë´s¡T\∆ nuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \≈£î ≈£L&Ü sTT~ m+‘·>±H√
düVü‰j·Tø±]>± e÷]b˛sTT+~. düe÷#ês¡ Á|ükÕs¡ kÕ<ÛäHê\T>± $$<Ûä |ü]ÁX¯eT\T, Á|üuÛÑT‘·« eédüú\T, ø£+ô|˙\
nedüsê\ø√dü+ ‘·j÷· s¡T#˚jT· ã&çq kÕ+πø‹ø£ |ü]ø£sê\T, ‘·sT¡ yê‘· uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· ˝ÀìøÏ Á|üy•˚ +∫ $]$>±
ñ|üj÷Ó >∑|&ü ‘É T· HêïsTT. uÀ<Ûqä ˝À m˝Ÿ.dæ.&ç. Á|üC+… fÒwHü é nH˚~ sTT|ü&ÉT düs«¡ kÕ<Ûës¡D n+X¯+>± e⁄+~. Ç+≥sYH{Ó Ÿ,
LAN, WAN\T $<ë´s¡T∆\T düe÷#ês¡+ ùdø£]+#·T ø√e≥+˝À m+‘√ düVü≤ø±s¡+ n+~düTÔHêïsTT. πø+Á<ä, sêÅwüº
Á|üuTÑÛ ‘ê«\T $<ë´s¡T\∆ T düe÷#ês¡+ ùdø£]+#·Tø√e≥+˝À m+‘√ düV≤ü ø±s¡+ n+~düTHÔ êïsTT. øπ +Á<ä, sêÅwºü Á|üuTÑÛ ‘ê«\
düVü≤ø±s¡+‘√ Á|üuÛÑT‘·« bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ {≤úŸ\T ñ|üjÓ÷–+#·≥+, yÓ’ô|ò’ ø£HÓø£åHé\T uÀ<Ûäq˝À &çõ≥˝Ÿ $|ü¢yêìøÏ
dü÷∫ø£>± #Ó|üŒe#·TÃ. ICT, ERNET |ü<∏äø±\ <ë«sê Á|ü‹ ‘·s¡>∑‹ >∑~ ˇø£ kÕ+πø‹ø£ πøåÁ‘·+>± e÷s¡T‘·T+<äì
Ä•+#·e#·TÃ. H˚&TÉ nìï düu≈®… î£ \º bÕsƒê´+XÊ\T &çõ≥˝Ÿ s¡÷|ü+˝ÀøÏ e÷s¡Ãã&ç n+<äTu≤≥T˝À e⁄HêïsTT. <ä÷s¡<sä Ù¡ Hé,
eTq{°$\ <ë«sê øπ +Á<ä, sêÅwºü Á|üuTÑÛ ‘ê«\T $$<Ûä bÕsƒê´+XÊ\ô|’ ì|ü⁄DT˝…q’ ñbÕ<Ûë´j·TT\T, sTT‘·sT¡ \‘√ bÕsƒê´+X¯
uÀ<ÛäqqT Á|ü‘·´ø£å Á|ükÕs¡+ <ë«sê bÕsƒ¡XÊ\\≈£î n+~+#·&É+ »s¡T>∑T‘√+~. n<˚$<Ûä+>± #ÛêÁ‘√bÕ<Ûë´j·TT\≈£î
≈£L&Ü ñ|üHê´dü≈£î\#˚ bÕsƒê´+XÊ\ô|’ uÀ<Ûäq Ç|æŒ+#·&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. H˚s¡T>± Á|ükÕs¡+ #˚j·Tã&ÉT‘·Tqï á
bÕsƒê\qT ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘·s¡>∑‹˝À ñ|üjÓ÷–düTÔ+&É≥+ eT+∫ |ü]D≤eT+>± #Ó|üŒe#·TÃ.
:: 32 ::
&çõ≥˝Ÿ eqs¡T\T
ø£+|üP´≥sY, ˝≤´|t{≤|t, {≤úŸ, H√{Ÿù|CŸ Ç+≥sYH{ Ó Ÿ, Ç`yÓTsTT˝Ÿ, M&çj÷Ó ø±˝Ÿ
&çõ≥˝Ÿ M&çjÓ÷ ¬øyÓTsê, yÓuŸ ø±yéT f…*ø±qŒ¤s ¬ Hé‡, M&çj÷Ó ø±qŒ¤s¬ Hé‡
m˝Ÿ.dæ.&ç. ÁbıC…≈£ºs¡T Ç+≥πsøÏºyé f…*$»Hé eT]j·TT M&çjÓ÷ f…ø˘º‡
ô|HéÅ&Ó’yé, mø˘‡f…s¡ï˝Ÿ Vü‰sY¶&çdtÿ, dæ.&ç., &ç.$.&ç. eT]j·TT &çdtÿ
2.5.1.14 $<ë´$wüj·T #·\q∫Á‘ê\T

|æ\\¢ T düV≤ü »+>± #·\q∫Á‘ê\ jÓT&É\ ÄdüøÔÏ Á|ü<]ä ÙkÕÔsT¡ . $<ëúÀ<Ûqä ˝À #·\q∫Á‘ê\qT ñ|üj÷Ó –+#·≥+
<ë«sê |æ\¢˝À¢ yÓ’$<Ûä´‘·˝Òì ø£è‘ê´\e\¢ ø£*π> $düT>∑Tb˛sTT nuÛÑ´düq |ü≥¢ ÄdüøÏÔ ô|s¡T>∑T‘·T+~. ‘·≈£îÿe düeTj·T+˝À
m≈£îÿe $wüj·÷ìï, dü÷{Ï>±, ns¡∆e+‘·+>± n+~+#˚ neø±X¯+ M{Ïe\¢ \_ÛdüTÔ+~. $wüj·÷ìøÏ dü+ã+~Û+∫q
#·\q∫Á‘ê\qT m+|æø#£ j ˚ T· ≥+, $<ë´s¡T\∆ qT eTT+<äT>± dü+dæ<Tä \∆ qT #˚jT· ≥+, ∫Á‘·Á|ü<sä Ù¡ q nq+‘·s+¡ $<ë´s¡T˝∆ À¢
@s¡Œ&çq uÛ≤yê\qT, Á|ü‹düŒ+<äq\qT eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·T≥+ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT $~Û>± ìs¡«]Ô+#ê*. ÁbÕ<∏ä$Tø£
‘·s¡>∑‘·T\ qT+&ç e÷<Ûä´$Tø£ ‘·s¡>∑‘·T\ es¡≈£L nH˚ø£ bÕsƒê´+XÊ\ô|’ #·\q∫Á‘ê\T ‘·j·÷s¡T#˚j·Tã&ç e⁄HêïsTT.
n<˚$<Ûä+>± ‘êπs»MTHé|üsY, <Û√ì, dü¢yéT&Ü>¥ $T*j·T˙sY e+{Ï dü+<˚XÊ‘·àø£ ∫Á‘ê\qT düVæ≤‘·+ uÀ<ÛäHêeqs¡T\T>±
ñ|üj÷Ó –+#·e#·TÃ.
2.5.1.15 eTTÁ~‘· e÷<Ûäé÷\T

ÄÁX¯e÷˝À¢ eTTU≤eTTœ>± »]π> uÀ<Ûäq qT+&ç &çõ≥˝Ÿ j·TT>±ìøÏ e÷πs Áø£eT+˝À eTTÁ~‘· eqs¡T\T ‘=*
uÀ<ÛäHê e÷<Ûäé÷\T>± >∑T]Ô+|ü⁄bı+<ësTT. $wüj·T+ ø±–‘·+ô|’ eTTÁ~+|üã&ç |ü⁄düÔø£ s¡÷|ü+˝ÀìøÏ e÷s¡≥+e\¢
$<ä´ m≈£îÿeeT+~øÏ n+<äTu≤≥T˝ÀìøÏ e∫Ã+~. eTTÁ~‘· eqs¡T˝À¢ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T, dü+Á|ü~+|ü⁄ Á>∑+<∏ë\T, ~q,
yês¡, e÷dü, yê]¸ø£ |üÁ‹ø£\T, b˛düºs¡T¢, ø£s¡|üÁ‘ê\T, ø±˝…+&És¡T¢ yÓTTˆˆ ‘·s¡#·T>± yê&Éã&ÉT‘·÷ e⁄+&˚ kÕ<ÛäHê\T.
2.5.1.16 nH˚ø£s¡ø±\ uÛÖ‹ø£ eqs¡T\T eT]j·TT edüTÔe⁄\T

düe÷C≤ìï uÀ<ÛäHê eqs¡T>± n<Ûä´j·Tq+ #˚ùd dü+<äs¡“¤+˝À $$<Ûä s¡ø±\ uÀ<ÛäHê eqs¡T\qT >∑÷]Ã
2.5.1.2. q+<äT |ü]o*+#·&É+ »]–+~. uÛÖ‹ø£ eqs¡T\T eT]j·TT edüTÔe⁄\ ÁX‚DÏ˝À uÛÖ>√[ø£, kÕ+|òæTø£,
kÕ+düÿ è‹ø£, #ê]Á‘·ø,£ Ä]∆ø,£ XÊÅdj
Ô” T· eqs¡T\T+{≤sTT. sTT$ n˙ï ≈£L&Ü uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· qT düT\uÛ‘Ñ s· +¡ >±,
HêD´‘·>± »]π>≥≥T¢ düVü‰j·T|ü&É‘êsTT. ÁøÏ+~ìe«ã&çq uÛÖ‹ø£ eqs¡T\ s¡ø±\qT |ü]o*+#·+&ç.
uÛÖ>√[ø£ eqs¡T\T kÕ+|òæTø£ eqs¡T\T kÕ+düÿ è‹ø£ eqs¡T\T #ê]Á‘·ø£ eqs¡T\T Ä]∆ø£ eqs¡T\T XÊÅd”Ôj·T eqs¡T\T
q<äT\T, Äqø£≥º\T >∑èVü≤+, $<ë´\j·÷\T ø£fi≤πøåÁ‘ê\T, dæ˙ ÁbÕs¡∆Hê düú˝≤\T, yê´bÕs¡ πø+Á<ë\T, Á|üjÓ÷>∑XÊ\\T,
ÁbÕC…≈£îº\T, |üs¡«‘ê\T, XÊqdü dü+düú\T, ~Ûj˚T≥s¡T¢, |üÁ‹ø£\T, |ü⁄sê‘·q ø£≥º&Ü\T, u≤´+≈£î\T, |ü]XÀ<ÛäHê πø+Á<ë\T,
ñ‘·Œ‹Ô πø+Á<ë\T Á|ü<äs¡ÙHê πø+Á<ë\T,
•\\T, H˚\\T, Á|üuÛÑT‘·« ø±sê´\j·÷\T bÕs¡Tÿ\T, ø£¢ãT“\T •~∏\ uÛÑeHê\T, eT÷´õj·T+,
|ü]ÁX¯eT\T yÓTTˆˆ •\, ˝ÀVü≤ XÊdüHê\T. düe÷#ês¡ Á|ükÕs¡ kÕ<ÛäHê\T
:: 33 ::
uÛÖ‹ø£ eqs¡T\ ÁX‚DÏì y˚πsy˚s¡T ù|s¡¢‘√ |æ*∫Hê ø=ìï $uÛÑõ+#· M\T˝Òì$>± e⁄+{≤sTT. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT M{Ïì
$ìjÓ÷>∑+#·≥+˝À #·÷ù| #=s¡e, kÕeTsê∆´˝Ò M{Ï ñ|üjÓ÷>±ìï ‘Ó\T|ü⁄‘êsTT.
sTT|üŒ{Ïes¡≈£L uÀ<ÛäHêuÛÑ´düHê Á|üÁøÏj·T\˝À ñ|üjÓ÷>∑|ü&˚ $$<Ûäs¡ø±\ eqs¡T\qT >∑÷]Ã ‘Ó\T‡≈£îHêïs¡T
ø£<ë! sTT|ü&ÉT Äj·÷ eqs¡T\ m+|æø£, $ìjÓ÷>∑+, Á|üjÓ÷»Hê\qT >∑÷]Ã #·]Ã<ë›+.
2.5.2 eqs¡T\T ` m+|æø£, $ìjÓ÷>∑+
ñbÕ<Ûë´j·TT\T ˝Ò<ë #ÛêÁ‘√bÕ<Ûë´j·TT\T $wüj·÷ìï, |ü<ä∆‘·T\qT m+|æø£#˚düT≈£îH˚≥|ü&ÉT n‘·´+‘· ÁX¯<ä∆
#·÷|æq≥T¢>±H˚ eqs¡T\ m+|æø£˝À ≈£L&Ü Á|ü‘˚´ø£ ÁX¯<ä∆ rdüTø√yê*‡ e⁄+≥T+~. eqs¡T\ \uÛÑ´‘· (Availability),
KØ<äT (Cost), nedüs¡eTT (Necessity) $wüj·T dü«uÛ≤e+ (Nature of the Subject) yÓTT<ä\>∑T ø±s¡ø±\T
eqs¡T\ m+|æø£ô|’ Á|üuÛ≤e+ #·÷|ü⁄‘êsTT. KØ<äT˝Òì, KØ<äT ‘·≈£îÿe, (No Cost & Low Cost) eqs¡T\qT
yê&É≥+ e\¢ bÕsƒ¡XÊ\ ˝Ò<ë ñbÕ<Ûë´j·TTì e´øÏÔ>∑‘· ã&Ó®{Ÿô|’ Á|üuÛ≤e+ e⁄+&Éø£ ìsê≥+ø£+>± $ìjÓ÷–+#˚
neø±X¯+ \_ÛdTü +Ô ~. Á|ü‘êé÷ïj·T uÛÀ<ÛHä √|üøs£ D
¡ eTT\qT ‘·j÷· s¡T#˚dTü ø√e≥+ e\¢ nH˚ø£ Á|üj÷Ó »Hê\T+{≤sTT.
uÀ<ÛäHêuÛÑ´q Á|üÁøÏj·T˝À eqs¡T\qT düeTØ‹˝À (Judicious) ñ|üjÓ÷–+#·≥+ e\¢ &ÉãT“, düeTj·T+ Ä<ë
ø±e≥y˚T ø±ø£ düeTT∫‘·yÓTÆq ñ|üø£s¡D≤\qT yê&É≥+ e\¢ uÛ≤eq\T eT]+‘· <Ûäè&ÉeTÚ‘êsTT. ñ|üø£s¡D≤\ ø√dü+
ñ|üøs£ D ¡ ≤\T>± ø±ø£ ˇø£ ì]∆wyºü TÓ qÆ ˝ø£´å + ø√dü+ M{Ïì ñ|üj÷Ó –+#ê*‡ e⁄+≥T+~. $<ë´s¡T\∆ ≈£î Äq+<ëqTuÛ÷Ñ ‹
ìe«≥+ ˇø£ \ø£åý˚T ‘·|üŒ n~j˚T n+‹eT+ ø±<äT. @ ñ|üø£s¡D≤˝…’‘˚ $<ë´]∆øÏ dü+|üPs¡í+>±, düeTs¡∆e+‘·+>±
uÛ≤eq\qT n+~e«>∑\T>∑T‘êjÓ÷ n$j˚T ñ‘·eÔ T eqs¡T\T>± |ü]>∑D+Ï |üã&É‘êsTT. eqs¡T\qT m\¢|ü &É÷ düeTj·T+,
dü+<äsê“¤\qTqdü]+∫ ñ|üjÓ÷–+#ê*. ø£<∏äqT ˇø£ eqs¡T>± rdüTø√<ä\#·T≈£î+fÒ n~ Áù|s¡D ø√düe÷, uÛ≤eqqT
düŒwü|º sü #¡ ≥· + ø√düe÷, eT÷˝≤´+ø£q+ ø√düe÷ nqï~ eTT+<äT>± Á|üD≤[ø£ #˚dTü ø√yê*‡e⁄+≥T+~. n˝≤π> $<ë´#·\q
∫Á‘êìï ñ|üjÓ÷–+#˚ düeTj·T+˝À \_Û+#·T düeTj·T+, Á|ü<äs¡Ùq @sêŒ≥¢qT >∑÷]Ã Ä˝À∫+#ê*.
2.5.3 eqs¡T\T ` Á|üjÓ÷»Hê\T :
eqs¡T\ e\¢ uÀ<ÛHä ê Á|üÁøÏjT· Ä<ä´+‘·+ ÄVü‰<¢ øä s£ +¡ >± »s¡T>∑T‘·T+~. M{Ïe\¢ Á|ü‘´˚ ø£+>± ÁøÏ+~ Á|üj÷Ó »Hê\T
ø£\T>∑T‘êsTT.
C≤„H˚+Á~j·÷\≈£î $ø±dü+ ø£*Z, uÛ≤eq\ ne>±Vü≤q düT\uÛÑ‘·s¡eTÚ‘·T+~.
Á|ü‘·´ø£å nqTuÛÑyê\T @s¡Œ&É≥+ <ë«sê C≤„q+ |ü{ÏwüºeTÚ‘·T+~.
$<ä´≈£î ì»J$‘êìøÏ >∑\ dü+ã+<Ûä+ Ä$wüÿ]+|üã&ÉT‘·T+~.
Á|üø£è‹˝Àì $$<Ûä dü+|òüT≥q\≈£î >∑\ ø±s¡D≤\T $e]+#·ã&É‘êsTT.
bÕsƒ¡XÊ\≈£î, |ü]düsê\≈£î eT<Ûä´>∑\ n$HêuÛ≤e dü+ã+<Ûä+ <Ûäè&ÉeTÚ‘·T+~.
:: 34 ::
kÕ+πø‹ø£‘·e\ ¢ ˇq>∑÷&˚ Á|üjÓ÷»Hê\T ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À Ä$wüÿ è‘·eTÚ‘êsTT.
ø£fi¯ Äq+<ëH˚ï ø±ø£, C≤„Hêìï ≈£L&Ü sTTe«{≤ìøÏ düVü≤ø£]düTÔ+<äì s¡TEyÍ‘·T+~.
dü+düÿèr, dü+Á|ü<ëj·÷\T uÀ<ÛäHêÁ|üÁøÏj·T˝À uÛ≤>∑eTì ‘Ó\TdüTÔ+~.
$<ë´]∆øÏ, ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ eT<Ûä´ ã+<Ûä+ |ü{ÏwüºeTÚ‘·T+~.
2.5.4 kÕsê+X¯+ :
$<ë´Á|üD≤[ø£˝À uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \T düeTs¡e∆ +‘·+>± ìs¡«Væ≤+#·ã≥+˝À eqs¡T\T Á|ü<ëÛ qbÕÁ‘· b˛wækÕÔsTT.
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT eqs¡T\qT düeTØ‹˝À m+|æø£#˚düT≈£îì $ìjÓ÷–+∫q|ü⁄&ÉT #·ø£ÿ{Ï nuÛÑ´düHê |òü*‘ê\T
\_ÛkÕÔsTT.
düeTs¡∆e+‘·yÓTÆq eqs¡T\T $<ë´s¡T∆\qT |ü]düsê\‘√ eTy˚Tø£+ #˚dæ uÀ<ÛäqqT ns¡∆e+‘·+ #˚kÕÔsTT.
uÀ<Ûäq˝À nH˚ø£s¡ø±\ eqs¡T\qT $ìjÓ÷–+#·e#·TÃ. Äj·÷ düeTj·T dü+<äsê“¤\qqTdü]+∫ @ eqs¡T\qT
ñ|üjÓ÷–+#ê\qï~ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ìs¡ísTT+#·Tø√yê*‡ ñ+≥T+~.
Á|üø£è‹, düe÷»+ düTdü+|üqïyÓTÆq uÀ<ÛäHê eqs¡T\T.
bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T düT|ü]∫‘·yÓTÆq uÀ<ÛäHê eqs¡T\T.
uÀ<ÛäHê eqs¡T\T>± Áø°&É\T, ø£<∏ä\T,ø£fi¯\T, |æ\¢\ dü+uÛ≤wüD\T $<ë´s¡T∆\˝Àì n+‘·s¡Z‘· X¯≈£îÔ\qT yÓ*øÏrdæ
düè»Hê‘·àø£‘q· T eè~∆#k˚ ÕÔsTT.
2.5.5 uÀ<ÛäHê ìs¡«Vü≤D ø£è‘ê´\T ` eT~+|ü⁄ Á|üX¯ï\T

m) ìs¡«Vü≤D ø£è‘ê´\T :`
1`5 ‘·s¡>∑‘·T\˝Àì $$<Ûä düu…®≈£îº\ uÀ<Ûäq˝À düVü‰j·T|ü&˚ eqs¡T\qT >∑T]Ô+#·≥+, C≤_‘ê ‘·j·÷Ø `
ø±s¡´XÊ\ ìs¡«Vü≤D.
1`5 ‘·s¡>∑‘·T\˝Àì $$<Ûä düu…®≈£îº\ uÀ<Ûäq≈£î ñ|üjÓ÷>∑|ü&˚ ø£<∏ä\T, bÕ≥\T `ùdø£s¡D.
1`5 ‘·s¡>∑‘·T\ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±˝À¢ q÷‘·q b˛ø£&É\T (2010 eTT+<äT, ‘·s¡Tyê‘·) ` düMTø£å.
$<ë´s¡T∆˝À¢ dü+uÛ≤wüD≤ HÓ’|ü⁄D≤´\ ô|+|ü⁄<ä\˝À bÕsƒ¡XÊ\ $<ë´ø±s¡´Áø£e÷\ Á|üuÛ≤e+ `#·s¡Ã.
_) eT~+|ü⁄ Á|üX¯ï\T :`
eqs¡T\ m+|æø£˝À rdüTø√yê*‡q C≤Á>∑‘·Ô\ >∑÷]Ã \|òüTT{°ø£ Áyêj·T+&ç.
uÀ<Ûäq˝À ø£fi¯\ bÕÁ‘·qT #·]Ã+#·+&ç.
uÀ<ÛäHê eqs¡T>± u≤\kÕVæ≤‘ê´ìï >∑÷]Ã \|òüTT{°ø£ Áyêj·T+&ç.
Áø°&É\T uÀ<ÛäHê eqs¡T\T>± m≥T¢ ñ|üjÓ÷>∑|ü&É>∑\e⁄.
bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\qT uÀ<ÛäHê eqs¡T\T>± r]Ã~<ä›≥+˝À rdüTø√e\dæq C≤Á>∑‘·Ô\qT ù|s=ÿq+&ç.
>∑èVü‰ìï ˇø£ uÀ<ÛäHê eqs¡T>± m≥T¢ ñ|üjÓ÷–kÕÔe⁄.
|æ\¢\ dü+uÛ≤wüD\qT dü]jÓÆTq Áø£eT+˝À r]Ã~<ä›{≤ìøÏ ˙e⁄ rdüT≈£îH˚ #·s¡´\T Hê*Z+{Ïì Áyêj·TTeTT.
bÕsƒ¡XÊ\≈£î, düe÷C≤ìøÏ >∑\ dü+ã+<Ûë\qT <äè&ÛÉ|ü]#˚ ø±s¡´Áø£e÷\qT >∑÷]Ã $e]+#·+&ç.
&çõ≥˝Ÿ eqs¡T\qT ù|s=ÿì, yê{Ïì ñ|üjÓ÷–+#·&É+˝Àì yÓT\T≈£îe\qT, C≤Á>∑‘·Ô\qT >∑÷]Ã yê´kÕìï
‘·j÷· s¡T#˚jT· +&ç.
:: 35 ::
2.6 $<ë´]ú |üPs¡«bÕsƒ¡XÊ\ C≤„Hêìï bÕsƒ¡XÊ\ düu…®≈£îº\‘√ nqTdü+<Ûëì+#·≥+
1. |æ\¢\÷! eTq+ uÛÀ»q+ m+<äT≈£î#˚j·÷*? .... ã\+ø√dü+ {°#·sY.

ã\+ m+<äT≈£î |æ\¢\÷? ... Ä&ÉTø√e{≤ìøÏ, q&Ée&ÜìøÏ, |ü]¬>‘·Ô&ÜìøÏ {°#·sY.
2. |æ\¢\÷! eTq+ Ç+{À¢ ˙{Ïì @@ |üqT\≈£î ñ|üjÓ÷–kÕÔyÓ÷ ... kÕïq+, e+≥, Á‘ê>∑&É+, ñ‘·ø£≥+
#Ó|Œü +&ç?
˙s¡T mø£ÿ&çqT+&ç ‘ÓkÕÔs¡T?... u≤$, uÀs¡Tu≤$, #ÓiTe⁄, q~, |ü+|ü⁄.
qTsTT´, #Ós¡Te⁄, q<äT˝À¢ìøÏ ˙s¡T m˝≤ edüTÔ+~?.... es¡¸+
es¡¸+ mø£ÿ&ç qT+&ç edüTÔ+~?... Äø±X¯+ {°#·sY.
3. |æ\\¢ ÷! |æ*¢ ô|<ä~› >± e⁄+≥T+<ë? ≈£îø£ÿ ô|<ä~› >± e⁄+≥T+<ë? .. ≈£îø£ÿ ô|<ä›~>± e⁄+≥T+~ {°#·sY.
ø=ã“], e÷$T&ç#Ó≥¢˝À @~ bı&Ée⁄>± ô|s¡T>∑T‘·T+~?... ø=ã“]#Ó≥Tº {°#·sY.
qTe⁄« bı&Ée⁄>± e⁄+{≤yê? Hêqï>±s¡T bı&Ée⁄>± e⁄+{≤sê?... Hêqï >±s¡T {°#·sY
4. |æ\¢\÷! ‘Ó\¢yê] ìÁ<ä˝Òe>±H˚ yÓ\T>∑TedüTÔ+~ ø£<ë!
Ä yÓ\T>∑T me]e\¢ edüTÔ+~?.. dü÷s¡T´&ÉT
sêÁ‹ dü÷s¡T´&ÉT ø£qŒ&É&TÉ ø£<ë, n|ü&ÉT yÓ\T>∑T me]e\¢ edüT+Ô ~? #·+Á<äT&ÉT
ô|’ Hê\T>∑T düìïy˚XÊ\qT |ü]o*+#·+&ç. ˇø=ÿø£ÿ düìïy˚X¯+ @+ #Ó|ü⁄‘√+~? Ä Á|üX¯ï\ \ø£å´+ @$T{Ï?
yÓTT<ä{Ï düìïy˚X¯+˝À bÕsƒ¡XÊ\ ‘·s¡>∑‹ uÛ≤eqjÓÆTq bÂwæºø±Vü‰sêìøÏ, uÛÀ»q+, ã\+ yÓTTˆˆ $<ë´]∆ jÓTTø£ÿ bÕsƒ¡XÊ\
|üPs¡« uÛ≤eq\ nqTdü+<Ûëq+ >∑eTì+#êsê!
s¬ +&Ée düìïy˚X+¯ ˝À ˙s¡T nedüsê\ uÀ<Ûqä ≈£î ˙{Ï yê&Éø+£ , ˙{Ï eqs¡T\T nqTdü+<Ûëì+|üã&˚ C≤„qy˚Tø£<÷ä ! eT÷&Ée
düìïy˚X¯+˝À ô|<ä›, ∫qï, bı&Ée⁄, bı{Ïº uÛ≤eq\<ë«sê nqTdü+<Ûëì+|üã&ÉT‘√+~ø£<ë!
Hê\Ze düìïy˚X¯+˝À qø£åÁ‘ê\T, dü÷s¡T´&ÉT, #·+Á<äT\ >∑÷]Ã |üPs¡«bÕsƒ¡XÊ\ C≤„q+ |üØøÏå+|üã&É≥+ >∑eTì+#êsê!
$<ë´]∆øÏ ‘=*bÕsƒX¡ Ê\ Ç\T¢, ‘=*>∑Ts¡Te⁄ ‘·*¢ ø±ã{Ïº bı+~q Á|ü‹ nqTuÛeÑ + ‘·sT¡ yê‘· <äX˝¯ q’… |üPs¡«ÁbÕ<∏$ä Tø£
$<ä´\≈£î |ü⁄Hê~>± ì\TdüTÔ+~. XÊØs¡ø£ n\yê≥T¢, dü+uÛ≤wüD\T, ≈£î≥T+ã dü+ã+<Ûë\T, kÕ+|òæTø£ dü+ã+<Ûë\T
yÓTT<ä\>∑T HÓ’|ü⁄D≤´\T ≈£î≥T+ã+ qT+&ç |üPs¡«ÁbÕ<Ûä$Tø£ kÕúsTTøÏ e+‘Óq>± ì\TkÕÔsTT. Ç<˚$<Ûä+>± |üPs¡«ÁbÕ<Ûä$Tø£
kÕúsTT˝À >∑èVü≤+ qT+&ç bı+~q HÓ’|ü⁄D≤´\˝Àì <√cÕ\T ˇø£ Áø£eT|ü<ä∆‹˝À dü]~<ä›ã&ÉT‘·÷, ÁbÕ<Ûä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\
kÕúsTT˝Àì dü+øÏ¢wüº uÛ≤eq\T düs¡fi¯eTT, düTuÀ<ÛäeTj˚T´+<äT≈£î <√Vü≤<ä|ü&É‘êsTT.
>∑èVü≤$<ä´ ............ |üPs¡« ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ä´ ..............ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ä´
(j·÷<äè∫Ã¤ø+£ ) (nìj·T‘·+) (ìj·T‘·+)
:: 36 ::
2.6.1 bÕsƒ¡XÊ\ |üPs¡«C≤„q+ ` bÕsƒ¡XÊ\ düu…®≈£îº\ nqTdü+<Ûëq+
Ä˝À∫+#·+&ç : bÕsƒ¡XÊ\ düu…®≈£îº\ uÀ<Ûäq˝À bÕsƒ¡XÊ\ |üPs¡«C≤„q+ nedüs¡eTe⁄‘·T+<ë?
bÕsƒ¡XÊ\ nH˚~ •X¯óe⁄≈£î ˇø£ q÷‘·q nqTuÛÑe+. Áø=‘·Ô e´≈£îÔ\T, _Ûqï yê‘êes¡D+, ìj·T‘· |ü<ä∆‘·T\T,
$<ë´]∆øÏ $+‘·>±q÷, ˇøÏ+‘· Ä+<√fi¯qq÷ ø£*+Z #·&+É düV≤ü »+. $<ë´]∆øÏ bÕsƒX¡ Ê\ m+‘· ÄVü‰<¢ øä s£ +¡ >±, Äràj·T+>±
(Caring) e⁄+≥T+<√ n+‘· #·øÿ£ {Ï nqTã+<Û+ä @s¡Œ&ç, nuÛ´Ñ düq+ ns¡e∆ +‘·eTÚ‘·T+~.
Ç+{Ïj·T+<äT ñ+&˚ e´≈£îÔ\T, düeTej·Tdüÿ ùdïVü≤ãè+<ä+, |ü]düsê˝À¢ì nqTuÛÑyê\T, Á|ükÕs¡ kÕ<ÛäHê\
<ë«sê, |æ\¢\T nH˚ø£$wüj·÷\ |ü≥¢ ne>±Vü≤q bı+<äT‘ês¡T. j·÷<äè∫Ã¤ø£+>±, nìj·T‘·+>± bı+~q á C≤„q+
≈£î≥T+ã düuTÑÛ ´\T, eTTK´+>± ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\ Á|ü‘´˚ ø£ÁX¯<,∆ä •ø£Då \e\¢ yÓTs¡T>±Z s¡÷bı+<äT‘·T+~. á C≤„q+ Áø£eT|ü<‹∆ä ˝À
@s¡Œ&çq|ü&ÉT Bì Ä<Ûës¡+>± bÕsƒ¡XÊ\˝Àì $$<Ûä uÀ<ÛäHê+XÊ\T düT\uÛÑ+>± uÀ~Û+#˚ M\T ø£\TZ‘·T+~. bÕsƒ¡XÊ\
düu…®≈£îº\˝Àì uÛ≤eq\˙ï ≈£î≥T+ã, |üPs¡«ÁbÕ<Ûä$Tø£ kÕúsTT˝Àì C≤„q+ Ä<Ûës¡+>± @sêŒ≥T#˚j·Tã&É‘êsTT.
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·s>¡ ‹∑ ˝Àì $$<Ûä düu≈®… î£ \º uÛ≤eq\qT $<ë´s¡T\∆ ≈£î |ü]#·jT· + #˚ùd≥|ü&ÉT Ä uÛ≤eq\ô|’ yê]jÓTTø£ÿ
bÕsƒ¡XÊ\ |üPs¡« nqTuÛÑyê\qT CÀ&ç+#ê*‡q nedüs¡+ e⁄+~. n˝≤π> bÕsƒ¡XÊ\≈£î e#˚Ã eTT+<äT>± yê]˝À e⁄qï
dü+<˚Vü‰\T, düeTdü´\T, Ä˝À#·q\T bÕsƒ¡XÊ\˝À »]π> uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T˝À Áø£eT+>± ìeè‹Ô #˚j·Tã&É‘êsTT.
Ç+{Ï e<ä› H˚s¡TÃ≈£îqï uÛ≤cÕ<√cÕ\T |üPs¡«ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ë´kÕúsTT˝À düe]+#·ã&ÉT‘·÷, ÁbÕ<Ûä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\˝Àì
#·‘·T]«<ä Á|üÁøÏj·T˝…’q $q≥+, #·<äe≥+, sêj·T{≤\qT kÂKs¡é+‘·+>± #˚kÕÔsTT. >∑DÏ‘·+, |ü]düsê\ $C≤„q+
düu…®≈£îº\˝À ≈£L&Ü á$<ÛäyÓTÆq |ü⁄s√>∑eTq Á|üÁøÏj·T ø=qkÕ>∑T‘·T+~. ($$<Ûä düu…®≈£îº\qT bÕsƒ¡XÊ\ |üPs¡« C≤„q+‘√
nqTdü+<Ûëì+#·≥+ >∑÷]Ã eT]+‘· ˝À‘Óq’ düe÷#êsêìï yÓT<∏&ä Ü\J düu≈®… î£ \º ˝À n<Û´ä j·Tq+ #˚jT· ≥+ »s¡T>∑T‘·T+~).
|æj÷· CÒ dü+C≤„Hê‘·àø£ $ø±dü dæ<ë∆+‘·+ Á|üø±s¡+ |æ\\¢ T bÕsƒX¡ Ê\≈£î e#˚Ã eTT+<äT>±H˚ nH˚ø£ $wüj÷· \|ü≥¢
ÁbÕ<∏$ä Tø£ ne>±Vü≤q bı+<äT‘ês¡ì ‘Ó\TdüT+Ô ~. dü+y˚<qä #ê\ø£ <äX˝¯ À edüTeÔ ⁄\ \ø£D å ≤\T ‘Ó\T‡ø√{≤ìøÏ j·T‘·ï`
<√wü |ü<‘∆ä T· \qT ñ|üj÷Ó –+#·&+É , nqTø£sD¡ <ë«sê H˚sT¡ Ãø√e≥+ #˚kÕÔsT¡ . n<˚$<Û+ä >± |üPs¡« Á|üC≤\ø£ <äX˝¯ À(2`4
dü+ˆˆ ej·TdüT‡ |üPs¡«uÛ≤eHê‘·àø£ <äX¯) uÛ≤cÕ $ø±dü+ #ê˝≤ m≈£îÿe>± e⁄+≥T+~. edüTÔe⁄\qT eØZø£]+#·&É+
b˛\Ã&É+ e+{Ï #·s´¡ \T ≈£L&Ü ÁbÕs¡+uÛeÑ TÚ‘êsTT. ø±ã{Ïº á ej·TdüT‡\˝À bı+~q uÛ≤eq\qT bÕsƒX¡ Ê\ düu≈®… î£ \º ≈£î
nqTdü+<Ûëì+#·≥+ e\¢ uÛ≤eq $ø±dü+ düT\uÛÑ‘·s¡eTÚ‘·T+~. uÛÑ÷$T, dü÷s¡T´&ÉT, #·+Á<äT&ÉT, H˚\, ˙s¡T, Äø±X¯+,
yÓTTø£ÿ\T, »+‘·Te⁄\T, X¯Øs¡ eédüú\T, |ü<ë\T, yêø±´\T, n+¬ø\T, ˝…øÏÿ+#·≥+, kÕ+|òæTø£ dü+ã+<Ûë\T yÓTT<ä\>∑T
bÕsƒ¡XÊ\ $<ä´˝Àì @ uÛ≤eq˝…’Hê $<ë´]∆ jÓTTø£ÿ bÕsƒ¡XÊ\ |üPs¡«C≤„q+‘√ nqTdü+<Ûëì+#·ã&çq|ü&ÉT |üPs¡«,
Á|üdüTÔ‘· C≤„Hê\ eT<Ûä´ yês¡~Û @s¡Œ&ç düe÷#ês¡ Á|ükÕs¡+ #·ø£ÿ>± kÕ>∑T‘·T+~.
2.6.2 bÕsƒ¡XÊ\ |üPs¡«C≤„Hêìï, bÕsƒ¡XÊ\ düu…®≈£îº\‘√ nqTdü+<Ûëì+#˚ |ü<ä∆‘·T\T
$<ë´]∆ bÕsƒ¡XÊ\˝À Á|üy˚XÊìøÏ |üPs¡«y˚T ø=ìï ÁbÕ<Ûä$Tø£ uÛ≤eq\qT ø£*– e⁄+{≤&ÉT. ø±ã{Ïº yê{Ïì
‘·s¡>∑‹˝Àì dü+ã+~Û‘· düu…®≈£îº\ uÀ<Ûäq˝À ndüTdü+<Ûëì+#ê*‡q nedüs¡+ ñ+≥T+~. á Á|üÁøÏj·T kÕ<Ûës¡D+>±
¬s+&ÉT $<Ûë\T>± »s¡T>∑T‘·÷ e⁄+≥T+~.
:: 37 ::
1) j·÷<äè∫Ã¤ø£ nqTdü+<Ûëq+ :
á $<Ûëq+˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·q düVü≤» uÀ<ÛäHê Áø£eT+˝À n|üŒ{Ïø£|ü&ÉT ‘·q C≤„q+, nqTuÛÑyê\‘√
$<ë´s¡T\∆ |üPs¡«C≤„Hêìï nqTdü+<Ûëìdü÷Ô Á|üdTü ‘Ô · düu≈®… î£ º uÛ≤eq\qT n+~+#˚ Á|üjT· ‘·ï+ »s¡T>∑T‘·T+~. nø£kÕà‘·T>Ô ±
düTŒ¤]+#˚ Ä˝À#·q\T, uÛ≤eq\T, $<ÛëHê\T sTTø£ÿ&É ÁbÕ<Ûëq´+ eVæ≤kÕÔsTT. ñbÕ<Ûë´j·TTì düeTj·Tdü÷Œ¤]Ô,
düè»Hê‘·àø£‘·\≈£î sTT$ kÕøå±´\T>± e⁄+{≤sTT.
2) Á|üD≤[ø±j·TT‘· nqTdü+<Ûëq+ :
Ç~ ìj·T‘·+>± »s¡T>∑T‘·T+~. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·q bÕsƒ¡´|ü<∏äø£+˝À Äj·÷ uÛ≤eq\≈£î dü+ã+~Û+∫q
bÕsƒ¡XÊ\ |üPs¡« uÛ≤eq\qT eTT+<äT>± >∑T]Ôdü÷Ô, n+#·Hêy˚dü÷Ô Á|üD≤[ø£ #˚düT≈£î+{≤&ÉT. ìsêàD≤‘·àø£ uÀ<Ûäq˝À
|üPs¡«uÛ≤eq\ >∑T]Ô+|ü⁄ eTT+<äT>± Á|üD≤[ø£ #˚jT· ã&ç e⁄+≥T+~. bÕsƒ´¡ |ü<øä∏ s£ ÷¡ |üø\£ Œq˝À nqTdü]+#˚ y˚T<∏√∫Á‘·D
(Mind Mapping) k˛bÕq+ á nqTdü+<Ûëq Á|üÁøÏj·T≈£î ‘√&ÉŒ&˚<˚.
Á|üD≤[ø±j·TT‘· nqTdü+<Ûëq+ m\¢yfi˚ ˝¯ ≤ nqTdüsD¡ j
° T· yÓTqÆ <ÓH’ ê, ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT n|üŒ{Ïø|£ ü &ÉT düè»Hê‘·àø£+>±
e#˚Ã Ä˝À#·q\qT ñ|üj÷Ó –+#·≥+ ≈£L&Ü nìyês¡´+. ø±ã{Ïº ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT nedüsy¡ TÓ qÆ dü+<äsê“˝À¢ j·÷<äè∫Ã¤ø£
nqTdü+<ÛëHêìï ≈£L&Ü ñ|üjÓ÷–+#ê*.
á nqTdü+<ÛëHê\T HÓ’|ü⁄D´+‘√ #˚j·Tã&çq|ü⁄&ÉT, |üPs¡« Á|üdüTÔ‘· uÛ≤eq\eT<Ûä´ \+¬ø @s¡Œ&ç $<ë´s¡T∆\T
C≤„Hêìï nø£kÕà‘·TÔ>± ø±≈£î+&Ü, ìsêàD≤‘·àø£ Ø‹˝À bı+<ä>∑\T>∑T‘ês¡T. Ç+<äTø√dü+ nH˚ø£s¡ø±\ Á|üÁøÏj·T\T ˝Ò<ë
kÕ<ÛäHê\T düVü‰j·Tø±]>± e⁄+{≤sTT. n$ ~>∑Te sTTe«ã&Ü¶sTT.
dü+uÛ≤wüD, Ä≥\T, bÕ≥\T, ø£<∏ä\T, u§eTà\T ^j·T≥+, #·s¡Ã\T, y˚T<∏√eT<∏äq+ yÓTTˆˆ
2.6.3 kÕsê+X¯+
$<ë´]∆ bÕsƒ¡XÊ\˝À Á|üy˚XÊìøÏ |üPs¡«+ >∑èVü≤+, |ü]düsê\qT+&ç ø=ìï ÁbÕ<Ûä$Tø£ uÛ≤eq\qT bı+~
e⁄+{≤&ÉT.
bÕsƒ¡XÊ\ düu…®≈£îº\˝Àì uÛ≤eq\T, |üPs¡« bÕsƒ¡XÊ\ C≤„q+ |ü⁄Hê<äT\ô|’qH˚ s¡÷bı+~+|üã&É‘êsTT.
bÕsƒ¡XÊ\ düu…®≈£îº\≈£î, |üPs¡«bÕsƒ¡XÊ\ C≤„HêìøÏ nqTdü+<Ûëq ìs¡«Vü≤D ¬s+&ÉT $<Ûë\T>± »s¡T>∑T‘·÷ e⁄+≥T+~.
(1) j·÷<Ûäè∫Ã¤ø£ nqTdü+<Ûëq+ (2) Á|üD≤[ø±j·TT‘· nqTdü+<Ûëq+.
nqTdü+<ÛëHêìï #˚ùd nH˚ø£ kÕ<ÛäHê˝À¢ dü+uÛ≤wüD\T, Ä≥\T, bÕ≥\T, ø£<∏ä\T, u§eTà\T ^j·T≥+. #·s¡Ã\T,
y˚T<∏√ ∫Á‘·D yÓTT<ä\>∑Tq$ eTTKýÓTÆq$.
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT Á|üD≤[ø±j·TT‘· nqTdü+<ÛëHêìï nqTdü]dü÷Ô, j·÷<Ûäè∫Ã¤ø£+>± e#˚Ã Ä˝À#·q\qT CÀ&ç+#·&É+
#˚dü÷Ô e⁄+&Ü*. n˝≤π> nqTdü+<Ûëq kÕ<ÛäHê\qT Äj·÷ dü+<äsê“¤\≈£î nqT>∑TD+>± ñ|üjÓ÷–+#·≥+e\¢
eT+∫ |òü*‘ê\T \_ÛkÕÔsTT.
2.6.4. uÀ<Ûäq ìs¡«Vü≤D ø£è‘ê´\T ` eT~+|ü⁄ Á|üX¯ï\T
ªª$$<Ûä düu…®≈£îº\˝À $<ë´s¡T∆\ |üPs¡«bÕsƒ¡XÊ\ C≤„Hêìï nqTdü+<Ûëì+#·≥+˝À yÓTfi¯ó≈£îe\T `Á|üjÓ÷»Hê\Tµµ
nH˚ o]¸ø£ô|’ ø±¢dt{≤ø˘ ìs¡«Vü≤D.
:: 38 ::
_) eT~+|ü⁄ Á|üX¯ï\T :
‘·s¡>∑‹ >∑~ uÛ≤eq\qT $X¯<ä|üs¡#˚ Áø£eT+˝À bÕsƒ¡XÊ\ |üPs¡«C≤„q+ jÓTTø£ÿ nqTdü+<Ûëq+ n+‘·´+‘·
ñ|üjÓ÷>∑ø£s¡+ ` düeT]∆+#·+&ç.
ìsêàD≤‘·àø£ uÀ<Ûäq˝À bÕsƒ¡XÊ\ |üPs¡«C≤„Hêìï ñ|üjÓ÷–+#·T≈£îH˚ $<ÛëHêìï ‘Ó\Œ+&ç.
bÕsƒ¡XÊ\ düu…®≈£îº\≈£î, bÕsƒ¡XÊ\ |üPs¡«C≤„q+‘√ nqTdü+<Ûëì+#·{≤ìøÏ ñ|üø£]+#˚ $$<Ûä |ü<ä∆‘·T\qT >∑÷]Ã
\|òüTT{°ø£ Áyêj·T+&ç.
2.7 ‘·s¡>∑‹ >∑~ eékÕú|üq ` ìs¡«Vü≤D
ˇø£ C≤‹ uÛÑ$wü´‘·TÔ ‘·s¡>∑‹ >∑<äT˝À¢H˚ s¡÷|ü⁄~<äT≈› î£ +≥T+~. ` ø=sƒê]

dü+Á|ü<ëj·T |ü<‹∆ä ˝À $<ä´qT uÀ~Û+#·{≤ìøÏ @sêŒ≥T#˚dTü ≈£îqï eédüú bÕsƒX¡ Ê\. Ç~ k˛ÿ˝Ÿ (Skhole) nH˚
˝≤{ÏHé |ü<+ä qT+&ç e∫Ã+~. Bì ns¡+› $ÁXÊ+‹ ì#˚Ã dü\ú +. n+fÒ bÕsƒX¡ Ê\ $<ë´]∆øÏ ùd<ärsπ Ã düV≤ü » ÄVü‰<¢ øä s£ ¡
Á|ü<˚X¯+>± s¡÷bı+~+#·ã&Ü*. ìs¡«Vü≤D kÂ\uÛÑ´+ ø√dü+ bÕsƒ¡XÊ\qT ‘·s¡>∑‘·T\T>± $uÛÑõ+#ês¡T. ‘·s¡>∑‹ nH˚~
bÕsƒ¡XÊ\ $uÛ≤>∑+. uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T düeTs¡∆e+‘·+>± ø=qkÕ>∑{≤ìøÏ, n_Û\wüD°j·T |òü*‘ê\T kÕ~Û+#·{≤ìøÏ
‘·s¡>∑‹ >∑~ eTÚ[ø£ πø+Á<ä+. Ç~ e´øÏÔ>∑‘· <Û˚´j·÷\T, düe÷» Äø±+ø£å\T HÓs¡y˚s¡Ã{≤ìøÏ ìs¡+‘·s¡+ ø£èwæ#˚ùd
Á|üjÓ÷>∑XÊ\. ‘·s¡>∑‹ >∑~ düe÷C≤ìï Á|ü‹_+_+#ê*, Á|ü‹_+_düTÔ+~. ø£qTø£ n~ düe÷»+ jÓTTø£ÿ $$<Ûä
ø£è‘ê´\qT düs¡fi¯eTT, düTuÛÀ<äeTT, düeT‘·T\éTT, ùV≤‘·Tã<ä∆eTT eT]j·TT eéd”úø£s¡D #˚düTÔ+~. düe÷»+˝Àì
$T–*q @ eédü\ú ≈£L ˝Òì |ü$Á‘·‘· bÕsƒX¡ Ê\≈£î e⁄+~. uÛ≤s¡rj·T ‘·‘«· +˝À bÕsƒX¡ Ê\ |ü$Á‘· dü\ú +>±, ‘·s>¡ ‹∑ >∑~
$\Te\ düìï~Û>±, ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT <Ó’e+>± uÛ≤$+#·ã&É‘ês¡T. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT n\Tô|s¡>∑ì ø£èw”e\T&Ó’ düVü≤»
nuÛÑ´düq yê‘êes¡D≤ìï @sêŒ≥T#˚dü÷Ô yÓTT\ø£\T>± e⁄qï $<ë´s¡T∆\qT düe÷» Væ≤‘·T˝…’q eTVü‰ eèøå±\T>± eT*#˚
n|üPs¡« ø±s¡´øπ Áå ‘·yT˚ ‘·s>¡ ‹∑ >∑~. Ç≥Te+{Ï ñqï‘· kÕúq+ >∑\ ‘·s>¡ ‹∑ >∑~ eékÕú|qü , ìs¡«Vü≤D Á|üÁøÏjT· \T ≈£L&Ü
düeTTqï‘·+>± Á|üD≤[ø£ #˚j·Tã&ç neT\T#˚j·Tã&Ü*.
2.7.1 ‘·s¡>∑‹ >∑~ eékÕú|üq
ªª$<ë´<Û˚´j·÷\ neT\T ø=s¡≈£î eT]j·TT |æ\¢\ Á|üjÓ÷»Hê\ ø√dü+
eéd”úø£]+|üã&É¶ Ä#·s¡D≤‘·àø£ #·s¡´j˚T ‘·s¡>∑‹ eékÕú|üqµµ
‘·s¡>∑‹ >∑~ eékÕú|üq jÓTTø£ÿ Á|ü<Ûëq ñ<˚∆X¯´+ $<ë´<Û˚´j·÷\T düeTÁ>∑+>±, düTdæús¡+>± neT\T »s¡>∑≥+
‘·<ë«sê |æ\¢\T düeTÁ>∑eT÷]ÔeT‘ê«ìï bı+~ düe÷»+ düTdü+|üqï+ nj˚T´˝≤ s¡÷|ü⁄~<äT›ø√e≥+ sTT+<äTø√dü+
‘·s¡>∑‹>∑~ eékÕú|üq˝À ø=ìï dü÷Á‘ê\T nqTdü]+|üã&Ü*.
:: 39 ::
‘·s¡>∑‹ >∑~ eékÕú|üq dü÷Á‘ê\T :
1) qeT´‘· :
‘·s¡>∑‹ >∑~ eékÕú|üq Á|ü<Ûëq \øå±´˝À¢ $<ë´]∆ nedüsê\T eT]j·TT düe÷» nedüsê\T rs¡Ã≥+ ˇø£{Ï>±
e⁄+≥T+~. nedüsê\T nH˚$ kÕe÷õø£, kÕ+πø‹ø£ e÷s¡TŒ\≈£î nqT>∑TD+>± e÷]b˛‘·÷e⁄+{≤sTT. ø±ã{Ïº
‘·s¡>∑‹ >∑~ eékÕú|üq ˝Àì n+XÊ\T≈£L&Ü Äj·÷ dü+<äsê“¤\≈£î nqT>∑TD+>± e÷s¡TŒ\T, #˚s¡TŒ\≈£î M\T>±
e⁄+&Ü*.
2) ùd«#·Ã¤ ` düe÷q‘·«+ :
uÛ≤>∑kÕ«eTT\+<ä] n_ÛÁbÕj·÷\qT $\Teìe«≥+, n+<ä] Vü≤≈£îÿ\qT ø±bÕ&É≥+, u≤<Ûä´‘·\qT
>∑T]Ô+|ü⁄CÒj·T≥+ ‘·s¡>∑‹>∑~ j·T+<äT ìs¡«Væ≤+#·ã&Ü*. ùd«#·Ã¤e\¢ düè»Hê‘·àø£‘·, düe÷q‘·«+, Áù|s¡D≈£î neø±X¯+
@s¡Œ&ÉT‘·T+~.
3) düeTÁ>∑‘· ` düeTq«j·T+ :
‘·s¡>∑‹ eékÕú|üq˝À uÛ≤>∑kÕ«eTéTj˚T´ nìï n+XÊ\≈£î düe÷q ÁbÕ<Ûëq´‘· \_Û+#ê*. ñ<ëVü≤s¡D≈£î
$<ë´]∆ jÓTTø£ÿ dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹ìÔ ø±bÕ&ÉT‘·÷H˚, ñbÕ<Ûë´j·TTì jÓTTø£ÿ kÕúHêìøÏ ‘·–q ÁbÕ<Ûëq´‘·ìe«≥+ »s¡T>∑T‘·T+~.
n<˚$<Û+ä >± á n+XÊ\T |üsd¡ Œü s¡ Ä<Ûë]‘ê\T ø±ã{Ïº yê{ÏeT<Û´ä #·øÿ£ {Ï düeTq«j·T+ nedüs+¡ . düeTq«j·T+ <ë«sê
eqs¡T\ dü~«ìjÓ÷>∑+, n‘·´~Ûø£ ñ‘·Œ‘·TÔ\T kÕ~Û+#˚ M\T ø£\T>∑T‘·T+~.
4) $<ë´]∆ πø+Á<ä+ :
‘·s¡>∑‹ >∑~øÏ eT÷\πø+Á<ä+ $<ë´]∆ ø±ã{Ïº eékÕú|üq ˝Àì n+XÊ\T $<ë´]∆ kÕeTsê∆´\qT ô|+bı+~+#˚
\ø£å´+‘√ @sêŒ≥T#˚j·Tã&Ü*.
5) düe÷» πø+Á<ä+ :
$<ä´ jÓTTø£ÿ <Û´˚ j·÷˝À¢ düe÷»ÁX‚jT· düT‡ n‹ Á|ü<ë∏ qyÓTqÆ ~. kÕ+|òTæ ø£ düeT‘êdæ‹ú ø√dü+ ìs¡+‘·s+¡ ø£èwæ#ù˚ d
$<Ûä+>± ‘·s¡>∑‹>∑~ s¡÷bı+~+#·ã&Ü*. á \ø£å´+ Á|ü‹ ø±s¡´Áø£eT+˝À n+‘·Ø¢q+>± e⁄+≥T+~. kÕe÷õø£
HÓ’|ü⁄D≤´˝À¢ •ø£åD ìe«≥+ <ë«sê e´øÏÔøÏ, düe÷C≤ìøÏ eT<Ûä´ n$HêuÛ≤e dü+ã+<Ûëìï @s¡Œs¡#˚ @sêŒ≥Te⁄+&Ü*.
2.7.2 ‘·s¡>∑‹ ìs¡«Vü≤D eT]j·TT j·÷»e÷q´+ :
$<ë´\øå±´\ kÕ<Ûäqø√dü+ eéd”úø£]+|üã&É¶ ‘·s¡>∑‹>∑~ì düeTs¡∆e+‘·+>±
|ü⁄s√>∑$T+|üCÒùd #·s¡´\ düe÷Vü‰s¡y˚T ‘·s¡>∑‹ ìs¡«Vü≤D.
düeTTqï‘· \øå±´\T, ìj·Te÷\T, dü÷Á‘ê\qqTdü]+∫ düe÷» $<ë´s¡T\∆ T

eékÕú|üq #˚j·Tã&É¶ ‘·s¡>∑‹>∑~ Á|üuÛ≤ee+‘·+>± |ü] dæ ‘
ú T
· \T ñbÕ<Ûë´j·TT\T
ìs¡«Væ≤+|üã&É&ÜìøÏ |ü{wÏ yºü TÓ qÆ j·÷»e÷q´|ü<‘∆ä T· \T nedüs+¡ . n~Ûø±s¡T\T ‘·s¡>∑‹
>∑~
‘·s¡>∑‹>∑~ì Á|üuÛ≤$‘·+#˚ùd $<ë´s¡T∆\T, düe÷»+, dæ\ãdt Á|üuÛ≤eø±\T eTÚ[ø£ edü‘·T\T
eqs¡T\T
‘·*<¢ +ä Á&ÉT\T
yÓTT<ä\>∑T Á|ü‹ ø±s¡ø±ìï dü]jÓÆTq Ø‹˝À ìs¡«Væ≤+#·>∑*–q|ü⁄&˚
‘·s>¡ ‹∑ >∑~ Á|üu≤Û ee+‘·+>± (Vibrant)>± e÷s¡T‘·T+~. düeTj·T+
dæ\ãdt
düeTj·Tìs¡«D,eqs¡T\ ìs¡«Vü≤D, uÛ≤>∑kÕ«eTT´\ Á|ües¡ÔHê ìs¡«Vü≤D
‘·s¡>∑‹ ìs¡«Vü≤D˝À uÛ≤>±\T>± e⁄+{≤sTT. ‘·s¡>∑‹ j·÷»e÷q´+
$<ë´]∆ jÓTTø£ÿ $<ë´kÕ<Ûäqô|’ m≈£îÿe Á|üuÛ≤yêìï #·÷|ü⁄‘·T+~.
|æ\¢\ ¬>’sêΩ»s¡T, eT<Ûä´˝À
:: 40 ::
ã&çe÷ìy˚jT· ≥+, HêD´‘·˝ÀbÕ\T yÓTT<ä\>∑Tqe˙ï ≈£L&Ü bÕsƒX¡ Ê\ j·÷»e÷q´ |ü<‘∆ä T· \˝Àì ˝ÀbÕ\≈£î kÕøå±´\T>±
ì\TkÕÔsTT.
‘·s>¡ ‹∑ >∑~ j·÷»e÷q´+ düeTs¡e∆ +‘·+>± »s¡>≥∑ + ø√dü+ ø=ìï dü÷Á‘ê\T ˝Ò<ë ìj·Te÷\qT ndüTdü]+#ê*‡
e⁄+≥T+~. n$ :
1) #·Ts¡T¬ø’q nuÛÑ´düq+ :
nuÛ´Ñ düq+˝À #·Ts¡T≈£î<äq+ ‘·s>¡ ‹∑ j·÷»e÷q´+ jÓTTø£ÿ HêD´‘·≈î£ ˇø£ ì<äsÙ¡ q+>± ì\TdüT+Ô ~. ÄVü‰<¢ øä s£ y¡ TÓ qÆ ,
ùd«#êÃ¤j·TT‘·yÓTÆq j·÷»e÷q´ $<ÛëHê\T #·Ts¡T¬ø’q nuÛÑ´düHêìøÏ <ë]rkÕÔsTT. ˇ‹Ô&ç, n~Ûø±s¡j·TT‘· |ü<ä∆‘·T\T
$<ë´s¡T∆˝À¢ uÛÑj·÷+<√fi¯q\≈£î ø±s¡DyÓTÆ nuÛÑ´düq+˝À eT+<äø=&ç‘·HêìøÏ <ë]rdüTÔ+~.
2) dü$Twæº nuÛÑ´düq+ :
ˇø£ ø£è‘·´+ ˝Ò<ë ÁbÕC…≈î£ qº T eT÷&ÉT Hê\TZ »≥¢˝À ìs¡«Væ≤+∫q|ü⁄&ÉT »]π> nuÛ´Ñ düq+ ˇ+≥]>± ìs¡«Væ≤+#˚
<ëìø£Hêï mH√ï ¬s≥T¢ m≈£îÿe>± e⁄+≥T+~. n<˚$<Ûä+>± $<ë´s¡T∆\T ñbÕ<Ûë´j·TT\T ôd’‘·+ dü$Twæº nuÛ≤´dü≈£î\
ãè+<ä+>± @s¡Œ&Ü*. dü$Twæº nuÛ´Ñ düq+ e\¢ ìsêàD≤‘·àø£ C≤„q+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~. sTT~ Á|üC≤kÕ«eT´j·TT‘· yê‘êes¡D≤ìøÏ
‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~. Ä˝À#·q\ ã~©e\¢ ‘ê]ÿø£‘·, ‘·<ë«sê HêD´‘· ô|s¡T>∑T‘·T+~.
3) Áø£eT•ø£åD :
düeTj·TbÕ\q, ìj·TeT ìã+<Ûäq\qT bÕ{Ï+#·≥+, sTT‘·s¡T\ n_ÛÁbÕj·÷\qT >ös¡$+#·≥+ yÓTT<ä\>∑T
\ø£Då ≤\T kÕ~Û+|üã&˚≥≥T¢>± ‘·s>¡ ‹∑ j·÷»e÷q´ $<ÛëHê\T+&Ü*. nuÛ´Ñ düq nqT≈£L\ yê‘êes¡D≤ìï @s¡Œs¡#≥· +
Áø£eT•ø£åD˝À ˇø£ uÛ≤>∑+>± e⁄+≥T+~.
4) yÓ’$<Ûä´ uÀ<Ûäq :
uÀ<Ûäq eT÷dü|ü<ä∆‹˝À ø=qkÕ–‘˚ ‘·s¡>∑‹˝À yê‘êes¡D+ düÔã∆+>± e÷]b˛‘·T+~. Ä<ÛäTìø£, XÊÅd”Ôj·T,
kÕ+πø‹ø£ $<ÛëHê\‘√ ≈£L&çq uÀ<ÛäHê |ü<ä∆‘·T\T, Á|ü‹düŒ+<äq kÕeTÁ– (ILM) $ìjÓ÷>∑+, Ä<ÛäTìø£ eT~+|ü⁄
kÕ<ÛäHê\T ‘·s¡>∑‹ >∑~ì #·Ts¡T≈£î>± ì\T|ü⁄‘êsTT. uÀ<Ûäq˝À yÓ’$<Ûä´+ ø=s¡e&ç‘˚ ‘·s¡>∑‹ Áø£eT•ø£åD ≈£L&Ü bÕ&Éj˚T´
neø±X¯+ ñ+~.
5) eqs¡T\ dü~«ìjÓ÷>∑+ : j·÷»e÷q´ ∫{≤ÿ\T
H˚{Ï ñbÕ<Ûë´j·TT\ qT+&ç $ì|æ+#˚ Á|ü<ÛëqyÓTÆq ` ‘·*¢<ä+Á&ÉT\ uÛ≤>∑kÕ«e÷´ìï rdüTø√
|òæsê´<äT eqs¡T\ ø=s¡‘·ô|’H˚. ‘·s¡>∑‹ >∑~j·T+<äT uÛÖ‹ø£, ` ˙e⁄ uÀ~Û+#˚ |æ\¢\ >∑÷]Ã ‘Ó\T‡ø√.
kÕe÷õø£, uÖ~∆ø£ eqs¡T\qT qe´‘·>± $ìjÓ÷–+#·>∑*–‘˚ ` ìj·TeT ìã+<Ûäq\ s¡÷|üø£\Œq˝À $<ë´s¡T∆\
á ø=s¡‘·qT ø=+‘·y˚Ts¡ n~Û>∑$T+#·e#·TÃ. Bìø√düyÓTÆ dü+düú\ uÛ≤>∑kÕ«e÷´ìï rdüTø√.
` Á|ü‘˚´ø£yÓTÆq uÛ≤eÁ|ükÕs¡ $<ÛëHê\qT neT\T#˚j·TT.
eT<Ûä´ eqs¡T\ |ü+|æD°, $ìjÓ÷>∑+ Á|üD≤[ø±ã<ä∆+>±
` s¡øÏå‘·, ùdïVü≤|üP]‘· ‘·s¡>∑‹ yê‘êyês¡D≤ìï
e⁄+&Ü*. bÕsƒ¡XÊ\\ düeTT<ëj·T+˝Àì (School Complex)
@sêŒ≥T#˚sTT.
bÕsƒ¡XÊ\\ eT<Ûä´ eqs¡T\T |üs¡düŒs¡ e÷]Œ&ç‘√ ` düe÷»+‘√ dü‘·‡+ã+<Ûë\qT HÓ\ø=\TŒ.
$ìjÓ÷–+∫q|ü&ÉT >∑]wüºkÕúsTT˝À dü~«ìjÓ÷>∑+ ` ne<Ûëq+ ˝Òì |æ\¢\ô|’ <äèwæº ì\T|ü⁄.
»s¡T>∑T‘·T+~. KØ<Ó’q |ü]ø£sê\T ˇø=ÿø£ÿ bÕsƒ¡XÊ\ ˇø=ÿø£ÿ{Ï ` |üìì düeTs¡∆e+‘·+>± |üP]Ô#˚dæqyê]ì yÓT#·TÃø√.
ùdø£]+∫ yê{Ïì nìï bÕsƒ¡XÊ\\T ø£*|æ $ìjÓ÷–+#·T≈£îH˚ ` Vü‰düj·T |üP]‘· Á|ües¡Ôq, yê‘êes¡D≤ìï ø£*Œ+#·T.
` ìj·T+Á‘·DqT ø√˝ÀŒe<äT›.
M\T>± j·÷»e÷q´ |ü<ä∆‘·T\T+&Ü*.
:: 41 ::
6) kÕ<ÛHä ê<Ûë]‘· eT~+|ü⁄ :
eT~+|ü⁄ Á|üÁøÏjT· \T bÕsƒX¡ Ê\ jÓTTø£ÿ HêD´‘·, |ü⁄s√>∑‘T· \qT ìsê∆]kÕÔsTT. ø±ã{Ïº á Á|üÁøÏjT· \T nuÛ≤´dü≈î£ ì
kÕ<Ûäqô|’, kÕ<Ûäq >∑÷]Ã »s¡>±*. Ç$ nuÛ≤´dü≈£îìøÏ ìs¡+‘·s¡ |ü]|ü⁄wæºì n+~dü÷Ô kÕ<ÛäqqT yÓTs¡T>∑T|ü]#˚+<äT≈£î
düVü≤ø£]+#ê*.
2.7.3 e÷s¡T‘·Tqï uÀ<ÛäHê $<ÛëHê\T eT]j·TT ‘·s¡>∑‹ ìs¡«Vü≤D :
uÀ<Ûäqe˝Ò ‘·s¡>∑‹ ìs¡«Vü≤D ≈£L&Ü ˇø£ ø£fi¯. uÀ<ÛäHê $<ÛëHê\T e÷s¡T‘·Tqï ø=\B ‘·s¡>∑‹ ìs¡«Vü≤D˝À
≈£L&Ü e÷s¡TŒ\T nìyês¡éTÚ‘êsTT. ‘=* uÀ<ÛHä ê$<ÛëqyÓTÆ ñ|üHê´dü |ü<‹∆ä yÓTT<ä\Tø=ì ø±s¡´Áø£eTj·TT‘· nuÛ´Ñ düqeTT,
ìsêàD≤‘·àø£ uÀ<Ûqä es¡≈L£ nH˚ø£ e÷s¡TŒ\T uÀ<ÛHä ê XÊÅd+Ôü ˝À e#êÃsTT. ˇø=ÿø£ÿ uÀ<ÛHä ê $<ÛëHêìøÏ ˇø=ÿø£ÿ XË*’ ˝À
ìs¡«Vü≤D nedüs¡eTÚ‘·T+~. ìsêàD≤‘·àø£ uÀ<Ûäq˝À $<ë´s¡T∆\T d”«j·T nqTuÛÑyê\qT ì]à+#·T≈£î+≥÷,
nqTdü+<Ûëì+#·T≈£î+≥÷ eTT+<äT≈£î kÕ>±*‡e⁄+≥T+~. Bì¬ø’ ‘·s>¡ ‹∑ ˝À|ü\, ãj·T≥ nH˚ø£ @sêŒ≥T¢ nedüse¡ TÚ‘êsTT.
eqs¡T\ ìs¡«Vü≤D, düeTj·T ìs¡«Vü≤D, e÷s¡Z<äs¡Ùø£‘·«eTT yÓTT<ä\>∑Tyê{Ïì m|üŒ{Ïø£|ü&ÉT dü]#·÷&Ü*‡ e⁄+≥T+~.
n˝≤π> n<Ûë´|üq XÊÅd+Ôü ˝À Ç`˝…]ï+>¥, ÁbÕC…≈î£ º Ä<Ûë]‘· nuÛ´Ñ düq+, düeT÷Vü≤ nuÛ´Ñ düq+ yÓTT<ä\>∑T nH˚ø£ kÕ+πø‹ø£
|ü<‘∆ä T· \T nqTdü]+#·ã&ÉT‘·THêïsTT. M{Ïø√dü+ nqTyÓq’ ‘·s>¡ ‹∑ @sêŒ≥T¢ #˚dTü ø√yê*‡e⁄+≥T+~. ø£+|üP´≥sY, m˝Ÿ.dæ.&ç.
ÁbıC…øsº£ Y e+{Ï m\Åø±ºìø˘ |ü]ø£sê\T, Ç+≥sYH{Ó Ÿ kÂø£s´¡ +, kÕ+πø‹ø£ HÓ|’ ⁄ü D´+ >∑\ uÀ<Û≈ä î£ \T @sêŒ≥T#˚jT· ã&Ü*.
2.7.5 ∫qï düeT÷Vü≤+, ô|<äd› eü T÷Vü≤+, e´øÏ>Ô ‘∑ · nuÛ´Ñ düHê\ ø=s¡≈î£ ‘·s>¡ ‹∑ >∑~ì kÂKs¡é+‘·+>±
s¡÷bı+~+#·≥+
nuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T˝À $<ë´s¡T∆\T bÕ˝§ZH˚ $<Ûëq+ eT÷&ÉT s¡ø±\T>± nuÛÑ´düq düìïy˚XÊ\T
e⁄+≥T+<äì sTT|üŒ{Ïπø ‘Ó\T‡≈£îì e⁄Hêï+. e´øÏÔ>∑‘· nuÛÑ´düq+˝À d”«j·T 1. e´øÏÔ>∑‘· düìïy˚XÊ\T/ø£è‘ê´\T
kÕeTsê∆´\ø£qT>∑TD+>± eTT+<äT≈£î b˛e≥+ »s¡T>∑T‘·T+~. sTT#·Ã≥ d”«j·T 2. »≥Tºø£è‘ê´\T/düìïy˚XÊ\T
Ä˝À#·q\T, d”«j·T$X‚w¢ Dü , d”«j·TeT~+|ü⁄, e´øÏ>Ô ‘∑ · eT~+|ü⁄≈£î neø±X¯+ m≈£îÿe. ∫qïdüeT÷Vü≤+
nuÛ≤´dü≈£îDÏí ˇø£ Á|ü‘˚´≈£îì>± |ü]>∑DÏdü÷Ô kÕ–b˛j˚T nuÛÑ´düq $<Ûëq+ e´øÏÔ>∑‘· ô|<ä›düeT÷Vü≤+
nuÛ´Ñ düq+.
»≥Tº ˝Ò<ë düeT÷Vü≤+ nuÛÑ´düq+, e´øÏÔ dü+|òüTJ$, uÛ≤$ J$‘·+˝À düeT÷Vü‰˝À¢ J$+#ê*‡ e⁄+≥T+<äH˚
nedüsêìï >∑T]Ô+∫ s¡÷bı+~+#·ã&çq $<Ûëq+. ‘·s¡>∑‹˝ÀH˚ #·ø£ÿ{Ï düeT÷Vü≤ Á|ües¡Ôq≈£î ;C≤\T y˚ùd \ø£å´+‘√
uÀ<Ûqä ˝À m≈£îÿe uÛ≤>∑+ »≥Tºøè£ ‘ê´˝À¢ »s¡T>∑T‘·÷ e⁄+≥T+~. á $<Ûëq+e\¢ düV≤ü ø±s¡+, dü+|òT” uÛ≤e+, Á|üC≤kÕ«eT´
$\Te\T ô|+bı+<äT‘êsTT.
\øå±´\≈£î nqT>∑TD+>± düeT÷Vü‰\T ∫qï, ô|<ä› düeT÷Vü‰\T>± #˚jT· ã&É‘êsTT. ∫qï düeT÷Vü‰˝À¢ nuÛ´Ñ düq+e\¢,
ô|<ä› düeT÷Vü‰˝À¢ nuÛÑ´düq+ <ë«sê bı+<ä˝Òì yÓ’j·TøÏÔø£ uÒ<Ûë\ >∑T]Ô+|ü⁄, ‘·s¡>∑‹>∑~˝À kÂ\uÛÑ´+ bı+<˚ neø±X¯+
e⁄+≥T+~. ô|<ä› düeT÷Vü≤ #·s¡Ã˝À¢ (|”¢qØ) ˇø£ $wüj·T+ô|’ m≈£îÿeeT+~ n_ÛÁbÕj·÷\qT rdüT≈£îH˚ neø±X¯+ ñ
+≥T+~. Á|ü‘˚´ø£ $wüj·T ì|ü⁄DT\#˚ uÀ<Ûäq »]–q|ü⁄&ÉT ô|<ä›düeT÷Vü≤ $<Ûëq+ nqTdü]+#·ã&ÉT‘·T+~. ‘·≈£îÿe
düeTj·T+˝À m≈£îÿe eT+~ì nuÛÑ´düq+˝À bÕ˝§ZH˚≥≥T¢ #˚ùd M\T+≥T+~. ø±˙ ˝À‘Ó’q $X‚¢wüD≈£î sTT+<äT
neø±X¯+ ‘·≈£îÿe. ∫qï düeT÷Vü‰\qT @sêŒ≥T#˚j·T≥+ <ë«sê Bìì n~Û>∑$T+#·e#·TÃ. ø±ã{Ïº ‘·s¡>∑‹ \øå±´\qT
HÓs¡y˚πsÃ+<äT≈£î düeT÷Vü≤+˝Àì düuÛÑT´\ dü+K´qT Á|üD≤[ø£ #˚j·÷*‡+~ ‘·s¡>∑‹ ñbÕ<Ûë´j·TT&˚.
:: 42 ::
ô|’ eT÷&ÉTs¡ø±\ nuÛ´Ñ düHê\qT Áb˛‘·‡Væ≤+#˚+<äT≈£î kÂKs¡é+‘·yTÓ qÆ ‘·s>¡ ‹∑ ø√dü+ rdüTø√yê*‡q #·s´¡ \qT
>∑÷]Ã #·]Ã<ë›+.
` \øå±´\ ø£qT>∑TD+>± eT÷&ÉTs¡ø±\ nuÛÑ´düq+˝À <˚ìì m+#·Tø√yê˝À ìs¡ísTT+#·Tø√yê*.
` e´øÏÔ>∑‘· nuÛÑ´düq+ ∫qï‘·s¡>∑‘·T˝À¢ düeTs¡∆e+‘·+>± neT\T »s¡T>∑T‘·T+~.
` Á|ü‹ nuÛ≤´dü≈£îìøÏ kÕeTsê∆´ìøÏ nqT>∑TD+>± ø£è‘ê´\T, ñ|üø£s¡D≤\T dæ<ä∆+ #˚düTø√yê*.
` ej·TdüT‡ »≥T¢, $wüj·T»≥T¢ yÓTTˆˆ $$<Ûä s¡ø±\qT \øå±´\ø£qT>∑TD+>± @sêŒ≥T#˚düTø√yê*.
` @s¡Œ&çq »≥¢≈£î nqT>∑TD+>± uÀ<ÛäH√|üø£s¡D≤\qT dæ<ä∆+ #˚düTø√yê*.
` ô|<ä› düeT÷Vü≤ nuÛ´Ñ düHêìøÏ nedüsy¡ TÓ qÆ |ü_ø¢ ˘ nÁ&Édt dæd+ºü , m‘ÓqÔ’ y˚~ø£, m˝Ÿ.Ç.&ç. ÁbıC…øsº£ T¡ , yÓT+{≤s¡Tq¢ T
@sêŒ≥T#˚dTü ø√yê*.
` Á|ü‹ø£è‘ê´ìøÏ nedüs¡yÓTÆq dü÷#·Hê |üÁ‘ê\qT ‘·j·÷s¡T#˚düTø√yê*.
` nuÛÑ´düq |ü⁄s√>∑‹ì eT~+|ü⁄ #˚j·T{≤ìøÏ kÕ<ÛäHê˝…’q #Óø˘*düTº\T, Á|üXÊïefi¯ó\T, mHÓø˘ &√{Ÿ‡ yÓTT<ä\>∑Tq$
dæ<+∆ä #˚dTü ø√yê*.
` Á|üjÓ÷>±\T, πøåÁ‘· dü+<äs¡Ùq\T, düπs«\T yÓTTˆˆ ø£è‘ê´\ø£edüs¡yÓTÆq Á|üD≤[ø£ dæ<ä∆+>± e⁄+&Ü*.
Á|ües¡Ôq ìs¡«Vü≤D ` Á|ü‘êé÷ïj·T ñ|ü>∑e÷\T :`

e´øÏÔ ìs¡«Væ≤+#˚ XÊØs¡ø,£ e÷qdæø,£ kÕ+|òTæ ø£, HÓ‹’ ø£, ñ<˚«>∑, ˝…+’ –ø£ ø£è‘ê´\ düe÷Vü‰s¡yT˚ Á|ües¡qÔ . e´≈£î\Ô
Á|ües¡ÔqqT yê] jÓTTø£ÿ e´øÏÔ>∑‘·, ≈£î≥T+ã, Ä]∆ø£, kÕ+|òæTø£ n+XÊ\T Á|üuÛ≤$‘·+ #˚kÕÔsTT. á n+XÊ\ìï+{Ï‘√
Á|üuÛ≤$‘·eTj˚T´ Á|ües¡Ôq ‘·s¡>∑‹ ìs¡«Vü≤D˝À n‹ Á|ü<Ûëq ø±s¡ø£+>± |ü]>∑DÏ+|üã&ÉT‘·T+~. ‘·s¡>∑‹ >∑~ ñ
bÕ<Ûë´j·TT&ÉT eTT+<äT>± ‘·q jÓTTø£ÿ d”«j·T Á|ües¡ÔqqT ìj·T+Á‹+#·T≈£î+≥÷ $<ë´s¡T∆\≈£î Ä<äs¡ÙÁbÕj·TTì>±
ì\e>∑\>±*. $<ë´s¡T∆\T ñbÕ<Ûë´j·TT\qT nqTø£]+#·≥+ »s¡T>∑T‘·T+~ ø±ã{Ïº á $wüj·T+˝À ‘·–q C≤Á>∑‘·Ô\T
bÕ{Ï+#ê*‡q nedüs¡+ e⁄+≥T+~.
$<ë´s¡T∆\˝Àì nH˚ø£ Á|ües¡Ôq\T ‘·s¡>∑‹ >∑~øÏ e´‹πsø£+>± e⁄+&Ée#·TÃ. yê{Ïì nqT≈£L\ Á|ües¡Ôq\T>±
r]Ã~<ä≥› + ñbÕ<Ûë´j·TTì u≤<Û´ä ‘·. ej·TdüT‡\ Ø‘ê´ |æ\˝¢ À¢ e#˚Ã Á|ües¡HÔ ê e÷s¡TŒ\qT eT~+|ü⁄#˚d÷ü Ô nqqT≈£L\,
nkÕ+|òæTø£ Á|ües¡Ô\≈£î n\yê≥Tø±≈£î+&Ü #·÷&Ü*. eTTK´+>± $<ë´s¡Tú\T ‘·eT Á|ües¡Ôq\ô|’ d”«j·Tìj·T+Á‘·D
ø£*–e⁄+&˚˝≤ •ø£åDìyê«*. ej·TdüT‡ ‘Ó#˚Ã e‹Ô&ç, ñ‘·T‡ø£‘·, düeTej·TdüTÿ\ Á|üuÛ≤e+ |æ\¢˝À¢ Á|ües¡ÔHê ˝ÀbÕ\≈£î
Á|ü<Ûëq ø±s¡D≤\T>± e⁄+≥THêïsTT.
‘·s¡>∑‹ >∑~ j·÷»e÷q´+˝À Á|ües¡ÔHê ìs¡«Vü≤D¬ø’ ñ|üjÓ÷>∑|ü&˚ kÕ<ÛäHê\T ˝Ò<ë #·s¡´\T :`
Á|üC≤kÕ«eT´j·TT‘· #·s¡Ã\T
ùdïVü≤|üP]‘· yê‘êes¡D+.
<ÛäHê‘·àø£ |ü⁄qs¡“\Hê\T
Ä<äsÙ¡ e´øÏ‘ Ô «· + (Role Model)
$<ë´s¡T›˝À¢ e´øÏÔ‘·« düèŒVü≤qT ø£*Œ+#·≥+.
nyê+#Û·˙j·T Á|ües¡Ôq\e\¢ ø£*π> <äTwüŒ]D≤e÷\qT >∑T]Ô+#˚˝≤ #˚j·T≥+.
Á|ües¡H Ô ê ∫øÏ‘‡· (Behavioural Therapy)
:: 43 ::
Á|ües¡Ôq ìs¡«Vü≤D e\¢ ø£*π> Á|üjÓ÷»Hê\T :
$<ë´]∆ jÓTTø£ÿ X¯ø£à‘·\qT yÓ*øÏ rj·Te#·TÃ.
dü+|òTü s¡¸D\qT ìyê]+#·e#·TÃ.
nuÛ´Ñ düq yê‘êes¡D≤ìï yÓTs¡T>∑T|üs#¡ e· #·TÃ.
Ä‘·àq÷´q‘·,|æ]øÏ‘·q+, Væ≤+kÕ Á|ües¡Ôq\qT <ä÷s¡+ #˚j·Te#·TÃ.
$<ë´]∆øÏ, ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ eT<Ûä´ ùdïVü≤dü+ã+<Ûë\qT |ü{Ïºwüº|üs¡#·e#·TÃ.
2.7.6 düeTj·T ìs¡«Vü≤D :

‘·s¡>∑‹ ˝Ò<ë bÕsƒ¡XÊ\ jÓTTø£ÿ HêD´‘· $<ë´s¡T∆\T m+‘· düeTj·T+ nuÛÑ´düq
Á|üÁøÏj·T˝À ìeT>∑ï+ ø±ã&ÉT‘·THêïs¡H˚ <ëìô|’H˚ Ä<Ûës¡|ü&ÉT‘·T+~.
`C≤rj·T bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø± #·≥º+`2005
Á|üdüTÔ‘· düe÷»+˝À @ e´øÏÔ ˝Ò<ë eédüú eTqT>∑&ÉjÓÆTHê düeTj·Tìs¡«Vü≤Dô|’H˚ Ä<Ûës¡|ü&ç e⁄+<äq≥+˝À
n‹X¯jÓ÷øÏÔ ˝Ò<äT. bÕsƒ¡XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫q nH˚ø£ ø±s¡´Áø£e÷\T ˇø£ eéd”úø£è‘· $<Ûëq+˝À ìs¡«Væ≤+#·ã&Ü\+fÒ
düeTs¡e∆ +‘·yTÓ qÆ eTT+<ädTü Ô ø±sê´#·sD
¡ Á|üD≤[ø£ nedüs+¡ . á Á|üD≤[ø£ bÕsƒX¡ Ê\ düeTj·÷ìøÏ e÷Á‘·yT˚ |ü]$T‘·+
ø±≈£î+&Ü s√E yÓTT‘êÔìøÏ $dü]Ô +#ê*. m+<äTø£+fÒ $<ë´]∆jTÓ Tø£ÿ nuÛ´Ñ düq+ bÕsƒX¡ Ê\˝À e⁄+&˚ 5 >∑+≥\ ìeT>∑ï‘·
(Engagement) ≈£î #Ó+~+~ e÷Á‘·y˚T ø±<äTø±ã{Ïº. nuÛÑ´düq düeTj·T $ìjÓ÷>∑+ nH˚~ m+‘·>∑]wüº+>± e⁄+fÒ
uÀ<Ûäq≈£î $\Te n+‘· m≈£îÿe>± e⁄+≥T+~.
bÕsƒ¡XÊ\ ø£˙dü |üì~Hê\T ø£˙dü |üì >∑+≥\T
1`5 ‘·s>¡ ‘∑ T· \T 200 800
6`8 ‘·s>¡ ‘∑ T· \T 220 1000
ñbÕ<Ûë´j·TT\ uÀ<Ûäq≈£î ``` 45
(yêsêìøÏ)
(Ä<Ûës¡+ : ñ∫‘· ìs¡“+<Ûä $<ë´Vü≤≈£îÿ#·≥º+ `2009)
ø£è‘·´+ : Á|üdüTÔ‘· bÕsƒ¡XÊ\ ìs¡«Vü≤D˝À düeTj·T ìs¡«Vü≤D (Time Management) »s¡T>∑T‘·Tqï rs¡T˝Àì
Á|üX¯+dü˙j·T $wüj·÷\qT, |ü]$T‘·T\qT #·]Ã+#·+&ç. MT dü÷#·q\qT CÀ&ç+#·+&ç.
bÕsƒ¡XÊ\ düeTj·T ìs¡«Vü≤D≤ yÓ’|òü\´+ $<ë´]∆ jÓTTø£ÿ ˇø£ dü+ˆˆ ø±\+˝Àì 1100 >∑+≥\ (220 I5)
düeTj·÷ìï njÓ÷eTj·T+˝ÀøÏ HÓ{Ïºy˚düTÔ+~. düu…®≈£îº\≈£î sTTe«ã&çq uÛ≤s¡‘ê«\T, uÀ<ÛäHê |ü<ä∆‘·T\T (ôd$THêsY,
ÁbÕC…≈£îº, πøåÁ‘· dü+<äs¡Ùq\T, ÁbÕøÏºø£˝Ÿ |”]j·T&ÉT¢ yÓTTˆˆ), $<ë´s¡T∆\ yÓ’j·TTøÏÔø£ uÒ<Ûë\T, eqs¡T\ \uÛÑ´‘· yÓTT<ä\>∑T
n+XÊ\T düeTj·T ìs¡«Vü≤D˝À Á|üuÛ≤$‘· n+XÊ\T>± e⁄+{≤sTT. bÕsƒ¡´, düVü≤bÕsƒ¡´,bÕπsƒ´‘·s¡ n+XÊ\ eT<Ûä´qTqï
düqïì^‘· #Ó]–b˛sTT, n˙ï≈£L&Ü nuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· ˝À düeTÁ|ü‹|ü‹>Ô \∑ n+XÊ\T>± >∑T]Ô+|üã&çq H˚{Ï $<ë´$<Ûëq+˝À
Áø°&É\T,|üì nqTuÛÑe+, ø£fi≤$<ä´ <ë«sê »]π> Á|üÁøÏj·T≈£L&Ü düeTj·T ìs¡«Vü≤D˝À uÛ≤>∑eTÚ‘·T+~. n<˚$<Ûä+>±
‘·*<¢ +ä Á&ÉT\T, düe÷»+‘√ dü+ã+<Ûë\¬ø’ øπ {≤sTT+#·e\dæq düeTj·T+, Á|üuTÑÛ ‘·« ø±s¡´Áø£e÷\ neT\T˝À uÛ≤>∑kÕ«eT´+,
:: 44 ::
ùdyêø±s¡´Áø£e÷\T, e´øÏÔ>∑‘· HÓ’|ü⁄D≤´\ ô|+|ü⁄<ä\ ø√dü+ yÓ∫Ã+#ê*‡q düeTj·T+ ≈£L&Ü düeTj·T ìs¡«Vü≤D˝À
‘·eTe+‘·T ø±˝≤ìï øπ {≤sTT+#·&+É ø√dü+ m<äTs¡T#·÷dü÷eÔ ⁄+{≤sTT. nìï+{ÏøÏ $T+∫ $<ë´s¡T\∆ ≈£î e‹Ô&ç yê´≈£î\‘·
˝Òì ÄVü‰¢<äø£s¡ nuÛÑ´düq yê‘êes¡D≤ìï ø£*Œ+#·≥+, ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ñ‘ê‡Vü≤+‘√ |üì#˚j·T{≤ìøÏ |ü]dæú‘·T\qT
ø£*Œ+#·≥+, Ç‘·s¡ uÛ≤>∑kÕ«e÷´\T dü+‘·è|æÔ#Ó+<˚˝≤ bÕsƒ¡XÊ\ yê‘êes¡D≤ìï ø£*Œ+#·≥+ yÓTT<ä\>∑T yê≥ìï+{Ïì
düeTq«j·T|ü]∫, düeTj·Tìs¡«Vü≤D #˚jT· ≥+ bÕsƒX¡ Ê\ ìs¡«Vü≤D˝À n‹ HÓ|’ ⁄ü D´+‘√ ≈£L&çq ñbÕ<Ûë´j·T uÛ÷Ñ $Tø£>±
#Ó|Œü e#·TÃ.
ø£è‘·´+ : ÁøÏ+<äìe«ã&çq d”ºô|òHé ø√y˚ düeTj·T ìs¡«Vü≤D Á–&éqT |ü]o*+∫ MT |üqT\qT @
πø≥–Ø˝À e⁄+#ê˝À ìs¡ísTT+#·+&ç.
n‘·édüs+¡ (U) n‘·édüs¡+ ø±<äT (NU)
|üP]Ôø±ì dæ\ãdt 1 uÀ<ÛäHê Á|üD≤[ø£qT ‘·j·÷s¡T#˚j·T&É+ 2

|üØøå± |òü*‘ê˝À¢ rÁe‘·>∑TZ<ä\.
uÀ<ÛH
ä ê kÕeTsêú´\qT yÓTs¡T>∑T|üsT¡ #·Tø√e&É+
eTTK´+ (I)
rÁe nHês√>∑´+.
Äs√>∑´ s¡ø£åD
$<ë´s¡Tú\˝À ndü+‘·è|æÔ
$<ë´s¡T∆\ >∑èVü‰\ dü+<äs¡Ùq.
ñqï‘· $<ëúÛ≤´dü+ $<ë´s¡T∆\qT dæìe÷≈£î rdüTø=ì yÓfi¯fl≥+ 4

eTTK´+ ø±<äT (NI)
≈£î≥T+ã+‘√ >∑&|
É &ü +É 3 ‘√{Ïyê]‘√ ø£ãTs¡T¢
~q|üÁ‹ø£ #·<äe&É+ kÕj·T+Á‘·|⁄ü wæø±s¡T
m|òt.myéT.dæ. #ÛÓ’s¡àHé >±] ÁøÏø
¬ {Ÿ #·÷&É&+É
$+<äT≈£î Vü‰»s¡Tø±e≥+
düeTj·T ìs¡«Vü≤D˝À ˇø£≥e Á–&é˝Àì n‘·édüs¡+ eT]j·TT eTTK´+ yÓTT<ä{Ï ÁbÕ<Ûëq´‘·>±, ¬s+&Ée Á–&é ˝Àì
eTTK´+ eT]j·TT n‘·édüs+¡ ø±<äT s¬ +&Ée ÁbÕ<Ûëq´‘·>± e⁄+{≤sTT. n‘·édüs+¡ eT]j·TT eTTK´+ ø±<äH˚ n+XÊìï
eT÷&ÉeÁ–&é jÓTTø£ÿ eT÷&Ée ÁbÕ<Ûëq´‘·, eTTK´+ ø±<äT eT]j·TT n‘·édüs¡+ ø±<äTqT #·÷ù| n+XÊ\T Hê\Ze Á–&é
∫e] ÁbÕ<Ûëq´‘·>± e⁄+≥T+~. Bìì nqTdü]+∫ bÕsƒ¡XÊ\ ø±s¡´Áø£e÷\qT s¡÷bı+~+#·Tø=ì ìs¡«Væ≤+#ê*‡
e⁄+≥T+~.
:: 45 ::
2.7.6 eqs¡T\ ìs¡«Vü≤D :
Á|ü‹ $<ë´]∆ jÓTTø£ÿ ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘·eT |æ\\¢ T m≈£îÿe n_Ûeè~∆ì, ‘·«]‘·+>± kÕ~Û+#ê\ì
Ä•+#·&+É düs«¡ kÕ<Ûës¡D+. nsTT‘˚ sT÷ Äø±+ø£\å T HÓsy¡ s˚ {¡ ≤ìøÏ eqs¡T\T, |ü]dæ‘ú T· \T nqT≈£L*+#ê*. eTTK´+>±
nìïy˚fi¯˝≤ ‘·–q+‘· eqs¡T\ \uÛÑ´‘·qT bı+<ä≥+ ø£wüº+. |ü]$T‘· eqs¡T\T >∑\ |ü]dæú‘·T˝À¢ eqs¡T\ ìs¡«Vü≤D
m+‘√ C≤Á>∑‘·Ô>± #˚|ü{≤º*‡ e⁄+≥T+~.
ñ|ü n<Ûë´j·T+ 2.5 ˝À bÕsƒX¡ Ê\˝À $ìjÓ÷–+#˚ s¡øs£ ø¡ ±\ eqs¡T\qT >∑÷]Ã ≈£L\+≈£îwü+>± #·]Ã+#·&+É
»]–+~. sTT|ü&ÉT eTq+ nj·÷ eqs¡T\qT düeTs¡∆e+‘·+>± ìs¡«Væ≤+#·≥+˝Àì yÓTfi¯ó≈£îe\qT >∑÷]Ã #·]Ã<ë›+.
HÓ’|ü⁄D´+>∑\ ñbÕ<Ûë´j·TT&˚ eqs¡T\qT düeTjÓ÷∫‘·+>±, düeTs¡∆e+‘·+>± $ìjÓ÷–dü÷Ô eT+∫ |òü*‘ê\qT
kÕ~Û+#·>∑\&ÉT. bÕsƒ¡XÊ\ uÛÑeq+ yÓTT<ä\Tø=ì, kÕ+πø‹ø£ eqs¡T\es¡≈£L y˚{ÏHÓ’Hê ñ|üjÓ÷–+#·T≈£îH˚ ùd«#·Ã¤
ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ e⁄+≥T+~. eqs¡T\ ìs¡«Vü≤D˝À nqTdü]+#·<ä>∑Z ~>∑Te k˛bÕqeTT\qT |ü]o*+#·+&ç.
uÛ≤eq\qT düŒwüº |ü]#˚+<äT≈£î nedüs¡yÓTÆq eqs¡T\qT >∑T]Ô+#·≥+.
n+<äTu≤≥T˝À qTqï eqs¡T\qT >∑T]Ô+∫, ùdø£]+#·≥+.
‘·≈£îÿe Ks¡TÃ, Ks¡TÃ˝Òì eqs¡T\qT ‘·j·÷s¡T#˚j·T≥+, b˛>∑T#˚j·T≥+.
Ks¡TÃ‘√ ≈£L&çq eqs¡T\ ø√dü+ Á|üD≤[ø£ dæ<ä∆+ #˚düTø√e≥+.
|ü]düs¡ bÕsƒ¡XÊ\˝Àì eqs¡T\qT ñ|üjÓ÷–+#·&É+.
ñ|üjÓ÷–düTÔqï eqs¡T\qT >∑]wüº Á|üjÓ÷»q+ kÕ~Û+#˚˝≤ #·÷&É≥+.
eqs¡T\T |ü⁄q]«ìjÓ÷>∑+ »]π>˝≤ #·÷&É≥+ yÓTT<ä\>∑Tq$.
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT M˝…’q+‘·es¡≈£L ‘·≈£îÿe eqs¡T\qT ñ|üjÓ÷–+∫ n~Ûø£yÓTÆq |òü*‘ê\T kÕ~Û+#˚ Á|üj·T‘·ï+
#˚j·÷*‡ e⁄+≥T+~. ªbÕsƒ¡XÊ\ düeTT<ëj·÷\Tµ nH˚ uÛ≤eq eqs¡T\ $ìjÓ÷>±ìï >∑]wüº+>± #˚ùd+<äT≈£î
ñ<˚∆•+|üã&çq~. Bì e\¢ düeTT<ëj·T+˝Àì bÕsƒ¡XÊ\\T ‘·eTe<ä› >∑\ eqs¡T\qT, ø=s¡‘· e⁄qï bÕsƒ¡XÊ\\‘√
|ü+#·T≈£îH˚ neø±X¯+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~. uÛÖ‹ø£ eqs¡T\ $ìjÓ÷>∑+˝À |üsêés¡D düèŒVü≤qT ø£*Ze⁄+&Ü*. uÖ~∆ø£
eqs¡T\qT Á|üD≤[ø£ #˚dTü ≈£îH˚≥|ü&ÉT Äj·÷ s¡+>∑ ì|ü⁄DT\ qT+&ç n‘·´~Ûø£ Á|üj÷Ó »q+ dæ~+∆ #˚˝≤ bÕsƒ´¡ |ü<øä∏ ±\qT
s¡÷bı+~+#·Tø√yê*‡ e⁄+≥T+~. uÛÖ‹ø£eqs¡T\ ìs¡«Vü≤D &ÉãT“‘√ ≈£L&ÉT≈£îqï <Ó’‘˚, e÷qe eqs¡T\ ìs¡«Vü≤D
ñ<˚«>±\‘√ ≈£L&ÉT≈£îì e⁄+≥T+~. eTqdüT\qT H=|æŒ+#·≈£î+&Ü $<ë´s¡T∆\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\T, düe÷»+ qT+&ç
n‘·´~Ûø£ |üìì, |òü*‘ê\qT sêã≥Tºø√e&É+ ˇø£ ø£fi¯>± |ü]>∑DÏ+#ê*. |òü\e+‘·yÓTÆq eqs¡T\ ìs¡«Vü≤D≈£î düeTÁ>∑
Á|üD≤[ø£, qe´‘·>∑\ $<ÛëHê\T nedüs¡+. ‘·≈£îÿe eqs¡T\‘√ mø£ÿe |òü*‘ê\qT kÕ~Û+#·≥+˝À ø£è‘·ø£è‘·T´\T
ø±yê\+fÒ ìs¡«Vü≤D≤ HÓ’|ü⁄D≤´\T n‘·´+‘· ÄeX¯´ø£+.
ø£è‘·´+ : MT I.O.P. ø±s¡´Áø£eT+˝À ˇø£ bÕsƒ¡XÊ\˝Àì eqs¡T\ ìs¡«Vü≤DqT |ü]o*+∫ ìy˚~ø£ ‘·j·÷s¡T#˚j·T+&ç.
2.7.7 Á|üuÛ≤ee+‘·yÓTÆq ‘·s¡>∑‘·T\qT @s¡Œs¡#·&É+, ìs¡«Væ≤+#·&É+˝À ñbÕ<Ûë´j·TTì bÕÁ‘· :
uÀ<Ûäq≈£î bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£y˚T |üs¡e÷e~Ûø±<äT. ì‘·´J$‘· dü+|òüTq≥\‘√ uÀ<Ûäq düeTq«j·T+ #Ó+~,
ns¡∆e+‘·yÓTÆq uÀ<Ûäq »s¡>±*. bÕsƒ¡XÊ\ ø±s¡´Áø£e÷\T |üØø£å˝Ò |üs¡eTe~Û>± e⁄+&Ésê<äT.
` C≤rj·T bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø± #·Á≥+`2005
:: 46 ::
á ‘·s¡>∑‹ düìïy˚XÊìï |ü]o*+#·+&ç.
e÷ ô|s¡{À¢ |æ#·TÃø£>∑÷&ÉT e⁄+~ {°#·sY s¡eT´ ˇø£ Á|üø£ÿ.... {°#·sY, yÓTTqïH˚ #Ó≥Tºô|’ qT+&ç
|üøÏå|æ\¢ |ü&çb˛sTT+~. m>∑s¡˝Òø£b˛‘˚ HÓeTà~>± >∑÷{À¢ô|{≤ºqT. ÁøÏwüí ˇø£ Á|üø£ÿ.... H˚qT u§eTà^kÕÔqT
{° # · s Y , ø±–‘·+‘√ ø=+>∑ u§eTà m+‘· u≤>± #˚XÊs¡T {°#·sY, H˚qT áø£\qT n+{ÏkÕÔqT {°#·sY... e+o
ñ‘ê‡Vü≤+. {°#·sY #˚sTT|ü≥Tº≈£î+≥Tqï $<ë´]∆ ˇ≈£s¡T, y˚T&ÉyéT HÓ’|ü⁄D≤´ìï ø£fi¯fl|üŒ–+∫ #·÷düTÔqï<=ø£s¡T.
{°#·sYqT nqTø£]dü÷Ô #·ø±#·ø± ø±–‘êìï |üøÏå˝≤ #˚düTÔqï<=ø£ »≥Tº, ‘·eT≈£î neø±X¯+ m|ü&=düTÔ+<ë
nì #·÷düTÔqï ˇø£ »≥Tº n+‘ê dü+<ä&ç, ñ‘ê‡Vü≤+.
ªªzπø |æ\¢\÷! sTT|ü&ÉT MTøÏ∫Ãq ù|sê˝Àì ø£<∏äqT #·~$ |ü≈£åî\T @+ e÷{≤¢&ÉT≈£î+≥THêïsTT. n$
mø£ÿ&Óø£ÿ&É ìe•düTÔHêïjÓ÷ sêj·T+&ç. mes¡T u≤>± sêùdÔ yês¡T á s√E kÕj·T+Á‘·+ bÕsƒ¡XÊ\ ø±s¡´Áø£e÷\≈£î
©&ÉsY>± e⁄+{≤s¡Tµµ {°#·sY $<ë´s¡T∆\≈£î dü÷∫+#ês¡T.
á ‘·s¡>∑‹˝Àì {°#·sY>± MTs¡T |üs¡ø±j·T Á|üy˚X¯+ #˚j·T+&ç. sTT+‘·ø£+fÒ Äq+<ä+ y˚πs mø£ÿ&É e⁄+≥T+~?
bÕsƒX¡ Ê\≈£î e#˚Ã≥|ü&ÉT ~>∑T\T, ìsêX¯, ìdüèŒVü≤\‘√
e⁄+&˚ |æ \ ¢ \ T ã&ç e~˝Ò ≥ |ü  &É T n‘· ´ +‘· m+<äTø√ Ä˝À∫+#·+&ç...
ñ‘ê‡Vü≤+‘√ |üs¡T>∑T\T ô|&ÉT‘·T+&É{≤ìøÏ ø±s¡D≤\qT |æ\¢\≈£î sTTwüºyÓTÆq u…˝Ÿ ªª˝≤+>¥ u…˝Ÿµµ
#ê˝≤ ø£$T{°\T, ø£$TwüHé\T $#ê]+∫ nH˚ø£ dæbòÕs¡T‡\qT #˚dæq|üŒ{Ïø° |ü]dæú‘·T˝À¢ e÷s¡TŒ\T ÄXÊ»qø£+>±
˝Òøb£ ˛e≥+ >∑eTìdü÷HÔ ˚ e⁄Hêï+. Ç+{Ïì eT]|æ+#˚ ÄbÕ´j·T‘·, <ä>]Z∑ ‘·q+ bÕsƒX¡ Ê\˝À $<ë´]∆ bı+<ä˝øÒ b£ ˛e≥y˚T
Bì Á|ü<Ûëq ø±s¡D+>± #Ó|üŒe#·TÃ. Á|ü‹ bÕsƒ¡XÊ\ Äq+<ëìï |ü+∫sTT#˚Ã $ÁXÊ+‹ düú\+>±, ìÁ<ä˝À ôd’‘·+
ø£\e]dü÷Ô m|ü&ÉT ‘Ó\yês¡T‘·T+<ë |üs¡T¬>‘·TÔ≈£î yÓ[¢ bÕsƒ¡XÊ\˝À yê*b˛‘êe÷j·Tì |æ\¢\T nqT≈£îH˚≥≥T¢>±
s¡÷bı+<ë*. m.mdt.˙˝Ÿ ªdüeTàsY Væ≤˝Ÿµ bÕsƒX¡ Ê\, {À{À#êHé ª{ÀyÓ÷ bÕsƒX¡ Ê\µ á \øå±´\≈£î Ä<äsÙ¡ +>± ì\TkÕÔsTT.
ø£˝≤¢ø£|ü≥+ ‘Ó*j·Tì ej·TdüT‡q+‘ê bÕsƒ¡XÊ\˝À >∑&çù| |æ\¢\ eT÷]ÔeT‘·«+ r]Ã~<ä›ã&˚ ‘·s¡>∑‹>∑<äT\T n‘·´+‘·
ñ‘ê‡Vü≤uÛ]Ñ ‘·+>± s¡÷bı+~+#·ã&Ü*. |æ\\¢ ˝Àì nø±s¡D uÛj Ñ ÷· \T, nb˛Vü≤\T, eT÷&ÛÉ qeTàø±\T ‘=\–+#·ã&ç,
$\Te\‘√ ≈£L&çq Ä<äs¡Ùe+‘·yÓTÆq Á|ües¡Ôq ø√dü+ •ø£åDqT sTT#˚Ã |ü$Á‘·‘· >∑\ Á|ü<˚X¯+ ‘·s¡>∑‹ >∑~.
‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝Àì ñ‘ê‡Vü≤+ |æ\\¢ X¯Øs¡+ >∑T+&Ü eTqdüT‡˝ÀøÏ Á|üy•˚ +∫ yê]˝À ñ‘˚CÔ ≤ìï ø£\T>∑CdÒ æ eT+∫
nuÛÑ´düHêìøÏ <√Vü≤<ä+ #˚düTÔ+~. #˚j·T≥+ <ë«sê nuÛÑ´düq+, nqTuÛÑyê\ <ë«sê nuÛÑ´düq+, ø£è‘ê´<Ûës¡ uÀ<Ûäq,
ìsêàD≤‘·àø£ uÀ<Ûäq yÓTT<ä\>∑T $<ÛëHê\˙ï ‘·s¡>∑‹>∑~ì Á|üuÛ≤ee+‘·+>± e÷πsÃy˚. ìs¡+‘·s¡ |ü]o\q\T, #·s¡Ã\T,
|ü]ø£\Œq\T, Á|üj÷Ó >±\T, ÁbÕC…≈î£ \º T ‘·s>¡ ‹∑ yê‘êes¡D≤ìï ñ‘ê‡Vü≤e+‘·+>± e÷s¡Ã≥+˝À m+‘√ Á|üj÷Ó »qø±]>±
e⁄+{≤sTT.
Á|üu≤Û ee+‘·yTÓ qÆ ‘·s>¡ ‹∑ >∑<Tä \T ` ñbÕ<Ûë´j·TTì #·s´¡ \T :

bÕsƒ¡XÊ\ $<ÛëHê\qT |æ\¢\ düVü≤» \ø£åD≤\≈£î nqT>∑TD+>± qeT´‘·>± Á|üD≤[ø£ #˚j·÷*.
|æ\¢\ Ä˝À#·q\qT, H˚|ü<Ûë´\qT düVü‰qTuÛÑ÷‹‘√ ns¡∆+#˚düT≈£îì, e´øÏÔ>∑‘· ÁX¯<ä∆qT #·÷bÕ*.
ˇ‹Ô&ç˝Òì, Äq+<ä<ëj·Tø£ uÀ<ÛäHê $<ÛëHê\qT nqTdü]+#ê*.
:: 47 ::
kÕeTsê∆´\≈£î nqT>∑TD+>± H˚sT¡ Ã≈£îH˚ neø±X¯+ sTTyê«*. nqedüsb
¡ ˛{°, b˛\Ã&É+, <ä+&Éq\qT ìyê]+#ê*.
|æ\¢\+<ä]ø° düe÷q neø±XÊ\T \_Û+#˚˝≤ nìïø£è‘ê´˝À¢ bÕ˝§ZH˚˝≤ #·÷&Ü*.
|æ\¢˝À¢ d”«j·T nuÛÑ´düq+, uÛ≤>∑kÕ«eT´ nuÛÑ´düq+, nqTuÛÑyê‘·àø£ nuÛÑ´düHê\qT Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
|æ\¢\‘√ ø£\dæ |üì#˚j·T≥+, $<ä´≈£î dü+ã+~Û+∫, uÛÑ$wü´‘·TÔ≈£î dü+ã+~Û+∫ |ü]cÕÿsê\ >∑÷]Ã #·s¡Ã˝À¢
|æ\¢\qT ‘·|üŒìdü]>± uÛ≤>∑kÕ«eTT´*ï #˚j·÷*.
|æ\¢\T dü«‘·+Á‘·+>± Ä˝À∫+#·{≤ìøÏ, ø±s¡D≤\T >∑T]Ô+#·{≤ìøÏ, ‘·eT≈£î sTTwüº+ ˝Òì~ ø±<äq{≤ìøÏ
#=s¡e#·÷ù| yê‘êes¡D+ ø£*Œ+#ê*.
|æ\¢\ e´øÏÔ>∑‘· nqTuÛÑyê\qT, »≥Tº nqTuÛÑyê\qT ‘·s¡>∑‹˝ÀìøÏ ÄVü‰«ì+∫, #·]Ã+#ê*. |æ\¢\T ‘·eT
nqTuÛyÑ ê\qT |ü+#·T≈£îH˚+<äT≈£î ‘·s>¡ ‹∑ >∑~ ˇø£ uÛÁÑ <Ûyä TÓ qÆ Á|ü<X˚ e¯ Tì >∑T]Ô+#˚˝≤ yê‘êes¡D≤ìï ø£\T>∑Cj
Ò ÷· *.
düè»Hê‘·àø£‘·, qeø£\Œq\qT Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
2.7.8 kÕsê+X¯+ :
$<ë´ eédüú˝À bÕsƒ¡XÊ\, ‘·s¡>∑‹ >∑~ Á|ü<Ûëq ø±s¡´πøåÁ‘ê\T.
$<ë´<Û˚´j·÷\ neT\T ø√dü+ eT]j·TT |æ\¢\ Á|üjÓ÷»Hê\ ø√dü+ eéd”úø£]+|üã&É¶ Ä#·s¡D≤‘·àø£ #·s¡´j˚T
‘·s¡>∑‹ eékÕú|üq.
‘·s¡>∑‹ eékÕú|üq qeT´‘·>±, ùd«#êÃ¤ düe÷q‘ê«\‘√, düeTÁ>∑‘·, düeTq«j·÷ìï ø£*– $<ë´]∆, düe÷»
πø+Á<ä+>± »s¡>±*.
‘·s¡>∑‹ j·÷»e÷q´+ #·Ts¡T¬ø’q nuÛÑ´düq+, dü$Twæº nuÛÑ´düq+, Áø£eT•ø£åD, yÓ’$<Ûä´ uÀ<Ûäq, eqs¡T\
dü~«ìjÓ÷>∑+, kÕeTsê∆´<Ûë]‘· eT~+|ü⁄ yÓTTˆˆ dü÷Á‘ê\qT nqTdü]+#ê*.
‘·s¡>∑‹>∑~˝À e´øÏÔ>∑‘·, »≥Tº ø£è‘ê´\<ë«sê nuÛÑ´düq+ ø=qkÕ>∑T‘·T+~. M{ÏøÏ nqT>∑TD+>± ‘·s¡>∑‹ >∑~ì
kÂø£s´¡ e+‘·+ #˚j÷· *.
‘·s¡>∑‹ ìs¡«Vü≤D j·T+<äT Á|ües¡Ôq ìs¡«Vü≤D Á|ü<Ûëq uÛÑ÷$Tø£qT b˛wædüTÔ+~.
düeTj·T ìs¡«Vü≤D <ë«sê ‘·s¡>∑‹ jÓTTø£ÿ kÕeTsê∆´\qT >∑]wüº+>± kÕ~Û+#·e#·TÃ.
düeTs¡∆e+‘·yÓTÆq eqs¡T\ ìs¡«Vü≤D, bÕsƒ¡XÊ\ ìs¡«Vü≤DqT düT\uÛÑ‘·s¡+ #˚düTÔ+~.
$<ë´s¡T∆˝À¢ düè»Hê‘·àø£‘·, qeø£\Œq\qT Áb˛‘·‡Væ≤+#·≥+ <ë«sê Á|üuÛ≤ee+‘·yÓTÆq ‘·s¡>∑‹ >∑<äT\qT
s¡÷bı+~+#·e#·TÃ.
2.7.9 ‘·s¡>∑‹ ìs¡«Vü≤D ø£è‘ê´\T ` eT~+|ü⁄ Á|üX¯ï\T
@<Ó’Hê ÁbÕ<∏ä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\qT dü+<ä]Ù+∫, Ä bÕsƒ¡XÊ\ jÓTTø£ÿ eéd”úø£s¡D, j·÷»e÷q´ $<ÛëHê\qT
>∑÷]Ã ` ìy˚~ø£ s¡÷bı+~+#·T≥ : ÁbÕC…≈£îº.
Á|üuÛ≤ee+‘·yÓTÆq ‘·s¡>∑‘·T\qT @s¡Œs¡#·≥+˝À ñbÕ<Ûë´j·TTì bÕÁ‘· ` #·sêÃ ìs¡«Vü≤D.
:: 48 ::
_) eT~+|ü⁄ Á|üX¯ï\T :
‘·s¡>∑‹ >∑~ eékÕú|üq˝Àì dü÷Á‘ê\qT $X¯Bø£]dü÷Ô n$ düeTs¡∆e+‘·yÓTÆq eékÕú|üq≈£î m˝≤ düVü≤ø£]+#˚~
‘Ó\Œ+&ç.
eT+∫ ‘·s¡>∑‹ j·÷»e÷q´+, eT+∫ nuÛÑ´düHêìøÏ <ë]rdüTÔ+~ ` düeT]∆+#·+&ç.
e÷s¡T‘·Tqï uÀ<ÛH ä ê $<ÛëHê\≈£î nqT>∑TD+>± ‘·s>¡ ‹∑ ìs¡«Vü≤D $<ÛëHê\T e÷s¡T‘·÷ e⁄+&Ü* ` #·]Ã+#·+&ç.
e´øÏÔ>∑‘· nuÛÑ´düq+ ø√dü+ ‘·s¡>∑‹ì m{≤¢ dæ<ä∆+ #˚j·÷*‡+B ‘Ó\Œ+&ç.
∫qï düeT÷Vü≤, ô|<ä› düeT÷Vü≤ uÀ<Ûäq≈£î ‘·s¡>∑‹ì dæ<ä∆+ #˚j·T≥+˝À rdüTø√yê*‡q C≤Á>∑‘·Ô\qT ‘Ó\Œ+&ç.
‘·s¡>∑‹ j·÷Ce÷q´+˝À düeTj·T ìs¡«Vü≤D jÓTTø£ÿ ÁbÕeTTK´‘·qT ‘Ó\Œ+&ç.
‘·s¡>∑‹ ìs¡«Vü≤D˝À Á|ües¡Ôq ìs¡«Vü≤D jÓTTø£ÿ ÄeX¯´ø£‘·qT Áyêj·T+&ç.
ªeqs¡T\qT eè<Ûë#˚j·Tø£b˛e≥+ ` eqs¡T\qT ñ‘·Œ‹Ô #˚j·T≥y˚Tµ á Á|üe#·Hêìï ‘·s¡>∑‹ ìs¡«Vü≤D˝À
m{≤¢ nqTÁ|üj·TTø£Ô+ #˚j·Te#√Ã ‘Ó\Œ+&ç.
Á|üuÛ≤ee+‘·yÓTÆq ‘·s¡>∑‘·T\ ìs¡«Vü≤D˝À ñbÕ<Ûë´j·TTì bÕÁ‘·qT #·]Ã+#·+&ç.
2.8 eT~+|ü⁄ ` eT÷˝≤´+ø£q+

ª|üØøÏå+|üã&Éì J$‘·+ J$‘·+ ø±<äTµ ` k˛Áø£{°dt
eT~+|ü⁄, eT÷˝≤´+ø£q+ nH˚ e÷≥\qT uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T˝À ìs¡+‘·s¡+ ñ|üjÓ÷–dü÷ÔH˚ e⁄+{≤+.
ì‘·´J$‘·+˝À @ ø±s¡´Áø£eTyÓTHÆ ê eT~+|ü⁄ #˚dTü ø√e≥+ <ë«sê ‘·sT¡ yê‹ ø±\+˝À eT]+‘· HêD´‘·>± ìs¡«Væ≤+#·T≈£îH˚
neø±X¯+ ø£\T>∑T‘·T+~.nuÛ´Ñ düq‘√ $<ë´]∆ jÓTTø£ÿ Á|ü>‹∑ ì ìs¡+‘·s+¡ düMTøÏdå ÷ü ,Ô qyÓ÷<äT #˚d÷ü ,Ô |ü]|ü⁄wæìº sTT#˚Ã~
eT~+|ü⁄. nH˚ø£ $<ë´ø£$T{°\T, ø£$TwüqT¢ eT~+|ü⁄, eT÷˝≤´+ø£Hê\≈£î $X‚wü ÁbÕ<Ûëq´‘·ì∫Ã ‘·eT ìy˚~ø£˝˝À
#·]Ã+#êsTT.
eT÷˝≤´+ø£q+ nH˚~ $<ä´˝À ˇø£ uÛ≤>∑y˚T ø£qTø£ sTT~ ≈£L&Ü $<äé˝… ìs¡+‘·s¡ Á|üÁøÏj·T.
Ç~ $<ëéédüú˝À n+‘·sê“¤>∑yÓTÆ \ø£å´kÕ<Ûäq‘√ dü+ã+<ÛäeTT ø£*Ze⁄+&ÉTqT. Ç~ $<ë´s¡T∆\ô|’,
ñbÕ<Ûë´j·TT\ uÀ<ÛäHê|ü<ä∆‘·T\ô|’ Á|üuÛ≤yêìï#·÷|æ, $<ë´\øå±´\T kÕ~Û+|üã&çqB, ˝ÒìB
‘Ó\T|ü⁄≥j˚T ø±ø£ yê{Ï n_Ûeè~∆øÏ ≈£L&Ü ‘√&ÉŒ&ÉTqT. eT÷˝≤´+ø£Hê HÓ’|ü⁄D≤´\T $<ë´s¡T∆\˝À
ÄeX¯´ø£yÓTÆq n_Ûeè~∆øÏ ì<äs¡ÙqeTT\T. ` ø=sƒê] ø£$TwüHé
ø=sƒê] ø£$TwüHé #Ó|æŒq≥T¢ eT~+|ü⁄, eT÷˝≤´+ø£Hê Á|üÁøÏj·T\T $<ä´˝À n+‘·sê“¤>∑+>± ñ+&ç $<ë´s¡T∆\
nuÛ´Ñ düq |ü⁄s√>∑‹ì ìs¡+‘·s+¡ düMTøÏ+å #·≥+ »s¡T>∑T‘·T+~. eT÷˝≤´+ø£Hê kÕ<ÛHä ê\T yê{Ïì ñ|üj÷Ó –+#˚ HÓ|’ ⁄ü D≤´\T
m+‘· düŒwüº+>± e⁄+fÒ nuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T ≈£L&Ü n+‘· düeTs¡∆e+‘·+>± e⁄+≥T+~. eT÷˝≤´+ø£qeTH˚~ Á|ües¡ÔHê
e÷s¡TŒ\ >∑÷]Ã kÕøå±´\qT ùdø£]+∫ e÷s¡TŒ\ |ü⁄s√>∑‹ì ìs¡ísTTdüTÔ+~.
:: 49 ::
ª$<ë´ Á|üÁøÏjT· ˝À uÀ<ÛHä ê\øå±´\T, uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq nqTuÛyÑ ê\T, eT÷˝≤´+ø£q+ nH˚$ |üsd¡ Œü s¡ Ä<Ûësê\T.
` u…+õeTHé ã÷¢yéT
uÀ<ÛäHê \øå±´\T kÕ~Û+#˚ Áø£eT+˝À nuÛÑ´düq
\øå±´\T
nqTuÛyÑ ê\qT @sêŒ≥T#˚jT· ≥+ »s¡T>∑T‘·T+~. nuÛ´Ñ düq
nqTuÛÑyê\ HêD´‘·, \ø£å´kÕ<Ûäq >∑÷]Ã düŒwüº‘·qT sTT#˚Ã
n+‘·´+‘· ÁbÕ<Ûëq´‘·>∑\ Á|üÁøÏj·Ty˚T eT~+|ü⁄.
eT÷˝≤´+ø£q+ ˇø£ ìs¡+‘·s¡ düTBs¡È Á|üÁøÏj·T. $<ë´s¡T∆\
jÓTTø£ÿ düeTÁ>∑ eT÷]ÔeT‘ê«ìï eT~+|ü⁄#˚ùd Áø£eT+˝À nuÛ´Ñ düq nqTuÛyÑ ê\T eT÷˝≤´+ø£q kÕ<ÛäHê\T
bÕsƒX¡ Ê\,düV≤ü bÕsƒX¡ Ê\(Scholastic & Co-Scholastic)
ø±s¡´Áø£e÷\T s¬ +&ç+{Ïì ≈£L&Ü <äèwæ˝º À e⁄+#·Tø√yê*‡e⁄+~.
bÕsƒ¡´$wüj·÷\πø |ü]$T‘·+ ø±≈£î+&Ü $<ë´]∆ jÓTTø£ÿ n_Ûs¡T#·T\T, yÓ’Ks¡T\T, n_Ûq+<äHê kÕeTs¡∆´+, HÓ’|ü⁄D≤´\T
(|üì nqTuÛÑe+, ø£fi¯\T, XÊØs¡ø£ ø£è‘ê´\T yÓTTˆˆ) yÓTT<ä\>∑T yê{Ïì eT~+|ü⁄#˚dü÷ÔH˚ e⁄+&Ü*. eT÷˝≤´+ø£Hê
Á|üÁøÏjT· ˝À ã\V”≤q‘·\qT >∑T]Ô+#·&+É ‘√ bÕ≥T yê{Ïì dü]~<˚› Á|üÁøÏjT· eT]j·TT bı+~q kÕeTsê∆´\qT eT]+‘·>±
n_Ûeè~∆ #˚j·T&É+ nH˚ \ø£å´+ ≈£L&Ü ñ+≥T+~.
2.8.1 eT~+|ü⁄ ` eT÷˝≤´+ø£q+
eT~+|ü⁄, eT÷˝≤´+ø£Hê\T ˇø£<ëì‘√ ˇø£{Ï y˚s¡T#˚j·T˝Òì |üs¡düŒs¡ Ä<Ûë]‘· Á|üÁøÏj·T\T. ø±ã{Ïº H˚{Ï
$<ëéédüú˝À yê{Ïì |üsê´j·T|ü<ë\T>± ñ|üjÓ÷–+#·≥+ »s¡T>∑T‘√+~. eT~+|ü⁄ nH˚~ eT÷˝≤´+ø£q+˝À ˇø£
uÛ≤>∑+>± e⁄+&ç uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· qT dü÷∫ùd,Ô eT÷˝≤´+ø£q+ Ä Á|üÁøÏjT· jÓTTø£ÿ |ò*ü ‘·+‘√ dü+ã+<Û+ä ø£*eZ ⁄+≥T+~.
eT~+|ü⁄ eT÷˝≤´+ø£Hê\ô|’ ne>±Vü≤qqT eT]+‘· $düèÔ‘· |üs¡#·Tø√e≥+ ø√dü+ ~>∑Te Çe«ã&çq yê{Ï
eT<Ûä´>∑\ eTÚ[ø£yÓTÆq uÒ<Ûë\qT, b˛*ø£\qT |ü]o*+#·+&ç.
eT~+|ü⁄ (Assessment) eT÷˝≤´+ø£q+ (Evaluation)

01. uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·TqT |ü]o*dü÷Ôe⁄+≥T+~ 1) Á|üÁøÏj·T <ë«sê \_Û+#˚ |òü*‘ê\‘√ dü+ã+<Ûä+
ø£*Ze⁄+≥T+~.
02. Á|üÁøÏj·T˝À dü+<äsê“¤qTkÕs¡+>± nedüs¡yÓTÆq 2) dæús¡+>± e⁄+&ç, nuÛÑ´düq |òü*‘ê\ô|’
e÷s¡TŒ\T #˚j·T&ÜìøÏ M\T>± düs¡fi¯‘·, qeT´‘· rs¡TŒìdüTÔ+~.
ø£*– e⁄+≥T+~.
03. |üØø£å nH˚ Ä˝À#·q, uÛÑj·T+ $<ë´s¡T∆\≈£î ø£\>∑ì 3) |üØø£å nH˚ uÛÑj·÷ìøÏ neø±X¯+ e⁄+≥T+~.
Ø‹˝À e⁄+≥T+~.
04. ‘·eT Á|ü>∑‹ì |æ\¢\T m|üŒ{Ïø£|ü&ÉT ñbÕ<Ûë´j·TTì 4) |òü*‘ê\ yÓ\¢&ç ‘·s¡Tyê‘· $<ë´s¡T∆\T ‘·<äT|ü]
<ë«sê ‘Ó\T‡≈£îì n_Ûeè~∆¬ø’ ø£èwæ#˚ùd neø±X¯+ ‘·s¡>∑‘·T\ Á|üy˚XÊìøÏ ns¡Ω‘· bı+<äT‘ês¡T.
e⁄+≥T+~.
05. |òü*‘ê\T dü+düú˝À n+‘·s¡Z‘·+>± düMTøÏå+|üã&É‘êsTT 5) |òü*‘ê\T düe÷C≤ìøÏ ‘Ó\T|ü⁄≥≈£î
ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT.
06. ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£HêìøÏ düVü‰j·T|ü&˚ 6) |üØø£å\T ` |òü*‘ê\T ` düMTø£å\T+{≤sTT.
Á|üÁøÏj·T.
:: 50 ::
2.8.2. eT~+|ü⁄ ` ñ<˚∆XÊ´\T
eT~+|ü⁄, eT÷˝≤´+ø£Hê\T $<ëéédü˝ú À n+‘·sê“¤>±\ì, sTT$ $<ë´\øå±´\‘√ n$HêuÛ≤e dü+ã+<Ûë\qT
ø£*eZ ⁄+{≤j·Tì. |üsê´j·T|ü<ë\T>± yê&Éã&ÉT‘·T+{≤j·Tì ‘Ó\T‡≈£îHêï+. sTT|ü&ÉT á s¬ +&ç+{Ï jÓTTø£ÿ ñ<˚X› Ê´\qT
>∑÷]Ã $|ü⁄\+>± #·]Ã<ë›+. uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T˝Àì $wüj·T+, |ü<ä∆‘·T\T, ñ|üø£s¡D≤\T, Á|ües¡ÔHê e÷s¡TŒ\T
∫es¡≈£î eT~+|ü⁄ kÕ<ÛäHê\ HêD´‘·qT ≈£L&Ü eT~+|ü⁄ #˚j·T{≤ìøÏ düVü≤ø£]+#˚ n‘·T´‘·ÔeT Á|üÁøÏj·T˝Ò eT~+|ü⁄
eT]j·TT eT÷˝≤´+ø£Hê\T.
eT~+|ü⁄ ` ñ<˚›XÊ´\T
uÛ≤eq\qT $düÔ è‘· |üs¡#·≥+ :
$wüj·÷ìøÏ dü+ã+~Û+∫q uÛ≤eq\qT $<ë´]∆j·T+<äT $düèÔ‘·+ #˚dæ Áø=‘·Ô $wüj·÷\qT nuÛÑ´dæ+#·{≤ìøÏ
<√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·T+~. Ç+<äT ˝À|ü ìsê∆s¡D, ˝À|ü ìyês¡D, nuÛÑ´düq yê‘êes¡D≤ìï n_Ûeè~∆ #˚j·T&É+ e+{Ï
#·s´¡ \T+{≤sTT.
uÀ<Ûqä qT düeTÁ>∑|sü #¡ ≥· + :
eT~+|ü⁄ jÓTTø£ÿ Á|ü<Ûëq ñ<˚∆XÊ´\˝À sTT~ ˇø£{Ï. ˇø=ÿø£ÿ uÛ≤eq≈£î ˇø=ÿø£ÿ uÀ<Ûä≈£î&ÉT ˇø=ÿø£ÿ $<ÛäyÓTÆq
eP´Vü≤+, ñ|üø£s¡D≤\qT ñ|üjÓ÷–+#·≥+ »s¡T>∑T‘·÷ e⁄+≥T+~. á Á|üÁøÏj·T˝À Áø£eTã<ä∆‘·qT kÕ~Û+#·≥+,
ñ‘·ÔeTeTyÓTÆq yê{Ïì nqTdü]+#˚≥≥T¢ #˚j·T≥+ eT~+|ü⁄ <ë«sê #˚|ü≥º ã&É‘êsTT.
Á|üD≤[ø£\ s¡÷|üø\£ Œq :
\øå±´\ kÕ<Ûqä ≈£î düeTs¡e∆ +‘·yTÓ qÆ Á|üD≤[ø£\T nedüse¡ Tì eTq+<äs≈¡ L£ ‘Ó*‡+<˚. eT~+|ü⁄ <ë«sê Á|üD≤[ø£\qT
düMTøÏ+å #·Tø√e≥+, q÷‘·q Á|üD≤[ø£\qT s¡∫+#˚ neø±X¯+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~. $<ë´Á|üD≤[ø£\T, dü+kÕú>‘∑ · Á|üD≤[ø£\T,
ø√s¡T‡, bÕsƒê´+X¯ Á|üD≤[ø£\T $X‚¢wæ+|üã&ç $düÔ è‘·|üs¡#·ã&É‘êsTT.
uÀ<ÛäHê kÕeTÁ– m+|æø£ :
Á|ü‘´· ø£+å >±, C≤„H+˚ Á~j·÷\≈£î n+<äTu≤≥T˝À e⁄+&˚$<Û+ä >± uÛ≤eq\qT Á|üyX˚ ô¯ |≥º>*∑ –q|ü⁄&TÉ n$ $<ë´s¡T\∆ ≈£î
#·ø£ÿ>± ne>±Vü≤q ø±>∑\e⁄. M{Ïø√dü+ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT uÀ<ÛäHê kÕeTÁ– m+|æø£˝À ‘·–q C≤Á>∑‘·Ô\T rdüTø√yê*‡
e⁄+≥T+~. á Á|üÁøÏj·T˝À m+|æø£#˚düT≈£îqï ñ|üø£s¡D≤\qT $\Teø£≥º≥+, |ü]$T‘·T\qT |ü]>∑DÏ+∫ q÷‘·q
ñ|üø£s¡D≤\qT m+|æø£#˚düT≈£îH˚ $<Ûä+>± eT~+|ü⁄ düVü‰j·T|ü&ÉT‘·T+~.
|ü]bÕ\q˝À düV‰ü j·T+ :
uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T $<ë´s¡T∆\≈£î, ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î e÷Á‘·y˚T |ü]$T‘·+ ø±<äT. Ç+<äT nH˚ø£ eT+~
uÛ≤>∑kÕ«eT´+ ø£*–e⁄+{≤s¡T. ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T, düe÷» düuÛÑT´\T, n~Ûø±s¡, nq~Ûø±s¡ e´≈£îÔ\qT sTT~ ø£\T|ü⁄ø=ì
b˛yê*‡e⁄+≥T+~. $<ä´jÓTTø£ÿ n+‹eT<Û˚´j·T+ e´øÏÔ n_Ûeè~∆ ‘·<ë«sê düe÷» n_Ûeè~∆ ø±ã{Ïº eT~+|ü⁄ Á|üÁøÏj·T
<ë«sê á \øå±´\ kÕ<Ûäq »s¡T>∑T‘·Tqï rs¡TqT düMTøÏå+#·≥+, \ø£å´ >∑eTHêìï dü]jÓÆTq Ø‹˝À »]π>≥≥T¢ #˚j·T≥+
»s¡T>∑T‘·T+~. $<ë´$<ÛëHê\ s¡÷|üø£\Œq≈£î ≈£L&Ü eT~+|ü⁄ <ë«sê e#˚Ã |ü]|ü⁄wæº m+‘·>±H√ ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~.
‘·s¡>∑‹ ø£è‘·´+ :` eT÷˝≤´+ø£q+ >∑÷]Ã sêÅwüº $<ë´Á|üD≤[ø± #·Á≥+ 2011 #˚dæq Á|ü‹bÕ<äq\ô|’ ˇø£H√{Ÿ
‘·j·÷s¡T#˚j·T+&ç.
:: 51 ::
2.8.3. eT~+|ü⁄ ñ|ü>∑e÷\T :
eT~+|ü⁄ ìs¡+‘·s+¡ »]π> Á|üÁøÏjT· . Bìì $$<Ûä kÕúsTT˝À¢, $$<Ûä dü+<äsê“¤\≈£î, ìØí‘· ø±˝≤˝À¢ ìs¡«Væ≤+#ê*‡
e⁄+≥T+~. Äj·÷ ˝øå±´\T, düeTj·÷\qT ã{Ïº eT~+|ü⁄ |ü<ä∆‘·T\T ˝Ò<ë eP´Vü‰\T Á|ü‘˚´ø£+>± e⁄+{≤sTT.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î bÕsƒê´+X¯ uÀ<Ûqä ≈£î eTT+<äT>± $<ë´]∆ jÓTTø£ÿ n_ÛsT¡ #·T\T, kÕeTsê∆´\T, |ü]$T‘·T\qT ‘Ó\TdüTø√e{≤ìøÏ
>±qT düeTkÕ´ì<ëq eT~+|ü⁄qT ñ|üjÓ÷–+#·≥+ »s¡T>∑T‘·T+~. Bì<ë«sê e#˚Ã |òü*‘ê\ <ë«sê nedüsê\qT
>∑T]Ôdü÷Ô uÀ<ÛäHê $<ÛëHêìï s¡÷bı+~+#·Tø√e&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. n<˚$<Ûä+>± bÕsƒê´+X¯ uÀ<Ûäq ø=qkÕ>∑T‘·T+&É>±
˝Ò<ë ìØí‘· n+‘·sê˝À¢ ‘·s¡#·T>± »]π> eT~+|ü⁄qT ìsêàD≤‘·àø£ eT~+|ü⁄ n+{≤s¡T. Ç~ uÛ≤eq\T s¡÷|ü⁄~<äT›≈£îH˚
(Form) Áø£eT+˝À »s¡T>∑T‘·T+~. Bì<ë«sê uÀ<ÛäHê |ü<ä∆‘·T\T, kÕeTÁ–, eT÷˝≤´+ø£Hê kÕ<ÛäHê\qT düMTøÏå+#·T≈£îì
e÷s¡TŒ\T, #˚s¡TŒ\T #˚düT≈£îH˚ M\T+≥T+~. Çø£ uÛ≤eq\T s¡÷|ü⁄~<äT›≈£îqï ‘·s¡Tyê‘· yê{Ï HêD´‘·qT |üØøÏå+#·≥+,
e÷s¡Z<äs¡Ùø£‘·«+ sTTe«≥+ ø√dü+ n+‹eT<äX¯˝À ìs¡«Væ≤+#˚ eT~+|ü⁄ Á|üÁøÏj·TqT dü+ø£\q eT~+|ü⁄ nì |æ\TkÕÔs¡T.
sTT~ $<ë´]ú jÓTTø£ÿ dü+|üPs¡í $ø±kÕìï ìs¡ísTTdü÷Ô, ‘·T~ |òü*‘ê\qT sTTdüTÔ+~. á eT~+|ü⁄ ñeTà&ç ÁbÕ‹|ü~ø£ô|’
ìs¡íj·÷\qT sTTe«≥+e\¢ bÕsƒ¡XÊ\\ eT<Ûä´ b˛*ø£\qT #Ó|üŒe#·TÃ.
1. düeTkÕ´ì<ëq eT~+|ü⁄ ` bÕsƒê´+X¯ uÀ<Ûäq≈£î eTT+<äT »]π> Á|üÁøÏj·T
2. ìsêàD≤‘·àø£ eT~+|ü⁄ ` bÕsƒê´+X¯ uÀ<Ûäq düeTj·T+˝À »]π> Á|üÁøÏj·T
3. dü+ø£\q eT~+|ü⁄ ` bÕsƒê´+X¯ uÀ<Ûäq nq+‘·s¡+ »]π> Á|üÁøÏj·T
2.8.4 eT~+|ü⁄ ` s¡ø±\T
eT÷˝≤´+ø£Hê Á|üÁøÏj·T˝À @@ ø£è‘ê´\qT @@ kÕ<ÛäHê\ <ë«sê eT~+|ü⁄ #˚j·÷*‡+B #·]Ã+#·T≈£îHêï+. á
eT~+|ü⁄qT mes¡T ìs¡«Væ≤+#ê* nqï <ëìì >∑÷]Ã #·]Ã<ë›+.
1. ñbÕ<Ûë´j·TTì eT~+|ü⁄ :
á s¡ø|£ ⁄ü $<Ûëq+ |üPs¡«ø±\+ qT+&ç neT\T˝À e⁄+~. me] e÷s¡<Z sä Ù¡ ø£‘«· +˝À $<ë´]ú j·T+<äT uÛ≤eH√<ä“e¤ q+
»]–+<√ yê] <ë«sêH˚ eT~+|ü⁄ »s¡>&∑ eÉ Tqï~ ˇø£ dü+Á|ü<ëj·T+. Ç#·Ã≥ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·q |æ\\¢ Á|ü‹düŒ+<äq\qT
$$<Ûä eT÷˝≤´+ø£Hê kÕ<ÛHä ê\qT ñ|üj÷Ó –+∫ eT~+|ü⁄ #˚kÕÔ&TÉ . ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+˝À á $<Ûëq+ eT]+‘·
ñ|üj÷Ó >∑øs£ +¡ >± e⁄+≥T+~. Á|üdTü ‘Ô ø· ±\+˝À ñbÕ<Ûë´j·T ì]à‘· |üØø£\å ≈£î (Teacher made Test) m≈£îÿe ÁbÕ<Ûëq´‘·
sTTe«ã&ÉT‘√+~. ‘·s¡>∑‹ ñbÕ<Ûë´j·TT&˚ø±ø£ sTT‘·s¡ ÁbÕ+‘ê\ qT+&ç ñbÕ<Ûë´j·TT\T, $<ë´ ì|ü⁄DT\#˚ »]π>
eT~+|ü⁄ (u≤Vü≤´ eT÷˝≤´+ø£q+) ≈£L&Ü sTT+<äT Ç$T&ç ñ+≥T+~.
2. »≥Tº eT~+|ü⁄ :
$<ë´s¡Tú\T ˇ+≥]>± ø£Hêï »≥¢˝À m≈£îÿe |üì‘·q+ #·÷|ü⁄‘ês¡ì, »≥Tº ø£è‘ê´\<ë«sê |üs¡düŒs¡ düVü≤ø±s¡+,
Ç‘·s¡T\≈£î $\Teìe«≥+, yÓTT<ä\>∑T kÕ+|òæTø°ø£s¡D kÕeTsêú´\T eè~∆ #Ó+<äT‘êj·Tì |ü]XÀ<Ûäq\T ‘Ó\T|ü⁄‘·THêïsTT.
á eT~+|ü⁄ $<Ûëq+˝À »≥¢˝À |æ\¢\ ìeT>∑ï‘·, |üìrs¡T, HÓ’|ü⁄D≤´\T, #·s¡´\rs¡T, ìy˚~ø£\ düeTs¡ŒD\qT eT~+|ü⁄
#˚j·T≥+ »s¡T>∑T‘·T+~. Ç~ ≈£L&Ü ñbÕ<Ûë´j·TTì eT~+|ü⁄˝À ˇø£ uÛ≤>∑+>±H˚ #Ó|üŒe#·TÃ.
3. d”«j·T eT~+|ü⁄ :
$<ë´]ú d”«j·T nuÛÑ´düHêìï Áb˛‘·‡Væ≤+#˚ uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T˝À d”«j·T eT~+|ü⁄ ˇø£ #·ø£ÿ{Ï $<Ûëq+>±
>∑T]Ô+|ü⁄ bı+~+~. Ç#·Ã≥ $<ë´]ú ‘·q |üìì ‘·q≈£î‘êH˚ eT~+|ü⁄ #˚düT≈£î+{≤&ÉT. nsTT‘˚ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ø=ìï
Á|üX¯ï\T, $<ÛëHê\qT eTT+<äT>± dæ<ä∆+#˚dæ sTTe«≥+, dü÷#·q\T, e÷s¡Z<äs¡Ùø£‘·«+ ≈£L&Ü e⁄+≥T+~. Ç~ d”«j·T
nuÛÑ´düq+ ` d”«j·T |ü]|ü⁄wæº ` d”«j·T eT~+|ü⁄ Á|üÁøÏj·T\T>± $düÔ]düTÔ+~. $<ë´]ú ‘·q ã˝≤\T, ã\V”≤q‘·\qT
dü«j·T+>± ‘Ó\TdüTø√e&É+ e\¢ nqedüs¡ Ä+<√fi¯q, e‹Ô&ÉT\≈£î >∑T]ø±≈£î+&Ü ã\V”≤q‘·\qT n~Û>∑$T+#·{≤ìøÏ ø£èwæ
#˚kÕÔ&ÉT. Ä‘·à$XÊ«dü+ ø£\T>∑T‘·T+~.
4. düeTej·TdüTÿ\ eT~+|ü⁄ eT]j·TT uÛ≤>∑kÕ«eT´ eT~+|ü⁄ :
‘·s¡>∑‹˝Àì |æ\¢\T ˇø£]H=ø£s¡T eT~+|ü⁄ #˚düT≈£îH˚ $<Ûëqy˚T düeTej·TdüTÿ\ eT~+|ü⁄ ˝Ò<ë uÛ≤>∑kÕ«eT´
eT~+|ü⁄. Ç+<äT düeTej·TdüTÿ\T >±˙, »≥Tº˝Àì y˚s=ø£ düuÛÑT´&ÉT ˝Ò<ë »≥Tº Hêj·T≈£î&ÉT>±˙, ‘·s¡>∑‹˝À Äj·÷
düu…®≈£îº\˝À Á|üC≤„e+‘·T˝…’q $<ë´s¡Tú\T >±˙, ô|’ ‘·s¡>∑‘·T\ |æ\¢\T>±˙ eT~+|ü⁄ Á|üÁøÏj·T\qT ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T. Bìe\¢
$<ë´]úøÏ ` $<ë´]úøÏ eT<Ûä´ |üs¡düŒs¡ #·s¡´\T »]– nuÛÑ´düq+ düè»Hê‘·àø£+>±, dü÷Œ¤]Ô<ëj·Tø£+>± e⁄+≥T+~. $<ë´]ú
ñbÕ<Ûë´j·TTì bÕÁ‘·qT b˛wæ+#·&É+ e\¢ u≤<Ûä´‘· ô|]– d”«j·T nuÛÑ´düHêìøÏ dæ<ä∆|ü&É‘ê&ÉT.
:: 52 ::
5. düe÷»düuÛÑT´\ eT~+|ü⁄ :
bÕsƒX¡ Ê\ Á|ü>‹∑ $<ë´s¡T\ú T, ñbÕ<Ûë´j·TT\πø |ü]$T‘·+ ø±≈£î+&Ü nH˚øe£ T+~ uÛ≤>∑kÕ«eTT´\ u≤<Û´ä ‘·>± sTT~es¡øπ
#·]Ã+#·&É+ »]–+~. eT~+|ü⁄˝À düVæ≤‘·+ Äj·÷ uÛ≤>∑kÕ«eTT´\T bÕ\T|ü+#·T≈£îì $<ë´s¡Tú\ Á|ü>∑‹, bÕsƒ¡XÊ\ Á|ü>∑‹ì
düMTøÏ+å #·≥+ »s¡T>∑T‘·T+~. Bìe\¢ yês¡T bÕsƒX¡ Ê\ Á|ü>‹∑ øÏ #˚dTü qÔ ï ø£èwæì ≈£L&Ü eT~+|ü⁄ #˚dTü ≈£îì, eT]+‘· ø£èwæ#j
˚ T· {≤ìøÏ
neø±X¯+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~. bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ø£$T{Ï, bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~∆ ø£$T{Ï, ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T ` ñbÕ<Ûë´j·TT\ ø£$T{°
düe÷y˚XÊ\T, ã&ç |æ\Tk˛Ô+~, #·<Tä e⁄\ |ü+&ÉT>∑ yÓTTˆˆ ø±s¡´Áø£e÷\T düe÷»düuTÑÛ ´\ eT~+|ü⁄ y˚~ø£˝Ö‘êsTT. n<˚$<Û+ä >±
Á|ür~q+ ˇø£ ‘·*¢ /‘·+Á&ç bÕsƒX¡ Ê\ ÁbÕs¡qú düe÷y˚XÊìøÏ Vü‰»¬s’ bÕsƒX¡ Ê\ Á|ü>‹∑ ì |ü]o*+#ê\H˚ Á|üuTÑÛ ‘·« e÷s¡<Z sä Ù¡ ø±\T
≈£L&Ü á eT~+|ü⁄ Á|üÁøÏj·T≈£î dü+ã+~Û+∫qy˚.
2.8.5 ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+
ø£è‘·´+ : @<ÓH’ ê ˇø£ bÕsƒX¡ Ê\˝À neT\T »s¡T>∑T‘·Tqï eT~+|ü⁄ $<ÛëHêìï |ü]o*+∫, ñbÕ<Ûë´j·TT\‘√ #·]Ã+#·&+É <ë«sê
ˇø£ düeTÁ>∑ ìy˚~ø£qT ‘·j·÷s¡T#˚j·T+&ç.
|æ\\¢ T e÷{≤¢&≥˚ |ü&É÷, #·~y˚≥|ü&É÷, sêùd≥|ü&É÷, eTπs<ÓH’ ê |üì#˚ùd≥|ü&É÷ @ ‘·|ü <=]¢Hê yÓ+≥H˚ <ëìï
dü]~<ë›\ì ˝Ò≈î£ +fÒ n~ dü]#˚jT· ˝Òì n\yê≥T>± e÷]b˛‘·T+<äì eTq˝À #ê˝≤eT+~ ô|<äy› êfi¯ófl nqT≈£î+{≤s¡T.
á dæ<ë∆+‘·+|ü≥¢ Hê≈£î qeTàø£+˝Ò<Tä . |æ\\¢ T q&Ée&É+ <ä>]Z∑ ï+∫ sêj·T&É+<ëø± Á|ür |üì ‘·|ü \T #˚d÷ü HÔ ˚ H˚sT¡ Ãø√&ÜìøÏ
Á|üj·T‘·ï+ #˚kÕÔs¡T. Ä ‘·|ü*ï ˇø£ Áø£eT+˝À yêfi¯fl dü]~<äT›≈£î+{≤s¡T. ‘êeTT #˚ùd |üìe\¢ ‘êeTqT≈£îqï |òü*‘·+
sêø£b˛‘˚H˚, ô|<ä›\T #˚ùd |üìøÏ, ‘·eT |üìø° ô|<ä› ‘˚&Ü e⁄qï≥¢ì|æùdÔH˚ |æ\¢\T <ëìø£qT>∑TD+>± ‘·eT ‘·|ü*ï
dü]~<äT›ø=+{≤s¡T. |æ\¢\+<ä]ø° sTT˝≤ #Ój·T´&É+ ‘Ó\TdüT. #ê˝≤ u≤>± ‘Ó\TdüT. Á|ür ‘·|üq÷ n<˚|üì>± yÓ‹øÏ
|ü≥Tº≈î£ H˚ ô|<ä\› T+&˚ Çfi¯fl˝À¢ ôd‘’ +· ô|<ä\› T dü]#˚ùd ‘·|ü \Tø£Hêï |æ\\¢ T ‘·eT+‘·≥‘êeTT dü]~<äT≈› î£ H˚ ‘·|ü \T m≈£îÿe.
` C≤Hé Vü‰˝Ÿº
ˇø£ $wüjT· +ô|’ $<ë´]úøÏ >∑\ ne>±Vü≤q eT]j·TT <ëìì nq«sTT+#˚ kÕeTsêúìï ≈£L&Ü eT~+|ü⁄ #˚jT· >∑*–q|ü⁄&˚
eT÷˝≤´+ø£q+ $\Te dü+‘·]+#·T≈£î+≥T+<äì C≤rj·T $<ë´$<Ûëq+`1986, C≤rj·T $<ë´ Á|üD≤[ø± #·Á≥+`2005,
u≤\\ ñ∫‘· ìs¡“+<Ûä $<ë´Vü≤≈£îÿ #·≥+º `2009, sêh $<ë´Á|üD≤[ø± #·Á≥+`2011 n_ÛÁbÕj·T|ü&Ü¶sTT. $<ä´ Vü≤è<äjT· dü+ú
ø±yê*, ø£+sƒ¡düú+ ø±sê<äì, Jeq HÓ’|ü⁄D≤´\T, $\Te\qT Áb˛~#˚j·T≥+<ë«sê $<ë´]ú jÓTTø£ÿ düeTÁ>∑ e´øÏÔ‘ê«ìøÏ
<√Vü≤<ä|ü&Ü\ì n_Û\wæ+#·≥+ »]–+~. |æ\¢\ düeTÁ>∑ n_Ûeè~∆øÏ bÕsƒ¡XÊ\\T u≤<Ûä´‘· eVæ≤+#ê\ì $<ë´Vü≤≈£îÿ #·≥º+
H=øÏÿ #Ó|⁄ü ‘√+~. |æ\\¢ T XÊØs¡ø+£ >±, e÷qdæø+£ >±, HÓ‹’ ø£+>±, uÛ≤y√<˚«>∑|sü +¡ >± n_Ûeè~∆ #Ó+<ë\ì, sTT+<äTø√dü+ bÕsƒ´¡
$wüj·÷\‘√ bÕ≥T, n_Ûs¡T#·T\T, yÓ’Ks¡T\T, $\Te\T, HÓ’|ü⁄D≤´\˝À •ø£åD \_Û+#ê\ì ìπs›•düTÔHêïsTT.
ìs¡+‘·s¡+ ` düeTÁ>∑+ :
ìs¡+‘·s¡+ düeTÁ>∑+ nH˚ |ü<ë\T $düÔ è‘· nsêúìï ø£*Z e⁄HêïsTT. eT÷˝≤´+ø£q+ ˇø£ n+X¯+, ˇø£ dü+<äs¡“¤+, ˇø£
Á|üÁøÏj·T ≈£L&Ü. ˇπø düeTj·÷ìøÏ |ü]$T‘·+ ø±≈£î+&Ü m\¢y˚fi¯˝≤ ø=qkÕ>∑≥+ ìs¡+‘·s¡+. n<˚$<Ûä+>± düeTÁ>∑+ n+fÒ
düà è‹, Á|ü»„ e+{Ï e÷qdæø£ kÕeTsêú´\πø |ü]$T‘·+ ø±≈£î+&Ü XÊØs¡ø,£ e÷qdæø,£ HÓ‹’ ø£, kÕ+|òTæ ø£, uÛ≤y√<˚«>∑ Á|üÁøÏjT· \qT
eT~+|ü⁄ #˚j·T&É+. $<ë´]újÓTTø£ÿ nuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\˝À eT÷˝≤´+ø£q+ ˙&É˝≤ yÓqï+{Ï e⁄+≥T+~.
eT÷˝≤´+ø£q+ m|ü&ÉT #˚j·÷*? ìs¡+‘·s¡+>±... eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·÷*‡q n+XÊ\T... düeTÁ>∑+
l ø£è‘·´ ìs¡«Vü≤D düeTj·T+˝À l uÛ≤eq\T
l »≥Tº |üqT˝À¢ bÕ˝§ZH˚≥|ü&ÉT l ne>±Vü≤Hê kÕeTs¡ú´+
l düe÷<ÛëHê\T sTT#·TÃq|ü⁄&ÉT l $ìjÓ÷>∑ kÕeTs¡ú´+
l |ü]o*düTq Ô ï|ü&ÉT l düeTkÕ´|ü]cÕÿs¡ kÕeTs¡ú´+
l ‘√{Ï $<ë´s¡Tú\‘√ #·]ÃdüTÔqï|ü&ÉT l n_ÛsT¡ #·T\T, yÓK’ s¡T\T, n_Ûq+<äq
l Ä≥˝≤&ÉT‘·Tqï|ü&ÉT l $\Te\T
l Á|üj÷ Ó >±\T #˚dTü qÔ ï|ü&ÉT l $$<Ûä HÓ’|ü⁄D≤´\T
l πøåÁ‘· |üs¡´≥q\ düeTj·T+˝À
l C≤rj·T |ü+&ÉT>∑\ ìs¡«Vü≤D˝À
:: 53 ::
ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+˝À bÕsƒX¡ Ê\, düV≤ü bÕsƒX¡ Ê\ ø±s¡´Áø£e÷\≈£î düeT ÁbÕ<Ûëq´‘· sTTe«&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
bÕsƒ¡XÊ\ $wüj·÷˝…’q uÛ≤wü, >∑DÏ‘·+, $C≤„qXÊg+, kÕ+|òæTø£XÊÅkÕÔ\‘√bÕ≥T ø£fi¯\T, #˚‹|üì, Äs√>∑´+, $\Te\T, Jeq
HÓ|’ ⁄ü D≤´\≈£î ≈£L&Ü düe÷q ÁbÕ<Ûëq´‘· \_ÛdTü +Ô ~. sTT$ n˙ï ≈£L&ÉT≈£îì $<ë´ Á|üD≤[ø± n+XÊ\T>± |ü]>∑D+Ï |üã&ÉT‘·THêïsTT.
$<ë´]újÓTTø£ÿ düè»Hê‘·àø£‘·, $X‚¢wüD, ‘ê]ÿø£ kÕeTsêú´\qT ≈£L&Ü sTT+<äT eT~+|ü⁄ #˚j·T≥+ »s¡T>∑T‘·T+~. Á|üdüTÔ‘· eTq
&ç.Çm˝Ÿ.Ç&ç. bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø£˝À ≈£L&Ü M≥ìï+{ÏøÏ düeT ÁbÕ<Ûëq´‘· ìe«ã&É{≤ìï >∑eTì+#·+&ç.
ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+ ` \øå±´\T :
l $<ë´s¡T\ ú C≤„Hê‘·àø£, uÛ≤yêy˚X,¯ e÷qdæø£ #·\Hê‘·àø£ HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT eT÷˝≤´+ø£q+ #˚jT· ≥+ <ë«sê n_Ûeè~∆ #˚jT· ≥+.
l düe÷#êsêìï ã{°º |ü≥º≥+, düà è‹øÏ e÷Á‘·y˚T |ü]$T‘·+ø±≈£î+&Ü kı+‘· Ä˝À#·q\T, nqTuÛÑyê\ <ë«sê C≤„q
ìsêàD+ (Construction of Knowledge) #˚düTø√e&É+, e´ø°Ôø£]+#·&Üìï Áb˛‘·‡Væ≤+#·&É+.
l uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\T $<ë´]ú πø+Á<ä+>±, ‘·<ë«sê eT÷˝≤´+ø£q+ ≈£L&Ü yÓ’j·TTøÏÔø£+>± »]π>˝≤ #·÷&É≥+.
l uÀ<ÛH ä êuÛ≤´düq Á|üÁøÏjT· ˝À¢ ñqï‘· Á|üe÷D≤\ø√dü+ ìs¡+‘·s¡ |ü]o\q <ë«sê dües¡D\T #˚|≥ü ≥º + yÓTT<ä\>∑T \øå±´\‘√
ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+ ≈£L&ÉT≈£îì e⁄+~.
ìsêàD≤‘·àø£ ` dü+ø£\q eT÷˝≤´+ø£Hê\T :
ø£è‘·´+ : düs¡«•øå±_Ûj·÷Hé#˚ Á|ü#·T]+|üã&çq ªìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+µ ø£s¡B|æø£qT #·~$ ìsêàD≤‘·àø£
` dü+ø£\q eT÷˝≤´+ø£q+ô|’ ˇø£ yê´kÕìï ‘·j·÷s¡T #˚j·T+&ç.
eT÷˝≤´+ø£q+ nuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· ≈£î dü+dæ<+ä∆ nj˚T´ dü+<äs“¡ +¤ ˝À ìs¡+‘·s+¡ ø=qkÕπ> Áø£eT+˝À Á|üÁøÏjT· n+‘·+˝À
uÛ≤eq\T s¡÷|ü⁄~<äT›≈£îqï rs¡TqT eT~+|ü⁄ #˚j·T≥+ »s¡T>∑T‘·T+~. á eT÷&ÉT dü+<äsê“¤\qT ˝À|üìsêús¡D, ìsêàD≤‘·àø£,
dü+ø£\q eT÷˝≤´+ø£Hê $<ÛëHê\T ˝Ò<ë Á|üÁøÏj·T\T>± |æ\TkÕÔs¡T.
eT~+|ü⁄ Á|üÁøÏj·TqT >∑÷]Ã n<Ûä´j·Tq düeTj·T+˝À M{Ïì >∑÷]Ã ø=+‘·es¡≈£L H˚s¡TÃ≈£îì j·TTHêïs¡T. ìsêàD≤‘·àø£,
dü+ø£\q eT÷˝≤´+ø£Hê\ eT<Ûä´>∑\ eTÚ[ø£yÓTÆq ‘˚&Ü\qT |ü]o*<ë›+.
ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ dü+ø£\q eT÷˝≤´+ø£q+
l uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Áø£eT+˝À, uÛ≤eq\T @s¡Œ&ÉT‘·Tqï <äX˝¯ À l nuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T nq+‘·s¡+ uÛ≤eq\qT |üØøÏå+#˚
»s¡T>∑T‘·T+~. düeTj·T+˝À »s¡T>∑T‘·T+~.
l $<ë´s¡T\ú nuÛ´Ñ düq |ü⁄s√>∑‹|ü≥¢ ‘·s>¡ ‹∑ ñbÕ<Ûë´j·TTì l ìØí‘· ø±˝≤q+‘·s¡+ nuÛÑ´düq \øå±´\T @ y˚Ts¡≈£î
ìs¡+‘·s¡ |ü]|ü⁄wæ˜ ìdüT+Ô ~. kÕ~Û+|üã&ç+B eT~+|ü⁄ #˚j·Tã&ÉT‘·T+~.
l Á|üÁøÏj·TqT >∑÷]Ã ‘Ó\T|ü⁄‘·T+~. ø±ã{Ïº yÓTs¡T>∑T l |òü*‘êìï >∑T]+∫ ‘Ó\T|ü⁄‘·T+~. ø±ã{Ïº Bì<ë«sê
|üs#¡ ê*‡q n+XÊ\qT >∑T]Ô+∫ n_Ûeè~∆ #˚jT· e#·TÃ. ñrÔs‘í¡ q· T ìs¡sí TT+#·{≤ìøÏ M˝Ö‘·T+~.
l ‘·s¡>∑‹ ñbÕ<Ûë´j·TTì#˚ ìs¡ísTT+#·ã&çq $~Û l dü+düãú j·T{Ï Á|üe÷D≤\‘√ dü]b˛\Ã&É+, b˛{°‘‘· ê«ìï
$<ÛëHê\T+{≤sTT. qeT´‘· e⁄+≥T+~. Áb˛‘·‡Væ≤+#·≥+ e⁄+≥T+~.
l $<ë´s¡Tú\ eT<Ûä´ |üs¡düŒs¡#·s¡´\T, Á|ü‹düŒ+<äq\≈£î l ‘·≈£îÿe neø±X¯+ e⁄+≥T+~.
neø±X¯+ m≈£îÿe. l Á|ü‹ $<ë´]úì, nìï n+XÊ\qT dü÷ø£ÎkÕúsTT˝À
l Á|ü‹ $<ë´]úì, nìï n+XÊ\qT dü÷ø£ÎkÕúsTT˝À |ü]o*+#˚ neø±X¯+ ‘·≈£îÿe ñ+≥T+~.
|ü]o*+#˚ neø±X¯+ e⁄+≥T+~. l Á|ü‘´˚ ø£+>± e⁄+≥÷ ˇø£ ìØí‘· ôw&É÷´˝ŸqT bÕ{ÏkÕÔsTT.
l |üØø£\å H˚$ Á|ü‘´˚ ø£+>± ø±≈£î+&Ü, nuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· ˝À l Ç~ $düèÔ ‘· ÁbÕ‹|ü~ø£ ø£*eZ ⁄+&ç $<ë´]úkÕúsTTì õ˝≤¢
ˇø£ uÛ≤>∑+>±, düè»Hê‘·àø£+>±, ìs¡+‘·s+¡ >± $<ë´]úøÏ sêh, C≤rj·T kÕúsTT˝À¢ b˛\Ã{≤ìøÏ neø±X¯+
‘Ó*j·T≈£î+&ÜH˚ »s¡T>∑T‘êsTT. e⁄+≥T+~.
l á eT~+|ü⁄ n+‘·s¡Z‘·+>± e⁄+&ç bÕsƒ¡XÊ\≈£î,
eTTK´+>± ‘·s¡>∑‹øÏ e÷Á‘·y˚T |ü]$T‘·eTÚ‘·T+~.
ø£è‘·´+ : @<Ó’Hê ˇø£ bÕsƒ¡XÊ\˝À neT\T»s¡T|ü⁄‘·Tqï eT~+|ü⁄ $<ÛëHêìï |ü]o*+∫ ñbÕ<Ûë´j·TT\‘√
#·]Ã+#·&É+ <ë«sê ˇø£ düeTÁ>∑ ìy˚~ø£qT ‘·j·÷s¡T#˚j·T+&ç.
:: 54 ::
2.8.6 |æ\\¢ ø£è‘ê´\T, |üqT\qT eT~+|ü⁄ #˚jT· ≥+.
|æ\¢\T Á|üø£è‹˝Àì Á|ü‹ <äè–«wüj·÷ìï ‘Ó\T‡ø√yê\H˚ õC≤„düqT ø£*Ze⁄+{≤s¡T. á Áø£eT+˝À Ms¡T X¯øÏÔe+‘·+>±
(Energetic) e⁄+&ç @<√ ˇø£ |üì˝À ìeT>∑ïeTÚ‘·T+{≤s¡T. á |üqT\T eTTK´+>± Ä≥bÕ≥\<ë«sê ø=qkÕ>∑T‘êsTT.
$$<Ûä ej·TdüT‡˝À¢ì u≤\u≤*ø£\T, Äj·÷ <äX¯\ kÕeTsêú´ìï, |üì‘·Hêìï #·÷|ü>∑\T>∑T‘ês¡T. |æj·÷CÒ, Áã÷qsY, >±π>ï,
yÓ’>√{Ÿd”ÿ yÓTT<ä\>∑T n<Ûë´|üq ì|ü⁄DT\T Äj·÷ dü+<äsê“¤\˝À |æ\¢\ Á|ües¡Ôq, |üìrs¡T m˝≤ e⁄+&˚B düŒwüº|ü]#ês¡T. uÛ≤wü,
>∑DÏ‘·+, |ü]düsê\ $C≤„q+, kÕe÷õø£ XÊÅkÕÔ\≈£î dü+ã+~Û+∫ |ü]o\q\T, |ü]ø£\Œq\T, Á|üjÓ÷>±\T, ÁbÕC…≈£îº\T
yÓTT<ä\>∑T Á|üÁøÏj·T\T ãj·TdüT‡qT ã{Ïº ìs¡«Væ≤+#·ã&É‘êsTT. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·q<Ó’q XË’*˝À HÓ’|ü⁄D´+‘√ á ø£è‘ê´\qT
eT~+|ü⁄ #˚j·÷*‡ e⁄+≥T+~.
|æ\¢\T ìs¡«Væ≤+#˚ XÊØø£, e÷qdæø£ ø£è‘ê´\T ÁøÏ+<äìe«ã&Ü¶sTT. |ü]o*+#·+&ç.
|æ\\¢ T ` XÊØs¡ø,£ e÷qdæø£ ø£è‘ê´\T
l |ü]o*+#·≥+ l ùdø£]+#·≥+
l Á|ü•ï+#·≥+ l ø±s¡D≤\T #Ó|üŒ≥+ l eØZø£]+#·≥+
l b˛\Ã≥+ l $X‚w ¢ +æ #·≥+ l |ü]ø£sê\qT ñ|üjÓ÷–+#·≥+
l Ä˝À∫+#·≥+ l |ü]ø£\Œq\T #˚j·T≥+ l u§eTà\T ^j·T≥+
l dü÷Árø£]+#·≥+ l ìsêús¡D≈£î sêe≥+ l Ä&É≥+, bÕ&É≥+, n_Ûqj·T+
l n+#·Hêy˚jT· ≥+ l düeTkÕ´|ü]cÕÿs¡+ l qeT÷Hê\T ‘·j·÷s¡T #˚j·T≥+.
ô|’q ù|s=ÿqã&çq XÊØø£, e÷qdæø£ ø£è‘ê´\qT ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT nH˚ø£ kÕ<ÛäHê\T, ø£è‘ê´\ <ë«sê eT~+|ü⁄ #˚j·T&É+
»s¡T>∑T‘·T+~.
ø£è‘·´+ : ~>∑Te ìe«ã&çq eT~+|ü⁄ ø£è‘ê´\T ` kÕ<ÛäHê\qT |ü]o*+#·+&ç. #·]Ã+#·+&ç.
eT~+|ü⁄ ø£è‘ê´\T ` kÕ<ÛHä ê\T
l |ü]o\q l yê´dü+ l dü+uÛ≤wüD\T
l y˚T<∏√∫Á‘·D l ãè+<ä#s · Ã¡ l Á|ü•ï+#·&+
É ` Á|ü‹düŒ+<äq
l ÁbÕC…≈£îº l Á|üXÊïe[ l ìjÓ÷»q+
l #Óø* ˘ düTº l b˛sYºbò˛*jÓ÷ l eTÚœø£ sê‘·|üØø£å\T
l s π {Ï+>¥ ùdÿ\T l ÁkÕÿ|tãTø˘ l ìy˚~ø£\T
l <Óq ’ +~ì l |æ\¢\ ñ‘·Ôsê\T
ø£è‘·´+ : düs¡«•øå±_Ûj·÷Hé#˚ Á|ü#·T]+|üã&çq ªìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+µ ø£s¡B|æø£qT #·~$ ìsêàD≤‘·àø£

` dü+ø£\q eT÷˝≤´+ø£q+ô|’ ˇø£ yê´kÕìï ‘·j·÷s¡T #˚j·T+&ç.
eT~+|ü⁄ kÕ<ÛäHê\T :
$$<Ûä eT~+|ü⁄ kÕ<ÛäHê\T, ø£è‘ê´\qT >∑÷]Ã #·]Ã+#ês¡T ø£<ä÷! sTT|ü&ÉT eTq+ ˇø=ÿø£ÿ <ëìì >∑÷]Ã ≈£î¢|üÔ+>±
|ü]#·j·T+ #˚düT≈£î+<ë+!
1. |ü]o\q\T :
düqï<ä‘∆ ,· düŒwü‘º >· \∑ ì•‘·<èä wæHº ˚ ª|ü]o\qµ n+{≤s¡T. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À, Á|üj÷Ó >∑XÊ\˝À, ˇø£ kÕ+|òTæ ø£
düìïy˚X¯+˝À |ü]o\Hê+XÊìïeTT+<äT>± >∑T]Ô+∫, ìs¡«∫+∫, <ëìjÓTTø£ÿ >∑‘·, es¡Ôe÷q $wüj·÷\qT |ü]o*+#·&É+
»s¡T>∑T‘·T+~. e´øÏÔ Á|ües¡qÔ qT sTT‘·sT¡ \T $X‚w¢ +æ #·≥+ |ü]o\q˝À sTT$T&ç e⁄+≥T+~. ‘·s>¡ ‹∑ ˝À|ü*, yÓ\T|ü* Á|ües¡qÔ \qT
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT |ü]o*+∫ qyÓ÷<äT#˚dæ e÷s¡<Z sä Ù¡ q+ #˚jT· &É+ »s¡T>∑T‘·+~. uÀ<ÛHä êuÛ≤´düq Á|üÁøÏjT· ˝…q’ Ä≥\T, bÕ≥\T,
ø£<∏ä\T, πøåÁ‘· |üs¡´≥q\T, ÁbÕC…≈£îº\T, ∫Á‘ê\T ^j·T≥+, #·s¡Ã˝À¢ bÕ˝§Zq≥+, Á|ü‹düŒ+~+#·&É+, Áø£eT•ø£åD, $#·ø£åD,
:: 55 ::
n_Ûs¡T#·T\T, yÓ’Ks¡T\T, n\yê≥T¢ yÓTT<ä\>∑Tyê{Ïì ì•‘·+>± |ü]o*dü÷Ô |òü*‘ê\qT qyÓ÷<äT #˚j·T≥+ <ë«sê eT~+|ü⁄
#˚jT· ≥+ »s¡T>∑T‘·T+~. Bì<ë«sê $<ë´]ú n_Ûeè~∆ì ìs¡+‘·s+¡ >∑eTìdü÷Ô m|üŒ{Ïø|£ ü &ÉT dü÷#·q\T, dü\Vü‰\T n+~dü÷Ô
düVü‰j·Tø±]>± e⁄+&É>∑\&ÉT nsTT‘˚ |ü]o\q j·T+<äT e´øÏÔìwüº‘·≈£î neø±X¯+ ˝Ò≈£î+&Ü #·÷&Ü*‡e⁄+≥T+~.
2. Á|üXÊïefi¯ó\T :
$<ë´s¡T\ú jÓTTø£ÿ kÕeTsêú´\qT, HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT eT~+|ü⁄ #˚jT· ≥+˝À Á|üXÊïefi¯ó\T m+‘·>±H√ ‘√&ÉŒ&É>\∑ e⁄. n_ÛsT¡ ∫
e÷|üqT\T, yÓ’K] e÷|üqT\T, Á|üC≤„e÷|üqT\T yÓTTˆˆ e÷qdæø£ Á|üøÏj·T\qT eT~+|ü⁄ #˚kÕÔsTT. $wüj·T+ |ü]C≤„Hêìï,
ne>±Vü≤q, $ìjÓ÷>∑ kÕeTsêú´\qT eT~+|ü⁄ #˚j·T≥+˝À ≈£L&Ü ‘·j·÷s¡T #˚düT≈£îqï Á|üXÊïefi¯ó\T düVü‰j·T|ü&É>∑\e⁄
3. #Óø˘*dtº :
$<ë´]ú jÓTTø£ÿ ø£è‘·´ ìs¡«Vü≤D kÕeTsêú´ìï, e´øÏ>Ô ‘∑ · \ø£D
å ≤\qT eT~+|ü⁄ #˚jT· {≤ìøÏ #Óø*˘ dtº ˇø£ eT+∫ kÕ<Ûqä +.
$<ë´]ú˝À ˇø£ uÛ≤e+ ˝Ò<ë ˇø£ \ø£åD+ e⁄qïB, ˝ÒìB Bì<ë«sê ‘Ó\TdüTø√e#·TÃ. @ y˚Ts¡≈£î e⁄qïB ‘Ó\T‡ø√yê\+fÒ
ìsêús¡D e÷|üìì $ìjÓ÷–+#·T ø√yê*‡ e⁄+≥T+~. $<ë´]ú ø£è‘·´+, Á|üjÓ÷>∑+, ÁbÕC…≈£îº yÓTT<ä\>∑Tyê{Ï˝À @~
ìs¡«Væ≤+∫Hê, Ä ìs¡«Vü≤D˝À n‘·&TÉ / ÄyÓT #˚j÷· *‡q |üqT\T C≤_‘êqT #Óø*˘ dt>º ± ‘·j÷· s¡T#˚dTü ø√e&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
sTT~ Á|üD≤[ø£˝À ˇø£ uÛ≤>∑+>± e⁄+≥T+~. Ä |üqT©ï »]>±j·÷, ˝Ò<ë nqï<ëìø√dü+ ne⁄qT`ø±<äT, ñqï~˝Ò<äT,
‘·|ü `ˇ|ü n+≥÷ >∑T]ÔùdÔ $<ë´]ú ø£qŒs¡∫q kÕeTsêú´\qT eT~+|ü⁄#˚ùd neø±X¯+ ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ \_ÛdTü +Ô ~. $<ë´s¡T\ú T
‘·eT |üqT\qT d”«j·TeT~+|ü⁄ ø√dü+ ≈£L&Ü #Óø˘*düTº\T ‘·j·÷s¡T#˚düTø√e{≤ìï ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT n\yê≥T #˚j·÷*.
4. ìsêúsD¡ e÷|üì :
#Óø˘*düTº <ë«sê ˇø£ uÛ≤e+ e⁄qïB ˝ÒìB ‘Ó\TdüTÔ+~. ìsêús¡D e÷|üì ÄuÛ≤e+ ˝Ò<ë \ø£åD+ @ kÕúsTT˝À e⁄qïB
‘Ó\T|ü⁄‘·T+~. ìsêús¡D e÷|üì j·T+<äT ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT eTT+<äT>± ìsêú]+#·Tø√yê*‡q n+XÊìï ìs¡«∫+#·Tø√yê*‡
e⁄+≥T+~. ìsêús¡D e÷|üqT\T eT÷&ÉT bÕsTT+≥T¢, ◊<äT bÕsTT+≥T¢, @&ÉT bÕsTT+≥T¢ sTT˝≤ ùdÿ\T>± ì]à+#·ã&ç
e⁄+{≤sTT. $<ë´s¡Tú\ Á|ü>∑‹ì eT~+|ü⁄ #˚j·T≥+˝À n‹ m≈£îÿe>± ñ|üjÓ÷–+#˚ kÕ<ÛäHê˝À¢ #Óø˘*düTº\T, ìsêús¡D e÷
|üqT\T ‘=* kÕúHê˝À¢ ì\TkÕÔsTT.
5. eTÚœø£ |üØø£å :
$<ë´]úø,Ï ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ eT<Û´ä nqTã+<Ûëìï @s¡Œs¡∫ $<ë´]ú jÓTTø£ÿ dæ‹ú >∑‘T· \qT Á|ü‘´· ø£+å >± Á|ü‹#·s´¡ »s¡T|ü⁄‘·÷
eT~+|ü⁄ #˚j·T>∑*π> ñ|üø£s¡D+ eTÚœø£ |üØø£å. $<ë´s¡Tú\ |üPs¡«C≤„q |ü]o\q, Á|üdüTÔ‘· uÛ≤eq\ ne>±Vü≤q, eT~+|ü⁄,
|ü⁄q]«eTs¡Ù\≈£î ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~. Ç~ e´øÏ>Ô ‘∑ +· >± e⁄+≥T+~. ø±ã{Ïº Á|ü‹$<ë´]úô|’ <äèwæº ì*ô|’ neø±X¯+ \_ÛdTü +Ô ~.
Ç+<äT qeT´‘· e⁄+≥T+~. n+<äTe\¢ düè»Hê‘·àø£‘·≈£î neø±X¯+ e⁄+≥T+~. Ä‘êàÁX¯j·T‘·≈£î <ä÷s¡+>± ì\|ü >∑*–‘˚
eTÚœø£ |üØø£åqT ñ‘·ÔeT eT~+|ü⁄ kÕ<Ûäq+>± #Ó|üŒe#·TÃ.
6. Áyê‘· |üØø£å :
Á|ür bÕsƒX¡ Ê\ düs«¡ kÕ<Ûës¡D+>± ñ|üj÷Ó –+#˚ eT÷˝≤´+ø£Hê kÕ<Ûqä + Áyê‘·|Øü ø£.å bÕsƒX¡ Ê\˝À¢ >∑‘· ø=+‘·ø±\+>±
eTÚœø£ |üØø£å eT÷˝≤´+ø£Hê kÕ<Ûäq+>± >∑T]Ô+|ü⁄ bı+~Hê, sê‘· |üØø£å≈£î >∑\ ÁbÕ<Ûëq´‘· e÷Á‘·+ #Ó≈£îÿ #Ó<äs¡≈£î+&Ü
e⁄+~. ù||üsY ô|ì‡˝Ÿ f…dtº>± |æ\eã&˚ á |üØø£å\T $<ë´]ú s¡#·Hê kÕeTsêú´ìï, uÛ≤eÁ|üø£≥qqT, $X‚¢wüD≤kÕeTsêú´ìï,
H˚sT¡ Ã≈£îqï $wüj÷· \qT düà è‹˝ÀìøÏ ‘Ó#T· Ã≈£îì Áø£eTã<ä+∆ >± eéd”øú ]£ +#˚ kÕeTsêú´ìï eT~+|ü⁄#j˚ T· {≤ìøÏ ñ|üj÷Ó >∑|&ü ‘É êsTT.
Á|üdTü ‘Ô +· bÕsƒX¡ Ê\˝À¢ ìs¡«Væ≤düTqÔ ï ìsêàD≤‘·àø£, dü+ø£\q eT÷˝≤´+ø£Hê˝À¢ dæ+Vü≤uÛ≤>∑+ sê‘· |üØø£\å T>±H˚ e⁄+≥THêïsTT.
7. yê´dü+ :
$<ë´s¡T\ú $$<Ûä $wüj÷· \ô|’ H˚sT¡ Ã≈£îqï C≤„Hêìï ñ|üj÷Ó –dü÷,Ô n<äq|ü⁄ $wüjT· ùdø£sD¡ #˚d÷ü Ô yê´düs#¡ q· #˚jT· &É+
<ë«sê ‘·eT HÓ’|ü⁄D≤´\qT Á|ü<ä]ÙkÕÔs¡T. yê´dü+˝À ÁbÕs¡+uÛÑ+, $wüj·T Á|ü‹bÕ<äq, e´ø°Ôø£s¡D, eTT–+|ü⁄ yÓTTˆˆ yê{Ïì
#Óø˘*düTº\qT ñ|üjÓ÷–+∫ eT~+|ü⁄ #˚j·T≥+ »s¡T>∑T‘·T+~. ãVüQfiË’∫Ãø£¤ Á|üX¯ï\≈£î, \|òüTT düe÷<ÛëHê\≈£î n\yê≥j˚T´
Á|üe÷<ä+ qT+&ç yê´kÕ\T <ä÷s¡+ #˚kÕÔsTT.
8. Á|ü•ï+#·&É+ ` Á|ü‹düŒ+<äq :
ñbÕ<Ûë´j·TTì Á|üX¯ï\≈£î |æ\¢\ Á|ü‹düŒ+<äq\T eT~+|ü⁄ Á|üÁøÏj·T˝À $\TyÓ’q$>± |ü]>∑DÏ+|üã&˚ kÕ<ÛäHê\T.
|æ\¢\T $$<Ûä dü+<äsê“¤\˝À y˚ùd Á|üX¯ï\T ≈£L&Ü yê]˝Àì $$<Ûä uÛ≤yê\qT eT~+|ü⁄ #˚j·T&ÜìøÏ düVü≤ø£]kÕÔsTT.
:: 56 ::
ìsêàD≤‘·àø£ eT~+|ü⁄˝À m|üŒ{Ïø|£ ü &ÉT M{Ïì qyÓ÷<äT #˚jT· &É+ <ë«sê $<ë´s¡T\ú >∑‹o\ Á|ü>‹∑ n+#·Hê y˚jT· ã&ÉT‘·T+~.
|æ\¢\ |üqT\ eT~+|ü⁄:

A. ìjÓ÷»Hê\T :
uÀ~Û+|üã&É¶ uÛ≤eq\T $<ë´s¡T\ú ≈£î @ y˚Ts¡≈î£ ne>±Vü≤q nsTT´+<äH~˚ ‘Ó\TdüTø√e{≤ìøÏ eT]j·TT yê{Ïô|’ eT]+‘·
nuÛ≤´dü+ #˚j·T{≤ìøÏ ñ<˚›•+|üã&çq<˚ ìjÓ÷»q+. M{Ïì uÀ<ÛäHê+XÊìøÏ ø=qkÕ–+|ü⁄>± ≈£L&Ü ñ|üjÓ÷–+#·Tø√e#·TÃ.
B. dü+uÛ≤wüD\T :
|æ\\¢ dü+uÛ≤wüD\qT eT~+|ü⁄ Á|üÁøÏjT· >± m+|æø£ #˚dTü ≈£îH˚≥|ü&ÉT ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ìs¡+‘·s+¡ nÁ|üeT‘·+Ô >± e⁄+&Ü*‡
e⁄+≥T+~. $$<Ûä dü+<äsê“¤˝À¢ dü+uÛ≤wüD\qT qyÓ÷<äT #˚dæ $X‚¢wæ+#ê*. eqs¡T\T>± |æ\¢\ dü+uÛ≤wüD\qT >∑÷]Ã
sTT|üŒ{Ïπø #·]Ã+∫j·TTHêï+. |æ\¢\ nH˚ø£ HÓ’|ü⁄D≤´\qT, n\yê≥T¢, yÓ’Ks¡T\T yÓTTˆˆ e÷qdæø£ Á|üÁøÏj·T\qT, yê]˝Àì
uÛÑj·÷\T, dü+<˚Vü‰\T, ì>∑÷&ÛÉyÓTÆq Ä˝À#·q\qT eT~+|ü⁄ #˚ùd neø±X¯+ M{Ï<ë«sê \_ÛdüTÔ+~.
C. ãè+<ä #·s¡Ã :
#·s¡Ã\T $<ë´]új·T+<ä* düè»Hê‘·àø£‘·qT yÓ*øÏrkÕÔsTT. ãè+<ä#·s¡Ã\T $<ë´s¡Tú\ eT<Ûä´ düèVüQ<ë“¤e yê‘êes¡D≤ìï
ø£*Œ+∫, n_ÛÁbÕj·÷\qT |üs¡düŒs¡+ e÷]Œ&ç #˚düT≈£îH˚≥≥T¢ #˚kÕÔsTT. á #·s¡Ã\ kÕsê+XÊìï #Óø˘*düTº\T, πs{Ï+>¥ ùdÿ\T
<ë«sê eT~+|ü⁄ #˚j·T≥+ <ë«sê $<ë´s¡Tú˝À¢ì kÕ+|òæTø£ HÓ’|ü⁄D≤´˝…’q |üs¡düŒs¡ $XÊ«dü+, düVü≤ø±s¡+, dü+|ò”TuÛ≤e+ yÓTTˆˆ
yê{Ïì eT~+|ü⁄ #˚j·Te#·TÃ.
D. <Ó’q+~ì (Diary) :
$<ë´s¡Tú\ &Ó’Ø\T H˚&ÉT Á|ü‹bÕsƒ¡XÊ˝À ˇø£ |ü]∫‘·yÓTÆq ø±s¡´Áø£eT+>± e÷]b˛j·÷sTT. Á|ü‹~q+ $<ë´]ú ‘·q
>∑èVü≤+, bÕsƒ¡XÊ\˝Àì nqTuÛÑyê\qT, bı+~q kÕeTsêú´\qT qyÓ÷<äT #˚j·T&É+ »s¡T>∑T‘√+~. á Á|üÁøÏj·Te\¢ $<ë´]ú
eTÚœø£+>± #Ó|Œü ˝Òì $wüj÷· \qT qyÓ÷<äT #˚jT· ≥+ »s¡T>∑T‘·T+~. <Óq’ +~q ˇø£ |ü]|ü⁄wæ>º ± ≈£L&Ü ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~.
m|üŒ{Ïø£|ü&ÉT $wüj·÷\T qyÓ÷<äT #˚j·T&Éã&É&É+e\¢ ìsêàD≤‘·àø£ eT~+|ü⁄ Á|üÁøÏj·T˝À $<ë´]úì >∑÷]Ã düe÷#ês¡+
n+~+#·ã&ÉT‘·T+~.
E. y˚T<∏√∫Á‘·D (Mind mapping) :
$<ë´]újTÓ Tø£ÿ bÕsƒX¡ Ê\ |üPs¡«uÛ≤eq\qT eT]j·TT $wüjT· +ô|’ n‘·ìøÏ / ÄyÓT≈£î >∑\ C≤„Hêìï eT~+|ü⁄ #˚jT· {≤ìøÏ
y˚T<Û√∫Á‘·D eT+∫ kÕ<Ûäq+. $$<Ûä Á|üX¯ï\T, dü+|òüT≥q\qT >∑÷]Ã $e]+#·&É+ <ë«sê ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT $<ë´]ú jÓTTø£ÿ
C≤„Hêìï ∫Á‹+#·&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. y˚T<∏√∫Á‘·D <ë«sê ‘·<äT|ü] uÛ≤eq\qT m˝≤ ìs¡«Væ≤+#ê*‡+~ ‘Ó\TdüTÔ+~.
F. ÁbÕC…≈î£ \º T :
m+|æø#£ j ˚ T· ã&É¶ ˇø£ düeTdü´ ˝Ò<ë n+XÊìï $<ë´s¡T\ú T e´øÏ>Ô ‘∑ +· >± ˝Ò<ë »≥T¢>± #·]Ãdü÷Ô $X‚w¢ dæ ÷ü ,Ô Á|üD≤[ø±ã<ä+∆ >±
ˇø£ |ü]cÕÿsêìï ˝Ò<ë $düÔ è‘· düe÷#êsêìï ìy˚~ø£s¡÷|ü+˝À bı+<äT|ü]#˚ Á|üÁøÏj·TH˚ ÁbÕC…≈£îº>± |æ\TkÕÔs¡T. Á|üdüTÔ‘·+
nìïkÕúsTT\ bÕsƒ¡XÊ\ ‘·s¡>∑‘·T˝À¢ ÁbÕC…≈£îº |üqT\T ‘·|üŒìdü] #˚j·Tã&Ü¶sTT. uÀ<Ûäq≈£î eT]j·TT eT÷˝≤´+ø£HêìøÏ
ñ|üj÷Ó >∑|&ü ≥É +, nìï düu≈®… î£ \º ˝À ñ|üj÷Ó –+#·>\∑ >∑≥+, ì>∑÷&ÛyÉ TÓ qÆ HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT yÓ*øÏrj·T>∑\>∑≥+, düeTkÕ´|ü]cÕÿs¡
kÕeTsêú´\qT eT~+|ü⁄#˚jT· {≤ìøÏ ñ|üj÷Ó >∑|&ü ≥É + yÓTTˆˆ nH˚øy£ TÓ qÆ yê{Ïì #˚jT· >∑\>∑≥+ Bì Á|ü‘´˚ ø£‘.· Á|üÁøÏj÷· HÓ|’ ⁄ü D≤´˝…q’
|ü]o\q, |ü]ø£\Œq, nqT$T‹, kÕ<Ûës¡Dø° s£ D ¡ + yÓTT<ä\>∑Tyê{Ïì ñ|üj÷Ó –+#·≥+˝À •ø£D å sTTdüT+Ô ~. ÁbÕC…≈î£ |º qü T\qT
eT~+|ü⁄ #˚j·T{≤ìøÏ |ü]o\q\T, #Óø˘*düTº\T yÓTT<ä\>∑T kÕ<ÛäHê\qT ñ|üjÓ÷–+#·≥+ »s¡T>∑T‘·T+~.
G. Á|ü<s ä Ù¡ q\T :
$<ë´s¡Tú˝À¢ì HÓ’|ü⁄D≤´\ eT~+|ü⁄ #˚ùd kÕ<ÛäHê˝À¢ Á|ü<äs¡Ùq\T Á|ü<∏äeTkÕúq+˝À ì\TkÕÔsTT. Á|ü<äs¡Ùq<ë«sê $<ë´]ú
jÓTTø£ÿ ùdø£s¡D, |ü]o\q, ìy˚<äq, Vü≤düÔ˝≤|òüTe, ∫Á‘·˝ÒKq HÓ’|ü⁄D≤´\qT eT~+|ü⁄ #˚j·Te#·TÃ. ìs¡«Vü≤D HÓ’|ü⁄D≤´\T,
dü+uÛ≤wüD HÓ|’ ⁄ü D≤´\T ≈£L&Ü eT~+|ü⁄ #˚jT· {≤ìøÏ M˝Ö‘·T+~. $<ëýÓC’ ≤„ìø£ Á|ü<sä Ù¡ q\T, |ü⁄düøÔ £ Á|ü<sä Ù¡ q\T, uÀ<ÛHä √|üøs£ D¡ ≤
Á|ü<äs¡Ùq\T, qeT÷Hê\ Á|ü<äs¡Ùq yÓTT<ä\>∑Tq$ bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ $<ë´s¡Tú\ jÓTTø£ÿ kÕeTsêú´\qT >∑÷]Ã ‘Ó\T|ü⁄‘êsTT.
b˛sYbº ˛ò *jÓ÷\T :
:: 57 ::
ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑eT÷˝≤´+ø£q Á|üÁøÏjT· ≈£î Ç‘√~Ûø+£ >± düV‰ü j·T|ü&˚ ˇø£ ñ|üøs£ D¡ +>± b˛sYº bò˛*jÓ÷qT ù|s=ÿqe#·TÃ.
ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+˝À m|üŒ{Ïø|£ ü &ÉT $<ë´]újTÓ Tø£ÿ Á|ü>‹∑ ì qyÓ÷<äT #˚dæ uÛÁÑ <ä|sü #¡ ˚ neø±X¯+ Bì<ë«sê ø£\T>∑T‘·T+~.
$<ë´]újTÓ Tø£ÿ n_ÛsT¡ #·T\T, yÓK’ s¡T\T, kÕeTsêú´\T, kÕ<ÛHä ê\T yÓsd¡ æ C≤„Hê‘·àø£, uÛ≤yêy˚X,¯ e÷qdæø£ #·\Hê‘·àø£ s¡+>±\˝Àì
$$<Ûä n+XÊ\ Á|ü>‹∑ kÕøå±´<Ûës¡+>± qyÓ÷<äT #˚jT· ã&ç, $<ë´]ú >∑÷]Ã |üP]Ô ne>±Vü≤qqT ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î, ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\≈£î,
düe÷C≤ìøÏ sTT#˚Ã eT÷˝≤´+ø£Hê kÕ<Ûäqy˚T b˛sYºbò˛*jÓ÷. $<ë´]ú jÓTTø£ÿ e´øÏÔ>∑‘·, ≈£î≥T+ã, kÕ+|òæTø£ #·]Á‘·≈£L&Ü
dü+øÏ|å +Ôü >± bı+<äT|üs#¡ ã· &ÉT‘·T+~. bÕsƒX¡ Ê\˝ÀH˚ ø±ø£ bÕsƒX¡ Ê\ ãj·T≥ ≈£L&Ü $<ë´s¡T\ú T #·÷|æq Á|ü‘´˚ ø£‘\· T yê] b˛sYº
bò˛*jÓ÷˝À e⁄+#·ã&É‘êsTT. b˛sYºbò˛*jÓ÷ nH˚~ ùdø£s¡D, m+|æø£, bı+<äT|üs¡#·&É+, Á|ü<äs¡Ùq ` #·s¡Ã, eT÷˝≤´+ø£q+,
|ü⁄qs¡ïMø£s¡D nH˚ <äX¯˝À¢ ìs¡«Væ≤+#·&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
H. ÅkÕÿ|t ãTø˘ :
$<ë´s¡T\ú T ‘·eT ‘·eT ùdø£sD¡ \qT bÕsƒX¡ Ê\˝Àì ãT*f…Hé uÀs¡T˝¶ À Á|ü<]ä Ù+#·&+É »s¡T>∑T‘·T+~. Á|ü<sä Ù¡ q nq+‘·s+¡
yê{Ïì ˇø£ Áø£eT|ü<ä∆‹˝À n+<ä+>± ˇø£ <äfi¯dü] ø±–‘·+ô|’ n‹øÏ+∫ |ü⁄düÔø£+>± #˚j·÷*. n˝≤ ‘êqT #˚dæq ùdø£s¡D\T,
s¡#·q\T, ∫Á‘ê\T yÓTTˆˆ yê{Ïì n‹øÏ+∫q |ü⁄düÔø±H˚ï ªÅkÕÿ|tãTø˘µ n+{≤s¡T. Bì<ë«sê $<ë´]ú jÓTTø£ÿ qyÓ÷<äT, ìy˚<äq
HÓ’|ü⁄D≤´\qT eT~+|ü⁄ #˚j·Te#·TÃ. $<ë´s¡Tú\≈£î düu…®≈£îº jÓT&É\ ÄdüøÏÔ, yÓ’Ks¡T\T eT]j·TT n\yê≥¢qT ≈£L&Ü eT~+|ü⁄
#˚j·Te#·TÃ.
I. |æ\¢\ ñ‘·Ôsê\T :
‘·s¡>∑‹˝Àì $$<Ûä nqTuÛÑyê\qT $<ë´s¡Tú\T ‘·eT ùdïVæ≤‘·T\‘√, ã+<ÛäTe⁄\‘√ |ü+#·Tø√e&É+, ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î
‘·eT uÛ≤yê\qT ‘Ó\T|ü⁄‘·÷ sêùd ñ‘·Ôsê\T yê]ì >∑÷]Ã eT~+|ü⁄ #˚j·T{≤ìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT. uÛÑ$wü´‘·TÔ˝À $$<Ûä
$wüj·÷\>∑÷]Ã n~Ûø±s¡T\≈£î, Á|üC≤Á|ü‹ì<ÛäT\≈£î $qï$+#·≥+ yÓTTˆˆ HÓ’|ü⁄D≤´\T Bìe\¢ n_Ûeè~∆ »s¡T>∑T‘êsTT.
ñ‘·Ôsê˝À¢ì uÛ≤wü, uÛ≤ee´ø°Ôø£s¡D, düeTdü´|ü≥¢ Á|ü‹düŒ+<äq, Ç‘·s¡T\qT >ös¡$+#·&É+ yÓTT<ä\>∑Tyê{Ï<ë«sê $<ë´]Ô
eT÷]ÔeT‘ê«ìï, n_Ûeè~∆ì n+#·Hêy˚j·Te#·TÃ.
ìy˚~ø£\T,|ü]|ü⁄wæº eT]j·TT bò˛sYbº ˛*jÓ÷\T :
ìy˚~ø£\T:
e÷qdæø£ #·\Hê‘·àø£ s¡+>∑+˝Àì ªHÓ’|ü⁄D≤´\qT eT~+|ü⁄#˚ùd kÕ<ÛäHê˝À¢ ìy˚~ø£\ s¡÷|üø£\Œqµ nH˚~ #ê˝≤eT+∫
kÕ<Ûäq+>± #Ó|üŒe#·TÃ. |ü]o\q\T, Á|üjÓ÷>±\T, ÁbÕC…≈£îº\T, ôd$THês¡T¢ yÓTT<ä\>∑T yê{Ïô|’ düeTÁ>∑, dü$es¡ ìy˚~ø£qT
$<ë´s¡T\ú T ‘·j÷· s¡T#˚kÕÔsT¡ . ‘·eT Ä˝À#·q\T, n_ÛsT¡ #·T\T, ≈£î~+#·≥+, $dü]Ô +#·≥+, uÛ≤yê\qT bı+~ø£>± e´ø°øÔ ]£ +#·≥+
yÓTTˆˆ yê{Ïì ìy˚~ø£\<ë«sê |üØøÏå+#·e#·TÃ. n+¬ø\s¡÷|ü+˝À e⁄+&˚ ìy˚<äq Áb˛Á¬>dt ø±sY¶, $<ë´]ú jÓTTø£ÿ Á|ü>∑‹ì
dü+e‘·‡sê\ yêØ>± ìy˚~+#˚~ dü+∫‘· |üÁ‘êe[, $<ë´]ú jÓTTø£ÿ d”«j·Tdüe÷#êsêìï ìy˚~+#˚~ mHÓø˘&√≥˝Ÿ]ø±s¡T¶
eT]j·TT πødt düº&û.
|ü]|ü⁄wæº :
ø£è‘·´+ : MT düV≤ü #ÛêÁ‘√bÕ<Ûë´j·TTì jÓTTø£ÿ Ä≥\j·T+<äT >∑\ ìeT>∑ï‘·ô|’ |ü]|ü⁄wæ̃ì ìy˚~+#·+&ç.
ˇø£ $wüj·T+ ˝Ò<ë dü+düú jÓTTø£ÿ |ü]dæú‹ì ˝Ò<ë e´øÏÔjÓTTø£ÿ kÕeTsêú´ìï, |ü]o*+∫q ˝Ò<ë |üØøÏå+∫q e´øÏÔ#˚
sTTe«ã&É¶ $X‚¢wüD≤‘·àø£ düeTÁ>∑ düe÷#êsêìï |ü]|ü⁄wæ˜ n+{≤s¡T. Ç~ Ä $wüj·÷ìï ˝Ò<ë e´øÏÔì eT]+‘· düeTs¡úe+‘·+>±
n_Ûeè~∆ #˚jT· {≤ìøÏ Ä<Ûës¡+>± e⁄+≥T+~. |ü]|ü⁄wæ˜ ìs¡+‘·s¡ eT÷˝≤´+ø£HêìøÏ ‘·|Œü ìdü]>± e⁄|üj÷Ó –+#ê*‡q kÕ<Ûqä eTT.
|ü]|ü⁄wæ˜ nH˚~ Á|ü‹<äX¯˝À m|üŒ{Ïø£|ü&ÉT sTTe«ã&ÉT‘·T+~. ø±ã{Ïº Á|üD≤[ø£\qT, ìs¡íj·÷\qT dü]#˚düTø√e≥+ eT]+‘·
yÓTs¡T>∑T |üs¡#·Tø√e&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. $<ë´]úøÏ |ü]|ü⁄wæº n+~+∫q|ü⁄&ÉT ‘·q |ü]dæú‹ì ns¡ú+ #˚düT≈£îì ‘êqT yÓTs¡T>∑T
:: 58 ::
|ü&Ü*‡q n+XÊ\qT >∑T]Ô+∫, n_Ûeè~∆ ø√dü+ Á|üjT· ‘êï\T #˚jT· >∑\&ÉT. nuÛ´Ñ düq+˝Àì Á|ü‹ <äX˝¯ À |ü]|ü⁄wæ˜ \_Û+∫q|ü⁄&ÉT
\ø£å´kÕ<Ûäq düT\uÛÑ‘·s¡eTe⁄‘·T+~. m|üŒ{Ïø£|ü&ÉT |ü]|ü⁄wæ˜ \_Û+#·q|ü&ÉT $<ë´]ú ‘·q kÕeTsêú´ìï n‹>± ˝Òø£ n\Œ+>±
n+#·Hêy˚dTü ø√e≥+ n<˚ $<Û+ä >± n+‘·´<äX˝¯ À eT÷˝≤´+ø£q+ <ë«sê ˝ÀbÕ\T >∑T]Ô+#·ã&çq|ü&ÉT düe]+#·ã&˚ neø±X¯+
˝Òø£ sTTã“+~ @s¡Œ&˚ Á|üe÷<ä+ e⁄+~.
|ü]|ü⁄wæºì ìj·T$T‘· ø±\|ü]$T‘·T˝À¢, ì]›wüº |üØø£å\<ë«sê »]|æq|ü⁄&ÉT <ëìì ªìj·T‘· |ü]|ü⁄wæºµ>± m≥Te+{Ï
|ü]$T‘·T\T, |ü<‘∆ä T· \T ˝Ò≈î£ +&Ü düV≤ü »dæ<+∆ä >±, j·÷<äè∫Ã¤ø+£ >±, ìs¡+‘·s¡ |üsd¡ Œü s¡ #·s´¡ \<ë«sê »]π> |ü]|ü⁄wæì˜ ªnìj·T‘·
|ü]|ü⁄wæºµ>± |æ\TkÕÔs¡T. ñbÕ<Ûë´j·TT\T ˝Ò<ë ì|ü⁄DT\T $<ë´s¡Tú\ >∑÷]Ã |ü]|ü⁄wæ˜ì#˚Ã dü+<äsê“¤\˝À ìwüŒø£åbÕ‘·+>±,
\øå±´‘·àø£+>±, kÕeTsêú´\qT eTT+<äT>± ‘Ó\T|ü⁄‘·÷ ˝ÀbÕ\qT ‘·<äT|ü] ‘Ó*j·TCÒj·÷*.
b˛sYbº ˛ò *jÓ÷\T :
ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑eT÷˝≤´+ø£q Á|üÁøÏjT· ≈£î Ç‘√~Ûø+£ >± düV‰ü j·T|ü&˚ ˇø£ ñ|üøs£ D¡ +>± b˛sYº bò˛*jÓ÷qT ù|s=ÿqe#·TÃ.
ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+˝À m|üŒ{Ïø|£ ü &ÉT $<ë´]újTÓ Tø£ÿ Á|ü>‹∑ ì qyÓ÷<äT #˚dæ uÛÁÑ <ä|sü #¡ ˚ neø±X¯+ Bì<ë«sê ø£\T>∑T‘·T+~.
$<ë´]újTÓ Tø£ÿ n_ÛsT¡ #·T\T, yÓK’ s¡T\T, kÕeTsêú´\T, kÕ<ÛHä ê\T yÓsd¡ æ C≤„Hê‘·àø£, uÛ≤yêy˚X,¯ e÷qdæø£ #·\Hê‘·àø£ s¡+>±\˝Àì
$$<Ûä n+XÊ\ Á|ü>‹∑ kÕøå±´<Ûës¡+>± qyÓ÷<äT #˚jT· ã&ç, $<ë´]ú >∑÷]Ã |üP]Ô ne>±Vü≤qqT ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î, ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\≈£î,
düe÷C≤ìøÏ sTT#˚Ã eT÷˝≤´+ø£Hê kÕ<Ûäqy˚T b˛sYºbò˛*jÓ÷. $<ë´]ú jÓTTø£ÿ e´øÏÔ>∑‘·, ≈£î≥T+ã, kÕ+|òæTø£ #·]Á‘·≈£L&Ü
dü+øÏ|å +Ôü >± bı+<äT|üs#¡ ã· &ÉT‘·T+~. bÕsƒX¡ Ê\˝ÀH˚ ø±ø£ bÕsƒX¡ Ê\ ãj·T≥ ≈£L&Ü $<ë´s¡T\ú T #·÷|æq Á|ü‘´˚ ø£‘\· T yê] b˛sYº
bò˛*jÓ÷˝À e⁄+#·ã&É‘êsTT. b˛sYºbò˛*jÓ÷ nH˚~ ùdø£s¡D, m+|æø£, bı+<äT|üs¡#·&É+, Á|ü<äs¡Ùq ` #·s¡Ã, eT÷˝≤´+ø£q+,
|ü⁄qs¡ïMø£s¡D nH˚ <äX¯˝À¢ ìs¡«Væ≤+#·&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
b˛sYº bò˛*jÓ÷˝À e⁄+#·<>ä Z∑ n+XÊ\T :
l $<ë´]ú ‘·j·÷s¡T#˚dæq qeT÷Hê\T, ùdø£s¡D\T (ôV≤πs“]j·T+, mπø«]j·T+, ‘·bÕ\_fi¯fl\ ùdø£s¡D yÓTTˆˆ)
l sêdæq Ä]ºø£˝Ÿ‡, ÁbÕC…≈£îº\T
l bÕ˝§Zqï ôd$THêsY\T, &çuÒ{Ÿ‡ n+<äT˝À yês¡T #·÷|æq Á|ü‹uÛÑ.
l ôd’Hé‡ ø£¢uŸ, Á^Hé ø£¢uŸ, ˝≤+π>«CŸ ø£¢uŸ yÓTT<ä˝…’q yê{Ï˝À bÕ˝§Zqï rs¡T.
l ø£fi¯\≈£î dü+ã+~Û+∫q $X‚cÕ\T (u§eTà\T, |üì nqTuÛÑe+ yÓTTˆˆ)
l yê´j·÷eT, Äs√>∑´$<ä´\≈£î dü+ã+~Û+∫q Á|ü‘˚´ø£‘·\T (Ä≥\T, jÓ÷>± yÓTTˆˆ)
m\Åø±ºìø˘ b˛sYº bò˛*jÓ÷ :

$<ë´]ú jÓTTø£ÿ kÕeTsêú´ìøÏ Á|ürø£>± ì*#˚ Á|ü‹ n+XÊìøÏ dü+ã+~Û+∫q bò˛{À\T, f…ø˘º‡, M&çjÓ÷\T, ˇø£
bò˛\ºs>Y ± #˚dæ Bìì Á|ü‹ bÕsƒX¡ Ê\ $~Û>± ìs¡«Væ≤+#ê*‡q ª$<ë´s¡T\ú düe÷#ês¡+µ düMTø£è‘· bò˛\¶s˝Y À $<ë´]ú ◊&Ó+{Ï|øπæò wüH‘é √
e⁄+#ê*. á düe÷#êsêìï m|üŒ{Ïø|£ ü &ÉT |ü⁄qs¡ïMø£sD¡ #˚dTü ø√yê*. Bìì bÕsƒX¡ Ê\ yÓuŸôd{’ Ÿ ˝Ò<ë u≤¢>T∑ ˝À e⁄+#·e#·TÃ.
Bìì eT~+|ü⁄ #˚dü÷Ô Á|ü>∑‹ì ìsêú]+#·e#·TÃ.
b˛sYbº ˛ò *jÓ÷ Á|üj÷Ó »Hê\T :
l $<ë´]ú e´øÏÔ>∑‘· n_Ûeè~∆øÏ Áù|s¡DìdüTÔ+~.
l uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T˝À $<ë´]úô|’ e´øÏÔ>∑‘· ÁX¯<ä∆qT ø£qŒs¡#·{≤ìøÏ neø±X¯+ \_ÛdüTÔ+~.
l $<ë´]ú eT~+|ü⁄ Á|üÁøÏj·T≈£î, e÷s¡Z<äs¡Ùø£‘·«+ sTTe«{≤ìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~.
l $<ë´]úì >∑÷]Ã dü+ã+~Û‘· e´≈£îÔ\≈£î düe÷#êsêìï sTT∫Ã ne>±Vü≤q≈£î ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~.
uÀ<ÛHä ê ìs¡«Vü≤D ø£è‘ê´\T ` eT~+|ü⁄ Á|üXï¯ \T :
m. ìs¡«Vü≤D ø£è‘ê´\T
:: 59 ::
l eT~+|ü⁄ ` eT÷˝≤´+ø£Hê\ >∑÷]Ã $$<Ûä ø£$T{°\T, ø£$TwüqT¢, #·{≤º\˝À #˚j·Tã&É¶ dü÷#·q\T, dæbòÕs¡T‡\T,
ìπs›XÊ\qT >∑÷]Ã düeTÁ>∑ yê´dü+ ‘·j·÷s¡T#˚j·T≥+.
l ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+ >∑÷]Ã $<ë´Vü≤≈£îÿ #·≥º+ ˝Àì $$<Ûä n+XÊ\ô|’ #·s¡Ã.
l bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ neT\T #˚j·Tã&ÉT‘·Tqï ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+ô|’ ìy˚~ø£ ‘·j·÷Ø.
l ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ neT\T˝Àì $$<Ûä düeTdü´\T, n~Û>∑$T+#˚ dü÷#·q\ô|’ ôd$THêsY ìs¡«Vü≤D.
l bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ |æ\¢\ ø£è‘ê´\qT eT~+|ü⁄ #˚j·T≥+˝À neT\T $<ÛëHê\qT düMTøÏå+∫ ìy˚~ø£ ‘·j·÷Ø.
l eT~+|ü⁄ ` eT÷˝≤´+ø£Hê\eT<Ûä´>∑\ eTÚ[ø£yÓTÆq ‘˚&Ü\qT ‘Ó\Œ+&ç.
l eT~+|ü⁄ jÓTTø£ÿ ñ<˚X› Ê´\qT ù|s=ÿì yê{Ïì HÓsy¡ s˚ Ã¡ ≥+˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT rdüTø√yê*‡q C≤Á>∑‘\Ô· qT ù|s=ÿq+&ç.
l eT~+|ü⁄ s¡ø±\qT >∑÷]Ã $e]+#·+&ç.
l ìsêàD≤‘·àø£, dü+ø£\q eT÷˝≤´+ø£Hê\eT<Ûä´ >∑\ ‘˚&Ü\qT ‘Ó\Œ+&ç.
l ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+, $<ë´]ú düeTÁ>∑ n_Ûeè~∆øÏ ‘√&ÉŒ&˚ kÕ<Ûäq+ ` düeT]ú+#·+&ç.
l |æ\¢\T #˚ùd XÊØs¡ø£, e÷qdæø£ ø£è‘ê´\ô|’ ˇø£ düeTÁ>∑ yê´kÕìï ‘·j·÷s¡T #˚j·T+&ç.
l ìs¡+‘·s¡ |ü]|ü⁄wæ˜ $<ë´]ú jÓTTTø£ÿ Áø£eTã<ä∆yÓTÆq n_Ûeè~∆øÏ ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~ ` düeT]ú+#·+&ç.
l ìsêàD≤‘·àø£ eT~+|ü⁄ jÓTTø£ÿ Á|ü‘˚´ø£‘·\qT >∑÷]Ã \|òüTT{°Ïø£ Áyêj·T+&ç.
l d”«j·T eT~+|ü⁄ uÛ≤eqqT >∑÷]Ã ≈£î¢|üÔ+>± ‘Ó\Œ+&ç.
l düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+˝Àì n+XÊ\qT >∑÷]Ã ≈£î¢|”Ôø£]+#·+&ç.
l ÁøÏ+~ yê{Ïì >∑÷]Ã \|òüTT{°ø£\T Áyêj·T+&ç.
1. #Óø˘*dtº 2. πs{Ï+>¥ ùdÿ\T 3. |æ\¢\ &Ó’Ø\T 4. b˛sYºbò˛*jÓ÷\T

5. |ü]o\q 6. dü+uÛ≤wüD\T 7. ÁbÕC…≈£îº\T 8. y˚T<Û√∫Á‘ê\T
dü e ÷|ü Ô +
á j·T÷ì{Ÿ eT]+‘· yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&ÜìøÏ MT n_ÛÁbÕj·÷\qT, dü÷#·q\qT ÁøÏ+~ nÁ&ÉdtøÏ |ü+|æ+#·>∑\s¡T.
mdt.‹s¡TeT\ #Ó’‘·q´
ñ|ü H ê´dü ≈ £ î \T
&Ó ’ { Ÿ . ˇeTs¡ e *¢
Áoø±≈£îfi¯+ õ˝≤¢
|æHé: 532001
bò˛Hé: 9490904090
yÓTsTT˝Ÿ : [email protected]
:: 60 ::
Dr. SHAIK. SHAMSHUDDIN, Lecturer in Psychology,
DIET Bukkapatnam, Anantapuramu (Dist)
n<Ûë´j·T+ ` 3
uÛ≤eq eT]j·TT nnuÛ
uÛ ÑÛ´düq Á|üÁøÏj·T\T
(Concept and Processes of Learning)
n<Ûë´j·T+˝Àì n+XÊ\T :
3.1 |æ\¢\ nuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\T ` |æ\¢\T m˝≤ H˚s¡TÃ≈£î+{≤s¡T?
3.2 Á|ües¡ÔHêyê<ä+ ` ÁbÕ<∏ä$Tø£ uÛ≤eq\T, nqTes¡ÔHê\T.
3.3 uÛ≤eH√<ä“¤e+ ` ªuÛ≤eqµ ns¡ú+
uÛ≤eH√<ä“¤e+˝À e÷qdæø£ Á|üÁøÏj·T\T
uÛ≤eH√<ä“¤e+ ` Áã÷qsY, |æj·÷C…
3.4 Ä˝À#·q, $y˚#·q : Ä˝À#·q, nuÛÑ´düq+\ eT<Ûä´ dü+ã+<Ûä+
3.5 dü+C≤„q+ ` nuÛ´Ñ düq+
dü+C≤„Hê‘·àø£ $ø±dü+, ìsêàD≤‘·àø£ yê<ä+ ` ‘·s¡>∑‹ >∑~ nqTes¡ÔHê\T
3.6 yÓ’>√{Ÿd”ÿ nuÛÑ´düq dæ<ë∆+‘·+ ` »&é.|æ.&ç. uÛ≤eq ` ‘·s¡>∑‹ >∑~ nqTes¡ÔHê\T
3.7 $eTs¡ÙHê‘·àø£ uÀ<Ûäq ` uÛ≤eq, ÄeX¯´ø£‘·, ‘·s¡>∑‹ >∑~ nqTes¡ÔHê\T.
\øå±´\T :
1. |æ\¢\T H˚s¡TÃ≈£îH˚ $<Ûëq+ >∑T]+∫ ne>±Vü≤q #˚düT≈£î+{≤s¡T.
2. Á|ües¡ÔHê yê<ä+ jÓTTø£ÿ ÁbÕ<Ûä$Tø£ uÛ≤eq\T, ‘·s¡>∑‹ >∑~ nqTes¡ÔHê\qT >∑T]+∫ $e]+#·>∑\s¡T.
3. ªuÛ≤eqµ ns¡∆+, uÛ≤eH√<ä“e+˝À e÷qdæø£ Á|üÁøÏj·T\T, Áã÷qsY, |æj·÷C… \ uÛ≤eq\qT >∑T]+∫
‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T.
4. Ä˝À#·q, nuÛÑ´düq+\ eT<Ûä´ >∑\ dü+ã+<Ûëìï >∑T]+∫ #Ó|üŒ>∑\s¡T
5. dü+C≤„q+, nuÛÑ´düq+, ìsêàD≤‘·àø£ yê<ä+ \ >∑T]+∫, yê{Ï ‘·s¡>∑‹ >∑~ nq«j·÷\ >∑T]+∫
‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T.
6. yÓ’>√{Ÿd”ÿ nuÛÑ´düHê dæ<ë∆+‘êìï ne>±Vü≤q #˚düTø=ì, ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À nq«sTT+#·>∑\T>∑T‘ês¡T.
7. $eTs¡ÙHê‘·àø£ uÀ<Ûäq jÓTTø£ÿ ÄeX¯´ø£‘·qT, ‘·s¡>∑‹ >∑~ nqTes¡ÔHê\qT >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T.
|ü]#·j·T+:
nuÛÑ´düq+ nq>± Á|ües¡ÔHê e÷s¡TŒ. á e÷s¡TŒ nqTuÛÑe+ ˝Ò<ë •ø£åD <ë«sê sêe#·TÃ. •X¯óe⁄\˝À
nuÛÑ´düHê Á|üÁøÏj·T\T m˝≤ @s¡Œs¡#ê*, yê{Ï <ë«sê @s¡Œ&˚ |òü*‘ê\qT @˝≤ XÊX¯«‘·+ #˚j·÷* nqï<˚ eTTKýÓTÆq Á|üX¯ï.
nuÛÑ´düHê Á|üÁøÏj·T\ô|’q, nuÛ≤´dü≈£îì dü«uÛ≤e+ ô|’q m+‘√eT+~ mH√ïs¡ø±\ n_ÛÁbÕj·÷\qT, dæ<ë∆+‘ê\qT e´ø£Ô+
#˚kÕs¡T. Äj·÷ n_ÛÁbÕj·÷\T, dæ<ë∆+‘ê\qT dü+<äsê“¤qTkÕs¡+>± $ìjÓ÷–+#·Tø√yê\ì #ÓbÕŒs¡T. |æ\¢˝˝À uÛ≤eq\T,
dü+C≤„q+, Ä˝À#·q\T, $y˚#q· \T m˝≤ n_Ûeè~› #˚j÷· *, yê{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫q uÛ≤eq\T, ì»J$‘· nq«j·T+ yÓTT<ä\>∑Tq$
XÊÅd”Ôj·T+>± m˝≤ @s¡Œs¡#ê* nì #·]Ã+#·&É+ #ê˝≤ nedüs¡+.
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT>± nuÛ≤´dü≈î£ ì dü«uÛ≤e+, nuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \T, $$<Ûä nuÛ´Ñ düq dæ<ë∆+‘ê\T, ‘·s>¡ ‹∑ >∑~
nq«j·T+, uÛ≤eq\T, Ä˝À#·q\T, $y˚#·q\T, dü+C≤„q+ yÓTT<ä\>∑Tyê{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫q n+XÊ\T ne>±Vü≤q #˚düTø=ì
‘·s¡>∑‹ >∑~˝À yê{Ïì $ìjÓ÷–+∫ $<ë´s¡T∆\T ì»J$‘·+˝À düeTs¡∆e+‘·+>± yê{Ïì $ìjÓ÷–+#·Tø=H˚≥≥T¢ #˚j·÷*‡q
nedüs¡+ e⁄+~.
1
3.1 |æ\¢\T m˝≤ H˚s¡TÃ≈£î+{≤s¡T?
|æ\¢˝À¢ düVü≤»kÕeTsêú´\T ñ+{≤sTT. M{Ïì >∑T]Ôdü÷Ô, yÓ*øÏrdü÷Ô ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ìs¡+‘·s¡+ ‘·<˚ø£ Bø£å‘√ ø£èwæ
#˚j·÷*‡e⁄+~. Á|ü‹ •X¯óe⁄ ˇø£ Á|ü‘˚´≈£îì>± e⁄+{≤&ÉT. á Á|ü‘˚´ø£‘·\qT ns¡ú+#˚düT≈£îqï|ü⁄&ÉT e÷Á‘·y˚T ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT
‘·q \ø£å´kÕ<Ûäq˝À dü|òü©ø£è‘·T&ÉT ø±>∑\&ÉT. |æ\¢\ @ø±Á>∑‘·, uÛÑÁ<ä|ü]#˚ \ø£åD+ yÓTTˆˆ nH˚ø£ n+XÊ\ô|’ >∑\ nb˛Vü≤\ e\¢
dü]jÓÆTq Ø‹˝À uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T kÕ>∑ø£, me] yÓ’|òü\ýÓ÷ ns¡ú+ø±ì |ü]dæú‘·T\T @s¡Œ&ÉT‘êsTT.
|æ\\¢ T nH˚ø£ |ü<‘›ä T· ˝À¢ H˚sT¡ Ã≈£î+{≤s¡T. d”«j·T nqTuÛeÑ +‘√bÕ≥T, edüTeÔ ⁄*ï ‘·j÷· s¡T#˚jT· &É+, ‘Ó*‡q $wüj÷· ìï
Ä#·sD ¡ ˝À ô|≥º&+É <ë«sê Á|üj÷Ó >±\T #˚jT· ≥+, #·<eä &É+, #·]Ã+#·&+É , Á|ü•ï+#·&+É , $q≥+, Ä˝À∫+#·&+É , Áyêj·T&É+
˝≤+{Ï |ü<ä›‘·T*ï $&ç$&ç>± Á|ü<ä]Ù+#·&É+ <ë«sê ãè+<ë\‘√ ø£*dæ |üì#˚j·T≥+ <ë«sê H˚s¡TÃø√>∑\T>∑T‘ês¡T. |æ\¢\
e÷qdæø£ |ü]dæ‹ú ì ì•‘·+>± |ü]o*ùd,Ô Á|ü‹ |æ\y¢ ê&çøÏ ‘·qø£+≥÷ ÇcÕºsTTcÕº\T, n_ÛsT¡ #·T\T, HÓ|’ ⁄ü D≤´\T, eéVü‰s¡X*’Ë ‘√bÕ≥T
Á|ües¡qÔ ñ+≥T+~. Ç≥Te+{Ï _Ûqï‘·«+˝À Á|ü‹ |æ\y¢ ê&ÉT ‘·q≈£î ‘êqT>± Á|ü‘´˚ ø£+>±qT, >=|üŒyê&ç>±q÷ >∑T]Ô+#·T≈£î+{≤&ÉT.
Á|ü‘˚´ø£‘·qT ø£qãs¡TkÕÔ&ÉT. Ç≥Te+{Ï _Ûqïe´øÏÔ‘·« Á|ü<äs¡Ùq ≈£î≥T+ã+˝ÀqT, düe÷»+˝ÀqT, ‘·s¡>∑‹ >∑~˝ÀqT, ∫qïHê{Ï
qT+&ç ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ Áø£eT+>± eè~› #Ó+<äT‘·T+~.
H˚s¡TÃ≈£îH˚ Áø£eT+˝À |æ\¢\T ‘·q≈£îqï |üPs¡«C≤„q+ Ä<Ûës¡+>± C≤„Hêìï ì]à+#·T≈£î+{≤s¡T.
|æ\¢\T Á|ü•ï+#·&É+, ã&ç˝À H˚s¡TÃ≈£îqï<ëìì ãj·T{Ï nqTuÛÑyê\≈£î nq«sTT+#·T≈£î+{≤s¡T.
ˇø£ Á|üX¯ï≈£î ˇπø$<ÛäyÓTÆq »yêãT #Ó|üŒ≈£î+&Ü |ü\T s¡÷bÕ˝À¢ düŒ+~düTÔ+{≤s¡T.
|æ\¢\T ‘·eT nqTuÛÑyê\qT+&ç >±˙, Á|ükÕs¡ e÷<Ûäé÷\ qT+&ç>±˙, Áø=‘·ÔÁø=‘·Ô Ä˝À#·q\T #˚dü÷Ôe⁄+{≤s¡T.
bÕsƒ¡XÊ\˝À, Ç+{Ï˝À, düe÷»+ eT<Ûä´ |üì#˚ùd Áø£eT+˝ÀH˚ á HÓ’|ü⁄D≤´\T |ü<äTHÓ≈£îÿ‘êsTT.
ÁøÏj·÷o\+>± bÕ˝§Zq≥+˝À |ü]o\q, |ü]XÀ<Ûäq, Á|ü•ï+#·&É+, #·]Ã+#·&É+ e⁄+{≤sTT.
$$<Ûä dü+<äsê“¤\≈£î nq«sTT+#·&É+ e\¢ dæ<ë›+‘· Á|ü‹bÕ<äq, <äèø£Œ<Ûë\T, q÷‘·q Ä˝À#·q\T, Ä$wüÿs¡D\T
»s¡T>∑T‘êsTT.
düyêfi¯fl‘√ ≈£L&çq \øå±´\e\¢ |æ\\¢ T dü«‘·+Á‘·+>± Ä˝À∫+#·&+É , düeTdü´qT |ü\Ts¡÷bÕ˝À¢ kÕ<Ûqä #˚jT· >∑\T>∑T‘ês¡T.
dü«‘·+Á‘·‘·qT Áb˛‘·‡Væ≤+∫ ‘·<ë«sê düè»Hê‘·àø£‘·, d”«j·TÁø£eT•ø£åD |æ\¢˝À¢ ô|+bı+<äT‘êsTT.
ªª qqTï >=|üŒ ñbÕ<Ûë´j·TT&Éì n+<äs¡÷ n+{≤s¡T. ìC≤ìøÏ H˚qT #˚dæ+<ä˝≤¢ Hê $<ë´s¡Tú\qT Ä˝À∫+#˚˝≤
#˚j·T≥y˚T. Ç+πø+ ˝Ò<äT.µµ ` k˛Áø£{°dt
ªªá Á|ü|ü+#·+˝À eT÷&ÉT s¡ø±˝…’q e´≈£îÔ\T+{≤s¡T. yÓTT<ä{Ï s¡ø£+ yês¡T ‘·q nqTuÛÑyê\‘√ e÷s¡TŒ
#Ó+<äT‘ês¡T. M]ì ‘Ó*yÓ’qyês¡ì, ¬s+&Ée s¡ø±ìøÏ #Ó+~qyês¡T Ç‘·s¡T\ nqTuÛÑyê\‘√ e÷s¡TŒ #Ó+<äT‘ês¡T
M]ì Äq+<ä|üs¡T\ì, eT÷&Ée s¡ø±ìøÏ #Ó+~qyês¡T ‘·q nqTuÛÑyê\ <ë«sê>±ì, Ç‘·s¡T\ø£ nqTuÛÑyê\
<ë«sê>±ì e÷s¡TŒ#Ó+<äs¡T M]ì eT÷s¡Tâ\+{≤s¡T. `#ÓwüºsY |ò”˝Ÿ¶
3.2.Á|ües¡ÔHê yê<ä+ ` ÁbÕ<∏ä$Tø£ uÛ≤eq\T, nqTes¡ÔHê\T

bÕyé˝Àyé s¡÷bı+~+∫q ìã+~Û‘· nuÛÑ´düq dæ<ë∆+‘êìï ÁbÕ‹|ü~ø£>± rdüTø=ì C…._.yê≥‡Hé,
_.m|òt.dæÿqïsY, <∏ës¡ï&Ó’ø˘ ‘·~‘·s¡T\T Á|ües¡ÔHê yê<ëìï s¡÷bı+~+#ês¡T. nuÛÑ´düq+ n+fÒ Á|ües¡Ôq˝À e#˚Ã e÷s¡TŒ.
Á|ües¡qÔ >∑‹o\ø£eTì, nqTyÓq’ |ü]düsê\T ø£*Œ+#·&+É <ë«sê Á|ües¡HÔ ê e÷s¡TŒqT rdüTø=ì sêe#·ÃH˚ n+XÊ\ Ä<Ûës¡+>±
2
Á|ües¡ÔHê yê<ä+ s¡÷bı+~+#·ã&ç+~. Á|ües¡ÔHê yê<ëìøÏ Ä<Ûës¡uÛÑ÷‘·+, ìã+~Û‘· nuÛÑ´düq dæ<ë›+‘·+, j·T‘·ï<√wü,
nuÛ´Ñ düq dæ<ë∆+‘·+, ø±s¡´kÕ<Ûqä ìã+~Û‘· nuÛ´Ñ düq dæ<ë›+‘ê\T nsTT‘˚ á Á|üj÷Ó >±\˙ï »+‘·Te⁄\ô|q’ ìs¡«Væ≤+#·ã&É&+É
>∑eTHês¡Ω+, Á|ües¡ÔHê yê<ä Á|ü‹yê<äq\qT ˇø£kÕ] |ü]o*ùdÔ
. nuÛÑ´düq+ nq>± S - R ã+<Ûä+ @s¡Œ&É&Éy˚T. nq>± ñB›|üq ` Á|ü‹ düŒ+<äq\ eT<Ûä´ ã+<Ûä+ @s¡Œ&ÉT≥ e\¢
$<ë´]ú nuÛÑ´dæ+#·TqT. Çø£ÿ&É Stimulus ì input >±, Response ì output >± rdüTø=ì nuÛÑ´düHêìï input ,
output \ eT<Û´ä >∑\ uÛ< Ò +ä >± >∑T]Ô+#ê*. nsTT‘˚ ˇπø ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT n+<äsT¡ $<ë´s¡T\ú ≈£î #Ó|Œæ q|ü⁄Œ&ÉT (same
input) $<ë´s¡T\ ú +<äsT¡ ˇπø kÕúsTT˝À m+<äT≈£î H˚sT¡ Ãø√˝Òøb£ ˛‘·THêïs¡T? (different output) nH˚~ Á|üXÊïs¡øú +£ .
. Á|ües¡qÔ >∑‹o\ø£yTÓ qÆ ~ (dynamic). düs¬ q’ Á|üD≤[ø£ <ë«sê, <äX\¯ yêØ>± Á|ües¡HÔ ê e÷s¡TŒqT rdüTø=ì sêe#·TÃ
nH˚~ dæÿqïsY n_ÛÁbÕj·T+. Ç~ ø=+‘· es¡≈£î düeT+»düy˚T. ø±ì Á|üD≤[ø£ nH˚~ •X¯óe⁄ yÓ’j·TøÏÔø£ nedüsê\
<äèwæº˝À s¡÷bı+~+#·ã&Ü*.
. <∏ësYï&Ó’ø˘ Á|ü‹bÕ~+∫q nuÛ≤´dü dü÷Á‘·+ Ä<Ûës¡+>± H˚&ÉT eTq+ Ç+{Ï |üì (home work) ÇdüTÔHêïe÷?
Ä˝À∫+#·+&ç. eTq+ Ç+{Ï |üìì ‘·s>¡ ‹∑ ˝Àì $<ë´s¡T\ú +<ä]ø° ˇπø $<Û+ä >± ÇdüTHÔ êï+. ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À nuÛ´Ñ düq+˝À
yÓqTø£ã&çq yê]øÏ, kÕ<Ûës¡D nuÛ≤´dü≈î£ \≈£î, Á|ü‹uÛ≤e+‘·T\≈£î y˚sπ «s¡T>± m+<äT≈£î Çe«≈£L&É<Hä ~˚ Á|üdTü ‘Ô · n_ÛÁbÕj·T+.
dæÿqïsY #Ó|Œæ q≥T¢ •X¯óe⁄πø ÁbÕ<Ûëq´‘· Ç∫Ãq|ü⁄Œ&ÉT nuÛ´Ñ düq+ yÓjT· øÏøÔ £ nuÛ´Ñ düq+ (Individualized Learning)
ø±yê*.
. Á|ües¡HÔ ê yê<äT\ <äèwæ˝º À nuÛ≤´dü≈î£ &ÉT ˇø£ ìs¡«Væ≤+|ü<>ä Z∑ n+X¯+ (Conductable Unit). uÛ≤eq j·÷+Á‹ø°ø]£ +#·ã&çq
nuÛ´Ñ düq dü«uÛ≤yêìøÏ (Mechanized approach of learning) <ë] rdüTÔ+~. u≤Vü≤´ Áù|s¡D≤ ñB›|üq |ü<ä∆‘·T\
<ë«sê nuÛ≤´dü≈£îDÏí nuÛÑ´düq+yÓ’|ü⁄ ñB›|æ+|üe#·TÃ. ø±ì u≤Vü≤´ Áù|s¡Dø£qï ÄdüøÏÔ, nedüs¡+, >∑T]Ô+|ü⁄ nH˚$
nuÛÑ´düHêìøÏ m≈£îÿe <√Vü≤<ä|ü&É‘êj·TH˚~ dü‘·´+.
. yê≥‡Hé ˇø£ dü+#·\Hê‘·àø£ n+XÊìï Á|ükÕÔ$dü÷Ô Hê≈£î Äs√>∑é+‘·eTsTTq •X¯óe⁄\ìe«+&ç. ‘·–q |ü]düsê\˝À
ô|+∫ MTs¡T ø√s¡T≈£îqï $<Û+ä >± ‘·j÷· s¡T#˚kÕÔqT nì nHêï&ÉT. yê≥‡Hé <äèwæ˝º À |ü]düsê\T nuÛ´Ñ düHêìï Á|üu≤Û $‘·+
#˚ùd ˇø£ ã\yÓTqÆ n+X¯+. •X¯óe⁄ n+‘·s‘Z¡ · kÕeTsêú´\qT (Innate abilities) <äèwæ˝º À ñ+#·Tø=qï|ü⁄Œ&˚ nqT≈£îqï
e÷s¡TŒ\qT rdüTø=ì sê>∑\eTT.
Ä˝À∫+#·+&ç? Á|ü‹düŒ+~+#·+&ç?
eTq ‘·s¡>∑‹ uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T m+‘·y˚Ts¡≈£î Á|ües¡ÔHê yê<ä düs¡[˝À ñqï<√ #·]Ã+∫ ‘Ó\|ü+&ç.
3
3.3 uÛ≤eH√<ä“¤e+ ` uÛ≤eq jÓTTø£ÿ ns¡ú+ ` uÛ≤eH√<ä“¤eeTT˝À
e÷qdæø£ Á|üÁøÏj·T\T ` Áã÷qsY, |æj·÷CÒ
3.3.1 uÛ≤eq :
ø£è‘·´+ : ‘·s¡>∑‹˝Àì $<ë´s¡Tú\qT ø=ìï düeT÷Vü≤eTT\T>± $uÛÑõ+∫ ˇø√ÿ düeT÷Vü≤eTTq≈£î ø=ìï edüTÔe⁄\T
Ç∫Ã yê{Ïì |ü]e÷D+ Ä<Ûës¡eTT>± eØZøs£ D¡ #˚jT· eTì #Ó|Œü ≥+. ø=ìï ø±j·T>∑÷s¡\qT ø£*|æ yê{Ïì y˚sT¡ #˚dæ #Ó|Œü eTq&É+.
$<ë´s¡Tú\T, ô|<ä›, ∫qï nì, s¡+>∑T\T, ˇπøs¡ø£yÓTÆq \ø£åD≤\T ø£*Zq yê{Ïì ˇπø düeT÷Vü≤eTT>± $&ÉBdæ yê{Ï
ù|s¡q¢ T #Ó|Œü ≥+ »s¡T>∑T‘·T+~.
uÛ≤eq (Concept) nq>±

1. kÕ<Ûës¡D \ø£åDeTT\T >∑\ ˇø£ düeT÷Vü≤eTT.
2. edüTÔe⁄\ eT<Ûä´ dü+ã+<Ûëìï, |ü]dæú‹øÏ dü+|òüT≥q≈£î eT<ä´ dü+ã+<Ûëìï Á|ü‹ø£\ <ë«sê ‘Ó\Œ&É+.
eTq ì» J$‘·+˝À mH√ï edüTÔe⁄\qT, |ü]e÷D+, ø±\eTT, <ä÷sê\ ˝≤+{Ï mH√ï eT÷s¡Ô, neT÷s¡Ô
uÛ≤eq\qT Á>∑Væ≤dü÷Ô e⁄+{≤eTT. ø£+{ÏøÏ ø£qã&˚ eT÷s¡Ô uÛ≤eq\T Áø£eT+>± nqTuÛÑyê\ Ä<Ûës¡+>± neT÷s¡Ô uÛ≤eq\T>±
e÷s¡TŒ#Ó+<äT‘êsTT. yÓTT<ä{Ï kÕ]>± bÕsƒX¡ Ê\qT Á|ü‘´· ø£+å >± #·÷∫q $<ë´]ú ø=ìï s√E\≈£î bÕsƒX¡ Ê\ nq>±H˚ Á|ü‘´· ø£+å >±
˝Òø£b˛sTTHê yê{Ïì }Væ≤+#·>∑\T>∑T‘ê&ÉT.
ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À dü¬s’q uÛ≤eq\qT ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T, ñbÕ<ë´j·TT\T Á|üy˚X¯ô|≥ºø£b˛‘˚, $<ë´s¡Tú\˝À
‘·|ü⁄Œ&ÉT uÛ≤eq\T @s¡Œ&˚ neø±X¯eTT ñ+≥T+~.
3.3.2 uÛ≤eH√<ä“¤e+˝À e÷qdæø£ Á|üÁøÏj·T\T: á ÁøÏ+~ e÷qdæø£ Á|üÁøÏj·T\ <ë«sê uÛ≤eq\T @s¡Œ&É≥+
»s¡T>∑T‘·T+~.
1. dü+y˚<äq\T (Sensations) : C≤„H˚+Á~j·÷\ <ë«sê |ü]düsê\˝Àì $wüj·÷\qT Á>∑Væ≤+#·&É+
2. Á|ü‘·´ø£å+ (Preception) : ns¡∆e+‘·yÓTÆq dü+y˚<äq\T
3. kÕ<Ûës¡D°ø£]+#·≥+ (Generalization) : nqTuÛÑyê\ <ë«sê ˇø£ eTT–+|ü⁄≈£î sêe&É+
4. eT÷s¡Ô nqTuÛÑyê\T (Concrete experences): Á|ü‘·´ø£å+>± bı+<äT nqTuÛÑyê\T
5. Á|ü»„ (Intelligence) : neT÷s¡Ô Ä˝À#·Hê kÕeTs¡úý˚T Á|ü»„
ô|’ n+XÊ\T uÛ≤eH√<ä“¤eeTT @s¡Œ&É≥+˝À ø°\ø£yÓTÆq uÛÑ÷$Tø£ eVæ≤kÕÔsTT.
3.3.2 uÛ≤eH√<äe
∆ eTT ` ãÁ ÷qsY
Áã÷qsY ` USA
Á>∑+<Ûä+ ` The process of Education
dæ<ë›+‘·+ ` uÀ<ÛäHê dæ<ë›+‘·+
≈£î‘·÷Vü≤\+, ÄdüøÔÏ e⁄+&ç nuÛ≤´düq+ >∑eT´ìπsX› ø¯ y£ TÓ ,Æ Á|üj÷Ó »Hê‘·àø£yTÓ qÆ |ü⁄&ÉT @ ej·TdüT‡ yê]¬øH’ ê, m|ü⁄Œ&ÓH’ ê
uÀ~Û+#·e#·TÃqì Áã÷qsY n_ÛÁbÕj·T+ #ÓbÕŒ&ÉT.
Áã÷qsY Á|üø±s¡+ uÛ≤eH√<ä“e¤ + ÁøÏ+~ $<Û+ä >± »s¡T>∑T‘·T+~.
1. @ uÛ≤eq @s¡Œs¡#ê\Hêï Ä n+X¯eTT\ dü÷Á‘·eTT\qT #ÓbÕŒ*.
4
2. düT\uÛÑyÓTÆq uÛ≤eq\T ‘·sê«‘· dü+øÏ¢wüºyÓTÆq uÛ≤eq\T Á|üy˚X¯ô|{≤º*.
3. yÓTT<ä{Ï <äX˝¯ À Hê≥ø°øs£ D¡ <ë«sê, ‘·sê«‘· ∫Á‘·|≥ü |ü<‹›ä <ë«sê ∫es¡≈î£ dü+øπ ‘ê\ <ë«sê Á|üyX˚ ô¯ |{≤º*.
ñ<ë : $<ë´]úøÏ dü+ø£\q+, H˚]Œ+#ê\qï|ü&ÉT Ç<äs› T¡ $<ë´s¡T\ú qT |æ*∫ ˇø£]øÏ 5ô|ì‡˝Ÿ‡ eT]j·TT Ç+ø=ø£]øÏ
5 ô|ì‡˝Ÿ‡ Ç∫Ã yê]<ä›] <ä>∑Zs¡ ñqï ô|ì‡˝Ÿ‡qT ø£*|æ #Ó|üŒeTq≥+
¬s+&Ée <äX¯˝À u§eTà\ s¡÷|ü+˝À G ø£*|æ #Ó|üŒeTq&É+
eT÷&Ée <äX¯˝À 5G5 R ?

4. |æ\¢\˝À Áù|s¡D ø£*Z+#ê*.
5. ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\T $<ë´s¡Tú\T n&ç–q Á|üX¯ï\≈£î dü+<˚Vü‰\≈£î dü]jÓÆTq düe÷<ÛëqeTT\T
ns¡ú+nj˚T´≥≥T¢ #ÓbÕŒ*.
6. eTT+<äT eT÷s¡Ô nqTuÛÑyê\T ‘·sê«‘· neT÷s¡ÔuÛ≤yê\T, dü+πø‘ê\T |ü]#·j·T+ #˚j·÷*.
7. Ä≥\T, bÕ≥\ <ë«sê uÛ≤eeTT\qT |ü]#·j·T+ #˚j·÷*.
3.3.3 |æj·÷CÒ ` uÛ≤eH√<ä“¤e+
<˚X¯+ ` dæ«»®sY˝≤+&é ` C≤rj·TT&ÉT
Á>∑+<Ûë\T ` Language and Thought of Children
dæ<ë›+‘·+ ` dü+C≤„‘·àø£ $ø±dü dæ<ë›+‘·+
dü+C≤„q+ n+fÒ ?
‘·q >∑T]+∫, ‘·q |ü]düsê\ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø√e≥+ ˝Ò<ë ne>±Vü≤q #˚düTø√e≥+.
|æj·÷C… Á|üø±s¡+ uÛ≤eH√<ä“¤e+ ÁøÏ+~$<Ûä+>± »s¡T>∑T‘·T+~.
1. nqTuÛÑyê\T, |ü]düsê\˝À Á|ü‹ #·s¡´ bı+<ä≥+ e\¢ uÛ≤eq\T @s¡Œ&É‘êsTT.
2. eéd”Ôø£s¡D, nqT≈£L\˙j·T‘· e\¢ uÛ≤eHê $ø±dü+ »s¡T>∑T‘·T+~.
m. eéd”Ôø£s¡D (Organization) nq>± dü+øÏ¢wüº+>± ñqï n+X¯eTT\qT düeTq«j·TeTT‘√ ìs¡«Væ≤+#·≥+
_. nqT≈£L\ ˙j·T‘·˝À (Adaptation) ` dü+X‚¢wüD Assimilation
nqT>∑TD´‘· Adjustment
|ü⁄{qºÏ yÓ+≥H˚ •X¯óe⁄≈î£ ø=ìï ndü+ø£*Œ‘· #·s´¡ \T+{≤sTT. yÓ\T‘·Ts¡TqT #·÷&É>±H˚ ø£fió¯ fl eT÷düT≈£îb˛e&É+.
Ç‘·s¡T\ y˚\TqT >∑{Ïº>± |ü≥Tºø√e&É+. Çe˙ï ndü+ø£*Œ‘ê\T. Áø£eT+>± ej·TdüT‡ ô|]π> ø=~› •X¯óe⁄ ‘·q |ü]düsê\
<ë«sê, nqTuÛÑyê\ <ë«sê uÛ≤yê\qT yÓTs¡T>∑T|üs¡T#·T≈£î+{≤s¡T.
dü+X‚¢wüD˝À >∑‘· nqTuÛÑyê\qT, Á|üdüTÔ‘· nqTuÛÑyê\‘√ b˛\TÃ≈£î+{≤&ÉT
ñ<ë : >∑‘· nqTuÛÑeeTT˝À >±&ç<äqT #·÷dæq $<ë´]ú <ëìøÏ Hê\T>∑T ø±fi¯ófl+{≤j·Tì, ‘√ø£ ñ+≥T+~ nì
uÛ≤$kÕÔ&TÉ . nsTT‘˚ Á|üdTü ‘Ô +· ≈£îø£ÿqT #·÷∫q $<ë´]ú Hê\T>∑T ø±fi¯fl‘√ñ+~ ø±ã{Ïº n~ >±&ç<qä T≈£î+{≤&ÉT.
5
nsTT‘˚ yê{Ï ns¡T|ü⁄˝Àì ‘˚&ÜqT Á>∑Væ≤kÕÔ&ÉT.
nqT>∑TD´‘·˝À dü+X‚w¢ Dü <ë«sê e∫Ãq e÷s¡TŒqT Ä<Ûës¡+>± #˚dTü ø=ì yê{Ïì ñ|üj÷Ó –kÕÔ&TÉ .
>±&ç<,ä ≈£îø£ÿ, Ç‘·s¡ »+‘·Te⁄\qT #·÷∫q|ü⁄&ÉT n$ y˚sT¡ y˚sT¡ >± Á>∑V≤æ +∫ yê{Ï \ø£Då ≤\qT #Ó|Œü >∑\TZ‘ê&ÉT.
3. Hê\T>∑T <äX¯\<ë«sê uÛ≤eq\T @s¡Œ&É‘êsTT.
1. C≤„H˚+Á~j·T #ê\ø£<äX¯ 2. |üPs¡« Á|ü#ê\ø£ <äX¯
3. eT÷s¡Ô Á|ü#ê\ø£ <äX¯ 4. neT÷s¡Ô Á|ü#ê\ø£ <äX¯
$<ë´]ú ej·TdüT‡qT <äX¯qT ã{Ïº uÛ≤eq\qT Á|üy˚X¯ô|{≤º*.
yÓTT<ä{Ï eT÷s¡Ô uÛ≤eq≥ ‘·sê«‘· neT÷s¡Ô uÛ≤eq\qT |ü]#·j·T+ #˚j·÷*.
Áã÷qsY, |æj÷· CÒ uÛ≤eq\T ÁbÕ<∏$ä Tø£ kÕúsTT˝À $<ë´s¡T\ú ˝À uÛ≤eq\T düT\uÛ+Ñ >±, uÛ≤eq\T XÊX¯«‘·‘ê«ìøÏ
nedüsy¡ TÓ qÆ e÷s¡<Z sä Ù¡ ø£‘ê«ìï ÇdüTHÔ êïsTT.
3.4 Ä˝À#·q , ìy˚#·q : Ä˝À#·q ` nuÛÑ´düqeTT\ eT<Ûä´ dü+ã+<Ûä+
Ä˝À#·q, $y˚#·q, nuÛ≤´düqeTT nqT |ü<äeTT\qT ì‘·´ J$‘·+˝À eTTK´+>± bÕsƒ¡XÊ\, ‘·s¡>∑‘·T\
düìïy˚X¯eTT\˝À m≈£îÿe>± $+≥T+{≤+. eTq≈£î ‘Ó*j·T≈£î+&Ü #˚düTÔ+{≤eTT.
dü]jÓÆTq Ä˝À#·Hê ` <ëì Ä#·s¡D n<äT“¤‘ê\qT düèwæºdüTÔ+~.
ø£è‘·´+ : $<ë´s¡T\ú qT ø=ìï düeT÷Vü≤eTT\T>± $uÛõÑ +∫ $<ë´s¡T\ú ≈£î ‘Ó*dæq, |ü]#·jT· eTTqï C≤rj·THêj·T≈£î\T,
ÁøÏø¬ ≥s¡T,¢ dæìe÷ V”≤s√, V”≤s√sTTqT¢, ø=ìï Á|ü<X˚ e¯ TT\qT Ç∫Ã yê]#˚ #Ó|Œæ +∫q|ü⁄&ÉT ‘Ó*dæqyê]øÏ ‘=+<äs>¡ ±qT
‘Ó*j·Tìyê]øÏ yê{Ï >∑T]+∫ ø=+‘· düeTj·T+ô|+∫ yê{Ïì #Óù|Œ Á|üj·T‘·ï+ #˚kÕÔeTT. ˇø£<ëì >∑T]+∫q
düe÷<ÛëqeTTqT #Ó|æŒq yÓ+≥H˚ y˚s=ø£{Ï #Óù|Œ Á|üj·T‘·ï+ #˚kÕÔeTT.
Ä˝À#·q nq>±
1. n+‘·s¡Z‘· düeTkÕ´ |ü]cÕÿs¡ Á|üeè‹Ô
2. ˇø£] e÷qdæø£ s¡+>∑+˝À @s¡Œ&˚ dü+C≤„‘·àø£ Á|üÁøÏj·T
eT÷s¡Ô
neT÷s¡Ô
ôd«’ s¡
}Vü≤
‘ê]ÿø£
düyTÓ øÆ ´£
$_Ûqï Ä˝À#·q\T $y˚#·q≈£î <√Vü≤<ä+ #˚kÕÔsTT
$y˚#·q (Resasoning)
$y˚#·q nq>± n+#Ó\+#·\T>± Ä˝À#·q\qT ñ|üjÓ÷–+∫ >∑eT´+ yÓ’|ü⁄ ø=qkÕ–+#·≥+ düeTkÕ´
|ü]cÕÿs¡eTT˝À $y˚#·q ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~.
ñ<ë:` u≤´+ø˘ m>±®yéT‡, ¬s’˝Ò«, qy√<äj·T |üØø£å\˝À u§eTà\≈£î dü+ã+~Û+∫ Ç#˚Ã Á|üe#·Hê\T yÓTT<ä\>∑Tq$.
6
ñ<ë : 1. sêeTT <ä>∑Zs¡ 2 ô|Hé‡ 2 ô|ì‡˝Ÿ‡, s¡$ <ä>∑Zs¡ 5 ô|Hé‡ 4 ô|ì‡˝Ÿ‡, sêπøwt <ä>∑Zs¡ 8 ô|ì‡˝Ÿ‡ 6 ô|Hé‡
e⁄qï#√ n+<ä] <ä>∑Zs¡ ø£*dæ mìï ñHêïsTT? nqï|ü⁄&ÉT
2. nsTTq
A B C D E
3
A C D
‘·sê«‘·
B
@$T{Ï ?
Ä˝À#·q≈£î ` nuÛÑ´düqeTTq≈£î eT<ä´ dü+ã+<Ûä+

nuÛÑ´düq+ n+fÒ nqTuÛÑe+, •ø£åD <ë«sê e´øÏÔ Á|ües¡Ôq˝Àì <ë<ë|ü⁄ XÊX¯«‘· e÷s¡TŒ. nq>± $<ë´s¡Tú\T ‘·eT
nqTuÛÑyê\ <ë«sê nuÛÑ´düHêìï ø=qkÕ–kÕÔs¡T. ñ<ë : y˚&ç>± ñqï edüTÔe⁄\qT ‘êøÏ‘˚ ø±\T‘·T+<äì, ndüuÛ´Ñ |ü<Cä ≤˝≤ìï
ñ|üjÓ÷–+∫q •ø£å≈£î >∑T] ne⁄‘ês¡ì, bÕsƒ¡XÊ\≈£î Ä\dü´+>± yÓ[fl‘˚ ‘·s¡>∑‹ ãj·T≥ ì\u…≥º‘ês¡ì ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T.
neTà ‘·sê«‘· nqTuÛÑyê˝Ò eTqTwüß\ Á|ües¡Ôq˝À e÷s¡TŒ sêe&ÜìøÏ ø±s¡DeTe⁄‘êsTT. n˝≤π> bÕsƒ¡XÊ\˝À
ÁbÕs¡úq m˝≤ ìs¡«Væ≤+#ê*, ˇø£ Rhyme m˝≤ bÕ&Ü*. ˇø£ |ü<ä´+ m˝≤ #ÓbÕŒ*. ôd’øÏ˝Ÿ m˝≤ Á‘=ø±ÿ* nqï~ •ø£åD
<ë«sê H˚sT¡ Ã≈£î+{≤eTT.
Ä˝À#·q n+fÒ n+‘·s¡Z‘· düeTkÕ´ |ü]cÕÿs¡ Á|üeè‹Ô
Ä˝À#·q J $y˚#·q J düeTkÕ´ |ü]cÕÿs¡eTT
Ä˝À#·Hê $y˚#·q≈£î <ë]rdüTÔ+~. ‘·<ë«sê n~ düeTkÕ´ |ü]cÕÿs¡eTTq+<äT á $<Ûä+>± $$<Ûä s¡ø±˝…’q
Ä˝À#·q\T nuÛ´Ñ düHêìøÏ <ë]rkÕÔsTT. düyTÓ øÆ ´£ Ä˝À#·q ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À $wüjT· eTT\qT ñqï~ ñqï≥T¢>± H˚sT¡ Ãø√e&ÜìøÏ,
$_ÛqïÄ˝À#·q Ç‘·sT¡ \≈£î _Ûqï+>±, yÓ$’ <ä´+>± »yêãT\T Áyêj·T{≤ìøÏ, düeTdü´\T |ü]wüÿ]+#·{≤ìøÏ ñ|üj÷Ó >∑|&ü ‘É êsTT.
3.5 dü+C≤„qeTT ` nuÛÑ´düq+
dü+C≤„qeTT nq>± Á|ü»˝„ À $ø±dü+ »s¡>&∑ +É ˝Ò<ë ‘·q >∑T]+∫ ‘·q |ü]düsê\ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø√e&É+
˝Ò<ë ne>±Vü≤q #˚düTø√e≥+.
•X¯óe⁄ ‘·q d”«j·TC≤„q+ Ä<Ûës¡+>± #˚düTø=ì ‘·q nqTuÛÑyê\ Ä<Ûës¡+>±, |ü]düsê\‘√ Á|ü‹ #·s¡´\T
bı+<ä≥+ <ë«sê |ü]düsê\qT ne>±Vü≤q #˚dTü ø=ì ‘·q˝À ‘êqT, |ü]düsê\ ø£qT>∑TD+>± düsT¡ u∆ ≤≥T #˚dTü ≈£î+{≤&ÉT.
$<ë´]ú ‘·q d”«j·T nqTuÛÑyê\qT C≤„qeTTqT Ä<Ûës¡+>± #˚düTø=ì $ø±kÕìï bı+<äT‘ês¡T. y˚s=ø£] Á|üy˚Tj·T+
nedüs¡+ ˝Ò<äT yê]øÏ ø±e\dæq yê‘êes¡DqT düèwæº+#·>∑\>±*. nedüs¡yÓTÆq y˚Ts¡≈£î dü÷#·q\T, dü\Vü‰\T
Çyê«*.
JHé.|æj·÷CÒ, yÓ’>√{Ÿd”ÿ, #ÛêyéT‡ø°\T dü+C≤„Hê‘·àø£ yê<ëìï ã\|ü]∫Hês¡T. Á|ües¡ÔHê yê<äT\T mdt.ÄsY
\]ï+>¥ì e´‹πsøÏdü÷Ô ñ<ä“¤$+∫q<˚ á yê<ä+. á yê<ä+ jÓTTø£ÿ Á|ü‹bÕ<äq\T :`
7
. •X¯óe⁄ eTqdüT‡ @$T Áyêj·Tã&Éì q\¢ã\¢ ø±<äT (Tabula Rasa) nH˚~ dü+C≤„Hê‘·àø£ Ä˝À#·q≈£î ÁbÕ‹|ü~ø£.
•X¯óe⁄ eTq bÕsƒX¡ Ê\≈£î e#˚ÃHê{Ïøπ |ü]düs¡ Á|üu≤Û e+. e´øÏ>Ô ‘∑ · nqTuÛyÑ ê\ <ë«sê C≤„Hêìï ø£*– ñ+{≤&ÉT. Bìì
dü+C≤„Hê‘·àø£ ∫Á‘ê\T (Cognitive maps) nì n+{≤s¡T.
. •X¯óe⁄ C≤„Hêìï bı+<ä&ÜìøÏ ã<äT\T>± |üPs¡«C≤„q+ Ä<Ûës¡+>± q÷‘·q C≤„Hêìï ì]à+#·Tø=+{≤&ÉT. |æj·÷CÒ
‘Ó*|æq dü+©q+ (Assimilation), $©q+ (Accommodation), nqT>∑TD´‘· (Adaption) nH˚ dü÷Á‘ê\ Ä<Ûës¡+>±
C≤„q ìsêàD+ »s¡T>∑T‘·T+~.
. nuÛÑ´düq+ $ø±dü kÕúsTT\ø£qT>∑TD+>± #·\Hê‘·àø£, eT÷s¡Ô, neT÷s¡Ô Á|ü#ê\ø£ ~X¯˝À »s¡T>∑T‘·T+<äì |æj·÷CÒ
n_ÛÁbÕj·T+.
. nuÛ´Ñ düq+ ns¡eú +‘·+>± »s¡>±\H˚~ M] n_ÛÁbÕj·T+. ns¡eú +‘·+>± H˚sT¡ Ãø√e&ÉeT+fÒ Á|üdTü ‘Ô · n+XÊ\qT >∑‘+· ˝À
nuÛ´Ñ dæ+∫q ns¡eú +‘·+>± CÀ&ç+∫ H˚sT¡ Ãø√e&ÉyT˚ nuÛ´Ñ düHêìï ˇø£ düyê\T>± $<ë´]ú eTT+<äT+∫q|ü⁄Œ&ÉT $<ë´]ú
ñ‘˚õÔ ‘·T&Ô ’Ó H˚sT¡ Ã≈£î+{≤&ÉT.
. dæÿqïsY Á|ü‹bÕ~+∫q |ü⁄qs¡“\q Á|üÁøÏj·TqT #ÛêyéT‡øÏ uÛ≤cÕuÛÑ´düq <äèwæº˝À e´‹πsøÏkÕÔ&ÉT. uÛ≤cÕuÛÑ´düq+ πøe\+
nqTø£s¡D, |ü⁄qs¡“¤\q Á|üÁøÏj·T\ Ä<Ûës¡+>± »s¡>∑<äT. •X¯óe⁄ ‘·eTÁ|ü‹düŒ+<äq\qT mqTïø=ì, >∑‘·+˝À ñ
|üj÷Ó –+#·ì |ü<Cä ≤˝≤ìï ñ|üj÷Ó –+∫ ≈£L&Ü dü+uÛ≤wækÕÔ&TÉ . á dü+<äs“¡ +¤ ˝À ÄX¯Ãs¡´b˛e&É+ eTqe+‘·e⁄‘·T+~.
á |ü<ëìï H˚qT H˚sŒ¡ ˝Ò<?˚ m˝≤ ‘Ó*dæ+~ nì Á|ü•ï+#·Tø=qï|ü⁄Œ&ÉT, ••e⁄ ‘·q |üPsê«uÛ´Ñ düq Ä<Ûës¡+>± q÷‘·q
|ü<äC≤˝≤ìï ì]à+#·T≈£îHêï&Éì ne>∑‘·eTe⁄‘·T+~.
. Á|ües¡qÔ <äèø£Œ<∏+ä ˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT, uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \qT ø£*Œ+#˚ kÂø£s´¡ ø£s>Ô¡ ± (facilitator) nH˚ n+XÊìï
bÕøÏåø£+>± düeT]údü÷Ô dü+C≤„Hê‘·àø£ yê<äT\T ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT nuÛÑ´düqÁ|üÁøÏj·TqT Áb˛‘·‡Væ≤+#˚ dü÷Œ¤]Ô Á|ü<ë‘·
ø±yê\+{≤s¡T.
. dü+C≤„Hê‘·àø£ yê<äT\T |ü]düsê\qT ø£*Œ+#·&+É ø£+fÒ ñ‘˚»Ô + ø£*Œ+#˚ |ü]düsê\˝À •X¯óe⁄qT+#·&+É , düeTkÕ´‘·àø£
düìïy˚XÊ\˝À •X¯óe⁄qT+∫ ‘·–q e÷s¡Z<äs¡Ùø£‘·«+ Çe«&É+ <ë«sê uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·TqT ø=qkÕ–+#ê\ì
n_ÛÁbÕj·T |ü&Ü¶s¡T.
. eTTK´+>± #ÛêyéT‡øÏ, yÓ’>±{Ÿ‡ø°\T uÛ≤cÕuÛÑ´düq πøe\+ nqTø£s¡D <ë«sê »s¡>∑<äì, uÛ≤cÕ ìsêàD≤‘·àø£ ~X¯˝À
»s¡T>∑T‘·T+<äì n_ÛÁbÕj·T|ü&Hç ês¡T.
3.5.1 dü+C≤„Hê‘·àø£ $ø±dü+:
|æj·÷C… dü+C≤„Hê‘·àø£ $ø±kÕìï á ÁøÏ+~ <äX¯\ <ë«sê $e]+#ê&ÉT. n$ 1. Ç+Á~j·T#ê\ø£ <äX¯
2. |üPs¡«Á|ü#ê\ø£ <äX¯ 3. eT÷s¡Ô Á|ü#ê\ø£ <äX¯ 4. neT÷s¡Ô ˝Ò<ë ìj·T‘· #ê\ø£ <äX¯. M{Ï >∑T]+∫q $düÔè‘·
düe÷#ês¡+ eT]j·TT $<ë´qTÁ|üj·TTø±Ô\T, ªª u≤\´<äX¯, u≤\´<äX¯ $ø±dü+ eT]j·TT nuÛÑ´düq+ µµ nqT ù||üs¡T`1
˝À #·]Ã+#·ã&çq~. 8
Bìe\q eTq+ >∑eTì+#˚<˚$T{Ï? uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T˝À |üPsê«qTuÛÑyê\T Ä<Ûës¡+>± •X¯óe⁄
C≤„Hêìï ì]à+#·T≈£î+{≤&ÉH˚~ düŒwüºeTe⁄‘·T+~.
3.5.2 ìsêàD≤‘·àø£yê<ä+ (Constructivism) :
C≤„q+ n+fÒ @$T{Ï? C≤„q ìsêàD Á|üÁøÏjT· m˝≤ »s¡T>∑T‘·T+~? e+{Ï n+XÊ\ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£îqï|ü⁄Œ&˚
$<ë´b˛ø£&É\qT ‘Ó\TdüTø√>∑\+. nuÛÑ´dü≈£î&ÉT C≤„Hêìï d”«ø£]kÕÔ&ÉT.nì uÛ≤$+∫q|ü⁄Œ&ÉT C≤„q Á|ükÕs¡+ô|’ eTq <äèwæº
ñ+≥T+~. á $<Ûä+>± ø±≈£î+&Ü •X¯óe⁄ ‘·q<Ó’q XË’*˝À C≤„Hêìï ì]à+#·T≈£î+{≤&Éì uÛ≤$ùdÔ, C≤„qÁ|ükÕs¡+ ø£Hêï, uÛ≤e+
ne>±Vü≤q\ô|’ m≈£îÿe <äèwæôº |&É‘ê+. 1960 <äXø¯ +£ ˝À Á|ües¡HÔ ê yê<ä+, ã÷¢yTé ‡ {≤ø±‡qMT\T Á|ü|+ü #·yê´|ü+Ô >± ÄyÓ÷~+#·ã&ç,
H˚{Ïes¡≈£î ≈£L&Ü ø=qkÕ–+#·ã&ÉT‘·THêïsTT. Á|ües¡ÔHêyê<ä ÁbÕã˝≤´ìøÏ ˝ÀHÓ’q yês¡T $<ë´s¡Tú\T m+‘· H˚s¡TÃ≈£îHêïs¡T?
@$T H˚s¡TÃ≈£îHêïs¡T? nH˚ n+XÊ\ô|’qH˚ <äèwæºì πø+ÁBø£]+#ês¡T. ø±ì •X¯óe⁄ m˝≤ H˚s¡TÃ≈£îHêï&ÉH˚ $<Ûëq+ô|’ m≈£îÿe
<äèwæºì ì\|ü˝Ò<äT. á ~X¯˝À π>¢düsY |ò”˝Ÿ¶ (1995), y˚Tj·TsY (1996) CÀHêdüHé (1991) m\»u…‘Y eTØ∆\ Ä˝À#·q\ Á|ü‹
s¡÷|üy˚T ìsêàD≤‘·àø£ yê<ä+.
Á|ües¡HÔ ê yê<äT\ ÁbÕã\´+‘√ düs¬ q’ ñB›|qü ñqï|ü⁄Œ&ÉT düs¬ q’ Á|ü‹düŒ+<äq edüT+Ô ~. bÕsƒX¡ Ê\ Á|üÁøÏjT· \
\øå±´\ Ä<Ûës¡+>± eT÷˝≤´+ø£q+ #˚jT· ã&Ü*. ø±ì düàè‹ Ä<Ûës¡+>± \ø£´å kÕ<ÛHä ˚ øπ +Á<ä+>± H˚{eÏ T÷˝≤´+ø£q+ »s¡T>∑T‘√+~.
nuÛÑ´düq+ dü]>±Z »s¡>∑ø£b˛‘˚, |ü]düsê\qT dü]~<ä›e\dæq nedüs¡+ ñqï<äH˚ n_ÛÁbÕj·T+ ã\+>± Hê≥T≈£î b˛sTT+~.
<ÛHä ê‘·àø£ |ü⁄qs¡“\¤ q+ nqT≈£L\ Á|ües¡qÔ qT ô|+bı+~düT+Ô <äì, ãTTD≤‘·àø£ |ü⁄qs¡“\¤ q+ nqT≈£L\ Á|ües¡qÔ qT ‘·–dZ Tü +Ô <äì
H˚{ÏøÏ ã\+>± qeTà‘·THêï+. S - R ã+<Ûä+ @s¡Œ&É&É+ MT<äH˚ <äèwæº, ø±ì, ã+<Ûä+ @s¡Œ&É&É+ eT<Ûä´˝À »]π> Á|üÁøÏj·T
ô|’qø±<äT. á Á|üÁøÏj˚T C≤„q ìsêàD≤ìøÏ ‘êsêÿD+ nH˚~ ìsêàD≤‘·àø£ yê<äT\ n_ÛÁbÕj·T+. |ü]o*+|ü<ä>∑Z u≤Vü≤´
Á|ües¡qÔ ø£+fÒ, ••e⁄ eTdædÔ ÿü +˝À »]π> Á|üÁøÏjT· ≈£î ÁbÕ<Ûëq´$Tj·÷´*. y˚Tj·TsY (1996) ñbÕ<Ûë´j·TT\qT e÷s¡<Z sä Ù¡ ≈£î\T>±,
$<ë´s¡Tú\qT C≤„qìsêà‘·\T>± n_Ûe]íkÕÔs¡T.
3.5.3. ìsêàD≤‘·àø£ yê<ä nuÛÑ´düq düìïy˚XÊ\T :
ìsêàD≤‘·àø£yê<ä+ Á|üø±s¡+ nuÛÑ´düq+ »s¡>∑&É+˝À ø=ìï Á|üÁøÏj·T\T Ç$T&ç ñHêïsTT. n$
1. |ü]o\q, 2. dü+<äØ“¤ø£s¡D+ 3. C≤„Hê‘·àø£ •ø£åD 4. düVü≤ø±s¡+ 5. yêÚ≤´ì+#·≥+ / ìsêàD+ 6.
ãVüQfi¯ yêÚ≤´Hê\T 7. ãVüQfi¯ e´ø°Ôø£s¡D\T. M{ÏH˚ ìsêàD≤‘·àø£ yê<ä nuÛÑ´düq düìïy˚XÊ\T n+{≤s¡T.
uÀ<Ûqä »]π> dü+<äs“¡ e¤ TT˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT nuÛ´Ñ düq düV‰ü j·T≈£î&ÉT>±, nuÛ≤´dü≈î£ \T düŒ+~+#·&ÜìøÏ $X‚w¢ +æ #·&ÜìøÏ,
yêÚ≤´ì+#·&ÜìøÏ Áb˛‘·‡Væ≤+#˚ e´øÏÔ>± Á|üe]Ô+∫ C≤„q ìsêàD Á|üÁøÏj·T≈£î <√Vü≤<ä+ #˚kÕÔ&ÉT. ìsêàD≤‘·àø£ yê<ä nuÛ≤´düq
düìïy˚XÊ\qT ñ<ëVü≤s¡D\ <ë«sê ÁøÏ+<ä sTTe«ã&çq~.
9
Á|üÁøÏjT· XÊÁkÕÔ\T uÛ≤wü
düìïy˚X+¯ düìïy˚X+¯
$$<Ûä ÁbÕ+‘ê˝À¢ì bÕ*∫Ã ô|+#˚ nuÛ≤´dü≈£î\T ªø±ã÷©yê˝≤µ nH˚ ø£<∏äqT
»+‘·Te⁄\≈£î dü+ã+~Û+∫q bÕsƒêìï, #· < ä T e⁄‘ês¡ T . ‘· s ê«‘· á ø£ < ∏ ä ≈ £ î
dü+ã+~Û+∫q H˚|ü<∏ë´ìï ∫Á‘ê\ s¡÷|ü+˝À,
nuÛ≤´dü≈£î\T #·<äTe⁄‘ês¡T. yê{Ï ø£<∏äqT ∫s¡T $es¡D\˝À #·÷kÕÔs¡T. M{Ï˝À
(M&çjÓ÷) <äèX¯´∫Á‘êìï #·÷kÕÔs¡T ñqï ˇø£{Ï ¬s+&ÉT <äèXÊ´\qT $<ë´s¡Tú\T
Á|ü<ä]ÙkÕÔs¡T / q{ÏkÕÔs¡T
bÕ*∫Ã ô|+#˚ »+‘·Te⁄\ (ø°ås¡<ë\T) Á|ü<ä]ÙdüTÔqï ∫Á‘ê\qT nuÛ≤´dü≈£î\T
• |ü]o\q
Á|ües¡Ôq\T, #·s¡´\≈£î dü+ã+~Û+∫q #·÷kÕÔs¡T.
(Observation)
eTTU≤´+XÊ\qT sêdüT≈£î+{≤s¡T.
nuÛ≤´dü≈î£ \T dü+<äsê“¤ìø£qT>∑TD+>± H˚|ü<∏ä´ kÕe÷Á–‘√ bı+<äT|üs¡∫q
• dü+<äØ“¤ø£s¡D+
bÕsƒêìï $X‚¢wækÕÔs¡T. <äèX¯é÷*ø£\ (Illustrations) ≈£î ø£<∏äqT
(Contestualization) nqTdü+<ÛëìkÕÔs¡T.
ø°ås¡<ë\qT ñ<ëVü≤s¡D>± rdüTø=ì Á|ü<ä]Ù+∫q ˇø£ <äèX¯´ Ä<Ûës¡+>± H˚|ü<∏ä´
• C≤„Hê‘·àø£ •ø£åD ø±\+
düe÷#êsêìï m˝≤ $X‚¢wæ+#·Tø√e#√Ã, kÕe÷Á– ∫Á‘·e÷*ø£\qT, ø£<∏ë|üsƒ¡Hêìï
(Congnative appren- m˝≤ qeT÷Hê s¡÷|ü+˝À düeTq«sTT+e#√Ã
yêÚ≤´ì+#·e#√Ã ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT
ticeship) #ÓbÕÔ&ÉT.
<äèX¯é÷*ø£ (Illustrations) s¡÷|ü+˝À
#ÓbÕÔ&ÉT
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT dü÷∫+∫q ø£è‘·´ nuÛ≤´dü≈£î\T »≥T¢>± |üì#˚ùdÔ
• düVü≤ø±s¡+
ìs¡«Vü≤D≈£î nuÛ≤´dü≈£î\T »≥T¢>± @s¡Œ&ç, yêÚ≤´Hê\qT #Ó|üPÔ ñbÕ<Ûë´j·TTì
(Colaboration) dü÷#·q\T, e÷s¡Z<äs¡Ùø±\ø£qT>∑TD+>±
e÷s¡Z<äs¡Ùø±\ø£qT>∑TD+>± eTT+<äT≈£î
eTT+<äT≈£î kÕ>∑T‘ês¡T.
kÕ>∑T‘ês¡T.
˙{Ï˝À, uÛÑ÷$Tô|’ J$+#˚ ø°ås¡<ë\≈£î ø£<∏ä≈£î dü+ã+~+∫q d”«j·T yêÚ≤´Hê\qT

• yêU≤´ì+#·&É+ /
dü+ã+~Û+∫q |ü]ø£\Œq\qT s¡÷bı+~+#·T≈£î+{≤s¡T.
uÛ≤eq ìsêàD+
Á<ÛTä Mø£]+#·Tø=q{≤ìøÏ nedüsy¡ TÓ qÆ
(Interpretation &
kÕøå±´\qT ùdø£]kÕÔs¡T, $X‚¢wækÕÔs¡T.
construction)
10
Á|üÁøÏjT· XÊÁkÕÔ\T u≤wü
düìïy˚X+¯ düìïy˚X+¯
yê] |ü ] ø£ \ Œq\T ˝Ò < ë uÛ ≤ eq\≈£ î »≥¢˝À, »≥¢ yÓ\T|ü\ yêÚ≤´Hê\qT
• ãVüQfi¯ yêÚ≤´Hê\T $es¡ D \T Çdü ÷ Ô ‘· e T yê<ë\qT b˛\TÃ≈£î+{≤s¡T. Á|ü»\T ø±ã÷©yê˝≤
(Multiple interpretations)
ø£<∏ä≈£î |ü\T dü+ã+<Ûë\qT }Væ≤+#˚
eTT+<äT+#·T‘ês¡T. bÕsƒê´+XÊìï »≥¢˝ÀqT, neø±XÊ\THêïj·Tì nuÛ≤´dü≈£î\T
yÓ’j·TTøÏÔø£+>±q÷ $X‚¢wækÕÔs¡T. kÕøå±´\T, uÛ≤$kÕÔs¡T.
yê<ë\T, bÕsƒ ê ´+XÊ\‘√ ≈£ L &ç
düe÷<ÛëHê\T ø£qT>=q&ÜìøÏ, düe÷#êsêìï
yêÚ≤´ì+#·&ÜìøÏ Á|üj·T‹ïkÕÔs¡T.
Á|ü‹ dü+<äs¡“ ¤H˚|ü<∏ë´ìï |üPsê«|üsê\qT bÕsƒê´+XÊìï H˚|ü<∏ä´ ∫Á‘·e÷*ø£\

• ãVüQfi¯ e´ø°Ôø£s¡D\T <äèwæº˝À ñ+#·Tø=ì, ø°ås¡<ë\ |ü\T Ä<Ûä«s¡´+>± ø£<∏ä˝Àì bÕÁ‘·\qT, uÛ≤eq\qT
(Multiple Manifestations)
$$<Ûä s¡ø±\T>± m˝≤ e´ø°Ôø£]+#·e#√Ã
dü+|òüT≥q\qT Á|ü<äs¡Ù≈£îì kÕ<Ûës¡D ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T.
ìj·Te÷\qT ø£qTø=+{≤s¡T.
n$wüÿ]+#·T≈£î+{≤s¡T.
3.5.4. ìsêàD≤‘·àø£ yê<ä+ ` ‘·s¡>∑‹ >∑~ nqTes¡ÔHê\T

$<ëéédüú˝À $|ü¢yê‘·àø£yÓTÆq Ä˝À#·Hê <Û√s¡DÏøÏ, Ä#·s¡D\≈£î Hê+~ |ü*øÏq ìsêàD≤‘·àø£ yê<ä Á|ü‹bÕ<äq\T á øÏ+~
$<Ûä+>± ñHêïsTT.
. •X¯óe⁄qT ùd«#êÃ¤|üP]‘·yÓTÆq, m≥Te+{Ï ˇ‹Ôfi¯ófl ˝Òì ‘·s¡>∑‹>∑~˝À ñ+∫q|ü⁄Œ&˚ C≤„q+ bı+<ä>∑\&ÉT. Ç˝≤
#·<äTe⁄! n˝≤ #·<äTe⁄! nì e÷{Ïe÷{ÏøÏ ìπs›XÊ*#˚Ã ã<äT\T>± •X¯óe⁄qT düeTkÕ´‘·àø£ nuÛÑ´düq düìïy˚X¯+˝À
e~˝Òj·T+&ç, ‘·q+‘·≥ ‘êH˚ H˚s¡TÃ≈£î+{≤&ÉT.
. •X¯óe⁄ C≤„Hês¡q® j˚T Á|ü<ëÛ q+ ø±<äT. n‘·ì qeTàø±\T, yÓK’ s¡T\T, ÇcÕºsTTcÕº\T uÛ≤eq\T C≤„Hês¡q® ≈£î ‘√&ÉŒ&É‘êsTT.
n<˚ $<Ûä+>± ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT $wüj·T |ü]C≤„Hêìï ô|+bı+~+#·Tø√e&Éy˚T Á|ü<Ûëq+ø±<äT, eè‹Ô|ü≥¢ qeTàø£+,
$wüj·TuÀ<Ûäq≈£î ‘·eT<Ó’q XË’*ì ne\+_Û+#·&É+ Á|ü<ÛëHê+X¯+.
. kÕ+|òTæ ø£ |ü]C≤„q+ ne>±Vü≤q, düV≤ü ø±s¡ uÛ≤e+. düTVü≤è<ë“¤e+, dü+Á|ü~+|ü⁄\T, |ü+#·Tø=qT≥ <ë«sê ô|+bı+<äT‘·T+~.
nq>± C≤„q ìsêàD+˝À kÕ+|ò”Tø°ø£s¡D+ bÕÁ‘· ≈£L&Ü ‘·|üŒìdü].
. π>¢düsY |ò”˝Ÿ¶ (1996) Á|üø±s¡+ ìsêàD≤‘·àø£ yê<äT\ <äèwæº˝À nuÛÑ´düq+ nq>± πøe\+ ã+<Ûäy˚Ts¡Œ&É&Éy˚Tø±<äT.
¡ (self regulation), uÛ≤eq\ ìsêàD+, ÄeT÷ØÔøs£ D
Ç+<äT≈£î d”«j·T Áø£MTø£sD ¡ , Á|ü‹düŒ+~+#·&+É »s¡>±*.
. nuÛ´Ñ düq+ e\¢ ø£*>π |ò*ü ‘·+ (product) ø£+fÒ nuÛ´Ñ düq+ »]–q $<Ûëq+ (process) #ê˝≤ eTTK´+. nuÛ´Ñ düq+
ˇø£ ìs¡+‘·s¡ Á|üÁøÏj˚Tø±ì, m+‘· H˚]Œ+#ê+? $<ë´s¡Tú\T m+‘· H˚s¡TÃ≈£îHêïs¡H˚~ eTTK´+ ø±<äT. nq>± C≤„q
ìsêàDy˚T Á|ü<Ûëq+ ø±ì ñ‘·Œ‹Ôø±<äT.
11
.. $<ë´\øå±´\T ìs¡“¤+~Û+#·ã&É≈£î+&Ü nedüsêìï ã{Ïº e÷s¡TŒ\T #˚düTø=H˚ M\T+&Ü*.
Á|üdüTÔ‘·+ eT÷˝≤´+ø£q+ $<ë´s¡Tú\ C≤„Hêìï, düàè‹ì ø=*#˚ $<Ûä+>± ñHêïsTT. eT÷˝≤´+ø£q+ ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ,
ü >± (self analysis) ñ+&Ü*.
$<ë´]úøÏ ˇø£ d”«j·T $X‚w¢ D
. CÀHêdüdt (1994) C≤„q ìsêàD Á|üÁøÏj·T á øÏ+~ <äX¯˝À¢ »s¡T>∑Tqì ‘Ó*|æHês¡T.
1) dü‘·´+ $$<Ûä s¡÷bÕ\qT •X¯óe⁄ eTT+<äT+#·+&ç.
2) ì»yÓTÆq Á|ü|ü+#·+˝À Ç$T&ç ñqï dü+øÏ¢wüº dü‘ê´\qT ‘Ó\|ü+&ç.
3) C≤„q ìsêàD+ ô|’qH˚ø±ì, C≤„H√‘·Œ‹Ôô|’q ø±<äT
4) $wüj·÷ìøÏ dü+ã+~Û+∫q $$<Ûä <äèø√ÿD≤\qT •X¯óe⁄ eTT+<äT+#·+&ç. nedüs¡eTTqï yê{Ïì ‘·qH˚
mqTïø√ìe«+&ç.
5) C≤„q ìsêàD+ e´øÏÔ>∑‘· nedüsê\ <äèwæº˝À kÕ+|òæTø£ ìj·Te÷\ |ü]~Û˝À »s¡T>∑T‘·T+~.
. yÓ’>±{Ÿ‡øÏ Á|üø±s¡+ nuÛÑ´düq+ nH˚~ Ç‘·s¡T\ <äèwæº˝À ‘·q n+‘·s¡Z‘· Á|ü|ü+#·+˝À •X¯óe⁄ C≤„Hêìï
ì]à+#·T≈£î+{≤&ÉT.
3.5.5. ìsêàD≤‘·àø£ yê<ä+ ` 5 E uÀ<ÛäHê $<Ûëq+
ìsêàD≤‘·àø£ yê<äqeTT 5 E \˝À $e]+#·ã&ÉT‘·T+~.
5 'E' \˝Àì Á|ü‹ E nuÛÑ´düq+˝Àì ˇø£ <äX¯qT dü÷∫düTÔ+~. n$ :
Engage = ìeT>∑ïeTT #˚j·T&É+

Explore = nH˚«wæ+#·T, |ü]XÀ~Û+#·&+É
Explain = $e]+#·&+É
Eloborate = $X¯Bø£]+#·T, $|ü⁄©ø£]+#·&+É
Evalute = eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·TT
á 5 'E' \T $<ë´s¡Tú\ |üPs¡«C≤„Hêìï, nqTuÛÑyêìï ñ|üjÓ÷–+#·Tø=ì ø=‘·Ô $wüj·÷ìï
‘Ó\TdüTø√e&É+, ìs¡+‘·s¡+ ‘·eT ne>±Vü≤qqT eT÷˝≤´+ø£q+ #˚düT≈£î+≥÷ |ü⁄s√>∑$T+#·&É+ nH˚ <äX¯\qT
‘Ó\T|ü⁄‘êsTT.
1. nuÛÑ´düq+˝À ìeT>∑ï+ #˚j·TT≥ (Engage) :
Ç~ ÁbÕ<∏ä$Tø£ <äX¯. á <äX¯˝À
1. $<ë´]ú >∑‘· nuÛÑ´düHêqTuÛÑeeTT\T Á|üdüTÔ‘·+ H˚s¡TÃø√uÀj˚T $wüj·÷\qT nqTdü+<Ûëq+
#˚düT≈£î+{≤&ÉT.
2. $<ë´]ú H˚s¡TÃø=q uÀj˚T uÛ≤eqqT >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ e÷qdæø£+>± dü+dæ<äT›&Í‘ê&ÉT.
2. nH˚«wüD #˚j·TT / Áø=‘·Ô>± ‘Ó\TdüTø=qT <äX¯ (Explore):
á <äX˝¯ À $<ë´s¡T\ú ≈£î ˇø£ Áø=‘·Ô nqTuÛyÑ êìï n+~kÕÔsT¡ . yês¡T <ëì >∑T]+∫q uÛ≤eq\qT, |ü<‘∆ä T· \qT,
HÓ’|ü⁄D≤´\qT ‘·eT˝À ô|+bı+~+#·T≈£î+{≤s¡T. á <äX¯˝À yês¡T yê] |ü]düsê\qT, $wüj·TeTT\qT u≤>± nH˚«wækÕÔs¡T /
XÀ~ÛkÕÔs¡T.
12
3. $e]+#·T≥ (Explain) :
$<ë´s¡T\› T Á|ü•ï+∫ ‘Ó\TdüTø=q $wüj÷· \qT, uÛ≤eq\≈£î $es¡D bı+<äT‘ês¡T. yês¡T yê] ne>±Vü≤qqT
>∑÷]Ã e÷{≤¢&>É \∑ T>∑T‘ês¡T. q÷‘·q+>± dü+‘·]+#·Tø=qï HÓ|’ ⁄ü D≤´ìï Á|ü<]ä Ù+#·>\∑ T>∑T‘ês¡T. Á|ües¡qÔ ˝À
e÷s¡TŒ edüTÔ+~. á <äX¯˝À Áø=‘·Ô |ü<äC≤\eTTqT, ìs¡«#·Hê\qT, $$<Ûä uÛ≤eq\≈£î dü+ã+~Û+∫q
$es¡D\qT ñbÕ<Ûë´j·TT\T n+~+#·>∑\>±*.
4. $X¯Bø£]+#·T≥ / $düÔè‘· |üs¡#·&É+ (Eloborate) :
Ç~ $<ë´s¡Tú\ jÓTTø£ÿ ne>±Vü≤q\≈£î $düÔè‘· |üs¡#˚<äX¯. yê] HÓ’|ü⁄D≤´\qT, Á|ües¡ÔHê e÷s¡TŒ\qT
Ä#·sD¡ ˝À #·÷ù|<äX¯ Ç~. Áø=‘·Ô nqTuÛyÑ ê\ <ë«sê $<ë´s¡T\ú T $düèÔ ‘·yTÓ qÆ , ˝À‘Óq’ ne>±Vü≤qqT ô|+bı+~+#·T≈£î+{≤s¡T.
yês¡T H˚s¡TÃø=qï $wüj·÷\˝À ÄdüøÏÔ ø£*–j·TT+&ç, eT]+‘· düe÷#ês¡eTTqT ùdø£]+#·>∑\T>∑T‘ês¡T. q÷‘·q C≤„Hêìï
bı+<ä&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. $düÔè‘· n<Ûä´j·Tq+ »]π> <äX¯>± Bìì #Ó|üŒe#·TÃ.
5. eT÷˝≤´+ø£q<äX¯ (Evalute) :
á <äX¯˝À $<ë´s¡Tú\T ‘êeTT H˚s¡TÃø=qï $wüj·÷\qT, ‘·eT kÕeTsêú´\qT eT÷˝≤´+ø£q+
#˚dTü ø√>∑\T>∑T‘ês¡T. ñbÕ<Ûë´j·TT\T ≈£L&Ü yê] $<ë´s¡T\ú ø°\ø£u≤Û eq\ ne>±Vü≤qqT HÓ|’ ⁄ü D≤´_Ûeè~›ì
eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·T>∑\T>∑T‘ês¡T.
3.6 yÓ’>√{Ÿ dæÿ nuÛÑ´düq dæ<ë›+‘·+
<˚X¯+ R s¡cÕ´
Á>∑+<Ûä+ R Thought andy language
dæ<ë›+‘·+ R Socio cultural theory
˝…yé ôdyÓ÷H√$#Y yÓ>’ √{Ÿdÿ” (Lev Semonovich Vygotsky) s¡cÕ´ <˚Xd¯ Tü &ú TÉ . $<ëé+‘·T˝…q’ ≈£î≥T+ã+˝À |ü⁄{Ïqº yê&ÉT.
kÕ<Ûës¡D+>± #·]Á‘·, kÕVæ≤‘·´+, ø£fi¯\T ‘·‘·«XÊÁdüÔ+˝Àì $wüj·÷\qT >∑T]+∫ #·]Ã+#·Tø=H˚≥|ü⁄Œ&ÉT yÓ’>√{Ÿd”ÿ #·s¡Ã\˝À
bÕ˝§ZH˚yê&ÉT. yÓ’>√{Ÿd”ÿ yÓTT<ä≥ yÓ’<ä´XÊÁkÕÔìï ‘·s¡yê‘· Hê´j·TXÊÁkÕÔìï #·~yê&ÉT. ø±ì ‘êqT kÕVæ≤‘·´+, ‘·‘·«XÊÁdüÔ
$wüj·÷\ $X‚¢wüD\‘√ m≈£îÿeø±\+ >∑&çù|yê&ÉT. n+<äT˝À ÄdüøÏÔ ø£qã]#˚yê&ÉT. ‘·‘·Œ¤*‘·+>± ‘êqT s¡÷bı+~+∫q
dæ<ë∆+‘·y˚T ªªkÕ+|òæTø£ kÕ+düèÿ‹ø£ dæ<ë∆+‘·+µµ (Socio-Cultural Theory). á dæ<ë∆+‘·+ C≤„q ìsêàD≤‘·àø£ yê<ëìøÏ
}‘·$T∫Ã+~.
ñB›|üq Á|ü‹düŒ+<äq\ eT<Ûä´ ã+<Ûä+ @s¡Œ&É≥+ e\¢ nuÛÑ´düq+ »s¡T>∑T‘·T+<äì ‘Ó*ù| Á|ües¡ÔHêyê<äT\ yê<ëìï
e´‹πsøÏ+∫, nqTuÛÑyê\ <ë«sê C≤„q ìsêàD+ »s¡T>∑T‘·T+<äì |òæj·÷CÒ, yÓ’>√{Ÿd”ÿ ‘Ó*bÕs¡T. Ms¡T dü+C≤„Hê‘·àø£ yê<ëìï
ã\|ü]#ês¡T.
C≤„q ìsêàD≤‘·àø£ yê<ä+ Á|üø±s¡+ e´≈£îÔ\T ‘·eT nqTuÛÑyê\ <ë«sê C≤„Hêìï (Knowledge) ì]à+#·Tø=+{≤s¡T.
nuÛÑ´düq+ n+fÒ C≤„qìsêàD+ nì M] uÛ≤eq. nuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T˝À |ü]o*+#·<ä>∑Z u≤Vü≤´ Á|ües¡Ôq\ ø£+fÒ •X¯óe⁄
eTdæwÔ ÿü +˝À »]π> Á|üÁøÏjT· ≈£î ÁbÕ<Ûëq´+ Çyê«*. nuÛ´Ñ düq+ e\¢ ø£*>π |ò*ü ‘·+ (Product) ø£+fÒ nuÛ´Ñ düq+ »]π> $<Ûëq+
(Process) #ê˝≤ eTTK´+ nH˚ <Û√s¡DÒ á yê<ä+ eTTK´ ñ<˚›X¯´+.
ªª|æ\¢\T ‘·eT+‘·≥ ‘êeTT>± ‘·q≈£î ‘Ó*dæq |üPs¡« C≤„Hêìï $ìjÓ÷–+#·Tø=ì, Á|üdüTÔ‘· nqTuÛÑyê\‘√ q÷‘·q
$wüj·÷\qT Ä$wüÿ]+#·Tø√e&Üìï ªC≤„q ìsêàD+µ nì n+{≤s.
|æ\\¢ T dü«j·T+>± nuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \˝À bÕ˝§Z+≥÷, C≤„Hêìï ì]à+#·Tø=H˚ Áø£eT+˝À ñbÕ<Ûë´j·TT\T ÁøÏj÷· o\ø£
uÛ≤>∑kÕ«eTT\T ø±yê*. |æ\\¢ ≈£î düV≤ü » nuÛ´Ñ düq yê‘êes¡D≤ìï ø£*Œ+#ê*. n|ü⁄Œ&˚ |æ\\¢ T nuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· ˝À¢ bÕ˝§Z+≥÷
C≤„Hêìï ì]à+#·Tø=+{≤s¡T. C≤„q ìsêàD+˝À Ä˝À#·q\T, |üPs¡« nqTuÛÑyê\ n‘·´+‘· ø°\ø£ bÕÁ‘·qT b˛wækÕÔsTT.
13
|æ\¢\T Á|ü•ï+#·&É+, ã&ç˝À H˚s¡TÃø=qï<ëìï ãj·T{Ï nqTuÛÑyê\‘√ nq«sTT+#·Tø√e&É+, düeTdü´\qT $$<Ûä
ø√D≤˝À¢ #·ø£ÿ>± düŒ+~+#·&É+, ‘·eT n_ÛÁbÕj·÷\qT e´ø°Ôø£]+#·&É+ ˝≤+{Ï dü+<äsê“¤\˝À C≤„q ìsêàD+ »s¡T>∑T‘·T+~.
C≤„q+ ˇø£sT¡ n+~+#˚~ ø±<äT. n~ düèwæ+º #·ã&˚~. |æ\\¢ eT~˝À »]π> e÷qdæø£ Á|üÁøÏjT· <ë«sê C≤„q+ ñ‘·ŒqïeTe⁄‘·T+~.
e´øÏÔ C≤„q $ø±kÕìøÏ kÕ+|òæTø£ |üs¡düŒs¡ Á|ü‹#·s¡´\T nedüs¡+. e÷qe⁄&ÉT |ü]düsê\‘√ Á|ü‹#·s¡´\T »s¡|ü&Éy˚T
ø±≈£î+&Ü |ü]düsê\≈£î ‘·q≈£î, ‘·q nedüsê\≈£î nqT>∑TD+>± eT\T#·Tø=ì, |ü]düsê\‘√ düs¡T›u≤≥T #˚düTø√>∑\T>∑T‘ê&ÉT.
ns¡eú +‘·yTÓ qÆ kÕe÷õø£ kÕ+düèÿ‹ø£ ø£è‘ê´\ e\¢H˚ e÷qe y˚T<Ûdä Tü ‡ $ø£ddæ Tü +Ô <äH˚ n_ÛÁbÕj·Ty˚T $<ëéTH√yÓC’ ≤„ìø£
XÊÁkÕÔìøÏ yÓ’>√{Ÿd”ÿ n+~+∫q eTTK´ uÛ≤eq. |æ\¢\T kÕe÷õø£ kÕ+düèÿ‹ø£ ø£è‘ê´\˝À bÕ˝§Zq&É+, yê{Ï‘√ Á|ü‹#·s¡´\T
»s¡|&ü +É e\¢H˚ yê] Ä˝À#·q\˝À Á|ües¡qÔ \˝À ìs¡+‘·s+¡ e÷s¡TŒ\T dü+uÛ$Ñ dükÕÔjT· ˙, n$ $ø£dkæ ÕÔjT· ˙ n_ÛÁbÕj·T|ü&Ü¶&TÉ .
yÓ>’ √{Ÿdÿ” dæ<ë∆+‘·|sü +¡ >± #Ó|Œæ q n+XÊ\qT ‘Ó\TdüTø=+<ë+.
|æ\\¢ T ‘·eT C≤„Hêìï ‘êy˚T ì]à+#·Tø=+{≤s¡T. nuÛ´Ñ düq+ e\¢H˚ $ø±dü+ »s¡T>∑T‘·T+~. |æ\˝¢ À¢ $ø±dü+, C≤„ììsêàD+
yês¡T ñqï kÕe÷õø£, kÕ+düèÿ‹ø£ yêdü$Ô ø£‘\· H˚|<ü ´ä∏ +˝À »s¡T>∑T‘·T+~. |æ\\¢ C≤„Hê‘·àø£ $ø±dü+˝À uÛ≤wü Á|üeTTK kÕúq+
eVæ≤düTÔ+~.
|üs¡düŒs¡ uÀ<Ûäq (Reciprocal Teaching)
á uÀ<Ûäq eTT+<äT>± ‘·≈£îÿe kÕ<Ûäq >∑\ $<ë´s¡Tú\ |üsƒ¡quÀ<äqqT ô|+#˚+<äT≈£î ÁbÕs¡+_Û+∫q|üŒ{Ïø°, ‘·s¡yê‘·
Ç‘·s¡ düu…®≈£îº\T, |æ\¢\+<ä] uÀ<Ûäq≈£î ñ|üjÓ÷–+#ês¡T.
á |ü<‹∆ä ˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT Ç<ä]› qT+∫ q\T>∑Ts¡T $<ë´s¡T\ú T ø£*dæ düV≤ü jÓ÷>∑ düeT÷Vü≤+>± (Collabarative
Group) @s¡Œ&É‘ês¡T. ˇø£ |ü⁄düø Ô +£ ˝Àì $wüj÷· ìï ˇø£] ‘·sy¡ ê‘· ˇø£sT¡ dü+uÛ≤wüD\ <ë«sê yÓ\&¢ kç ÕÔsT¡ . Bì˝À Á|ü•ï+#·&+É ,
dü+øÏ|å øÔ” ]£ +#·&+É , düèw”øº ]£ +#·&+É , ÁbÕ>∑Tø°øÔ ]£ +#·&+É nH˚ Hê\T>∑T dü+C≤„Hê‘·àø£ eP´Vü‰\qT qeT÷Hê düuTÑÛ ´\T ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .
kÕ<Ûës¡D+>± dü+uÛ≤wüD\ Hêj·T≈£î\T (ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT) $wüj÷· ìï >∑T]+∫q Á|üXï¯ \‘√ ÁbÕs¡+_ÛkÕÔsT¡ . $<ë´s¡T\ú T
düe÷<ÛëHê\T #ÓãT‘ês¡T. n<äq+>± Á|üX¯ï\&ÉT>∑T‘ês¡T. ˇø£y˚fi¯ düuÛÑT´\T eT<Ûä´ $wüj·÷ìï >∑T]+∫ uÒ<Ûë_ÛÁbÕj·÷\T+fÒ
$wüj·÷ìï ‹]– #·<äTe⁄‘ês¡T. ‘·s¡yê‘· ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT $wüj·÷ìï dü+ø°å|”Ôø£]kÕÔ&ÉT. $<ë´s¡Tú\T $wüj·T+ yÓTT‘êÔìï
#·]Ã+∫ ‘Ó*j·Tì $wüj·÷\qT düŒw”ºø£]+#·T≈£î+{≤&ÉT. ∫es¡≈£î ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT H˚s¡TÃø=qï $wüj·÷\˝Àì dü+πø‘ê\
Ä<Ûës¡+>± uÛ$Ñ wü´‘·T˝Ô À sêuÀj˚T $wüj÷· ìï ÁbÕ>∑Tø°øÔ ]£ +#·&ÜìøÏ $<ë´s¡T\ú qT Áb˛‘·‡Væ≤kÕÔ&TÉ . |üsd¡ Œü s¡ uÀ<Ûqä e\¢ düMT|ü
$ø±dü eT+&É\+ (Zone of Proximal Development - ZPD) düèwæº+#·ã&ç, $<ë´s¡Tú\T bÕsƒ¡´ neuÀ<Ûä+ »s¡>∑&ÜìøÏ
Áø£eT+>± u≤<Û´ä ‘· eVæ≤kÕÔsT¡ . Bìe\¢ nuÛ´Ñ dæ+#·&ÜìøÏ nedüsy¡ TÓ qÆ HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT, e÷qdæø£ Á|üÁøÏjT· \qT ≈£L&Ü $<ë´s¡T\ú T
dü+bÕ~+#·T≈£î+{≤s¡T.
ZPD Zone of Provional Dept. (düMT|ü $ø±dü eT+&É\+)
‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝Àì ø=+<äsT¡ $<ë´s¡T\ú ≈£î q÷‘·q+>± e∫Ãq M&çj÷Ó >π yéT‡˝Àì |òõü ˝ŸqT |ü]wüÿ]+#·eTì
#Ó|Œü ≥+, ‘·sê«‘· ø=+‘· düeTj·T+ nsTTq ‘·sê«‘· $<ë´]úø+£ f… n≥Te+{Ï |òõü ˝Ÿ‡ kÕ~Û+#·&+É ˝À n~Ûø£ C≤„q, HÓ|’ ⁄ü DéTT\T
>∑*Zq e´øÏÔ#˚‘· Ä$<ë´s¡Tú\≈£î |òæõ˝Ÿ‡ düT\uÛÑ+>± m˝≤ |ü]wüÿ]+#ê˝À H˚]Œ+∫q ‘·sê«‘· Ä $<ë´s¡Tú\T Ä |òüõ˝Ÿ‡qT
|ü]wüÿ]+#·≥+˝Àì ‘˚&ÜqT |ü]o*+|üeTì #Ó|æŒq|ü⁄&ÉT Ä ‘˚&Ü ‘Ó\TdüTÔ+~.
BìH˚ ZPD n+{≤s¡T. ZPD nq>± ˇø£ $wüjT· eTTqT dü«‘·V‰ü >± H˚sT¡ Ãø=q{≤ìøÏ, Ä $wüjT· eTT ô|’ n~Ûø£ C≤„qeTT,
HÓ ’ | ü ⁄ DéTT ø£ * Z q e´øÏ Ô Ç∫Ãq dü \ Vü ‰ \T, dü ÷ #· q \T ‘· s ê«‘· H˚ s ¡ T Ãø√{≤ìøÏ eT<ä ´ ñqï uÒ < Û ä e TT.
ZPD ˝Àì Á|ü<Ûëq n+XÊ\T.
1. düeTkÕ´ kÕ<ÛäHê\T, düVü‰j·T düVü≤ø±s¡eTT\T n+~e«≥+.
2. y˚>∑+>±, düT\uÛÑ+>±, ns¡ú+>± H˚s¡TÃø√e{≤ìï 6 s¡ø±\T
14
3. nuÛÑ´düq+ XÊX¯«‘·+ ø±e{≤ìøÏ
es¡eÔ ÷q+˝À nq«s¡HÔ ê\T :
1. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT kÂø£s¡´ ø£s¡Ô>± e⁄+&Ü*.
2. nedüs¡yÓTÆq dü+<äs¡“¤eTT˝À ZPD ì $ìjÓ÷–+#ê*.
3. düVü‰j·T, düVü≤ø±sê\T Man of maintine ì >∑T]Ô+∫ ‘êH˚ dü«j·T+>± nuÛÑ´dæ+#·{≤ìøÏ neø±XÊìï Çyê«*.
4. ùd«#êÃ¤ |üP]‘· yê‘êes¡DeTTqT ø£\T>∑CÒj·÷*.
5. düVü≤ø±s¡, uÛ≤>∑kÕ«eT´ nuÛÑ´düqeTT\qT ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À ìs¡«Væ≤+#ê*.
uÛ≤>∑kÕ«eT´ nuÛÑ´düq+ (Collaborative Learning) :
dü«uÛ≤eØ‘ê´ e´≈£î\Ô T ‘·eT düeT ej·TdüTÿ\‘√ >∑&|É &ü Üìπø Çwü|º &ü ‘É ês¡T. yÓ>’ √{Ÿdÿ” Á|üø±s¡+ ì|ü⁄DT˝…q’ düeTej·TdüTÿ\T
Ç‘·s¡ |æ\\¢ $ø±kÕìøÏ ‘√&ÉŒ&É>\∑ s¡T. uÛ≤>∑kÕ«eT´ nuÛ´Ñ düq+˝À |æ\\¢ T ∫qï∫qï düeT÷Vü‰\T>± @s¡Œ&ç yê] ñeTà&ç \ø£´å
kÕ<Ûqä ≈£î bÕ≥T|ü&TÉ ‘ês¡T. ‘√{Ïyê]‘√ #·]Ã+&É+, e÷{≤¢&≥ É +, ø£*dæ Ä˝À∫+#·&+É , Á|ü•ï+#·Tø√e&É+, ìs¡“j ¤ T· +>± ‘·eT
uÛ≤yê\qT e´ø£Ô|üs¡#·&É+ <ë«sê, Ç‘·s¡T\‘√ ø£*dæ yê]‘√ Á|ü‹#·s¡´\T »s¡|ü&É+ e\¢, ‘·eT#·T≥÷º ñqï düe÷»+ |ü≥¢
‘·eTø£+≥÷ Ä˝À#·q\T ` <äèø£Œ<∏ë\T @s¡Œs¡#·Tø=+{≤s¡T. kÕeTsêú´\qT ô|+#·Tø=+{≤s¡T.
ZPD n+fÒ $<ë´]úøÏ ˇø£ $wüj·÷+XÊìï |üP]Ô>± nuÛÑ´dæ+#˚ kÕeTs¡ú´+ ñ+fÒ ‘·q≈£î ‘êqT>± ø=+‘·y˚Ts¡≈£î
H˚s¡TÃø√>∑\&ÉT. ø±ì, ‘·qø£+fÒ m≈£îÿe kÕeTs¡ú´+ ñqï e´øÏÔ (ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT, ‘·*¢, ‘·+Á&ç, ùdïVæ≤‘·T&ÉT ˝Ò<ë Ç+ø=ø£s¡T)
düVü‰j·T düVü≤ø±s¡+‘√ |üP]Ô>± H˚s¡TÃø√>∑\T>∑T‘ê&ÉT. n+fÒ H˚s¡TÃø√e&ÜìøÏ, |üP]Ô>± H˚s¡TÃø√>∑\>∑&ÜìøÏ eT<Ûä´ ñqï
<ä÷sêH˚ï ZPD n+{≤s¡T.
yÓ>’ √{Ÿdÿ” ‘·q dæ<ë∆+‘·+˝À ù|s=ÿqï eTs√ eTTK´ n+X¯+ ªªdüÿbò˛*¶+>¥µµ (Scaffolding) n+fÒ düV‰ü j·T düV≤ü ø±s¡+
n+~+#·&+É nì ns¡+ú .
yÓ>’ √{Ÿdÿ” Á|üø±s¡+ |æ\\¢ C≤„q ìsêàD+˝À @s¡Œ&˚ ZPD \qT kÕe÷õø£ kÕ<ÛHä ê˝…q’ , ø£+|üP´≥s¡T,¢ Ç+≥sYH{Ó Ÿ\T,
mHéôd’ø√¢|”&çj·÷\T, &çø£åqØ\T, M&çjÓ÷ øÏ¢|æŒ+>∑T\T, ˝…’ÁãØ\T, ˝≤uŸ\T ≈£L&Ü |üP]+#·>∑\T>∑T‘êj·Tì ù|s=ÿHêï&ÉT. BH˚ï
n‘·qT ªªkÕe÷õø£ düÿbò˛*¶+>¥µµ (Social Scaffolding) nHêï&ÉT. BH˚ï Áã÷qsY ªªÇHéÁdüøº qå£ ˝Ÿ düÿbò˛*¶+>¥µµ (Instructional
Scaffolding) nHêï&ÉT.
yÓ’>√{Ÿd”ÿ e÷qe⁄&ç˝À »]π> e÷qdæø£ Á|üÁøÏj·T\qT ¬s+&ÉT s¡ø±\T>± eØZø£]+#ê&ÉT.
n$ 1. ~>∑TekÕúsTT e÷qdæø£ Á|üÁøÏj·T\T 2. ñqï‘·kÕúsTT e÷qdæø£ Á|üÁøÏj·T\T
1. ~>∑TekÕúsTT e÷qdæø£ Á|üÁøÏj·T\T (Lower Mental Function) :
M{Ïì n+‘·s¡Z‘· kÕeTsêú´\ì ≈£L&Ü #Ó|üŒe#·TÃ. Ç$ e´øÏÔøÏ »qà‘·: |ü⁄≥Tºø£‘√ düVü≤»dæ<ä∆+>± dü+Áø£$T+#˚
e÷qdæø£ n+XÊ\T, ñ<ëVü≤s¡D≈£î: |ü]o*+#·&+É , >∑T]Ô+#·&+É , >∑Ts¡T≈Ô î£ ‘Ó#T· Ãø√e&É+, Á|ü•ï+#·&+É , b˛\Ã&É+, ‘Ó\TdüTø√e&É+
yÓTT<ä˝…’q$.
2. ñqï‘·kÕúsTT e÷qdæø£ Á|üÁøÏj·T\T (Higher Mental Functions) :
e´øÏÔ düe÷»+˝À |üsd¡ Œü s¡ #·s´¡ \T »s¡|&ü +É e\¢ ~>∑TekÕúsTT˝Àì e÷qdæø£ Á|üÁøÏjT· \˝À nqTdü+<Ûëq+ @s¡Œ&É≥+
e\¢ e´øÏÔ Ä˝À#·q\T, Á|ües¡Ôq\T ñqï‘·+>± $ø£dækÕÔj·Tì n_ÛÁbÕj·T|ü&Ü¶&ÉT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î : kÕ+|òæTø£ $wüj·÷\qT
$X‚¢wæ+#·&É+, dü+X‚¢wæ+#·&É+, düè»Hê‘·àø£+>± Ä˝À∫+#·&É+, $y˚∫+#·&É+, $#·ø£åD#˚j·T&É+ yÓTT<ä˝…’q$.
e´øÏÔ ñqï‘· e÷qdæø£ Á|üÁøÏj·T\‘√ Ä˝À∫+#·&É+ e\¢ uÛ≤cÕ C≤„Hêìï ñ|üjÓ÷–+#·&É+ e\¢, dü+øÏ¢wü¢ (Com-
plex) |ü]dæú‘·T\qT m<äTs√ÿ>∑\T>∑T‘·THêï&Éì, ˝Òø£b˛‘˚ |ü]dæú‘·T\≈£î u≤ìdü\T ne⁄‘ês¡ì ù|s=ÿHêï&ÉT.
ñqï‘· e÷qdæø£ Á|üÁøÏj·T\T e´≈£îÔ\T <ä÷≈£î&ÉT>± Á|üe]Ô+#·&Üìï ìj·T+Á‹düTÔ+<äì, dü«j·T+ Áø£MTø£s¡D≈£î (Self
Regulations) ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+<äì n_ÛÁbÕj·T|ü&Ü¶&TÉ .
15
C≤„Hê‘·àø£ $ø±dü+ ` uÛ≤cÕbÕÁ‘·
yÓ’>√{Ÿd”ÿ |æ\¢\ C≤„Hê‘·àø£ $ø±kÕìøÏ ªuÛ≤wüµ eTTK´bÕÁ‘· eVæ≤düTÔ+<äì uÛ≤$+#ê&ÉT. uÛ≤cÕC≤„q+ / $ø±dü+‘√H˚
|æ\¢\T nuÛÑ´düq+˝À bÕ˝§Z+{≤s¡ì, Ä˝À#·q\T #˚j·T>∑\T>∑T‘ês¡ì, yê{Ï‘√H˚ Ç‘·s¡T\‘√ dü+uÛ≤wæ+#·>∑\T>∑T‘ês¡ì, uÛ≤e
Á|ükÕsê\T »s¡T>∑T‘êj·Tì ù|s=ÿHêï&ÉT.
uÛ≤wü e\¢ ‘·q#·T≥÷º ñqï |ü]ø£sê\≈£î, kÕeTÁ–øÏ, kÕe÷õø£ n+XÊ\≈£î ù|s¡T ñ+≥T+<ä˙ Á|ür edüTeÔ ⁄ / n+X¯+
@<√ ˇø£ $<Ûä+>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+<ä˙ Á>∑Væ≤kÕÔ&ÉT.
ô|<ä › \ ‘√, ñbÕ<Û ë ´j· T T\‘√, dü e Tej· T dü T ÿ\‘√ e÷{≤¢ & É { ≤ìøÏ uÛ ≤ cÕ Á|ü Á øÏ j · T \qT n+‘· Ø ¢ q +
(Internalization)#˚dTü ø√e&ÜìøÏ ñ|üj÷ Ó –kÕÔsT¡ .
kÕ<Ûës¡D+>± ∫qï|æ\\¢ qT >∑eTì+∫q≥¢sTT‘˚ Ä≥\˝À ñqï|ü⁄Œ&ÉT ‘·s#¡ T· >± yês¡T ‘·eT≈£î ‘êy˚T ô|<ä>› ± / >∑{>ºÏ ±
e÷{≤¢&ÉTø√e&Üìï >∑eTìkÕÔ+. yÓ’>√{Ÿd”ÿ Á|üø±s¡+ Ms¡T d”«j·T e÷s¡Z<äs¡Ùø£‘·«+ ø√dü+ ‘·eT≈£î ‘êy˚T e÷{≤¢&ÉT≈£î+{≤s¡T.
|æ\¢\T ô|s¡>∑&É+ e\¢ Áø£eT+>± yê] e÷qdæø£ kÕeTsêú´\T n_Ûeè~› #Ó+~, ø£è‘ê´\T düT\uÛÑ+>± #˚j·T>∑\>∑&É+ e\¢ yê]
d”«j·T ìπs›•‘· uÛ≤wüD (Self Directed Speech) n+‘·Ø¢qyÓTÆ, ìX¯Ùã›s¡ø£yÓTÆq n+‘·sê“¤wüD+>± e÷s¡T‘·T+~. |æ\¢\T
ô|]– ô|<ä›yê¬s’q ‘·s¡yê‘· yês¡T ø=ìï |ü]dæú‘·T\˝À Ä˝À∫+#·Tø=H˚≥|ü⁄Œ&ÉT ø£è‘ê´\T ìs¡«Væ≤+#˚≥|ü⁄Œ&ÉT ‘·eT˝À ‘êy˚T
˝Ò<ë ˝À˝À|ü\ e÷{≤¢&ÉTø√e&Üìï >∑eTì+#·e#·TÃ.
u≤\´<äX¯˝À yÓTT<ä\j˚T´ u≤Vü≤´ uÛ≤wüD+ (Private Speech), e´øÏÔ ô|<ä›yê&Éj˚T´ Hê{ÏøÏ nqTuÛÑyê\T, e÷qdæø£
Á|üÁøÏjT· \ e\¢ n+‘·sê“¤wDü + (Inner Speech) >± e÷s¡T‘·T+<äì yÓ>’ √{Ÿdÿ” #ÓbÕŒ&ÉT. |æ\\¢ T Ä˝À∫+#·&ÜìøÏ, Á|ües¡qÔ ≈£î,
#·s´¡ \qT mqTïø√e&ÜìøÏ uÛ≤wü ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~ ø±ã{Ïº ªªuÛ≤wüµµ nìï ñqï‘· dü+C≤„Hê‘·àø£ Á|üÁøÏjT· \≈£î eT÷\+ nì yÓ>’ √{Ÿdÿ”
uÛ≤$+#ê&ÉT.
$<ë´ nqTÁ|üj·TTø±Ô\T :
• bÕsƒ¡XÊ\ ñbÕ<Ûë´j·TT\T $<ë´s¡Tú\ kÕ+|òæTø£, kÕe÷õø£ H˚|ü<∏ë´\qT ne>±Vü≤q #˚düTø√yê*.
• nuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T˝À ªªuÛ≤>∑kÕ«eT´ nuÛÑ´düHêìøÏµµ |ü]dæú‘·T\T ø£*Œ+#ê*.
• $<ë´s¡Tú\ uÛ≤cÕ $ø±kÕìøÏ, uÛ≤cÕC≤„HêìøÏ ‘√&ÉŒ&Ü*.
• $<ë´s¡T\ ú ˝À C≤„q ìsêàD+ »s¡>±\+fÒ $wüj÷· +XÊ\qT ø£+sƒd¡ +úü #˚dæ e*¢+#˚ |ü<‘∆ä T· \T, Á|ü‘´· ø£å uÀ<Ûqä \ ÁbÕ<ÛëHê´ìï
‘·–Z+#ê*. nuÛÑ´düq n+XÊ\T ns¡úe+‘·+>±qT, dü+>∑‘·+>±qT ñ+&Ü\+fÒ <ëìï kÕúìø£ n+XÊ\‘√, dü+<äsê“¤\‘√
nqTdü+<Ûëq+ #˚j÷· *.
• $<ë´s¡Tú\˝À dü+øÏ¢wüº uÛ≤eq\ ne>±Vü≤q≈£î, n+~q düe÷#êsêìï $X‚¢wüD ` dü+X‚¢wüD Á|üÁøÏj·T\≈£î, $y˚#·Hê‘·àø£
Ä˝À#·q\≈£î <√Vü≤<ä+ #˚ùd |ü<ä∆‘·T\qT #˚|ü{≤º*.
3.7 $eTs¡ÙHê‘·àø£ uÀ<Ûäq, uÛ≤eq, ÄeX¯´ø£‘·, ‘·s¡>∑‹ >∑~ nqTes¡ÔHê\T

(Critical pedagogy, its implications)
$eTs¡ÙHê‘·àø£ ($X‚¢wüD≤‘·à) uÀ<Ûäq $<Ûëq+. $<ë´s¡Tú\T ‘·eTô|’ #˚ùd ô|‘·ÔHêìï Á|ü•ï+#˚≥T¢ #˚dæ
dü+<˚V‰ü \qT, n|üqeTàø±\qT ìeè‹Ô#j ˚ T· &ÜìøÏ <√Vü≤<ä|&ü TÉ ‘·T+~. $<ë´]ú˝À $eTs¡ÙHê‘·àø£ #˚‘q· ≈£î <√Vü≤<äø±]
ne⁄‘·T+~. @sêc˛sY (Ira shore - 1992) Á|üø±s¡+ ªª$<ë´]ú sêj·T&É+, e÷{≤¢&É&É+ e+{Ï yê{Ïπø |ü]$T‘·+
ø±≈£î+&Ü, nsêú\ |ü]~Ûì <ë{Ï ‘·T\Hê‘·àø£+>±, #Ó‘’ q· ´+‘√ Ä˝À∫kÕÔ&TÉ . $<ë´]ú nb˛Vü≤\T, }Vü‰»ì‘·u≤Û eq\
qT+&ç u…≥’ |ü&ç ‘Ó*$ ô|+#·T≈£î+{≤&ÉT. $<ë´]ú n+‘·s‘Z¡ · nsêú\T, eT÷\ø±s¡D≤\T, kÕ+|òTæ ø£ |ü]dæ‘ú T· \qT, @<ÓH’ ê
ˇø£ #·s¡´jÓTTø£ÿ e´øÏÔ>∑‘· |üs¡édüHê\qT, edüTÔe⁄\qT, dü+|òüT≥q\qT, Á|üÁøÏj·T\qT, nqTuÛÑyê\qT, Á|üD≤[ø£,
bÕsƒ´¡ $wüjT· +,
16
ìj·Te÷\T, ãVüQfi¯ Á|ü#ês¡ kÕ<ÛäHê\T ˝Ò<ë eéVü‰sê\ >∑T]+∫ ‘·|üŒø£ ne>±Vü≤q #˚düTø√yê* µµ
$eTs¡ÙHê‘·àø£ uÀ<ÛHä êXÊÁdü+Ô eTTK´ ñ<˚X› +¯ $<ë´]úì düeTs¡eú +‘·+>±, X¯øeÔÏ +‘·Tì>± ‘·j÷· s¡T#˚jT· &ÉyT˚ .
ùd«#·Ã¤≈£î <√Vü≤<ä|ü&É&Éy˚T, düs¡« yê´≈£î\‘·\ qT+&ç, u≤<Ûä\ qT+&ç $eTT≈£îÔ\qT #˚j·T&Éy˚T. $<ë´s¡Tú\˝À C≤„q
ìsêàDeT+<äT kÕ+Á|ü<ëj·Tø£ uÀ<ÛHä ê|ü<‘›ä T· \ bÕÁ‘· n‹ |ü]$T‘·yTÓ +Æ ~. Ç‘·sT¡ \ dü+düÿè‹ì >ös¡$+#·&+É , ‘·q≈£î
‘êqT, Á|ü|+ü #êìï $_Ûqï <äèø√ÿD≤\˝À $eTs¡ÙHê‘·àø£+>± |ü]o*+#·&+É ≈£L&Ü $<ë´\øå±´\˝À ˇø£{.Ï $eTs¡ÙHê‘·àø£
uÀ<Ûäq |æ\¢yêìøÏ <˚oj·T eT]j·TT nD>±]q |”&ç‘· Á|ü»\ dü+düÿè‹ì ns¡ú+ #˚düTø√e&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·T+~.
n|ü⁄Œ&˚ nD>±]q |”&ç‘·esêZ\ ≈£î≥T+u≤\≈£î #Ó+~q |æ\¢\T yê]yê] dü+düÿè‹, #·]Á‘· yê] yÓ’$<ä´
Á|üeè‘·TÔ\T, eT‘·+, yês¡dü‘·«+ ≈£åîDí+>± ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T. yê] yês¡dü‘·« $\Te\ dü+Áø£eTD Á|üuÛ≤e+ yê]
J$‘ê\ô|’ ø£*ZdüTÔ+~. yês¡T düeTs¡úe+‘·T\T ø±e&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·T+~.
á $eTs¡ÙHê‘·àø£ uÀ<ÛäHêXÊÁdüÔ+ |æ\¢\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\˝À $<ä´ #·T≥÷º |ü]ÁuÛÑ$T+#˚ sê»ø°j·T eéVü‰sê\e\¢
nÁ|üeT‘·TÔ\qT #˚dü÷Ô Ç~ sê»ø°j·T uÛ≤eq\qT ns¡ú+#˚düT≈£îH˚˝≤ |æ\¢\qT X¯øÏÔeT+‘·T\T>± #˚dü÷Ô, düe÷C≤ìï
ns¡ú+ #˚düTø=H˚ X¯øÏÔìdüTÔ+~.
$eTs¡ÙHê‘·àø£ uÀ<Ûqä ` nqTes¡HÔ ê\T :
C≤„q ìsêàD≤ìøÏ $eTs¡ÙHê‘·àø£ uÀ<ÛäHêXÊÁdüÔ+ ˇø£ eP´Vü≤+>± |üì#˚düTÔ+~.
Á|ü‹düŒ+~‘· Ä˝À#·Hê HÓ’|ü⁄D≤´\T, $eTs¡ÙHê‘·àø£ Ä˝À#·Hê HÓ’|ü⁄D≤´\T, uÛ≤cÕuÒ<ä dü+ã+<Ûä HÓ’|ü⁄D´ Ä˝À#·q
HÓ’|ü⁄D≤´\T $eTs¡ÙHê‘·àø£ uÀ<ÛäHêXÊÁdüÔ+˝À Á|ü<ÛëqbÕÁ‘· eVæ≤kÕÔsTT. á HÓ’|ü⁄D≤´\qT ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ
uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\T <√Vü≤<ä|ü&Ü*. Ç~ nìï $wüj·÷\≈£î (Subjects) e]Ô+#ê*.
ñ<ë : kÕe÷õø£ XÊÁdüÔ n<Ûä´j·Tq+˝À e÷qe⁄\T, düe÷»+ ùV≤‘·Tã<ä∆+>±, edüTÔ>∑‘·+>±, ìcÕŒøÏå‘·+>±
ñ+&És¡T. ‘·q |ü]düsê\‘√ nH˚ø£ dü+ã+<Ûë\T, nqTuÛÑyê\‘√ |æ\¢\ bÕsƒ¡XÊ\≈£î ekÕÔs¡T. düe÷q‘·«+,
qeTàø±\ eédüú e+{Ï n+XÊ\qT ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À #·sÃ¡ ≈£î ô|{Ïqº |ü⁄&ÉT |æ\\¢ >∑‘· nqTuÛyÑ ê\ Ä<Ûës¡+>± yê]
<äèø£Œ¤<Ûë\T+{≤sTT. Ç|ü⁄Œ&ÉT ˇπø ñeTà&ç <äèwæºø√D+ ñ+&É<äì eTq+ >∑Ts¡TÔ+#·Tø√yê*. Çø£ÿ&É ùV≤‘·Tã<ä∆
$X‚¢wüD≈£î neø±X¯+ ñ+&Ü*. nH˚ø£ ø√D≤\˝À |æ\¢\qT Ä˝À∫+|ü#˚dæ ‘·–q ìs¡íj·÷ìøÏ e#˚Ã˝≤ #˚j·÷*.
n+‘˚>±ì eT+∫`#Ó&ÉT |üqT\ C≤_‘ê sTTe«≥+ @ e÷Á‘·+ nyÓ÷<äjÓ÷>∑´+ ø±<äT.
$<ë´s¡Tú\≈£î J$‘êqTuÛÑe+, d”«j·T C≤„q+ ñ+&ç $<ä´qT, nuÛÑ´düq ìsêàD+˝À ø°\ø£bÕÁ‘· eVæ≤kÕÔj·TH˚
$wüj·T+ ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î ‘Ó*j·÷*.
eT+∫ $<ëé´düú ˝Ò<ë bÕsƒ¡XÊ\ $<ë´s¡Tú\ yÓ’|òü˝≤´\qT ì+~+#·&Éy˚T ˝Òø£ yês¡T ‘·s¡>∑‹>∑~øÏ ‘Ó∫Ãq C≤„q+
|ü≥¢ $eTs¡Ù#˚j·T<äT.
ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ, $<ë´]úøÏ eT<Ûä´ ñqï‘·yÓTÆq >ös¡e uÛ≤e+ ñ+&Ü*.
eTq+ ñbÕ<Ûë´j·T ↔ $<ë´]ú Á|üÁøÏj·T˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ≈£L&Ü H˚s¡TÃ≈£î+{≤&ÉT. n˝≤π> H˚s¡TÃ≈£îH˚yê&ÉT
uÀ~kÕÔ&ÉT nH˚ $<Ûä+>± Ä˝À∫+#ê*.
ñbÕ<ë´j·TTìøÏ eè‹Ô|ü≥¢ >ös¡euÛ≤e+ ø£*Zñ+&Ü*.
ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ $<ë´]ú jÓTTø£ÿ dü+düÿè‹, |üPs¡«C≤„q+, u≤cÕ kÕeTs¡ú´+ ‘Ó\TdüTø=qT≥ #ê˝≤ eTTK´+.
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT m\¢|ü⁄Œ&ÉT Á|ü‹uÛ≤e+‘·T&Ó’ |ü]XÀ<Ûä≈£î&ÉT>± ñ+&Ü*.
nuÛÑ´düq düeT÷Vü‰s¡+ nH˚~ ˇø£ düeTkÕ´ |ü]cÕÿs¡ |ü<ä›‹. Ç+<äT˝À düeTdü´\qT >∑T]Ô+#·T≥, |ü]cÕÿs¡
e÷sêZ\qT nH˚«wæ+#·T≥, Ä#·s¡D, Á|üD≤[ø£ s¡÷|üø£\Œq, <ëì neT\T, eT÷˝≤´+ø£q+ nH˚$ eTTK´+.
17
kÕe÷õø£ ìsêàD≤‘·àø£ yê<ä+ (Social Constructivism )
kÕe÷õø£ ìsêàD≤‘·àyê<ä+ nH˚~ kÕe÷õø£XÊÁdüÔ dæ<ë›+‘·+|ü≥¢ ne>±Vü≤qìdüTÔ+~. Ç~ kÕ<Ûës¡D
‘ê‹Ô«ø£ C≤„qìsêàD≤ìøÏ yêdü$Ô ø£ J$‘êìøÏ nq«sTTdüT+Ô ~. $<ë´s¡T\ú T düeT÷Vü‰\T>± @s¡Œ&ç ˇø£ ∫qï ªuÛ≤>∑kÕ«eT´
dü+düÿè‹ì, ne>±Vü≤qqT ì]à+#·T≈£î+{≤s¡T. ªªb|ü⁄Œ&Ó’‘˚ $<ë´]ú Ç˝≤+{Ï dü+düÿè‹j·T+<äT ìeT>∑Tï&Ée⁄‘ê&√,
$$<Ûä <äX\¯ ˝À ˇø£ dü+düÿè‹j·T+<äT uÛ≤>∑kÕ«$T n>∑T≥qT H˚sT¡ Ã≈£î+{≤&ÉTµµ nì yÓ’>√{Ÿd”ÿ (1986-1934) nHêïs¡T.
uÀ<Ûqä nuÛ´Ñ düq nqTes¡HÔ ê\ $wüjT· yÓTÆ $<ëéTH√yÓC’ ≤„ìø£ XÊÁdüyÔ ‘˚ \Ô· T kÕe÷õø£ ìsêàD≤‘·àø£ yê<ëìï
n<Û´ä j·Tq+ #˚XÊs¡T. ìsêàD≤‘·àø£‘· nH˚~ |æ\y¢ êì |ü⁄s√_Ûeè~› kÕ<Ûqä ≈£î dü+ã+~Û+∫q dæ<ë›+‘ê\˝À (Á|ües¡HÔ êyê<ä+,
kÕe÷õø£ nuÛÑ´düq kÕe÷õø£ ìsêàD+) Á|üeTTKýÓTÆq~. Ç~ |æj·÷C… Á|ü‹bÕ~+∫q dü+C≤„Hê‘·àø£ |ü⁄s√_Ûeè~›
dæ<ë›+‘·+ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+~. Piaget Á|ü‹bÕ~+∫q <äX\¯ dæ<ë›+‘·+ (Hê\T>∑T n_Ûeè~› <äX\¯ T) ìsêàD≤‘·àø£‘>· ±H˚
>∑T]Ô+#·ã&ç+~. m+<äTø£+fÒ |æ\¢\T ‘·eT+‘·≥ ‘êeTT ÁbÕ|ü+∫ø£ ne>±Vü≤qqT ì]à+#·Tø√yê*. kÕe÷õø£
ìsêàD n_Ûeè~›˝Àì Ç‘·s¡ n+XÊ\qT, dü+düÿè‹ì ÇeTT&ÉTÃø=ì kÕ+|òæTø£ ìsêàD≤‘·àø£‘·>± eéVü≤]kÕÔs¡T.
yÓ’>√{Ÿd”ÿ ‘·q s¡#·q\sTTq Mind in Society (1930, 1978) Thought and Language (1934, 1986)
q+<äT |æ\¢yêì ìsêàD≤‘·àø£ dü«uÛ≤eeTT >∑÷]Ã |æj·÷C… ‘√@ø°uÛÑ$+#ê&ÉT. uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq j·T+<äT $<ë´]ú
πø+ÁBø£è‘· ‘·s¡>∑‹ ñ+&Ü* nH˚ uÛ≤eq kÕe÷õø£ ìsêàD≤‘·àø£ dæ<ë›+‘·+ Ä<Ûës¡+>±H˚ s¡÷bı+~+#·ã&ç+~.
‘·s¡>∑‹ >∑~˝À $<ë´s¡Tú\#˚ kÕeT÷Væ≤ø£ #·s¡Ã neT\T#˚j·T&É+ <ë«sê nH˚ø£ Á|üjÓ÷»Hê\THêïsTT. Bì <ë«sê
$<ë´]ú kÕ<Ûës¡D°ø£]+#·&Üìï, ‘·s¡>∑‹j·T+<äT nuÛÑ´düq ã<ä˝≤sTT+|ü⁄qT eT]j·TT eTÚœø£ uÛ≤e Á|üdüs¡D≈£î >=|üŒ
|ü⁄Hê<äT\T @s¡Œs¡#·T≈£î+{≤&ÉT. d”«j·T Áø£eTãB›ø£s¡D, d”«j·T ìs¡íj·÷\T eT]j·TT ø£è‘ê´\˝À bÕ˝§ZqT≥|ü≥¢
ÄdüøÏÔì ô|+#·T≈£î+{≤&ÉT. #·s¡Ã\T $<ë´s¡Tú\˝À ñeTàFø£s¡DqT, kÕeT÷Væ≤ø£ HÓ’|ü⁄D≤´\T, düeTkÕ´ |ü]cÕÿs¡
kÕeTsêú´\qT ô|+bı+~kÕÔsTT. á s¡øy£ TÓ qÆ nuÛ´Ñ düq+ $<ë´]ú H˚sT¡ Ã≈£îqï $wüj÷· \qT ì\ø£&>É ± ñ+∫ eTqdüTqT+&ç
$C≤„q nqTuÛÑyê\T ‘=–b˛≈£î+&Ü ñ+#·T‘·T+~.
ñbÕ<Ûë´j·TTì bÕÁ‘·
Ç+‘·es¡≈î£ C≤„q ìsêàD+, C≤„q s¡÷bÕ\T, C≤„q ìsêàD |ü]dæ‘ú T· \T >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£îHêïs¡T. ìsêàD≤‘·àø£
nuÛÑ´düq+ n+fÒ eTq nuÛÑ´düHê düìïy˚XÊ\T C≤„q ìsêàD≤ìøÏ <√Vü≤<ä|ü&Ü*. Ç~ »s¡>∑&É+˝À ñbÕ<Ûë´j·TTì
bÕÁ‘· ø°\ø£yTÓ +Æ ~. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT düV≤ü uÛ≤>∑kÕ«$T. ‘êqT øπ e\+ uÀ<Û≈ä î£ &ç>±, yêVü≤≈£î&ç>±, düe÷#ês¡+ n+~+#˚
e´øÏ>Ô ± ñ+&É≈L£ &É<Tä . |æ\˝¢ À¢ C≤„q ìsêàD+ »s¡|&ü ÜìøÏ düs¬ q’ nuÛ´Ñ düq yê‘êes¡D+ ø£*Œ+#ê*. Áb˛‘ê‡Vü≤≈£î&ç>±
eéVü≤]+#ê*. |æ\¢\‘√ ø£*dæbÕ˝§ZHê*. |æ\¢\T |üP]Ô>± e÷qdæø£+>± nuÛÑ´düq˝À ìeT>∑ïeTj˚T´˝≤ #·÷&Ü*.
|æ\\¢ T yê] Ädü≈î£ \Ô Ä<Ûës¡+>± nuÛ´Ñ düHê Á|üÁøÏjT· ˝À¢ ìeT>∑ïeTj˚T´˝≤ #·÷&Ü*. <äTs¡<èä wüeº XÊ‘·TÔ |ü\T dü+<äsê“¤\˝À
\øå±´‘·àø£ ù|s¡T‘√ ñbÕ<Ûë´j·TT\T düsfi¡ ‘¯ q· T, düè»Hê‘·àø£‘q· T e<ä*ô|&É‘ês¡T. ‘·s#¡ T· >± bÕsƒ´¡ |ü⁄døÔü ±\˝Àì düe÷<ÛëHê\T
‘·|üŒ, Ç‘·s¡ düe÷<ÛëHê˝Ò$ ≈£L&Ü dü¬s’q$ ø±<äì uÛ≤$kÕÔs¡T. |ü\T $<ÛëHê˝…’q düe÷<ÛëHê\T+fÒ yê{Ïì m˝≤
n+^ø£]+#ê*? nì yês¡T yê~kÕÔsT¡ . á $<Ûyä TÓ qÆ $‘·+&Éyê<ä+ nuÛ´Ñ düHêìï, <ëì nsêúìï neùV≤fi¯q #˚dTü +Ô ~.
eTq $<ëúÀ<Ûqä , Ä#·sD¡ øπ e\+ bÕsƒ´¡ |ü<øä∏ ±\πø |ü]$T‘·yTÓ +Æ ~. Ç~ ≈£L&Ü øπ e\+ eT~+|ü⁄ #˚jT· <ä–q
Á|ües¡Ôq\ kÕ<Ûäq ø√düy˚T.á <äèwæºqqTdü]+∫ |æ\¢yê&ÉT •ø£åD bı+<˚ ÁbÕDÏ>±H√ ˝Ò<ë eTq+ s¡÷bı+~+#˚
ø±s¡´Áø£e÷ìï ìs¡«Væ≤+#˚ ˇø£ ø£+|üP´≥sY>±H√ uÛ≤$düTHÔ êï+. Bìe\¢ bÕsƒê´+XÊ\˝Àì C≤„Hê+XÊ\qT eTTø£ÿ\T>±
#˚dæ H˚sT¡ >± ø£+sƒd¡ +úü #˚sTT+#·&+É ˝Ò<ë, @y√ ø=ìï ø£è‘ê´\T #˚sTT+∫, yê] C≤„|øü X£ ø¯ øÔÏ Ï |üØø£å ô|≥º&+É »s¡T>∑T‘·Tqï~.
uÀ<Ûäq nH˚~ ôV≤sê“¤]¸j·THé k˛bÕHê\≈£î |ü]$T‘·yÓTÆ eT÷dæb˛dæq $<Ûä+>± e÷s¡T‘·Tqï~. á $<Ûëq+ e÷sê*.
uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\T |æ\¢\ Ädü≈£îÔ\T, kÕúsTT, yÓ’$<ä´‘·\≈£î nqT>∑TD+>± ø£è‘ê´\‘√ ≈£L&ç
ñ+&Ü*. |æ\¢\+<äs¡÷ uÛ≤>∑kÕ«eTT\j˚T´˝≤ dü¬s’q eP´Vü‰\‘√ ≈£L&ç ñ+&Ü*. $<ë´s¡Tú\T Ä˝À∫+#˚ $<Ûä+>±,
düyêfi¯flqT m<äTs=ÿH˚ $<Û+ä >± @+ nuÛ´Ñ dædTü HÔ êïs√ |æ\˝¢ Ò Á>∑V≤æ +#˚ $<Û+ä >±, ñbÕ<Ûë´j·TT\T bÕsƒ´¡ |ü<øä∏ ±\qT dæ<+›ä
18
#˚j·÷*‡q nedüs¡+ ñ+~. ‘·s¡>∑‹˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT #Ó|æŒq <ëìï $<ë´s¡Tú\T ‹]– n|üŒ#Ó|üŒ&É+ e+{Ï$
ìyê]+#·ã&Ü*. $<ë´s¡Tú\+<äs¡÷ bÕ˝§ZH˚˝≤ yÓ’j·TTøÏÔø£ ø£è‘ê´\T, »≥Tº ø£è‘ê´\T yÓTT‘·Ô+ ‘·s¡>∑‹ ø£è‘ê´\T
#√≥T#˚düT≈£îH˚˝≤ bÕsƒ¡´|ü<∏äø±\T s¡÷bı+~+#ê*. $<ë´s¡Tú\T ùd«#·Ã¤>± e´ø°Ôø£]+#·&ÜìøÏ, e´ø°Ôø£s¡D‘√bÕ≥T
yê] eT<Ûä´ Á|ü‹#·s¡´\T »s¡|ü&ÜìøÏ neø±XÊ\T ø£*Œ+#ê*.
ñbÕ<Ûë´j·TT\T |æ\\¢ ô|’ n~Ûø±sêìï #Ó˝≤sTT+#˚ yês¡T>± ø±≈£î+&Ü yê] _Ûqï e´ø°øÔ s£ D¡ \qT, n_ÛÁbÕj·÷\qT
$Hê*, eTìï+#ê*. Ç+<äT≈£î bÕsƒ¡XÊ\, ‘·s¡>∑‘·T\T Ä≥+ø£+ ø£*–+#·eqï uÛÑÁ<ä‘· Á|ü|ü+#êH˚ï e÷s¡Ãe#·TÃ.
$<ë´s¡Tú\T, ñbÕ<ë´j·TT\T ‘·eT yÓ’j·TøÏÔø£, kÕeT÷Væ≤ø£ nqTuÛÑyê\qT @ $<ÛäyÓTÆq uÛÑj·T dü+ø√#ê\T ˝Ò≈£î+&Ü
Ç∫Ã|ü⁄#·TÃø√>∑*–‘˚ yês¡T ‘·eT kı+‘·+>± nuÛÑ´dæ+#·&ÜìøÏ neø±XÊ\T \_ÛkÕÔsTT. |æ\¢\T ‘·eT≈£î \_Û+∫q
C≤„Hêìï $eTs¡ÙHê‘·àø£+>± Á|ü•ï+#·>∑\>±*. á C≤„q+ |üø£åbÕ‘· <Û√s¡DÏ‘√ ≈£L&Ü bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\˝Àì~ ø±e#·TÃ.
‘·q #·T≥Tº ñqï kÕVæ≤‘·´ $eTs¡ÙHê‘·àø£+>± Á|ü•ï+#·>\∑ >±*. á C≤„q+ |üøbå£ Õ‘·<√Û s¡D‘Ï √ ≈£L&Ü bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝Àì~
ø±e#·TÃ. ‘·q #·T≥Tº ñqï kÕVæ≤‘·´ eqs¡T˝À¢~ ø±e#·TÃ. |æ\¢\T ‘êeTTbı+~q C≤„Hêìï ‘·eT |ü]düsê\˝Àì
nqTuÛyÑ ê\‘√ b˛*Ã / j·T÷ì{Ÿ |ü<øä∏ ±\qT s¡÷bı+~+#·Tø√yê*. eT÷düb˛dæq $<ÛëHê\πø |ü]$T‘·yTÓ Æ uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düqqT
nHêdüøÏÔ ø£*–+#˚~>± e÷s¡Ã≈£L&É<äT.
|æ\¢\T düe÷#ês¡ Á>∑Væ≤‘·\T>± |ü]$T‘·+ ø±≈£î+&Ü C≤„q ìsêà‘·\T>± e÷sê*. Ç+<äT≈£î <√Vü≤<ä|ü&˚
Ø‹˝À bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T, uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\T, eT÷˝≤´+ø£q $<ÛëHê\T ñ+&Ü*. M{Ïì kÕø±s¡+ #˚ùd
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT kÂø£s¡´ø£s¡Ô>±, düVü≤ nuÛ≤´dü≈£î\T>± q÷‘·q bÕÁ‘· b˛wæ+#ê*‡ ñ+≥T+~. |æ\¢\≈£î πøe\+
düe÷#ês¡+ n+~+#˚ e´øÏÔ>± ø±≈£î+&Ü |æ\¢\qT Ä˝À∫+|ü#˚j·T&É+, düeTø±©q |ü]dæú‘·T\≈£î nq«sTT+#·&É+,
$X‚w¢ +æ #·&+É , Á|ü‹düŒ+~+#·&+É e+{Ï yê{Ïô|’ <äèwæôº |{Ïº neT\T|üsêÃ*. ‘·<ë«sê Ä˝À#·Hê‘·àø£, C≤„Hê‘·àø£ düe÷C≤ìï
ì]à+#·>∑\+.
|üsêeTs¡Ù Á>∑+<∏ë\T (__¢jÓ÷Á>∑|òæ) :
1) C≤rj·T $<ë´ #·Á≥+ `2005, SSA AP., ôV’≤<äsêu≤<äT
2) $<ä´èTH√yÓ’C≤„ìø£ Ä<Ûësê\T, 2015, B.Ed ‘Ó\T>∑T nø±&É$T, AP ôV’≤<äsêu≤<äT
3) $<ä´èTH√yÓ’C≤„ìø£ Ä<Ûësê\T, 2001, D.Ed ‘Ó\T>∑T nø±&É$T, AP ôV’≤<äsêu≤<äT
4) eT+&É\ nø£&É$Tø˘ |üsYbòÕ¬sàHé‡ ø√`Ä]¶H˚≥sY‡ ø£s¡B|æø£ ` 2016, SCERT A.P., $»j·Tyê&É
5) kÕ+|òæTø£ XÊÁdüÔ+ uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\T, ø£s¡B|æø£`2014, SCERT, A.P., ôV’≤<äsêu≤<äT.
6) ‘ê‹«ø£, e÷qdæø£ Ä<Ûësê\T ` ÁbÕ<∏ä$Tø√qï‘· $<ä´, ø£s¡B|æø£, 2006, SSA, A.P., ôV’≤<äsêu≤<äT.
7) q÷‘·q ñbÕ<Ûë´j·TT\ ø£s¡B|æø£, 2016, SCERT, A.P., ôV’≤<äsêu≤<äT.
Dr. SHAIK. SHAMSHUDDIN, Lecturer in Psychology,

19
dü«j·T+kÕ<Ûqä Á|üXï¯ \T
1.0 yê´düs¡÷|ü Á|üX¯ï\T
1. Á|ües¡ÔHê yê<ä nuÛÑ´düq dæ<ë∆+‘·eTT\qT ‘Ó*|æ yê{Ï ‘·s¡>∑‹ >∑~ nHê´j·÷ìï $e]+#·TeTT.
2. uÛ≤eH√<ä“¤eeTT˝À |æj·÷CÒ, ÁuÀqsY uÛ≤eq\qT $X‚¢wüD≤‘·àø£+>± #·]Ã+|ü⁄eTT
3. ìsêàD≤‘·àø£ yê<äeTTqT $e]+∫ es¡Ôe÷q ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À ............. nHê´j·÷ìï #·]Ã+|ü⁄eTT
dü+øÏ|å Ôü Á|üXï¯ \T
1. Ä˝À#·q\qT ` nuÛÑ´düqeTTq≈£î eT<Ûä´ dü+ã+<ÛäeTTqT $e]+#·TeTT
2. nuÛÑ´düqeTT nq>±H˚$T? Ä bÕsƒ¡XÊ\qT sêø£eTT+<äT $<ë´s¡Tú\T m˝≤ nuÛÑ´dækÕÔs¡T.
3. uÛ≤eq nq>±, uÛ≤eH√<ä∆s¡eTT˝Àì e÷qdæø£ #·s¡´qT $e]+|ü⁄eTT.
4. ˝…’>±{Ÿ d”ÿ ZPD uÛ≤eqqT $X‚¢wæ+#·TeTT
n‹ dü+øÏå|üÔ Á|üX¯ï\T:
1. yÓ’>±{Ÿd”ÿ dæ<ë∆+‘· ‘·s¡>∑‹ nHê´j·÷ìï Áyêj·TTeTT
2. $y˚#·Hê nq>±H˚$T?
3. nuÛ´Ñ düqeTT nq>±H˚$T?
4. Ä˝À#·q˝Àì s¡ø£eTT\qT ‘Ó\T|ü⁄eTT
ãVüQfiË’∫Ã¤ø£ Á|üX¯ï\T
1. Z.P.D. nqT uÛ≤eq≈£î dü+ã+~Û+∫q yês¡T
m) yÓ’>±{Ÿ d”ÿ _) ÁuÀqsY dæ) |æj·÷CÒ &ç) CÀHêdüHé
2. düÿbò˛...................... nq>±
m) düVü‰j·÷ìï n+~e«≥+ _) C≤„qeTT düèwæº+#·T≥+ dæ) C≤„qìsêàDeTT &ç) |ü⁄düøÔ ±\ <ë«sê
düVü‰ìï n+~e«≥+
3. n+‘·s¡Z‘· düeTkÕ´ |ü]cÕÿs¡ Á|üeè‹Ôì á $<Ûä+>± |æ\TkÕÔs¡T
m) $y˚#·q _) uÛ≤eq dæ) Ä˝À#·q &ç) nuÛ≤´düeTT
4. á ÁøÏ+~ yê{Ï˝À Á|ües¡ÔHê yê<äeTTq≈£î #Ó+<äìyês¡T
m) yê≥‡Hé _) ˝…ìHé dæ) Vü≤‘Y &ç) dæÿqïsY
5. ‘·q >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø√e≥+, ne>±Vü≤q #˚düTø√e{≤ìï
m) uÛ≤eq _) $y˚#·q dæ) dü+C≤„qeTT &ç) nqT>∑TD´‘·
6. düyÓTÆø£´ Ä˝À#·qqT á $<Ûä+>± |æ\TkÕÔs¡T
m) düè»Hê‘·àø£‘· _) Ä˝À#·q dæ) uÛ≤eq &ç) Á|ü»„
7. $_Ûqï Ä˝À#·qqT á $<Ûä+>± |æ\TkÕÔs¡T.
m) Á|ü»„ _) düè»Hê‘·àø£‘· dæ) uÛ≤eq &ç) $y˚#·q
8. kÕe÷q´ \ø£åDeTT\T >∑\ düeT÷Vü≤eTT
m) uÛ≤eq _) dü+C≤„q+ dæ) Ä˝À#·q &ç) $y˚#·q
U≤∞\qT |üP]+#·TeTT
1) yÓ’>±{Ÿ d”ÿ s¡∫+∫q |ü⁄düÔø£+
2) Á|ües¡ÔHê yê<ä |æ‘êeTVüQ&ÉT
3) Z.P.D. ì $düÔ]+#·TeTT
4) |æj·÷CÒ s¡÷bı+~+∫q dæ<ë∆+‘·eTT
5) ìsêàD≤‘·àø£ yê<ä+ Á|üø±s¡+ C≤„q ìsêà‘·
20
K.Subrahmanyam, Lecturer in Social Studies
n<Ûë´j·T+ ` 4
düe÷#ês¡ Á|ükÕs¡ kÕ+πø‹ø£‘· ` |ü]#·j·T+
(ICT - INTRODUCTION)
“The Technology itself is not tranfformative. It’s the school, the peda-
gogy, that is tranformative”. - Tanya Byron
n<Ûë´j·T+˝Àì n+XÊ\T :
4.1 ◊dæ{Ï uÛ≤eq, kÕ<ÛäHê\T
4.2 ø£+|üP´≥sY Vü‰sYy¶ s˚ ,Y Ç+≥¬sï{Ÿ, f…ø‡º̆ &Ü≈£îýÓT+≥T¢, ÁôdŒ&éw≥
” T¢, Áô|C…+fÒwHü ‡é —
4.3 kÕs¡«Á‹ø£ $<ëéqs¡T\T (OERs) #˚‹ ñ|üø£s¡D≤\T (Hand Held Devices)
HÓ{Ï¬ø«{Ÿ‡(Ç+≥¬sï{Ÿ $ìjÓ÷>∑+˝À Ä#ês¡eéVü‰sê\T)
4.4 ◊dæ{Ï ` C≤rj·T, sêÁwüº $<ÛëHê\T
4.5 ◊dæ{Ï Ä<Ûë]‘· nuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\T `nuÛÑ´düq yê‘êes¡D+ ø£*Œ+#·≥+, $<ë´ Áø°&É\T
4.6 dü«j·T+ kÕ<Ûäq Á|üX¯)ï\T
\øå±´\T :
1. $<ä´˝À kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+ ÁbÕ<Ûëq´‘·qT >∑T]+∫ ne>±Vü≤q #˚düT≈£î+{≤s¡T.
2. uÀ<Ûäq˝À ø£+|üP´≥sY $ìjÓ÷–+#·{≤ìøÏ nedüs¡yÓTÆq esY¶, m¬ø‡˝Ÿ, |üesY bÕsTT+{Ÿ
n+‘·sê®\+ yÓTT<ä˝…’q HÓ’|ü⁄D≤´\qT bı+<ä>∑\s¡T.
3. yÓuŸôd]Ã+>¥<ë«sê eqs¡T\qT düeTs¡ú+>± $ìjÓ÷–+#·>∑\ HÓ’|ü⁄D≤´\qT bı+<ä>∑\s¡T.
4. ◊dæ{ÏøÏ #Ó+~q C≤rj·T, sêÁwüº $<ÛëHê\ô|’ ne>±Vü≤q bı+<äT‘ês¡T.
5. &çõ≥˝Ÿ eqs¡T\qT $ìjÓ÷–+∫ düe÷#ês¡ Á|ükÕs¡ kÕ+πø‹ø£‘· (ICT) ‘·s¡>∑‹ >∑~ì
ìs¡«Væ≤+#·>\∑ s¡T.
|ü]#·j·T+ :
s√Es√Eø° $dü]Ô düTqÔ ï &çõ≥˝Ÿ Á|ü|+ü #·+˝À eTq+ ìedædTü HÔ êï+. eTq J$‘·+˝À ICT
ˇø£ uÛ≤>∑yÓTÆb˛sTT+~. Ä≥\T yÓTT<ä\Tø=ì kÕe÷õø£ JeHêìï ìπs∆•+#˚kÕúsTTøÏ ICT kÕ∆q+
m~–+~. H˚{Ï j·TTe‘· Á|ü‹ $wüjT· + ‘Ó\TdüTø=q&ÜìøÏ düV‰ü j·TdüV≤ü ø±sê\≈£î ÄHé˝H’… é ùde\ô|H’ ˚
Ä<Ûës¡|ü&ÉT‘·T+&É≥+ eTq+ >∑eTì+#·e#·TÃ. |ü~ dü+e‘·‡sê\ ÁøÏ‘·+ yÓTTu…’˝Ÿ ùde\T πøe\+
düe÷#êsêìπø |ü]$T‘·yÓTÆ ñ+&˚$. H˚&ÉT {Ï.$, yÓTTu…’˝Ÿ‡, {≤uŸ‡, ø£+|üP´≥sY‡ $ìjÓ÷>∑+ $düÔ]+∫
1
nìï s¡+>±\‘√ bÕ≥T>± uÀ<Ûqä s¡+>∑+˝À ≈£L&Ü Á|üy•˚ +∫ , ñbÕ<Ûë´j·T\T, $<ë´s¡T\ú ≈£î nuÛ´Ñ düq
nqTuÛyÑ ê\qT ø£*ŒdüTHÔ êïsTT.
e÷s¡T‘·Tqï düe÷C≤ìï <äèwæ˝º À ñ+#·Tø=ì ◊dæ{Ï ‘·s>¡ ‹∑ >∑~ì ìs¡«Væ≤+#·>\∑ kÕeTsêú´\T,
HÓ’|ü⁄D≤´\T ñbÕ<Ûë´j·T •øÏå‘·T\˝À ô|+bı+~+#·e\dæq nedüs¡+ m+‘Ó’Hê ñ+~.
4.1 ICT uÛ≤eq, kÕ<ÛäHê\T :
düe÷#ês¡ Á|ükÕs¡ kÕ+πø‹ø£‘· nq>±H˚$T? <ëì uÛ≤eq eT]j·TT n+<ä* kÕ<ÛäHê\
>∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.
4.1.1 düe÷#ês¡ Á|ükÕs¡ kÕ+πø‹ø£‘:·
◊dæ{Ï $düsÔ D¡ s¡÷|ü+ Information and Communication Technologies (düe÷#êsê
Á|ükÕs¡ kÕ+πø‹ø£‘·). ICT ì nuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T˝À $ìjÓ÷–+#·>∑\+.
1. ICT n+fÒ @$T{Ï ?
uÛ≤e Á|ükÕs¡+ #˚j·T>∑\, ì\Te>∑ #˚j·T>∑\, düèwæº+#·>∑\, ìj·T+Á‹+#·>∑\, $dæÔ]+#·>∑\
kÕeTs¡´ú + ñqï $$<Ûä kÕ+πø‹ø£ kÕ<Ûëq\T, eqs¡T\ düeTT<ëj·TH˚ï ICT >± eTq+ ìs¡«∫+#·e#·TÃ
ICT ˝À uÛ≤>∑+>± nuÛÑ´düq+ ø=s¡≈£î eTq+ nH˚ø£ kÕ<ÛäHê\qT ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À
$ìjÓ÷–+#·e#·TÃ.
4.1.2 ICT kÕ<ÛäHê\T :
|æ\¢\≈£î $H√<ä+‘√bÕ≥T $C≤„Hêìï n+~+#·+&É˝À eTq≈£î Á|ü<Ûëq+>± 4 s¡ø±\ ICT
kÕ<ÛëHê\T ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT. n$
1. {Ï.$ (f…*$»Hé) 2. yÓTTu…’˝Ÿ /{≤uŸ˝…{Ÿ 3. πs&çjÓ÷ ø£yéT fÒ|t ]ø±s¡¶sY 4. ø£+|üP´≥sY
M{Ï˝À eTq+ ¬s+&ÉTs¡ø±\ Á|ükÕsê\qT >∑eTì+#·e#·TÃ. n$ : 1. Á|ü‘·´ø£å (Live)
2. eTT+<äT>± ]ø±s¡T¶ #˚j·Tã&çq$ (Pre-recorded)
1. Live (Á|ü‘´· ø£Áå |ükÕsê\T): Ç$ H˚sT¡ >± dü+|òTü ≥Hê dü\ú + qT+&˚ Á|ükÕs¡+ #˚jT· ã&É‘êsTT.
ñ<ë: kÕ«‘·+Á‘·´ ~H√‘·‡e y˚&ÉTø£\T, #·s¡Ã\T, düe÷y˚XÊ\T, Äø£dæàø£ Á|üe÷<ë\ Á|üuÛ≤e+,
düTHê$T, uÛÑ÷ø£+bÕ\T, es¡<ä\T yÓTT<ä\>∑T yê{Ïì) {Ï.$, πs&çjÓ÷\˝À Á|ü‘·´ø£å Á|ükÕs¡+>±
eTq+ >∑eTì+#·e#·TÃ.
2. eTT+<äT>± ]ø±s¡T¶ #˚j·Tã&çq$ (Pre-recorded) :
eTT+<äT>±H˚ Ádæÿ|ü⁄º sêdüTø=ì, yê{Ïì ]ø±s¡T¶ #˚dæ, n+<äT˝À ø=ìï d”«ø£<äèø£Œ<Ûë\qT
≈£L&Ü CÀ&ç+∫ #·÷&É#·ø£ÿ>± #˚j·T&É+. q≥q‘√ ≈£L&çq, ∫Árø£]+#·ã&çq Hê{Ïø£\T,
d”]j·T˝Ÿ‡, Ä≥\T, e+≥\T yÓTT.... yê{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫q ø±s¡´Áø£e÷\T eTT+<äT>±H˚ ]ø±s¡T¶
#˚j·Tã&ç, Ä ‘·sê«‘· {Ï.$, πs&çjÓ÷\˝À Á|ükÕs¡+ #˚j·Tã&É‘êsTT. Ç˝≤+{Ï yê{Ïì
Pre recorded Programmes n+{≤s¡T.
2
$$<Ûä ◊.dæ.{Ï. kÕ<ÛäHê\T, yê{Ï jÓTTø£ÿ Á|ükÕs¡ ìj·Te÷\T:
Televisions (TV) Mobiles Radio & Tape Computers
One way Two way One way Transmission Two way
Transmission Transmission Transmission
Audio & visual display Audio & visual display only Audio play Audio & Visual
and text pictures can display and informa-
tion be shared and data exchange.
Transmission through Transmission Radio Transmissin through Transmission
through Satellite throughSatellite satellite & tape will be with fiber optic internet
magnetidc tapes Cable.
Programmes are not user control Radio programmes are not User control.
controlled by the user controlled by the user
& tape is in user control
NeedsinputcableorDTH Needs Service Inbuilt system for Radio and Needs softwares &
Antenna provider tapes required for tape recorder Internet
Recording our voice Recording our Recording our voice in tape Recording our voice
is not possible But voice is possible recordere is possible is possible.
possible with DTHAntenna
3
4.2. ø£+|üP´≥sY Vü‰sYy¶ s˚ Y : Ç+≥¬sï{Ÿ (n+‘·sê®\+), f…ø‡º˘ &Ü≈£îýÓT+≥T¢, ÁôdŒ&éw{” Ÿ‡,
Á|üC+… fÒwHü ‡é ,
4.2.1.1 ø£+|üP´≥sY Vü‰sY¶y˚sY :
ìs¡«#·q+ : e÷qe⁄ì }Vü≤ø£+<äì $$<Ûä dü+øÏw¢ yºü TÓ qÆ n+XÊ\qT y˚>+∑ >±qT, K∫Ã‘·+>±qT
#˚j·T&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&˚ j·T+Á‘·y˚T ø£+|üP´≥sY. n+<äT˝Àì n+‘·s¡Z‘· |ü]ø£sê\ >∑T]+∫ eTq+
eTTKýÓTÆq |ü]C≤„q+ ø£*–e⁄+&Ü*.
ø£+|üP´≥sY \ø£Då ≤\T :
y˚>+∑ : ø£+|üP´≥sY≈î£ eTq+ n+~Û+∫q kÕe÷#êsêìï dü÷#·q\qT nqTdü]+∫ n‘·´+‘·
y˚>∑+>± eTq≈£î |òü*‘ê\qT ÇdüTÔ+~.
K∫Ã‘·‘·«+ : eTq+ Ç∫Ãq dü÷#·q\≈£î nqT>∑TD+>± <√wüs¡Væ≤‘· |òü*‘ê\T ÇdüTÔ+~
ì\Te kÕeTs¡ú´+ : eTq+ |ü+|æq düe÷#ês¡+ ø£+|üP´≥sY yÓTyÓTT]˝À ì\Te ñ+#˚
kÂø£s´¡ + ñ+≥T+~. düe÷#ês¡+ ì\Te#˚ùd kÕeTsêú´ìï/ u…≥’ ¢ s¡÷|ü+˝À ø=\TkÕÔsT¡ . á Á|üe÷D≤\T
ÁøÏ+~ $<Ûä+>± ù|s=ÿqe#·TÃ.
1 u…{’ Ÿ R 8 _≥T¢ (Bits)
1024 u…{’ Ÿ‡ R 1 øÏ˝À u…’{Ÿ‡ (KB)
1024 øÏ˝À u…’≥T¢ R 1 yÓT>± u…’{Ÿ‡ (MB)
1024 yÓT>± u…’≥T¢ R 1 –>± u…’{Ÿ (GB)
1024 –>± u…’≥T¢ R 1 f…sê u…’{Ÿ (TB)
$X¯«dü˙j·T‘· : Ç~ #ê˝≤ $X¯«dü˙j·TyÓT+Æ ~. ˇø£ Ä|æøπ¢ wüHqé T mìïkÕs¡T¢ ñ|üj÷Ó –+∫Hê
ˇπø $<Ûä+>± |òüò*‘ê\qT ÇdüTÔ+~
ãVüQfi¯s¡+>∑ Á|üjÓ÷»q+: á ø£+|üP´≥s¡¢qT ô|≈£îÿ s¡+>±\˝À ãVüQeTTK Á|ü»„‘√
$ìjÓ÷–+#·e#·TÃ
$ìjÓ÷>∑ kÂ\uÛÑ´+ : ø£+|üP´≥s¡¢qT ø=+#Ó+ Ä+>∑¢ |ü]C≤„q+ ñqïyês¡T @ $<ÛäyÓTÆq
Á|ü‘˚´ø£ •ø£åD ˝Ò≈£î+&ÜH˚ $ìjÓ÷–+#·Tø=H˚ neø±X¯+ ñ+~.
$düT>∑T, $sêeT+ ˝Ò≈£î+&Ü |üì#˚j·T>∑\ kÕeTs¡ú´+ :
Ç~ ˇø£ j·T+Á‘·+ ø±ã{Ïº n\T|ü⁄, $sêeT+ ˝Ò≈£î+&Ü m+‘· düeTj·TyÓTÆq |üì#˚düTÔ+~
ø£+|üP´≥sY $$<Ûä $uÛ≤>±\T / eédüú\T :
eTq+ ñ|üjÓ÷–+#˚ ø£+|üP´≥sY˝À $$<Ûä $uÛ≤>±\T ñHêïsTT. n$ øÏ+~ $<Ûä+>±
ñ+{≤sTT.
4
1. ÇHé|ü⁄{Ÿ $uÛ≤>∑+
2. ôd+Á≥˝Ÿ ÁbÕôddæ+>¥ $uÛ≤>∑+ (CPU)
3. ne⁄{Ÿ |ü⁄{Ÿ $uÛ≤>∑+
dæ.|æ.j·T÷
ø£+Á{À˝Ÿ $uÛ≤>∑+
ÇHé|⁄ü {Ÿ $uÛ≤>∑+ Äs¡yú TÓ {Ïø˘ eT]j·TT ne⁄{Ÿ|⁄ü {Ÿ $uÛ≤>∑+
˝≤õø£˝Ÿ $uÛ≤>∑+ (ALU)
yÓTyÓTTØ $uÛ≤>∑+
ôdø£+&ÉØ $uÛ≤>∑+
M{Ï >∑T]+∫ $es¡+>± ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+!
1. ÇHé|ü⁄{Ÿ $uÛ≤>∑+ :
ø£+|üP´≥sY≈î£ eTq+ düe÷#êsêìï n+~+#·&ÜìøÏ ñ|üj÷Ó –+#˚ $uÛ≤>∑yT˚ ÇHé|⁄ü {Ÿ $uÛ≤>∑+
ÇHé|ü⁄{Ÿ |ü]ø£sê\T á $uÛ≤>∑+˝Àìy˚.
ÇHé|ü⁄{Ÿ |ü]ø£sê\T : ø°uÀs¡T¶, eTÚdt, kÕÿqsY, ˝…’{Ÿô|Hé, C≤jYTdæºø˘\T, Á>±|òæø˘ bÕ´&é,
Ä|æºø£˝Ÿ e÷sYÿØ&ÉsY (OMR), e÷¬>ï{Ïø˘ Ç+ø˘ ø±¬sø£ºsY Ø&ÉsY (MICR), Ä|æºø£˝Ÿ ø±s¡ø£ºsY Ø&ÉsY
(OCR), d”Œ#Y ]ø£–ïwüHé dædüºyéT, u≤sYø√&é Ø&ÉsY, |ü+#Y ø±sY¶‡, |ü+#Y |üesY fÒ|t‡, ≥#Y bÕ´&é, ≥#Y
Ád”ÿHé, yÓTÆÁø√bò˛Hé, yÓuŸ ¬øyÓTsê, e÷¬>ï{Ïø˘ Á&ÉeTTà\T yÓTT<ä˝…’q$.
2. ôd+Á≥˝Ÿ ÁbÕôddæ+>¥ j·T÷ì{Ÿ : Bì˝À eT÷&ÉT uÛ≤>±\T ñ+{≤sTT. ø£+|üP´≥sY
|üìrs¡TqT ìj·T+Á‹+#·&ÜìøÏ ø£+Á{À˝Ÿ j·T÷ì{Ÿ ñ+≥T+~. ‘ê]ÿø£ |üqT\T, >∑DÏ‘· Á|üøÏj·T\qT
#˚j·÷&ÜìøÏ ALU ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~. düe÷#ês¡+ ì\Te #˚j·T&É+ yÓTyÓTTØ j·T÷ì{Ÿ $~Û.
M{Ï‘√ bÕ≥T n~Ûø£ düe÷#êsêìï ì\Te #˚jT· &ÜìøÏ k˛ºsπ CŸ ôdø£+&ÉØ j·T÷ì≥HéqT ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .
eTq+ n+~+∫q kÕe÷#êsêìï ì\Te ñ+#·&ÜìøÏ, ‹]– bı+<ä&ÜìøÏ, ÁbÕôddt
#˚j·T&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&˚ kÕ<ÛäHê˝Ò ÁbÕôddæ+>¥ |ü]ø£sê\T. ÁbÕôddæ+>¥ |ü]ø£sê˝…’q kÂ+&é ø±sY¶,
yÓTÆÁø√ ÁbÕôddüsY\T CPU ˝ÀH˚ ñ+{≤sTT.
3. ne⁄{Ÿ|⁄ü {Ÿ j·T÷ì{Ÿ : ø£+|üP´≥sY≈î£ n+~+∫q düe÷s¡#ês¡+ ÁbÕôddt #˚dqæ ‘·sê«‘·
eTq≈£î ø±e\dæq |òü*‘ê\qT n+~+#·&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&˚ eédüúj˚T ne⁄{Ÿ|ü⁄{Ÿ $uÛ≤>∑+.
ne⁄{Ÿ|⁄ü {Ÿ |ü]ø£sê\T : LCD/LEC j·T÷ì≥T¢ ˝Ò<ë e÷ì≥sY, Á|æ+≥sY, bÕ¢≥sY, d”Œø£sY
yÓTT<ä˝q’… yê{Ïì eTq≈£î ø±e\dæq kÕe÷#êsêìï n+~+#˚ ne⁄{Ÿ|⁄ü {Ÿ |ü]ø£sê\T>± ù|s=ÿqe#·TÃ.
5
ø=ìï kÕ+πø‹ø£ |ü<ë\T :
1. FILE : ˇø£ ∫Á‘·+, M&çjÓ÷, bÕ≥, ø±s¡´Áø£eT+, yÓTT<ä˝…’q$ ˇø£ ô|ò’˝Ÿ >±
ì\Te#˚jT· ã&É‘êsTT.
2. FOLDER : ø=ìï ô|ò’fi¯fl düeTT<ëj·Ty˚T bò˛\¶sY ˝Ò<ë &Ó’s¡ø£ºØ. ˇø£ bò˛\¶sY ˝À eT]ø=ìï
bò˛\¶sY‡ qT ≈£L&Ü ñ+#·e#·TÃ.
3. DISK : Files, Folders qT ì\Te #˚j·TT≥≈£î ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT. ñ<ë : Hard
Disk, Pen drive, DVD/CD, Memory Card, etc.,
4.2.2 kÕ|òtºy˚sY s¡ø±\T (Software Types) :

ø£+|üP´≥sY kÕ|òtºy˚sY\T Á|ü<Ûëq+>± 2 ø£sê\T.
1. n|òøπ¢æ wüHé kÕ|tyº s˚ ‡Y (Applications)
2. Ä|üsπ {Ï+>¥ dædyºü Té ‡ kÕ|òyºt s˚ Y (Operating System Softwares or System Softwares)
1. n|æøπ¢ wüHé kÕ|òyºt s˚ Y : ø£+|üP´≥sY˝À ˇø£ Á|ü‘´˚ ø£yTÓ qÆ , |üìì ìs¡«]Ô+#·&ÜìøÏ ‘·j÷· s¡T#˚ùd
kÕ|òtºy˚sY Áb˛Á>±yéTì n|æ¢πøwüHé kÕ|òtºy˚sY n+{≤s¡T.
ñ<ë : M.S.Office, VLC MT&çj·÷ ù|¢j·TsY, Winamp yÓTTˆˆq$
2. n|üπs{Ï+>¥ dædüºyéT : Ç~ ø£+|üP´≥sY qT |üì#˚sTT+#·{≤ìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~.
ø£+|üP´≥sY˝Àì Ç‘·s¡ Áb˛Á>±yéT\T (n|æøπ¢ wüHé kÕ|òyºt s˚ ‡Y ) |üì #˚j÷· \+fÒ Ä|üsπ {Ï+>¥ dædyºü Té ‘·|Œü ìdü].
ñ<ë: Windows, Linux, DOS, MAC yÓTT...
yÓTTu…’˝Ÿ‡ ˝À nsTT‘˚ Ä+Á&ÜsTT&é, , IOS, Windows Ä|üπs{Ï+>¥ dædüºyéT‡qT eTq+
>∑eTì+#·e#·TÃ. Ä<˚$<Ûä+>± MX Player, Candycruch yÓTT... n|æ¢πøwüHé kÕ|òtºy˚sY‡qT
eTq+ ñ|üjÓ÷–düTÔHêïeTT.
4.2.2 Ç+≥¬sï{Ÿ (n+‘·sê®\+):-

Ç+≥sYHÓ{Ÿ uÛ≤eq :-
ø£+|üP´≥s¡¢ nqTdü+<ÛëHêìï HÓ{ŸesYÿ n+{≤s¡T. á HÓ{Ÿ es¡Tÿ\qT eT∞fl nqTdü+<Ûëì+∫q
HÓ{ŸesYÿqT Ç+≥sYHÓ{Ÿ n+{≤s¡T. ø±ã{Ïº Ç+≥sYHÓ{Ÿ nH˚~ ø=ìï $T*j·Tq¢ ø£+|üP´≥s¡T¢
nqTdü+<Ûëq|üsÃ¡ ã&çq ˇø£ Á|ü|+ü #· HÓ{eŸ sYÿ. á nqTdü+<Ûëq Á|üÁøÏjT· <ë«sê ˇø£]ø=ø£sT¡ düe÷#êsêìï,
yês¡Ô\qT, yê] jÓTTø£ÿ n_ÛÁbÕj·÷\qT Ç∫Ã|ü⁄#·TÃø=+≥THêïs¡T.
yÓuŸ (WWW) :
6
es¡˝¶Ÿ yÓ&’ é yÓuŸ (World Wide Web - WWW) nH˚ e÷≥\T Ç+≥¬sï{Ÿ˝À n+<äTu≤≥T˝À
ñ+&˚ düe÷#ês¡ düeTT<ëj·÷ìï dü÷∫kÕÔsTT. Bìì dæ+|ü⁄˝Ÿ>± yÓuŸ nì |æ\TkÕÔsT¡ . yÓuŸ nH˚~ ˇø£
s¡ø£+>± ˝…’ÁãØ˝≤ ñ+≥T+~. Ç+<äT˝À s¡ø£s¡ø±\ $wüj·÷\ô|’ ø√{≤¢~ ù|J\ f…ø˘º‡, u§eTà\T,
X¯u≤›\T, ø£~˝Ò u§eTà\T ñ+{≤sTT. á ù|J\qT yÓuŸ ù|J\T n+{≤s¡T. á ù|J\T Ç+≥sYHÓ{Ÿ‘√
nqTdü+<Ûëq+ ø£*–q $$<Ûä ø£+|üP´≥s¡¢˝À ñ+{≤sTT. yÓuŸ ù|J\ eT<Ûä´ *+ø˘‡ ñ+{≤sTT. ˇø£
ù|J˝Àì nø£åsê\T ˝Ò<ë u§eTà\ ô|’ øÏ¢ø˘ #˚ùdÔ n~ $TeTà*ï eTs√ ù|J˝ÀøÏ rdüT≈£îyÓfi¯ó‘·T+~.
yÓuŸ ù|J\T #·÷&Ü\+fÒ MT≈£î yÓTÆÁø√kÕ|tº Ç+≥sYHÓ{Ÿ mø˘‡b˛¢s¡sY, >∑÷>∑T˝Ÿ Áø√yéT e+{Ï
ÁuÖ»sY nedüs¡+ ne⁄‘·T+~.
Ç+≥¬sï{Ÿ, es¡˝Ÿ¶ yÓ’&é yÓuŸ ≈£î eT<Ûä´ e´‘ê´kÕ\T :
Ç+≥sYH{Ó Ÿ nH˚~ nH˚øH£ ø˚ £ HÓ{Ÿes¡ÿ\‘√ ≈£L&çq uÛ≤Ø kÕ∆sTT HÓ{ŸesYÿ. Ç~ Á|ü|+ü #·+˝Àì
ø√{≤¢~ ø£+|üP´≥s¡¢qT ø£\T|ü⁄‘·÷ $$<Ûä ÁbÕ+‘ê\˝Àì ø£+|üP´≥s¡T¢ ˇø£<ëì‘√ eTs=ø£{Ï
dü+uÛ≤wæ+#·T≈£îH˚˝≤ HÓ{ŸesYÿ @s¡Œs¡TdüT+Ô ~.
eTs√yÓ’|ü⁄ WWW ø√{≤¢~ ù|J\ düe÷#ês¡+ ñ+≥T+~. Ç~ Ç+≥¬sï{Ÿ˝À ˇø£ uÛ≤>∑+
Ç+≥¬sï{Ÿ˝À düe÷#ês¡+ Ç∫Ã|ü⁄#·TÃ≈£îH˚, ˝Òø£ |ü+|æD° #˚ùd |ü<ä∆‘·T˝À¢ Ç~ ˇø£{Ï.
yÓuŸ s¡÷|ü⁄πsK\T (Web Features) ˝Ò<ë n+‘·sê®\+ n+~+#·T ùde\T :
1. Ç`yÓTsTT˝Ÿ (E-Mail) :
m\Áø±ºìø˘ yÓTsTT˝Ÿ (Electronic Mail) nH˚~ ø£+|üP´≥sY eTqø£+~+#˚ b˛dü˝º Ÿ düØ«dt
e+{Ï~. Bì <ë«sê dü+<˚XÊ\ |ü+|æD° »s¡T>∑‘T· +~. ñ<ëˆˆ gmail, rediffmail, hotmail, yahoomail
Ç`yÓTsTT˝Ÿ ñ|üjÓ÷–+#·≥+ m˝≤ : ñ<ëVü≤s¡D≈£î MTs¡T >∑÷>∑T˝Ÿ ôdsYÃ Ç+»Hé˝À
MT ù|s¡TMT<ä õ.yÓTsTT˝Ÿ nøö+{Ÿ @s¡Œs¡#·Tø√yê\+fÒ á ÁøÏ+~ Vü≤√yéT ù|Jì zô|Hé #˚j·÷*.
7
` Ç+≥¬sï{Ÿ mø˘‡b˛¢ss¡ /Y Áø√yéT ÁuÖ»sY <ë«sê gmail.com/ yahoomail.com/hotmail.com
˝Ò<ë @<Ó’Hê yÓuŸôd’{ŸqT f…Æ|ü⁄ #˚dæ zô|Hé #˚j·÷*.
- Áø=‘·>Ô ± nøö+≥T zô|Hé #˚j÷· \+fÒ sign up qT H=ø±ÿ*. eTq≈£î Á|ü‘´· ø£yå TÓ qÆ ]õÁùdwº Hü é
bòÕs¡+qT ì+|æ nøö+≥TqT ÁøÏj˚T{Ÿ #˚düTø√yê*.
` nøö+≥T ÁøÏj˚T{Ÿ #˚düTø=qï ‘·sê«‘· sign in ã≥Hé qT H=øÏÿ, Username, pass word
\qT f…Æ|t #˚j·÷*.
- Inbox ˝À eTq≈£î e∫Ãq yÓTsTT˝Ÿ‡ #·÷&Ée#·TÃ. ø£+b˛dt <ë«sê Ç‘·s¡T\≈£îyÓTsTT˝Ÿ
|ü+|üe#·TÃ. Forward qT ñ|üjÓ÷–+∫ eTq yÓTsTT˝Ÿ‡qT Ç‘·s¡T\≈£î |ü+|üe#·TÃ.
2. ôdsYÃ Ç+õHé\T (Search Engines) : eTq≈£î ø±e\dæq düe÷#êsêìï bı+<˚ $<Ûëq+
‘Ó*j·Tq|ü⁄Œ&ÉT Ä düe÷#êsêìï á ôdsYÃ Ç+õHé\ düVü‰j·T+‘√ bı+<äe#·TÃ.
&ÉãT¢´.&ÉãT¢´.&ÉãT¢´. >∑÷>∑T˝Ÿ. ø±yéT (www.google.com) &ÉãT¢´.&ÉãT¢´.&ÉãT¢´.Ä\º$dü.º ø±yéT
(www.altavista.com) www.yahoo.com yÓTT<ä˝q ’… $, á ôdsYÃ Ç+»Hé\≈£î ñ<ëVü≤s¡D.
3. #ê{Ï+>¥ (Chatting) : Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘ê\˝Àì yê]‘√ ÄHé˝…’Hé eédüú <ë«sê yÓTùdCŸ\

s¡÷|ü+˝À düe÷#ês¡ |ü+|æD° #˚ùd Á|üÁøÏjT˚ #ê{Ï+>¥ ˇø£ e´øÏÔ ˇπøkÕ] ˇø£]ø£+fÒ m≈£îÿe
e´≈£îÔ\‘√ #ê{Ÿ #˚ùd neø±X¯+ ≈£L&Ü ñ+~.
4. q÷´dt Á>∑÷|t‡ (News Groups) : Ç+<äT˝À $C≤„q, $H√<ä dü+ã+<Ûä #·s¡Ã\T
»s¡T>∑T‘êsTT.Ç+<äT˝À bÕ˝§Zì Á|ü|ü+#· yê´|üÔ+>± ñqïyês¡T $T–*q yê]˝≤ yê]
n_ÛÁbÕj·÷\T,dü÷#·q\T, dü\Vü‰\qT ‘Ó\T|üe#·TÃ.n+‘˚ø±ø£, yê] Á|üXï¯ \≈£î düe÷<ÛëHê\T
bı+<äe#·TÃ.
5. yÓuŸø±ýéT (Web Cam) : á yÓuŸ¬øyÓTsê kÂø£s¡´+‘√ ÄHé˝…’Hé˝À M&çjÓ÷ dü+uÛ≤wüD
»s¡T|ü⁄ø√e#·TÃ·.
8
ñ<ë : ôd’ÿ|t <ë«sê M&çjÓ÷ #ê{Ï+>¥ #˚j·Te#·TÃ.
6. Ç`ø±eTsY‡ (E-Commerce) :
á dü<äTbÕj·T+ <ë«sê eTq+, eTq≈£î q∫Ãq, n+<äTu≤≥T˝À ñqï edüTÔe⁄\T (Online
Shopping) Ç+{Ï qT+&˚ cÕ|æ+>¥ #˚ùd kÂø£s¡´+ ñ+≥T+~.
ñ<ë : nyÓTC≤Hé, |òæ¢|tø±sYº yÓTT.....$
4.2.3 j·T+.bdt. Ä|ò”dt (M.S.Office) :
$$<Ûä Ä|ò”düT ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT düT\uÛÑ+>± ìs¡«Væ≤+#·&ÜìøÏ M\T>± yÓTÆÁø√kÕ|tº ¬ø+ô|˙,
M.S.Office nH˚ kÕ|òtºy˚sY qT s¡÷bı+~+∫+~. Bì˝À Á|ü<Ûëq+>± 4 ø±s¡´Áø£e÷\T ñHêïsTT.
yê{Ï˝À 3 Á|ü<ÛëqyÓTÆq$. n$
1. M.S.esY¶ (yÓTÆÁø√kÕ|tºesY¶)
2. M.S m¬ø‡˝Ÿ (M.S.Excel)
3. M.S |üesY bÕsTT+{Ÿ (M.S. Powerpoint)
4. M.S j·÷¬ø‡dt (M.S. Access)
1. M.S. Word (or) Word Processor (j·T+.j·Tdt.esY¶ ˝Ò<ë esY¶ ÁbÕôddüsY):
Á|üXÊï|üÁ‘ê\ ‘·j÷· Ø, ˝ÒK\T, ]b˛s¡T\º T, |ü{øºÏ \£ T, nÁ–yÓT+≥T¢, yÓTT.. yê{Ïì düT\uÛ+Ñ >±
n+<ä+>±qT, nø£s¡¸D°j·T+>±qT ‘·j·÷s¡T #˚j·T{≤ìøÏ Bìï ñ|üjÓ÷–+#·e#·TÃ.
esY¶ ÁbÕs¡+_Û+#·&+É (Starting Word) :
kÕºsYº ì øÏ¢ø˘ #˚dæ, Ä˝ŸÁb˛Á>±yéT‡øÏ yÓ[fl, yÓTÆÁø√kÕ|òtº Ä|”düT≈£î yÓ[fl, M.S Word 2007
MT<ä øÏ¢ø˘ #˚j·T+&ç. esY¶ zô|Hé ne⁄‘·T+~.
Word Interface (n+‘·sê“>∑ ∫Á‘·+) ˝À ô|’q f…Æ{Ï˝Ÿ u≤sY, yÓTqT u≤sY, ≥÷˝Ÿu≤sY‡,
s¡÷\sY‡ ñ+{≤sTT.yÓTqTu≤sY˝À File, Edit, View, Insert, Format, Tools, Table, Window,
Help nqT ø£e÷+&é‡ ñ+{≤sTT.Ç$ eTq+ #˚j÷ · \qT≈£îqï |üqT\qT esY≈¶ î£ Ä<˚•+#˚+<äT≈£î u≤>±
ñ|üj÷Ó >∑|&ü ‘É êsTT.
9
esY¶ &Ü≈£îýÓT+{ŸqT s¡÷bı+~+#·&+É , m&ç{Ÿ #˚jT· &É+ bÕsêà{Ÿ #˚jT· &É+ (Creating,
Editing and Formatiing a word Document)
1. ø=‘·Ô &Ü≈£îýÓT+{ŸqT s¡÷bı+~+#·&É+ (Creating a new Document) :
` File C≤_‘ê˝ÀøÏ yÓ[fl New ô|’ øÏ¢ø˘ #˚j·T+&ç.
` ‘·sê«‘· e#˚Ã {≤dtÿ ù|Hé˝À u≤¢+ø˘ &Ü≈£îýÓT+{Ÿ ô|’ øÏ¢ø˘ #˚j·÷*.
` ø=‘·Ô u≤¢+ø˘ &Ü≈£îýÓT+{Ÿ zô|Hé ne⁄‘·T+~.
f…ø˘º‡ m+≥sY #˚j·T&É+ (Entering Text) :
ø=‘·Ô U≤∞ &Ü≈£îýÓT+≥TqT s¡÷bı+~+#êø£ n+<äT˝À ø°uÀs¡T¶ düVü‰j·T+‘√ Á|üXÊï|üÁ‘êìï
˝Ò<ë Text qT f…Æ|ü⁄ #˚j·Te#·TÃ.
2. Text ì m&ç{Ÿ #˚j·T≥+ (Editing Text) :
` Text qT e÷πsÃ Áø£e÷ìï m&ç{Ï+>¥ n+{≤s¡T.
- ˇø£ |ü<ëìï #Ós¡bÕ\qT≈£î+fÒ Ä |ü<ä+ ÁbÕs¡+uÛÑ+˝À ø±ì, n+‘·+˝Àø±ì øÏ¢ø˘ #˚j·÷*.
` ÁbÕs¡+uÛÑ+˝À ø£s¡‡sY ñ+fÒ &ç*{Ÿ ø° <ë«sê, ∫es¡q ø£s¡‡sY ñ+fÒ u≤ø˘ùdŒdt ø°ì ñ
|üjÓ÷–+∫ e÷s¡TŒ#˚j·÷*.
` n˝≤ ø±≈£î+&Ü m≈£îÿe Text qT &ç*{Ÿ #˚j÷· \+fÒ á yÓTT‘·+Ô Text qT ôd˝…øº˘ #˚dæ &ç*{Ÿ
˝Ò<ë u≤ø˘ùdŒdtì ˇø£ÿkÕ] H=ø£ÿ+&ç.
Save #˚j·T&É+ :
10
` File Menu ˝À Save As qT øÏ¢ø˘ #˚j·÷*.
` &Ó’˝≤>¥ u≤ø˘‡ ø£q|ü&ÉT‘·T+~
` File uÛÑÁ<ä|üs¡#ê\qT≈£îqï #√≥Tô|’ øÏ¢ø˘ #˚j·÷*.
` ô|ò’˝Ÿ ùdyé e<ä› ø=‘·Ô ù|s¡T f…Æ|ü⁄ #˚j·÷*.
` Save H=ø±ÿ*
Text qT ø±|” #˚j·T&É+ (Copying Text):
- ø√]q Text qT Select #˚j·÷*.
` Edit Menu ˝Àì copy ì øÏ¢ø˘ #˚j·÷*.
Text ì Paste #˚j·T≥+ :
` Copy #˚dæq Text qT Edit Menu ˝Àì Paste ô|’q øÏ¢ø˘ #˚dæ eTq≈£î ø±e\dæq #√≥
ù|dtº #˚j·Te#·TÃ.
Page Set Up qT e÷πsÃ+<äT≈£î :
` File Menu ˝À Page Set Up Click #˚j÷· *.
` &Ó’˝≤>¥ u≤ø˘‡ |üÁ‘·´ø£åeTe⁄‘·T+~.
→
` Margin, Paper n+XÊ\˝À nedüs¡yÓTÆq e÷s¡TŒ\T #˚düTø√yê*.
` Ok ì øÏ¢ø˘ #˚j·÷*
Print #˚jT· &É+ :
` File Menu ˝À Á|æ+{ŸqT øÏ¢ø˘ #˚j·÷*.
- &Ó’˝≤>¥ u≤ø˘‡ Á|ü‘·´ø£å+ ne⁄‘·T+~.
- ô|ò’˝ŸH˚yéT nì ñqï #√≥ Á|æ+{Ÿ ù|s¡Tì m+|æø£ #˚düTø√yê*.
` All ˝Ò<ë ø£¬s+{Ÿ ù|J ˝Ò<ë ù|J HÓ+ãsY\qT ôd˝…ø˘º ùddæ, Ok øÏ¢ø˘ #˚j·÷*.
Select #˚j·T&É+ : Text ˝Ò<ë File MT<äT>± eTÚdtqT Á&Ü>¥ #˚j·÷*.
Close #˚j·T&É+ : File Close / Exit qT øÏ¢ø˘ #˚j·÷*.
3. Text qT Format #˚j·T&É+ (Formating Text ) :
&Ü≈£îýÓT+{Ÿ ˝À f…ø˘º‡ ø£ì|æ+#˚ |ü<ä∆‹, ˝Ò<ë Text Sytle qT e÷s¡Ã&Üìï Formating
n+{≤s¡T.
11
Font e÷s¡Ã&É+ (Changing the Font) :
` Edit Menu ˝À Select all H=ø£ÿ+&ç
` Á|üXÊï|üÁ‘·+ yÓTT‘·+Ô ôd˝…øº̆ ne⁄‘·T+~
` Format Menu ˝À bòÕ+{Ÿ qT øÏ¢ø˘ #˚j·T+&ç
` &Ó’˝≤>¥ u≤ø˘‡˝À ø±e\dæq bòÕ+{ŸqT ôd˝…ø˘º #˚j·T+&ç.
` Ok qT øÏ¢ø˘ #˚j·T+&ç.
bòÕ+{ŸôdE’ , ôd’ ˝º Ÿ, s¡+>∑T e÷s¡Ã&É+ (Changing size, sytle and Colour) :
` ôV≤&ç¶+>¥ ôd˝…ø˘º #˚j·÷*.
` Format Menu ˝À bòÕ+{Ÿ øÏ¢ø˘ #˚j·÷*.
` ø√]q ôd’ º˝Ÿ, ø£\sY, ôd’CŸ qT &Ó’˝≤>¥ u≤ø˘‡˝À e÷sêÃ*.
` Ok H=ø±ÿ*.
ãT˝…¢f…&é, q+ãsY¶, C≤_‘ê\qT s¡÷bı+~+#·&É+ (Creating Bulleted and Numbered
List)
` ãT˝…¢{Ÿ #˚j·÷\qT≈£îqï C≤_‘êqT ôd˝…ø˘º #˚j·÷*.
` Format Menu ˝À Bullets/ Numbering qT øÏø¢ #˘ j˚ ÷· *.
` &Ó’˝≤>¥ u≤ø˘‡ ø£ì|ædüTÔ+~
` ãT˝…¢{Ÿ ˝Ò<ë HÓ+ãsY ôd’ º˝ŸqT øÏ¢ø˘ #˚j·÷*.
- Ok qT øÏ¢ø˘ #˚j·÷*.
ù|sêÁ>±|òqt T bòÕsêà{Ÿ #˚jT· &É+ :
` bòÕsêà{Ÿ #˚j·Te\dæq ù|sêqT ôd˝…ø˘º #˚j·÷*.
` Left, Right, Centre or Justify \˝À ø±yê\dæq <ëìï øÏø¢ ˘ #˚j÷· *.
HELP qT+∫ düV‰ü j·T+ bı+<ä≥+ :
` Help Menu ˝À Search ñqï#√≥ f…Æ|t #˚dæ eTq+ ø√]q n+XÊìï bı+<äe#·TÃ.
II. MS EXCEL :
$<ë´s¡Tú\ e÷s¡Tÿ\ C≤_‘ê\qT ‘·j·÷s¡T #˚dæ, yÓTT‘·Ô+ e÷s¡Tÿ\T, dü>∑≥T sê´+≈£î\T
düT\uÛÑ+>± ‘·«s¡>± ˝…øÏÿ+#˚+<äT≈£î, eT]j·TT @<Ó’Hê ˇø£ e´øÏÔ HÓ\dü] uÛÑ‘ê´\T, >∑DÏ‘· |ü{Ïºø£\T
eT]j·TT Á>±|òt\qT ∫Árø£]+#·T≥≈£î m¬ø‡˝Ÿ ñ|üjÓ÷–+#·e#·TÃ.
12
Spread Sheet n+fÒ @$T{Ï :
Ç~ m¬ø‡˝Ÿ ‘·sV¡ ‰ü ˝ÀH˚ ˇø£ Áb˛Á>±yéT &Ü{≤qT ì\« #˚d,æ eT~+|ü⁄ #˚dæ ìs¡«Væ≤+#˚+<äT≈£î
Bìì yê&É‘ês¡T.
|ü<Cä ≤\+ :
ôd˝Ÿ (Cell) : s√ eT]j·TT ø±\yéT\ ≈£L&É* Á|ü<˚XÊìï ôd˝Ÿ n+{≤s¡T.
s√ (Row) - n&ÉTe¶ s¡d:ü Ç~ düe÷+‘·s¡ ôd˝Ÿ \ düeT÷Vü≤+ M{ÏH˚ n&ÉTe¶ s¡Tdü\T n+{≤s¡T.
ø±\yéT (Column) ` ì\Te⁄ es¡Tdü : ì\Te⁄>± ñ+&˚ ôd˝Ÿ‡ düeT÷Vü‰ìï ì\Te⁄ es¡Tdü
(ø±\yéT) n+{≤s¡T.
ôd˝Ÿ nÁ&Édt : ì\Te es¡Tdü\qT (Column) nø£så ê\‘√qT, n&ÉTe¶ s¡Tdü\qT dü+K´\‘√qT
dü÷∫kÕÔs¡T. nø£ås¡+ ‘·sê«‘· dü+K´ sêùdÔ Cell Address ne⁄‘·T+~.
ñ<ë: A12, B4 yÓTT...$
m¬ø‡˝Ÿ ÁbÕs¡+_Û+#·&É+ (Starting Excel) :
Start All Programmes M.S.Office M.S.Excel 2007
m¬ø‡˝Ÿ Ç+≥sYù|dò t : Excel Start #˚jT· >±H˚ U≤∞ ‘√ n~ zô|Hé ne⁄‘·T+~. n+<äT˝À 3 esYÿw”≥T¢
w”{Ÿ`1, w”{Ÿ`2, w”{Ÿ`3 ñ+{≤sTT.
→ New Work book ) :
ø=‘·Ô esYÿãTø˘qT ÁøÏj˚T{Ÿ #˚j·T&É+ (Creating
` File Menu qT øÏ¢ø˘ #˚j·÷*.
` Ád”ÿHé ô|’q q÷ésYÿ ãTø˘ {≤dtÿ ù|Hé edüTÔ+~.
` u≤¢+ø˘ esYÿãTø˘ øÏ¢ø˘ #˚j·÷*.
13
m¬ø‡˝Ÿ ‘√ |üì #˚j·T&É+ (Working in Excel) :
` ôd˝ŸqT 2 kÕs¡T¢ øÏ¢ø˘ #˚j·÷*.
` Delete, Back space \qT ñ|üjÓ÷–+∫ Corrections #˚j·÷*.
` Enter qT Click #˚j÷· *.
(Save, cut, copy, paste, close e+{Ï n+XÊ\˙ï M.S.Word ˝À ˝≤>±H˚ #˚j·÷*)
bòÕs¡Tà˝≤ \qT ñ|üj÷Ó –+#·Tø√e≥+ :
` ô|’q >∑\ j·÷øÏºyé ôd˝Ÿ ˝À bòÕs¡Tà˝≤ \qT f…Æ|t #˚j·÷*.
- eTT+<äT>± ªª R µµ nH˚ >∑Ts¡TÔqT eTTÁ~+#êπø bòÕs¡Tà˝≤ ì f…Æ|ü⁄ #˚j·÷*.
ñ<ë : @<˚ì <ä‘êÔ+X¯+ jÓTTø£ÿ ≈£L&çø£ yÓTT‘·+Ô eTq≈£î nedüsy¡ TÓ qÆ #√≥T B10 nqTø√+&ç.
Ä ôd˝Ÿ e<ä› ø£s¡‡sY ñ+∫ f…Æ|t #˚j·÷*. B4, B5, B6, B7, B8, B9 \ yÓTT‘·Ô+ ø±yê\+fÒ B10
˝À ø£s¡‡sY ñ+∫ R SUB (B4:B9) nì f…Æ|t #˚j·÷*. B10 ˝À eTq≈£î m+≥sY H=øÏÿq yÓ+≥H˚
yÓTT‘·+Ô edüT+Ô ~.
` n˝≤π> ≈£L&çø\£ T, rdæy‘˚ \· T, >∑TDø±s¡+, uÛ≤>±Vü‰s¡+ \≈£î +,-, *, / ˝≤+{Ï >∑Ts¡T\Ô qT ñ
|üj÷Ó –+#ê*.
Á>±|ò⁄ü \qT düèwæ+º #·≥+ (Crating graphs Tool) :
` sê<Ûä e÷s¡Tÿ\T Á>±|òü⁄˝À #·÷&Ü\qTø√+&ç. n e÷s¡Tÿ\qT ôd˝…ø˘º #˚j·÷*.
` ≥÷˝Ÿ Bar ˝Àì Insert Menu ô|’ øÏ¢ø˘ #˚j·T+&ç.
` #êsYº $C≤sY¶ ˝À MTs¡T ø√s¡T≈£îqï #ês¡TºqT mqTïø=ì, Next øÏ¢ø˘ #˚j·÷*..
` nedüs¡yÓTÆq e÷s¡TŒ\T #˚dæ (ñ<ë : ù|s¡T) |òæìwt øÏ¢ø˘ #˚j·÷*.
|òü+ø£åHé‡ ‘√ |üì#˚j·T&É+ :
` |òü*‘·+ #·÷|üe\dæq ôd˝Ÿ ô|’ øÏ¢ø˘ #˚j·÷*. ñ<ë : ES1 (50 eT+~ $<ë´s¡T∆\˝À 40
e÷s¡Tÿ\ø£+fÒ m≈£îÿe e∫Ãq yê] dü+K´ nqTø√+&ç)
` Insert Menu ˝À Function ô|’ øÏ¢ø˘ #˚j·÷*.
` &Ó’˝≤>¥ u≤ø˘‡˝À COUNTIF qT ôd˝…ø˘º #˚j·÷*.
` n|ü⁄Œ&ÉT e#˚Ã ns¡TZyÓT+{Ÿ u≤ø˘‡˝À πs+CŸ qT (ñ<ë : E1:E50 |æ\¢\ e÷s¡Tÿ\T) ôd˝…ø˘º
14
#˚j÷· *.
` Criteria e<ä› > = 40 ì f…Æ|t #˚j·÷*.
` Ok ì øÏ¢ø˘ #˚j·÷*
` 40 ˝Ò<ë n+‘·ø£+fÒ m≈£îÿe e÷s¡Tÿ\T e∫Ãq $<ë´s¡Tú\ dü+K´ eTq≈£î ‘Ó\TdüTÔ+~.
düsêdü] ì >∑DÏ+#·≥+ (˝Ò<ë) Auto Sum qT ñ|üjÓ÷–+#·≥+ :-
` |òü*‘·+ ø±e\dæq ôd˝Ÿ˝À ø£s¡‡sY ñ+#ê*
` Ä{ÀdüyéT Á|üø£ÿqTqï u≤D+ >∑Ts¡TÔqT øÏ¢ø˘ #˚j·÷*.
` u≤ø˘‡˝ÀAverage ˝Ò<ë More Functions ˝À eTq≈£î ø±e\dæq >∑DÏ‘· Á|üÁøÏj·TqT
mqTïø=ì øÏ¢ø˘ #˚j·÷*.
` Ä ôd˝Ÿ πs+CŸ Average edüTÔ+~.
Rows ˝Ò<ë Columns qT Insert #˚j·T&É+ :
` eTÚdt bÕsTT+≥sYqT Row ˝Ò<ë Column ôV≤&ç¶+>¥ e<ä› ñ+#ê*.
` Insert Menu ˝À Row ˝Ò<ë Column qT øÏ¢ø˘ #˚j·÷*.
` ø=‘·Ô Row ˝Ò<ë Column e∫Ã #˚s¡T‘·T+~.
III. M.S. |üesY bÕsTT+{Ÿ (M.S. Powerpoint) :
@<˚ì ˇø£ f…ø‡º˘ ì n+<ä+>±, Äø£s¸¡ Dj° T· +>± #·÷|üsT¡ \≈£î n‹ ‘·≈î£ ÿe düeTj·T+˝À ns¡e∆ +‘·+>±
#·÷|ü&ÜìøÏ ñ|üj÷Ó >∑|&ü ≥˚ ≥T¢ ø£+|üP´≥sY˝À #˚ùd ∫Árø£sD¡ qT j·T+.j·Tdt.|üesYbÕsTT+{Ÿ
n+{≤s¡T.
ñ|üj÷Ó >±\T :
` |üesYbÕsTT+{Ÿ Áô|C…+fÒwüHé ÁbıC…ø£ºsY kÕj·T+‘√ m≈£îÿe eT+~øÏ #·÷|æ+#·&ÜìøÏ
M\e⁄‘·T+~.
` Áù|ø£å≈£î\≈£î Hand out s¡÷|ü+˝À Bìì n+~+#·e#·TÃ
` Bìì u§eTà\T, s¡+>∑T\T, Text, sound clip ˝Ò<ë j·÷ìy˚Tf…&é edüTeÔ ⁄\qT|üj÷Ó –+∫
Äø£s¡¸D°j·T+>± ‘·j·÷s¡T #˚j·Te#·TÃ.
` m|ü⁄Œ&Ó’Hê e÷s¡TŒ\T #˚düTø√e&ÜìøÏ M\e⁄‘·T+~.
` bÕsƒê\qT ≈£L&Ü s¡÷bı+~+#·Tø√e#·TÃ.
|üesYbÕsTT+{Ÿ qT kÕºsºY #˚jT· &É+ :
15
Start → All Programmes MS.Office MS.Powerpoint
|üesYbÕsTT+{Ÿ˝À ñ+&˚ yÓTq÷\T :

File,Edit, eP´, ÇHéôdsYº, bòÕsêà{Ÿ, ≥÷˝Ÿ‡, ôd’¢&é c˛, $+&√, ôV≤˝ŸŒ yÓTq÷\T+{≤sTT.
ˇø=ÿø£ÿ yÓTqT˝À ñqï ø£e÷+&é‡ qT øÏ¢ø˘ #˚dæq|ü⁄&ÉT ‘·<äqT>∑TD+>± |üesYbÕsTT+{Ÿ |üì#˚düTÔ+~.
Áô|C…+fÒwHü qé T ‘·j÷· s¡T #˚jT· &É+ (Creating Presention) :
- File Menu ˝À New qT øÏ¢ø˘ #˚j·÷*.
` e∫Ãq {≤dtÿ ù|Hé ô|’ u≤¢+ø˘ Presention → qT øÏ¢ø˘ #˚j·÷*.
` ˇø£ U≤∞ dæ+–˝Ÿ ôd’¢&é edüTÔ+~. Á|ü‹ ôd’¢&é ≈£î ˇø£ Á|ü‘˚´ø£yÓTÆq ˝Ò ne⁄{Ÿ e⁄+≥T+~.
ñ<ë : Title Slide , Title Slide & Text; Title and 2-column, Text : Title, Text and
clip art, blank, Title and Table, Title and content yÓTT<ä˝q ’… $ ôd&¢’ ‡é ñ+{≤sTT.
` f…Æ{Ï˝Ÿ ôd’¢&é˝À Click to Add title Á|ü<˚X¯+˝À title qT type #˚j÷· *.
` Text qT f…Æ|t #˚dæq ‘·sê«‘· yÓ\T|ü\ mø£ÿ&Ó’Hê click #˚j·÷*.
` Sub title e<ä› MT ù|s¡TqT f…Æ|t #˚düTø√yê*.
` Insert Menu ô|’ q÷´ Slide ô|’ øÏ¢ø˘ #˚j·÷*.
` Slide Layout ø£ì|ækÕÔsTT. ø±e\dæq Slide qT ôd˝…øº˘ #˚dTü ø√yê*.
ñ<ë : Text Layout/Title and Text
` nedüs¡yÓTÆq düe÷#êsêìï Slide ˝À f…Æ|t #˚j·÷*.
` m+≥sY H=øÏÿq|ü⁄Œ&ÉT ÇHées¡‡Hét bÕsTT+{Ÿ (ø£s¡‡sY) ‘·<äT|ü] ãT˝…¢{Ÿ ≈£î #˚s¡T‘·T+~.
` Áô|C…+fÒwHü qé T ùdyé #˚jT· +&ç.
16
ôd&¢’ é u≤´ø˘ Á>ö+&é e÷s¡Ã&É+ (Changing Background of slide) :
` Format yÓTq÷˝À Background ô|’ øÏ¢ø˘ #˚j·T&É+
` &Ó’˝≤>¥ u≤ø˘‡˝À MTs¡T ø√]q ø£\sYqT→øÏ¢ø˘ #˚j·÷*.
` nedüs¡yÓTÆ‘˚ More colours ≈£L&Ü @s¡Œs¡∫ n+<ä+>± #˚j·Te#·TÃ.
` Apply ˝Ò<ëApply to all (nìï ôd&¢’ \é ≈£î) øÏø¢ ˘ #˚j÷· *. |ò*ü ‘·+>± n<˚ ø£\sY u≤´ø˘Á>ö+&é‘√
nìï ôd’¢&é\T e÷]b˛‘êsTT.
Background picture qT e÷s¡Ã&É+ :
Format Menu Background Background Fill List Fill Effects Se-
lect Picture Insert Ok.
ø£\sY d”ÿyéTqT e÷s¡Ã&É+ :
Format Slide design colour schemes click
u§eTà\qT Insert #˚jT· &É+ :-

` Text and Clip Art ôd&¢’ qé T mqTïø√yê*.
` u§eTàô|’ 2 kÕs¡T¢ øÏ¢ø˘ #˚ùdÔ, ø£+|üP´≥sY ˝À ∫Á‘ê\T ø£ì|ækÕÔsTT.
- ø±yê\dæq u§eTàqT select #˚düTø=ì click qT øÏ¢ø˘ #˚j·÷*.
17
` Slide ˝À #˚]q u§eTàqT Drag #˚dæ ôd’EqT e÷s¡TÃø√e#·TÃ.
Slide Show :
` Slide show ô|’ click #˚j·T&É+ <ë«sê nìï slides es¡Tdü>± #·÷&Ée#·TÃ.
4.3 kÕs¡«Á‹ø£ $<ëéqs¡T\T : (Open Educational Resources - OERs)
#˚‹ ñ|üø£s¡D≤\T (Hand held Devices); Ç+≥¬sï{Ÿ $ìjÓ÷>∑+˝À Ä#ês¡ eéVü‰sê\T
˝Ò<ë eTsê´<ä\T (HÓ{ø¬Ï «{Ÿ‡)
4.3.1. kÕs¡«Á‹ø£ $<ëéqs¡T\T (OERs) — MOOC
` düìïy˚XÊ\ ø£\Œq <ë«sê ns¡úe+‘·yÓTÆq dü$Tà[‘· $<ä´qT n+~+#ê*. - NCF 2005
ìsêàD≤‘·àø£ nuÛ´Ñ düq düìïy˚XÊ\qT ø£*Œ+∫ ñbÕ<Ûë´j·TT\T uÀ<Ûqä kÕ–+#ê*‡ ñ+≥T+~.
BìøÏ ‘·–q eqs¡T\qT düeT≈£Ls¡TÃø√e&É+ eTq u≤<Û´ä ‘·. á eqs¡T\T bÕsƒê´+XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫q$
>±qT, düT\uÛÑ+>± \_Û+#˚$>±qT, e÷s¡TŒ\T #˚j·TT≥≈£î nqT≈£L\+>±qT ñ+&Ü*.
bÕsƒ¡´ |ü⁄düÔø£+ #ê˝≤ es¡≈£î eTq nedüsê\T r]Ãq|üŒ{Ïø°, n~ ˇø£ÿfÒ dü+|üPs¡í eqs¡T
ø±C≤\<äT. <äèX¯´, ÁX¯eD eqs¡T\T ≈£L&Ü eTq≈£î ãj·T≥ ø=+‘·es¡≈î£ \_ÛdTü qÔ ï|üŒ{Ïø° n$ Ks¡TÃ‘√
≈£L&ç ñHêïsTT.
kÕs¡«Á‹ø£ $<ëéqs¡T\T (OERs) nuÛÑ´düq eqs¡T\T>± |æ\Teã&ÉT‘·THêïsTT. Ç$
ñ∫‘·+>± \_Û+#˚ &çõ≥˝Ÿ eqs¡T\T. Ç$ $$<Ûä s¡÷bÕ\˝À eTq≈£î \_ÛkÕÔsTT. f…ø‡º˘ , <äèX¯´, ÁX¯eD
s¡÷bÕ\T ø£\>∑*|æ ñqï s¡÷bÕ\˝À M{Ïì eTq+ bı+<äe#·TÃ.
2001˝À $øÏ|”&çj·÷ (www.wikipedia.org) ‘√ Á|ü|ü+#· yê´|üÔ+>± OERs
ÁbÕs¡+uÛeÑ Tj·÷´sTT. nq+‘·s+¡ nyÓT]ø±˝Àì yÓTkÕ#·TjÓT{Ÿ‡ kÕ+πø‹ø£ dü+düú (MIT) nH˚ø£ ø√s¡T‡\≈£î
dü+ã+~Û+∫q bÕsƒê´+XÊ\qT ñ∫‘·+>± n+<ä]ø° n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ ‘Ó∫Ã+~. eTq<˚X¯+˝À ≈£L&Ü
IGNOU, NPTEL \T mH√ï ø√s¡T‡\qT OERs <ë«sê ìs¡«Væ≤düTÔHêïsTT.
OERs Á|üjÓ÷»Hê\T :
` nuÛÑ´düq eqs¡T\qT ñ∫‘·+>± yê&ÉTø√e#·TÃ. yê{Ïì ‹]– mìïkÕs¡¢sTTHê
$ìjÓ÷–+#·Tø√e#·TÃ.
` eqs¡T\qT ‘·–q e÷s¡TŒ\T #˚dTü ø=qT≥≈£î M\T+≥T+~. ‘·eT≈£î nqT>∑TD+>± düT\uÛ+Ñ >±
e÷s¡TÃø=ì $ìjÓ÷–+#·Tø√e#·TÃ.
` á eqs¡T\qT ˇø£<ëì‘√ eTs=ø£{Ï nqTdü+<Ûëì+∫ ˝Ò<ë ø£*|æ ø=‘·Ô eqs¡T\qT düèwæ+º #·Tø=H˚
M\T+~.
` Ç˝≤ düèwæ+º ∫q ø=‘·Ô eqs¡T\qT ‹]– n+<ä]ø° n+~+#˚ neø±X¯+ ñ+≥T+~. BìH˚ 4
Rs n+{≤s¡T. n$ Re-Use, Re-vise, Re-mix eT]j·TT Re - Distribute.
18
ø=ìï OER yÓuŸôd’≥T¢ :
` www.khanacademy.org : Çø£ÿ&É eTT+<äT>±H˚ s¡÷bı+~+#·ã&çq bÕsƒê´+XÊ\T
\_ÛkÕÔsTT.
` ñ∫‘·+>± ø√s¡T‡ yÓT{°]j·T˝Ÿ, ø√s¡T‡\T \_Û+#˚ yÓuôŸ d≥’ T¢ : www.nroer,metastudio.org;
www.tessafrica.org; www.courseara.org; www.nptel.iitk.ac.in
` ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î düV≤ü ø£]+#˚ yÓuŸôd{’ Ÿ : www.karnatakaeducation.org.in (KOER).
` uÛ≤>∑kÕ«eTT\‘√ eqs¡T\qT düèwæ+º ∫ n+~+#˚ yÓuŸôd{’ Ÿ : www.wikipedia.org.
` ø=ìï kÕ|òyºt s˚ T¡ ¢ (OERs) : PhET Simulations ; Xmind Software etc.,
uÛ≤Ø kÕs¡«Á‹ø£ ÄHé˝H’… é ø√s¡T‡\T(MOOC - Massive Open Online Courses) :
yÓuŸ <ë«sê n+<ä]ø° n+<äTu≤≥T˝À ñ+&ç, me¬sH’ ê #˚jT· {≤ìøÏ M\Tqï ÄHé˝H’… é ø√s¡T‡\qT
MOOC nì |æ\TkÕÔsT¡ . Ç+<äT˝À uÛ≤>∑+>± $<ë´s¡T\ ú ≈£î ø√s¡T‡\≈£î nqT>∑TD+>± ‘·–q yÓT{°]j·T˝Ÿ‘√
u≤≥T>± M&çjÓ÷\T, Á|üX¯ï\T, dü+<˚Vü‰\T ` düe÷<ÛëHê\≈£î M\T>± bò˛s¡+\T (y˚~ø£\T) ≈£L&Ü
ìs¡«Væ≤+#·ã&É‘êsTT. Ç˝≤+{Ï ø√s¡T‡\qT ø=ìï dü+dü\ú T ñ∫‘·+>±qT eT]ø=ìï dü+dü\ú T ø√s¡T‡\≈£î
ìπs›•+#·ã&çq |ò”E ‘√qT ÇdüTÔHêïsTT. ø=ìï dü+düú\T ◊bÕ&é / {≤u…¢{Ÿ\‘√ uÀ<Ûäq ‘·s¡>∑‘·T\T
kÕ|òtºy˚sY s¡÷|ü+˝À ‘·–q yÓTT‘êÔìï rdüTø=ì n+~+#·{≤ìï ≈£L&Ü eTq+ >∑eTì+#·e#·TÃ. M{ÏøÏ
OERs ˝≤+{Ï Á|üjÓ÷»Hê\T+&Ée⁄.
4.3.2 #˚‹ ñ|üø£s¡D≤\T (Hand held Devices) :
eTq #˚‹˝À Ç$T&çb˛sTT, ñ|üjÓ÷–+#·T≥≈£î M\T>± ñqï |ü]ø£sê\qT Vü≤düÔ ˝≤|òüTe ñ
|üøs£ D¡ ≤\T, nì |æ\Tee#·TÃ. á ª#˚‹ ñ|üøs£ D¡ ≤\Tµ ˇø£{Ï ˝Ò<ë s¬ +&ÉT #˚‘T· \‘√ $ìjÓ÷–+#·{≤ìøÏ
M\T>± ñ+&ç, ∫qï ôdE ’ ˝À ñqï m˝≤Áø±ºìø˘ |ü]ø£sê˝…q’ yÓTTu…˝’ Ÿ‡, {≤u…{¢ Ÿ‡, ◊bÕ&é‡ yÓTT<ä\>∑Tq$
M{ÏøÏ ñ<ëVü≤s¡D\T>± #Ó|üø√e#·TÃ.
yÓTT<ä≥ M{Ïì ø£+|üP´≥s¡¢≈£î nqTdü+<Ûëq+>± yê&˚+<äT≈£î s¡÷bı+~+#·>±, Á|üdüTÔ‘·+
ø£+|üP´≥s¡¢≈£î ã<äT\T>± yê&˚kÕúsTTøÏ ‘Ó#˚Ã Á|üj·T‘êï\T »s¡T>∑T‘·THêïsTT. M{Ï <ë«sê düe÷#ês¡
Á|ükÕs¡yT˚ ø±≈£î+&Ü, ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À uÀ<Ûqä ø¬ ’ düT\uÛ+Ñ >± $ìjÓ÷–+#˚ M\T+~. Ç+≥¬sï{Ÿ $ìjÓ÷–+∫
yÓuŸ<ë«sê bı+<˚ Á|üjÓ÷»Hê\ìï+{Ïì M{Ï‘√ bı+<äe#·TÃ. X¯øÏÔe+‘·yÓTÆq u≤´≥Ø, m≈£îÿe k˛ºπsõ,
yÓTyÓTTØ kÕeTsêú´\Tqï+<äTq ª#˚‹ |ü]ø£sê\µqT M&çjÓ÷, Ä&çjÓ÷, eT©ºMT&çj·÷ bÕsƒê\T ‘·s¡>∑‹
>∑~˝À nedüs¡yÓTÆq|ü⁄&ÉT ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘·eT uÀ<Ûäq˝À uÛ≤>∑+>± $ìjÓ÷–+∫ ns¡úe+‘·yÓTÆq
uÀ<ÛäqqT ìs¡«Væ≤+#·e#·TÃ.
ñ<ë: es¡<ä\T, ‘·TbòÕqT\T, Á>∑Vü‰\T, uÛÑ÷ÁuÛÑeTD+, |ü]ÁuÛÑeTD+, n&Ée⁄\T, j·TT<ë∆\T,
19
e÷qe⁄ì X¯Øs¡ ìsêàD+ ` uÛ≤>±\T yÓTTˆˆ bÕsƒê´+XÊ\≈£î ‘·–q M&çjÓ÷\qT ñ|üjÓ÷–+∫
uÀ~Û+#·e#·TÃ.
4.3.3 n+‘·sê®\ $ìjÓ÷>∑+˝À Ä#ês¡ eéVü‰sê\T ˝Ò<ë eTsê´<ä\T:
(HÓ{ø¬Ï «{Ÿ‡)
ù|òdtãTø˘, {Ï«≥ºsY, yê{≤‡|t, JyÓTsTT˝Ÿ, j·÷VüQyÓTsTT˝Ÿ, >∑÷>∑T˝Ÿ |ü¢dt, *+ø˘&é ÇHé,
˝≤+{Ï u≤¢>¥\T, bò˛s¡+\T, k˛wü˝Ÿ MT&çj·÷ yÓuŸôd’{Ÿ\˝À ˝Ò<ë n+‘·sê®˝≤ìï $ìjÓ÷–+#˚ Ç‘·s¡
dü+<äsê“¤\˝À eTq+ ø=ìï Ä#ês¡ eéVü‰sê\qT bÕ{Ï+#ê*‡ ñ+≥T+~. M{ÏH˚ ªHÓ{ø¬Ï «{Ÿ‡µ n+{≤s¡T.
e´≈£îÔ\‘√ #ê{Ï+>¥ ˝Ò<ë Ç‘·s¡ dü+uÛ≤wüD\T »]ù|≥|ü⁄&ÉT neTsê´<äø£s¡+>±, ndüuÛÑ´+>±
Á|üe]Ô+#·≥+, ndü+<äs¡“¤+>± Á|ü‹düŒ+~+#·≥+, ndü‘·´ düe÷#êsêìï sTTe«≥+, #·≥º e´‹πsø£
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T ìs¡«Væ≤+#·≥+ ˝Ò<ë Áb˛‘·‡Væ≤+#·≥+ #˚j·Tsê<äT. Ç‘·s¡T\ e´øÏÔ>∑‘· düe÷#êsêìï
ãVæ≤s¡‘Z |· sü Ã¡ &É+, düe÷#êsêìï <=+–*+#·≥+, nqTeT‹ ˝Ò≈î£ +&Ü bò˛{À\T, kÕ|òyºt s˚ T¡ ,¢ düe÷#ês¡+
e+{Ï$ yê&É≥+ #˚ùdÔ ôd’ãsY #·≥º |ü]~Û˝À #·s¡´\T rdüTø√ã&ÉT‘êsTT.
Ç+≥¬sï{Ÿ $ìjÓ÷>∑+˝À #ÓbÕŒ*‡q n+XÊìï ≈£î¢|üÔ+>± #Ó|üŒ&É+, Ç‘·s¡T\ |ü≥¢ >ös¡e
uÛ≤e+‘√ eTdü\≥+, dü¬s’q düe÷#ês¡eTì ìsê∆]+#·T≈£îqï ‘·sê«‘·H˚ <ëìì Ç‘·s¡T\≈£î |ü+|ü≥+,
Ç‘·sT¡ \ @ø±+‘êìï >ös¡$+#·&+É , uÛ≤wüqT düsfi¡ +¯ >± ñ|üj÷Ó –+#·≥+, yÓTTˆˆ>∑T eTsê´<ä\qT bÕ{Ï+#ê*‡
ñ+≥T+~. $\Te ˝Òì düe÷#êsêìï (Spam) n+<ä]ø° |ü+|ü&É+ ˝Ò<ë yê{ÏøÏ nqedüs¡+>±
Á|ü‹düŒ+~+#·&É+ #˚j·Tsê<äT. eTq+ |ü+ù| Á|ü‹ n+XÊìøÏ ˇø£ ôV≤&ç¶+>¥ / $wüj·T+ ≈£î¢|üÔ+>±
ñ+&˚˝≤ #·÷&Ü*.
4.4 ICT øÏ dü+ã+~Û+∫q C≤rj·T, sêh Á|üuÛÑT‘ê«\ $<ÛëHê\T
4.4.1. bÕsƒ¡XÊ\ $<ä´˝À C≤rj·T ICT $<Ûëq+ (2012) (NPICTSE-2012)
bÕsƒX¡ Ê\ $<ä´≈£î dü+ã+~Û+∫ øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«+ Á|üø{£ +Ï ∫q ñqï‘· bÕsƒX¡ Ê\˝À¢ düe÷#ês¡
Á|ükÕs¡ kÕ+πø‹ø£‘· ICTSE-2012 ˝À á ÁøÏ+~ eTTK´+XÊ\qT >∑eTì+#·e#·TÃ.
$»Hé (Vision) :
b˛{° Á|ü|ü+#êìøÏ BÛ≥T>± eTq<˚X¯ kÕ+|òæTø£, Ä]úø£ düTdæúsê_Ûeè~∆ kÕ<Ûäq≈£î ‘·–q C≤„q
düe÷» ìsêà‘·\T>±, j·TTe‘·qT dæ<ä∆+ #˚j·T≥+.
$TwüHé (Mission) :
n+<äTu≤≥T, HêD´‘·, düeTs¡‘ú \· qT bÕsƒX¡ Ê\ eédü˝ú À ô|+bı+~+#·T≥¬ø’ ICT eqs¡T\T,
ø£è‘ê´\qT $ìjÓ÷–+#·Tø√>∑\>∑&É+.
Á|ü<ëÛ Hê+XÊ\T :
` ICT düe÷C≤ìøÏ ‘·–q yê‘êes¡D≤ìï ø£*Œ+#·≥+.
20
` ICT nø£åsêdü´‘· <ë«sê C≤‹ ìsêàD≤ìøÏ ‘√&ÉŒ&˚˝≤ ICT düe÷C≤ìï dæ<ä∆+ #˚j·T&É+.
` ICT ì $<ä´ ø=s¡≈£î düeTs¡úe+‘·+>± $ìjÓ÷–+∫, M˝…’q+‘· |òü*‘êìï bı+<ä>∑\>∑&É+.
` ICT kÕ<ÛH ä ê\T n+<ä]ø° ñ∫‘·+>±, düe÷q+>± n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ ‘Ó∫Ã ñbÕ<Ûë´j·TT\T,
$<ë´s¡Tú\T á eqs¡T\qT $ìjÓ÷–+#·Tø=H˚≥≥T¢ #·÷&É≥+.
` kÕúìø£+>± n_Ûeè~∆ |üs¡#·ã&çq n+XÊ\qT &çõ≥˝Ÿ eqs¡T\ <ë«sê ñbÕ<Ûë´j·TT\T,
$<ë´s¡Tú\T Ç‘·s¡T\‘√ |ü+#·Tø√>∑\>∑&É+.
` uÀ<ÛäHê|üs¡yÓTÆq, eè‹Ô |üs¡yÓTÆq HÓ’|ü⁄D≤´\ ô|+|ü⁄<ä\¬ø’ ñbÕ<Ûë´j·TT\qT, ì|ü⁄DT\qT,
bÕsƒ¡XÊ\\qT nqTdü+<Ûëq+ #˚j·T&É+.
` bÕsƒ¡XÊ\ $<ä´˝À ICT ì düeTs¡eú +‘·+>± $ìjÓ÷–+#·T≥≈£î nedüsy¡ TÓ qÆ |ü]XÀ<Ûqä \T,
Á|üjÓ÷>±\T, eT÷˝≤´+ø£q+\T ìs¡«Væ≤+#·&É+.
` ICT Á|üjÓ÷»Hê\T, |ü]$T‘·T\T, Á|üe÷<ë\ >∑T]+∫q $eTs¡ÙHê‘·àø£ ne>±Vü≤qqT
ô|+bı+~+#·&+É .
4.4.2. ICT - sêh Á|üuÛÑT‘·« $<Ûëq+ (A.P.)
eTTU≤´+XÊ\T :
` HêD´‘· ø£*–q Jeq Á|üe÷D≤\T, $<ä´, Äs√>∑´+\qT kÕ~Û+∫ Á|ü|ü+#· kÕúsTT˝À
sêÁcÕºìøÏ >∑T]Ô+|ü⁄ ‘˚e&É+.
` ªñ‘·ÔeT bÕ\qµ (Good Governance) <ë«sê IT, m\Áø±ºìø˘‡\ kÕj·T+‘√ $<ä´,
eékÕj·÷\qT n_Ûeè~∆ |üs¡∫, ñ<√´>±\qT ø£*Œ+#·≥+.
` e÷s¡T‘·Tqï kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„HêìøÏ nqT>∑TD+>± dæ\ãdt, ø√s¡T‡\T, ø£]≈£î\+\qT e÷]Ã,
nedüsê\≈£î |üìøÏ e#˚Ã˝≤ $<ä´qT s¡÷bı+~+#·&É+.
` uÀ<Ûäq˝À HÓ’|ü⁄D≤´\qT, uÀ<Ûä≈£î\≈£î ICT kÕj·T+‘√ n+~+#·&É+.
` CAL, ICT @ Schools, CLASS yÓTT<ä˝…’q |ü<∏äø±\ <ë«sê n+~+∫q ø£+|üP´≥s¡T¢
$ìjÓ÷–+∫ ø£+|üP´≥sY Ä<Ûë]‘· nuÛÑ´düHêìøÏ <√Vü≤<ä+ #˚j·T&É+.
` &çõ≥˝Ÿ eqs¡T\qT $ìjÓ÷–+∫ düeTs¡úe+‘·yÓTÆq uÀ<ÛäqqT bÕsƒ¡XÊ\˝À ìs¡«Væ≤+#˚˝≤
‘·>∑T #·s¡´\T #˚|ü≥º&É+.
` bÕsƒ¡XÊ\ e÷ì≥]+>¥ ¬ø’ ICT ì $ìjÓ÷–+#·≥+.
` M&çjÓ÷ ø±qŒ¤¬sHé‡\T, f…*ø±qŒ¤Hé‡\T <ë«sê ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î, |üs¡ý˚ø£å≈£î\≈£î •ø£åD\T,
21
dü÷#·q\T sTTe«≥+.
` ñbÕ<Ûë´j·TT\T, $<ë´s¡T\ú , |üìrs¡T qT eTT~+|ü⁄ dü÷∫ø£\ <ë«sê, ICT qT|üj÷Ó –+∫,
m|üŒ{Ïø£|ü&ÉT Á|ü>∑‹ì eT~+|ü⁄ #˚j·T&É+.
` »yêãT<ëØ‘·q+, bÕs¡<äs¡Ùø£‘·«+ ô|+bı+~+#·&É+.
` Á|ü‹ Ç+{Ï˝À ø£˙dü+ ˇø£]ì e-literate >± #˚j·T&É+ yÓTTˆˆ$.
4.5 ICT Ä<Ûë]‘· nuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\T ` nuÛÑ´düq yê‘êes¡D+ ø£*Œ+#·≥+
ICT øÏ #Ó+~q C≤rj·T $<Ûëq+ Á|üø±s¡+ bÕsƒ¡XÊ\ $<ä´˝À ICT nuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\T
ø£*Œ+#ê*‡ ñ+~. bÕsƒ¡XÊ\ $<ä´˝À >∑TD≤‘·àø£‘·qT, uÀ<Ûäq˝À düeTs¡ú‘·qT ô|+bı+~+#·{≤ì¬ø’
$$<Ûä s¡ø±\ ICT eqs¡T\qT ñ|üjÓ÷–+∫ ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À nuÛÑ´düq yê‘êes¡D≤ìï ø£*Œ+#ê*.
bÕsƒê´+XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫q d”«j·T n<Ûä´j·Tq kÕeTÁ–, eT©º MT&çj·÷ yÓT{°]j·T˝Ÿ,
ø£èÁ‹eT ‘·s>¡ ‹∑ >∑~ uÀ<Ûqä (|üsT¡ Ãe˝Ÿ ø±¢dt s¡÷+), dæeTT´˝ÒwHü ‡é e+{Ï Á|üÁøÏjT· \qT $ìjÓ÷–+#·>*∑ >π
$$<Ûä s¡ø±\ kÕ<ÛäHê\T ICT ˝À eTq≈£î \uÛÑéTe⁄‘·THêïsTT. M{Ï˝À Á|ü‹ kÕ<Ûäq+ ˇø√ÿ $<ÛäyÓTÆq
‘·s¡>∑‹ >∑~ yê‘êes¡D≤ìï ø£*Œ+∫, nuÛÑ´düq≈£î <√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·T+~. ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘·eT≈£î
n+<äTu≤≥T˝À ñqï ICT eqs¡T\qT yÓTT<ä≥>± >∑T]Ô+∫ bÕsƒê´+XÊ\≈£î ‘·–q eqs¡T\qT mqTïø√yê*‡
ñ+≥T+~. á Áø£eT+˝À ø=‘·Ô ICT eqs¡T\qT ‘êH˚ dü«+‘·+>± ˝Ò<ë düVü≤#·s¡T\ kÕj·T+‘√
s¡÷bı+~+#·Tø√e{≤ìøÏ ≈£L&Ü ñbÕ<Ûë´j·TT\T dü+dæ<ä∆+ ø±e\dæ ñ+≥T+~.
` #ê˝≤ es¡≈î£ bÕsƒX¡ Ê\˝À EDUSAT ≥]àq˝Ÿ‡, DTH kÂø£s´¡ + ø£*Œ+#·ã&ç+~. ‘·<ë«sê
Mana TV, <ä÷s¡<äs¡ÙHé yÓTTˆˆ #Ûêq˝Ÿ‡ <ë«sê Á|ü‘·´ø£å, |üs√ø£å |ü<ä∆‹˝À bÕsƒê\T
uÀ~Û+#·ã&ÉT‘·THêïsTT. M{Ïì $<ë´s¡Tú\≈£î 100% n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ ‘˚e\dæq nedüs¡+
ñ+~.
` T.V., πs&çjÓ÷ ø±s¡´Áø£e÷\qT |æ\¢\ ø±\ ìs¡íj·T |ü{Ïºø£ (TimeTable) ˝À #=|æŒ+∫,
yê{Ïì dü~«ìjÓ÷>∑+ #˚düTø√yê*.
` CAL Programme <ë«sê bÕsƒX¡ Ê\\≈£î ø£+|üP´≥s¡T¢ düs|¡ süò ê #˚jT· ã&Ü¶sTT. Á|ü‹ CAL
bÕsƒ¡XÊ\≈£î #·T≥Tº|üø£ÿ\ >∑\ ÁbÕ<∏ä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\\T (200 eT+~ |æ\¢\≈£î $T+#·≈£î+&Ü)
nqTdü+<Ûëq+ #˚j·Tã&Ü¶sTT. yê{Ïì $ìjÓ÷–+#·T≈£îH˚+<äT≈£î ‘·–q Á|üD≤[ø£qT dæ<ä∆+
#˚dTü ø=ì, neT\T|üs#¡ ê*.
` CAL ˝À uÛ≤>∑+>± sTTe«ã&çq 64 CD \T, yê{Ï˝À ñqï bÕsƒê\T ‘Ó\TdüTø=ì,
$wüj·÷\ yêØ>± m+|æø£ #˚düT≈£îì $<ë´s¡Tú\≈£î #·÷|æ+#ê*. (Á|üdüTÔ‘·+ 12 |üP]Ô CD
\T>± sTT$ \_ÛdüTÔHêïsTT)
22
` ÄHé˝…’Hé˝À $<ë´s¡Tú\≈£î nuÛÑ´düHêqTuÛÑyê\qT n+~+#˚ E-Learning $<Ûëq+ <ë«sê
≈£L&Ü nuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\T ø£*Œ+#·e#·TÃ.
` Á|ü‹ bÕsƒ¡XÊ\≈£î Broadband / Wifi <ë«sê Ç+≥¬sï{Ÿ ùde\qT n+~+#·&É+ <ë«sê
Youtube M&çj÷ Ó \ <ë«sê ø=ìï øÏw¢ yºü TÓ qÆ n+XÊ\qT ≈£L&Ü düT\uÛ+Ñ >± ns¡+ú nj˚T´≥≥T¢
uÀ~Û+#·e#·TÃ.
` ªÄHé˝…’Hé bò˛s¡+µ\ <ë«sê $<ë´s¡Tú\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘·eT n_ÛÁbÕj·÷\qT Ç‘·s¡T\‘√
|ü+#·Tø√e#·TÃ. ì|ü⁄DT\ dü\Vü‰\T, dü÷#·q\qT bı+<äe#·TÃ. dü+<˚Vü‰\qT ìeè‹Ô
#˚dTü ø√e#·TÃ.
` Ç+≥¬sï{Ÿ‘√ nqTdü+<Ûëq+ #˚j·Tã&ç, n+<ä]ø° Online Class Room <ë«sê »]ù|
uÀ<Ûqä qT Virtual Classroom n+{≤s¡T. M&çj÷Ó uÒd&t é ø√s¡T‡\T, Ä&çj÷Ó , j·÷ìy˚Tf…&é
ø√s¡T‡\T yÓTTˆˆ$ á |ü<ä∆‹˝À n+~+#·ã&É‘êsTT.
` ì|ü⁄DT\T ñ|üj÷Ó –+∫q ˝Ò<ë ‘·j÷· s¡T#˚dqæ |üesYbÕsTT+{Ÿ Áô|C…+fÒwHü ‡é , M&çj÷Ó \T,
Ä&çj÷Ó \T, Á>±|òøæ ‡˘ yÓTTˆˆ>∑T yÓT{°]j·T˝ŸqT ñ|üj÷Ó –+∫ ñbÕ<Ûë´j·TT\T düeTs¡eú +‘·yTÓ qÆ
uÀ<Ûäq #˚j·Te#·TÃ..
` Blogs, Twitter, Facebook, WhatsApp, Linked in yÓTTˆˆ yÓuôŸ d{’ \Ÿ <ë«sê ì|ü⁄DT˝…q’ ,
düVü≤ $<ë´s¡Tú\T ˝Ò<ë ñbÕ<Ûë´j·TT\ düVü≤ø±s¡+‘√ nuÛÑ´düHêìï yÓTs¡T>∑T|üs¡#·e#·TÃ.
` kÕàsYº uÀs¡T¶\T ˝Ò<ë LCD ÁbıC…ø£ºsY ñ|üjÓ÷–+∫ Á|ü‘·´ø£å nqTuÛÑyê\qT |æ\¢\≈£î
ø£*Œ+#·e#·TÃ. kÕàsYº uÀs¡T\¶ +fÒ LCD ‘Ós¡ kÕúq+˝À yÓ{’ Ÿ uÀs¡T¶ ñ+&ç, n~ ≥#Y ø£+Á{À\T
ø£*– ñ+≥T+~. yÓ’{Ÿ uÀs¡T¶ô|’ eTq+ H˚s¡T>± ≥#Y #˚dü÷Ô ø£+|üP´≥sYqT ìj·T+Á‹+#˚
kÂø£s¡´+ ø£*– ñ+≥T+~.
` $<ë´ Áø°&É\ <ë«sê ≈£L&Ü nuÛÑ´düHêìï yÓTs¡T>∑T|üs¡#·e#·TÃ.
ñ<ëˆˆ CAL-CD \T
` &çõ≥˝Ÿ eqs¡T˝…q’ ICT eqs¡T\T, $<ë´ dü+ã+<Ûä >∑TD≤\T, ]ø±]¶+>¥\T, yÓuŸ eqs¡T\T,
$<ë´ dü+ã+<Ûä kÕ|òtºy˚s¡T¢ yÓTTˆˆ yê{Ïì uÀ<Ûäq˝À $ìjÓ÷–+#ê*.
$<ë´ Áø°&\É T (Educational Games) :
ªªÁø°&É\Tµµ nH˚ø£ s¡ø±\T>± eTq+ #Ó|üø√e#·TÃ. n$ &çõ≥˝Ÿ π>yéT‡, m\Áø±ºìø˘ π>yéT‡,
M&çjÓ÷ π>yéT‡, ø£+|üP´≥sY π>yéT‡, ÄHé˝…’Hé π>yéT‡, yÓTTu…’˝Ÿ π>yéT‡ yÓTTˆˆ$. M{Ïì Á|ü<Ûëq+>± $<ë´
23
Áø°&\É T, $sêeT Áø°&\É T, $<ë´ $sêeT Áø°&\É T (Educational Leisure Games) nì 3 s¡ø±\T>±
$uÛÑõ+#·&É+ »]–+~.
$<ë´ Áø°&É\T $H√<ä+‘√ bÕ≥T>± ÄdüøÏÔì, $C≤„Hêìï n+~kÕÔsTT. M{Ï˝À $<ë´s¡Tú\≈£î
düyêfi¯fl‘√bÕ≥T, HÓ–Zq Á|ü‹kÕ] Áb˛‘ê‡Vü≤ø±\T ≈£L&Ü ñ+{≤sTT. |òüõ˝Ÿ‡, ∫qï ∫qï düeTdü´\T,
øÏ«CŸ\T, |ü≥HÓ|’ ⁄ü D≤´\ Ä<Ûës¡+>± Á|ü<X˚ Ê\qT >∑T]Ô+#·&+É , #·~$ Á|ü‹düŒ+~+#·≥+, dü+<äsê“¤\qT
|ü]o*+∫ Á|ü‹düŒ+~+#·&É+ e+{Ï Á|üÁøÏj·T\ Ä<Ûës¡+>± Ç˝≤+{Ï π>yéT‡ s¡÷bı+~+#·ã&É‘êsTT.
Ç+<äT˝À Á|ü<Ûëq+>± bÕsƒê´+XÊ\ ne>±Vü≤qπø ÁbÕ<Ûëq´+ Çe«ã&ÉT‘·T+~.
$<ë´ $sêeT Áø°&É\˝À uÛ≤>∑+>± eTq+ ô|’ Á|üÁøÏj·T\‘√ bÕ≥T>± ÄdüøÏÔø£s¡yÓTÆq ø£<∏äq+,
ø£\Œq\‘√ ≈£L&ç ñ+{≤sTT. M{Ï˝Àì ø=ìï düìïy˚XÊ\T bÕsƒê´+XÊ\ ne>±Vü≤q≈£î ‘√&ÉŒ&É>∑\e⁄.
ñ<ëˆˆ yê‘êes¡D+, o‘√wüdí ‘úæ T· \T, e÷´|ü⁄\T, ø£+|üP´≥sY $<ä´ yÓTTˆˆ n+XÊ\T. Age of Empires,
The vice city yÓTTˆˆ q$. $<ë´ $sêeT Áø°&É\≈£î ñ<ëVü≤s¡D\T>± #Ó|üŒe#·TÃ.
4.6 dü«j·T+ kÕ<Ûäq Á|üX¯ï\T :
1. ICT n+fÒ @$T{Ï?
2. ICT kÕ<ÛäHê\ ñ|üjÓ÷>±\qT k˛<ëVü≤s¡D+>± $e]+#·+&ç.
3. ø£+|üP´≥sY ˝À @@ uÛ≤>±\T+{≤jÓ÷ $e]+#·+&ç.
4. E-mail qT ñ|üjÓ÷–+#˚ $<ÛëHêìï >∑T]+∫ sêj·T+&ç.
5. »X¯«+‘Y esY¶˝À ˇø£ &Ü≈£îýÓT+{Ÿ ÁøÏj˚T{Ÿ #˚XÊ&ÉT. ôV≤&ç¶+>¥ bòÕ+{Ÿ ôd’CŸ 32
ô|+#ê\q≈£îHêï&ÉT. n+<äTø√dü+ nqTdü]+#ê*‡q |ü<‘∆ä T· \T ÁøÏ+<ä Çe«ã&Ü¶sTT. nsTT‘˚
n$ Áø£eT+˝À ˝Òe⁄. yê{Ï dü¬s’q Áø£eT+>± @$T{Ï?
i) C≤_‘ê˝Àì bòÕ+{Ÿ ôd’CŸ øÏ¢ø˘ #˚j·T+&ç.
ii) bòÕ+{Ÿ ôd’CŸ e÷sêÃ\qT≈£î+≥Tqï f…ø˘º‡ ôd\ø˘º #˚j·T+&ç.
iii) bòÕsêà{Ï+>¥ ≥÷˝Ÿ u≤sY˝À bòÕ+{Ÿ ôd’CŸ C≤_‘ê jÓTTø£ÿ &ÍHé j·÷s√ øÏ¢ø˘ #˚j·T+&ç.
a) 1J2J3
b) 2J3J1
c) 3J2J1
6) ø£+|üP´≥sY˝À M.S Office qT ñ|üjÓ÷–+∫ á ÁøÏ+~ $<Ûä+>± (File) ô|ò’˝ŸqT ‘·–q
e÷s¡TŒ\T #˚j·T+&ç.
i) Word kÕºsYº #˚j·T+&ç.
24
ii)u≤¢+ø˘ &Ü≈£îýÓT+{Ÿ˝À ˇø£ Leave Letter qT f…Æ|t #˚j·T+&ç.
iii) ô|’ uÛ≤>±q Leave Letter nì Title qT f…Æ|t #˚dæ Bold #˚dæ Underline #˚j·T+&ç.
iv) ÁøÏ+~ uÛ≤>±q m&ÉeT yÓ’|ü⁄q Ç+{Ï nÁ&ÉdüT‡qT f…Æ|t #˚j·T+&ç.
v) yÓTT‘êÔìï Select #˚dæ Times New Roman bòÕ+{Ÿ˝ÀøÏ e÷s¡Ã+&ç.
vi) bòÕ+{Ÿ ôd’CŸqT Heading ≈£î 16 >±qT, $T–*q uÛ≤>±ìï 12 >±qT e÷s¡Ã+&ç.
vii) File ì Leave letter nH˚ ù|s¡T‘√ Desktop ô|’ save #˚dæ Close #˚j·T+&ç.
7) esYq¶ T ÁbÕs¡+_Û+#·+&ç. ~>∑Te $e]+∫q $<Û+ä >± Ç{°e\ ìs¡«Væ≤+∫q |üØø£\å |ò*ü ‘ê\
$esê\‘√ ≈£L&çq fÒãT˝ŸqT s¡÷bı+~+#·+&ç. ~>∑Te fÒãT˝Ÿ˝À Ç∫Ãq bòÕsêà{ŸqT
ñ|üjÓ÷–+#·+&ç. ô|ò’˝ŸqT m>±®yéT ]»˝Ÿº‡ nH˚ ù|s¡T‘√ Save #˚j·T+&ç.
Roll No. Name English Language Maths Social Science Total
Science
8) ø£+|üP´≥sY ˝À M.S Office qT ñ|üjÓ÷–+∫ á ÁøÏ+~ $<Ûä+>± Excel ô|ò’˝ŸqT ‘·–q

e÷s¡TŒ\T #˚j·T+&ç.
i) M.S Excel qT Open #˚j·T+&ç.
ii) MTs¡T ìs¡«Væ≤+∫q ‘Ó\T>∑T, >∑D‘ Ï +· |üØø£\å ˝À |ü~eT+~ $<ë´s¡T\ú e÷s¡Tÿ\qT |ü{øºÏ £
s¡÷|ü+˝ÀqyÓ÷<äT #˚jT· +&ç.
iii) Á|ü‹ $<ë´]ú ¬s+&ÉT düu…®≈£îº\˝À ø£*|æ kÕ~Û+∫q yÓTT‘·Ô+ e÷s¡Tÿ\qT bòÕs¡Tà˝≤qT
ñ|üj÷Ó –+∫ ø±*≈£î´˝Ò{Ÿ #˚jT· +&ç.
iv) $<ë´s¡Tú\ yêØ>± kÕ~Û+∫q e÷s¡Tÿ\ XÊ‘êìï bòÕs¡Tà˝≤qT ñ|üjÓ÷–+∫ >∑DÏ+#·+&ç.
v) |ü{øºÏ ˝£ Àì Heading Bold #˚jT· +&ç.
vi) |ü{ø ºÏ ≈£ î£ >∑fifl¯ qT ì]à+#·+&ç.
vii) Worksheet ≈£î Results nì ù|s¡T e÷s¡Ã+&ç.
viii) ô|˝ ’ò ŸqT Result ù|s¡T‘√ ùdyé #˚dæ ø√¢CŸ #˚jT· +&ç.
9) ø£+|üP´≥sY˝À M.S Office qT ñ|üj÷Ó –+∫ á ÁøÏ+~ $<Û+ä >± |üesY bÕsTT+{Ÿ ô|˝’ò ŸqT
‘·–q e÷s¡TŒ\T #˚j·T+&ç.
i) |üesYbÕsTT+{ŸqT Open #˚j·T+&ç. u≤¢+ø˘ ˝Ò W{ŸqT Select #˚düTø√+&ç.
25
ii) esY¶ ÄsYº (Word Art) qT ñ|üjÓ÷–+∫ WELCOME nì f…Æ|t #˚j·T+&ç. <ëì
ÁøÏ+<ä MT ù|s¡T, Roll No qT #˚s¡Ã+&ç.
iii) ø=‘·Ô ôd&¢’ qé T ÇHédsü ºY #˚dæ Plants and Animals nqT Title qT f…|Æ t #˚jT· +&ç. f…{Æ ˝Ï ≈Ÿ î£
ˇø£yÓ’|ü⁄ yÓTTø£ÿ ∫Á‘êìï eTs=ø£ yÓ’|ü⁄ »+‘·Te⁄ ∫Á‘êìï ÇHédüsYº #˚j·T+&ç.
iv) eTs=ø£ ◊<äT ø=‘·Ô ôd& ¢’ é \qT düèwæ+º #·+&ç. s¬ +&ÉT ôd&¢’ \é ≈£î Plants nì, eTs=ø£ s¬ +&ÉT
ôd&¢’ \é ≈£î Animals nì ô|’ uÛ≤>±q Heading \qT #˚sÃ¡ +&ç.
v) yÓTT<ä{Ï ¬s+&ÉT ôd’¢&é\˝À M˝…’qìï yÓTTø£ÿ\ ∫Á‘ê\qT, ‘·s¡Tyê‹ ¬s+&ÉT ôd’¢&é\˝À ø=ìï
»+‘·Te⁄\ ∫Á‘ê\qT bı+<äT|üs¡#·+&ç.
vi) ∫Á‘ê\ ÁøÏ+<ä yê{Ï ù|s¡¢qT #˚s¡Ã+&ç.
vii) ∫e] ôd’¢&é˝À Thank you qT Word Art qT ñ|üjÓ÷–+∫ f…Æ|t #˚j·T+&ç.
viii) MT≈£î q∫Ãq Background. ‘√ nìï ôd& ¢’ \é qT &çCH’… é #˚jT· +&ç.
X) á ô|ò’˝ŸqT 'Plants and Animals' ù|s¡T‘√ My Documents ˝À ùdyé #˚j·T+&ç.
Slide Show qT ìs¡«Væ≤+#·+&ç.
10) kÕs¡«Á‹ø£ $<ë´ eqs¡T\T (OERs) eT]j·TT uÛ≤Ø kÕs¡«Á‹ø£ ÄHé˝H’… é ø√s¡T‡\T (MOOC)
\≈£î ñ<ëVü≤s¡D\qT ù|s=ÿì n$ $<ë´ uÀ<Ûäq˝À @ $<Ûä+>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·THêïjÓ÷
$e]+#·+&ç.
11) n+‘·sê®\ $ìjÓ÷>∑+˝Àì Ä#ês¡ eéVü‰sê\qT (HÓ{Ï¬ø«{Ÿ‡) ù|s=ÿq+&ç.
12) #˚‹ ñ|üø£s¡D≤\˝À @<Ó’q ˇø£ <ëìì ù|s=ÿì, <ëìì uÀ<Ûäq˝À $<Ûä+>± $ìjÓ÷–kÕÔs√
‘Ó\|ü+&ç.
13) bÕsƒ¡XÊ\ $<ä´˝À C≤rj·T, sêh ICT $<ÛëHê\qT >∑T]+∫ sêj·T+&ç.
14) ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À ICT Ä<Ûë]‘· nuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· qT ñ|üj÷Ó –+∫ düeTs¡eú +‘·yTÓ qÆ uÀ<Ûqä qT
ìs¡«Væ≤+#·e#·TÃqì m≥T¢ #Ó|üŒ>∑\e⁄?
15) $<ë´ Áø°&É\T uÀ<Ûäq≈£î @ $<Ûä+>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT?
¬s|òü¬sHé‡ |ü⁄düÔø±\T
1. ªª$<ä´˝À kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+µµ ` 2003, yÓTÆÁø√kÕ|òtº ø±s=ŒπswüHé Áô|’y˚{Ÿ (Ç+&çj·÷)
*$Tf…&,é q÷´&Û©ç .¢
26
2. "ICT Mediation - Source Book" for II D.Ed., trainess - 2014; Published by
the DSCERT, Karnataka State.
3. "Computer Education - Modules" - 2014; Prepared for VI to X Classes by
the SCERT. A.P. Hyderabad.
4. ªªø£+|üP´≥sY XÊg+µµ - 2004; Dr. K. øÏsD¡ ≈Y î£ e÷sY, kÕsTTø£èwüí |ü_øπ¢ wüH‡é , ôV≤’ <äsêu≤<äT.
5. www.wikipedia.org.
6. "National Policy on ICT in School Education" - 2012; MHRD, Govt, of
India, New Delhi.
7. "Andhra Pradesh - Sunrise State of India" - Booklet on ITE & C Department
policies 2014 - 2020
8. ªªø£+|üP´≥sY Ä<Ûë]‘· nuÛÑ´düq+ ` e÷&É÷´˝Ÿµµ— SSA.AP, ôV’≤<äsêu≤<äT.
9. "Mandal Academic Performance Co-ordinators module - 2016; SCERT. A.P;
Hyderabad.
K.Subrahmanyam, Lecturer in Social Studies,

[email protected]
27
n<Ûë´j·T+`5
düe÷#ês¡ Á|ükÕs¡ kÕ+πø‹ø£XÊÅdüÔ düyÓTÆø£´‘·
(ICT INTIGRA TION )
INTIGRATION
"Technology is just a tool. Interms of getting the kinds

working together and motivating them. the teacher is most
important"
- Bill gates
á n<Ûë´j·T+ |üPs¡Ôj˚T dü]øÏ $<ë´]ú H˚s¡TÃø=H˚ n+XÊ\T
5.1 ICT eqs¡T\ nH˚«wüD (ø£+|üP´≥sY ˝≤úŸ˝À dü+ã+~Û‘· Vü‰sYy
¶ s˚ ,Y kÕ|òyºt s˚ )Y
n+<äTu≤≥T˝À ñqï ICT eqs¡T\ eT÷˝≤´+ø£qeTT eT]j·TT d”«ø±s¡+
5.2 $wüj·÷ìï eT]j·TT |ü<ä∆‘·T\qT ìs¡ísTT+#·&ÜìøÏ n<Ûë´|üqXÊÁdüÔ+ $X‚¢wüD
eT]j·TT ‘·–q ICT ‘√ düyÓTÆø£´+.
5.3 ôd’ãsY Hê´j·T+ eT]j·TT s¡ø£åD, Á|ò”y˚sY\T
5.4 eT~+|ü⁄ #˚j·TT≥˝À ICT düyÓTÆø£´+, eT~+|ü⁄ kÕ<ÛäHê\ e÷´|æ+>¥,
b˛sYºbò˛*jÓ÷\ eT~+|ü⁄, s¡÷Á_ø˘Y‡, &˚{≤ ìs¡«Vü≤D
5.5 bÕsƒ¡XÊ\ düu…®≈£îº˝À¢ ãVüQfi¯e÷<∏äéT bÕsƒê\ ‘·j·÷Ø eT]j·TT Á|üD≤[ø±
s¡#q·
5.6 ãVüQfi¯e÷<äéT bÕsƒê\≈£î dü+ã+~Û+∫ ìs¡«Væ≤+#ê*‡q ø£è‘ê´\T, ãVüQfi¯
e÷<∏äéT bÕsƒê\≈£î eTT+<äT, eT<Ûä´, ‘·s¡Tyê‘· ñbÕ<Ûë´j·TTì bÕÁ‘·,
kÕe÷õø£ e÷<äéT+ eT]j·TT nuÛÑ´q+˝À <ëì ÁbÕeTTK´‘·
5.7 ñbÕ<Ûë´j·TT\ eè‹Ô|üs¡yÓTÆq n_Ûeè~∆øÏ ÄHé˝…’Hé nuÛÑ´düq ø√s¡T‡\T
5.8 dü+ã+<Û+ä ø£*–q düeT÷Vü‰\ <ë«sê ñbÕ<Ûë´j·TT\ ìs¡+‘·s¡ eè‹Ô $ø±dü+
5.9 kÕs¡«Á‹ø£ $<ë´ eqs¡T\T, ICT bÕ¢{ŸbòÕ+ eT]j·TT MOOC
1 1
\øå±´\T :
1 ø£+|üP´≥sY ˝≤úŸ˝Àì $$<Ûä ICT Vü‰sYy¶ s˚ ,Y kÕ|òyºt s˚ Y eqs¡T\qT ne>±Vü≤q #˚dTü ≈£î+{≤s¡T.
2 eT÷˝≤´+ø£q+˝À ICT eqs¡T\qT $ìjÓ÷–kÕÔs¡T
3 n+‘·sê®\eTT(Internet)qT XÀ~Û+#˚ kÕeTsêú´\qT ø£*– ñ+{≤s¡T
4 $$<Ûä uÀ<ÛäHê+XÊ\≈£î ‘·–q uÀ<ÛäHê |ü<ä∆‘·T\qT ìsê›]+#·T≥ ‘·<ë«sê yê{ÏøÏ ‘·–q
ICT eqs¡T\qT nqTdü+<ÛëìkÕÔsT¡ .
5 ôd’ãsY Hê´j·T+, dü+ã+~Û‘· HÓ’‹ø£ n+XÊ\T, uÛÑÁ<ä‘· >∑T]+∫ ne>±Vü≤q bı+<äT‘ês¡T
6 $<äfi¯q+(Scaffolding)≈£î nedüs¡yÓTÆq eqs¡T\qT, yÓTfi¯≈£îe\qT ne>±Vü≤q
#˚dTü ≈£î+{≤s¡T
7 ãVüQfi¯ e÷<ÛäéT+ Ä<Ûë]‘· bÕsƒê\T ‘·j·÷s¡T #˚düTø=qT≥, dæ<ä∆|üs¡#·T≥ #˚kÕÔs¡T.
8 ªªb˛s¡Tº bò˛*jÓ÷µµ ìs¡«Vü≤D, eT~+|ü⁄ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø=+{≤s¡T
9 ñbÕ<Ûë´j·TT\ eè‹Ô|sü ¡ n_Ûeè~∆øÏ ÄHé˝H’… é ø√s¡T‡\T, düu≈®… î£ º bò˛s¡eTT\T m˝≤ <√Vü≤<ä+
#˚düTÔHêïjÓ÷ ne>±Vü≤q #˚düTø=+{≤s¡T
|ü]#·jT· +
ICT Ä<Ûë]‘· nuÛÑ´düq+ e\¢ $<ë´s¡Tú˝À¢ kÕ<Ûäq kÕúsTT n~Ûø£+ ne⁄‘·T+~. n+<äT≈£î
‘·–q $<ë´ $<ÛëHê\T s¡÷|üø\£ Œq #˚j÷· *. ICT kÕeTÁ– @sêŒ≥T eqs¡T\ ø£\Œq ‘·–q •ø£D å
á $<Ûëq+˝À ñ+{≤sTT. eT©¶MT&çj·÷ ø£+|üP´≥sY, {Ï.$ yÓTT<ä˝…’q ICT kÕ<ÛäHê\ e\¢
$<ë´s¡Tú\T Áù|s¡D bı+<äT‘ês¡T. yêdüÔ$ø£‘· Á|ü‹_+_düTÔ+~. nuÛÑ´düHêìøÏ Áù|s¡D ø£\T>∑T‘·T+~.
ICT düyÓTÆø£´‘·, $ìjÓ÷>∑+ e\¢ $<ë´s¡Tú\T ùd«#·Ã¤>±, ‘·eT kÕeTsêú´\≈£î nqT>∑TD+>±
nuÛ´Ñ dækÕÔsT¡ . ICT n+~+#˚ Áù|s¡D e\¢ yê] kÕ<Ûqä kÕúsTT ô|s¡T>∑T‘·T+~.ICT eqs¡T\ <ë«sê
Á|ü|ü+#·+˝Àì Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘ê˝À¢ì $<ë´ $<Ûëq+˝À »s¡T>∑T‘·Tqï q÷‘·q e÷s¡TŒ\T, edü‘·T\
ø£\Œq˝À qMø£s¡D ‘·~‘·sê\T ‘Ó\TdüTø=ì @sêŒ≥T #˚j·TT≥≈£î ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~. ICT kÕ<ÛäHê\
<ë«sê $<ë´s¡Tú\T ‘·eT n_Ûs¡T#·T\T, kÕeTsêú´\≈£î nqT>∑TD+>± ‘·–q C≤„Hêìï y˚>∑+>±,
K∫Ã‘·+>± bı+<äT‘ês¡T.
5.1 düe÷#ês¡ Á|ükÕs¡ kÕ+πø‹ø£‘· (ICT) eqs¡T\T
ICT eqs¡T\qT ¬s+&ÉT s¡ø±\T>± eØZø£]+#·e#·TÃ. n$. (1) Vü‰sY¶y˚sY eqs¡T\T
(2) kÕ|tºy˚sY eqs¡T\T
2 2
5.1.1 Vü‰sY¶y˚sY eqs¡T\T:
1. πs&çjÓ÷ eT]j·TT f…*$»Hé
πs&çjÓ÷, f…*$»Hé ø±s¡´Áø£e÷\T düT\Te⁄>± #Íø£>± \_Û+#·&Éy˚T ø±ø£ nìïÁbÕ+‘ê\≈£î
#=#·TÃ≈£î b˛sTT $<ë´s¡T\ú ≈£î düe÷#êsêìï n+~kÕÔsTT. düT\uÛ+Ñ >± \_Û+#˚ uÀ<ÛHä ê eqs¡T\T>±
M{Ïì ñ|üjÓ÷–+#·e#·TÃ.
2. ø£+|üP´≥sY eT]j·TT Ç+≥sYHÓ{Ÿ
uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· ˝À ø°\ø£yTÓ qÆ kÕúq+ M{Ï~. M{Ï <ë«sê Á|üC+fÒwHü ,é &Óy÷Ó ìÅùdwº Hü ,é
e÷ì|ü⁄´˝ÒwüHé #˚j·Te#·TÃ. dæeTT´˝ÒwüHé‡, ≥T´{À]j·TyéT, es¡TÃs¡˝Ÿ ˝Òãπs≥Ø\T, $Ee˝…’CÒwüqT¢
Á>±|òæø£˝Ÿ ]Á|ü+»+fÒwüqT¢ #˚|ü≥ºe#·TÃ.
3. Ç+≥sêøÏºyé uÀs¡T¶\T / kÕàsYºuÀs¡T¶\T
kÕàsYºuÀs¡T¶qT ≥#Y ø£+Á{À\T‘√ kÕ<Ûës¡D ø£+|üP´≥sY ˝≤>± yê&Ée#·TÃ. kÕàsYºuÀsY¶˝À
Ç+≥sêøÏºyé uÀs¡T¶, ø£+|üP´≥sY, ÁbıC…ø£ºsY, ñ+{≤sTT. Bì˝À DVT (&çõ{˝Ÿ $»Hé ≥#Y)
|ü]C≤„q+, eT]j·TT j·÷øÏyº é &çõf…»’ sY yê&É‘êeTT. kÕàsYuº Às¡T¶ uÀ<Ûqä ≈£î, •ø£D
å ≈£î, Á|ü»+fÒwÒ qü T¢
Çe«&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT. m≈£îÿe düe÷#ês¡+, dü$Twæº>± |üì#˚ùd neø±X¯+ e\q BìøÏ
>∑‹o\‘· m≈£îÿe.
4. dæ&ç , &ç$&ç
dæ&ç (ø£+bÕø˘º &çdtÿ), &ç.$.&ç (&çõ≥˝Ÿ |üs¡‡˝…’˝Ÿ &çdtÿ / &çõ≥˝Ÿ M&çjÓ÷ &çdtÿ )\T $$<Ûä
»„|æÔ ì\« kÕeTsê∆´\qT ø£*– ñ+{≤sTT.dæ&ç ì\« ükÕeTs¡ú´+ 700j·T+_ nsTT‘˚, &ç$&ç ì\«
kÕeTs¡ú´+ 4.7 õ._. ñ+≥T+~.
dæ&ç,&ç$&ç\T &˚{≤ k˛ºπsCŸ ø=s¡≈£î ‘·j·÷s¡T #˚dæq ì\« $<ÛëHê\T
5. ÁbÕC…ø£ºs¡T¢
@<˚ì ∫Á‘·+ qT ˝Ò<ë M&çj÷Ó qT ô|<ä~› >± #˚dæ ‘ÓsM¡ T<ä #·÷|æ+#·&ÜìøÏ yê&˚$ ÁbıC…øsº£ T¡ .¢
Ç$ #ê˝≤ s¡ø±\T
1) ˇù|ø˘ ÁbıC…ø£ºs¡T
2) zesY ôV≤&é ÁbıC…ø£ºs¡T
3) ôd’¢&é ÁbıC…ø£ºs¡T
3 3
4) LCD (Liquid Crystal Display) ÁbıC…ø£ºs¡T
5) DLP (Digital Light Processing ) ÁbıC…ø£ºs¡T
6) &çõ≥˝Ÿ ÁbıC…ø£ºs¡T: BìH˚ M&çjÓ÷ ÁbÕC…ø£ºs¡T nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T. Bì <ë«sê 3&ç
M&çjÓ÷\T #·÷|üe#·TÃ.
5.1.2 kÕ|òtºy˚sY eqs¡T\T
1. Ä&çjÓ÷ kÕ|òtºy˚sY
Ä&çjÓ÷ kÕ|òtºy˚sY\T ]ø±s¡T¶ #˚j·T&ÜìøÏ, $q&ÜìøÏ, m&ç{Ÿ #˚j·T&ÜìøÏ, Á{≤ø˘\T $Tø˘‡
#˚j·T&ÜìøÏ n+<äTu≤≥T˝À ñHêïsTT. Ç$ ø=ìï Á|ò”>± \_ÛkÕÔsTT. ø=ìï{Ïì ø=qTø√ÿe\dæ
ñ+≥T+~.
ñ<ë: k˛ì ÁøÏj˚T{Ïyé kÕ|òtºy˚sY, y˚yébÕ&é Ä&çjÓ÷ m&ç{Ï+>¥, $Tø˘‡bÕ&é yÓTT<ä\>∑Tq$.
2. M&çjÓ÷ kÕ|òtºy˚ÓsY
]ø±s¡T¶ #˚j·T&ÜìøÏ, #·÷&É{≤ìøÏ Ä&çjÓ÷, M&çjÓ÷\qT $Tø˘‡ #˚j·T&ÜìøÏ ñ+{≤sTT.
yÓTÆÁø√kÕ|òtº, Ä|æ˝Ÿ yÓTT<ä˝…’q Ä|üπs{Ï+>¥ dædüº+˝À M&çjÓ÷ kÕ|tºy˚sY\T ñ+{≤sTT. n&Ü«Hé‡&é
M&çjÓ÷ kÕ|tºy˚sY\qT ø£qTø√ÿyê*. ñ<ëˆˆ VLC M&çjÓ÷ ù|¢j·TsY, MXù|¢j·TsY, $+&√dt
eT÷My˚Tø£sY, Adobe bò˛{ÀcÕ|t, Á|ò”y˚Tø˘ M&çjÓ÷ &ÍHé˝À&ÉsY yÓTT<ä˝…’q$.
3. ãVüQfi¯ e÷<äéT (eT©¶MT&çj·÷) kÕ|tºy˚sY :
ãVüQfi¯ e÷<äéT+ (eT©ºMT&çj÷· ) ˝À Ä&çj÷Ó , M&çj÷Ó , j·÷ìy˚TwüHé yÓTT<ä˝q’… |üsd¡ Œü s¡
dü+ã+<Ûä düe÷#ês¡+ ñ+≥T+~. ãVüQfi¯ e÷<ääéT+ $»j·Te+‘·+>± yê&ÉT≥≈£î eT©ºMT&çjÓ÷
ø£+|üP´≥s¡T¢ nedüs+¡ . e÷eT÷\T ø£+|üP´≥sY |ü]ø£sê\‘√ bÕ≥T>± ø¬ yÓTsê, d”Œø£sT¡ ,¢ Ç+≥sYH{Ó Ÿ,
eT©ºMT&çj·÷ kÕ|tºy˚sY\T ñ+&Ü*. eT©ºMT&çj·÷ kÕ|tºy˚sY Ä|üπs{Ï+>¥ dædüº+‘√ bÕ&ÉT ø=+‘·
edüTÔ+~. $T–*q~ eTq nedüsê\≈£î ‘·–q~ eTqy˚T ˝À&é #˚düTø=+{≤+. bòÕ¬sà{Ÿ bòÕ´ø£ºØ,
@&√uŸ bòÕ¢wt, ã÷¢πs kÕ|tºy˚sY yÓTT<ä˝…’q$ ø=ìï ñ<ëVü≤s¡D\T.
4. m&ç{Ï+>¥ kÕ|òtºy˚sY
Ä&çjÓ÷, M&çjÓ÷, Á>±|òæø˘‡\qT nedüs¡yÓTÆq $<Ûä+>± ø£+|üP´≥sY düVü‰j·T+‘√
e÷s¡TÃø=H˚+<äT≈£î ‘√&ÉŒ&˚ kÕ|òtºy˚sYqT m&ç{Ï+>¥ kÕ|tºy˚sY n+{≤s¡T. ñ<ëˆˆ y˚yébÕ´&é, M&çjÓ÷
bÕ´&é, Á&ÜbÕsTT&é, $+&√dt eT÷My˚Tø£sY yÓTT<ä\>∑Tq$.
4 4
5. yÓuŸ n|æ¢πøwüHé kÕ|òtºy˚sY
yÓ…uŸÁuÖ»sYqT ñ|üjÓ÷–+#·Tø√e&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&˚ ¬ø’¢+{Ÿ, düs¡«sY kÕ|òtºy˚sY n|æ¢πøwüHéì yÓuŸ
n|æ¢πøwüHé n+{≤s¡T. ñ<ëˆˆ C≤yê, bÕ¢wt, yÓuŸ 2.0
Bì <ë«sê nH˚ø£ n+XÊ\T y˚>∑+>±, düeTÁ>∑+>± bı+<äe#·TÃ. düe÷#êsêìï bı+<ä&Éy˚T
>±ø£ ˇø£]‘√ H=ø£sT¡ |ü+#·Tø√e&É+‘√ eT+∫ ‘√&ÜŒ≥T q+~düT+Ô ~. ‘·s>¡ ‹∑ >∑<Tä \qT <ë{Ï ‘·eT
‘√{Ï yê]ì #˚s¡&ÜìøÏ yÓuŸ f…ø±ï\J\T m+‘·>±H√ ‘√&ÉŒ&É‘êsTT.
6. Ç+≥sYHÓ{Ÿ kÕ|tºy˚sY
Ç+≥sYH{Ó Ÿ düV≤ü ø±s¡+‘√ ‘·s>¡ ‹∑ >∑~øÏ ICT ì rdüT≈£îsêe#·TÃ. Ç+≥sYH{Ó Ÿ nq>± ªÁ|ü|+ü #·
yê´|üÔ ø£+|üP´≥s¡T¢ nqTdü+<Ûëq eédüúµ (n+‘·sê®\eTT) nì n+{≤s¡T. Bì <ë«sê ø£HÓø£¢qT ñ
qï yê]‘√ düe÷#êsêìï ∫{Ï¬ø˝À Á|ükÕs¡+ #˚j·Te#·TÃ. Ç+≥sYHÓ{Ÿ dü<äTbÕj·T+ ø±yê\+fÒ
ø£+|üP´≥sY, yÓ÷&ÓyTé , f…*bò˛qT, ÁuÖ»sY kÕ|òyºt s˚ ,Y Ç+≥sYH{Ó Ÿ düØ«dt ÁbıyÓ&’ sÉ Y düu´ÑÛ ‘·«+ ñ+&Ü*.
Bì <ë«sê n+<˚ ùde\T
1) WWW
2) Email
3) FTP
4) News Groups
5) Search Engine
6) IRC (Internet Relay Chat)
7) E - Commerc etc.,
7. j·÷ìy˚TwüHé kÕ|òtºy˚sY
ø=~› ‘˚&Ü\T ø£*–q, ìX¯Ã\ / dæsú ¡ ∫Á‘ê\qT ˇø£ es¡Tdü Áø£eT+˝À y˚>+∑ >± Á|ü<]ä Ù+#·&+É
eT÷\+>± ø£*π> #·\q e÷s¡TŒ eT]j·TT ÁuÛÑeT <ë«sê j·÷ìy˚TwüHé Á|üÁøÏj·T »s¡T>∑T‘·T+~.
nq˝≤>¥ MT&çj·÷, &çõ≥˝Ÿ MT&çj·÷˝Àì j·÷ìy˚T≥&é õ>¥, bòÕ¢wt j·÷ìy˚TwüHé eT]j·TT
&çõ≥˝Ÿ M&çjÓ÷ bòÕsêà≥¢qT ñ|üjÓ÷–+∫ j·÷ìy˚TwüHé ]ø±s¡T¶ #˚j·Te#·TÃ. j·÷ìy˚TwüHé
Á|ü<ä]Ù+#·&ÜìøÏ &çõ≥˝Ÿ ¬øyÓTsê, ø£+|üP´≥sY eT]j·TT ÁbıC…ø£ºs¡T yÓTT<ä˝…’q$ ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T.
8. dæeTT˝ÒwüHé kÕ|òtºy˚sY
ªªj·T<ës¡ú ` Á|ü|+ü #· Á|üÁøÏjT· ˝Ò<ë $<Ûëq+ jÓTTø£ÿ ÁøÏjT· qT nqTø£]+#·&yÉ T˚ dæeTT˝ÒwHü µé µ.
dæeTT˝ÒwüHé nH˚~ es¡Tÿe˝Ÿ>± ñ+fÒ <ëìì es¡TÃ\sY dæeTT˝ÒwüHé nì n+{≤s¡T. j·T<ës¡ú
5 5
|ü]dæ‘ú T· ˝À¢ •ø£Då ìe«≥+, f…d+ºæ >¥ #˚jT· &É+, Á|üj÷Ó >∑+ ìs¡«Væ≤+#·&+É M\T ø±ø£ b˛‘˚ dæeTT˝ÒwHü qé T
ñ|üjÓ÷–kÕÔ+. j·T<ës¡ú‘·≈£î Á|ü‹s¡÷|ü+>± dæeTT˝ÒwüHéqT $ìjÓ÷–+#·e#·TÃ.
5.1.3 ICT eqs¡T\ eT÷˝≤´+ø£q+ eT]j·TT d”«ø±s¡+
1. f…*ø=˝≤ãπswüHé :
$<ë´ Á|üD≤[ø£≈£î nqTyÓ’q nedüsê\ ø√dü+ yÓuŸ eqs¡T\T eT]j·TT düVü≤ø±s¡ |ü]ø£sê\
eéd”úø£è‘· $ìjÓ÷>±ìï ªf…*ø=˝≤ãπswüHéµ n+{≤s¡T.
$$<Ûä ÁbÕ+‘ê˝À¢ ñqï yês¡T Ç+≥sYH{Ó Ÿ |ü]ø£sê\T eT]j·TT eqs¡T\ <ë«sê $<ë´|üs+¡ >±
ø£*dæ |üì#˚jT· &ÉyT˚ ªf…*ø=˝≤ãπswüHµé
ñ|üj÷Ó >±\T
1. nuÛ≤´dü≈î£ \qT ndüø>ÔÏ ±, düV≤ü ø±s¡jT· Tø£+Ô >±, düè»Hê‘·àø£‘>· ±, düyTÓ øÆ ´£ +>± ñ+#·T‘·T+~.
2. f…*ø=˝≤ãπswüHé ÁbÕC…≈£îº\T, ø£è‘·éTT\˝À Ç`yÓTsTT˝Ÿ‡, Ç+≥sêøÏºyé yÓuŸôd’≥T¢ u≤>±
‘√&ÉŒ&ÉT‘êsTT.
2. f…*ø±qŒ¤¬sì‡+>¥ :
¬s+&ÉT ˝Òø£ m≈£îÿe Á|ü<˚XÊ˝À¢ ñqï Á|ü»\ eT<ä´ »]ù| Á|ü‹ #·sê´‘·àø£ m\Áø±ºìø˘ uÛ≤e
Á|ükÕsêìï ªf…*ø±qŒ¤s¬ Hé‡µ n+{≤s¡T.
f…*ø±qŒ¤s¬ ì‡+>¥˝À #·sÃ¡ \T, ñ|üHê´kÕ\T, mø˘‡|üs‡ºY eT]j·TT ]k˛sY‡ |üs‡¡ Hé‡‘√ e÷{≤¢&≥É +
yÓTT<ä˝…’q$ »s¡T>∑T‘êsTT. &Ó’¬s≈£îº>± $<ë´]úøÏ $wüj·÷\T n+<ä&É+‘√ bÕ≥T n|üŒ{Ïø£|ü⁄Œ&ÉT ‘·q
nqTe÷Hê\qT ìeè‹Ô #˚dTü ø√qT≥≈£î f…*ø±qŒ¤s¬ ì‡+>¥ ñ|üjT· Tø£eÔ TT
5.2 uÀ<ÛäHê+XÊ\ $X‚¢wüD ùÀ<ÛäHê |ü<ä∆‘·T\T ìs¡ísTT+#·T≥ ICT düyÓTÆø£´+.
$<ë´ Á|üD≤[ø£˝Àì $$<Ûä düu…®≈£îº\ bÕsƒê´+XÊ\qT uÀ~Û+#·&ÜìøÏ $$<Ûä |ü<ä∆‘·T\T
nedüse¡ Te⁄‘êsTT. bÕsƒX¡ Ê\˝À nuÛ´Ñ dæ+#˚ uÛ≤eq\T, dü÷Á‘ê\T, kÕ<Ûës¡Dø° s£ D ¡ \T, dæ<ë∆+‘ê\T
yÓTT<ä˝q’… yê{Ïì ªª$wüjT· +µµ n+{≤s¡T. á $wüj÷· ìï ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À nuÛ≤´dü≈î£ \≈£î n+~+#·&ÜìøÏ
‘√&ÉŒ&˚ $<ÛëHê˝Ò ªªuÀ<ÛäHê |ü<ä∆‘·T\Tµµ n+{≤s¡T.
uÛ≤cÕ bÕsƒê´+XÊ\TÌCT düyÓTÆø£´+
$<ë´s¡Tú\ dü+C≤„Hê‘·àø£ kÕúsTTì ã{Ïº uÛ≤wü\ bÕsƒê´+XÊ\qT m+|æø£ #˚j·÷*. Ç$
Á|üuÛ≤ee+‘·+>± »s¡>±\+fÒ fÒ|t ]ø±s¡¶sY, dæ.&ç ù|¢j·TsY, M&çjÓ÷ ù|¢j·TsY, ˝≤+π>«CŸ˝≤uŸ,
eT©ºMT&çjÓ÷ ø£+|üP´≥s¡T¢ ø±yê*.
6 6
>∑D‘Ï X· ÊÁdüeÔ TTÌCT düyTÓ øÆ ´£ +
$<ë´s¡T\ú C≤„q+, kÕeTsêú´\T Ä<Ûës¡+>± >∑D‘Ï X· ÊÁdüÔ $wüj÷· \qT n+~+#ê*. nu≤ø£d,t
ø±*≈£î´˝Ò≥s¡T¢, ôd’+{Ÿ|òæø˘ ø±*≈£î´˝Ò≥sY, áπø«wüHé kÕ*«+>¥ ø±*≈£î´˝Ò≥sY, ø£+|üP´≥sY ˝≤+{Ï
ICT |ü]ø£sê\T >∑DÏ‘ê<Ûä´j·÷ìøÏ u≤>± ñ|üø£]kÕÔsTT.
$C≤„qXÊÁdüeÔ TTÌCT düyTÓ øÆ ´£ +
$<ë´s¡T∆\ C≤„Hê‘·àø£ s¡+>∑+‘√ bÕ≥T e÷qdæø£, #·\Hê‘·àø£ s¡+>∑+ HÓ’|ü⁄D≤´\ Ä<Ûës¡+>±
uÀ~Û+#ê*‡ e⁄+≥T+~. es¡TÃe˝Ÿ ]j·÷*{°, dæeTT˝ÒwüHé, $C≤„qXÊÁdüÔ $wüj·÷\ ne>±Vü≤q≈£î
u≤>± ‘√&ÉŒ&É‘êsTT. ø£+|üP´≥sY, {≤úŸ\T, &˚{≤uÒdt\T, yÓuŸ¬øyÓTsê\T, ÄHé˝…’Hé yÓT{°]j·T˝Ÿ
yÓTT<ä˝…’q ICT kÕ<ÛäHê\T $C≤„qXÊÁdüÔ $wüj·÷\qT $<ë´s¡Tú\≈£î #˚s¡Ã&É+˝À m+‘·>±H√
düVü≤ø£]kÕÔsTT.
kÕe÷õø£XÊÁdü+Ô ÌCT nqTdü+<Ûëq+
kÕe÷õø£XÊÁdü+Ô $<ë´s¡T\ú ≈£î ns¡eú +‘·+>±, yêdü$Ô ø£+>± n+<ë\+fÒ ICT |ü]ø£sê˝…q’
ÄHé˝…’Hé e÷´|t\T, &˚{≤uÒdt, $ø°\T, u≤¢>¥\T, Ä&çjÓ÷ M&çjÓ÷\T u≤>± ‘√&ÉŒ&ÉT‘êsTT.
á $<Ûä+>± düu…®≈£îº\ bÕsƒê´+XÊ\qT Á|üuÛ≤ee+‘·+>± uÀ~Û+#·&ÜìøÏ ICT kÕ<ÛäHê˝…’q
ø£+|üP´≥s¡T,¢ kÕàsYbº ˛ò Hé\T, ø¬ yÓTsê\T (&çõ≥˝Ÿ, Vü‰+&û), kÕàsYuº Às¡T\¶ T, ÁbıC…øsº£ T¡ , Áu≤&é ø±dæ+º >¥,
yÓuŸù|J\T, Ç+≥¬sï{Ÿ, es¡TÃe˝Ÿ ≥÷˝Ÿ‡, $ø°\T, u≤¢>∑T\T, j·÷ìy˚TwüqT¢, dæeTT˝ÒwüHé
yÓTT<ä˝q’… $ ñ|üj÷Ó >∑|&ü ‘É êsTT.
5.2.1 Á|ü‘êé÷ïj·T |ü<ä∆‘·T\T eT]j·TT ICT
ICT
Vü‰sY¶y˚sY, kÕ|òtºy˚sY eqs¡T\˝À bÕ≥T>± Á|ü‘êé÷ïj·T eqs¡T\T, |ü<ä∆‘·T\T
ñ|üjÓ÷–+#·&É+ e\¢ uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T eT]+‘· Áù|πs|æ‘· eTe⁄‘·T+~.
Á|ü‘êé÷ïj·T |ü<‘∆ä T· \T:
1) $ø°\T
2) u≤¢>¥\T
3) b˛&é ø±dtº\T
4) yÓuŸ ≥÷˝Ÿ‡.... yÓTTˆˆq$
dæÿqïsY Á|ües¡HÔ ê yê<ä dæ<ë›+‘·+, >±π>ï dü+C≤„Hê‘·àø£ Á|ües¡qÔ dæ<ë›+‘·+ yÓTT<ä˝q’… ìπs•› ø£
7 7
qeT÷Hê\‘√ ICT eTy˚Tø£+ #˚jT· &É+ <ë«sê C≤„q ìsêàD+ »s¡T>∑T‘·T+~. á C≤„q+ ∫s¡ø±\+
ñ+≥T+~.C≤Hé &ÉTsT÷ dü÷∫+∫q kÕ+|òæTø£ ÁøÏj·÷‘·àø£ dæ<ë›+‘·+, yÓ’>√{Ÿd”ÿ Á|ü‹bÕ~+∫q
$<äfi¯q dæ<ë›+‘·+ , JHé|jæ ÷· C… eT]j·TT õs√yéT Áã÷qsY $e]+∫q u≤\\ $ø±dü dæ<ë›+‘ê\T
eT]j·TT >±sY¶qsY #Ó|æŒq ãVüQfi¯ Á|ü»„\ dæ<ë›+‘ê\ Ä<Ûës¡+>± s¡÷bı+~+∫q ªªìsêàD≤‘·àø£ ñ
|ü>e∑ ÷\µµ‘√ ICT ì nqdü+<Ûëq+ #˚jT· &É+ <ë«sê nuÛ≤´dü≈î£ \˝À C≤„q ìsêàD+ #˚jT· e#·TÃ.
5.2.2 kÕÿbò˛*¶+>¥ |ü<‹∆ä düèwæ+º #·&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&˚ ICT kÕ+πø‹ø£, eqs¡T\T, |ü]ø£sê\T
u≤Vü≤´ düV‰ü j·÷ìï Áø£eT+>± e<ä*y˚jT· &É+ <ë«sê $<ë´]ú ˇø£ düeTdü´qT |ü]wüÿ]+#·&+É ,
ˇø£ ø£è‘ê´ìï ìs¡«Væ≤+#·&É+. ˇø£ \øå±´ìï kÕ~Û+#·&É+˝À ‘√&ÉŒ&˚ uÀ<ÛäHê |ü<ä∆‹ì ªkÕÿbò˛*¶+>¥µ
n+{≤s¡T.
yÓ>’ √{Ÿdÿ” dü÷∫+∫q kıÿbò˛*¶+>¥ dæ<ë∆+‘·+˝Àì $<äfiq¯ + (kıÿbò˛*¶+>¥) |æ\\¢ ˝À »s¡>&∑ ÜìøÏ,
$Ee˝Ÿ f…ø±ï\õ, eT]j·TT es¡TÃq˝Ÿ ]j·÷*{Ï, ì» J$‘· nqTuÛÑyê\T m+‘·>±H√ düVü‰j·T
|ü&‘É êsTT.
¬su…ø±ÿÄ\“sY dü÷∫+∫q kÕÿbò˛*¶+>¥ eP´Vü‰\T
1. #·÷|æ+#·&É+ eT]j·TT #Ó|üŒ&É+
2. e÷{≤¢&É{≤ìøÏ düeTj·÷ìï Çe«&É+
3. X¯ã›ø√X¯+ uÀ<Ûäq
4. <äèX¯´ ñ|üø£s¡D≤\ì ñ|üjÓ÷–+#·&É+
5. $sêeT+...Á|üX¯ï\&É>∑&É+... $sêeT+... |ü⁄q:düMTø£å
5.2.3 ICT düyÓTÆø£´ bÕsƒê\T ` ‘·s¡>∑‹ >∑~ ìs¡«Vü≤D
$<ë´s¡Tú\+<äs¡T ‘·s¡>∑‹ >∑~ ‘·eTø√dü+ @sêŒ≥T #˚j·Tã&ç+~ nH˚ uÛ≤eq ø£*–+#˚˝≤
‘·s¡>∑‹ >∑~ eéd”úø£s¡D #Ó+<ë*.
‘·s¡>∑‹ >∑~˝À yÓTT<ä≥>± ICT ‘√ düyÓTÆø£´ #˚j·Tã&çq bÕsƒê\T $q&ÜìøÏ, #·÷&É&ÜìøÏ,
bÕ˝§Zq{≤ìøÏ ‘·–q $<Ûä+>± ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À ã\¢\T, ≈£îØÃ\T, ICT kÕeTÁ– Ç‘·s¡ |ü]ø£sê\qT
neTsêÃ*.
‘·s¡>∑~ >∑~˝À $<ë´s¡Tú\T m˝≤+{Ï Ä≥+ø£+ ˝Ò≈£î+&Ü, nkÂø£sê´ìøÏ >∑T] ø±≈£î+&Ü
nuÛÑ´düq+ »s¡T|ü⁄ø=H˚˝≤ ‘·s¡>∑‹ >∑~ yê‘êes¡D+ ñ+&Ü*. ‘·s¡>∑‹ >∑~ düTs¡øÏå‘·yÓTÆq~>±,
nqT≈£L\yÓTqÆ ~>±, ÄVü‰<¢ øä s£ y¡ TÓ qÆ ~>± ñ+&Ü*.
ICT |ü]ø£sê˝…’q ø£+|üP´≥s¡T¢, ˝≤´|t{≤|t\T, {≤úŸ\T, kÕàsYºbò˛Hé\T, Ç+≥sêøÏºyé
8 8
uÀs¡T¶\T, ÁbıC…ø£ºs¡T¢, {Ï.$\T, Ç+≥sYHÓ{Ÿ ˝≤+{Ïeìï @ Çã“+~ ˝Ò≈£î+&Ü |üì#˚ùd˝≤ ‘·>∑T
@sêŒ≥T ñ+&Ü*.
‘·s¡>∑‹ >∑~˝À $<ë´s¡Tú\T nedüsêìï ã{Ïº me]øÏ yêπs e´øÏÔ>∑‘·+>± >±ì Á>∑÷|ü⁄\T>±
>±ì |üì #˚düTø=H˚ |ü]dæú‘·T\T, ICT |ü]ø£sê\T ñ+&Ü*.
‘·s¡>∑‹ >√&É\ MT<ä ICT |ü]ø£sê\qT ñ|üjÓ÷–+#·Tø=H˚ $<ÛëHêìï ‘Ó*ù| |ü{≤\T,
bÕsƒê´+XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫q #ês¡Tº\T, e÷´|t\T, Á>±|òt\T ˝≤+{Ï$ ñ+#·&É+ e\q nuÛÑ´düq+
düT\uÛeÑ Te⁄‘·T+~.
$<ë´s¡T\ú øÏ#Ã˚ ÁbÕC…≈î£ \º T, môdH’ yé TÓ +≥T¢ yê] kÕeTsêú´\≈£î ‘·–q≥T¢>± ñ+&É≥y˚T ø±≈£î+&Ü
yês¡T ÄdüøÏÔ‘√ nuÛÑ´dæ+#˚˝≤ #˚ùd~>± ñ+&Ü*.
5.3 ôd’ãsY Hê´j·÷\T eT]j·TT s¡ø£åD : Á|ò”y˚sY\T
ø£ + |ü P ´≥sY , Ç+≥sY H Ó { Ÿ n+<ä T u≤≥T˝ÀøÏ e∫Ãq ‘· s ê«‘· <ëìì $]$>±
ñ|üjÓ÷–+#·Tø√e&É+‘√ bÕ≥T>±, ôd’ãsY H˚sê\T, yÓ÷kÕ\T n~Ûø£+ ø±e&É+ ‘·<ë«sê yê{Ïì
ìyê]+#·&ÜìøÏ ôd’ãsY Hê´j·÷\T eT]j·TT s¡ø£åD @s¡Œs¡#·ã&Ü¶sTT.
5.3.1 ôd’ãsY Hê´j·T+
ªªÇ+≥sYH{Ó Ÿ $ìjÓ÷>∑+˝À >∑\ nìï Hê´j·T|üsy¡ TÓ qÆ n+XÊ\qT ôdã’ sY Hê´j·T+µµ n+{≤s¡T.
ø£+|üP´≥s¡T,¢ Ç+≥sYH{Ó Ÿ eT]j·TT Ç‘·s¡ HÓ{eŸ sYÿ\qT ñ|üj÷Ó –+∫ ìs¡«Væ≤+#˚ ø±s¡´ø£˝≤bÕìøÏ
dæ$˝Ÿ eT]j·TT ÁøÏ$Tq˝Ÿ Hêj·÷´ìï nq«sTT+#·&Üìï ªªôd’ãsY Hê´j·T+µµ n+{≤s¡T.
ôdã’ sY Hê´j·T+˝À n+XÊ\T
1) Ç+≥sYHÓ{Ÿ j·÷¬ø‡dt
2) Ç+≥sYHÓ{Ÿ j·T÷ùdCŸ
3) Á|ò”&ÉyéT Ä|òt mø˘‡ Áô|wüHé
4) ø±|æs¬ {’ Ÿ
5) zô|Hé k˛s¡T‡ ˝…’ôdHé‡
6) &˚{≤ Áô|’edæ
7) ôd’ãsY f…Ás¡]»+
8) Á¬ø&ç{Ÿ ø±sYº Á¬ø’yéT‡
9 9
9) Ä˝Ÿ˝…’Hé >±+_¢+>¥ yÓTT<ä˝…’q$.
5.3.2 ôd’ãsY s¡ø£åD
<ë&ç #˚j·T&É+, #Ó&É>=≥º&É+, nq~Ûø±s¡+>± $ìjÓ÷–+#·Tø√e&É+ qT+&ç ø£+|üP´≥s¡¢qT
eT]j·TT düe÷#êsêìï s¡øÏå+#·Tø=H˚+<äT≈£î s¡÷bı+~+∫q kÕ+πø‹ø£‘·\T, Á|üÁøÏj·T\T eT]j·TT
Ä#·s¡D\ düeT÷Vü≤y˚T ôd’ãsY s¡ø£åD
ø£+|üP´≥s¡T,¢ HÓ{eŸ sYÿ\T, Áb˛Á>±yéT\T eT]j·TT düe÷#êsêìï nq~Ûø±]ø£+>± n+<äTu≤≥T˝À
rdüTø√e&É+, e÷s¡Ã&É+ ˝Òø£ HêX¯q+ #˚jT· &É+ qT+&ç s¡ø+åÏ #·Tø√&ÜìøÏ @s¡Œ&çq $<ÛëHêìï ôdã’ sY
s¡ø£åD n+{≤s¡T.
ôdã’ sY s¡øDå£ ˝À n+XÊ\T
1) n|æ¢πøwüHé s¡ø£åD
2) ÇqŒ¤πsàwüHé s¡ø£åD
3) HÓ{ŸesYÿ s¡ø£åD
4) &çC≤düºsY ]ø£e]
5) m+&é ` j·T÷»sY $<ä´
ôdã’ sY H˚sê\T m|üŒ{Ïø|£ ⁄ü Œ&ÉT ì‘·´q÷‘·q+>± »s¡T>∑T‘·÷H˚ ñ+{≤sTT. ø±ã{Ïº yê{ÏøÏ ‘·–q
ôd’ãsY s¡ø£åD≈£î #·s¡´\T #˚|ü≥ºe\dæ ñ+≥T+~.ôd’ãsY s¡ø£åD >∑T]+∫ C≤Á>∑‘·Ô\T rdüTø√ø£b˛‘˚
Vü‰sY¶y˚sY, kÕ|òtºy˚sY, &˚{≤\≈£î n+‘·T˝Òì qwüº+ »s¡T>∑T‘·T+~.
ôd’ãsY H˚sê\T ø=ìï..
1. yÓ’s¡dt : Ç~ ≈£L&Ü ˇø£ kÕ|tºy˚sY. ø£+|üP´≥sY˝Àì ÁbıÁ>±yéT\T, ô|ò’fi¯flqT bÕ&ÉT #˚j·T&Üìø
ø±yê\H˚ yÓ’s¡dtqT @<√ s¡÷|ü+˝À |ü+|ædüTÔ+{≤s¡T. Ç~ ø£+|üP´≥sY˝Àì $\TyÓ’q
kÕ|òtºy˚sYqT,düe÷#êsêìï HêX¯q+ #˚düTÔ+~.ñ<ëVü≤s¡D: ô|ò’sYyê˝Ÿ‡,j·÷+{°yÓ’s¡dt kÕ|òtºy˚sY\T
yÓTT<ä\>∑Tq$ ø£+|üP´≥sY˝À ÇHékÕº˝Ÿ #˚düTø√yê*.
2. Vü ‰ øÏ + >¥ : Ä˝Ÿ˝…’Hé <ë«sê Ç‘·s¡T\ ø£+|üP´≥s¡¢˝Àì e´øÏÔ>∑‘· düe÷#ês¡+˝ÀøÏ #=s¡ã&ç
<ëìì <=+–*+∫ #·≥º $s¡T<ä∆yÓTÆq |üqT\≈£î $ìjÓ÷–+#·&É+ »s¡T>∑T‘√+~. Vü‰øÏ+>¥ qT+&ç
s¡øDå£ bı+<äT≥≈£î ø=ìï kÕ|tyº s˚ \Y qT ø£+|üP´≥s¡T˝¢ À ÇHékÕº˝Ÿ #˚dTü ø√yê*. nqedüs¡ düe÷#ês¡+
CÀ*øÏ yÓfi¯fl≈£L&É<äT.
10 10
3 Á>∑+<∏ä #Ís¡´+ ` Ç+≥sYHÓ{Ÿ˝À ñqï nH˚ø£ n+XÊ\≈£î #Ó+~q |ü⁄düÔø±\qT ø=+<äs¡T
‘·eT$>± ñ|üj÷Ó –+#·Tø=+≥THêïs¡T. Bìì ìyê]+#·T≥≈£î www.plagiarism.com \ qT+&ç
kÕ|òtºy˚sY\T ø=ì ÇHékÕº˝Ÿ #˚düTø√yê*.
4 @ø±+‘· uÛÑ>∑ï+ : e´≈£îÔ\T, eè‹Ô<ës¡T\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\T, $<ë´s¡Tú\T ‘·eT e´øÏÔ>∑‘·
düe÷#êsêìï H˚&TÉ ø£+|üP´≥s¡˝¢ À ñ+#·&+É »s¡T>∑T‘·T+~. n˝≤+{Ï düe÷#êsêìï #=s¡u≤≥T<ës¡T,¢
ùdø£]+∫ <äT]«ìjÓ÷>∑+ #˚jT· T≥. ˝≤uÛ+Ñ bı+<ä&ÜìøÏ Á|üjT· ‹ï+#·&+É »s¡T>∑T‘·T+~.Bì ìyês¡D
ø=s¡≈£î AUP (Ä<∏ä¬s’CŸ¶ j·T÷CŸ bÕ\dæ) neT\T #˚j·÷*.
5 #·≥º $s¡T<ä∆yÓTÆq &ÍHé˝À&é\T / kÕ|tºy˚sY <=+>∑‘·q+ (ô|’s¡dæ)
H˚&TÉ nH˚ø£ ø£+ô|˙\ kÕ|òyºt s˚ \Y T, dæìe÷\T ‘·~‘·s¡ M&çj÷Ó \qT #·≥º $s¡T<ä+∆ >± &ÍHé˝À&é
#˚düTø=+≥THêïs¡T. Bìì ìyê]+#ê*. #·≥º $s¡T<ä∆yÓTÆq &ÍHé˝À&é\T, ô|’s¡d”\T #˚j·T≈£L&É<äT.
5.3.3 Á|ò”y˚sY :
m˝≤+{Ï KØ<äT ˝Ò≈£î+&Ü ñ∫‘·+>± \_Û+#˚ kÕ|òtºy˚sYqT Á|ò”y˚sY n+{≤s¡T. BìH˚ ùwsYy˚sY
nì≈£L&Ü |æ\TkÕÔs¡T. Á|ò”y˚sYì ñ∫‘·+>± ñ|üjÓ÷–+#·Tø√e#·TÃ ø±ì <ëìì e÷s¡Ã&É+ ˝Ò<ë
Ç‘·s¡T\≈£î |ü+#·&É+ ø±ì s¡÷|üø£s¡Ô nqTeT‹ ˝Ò≈£î+&Ü #˚j·T≈£L&É<äT. Á|ò”y˚sY nìï düeTj·÷˝À¢
nìï nedüsê\≈£î dü]b˛<äT. n˝≤+≥|ü⁄&ÉT Á|ò”ù|sY jÓTTø£ÿ n&Ü«Hé‡&é yÓs¡¸Hé\qT ø=qTø√ÿyê*.
Á|òy” s˚ ‡Y jÓTTø£ÿ Á|”$Tj·TsY yÓs¸¡ H‡é ì neTà&É+ <ë«sê, n&É«sYfCÆ… ŸyTÓ +{Ÿ düb˛sYº >∑\ Á|òy” s˚ \Y
eT÷\+>± ‘·j·÷Ø<ës¡T\ ˝≤uÛÑ+ bı+<äT‘ês¡T.
Exmaple : Skype, Adobe, Acrobat Reader, Team Viewer, Sound APP,
CD Burner, Firefox, Flashget, U Torrent, Format Factory, Winamp, Avast,
AVG, Opera yÓTT<ä\>∑Tq$ ñ∫‘·+>± \_ÛkÕÔsTT. ø=ìï n&Ü«Hé‡&é yÓs¡¸Hé‡ BB Edit, Xn
view \qT ø=qT>√\T #˚j·÷*.
5.4. eT~+|ü⁄ #˚j·T&É+ <ë«sê ◊dæ{Ï düyÓTÆø£´|üs¡#·&É+
‘·s¡>∑‹ >∑~ eT~+|ü⁄˝À ◊dæ{Ïì |ü\T $<Ûë\T>± düyÓTÆø£´|üs¡#·e#·TÃ. nsTT‘˚ yÓTT<ä≥>±
◊dæ{Ï˝Àì n+XÊ\qT eT~+|ü⁄ #˚dæ n$ ñ|üj·TTø£Ô+>± ñ+{≤j·TqT ø=qï|ü⁄&˚ yê{Ïì
ñ|üj÷Ó –+#ê*.
5.4.1 eT~+|ü⁄ kÕ<ÛäHê\ e÷´|æ+>¥
eT~+|ü⁄qT >∑TD≤‘·àø£+ #˚j·T&ÜìøÏ eT~+|ü⁄ kÕ<ÛäHê\T Á|ü<Ûëq bÕÁ‘· eVæ≤kÕÔsTT.
11 11
Á>±|òøæ ˘ Äs¡HZ »’Ó sY
|ü⁄q:düMTø£å eT]j·TT |ü]|ü⁄wæº kÕ<ÛäHê\T

Á|ü‹ÁøÏj·T\ kÕ<ÛäHê\T eT~+|ü⁄ kÕ<ÛäHê\T
s¡÷Á_ø˘‡
düT|ü]∫‘·+ #˚ùd #·s¡Ã kÕ<ÛäHê\T
1. s¡÷Á_ø˘‡ :
C≤„q+, kÕ<Ûäq ˝Òø£ ñ‘·Œqï+\qT eT~+|ü⁄ #˚j·T&É+ eT]j·TT |ü]|ü⁄wæº Çe«&ÜìøÏ
‘√&ÉŒ&˚ $esê\T >∑\ eTTÁ~+∫q kÕ<ÛäHê\T ªs¡÷Á_ø˘‡µ
2. |ü]|ü⁄wæº kÕ<ÛäHê\T
$<ë´s¡Tú\T yê] |üì eT]j·TT kÕ<Ûäqô|’ yê]øÏ |ü]|ü⁄wæºì Ç#˚Ã$ |ü]|ü⁄wæº kÕ<ÛäHê\T
3. Á>±|òæø˘ Äs¡ZHÓ’»sY‡
uÛ≤yê\T, Ä˝À#·q\T, C≤„q+ eT]j·TT $wüj·÷\qT <äèX¯´|üs¡+>± #·÷|ækÕÔsTT. Ç$
Ä˝À#·Hê\qT eéd”úø£]+#·&É+‘√ bÕ≥T ne>±Vü≤qì n_Ûeè~∆ |üs¡TkÕÔsTT.
4. |ü⁄q:düMTø£å eT]j·TT Á|ü‹ÁøÏj·T |ü]ø£sê\T:
$<ë´s¡Tú\T ‘êeTT H˚s¡TÃø=qï C≤„q+, Á|ü>∑‹ |ü⁄q:düMTø£å #˚düTø=qT≥≈£î eT]j·TT
Á|ü‹düŒ+<äq≈£î á |ü]ø£sê\T ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘êsTT.
5. düT|ü]∫‘·+ #˚ùd$ eT]j·TT #·s¡Ã kÕ<ÛäHê\T
nuÛ´Ñ düHêìï eT~+|ü⁄ #˚ùd $<ÛëHêìï ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î düT|ü]∫‘·+ #˚ùd$ á kÕ<ÛHä ê\T.
M{Ï <ë«sê ñbÕ<Ûë´j·TT\T eT~+|ü⁄ |ü<ä›‘·T\qT #·]Ã+∫ ‘·–q eT~+|ü⁄ kÕ<ÛäHê\qT
s¡÷bı+~+#·Tø=ì ñ|üj÷Ó –+#·Tø=+{≤s¡T.
5.4.2. b˛sYºbò˛*jÓ÷ eT~+|ü⁄ :
$<ë´s¡Tú\T n_Ûeè~∆ |üs¡∫q ø£fi≤ ø£è‘·T\T/ |üqT\T es¡Tdü Áø£eT+ Ä<Ûës¡+>± $<ë´]ú
nuÛÑ´düHêìï sê‘·|üPs¡«ø£+>± ‘·j·÷s¡T #˚j·T&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷–+#˚ eT÷˝≤´+ø£q kÕ<Ûäqy˚T
12 12
b˛s¡Tºbò˛*jÓ÷ eT~+|ü⁄ n+{≤s¡T.
$<ë´s¡Tú˝Ò b˛s¡Tºbò˛*jÓ÷\qT s¡÷bı+~kÕÔs¡T ø£qTø£ yês¡T H˚s¡TÃø=qï $wüj·÷\qT
yês¡T ‘Ó\TdüTø√>∑\T>∑T‘ês¡T. |òü*‘·+>± nuÛÑ´düq+˝Àì ˝À≥TbÕ≥T¢¢ ‘=\–+#·Tø√ã&É‘êsTT.
b˛s¡Tºbò˛*jÓ÷\qT $<ë´s¡Tú\T eT~+|ü⁄ #˚kÕÔs¡T. ø£qTø£ eT~+|ü⁄\T $<ë´s¡Tú\T uÛ≤>∑kÕ«eTT\T
#˚jT· ã&É‘êsTT.
bò˛s¡Tºbò˛*jÓ÷ eT~+|ü⁄˝À ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T ≈£L&Ü uÛ≤>∑kÕ«eTT\T #˚j·Tã&É‘ês¡T ø£qTø£
uÀ<ÛäHê#·s¡D˝À e⁄qï ã\V”≤q‘·\qT ãj·T≥ |ü&É‘êsTT. b˛sYºbò˛*jÓ÷ eT~+|ü⁄ uÀ<Ûäq˝À ˇø£
uÛ≤>∑+ ne⁄‘·T+~. ø£qTø£ Á|ü‘·´ø£å+>± eT~+|ü⁄ ø√dü+ düeTj·T+ eè<Ûëø±<äT. Ç~ ˇø£ nuÛÑ´düq
nqTuÛÑe+>± ñ+≥T+~.$<ë´s¡Tú\ Á|ü>∑‹ì Bs¡Èø±\+>± eT~+|ü⁄ #˚j·T&ÜìøÏ nBÛø£è‘· eT~+|ü⁄
$<Ûëq+ b˛s¡Tºbò˛*jÓ÷ eT~+|ü⁄.
5.4.3. s¡÷Á_ø˘
s¡÷Á_ø˘ Á|ü<ëÛ q ñ<˚X› +¯ ªkÕ<Ûqä \ìµ eT~+|ü⁄ #˚jT· &ÉyT˚ . $<ë´s¡T\ú ì]à‘· Á|ü‹düŒ+<äq\ HêD´‘·qT
eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·T&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷–+#˚ k˛ÿ]+>¥ ¬>’&éqT s¡÷Á_ø˘ n+{≤s¡T.
s¡÷Á_ø˘˝À ñ+&˚ n+XÊ\T
1. $<ë´]ú Á|ü‹düŒ+<äqô|’ ìs¡íj·T+ rdüTø√e&ÜìøÏ Ä<Ûës¡+>± ñ+&˚ ˇø£{Ï ˝Ò<ë m≈£îÿe
\ø£åD≤\T
2 Á|ü‹ \ø£åD+ jÓTTø£ÿ nsêúìï $e]+#˚ ìs¡«#·Hê\T eT]j·TT ñ<ëVü≤s¡D\T
3 Á|ü‹ \ø£åD+ kÕúsTTì ìsêú]+#·&ÜìøÏ nedüs¡yÓTÆq k˛ÿ]+>¥ ùdÿ\T $\Te\T
s¡÷Á_ø˘qT ‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+˝Àì k˛bÕHê\T
>∑T&é]#Y dü÷∫+∫q k˛ÿ]+>¥ s¡÷Á_ø˘ ìsêàD+˝Àì k˛bÕHê\T
1. $<ë´s¡Tú\øÏ $$<Ûä s¡÷Á_ø˘˘ qeT÷Hê\ì #·÷|æ+#ê*. $<ë´s¡Tú\T ]eP´ #˚j·T&É+
ø√dü+ yê]øÏ yÓ’$<ÛäúÛÑ]‘·yÓTÆq ø=ìï qeT÷Hê ìjÓ÷»Hê\T Çyê«*.
2. k˛ÿ]+>¥ s¡÷Á_ø˘˝À ñ+&Ü*‡q n+XÊ\ |ü{øºÏ q£ T ‘·j÷· s¡T #˚dæ <ëìì #·sÃ¡ ≈£î ô|{≤º*.
3. s¡÷Á_ø˘ qeT÷Hê\qT Ä#·s¡D˝À ô|{Ïº #·÷&Ü*
4. |ü]|ü⁄wæº Ä<Ûës¡+>± s¡÷Á_ø˘ |üìì |ü⁄q:düMTø£å #˚j·÷*
5. $<ë´s¡Tú\ |üìì eT~+|ü⁄ #˚dæ #·÷&Ü*
13 13
5.4.4 <ä‘êÔ+X¯ ìs¡«Vü≤D
@<˚ì ùdø£]+∫q ªªdüe÷#êsêìï ìj·T+Á‹+#˚ Á|üÁøÏj·Tì <ä‘êÔ+X¯ ìs¡«Vü≤Dµµ n+{≤s¡T.
<ä‘êÔ+X¯ ìs¡«Vü≤D s¡ø±\T :
1. &˚{≤ >∑e¬sïHé‡
2. &˚{≤ Ä]ÿf…ø£ÃsY, nHê\dædt, &çC…’Hé
3. &˚{≤ uÒdt y˚TH˚CŸyÓT+{Ÿ
4. &˚{≤ ôd≈£L´]{° y˚TH˚CŸyÓT+{Ÿ
5. &˚{≤ ø±«*{° y˚TH˚CŸyTÓ +{Ÿ
6. ]|òü¬sHé‡ n+&é e÷düºsY &˚{≤ y˚TH˚CŸyÓT+{Ÿ
7. &˚{≤ y˚sY Vü≤Ödæ+>¥ n+&é _õHÓdt Ç+f…*C…Hé‡ y˚TH˚CŸyÓT+{Ÿ
8. &Ü≈£îýÓT+{Ÿ, ]ø±s¡T¶ n+&é ø£+f…+{Ÿ y˚TH˚CŸyTÓ +{Ÿ
9. yÓT{≤ &˚{≤ y˚TH˚CŸyÓT+{Ÿ
10. ø±+{≤øº̆ &˚{≤ y˚TH˚CŸyTÓ +{Ÿ
5.5 bÕsƒ¡XÊ\ $wüj·÷˝À¢ ãVüQfi¯e÷<ÛäéT bÕsƒê\T ‘·j·÷Ø eT]j·TT Á|üD≤[ø£ s¡#·q
yÓTT<ä≥>± eT©ºMT&çj·÷ bÕsƒ¡eTT ‘·j·÷s¡T #˚j·T&ÜìøÏ nedüs¡yÓTÆq Á|üD≤[ø± s¡#·q
#˚j÷· *. Á|üD≤[ø£qT neT\T |üs#¡ &· +É <ë«sê á Á|üÁøÏjT· qT @ $wüj÷· ìï¬øH’ ê nq«sTT+#·e#·TÃ.
Á|üD≤[ø£ $<Ûëq+˝À bÕ{Ï+#·e\dæq k˛bÕHê\T:
1. $<ë´s¡Tú\T bı+<˚ HÓ’|ü⁄D≤´\T
2. bÕsƒê´+X¯ uÀ<ÛäHê \øå±´\T
3. eT©ºMT&çjÓ÷ bÕsƒ¡+ neT\T|üs¡T#·T≥
` Ç+≥sêøÏºyé uÀs¡T¶
` Ç bÕ˝Ÿ‡ düVü‰j·T+
` ÁbıC…ø£ºsY düVü≤ø±s¡+
` u≤¢>∑T düVü≤ø±s¡+
` |üesYbÕsTT+{Ÿ ôd’¢&é‡ ‘·j·÷Ø
` bÕsƒê´+X¯+˝À n+‘·{≤ bòÕπsà{Ïyé eT~+|ü⁄ »s¡T>∑T‘·÷ ñ+&Ü*.
` ªdü÷º&Ó+{Ÿ ¬skÕŒHé‡ dædüº+˝À düe÷<ÛëHê\T sêã{≤º*.
14 14
4. m¬ø‡f…q¸Hé ÁbÕC…≈£îº\T : ãVüQfi¯ e÷<ÛäéT bÕsƒê´+XÊ\T ‘·j·÷s¡T #˚j·T&ÜìøÏ,
Á|üC…+{Ÿ #˚j·T&ÜìøÏ, $wüj·÷\ yêØ>± Ç+≥sYHÓ{Ÿ˝À f…+ù|¢≥T‡ n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ e#êÃsTT.
yê{Ï Ä<Ûës¡+>± ãVüQfi¯e÷<Û´ä eT+˝À bÕsƒê´+XÊ\T ‘·j÷· s¡T #˚dTü ø=ì, ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À ø£+|üP´≥sY,
n+‘·sê®\+ Ç+≥sYHÓ{Ÿ Ç+≥sêøÏºyé yÓ’{ŸuÀs¡T¶ düVü‰j·T+‘√ #·ø£ÿ>± Á|üC…+{Ÿ #˚j·Te#·TÃ.
5.6. ãVüQfi¯e÷<ÛäéT bÕsƒê\≈£î dü+ã+~Û+∫ ìs¡«Væ≤+#ê*‡q ø£è‘ê´\T
1. ‘·s¡>∑‹ >∑~ :
‘·s¡>∑‹ >∑~˝À eT©ºMT&çjÓ÷ ø£+|üP´≥sY, Ábı»ø£ºs¡T, Ç+≥sêøÏºyé yÓ’{ŸuÀs¡T¶, Ä&çjÓ÷
@sêŒ≥T¢ #˚j·÷*. ‘·s¡>∑‹ >∑~ì eT©ºMT&çj·÷ bÕsƒê\T Á|üC…+{Ÿ #˚j·T&ÜìøÏ M\T>± @sêŒ≥T¢
#˚düTø√yê*. Ç+≥¬sï{Ÿ dü]>± ñ+&˚˝≤, dü¬s’q d”Œ&ÉT‘√ ñ+&˚˝≤ #·÷düTø√yê*.
2. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT :
Á|üC…+{Ÿ #˚ùd ãVüQfi¯ e÷<ÛäéT bÕsƒ¡+ eTT+<äT>± m+|æø£ #˚düTø√yê*. $X‚¢wüD »]|æ
nedüsy¡ TÓ qÆ ôd&¢’ ‡é ‘·j÷· s¡T #˚dTü ø√yê*. düs¬ q’ Ádæÿ|tº ‘·j÷· s¡T #˚dTü ø√yê*. ªÁdæÿ|tº Á|üø±s¡+ ãVüQfi¯
e÷<Û´ä eT ôd&¢’ ‡é qT s¡÷bı+~+#·Tø√yê*. nedüsy¡ TÓ qÆ øÏ|¢ t nsY‡º ∫Á‘ê\T, M&çj÷Ó \T, Ä&çj÷Ó \T
n{≤#Y #˚düTø√yê*. nìï dæ<ä›eTj·÷´ø£ bÕsƒ¡+ Á|üC…+fÒwüHé≈£î dæ<ä∆eTyê«*.
3. $<ë´s¡Tú\T :
$<ë´s¡Tú*ï eT©ºMT&çjÓ÷ bÕsƒê\T n+<äTø=H˚ $<Ûä+>± ‘·j·÷s¡T #˚j·÷*. yê]øÏ
Ä bÕsƒê\ô|’ ne>±Vü≤q ø£*Œ+#ê*. |üesY bÕsTT+{Ÿ Á|üC…+fÒwüHé »]π>≥|ü⁄&ÉT m˝≤ H√≥T‡
sêdüTø√yê*? m˝≤ Á|ü‹düŒ+~+#ê*? ˝≤+{Ï $wüj·÷\ô|’ ‘·ØŒ¤<äT ìyê«*. Á|ü»+fÒwüHé |æ<ä|ü
»]ù| eT~+|ü⁄ Á|üÁøÏj·T˝À yês¡T bÕ˝§ZH˚˝≤ dæ<ä∆|üs¡#ê*.
ªeT©ºMT&çjÓ÷ bÕsƒê\T Á|üC…+{Ÿ #˚ùd≥|ü⁄&ÉT dü¬s’q ø£è‘ê´\qT #˚|ü≥º&É+ <ë«sê yê{Ïì
$»j·Te+‘·+ #˚j·Te#·TÃ.
5.6.1. ãVüQfi¯ e÷<äéT bÕsƒê\T` ñbÕ<Ûë´j·TTì bÕÁ‘·
eT©º M T&ç j · ÷ bÕsƒ ¡ + ≈£ î dü + ã+~Û + ∫q |ü e sY bÕsTT+{Ÿ Á|ü » +fÒ w ü H é ôd’ ¢ & é ‡
s¡÷bı+~+#·Tø√yê*. á ôd&¢’ ‡é ˝À f…dTü º Ä&çj÷Ó , M&çj÷Ó (ø£<˝ä ∫Ò Á‘·+) eT]j·TT Ç‘·s¡ mô|øò ‡º˘ ì
»‘·#˚j·÷*. ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À Ç+≥¬sï{Ÿ ø£+|üP´≥sY, Ábı»ø£ºsY, Ä&çjÓ÷ møÏ«|tyÓT+{Ÿ nπs+CŸ
#˚j÷· *. ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ $<ë´s¡T\ú ≈£î ‘·–q d”{+Ï >¥ @sêŒ≥T #˚j÷· *. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT, $<ë´s¡T\ú T
15 15
eTTKeTTU≤\T #·÷düTø=H˚˝≤, dü+uÛ≤wæ+#·Tø=H˚˝≤ @sêŒ≥T ñ+&Ü*.
bÕsƒ¡+ Á|üC…+{Ÿ #˚düTÔqï|ü⁄&ÉT $<ë´s¡Tú\≈£î @<Ó’Hê nqTe÷Hê\T ø£*–‘˚ yÓ+≥H˚ yê{Ïì
ìeè‹Ô #˚j·÷*. eT<ÛäéT<Ûä´˝À $<ë´s¡Tú\ ne>±Vü≤qqT eT~+|ü⁄ #˚j·÷*. Á|üC…+{Ÿ #˚ùd
$wüj÷· \‘√ bÕ≥T n<äq+>± q÷‘·q $wüj÷· \qT n+~+#ê*. bòÕsêà{Ïyé eT~+|ü⁄ #˚dTü +Ô &Ü*.
bÕsƒ¡+ |üPs¡ÔsTTq |æ<ä|ü Ä bÕsƒ¡+ ô|’ ìjÓ÷»Hê\qT $<ë´s¡Tú\≈£î Çyê«*. #·s¡´\T
»]|æ+#ê* ]b˛s¡Tº sêj·TeTHê*. n+‘˚ ø±≈£î+&Ü $<ë´s¡Tú\ ne>±Vü≤qqT eT~+|ü⁄ #˚dü÷Ô
nedüs¡yÓTÆ‘˚ ‹]– uÀ<Ûäq ìs¡«Væ≤+#ê*.
ø£qTø£ eT©ºMT&çj÷Ó bÕsƒ+¡ Á|üD≤[ø± Á|üø±s¡+ Ádæÿ|ü⁄‘º √ ‘·j÷· s¡T #˚d,æ Á|ü<sä Ù¡ q #˚d,æ n<˚
Ø‹˝À eT~+|ü⁄ #˚ùdÔ ˇø£ #·ø£ÿì uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T ìs¡«Væ≤+∫q≥T¢ n>∑T‘·T+~.
5.6.2. kÕe÷õø£ e÷<äéT+ nuÛÑ´düq ÁbÕ<Ûëq´‘·
Á|ü|+ü #· yê´|ü+Ô >± XÊÁdüÔ kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+ n_Ûeè~∆ #Ó+<ëø£, ø£+|üP´≥sY bÕÁ‘· Á|üeTTKyÓT‘Æ ˚
n<˚ Ø‹˝À kÕe÷õø£ e÷<äé÷\T n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ e#êÃsTT. M{Ï <ë«sê uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq
HêD´‘· eT]ø=+‘· yÓTs¡T>∑T|ü&TÉ ‘·T+~.
1. kÕe÷õø£ y˚~ø£\T (bò˛s¡+\T) :
kÕe÷õø£ düuÛÑT´\T>± #˚s¡&É+ <ë«sê ñbÕ<Ûë´j·TT\T, $<ë´s¡Tú\T Ç‘·s¡ ì|ü⁄DT\T ‘·eT
n_ÛÁbÕj·÷\qT ã~© #˚düTø=+≥THêïs¡T. $<ë´s¡Tú\T ‘·eT≈£î ø±e\dæq $wüj·÷\qT ì|ü⁄DT\
qT+&ç n<Ûë´|ü≈£î\ qT+&ç ‘Ó\TdüTø=+≥THêïs¡T. ñ<ëˆˆ nô|ø˘‡, ªªÄ+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ >∑DÏ‘·XÊÁdüÔ y˚~ø£µµ
yÓTT<ä˝…’q$.
2. u≤¢>¥\T :
yÓuŸ˝À Á|ü#·T]+#·ã&˚ b˛dtº\T >∑\ ôd’{ŸqT u≤¢>¥ n+{≤s¡T. u≤¢>¥˝À b˛dtº #˚dæq yê]
n_ÛÁbÕj·÷\qT |ü+#·Tø√e&É+ <ë«sê $<ë´s¡Tú\T nH˚ø£ n+XÊ\qT ‘Ó\TdüTø√>∑\T>∑T‘ês¡T.
u≤¢>¥\T ìs¡«Væ≤+#·&É+ e\q uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq düTdü+|üqï+ ne⁄‘·T+~.
3. {Ï«≥ºsY :
{Ï«{Ÿ\T>± |æ*#˚ >∑]wü+˜ >± 140 nø£så ê\T >∑\ yÓTôdCŸ\qT nøö+{Ÿ ø£*–q $ìjÓ÷>∑<ës¡T\T
#·<äTe⁄ø√e#·TÃ eT]j·TT |ü+#·Tø√e#·TÃ, ‹]– b˛düTº#˚j·Te#·TÃ. á nøö+{Ÿ\qT $<ë´s¡Tú\T,
n<Ûë´|ü≈£î\, ì|ü⁄DT\T ‘Ó]∫ ‘·<ë«sê uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq yÓTs¡T>∑T|üs¡#·Tø√e#·TÃ. Ç~ ˇø£ ÄHé˝…’Hé
k˛wüHé HÓ{Ÿ e]ÿ+>¥ MT&çjÓ÷
16 16
4. ù|òdtãTø˘ :
ù|òdtãTø˘ ˇø£ X¯øÏÔe+‘·yÓTÆq ÄHé˝…’Hé k˛wü˝Ÿ HÓ{Ÿ e]ÿ+>¥ düØ«dt MT&çj·÷. ù|òdtãTø˘˝À
Ábıô|ò’˝Ÿ @sêŒ≥T #˚düTø=ì $TÁ‘·T\qT, Ç‘¡s¡ $ìjÓ÷>∑<ës¡T\qT ÄVü‰«ì+#·e#·TÃ. ˇø£]
n_ÛÁbÕj·÷\qT, Ä˝À#·q\qT, n+XÊ\qT Ç‘·s¡T\T |ü+#·Tø√e#·TÃqT. Bì <ë«sê $<ë´s¡Tú\T
$<ë´ $wüj·÷\qT |ü+#·Tø√e#·TÃ, ‘Ó\TdüTø√e#·TÃ eT]j·TT ô|+bı+~+#·Tø√e#·TÃ.
5. yê{Ÿ‡j·÷|t :
Ç~ ˇø£ ÄHé˝…’Hé kÕàsYºbò˛Hé k˛wü˝Ÿ HÓ{Ÿ e]ÿ+>¥ MT&çjÓ÷ Bì˝À nøö+≥Tì @sêŒ≥T
#˚dTü ø=ì bò˛{À\T, ∫Á‘ê\T, M&çj÷Ó \T, $$<Ûä n+XÊ\T ø£Då ≤˝À¢ Á>∑÷|ü⁄ düuTÑÛ ´\≈£î n+~+#·e#·TÃ.
kÕeT÷Væ ≤ ø£ dü + uÛ ≤ wü D \T, Á>∑ ÷ |t #ê{Ÿ ‡ ìs¡ « Væ ≤ +#· e #· T Ã. bò ˛ Hé ø ±˝Ÿ ‡ #˚ j · T e#· T Ã.
ñbÕ<Ûë´j·TT\T, $<ë´s¡Tú\T á kÕe÷õø£ e÷<ÛäéT+qT ñ|üjÓ÷–+#·Tø=ì $<ë´ $wüj·÷˝À¢,
nuÛÑ´düq˝À >∑TD≤‘·àø£‘·qT kÕ~Û+|üe#·TÃ.
6. *+ø˘&é ÇHé :
Ç~ eTs√ eTTKýÓTqÆ ÄHé˝H’… é k˛wü˝Ÿ HÓ{eŸ ]ÿ+>¥ MT&çj÷Ó . Ç+<äT˝À m≈£îÿe>± Ábıô|wò qü ˝Ÿ‡
eTØ eTTK´+>± $<ë´s¡+>±ìøÏ #Ó+~q yês¡T düuTÑÛ ´\T>± ñ+{≤s¡T. Ms¡+‘ê ‘·eT n_ÛÁbÕj·÷\qT
|ü+#·Tø=+{≤s¡T.
7. >∑÷>∑÷˝Ÿ |ü¢dt :
Ç~ ˇø£ #·sêÃ y˚~ø£. Ç+<äT˝À $<ë´s¡+>∑+ ø√s¡T‡\T, uÀ<Ûäq nuÛÑ´düq≈£î dü+ã+~Û+∫q
nH˚ø£ $wüj·÷\T b˛dtº #˚j·Tã&É‘êsTT.
á e÷<ÛäéT+ <ë«sê $<ë´s¡Tú\T, n<Ûë´|ü≈£î\T ‘·eT n_ÛÁbÕj·÷\qT, Ä˝À#·q\qT,
Ä$wüÿs¡D\qT Ç‘·sT¡ \‘√ |ü+#·Tø=ì C≤„Hêìï ô|+#·T≈£îì, uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ dü≈î£ yÓTs¡T>∑T\T ~<äe› #·TÃ.
5.7. ñbÕ<Ûë´j·TT\ eè‹Ô|üs¡ n_Ûeè~∆ ` ÄHé˝…’Hé nuÛÑ´düq ø√s¡T‡\T
ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘·eT eè‹Ô˝À m<äT>∑T\≈£î, ÁbÕMD´‘· ø=s¡≈£î ÄHé˝…’Hé ˝…]ï+>¥ ø√s¡T‡\T
#˚dTü +Ô {≤s¡T. á ø√s¡T‡\qT uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝Àì $X¯«$<ë´\j·÷\T, dü+dü\ú T ø±≈£î+&Ü Ç‘·s¡ <˚XÊ\˝Àì
dü+düú\T ≈£L&Ü n+~düTÔHêïs¡T. á ø√s¡T‡\qT ø=ìï $X¯«$<ë´\j·÷\T, dü+düú\T ñ∫‘·+>±
n+~ùdÔ eT]ø=ìï e÷Á‘·+ ø=+‘· &ÉãT“qT rdüTø=ì n+~düTÔHêïsTT.
17 17
ÄHé˝…’Hé ø√s¡T‡\ e\¢ Á|üjÓ÷»Hê\T :
1. ìs¡+‘·s¡ $<ä´qT bı+<äe#·TÃ
2. Ç+{Ï e<ä›H˚ ñ+&ç $<ä´qT bı+<äe#·TÃ
3. eè‹Ô|üs¡yÓTÆq n_Ûeè~∆ bı+<äe#·TÃ
4. ÇwüºyÓTÆq düu…®≈£îºqT m+|æø£ #˚düTø√e#·TÃqT
ÄHé˝…’Hé ø√s¡T‡\T #˚j·T<ä>∑Z düu…®≈£îº\T :
1. m&ÉT´πøwüHé f…ø±ï\J
2. ◊dæ{Ï ÇHé m&ÉT´πøwüHé
3. ø±¢dst ÷¡ + y˚TH˚CŸyTÓ +{Ÿ
4. ÄHé˝…’Hé {°∫+>¥ ø√¬s‡dt
5. nôddtyTÓ +{Ÿ
6. *≥s¡d” ø√∫+>¥ ø√¬s‡dt
7. ôd’Hé‡, f…ø±ï\J, Ç+»˙]+>¥ n+&é e÷<∏äy˚T{Ïø˘‡
ÄHé˝…’Hé ø√s¡T‡\T ñbÕ<Ûë´j·TT\ eè‹Ô|üs¡ n_Ûeè~∆øÏ <√Vü≤<ä|ü&ÉT≥j˚T ø±ø£ $<ë´ Vü≤≈£îÿ
#·≥+º 2009 Á|üø±s¡+ ñbÕ<Ûë´j·TT\T ìs¡+‘·s+¡ >± ‘·eT eè‹Ô|sü y¡ TÓ qÆ n_Ûeè~∆ì bı+<ë*‡ ñ
+≥T+~. Ç+<äTø√dü+ ÄHé˝…’Hé ø√s¡T‡\H˚ ø±ø£ n+<äTu≤≥T˝À ñqï <ä÷s¡$<ë´ e÷sêZ\ <ë«sê
eè‹Ô|sü ¡ n_Ûeè~∆ì bı+<äe#·TÃ. n+‘˚>±ø£ esYÿcÕ|ü⁄\T, ôd$THês¡T,¢ dæ+b˛õj·T+\T, düe÷y˚XÊ\T
•ø£åD\T, |ü⁄q:X¯Ãs¡D ø±s¡´Áø£e÷\T (z]j·T+fÒwüHé Áb˛Á>±+\T) ≈£L&Ü eè‹Ô|üs¡yÓTÆq n_Ûeè~∆øÏ
ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î ‘√&ÉŒ&ÉT‘êsTT.
‘·eT eè‹Ô|sü ¡ $ø±kÕìï bı+<ë\qT≈£îqï|ü⁄&ÉT n+<äTu≤≥T˝À ñqï yê] yê] düu≈®… î£ \º ≈£î
‘·–q Á|ü‘˚´ø£ ø√s¡T‡\T ÄHé˝…’Hé <ë«sê ñbÕ<Ûë´j·TT\T nuÛÑ´dæ+#·e#·TÃ.
5.8. ñbÕ<Ûë´j·TT\ ìs¡+‘·s¡ eè‹Ô $ø±dü+ (dü+ã+<Ûä düeT÷Vü‰\T)
Ç+≥sêøÏyº é yÓuôŸ d≥’ T¢, Ç`yÓTsTT˝Ÿ, k˛wü˝Ÿ MT&çj÷· , u≤¢>\¥ T Ç`˝…Á’ ãØ <ë«sê ñbÕ<Ûë´j·TT\T
ìs¡+‘·s¡ eè‹Ô $ø±kÕìï bı+<äe#·TÃ. Ç‘·s¡T\˝À dü+ã+<Ûë\T ø£*– ñ+&ç düe÷#êsêìï
bı+<ä≥+, Çe«&É+ <ë«sê eè‹Ô |üs¡ n_Ûeè~∆ì kÕ~Û+#·e#·TÃ. Ç˝≤ bı+~q $ø±kÕìï
m|üŒ{Ïø£|ü⁄Œ&ÉT e÷s¡TŒ\T #˚dü÷Ô ìs¡+‘·s¡ Á|ü>∑‹ kÕ~Û+#·e#·TÃ.
18 18
ø=ìï dü+ã+~Û‘· düeT÷Vü‰\T :
1. Ç+≥sêøÏyº é yÓuŸôd{’ Ÿ‡
2. Ç`yÓTsTT˝Ÿ
3. k˛wü˝Ÿ MT&çj·÷
4. u≤¢>¥\T
5. düu…®≈£îº bò˛s¡+\T
ô|’q dü÷∫+∫q dü+ã+<Ûä düeT÷Vü‰\ <ë«sê ñbÕ<Ûë´j·TT\˝À eè‹Ô|üs¡ n_Ûeè~∆ì
kÕ~ÛkÕÔs¡T. ‘·eT n_ÛÁbÕj·÷\qT, |ü]XÀ<Ûäq\qT, ]b˛s¡Tº\qT, ÁbıC…≈£îº\qT Ç‘·s¡T\‘√
|ü+#·Tø=+{≤s¡T. n˝≤π> ‘·eTπøyÓTÆHê düeTdü´ eùdÔ yê{Ïì ≈£L&Ü b˛düTº #˚ùdÔ, |ü]cÕÿsê\T
\_Û+#·e#·TÃ. Ç˝≤ ‘·eT≈£î ‘Ó*dæq $wüj÷· \qT Ç‘·s¡ düuTÑÛ ´\≈£î ‘Ó*j·T|üs#¡ &· +É e\¢ düeTdü´\T
|ü]wüÿ]+#·ã&É‘êsTT. k˛wü˝Ÿ MT&çj÷· eTTK´+>± ‘·eT eè‹Ô˝À |ü⁄s√>∑‹ kÕ~Û+#·&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&˚
kÕ<Ûqä +. ‘êeTT bÕ{ÏdTü qÔ ï Ä#·sD¡ \qT Ç‘·sT¡ \≈£î $e]+∫ Ç‘·sT¡ \ n_ÛÁbÕj·÷\T ‘Ó\TdüTø√e#·TÃ.
uÛ≤eHê‘·àø£ düŒwüº‘·\qT bı+<äe#·TÃ. ‘·eT Ä˝À#·q\qT ÁbÕø°ºdt\qT ùwsY #˚düTø√e&É+ <ë«sê
eè‹Ô|üs¡ n_Ûeè~∆ì bı+<äT‘ês¡T.
5.9 kÕs¡«Á‹ø£ $<ëéqs¡T\T ICT bÕ¢{Ÿ bòÕ+ `MOOC
nìj·T‘·+>± $<ä´qT bı+<ë\qT≈£îqï|ü⁄&ÉT nìj·T‘· $<ë´ ø±s¡´Áø£e÷\T, kÕs¡«Á‹ø£
$<ë´ eqs¡T\T eT]j·TT kÕs¡«Á‹ø£ ÄHé˝…’Hé ø√s¡T‡\T ‘√&ÉŒ&ÉT‘êsTT.
kÕs¡«Á‹ø£ $<ë´ eqs¡T\T (Open Educational Resources - OER)
kÕs¡«Á‹ø£ $<ë´ eqs¡T\T nH˚$ uÀ<Ûäq, nuÛÑ´düq+, eT~+|ü⁄ eT]j·TT |ü]XÀ<ÛäHê
ñ<˚›XÊ\ ø√dü+ ñ|üjÓ÷–+#·Tø=H˚ ùd«#êÃ¤ nqTeT‹ >∑\ |üÁ‘ê\T eT]j·TT e÷<äéT+
kÕs¡«Á‹ø£ $<ë´ eqs¡T\ s¡ø±\T
1. ø√s¡T‡\T
2. ø√sY‡ y˚T{°]j·T˝Ÿ
3. e÷&É÷´˝Ÿ‡
4. f…ø˘º‡ãTø˘‡
5. M&çjÓ÷\T
6. kÕ|òtºy˚sY eT]j·TT ≥÷˝Ÿ‡
7. f…øÏïø˘‡
19 19
kÕs¡«Á‹ø£ $<ë´ eqs¡T\ \ø£Då ≤\T
1. @ ñ<˚›X¯+ ø√düyÓTÆHê Áb˛Á>±+qT ñ|üjÓ÷–+#·Tø=H˚ ùd«#·Ã¤
2. ‘·eT ÇcÕº\≈£î nqT>∑TD+>± e÷s¡TŒ\T #˚düTø=H˚ neø±X¯+
3. ñ∫‘·+>± \_Û+#˚ ø£+f…+{Ÿ, MT&çj·÷, ]k˛¬s‡dt
4. ñ∫‘·+>± ‹]– $ìjÓ÷–+#·>∑\ ø±|”¬s’{Ÿ‡, bòÕsêà{Ÿ‡
5. ùd«#·Ã¤ eT]j·TT kÕs¡«Á‹ø£ nH˚ dü÷Á‘ê\ Ä<Ûës¡+>± yê{Ï ‘·j·÷Ø eT]j·TT $ìjÓ÷>∑+
5.9.1 $$<Ûä ◊dæ{Ï bÕ¢{ŸbòÕ+\T
ªªÇ‘·s¡ kÕ+πø‹ø£‘\· T eT]j·TT Á|üÁøÏjT· \ ì]à+#·&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&˚ @<˚ì Ä<Ûës¡ kÕ+πø‹ø£‘q· Tµµ
bÕ¢{ŸbÕò s¡+ n+{≤s¡T.
ø£+|üP´≥sY uÛ≤wü˝À bÕ¢{ŸbÕò s¡+ nq>± ø£+|üP´≥sY eédüìú düeTq«j·T+ |üs#¡ ˚ Ä|üsπ {Ï+>¥
dæd+ºü .
$$<Ûä bÕ¢{ŸbÕò s¡+\T
1. eT©ºMT&çjÓ÷ ø£+|üP´≥s¡T¢
2. ˝≤´|t{≤|t\T
3. &çõ≥˝Ÿ ¬øyÓTsê\T
4. Vü‰+&çø±yéT
5. ÁbıC…ø£ºs¡T¢
6. f…*$»Hé, πs&çjÓ÷
7. k˛àsYº bò˛Hé
8. {≤u…¢≥T¢
9. Ç+≥sêøÏºyé uÀs¡T¶\T
10. kÕe÷õø£ e÷<äé÷\T
5.9.2 uÛ≤Ø kÕs¡«Á‹ø£ ÄHé˝H’… é ø√s¡T‡\T(Massive Open Online Courses - Mooc)
#ê˝≤ m≈£îÿe eT+~øÏ m≥Te+{Ï s¡TdüTeTT ˝Ò≈£î+&Ü Ç+≥sYHÓ{Ÿ <ë«sê n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ
‘˚ã&çq ø√s¡T‡qT ªªuÛ≤Ø kÕs¡«Á‹ø£ ÄHé˝…’Héø√s¡T‡µµ n+{≤s¡T.
20 20
Ç~ ñ∫‘· yÓuŸ Ä<Ûë]‘· <ä÷s¡ nuÛÑ´düq ø±s¡´Áø£eTeTT ô|<ä› dü+K´˝À uÛÖ>√[ø£+>± ñqï
$<ë´s¡T\ú T bÕ\T|ü+#·Tø=qT≥≈£î s¡÷bı+~+#·ã&çq~. Bì‘√ ñ∫‘· ø√s¡T‡ yÓT{°]j·T˝Ÿ‘√ bÕ≥T>±
nuÛ≤´dü≈£î\≈£î Ä&çjÓ÷, M&çjÓ÷ {°∫+>¥‡ \_ÛkÕÔsTT. Á>∑÷|t ø=˝≤_πswüHé, ø£+|üP´≥sY Ä<Ûë]‘·
eT~+|ü⁄ |ü]|ü⁄wæº ñ+{≤sTT.
Mooc ˝À m|ü⁄Œ&Ó’Hê C≤sTTHé ne«e#·TÃ. |üP]Ô #˚j·Te#·TÃ. m+‘· eT+~ nsTTHê
#˚se¡ #·TÃ. mø£ÿ&É qT+#ÓH’ ê #·<Tä e⁄ø√e#·TÃ. nuÛ´Ñ düq d”«j·Ty˚>+∑ ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+≥T+~. ø√s¡T‡
Á¬ø&ç{Ÿ‡ yê] kÕ<Ûäq\T Ä<Ûës¡+>± Çe«ã&É‘êsTT.
Bì˝À Á|ü‘êé÷ïj·T+>± Doccs, Spoc \T e#êÃsTT. Mooc ˝À kÕ<Ûës¡D+>±
øö¢&é ø£+|üP´{Ï+>¥ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~. $<ë´kÕ|òtºy˚sY\T n+<äTu≤≥T˝À ñHêïsTT.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ e÷qe eqs¡T\ n_Ûeè~∆ eT+Á‹‘·« XÊK MOOC ø√dü+ ªdü«j·T+µ
(Study Webs of Active Learning for Young Aspiring Minds - SWAYAM)
@sêŒ≥T #˚dæ+~. Bì jÓTTø£ÿ \ø£å´+ @$T≥+fÒ IIT, IIM ôd+Á≥˝Ÿ j·T÷ìe]‡{°\T ÄHé ˝…’Hé
ø√s¡T‡\qT uÛ≤s¡‘· bÂs¡T\≈£î n+~+#ê\H˚~. ªdü«j·T+µ <ë«sê HêD´‘· ø£*–q ø√s¡T‡ yÓT{°]j·T˝Ÿ,
ÄHé˝…’Hé ˝…ø£ÃsY‡, &çdüÿwüHé‡, môddtyÓT+{Ÿ øÏ«CŸ\T nuÛ≤´dü≈£î\≈£î n+<äTu≤≥T˝À ñ+#·ã&É‘êsTT.
MOOC ≈£î bòÕ¢{ŸbòÕ+ OPEN ed X.
1. Mooc : Mostive Open online cases

2 Docc : Distributed open colloboration caseses
3. Spoc : Self paced online cases
21 21
yÓ÷&É˝Ÿ Á|üX¯ï\T
♦ ◊dæ{Ï eqs¡T\ eØZø£s¡D >∑T]+∫ sêj·TTeTT?
♦ ôd’ãsY Hê´j·T+, s¡ø£åD >∑T]+∫ $e]+#·TeTT
♦ kÕe÷õø£ e÷<Û´ä eT+˝À nuÛ´Ñ düq n_Ûeè~∆øÏ <√Vü≤<ä|&ü ˚ $<Ûëq+ >∑T]+∫ $e]+#·TeTT?
♦ uÛ≤wü, >∑DÏ‘·+ düu…®≈£îº\≈£î $wüj·÷\≈£î ◊dæ{Ï nqTdü+<Ûëq+ >∑T]+∫ $|ü⁄©ø£]+#·TeTT
♦ $C≤„qXÊÁdüÔ+, kÕe÷õø£XÊÁdüÔ+ düu…®≈£îº\≈£î ◊dæ{Ï nqTdü+<Ûëq+
♦ ª|ò”y˚sYµ >∑T]+∫ sêj·TTeTT
♦ <ä‘êÔ+X¯ ìs¡«Vü≤D s¡ø±\T ‘Ó\T|ü⁄eTT
♦ eT~+|ü⁄ kÕ<ÛäHê\ e÷´|æ+>¥ >∑T]+∫ sêj·TTeTT
♦ ªs¡÷_ø˘‡µ >∑T]+∫ $e]+|ü⁄eTT
♦ ªbò˛sYºbò˛*jÓ÷ eT~+|ü⁄µ >∑T]+∫ $e]+#·TeTT
♦ ◊dæ{Ï eqs¡T\ eT~+|ü⁄ eT]j·TT d”«ø±s¡+ >∑T]+∫ sêj·TTeTT
♦ ñbÕ<Ûë´j·TT\ eè‹Ô|üs¡ n_Ûeè~∆øÏ ÄHé˝…’Hé nuÛÑ´düq ø√s¡T‡\ bÕÁ‘· Áyêj·TTeTT
♦ ñbÕ<Ûë´j·TT\ ìs¡+‘·s¡ eè‹Ô $ø±kÕìøÏ yÓuôŸ d≥’ T¢ Ç`yÓTsTT˝Ÿ ÁbÕ<Ûëq´+ >∑T]+∫ sêj·TTeTT
♦ MOOC >∑T]+∫ $e]+#·TeTT?
((( )))
22 22

Ded Text Book Paper IV

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Ded Text Book Paper IV

Uploaded by

Document Information

Original Description:

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ded Text Book Paper IV

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Á&Ü|òtº ø±|”

sêÁwüº $<ë´ |ü]XÀ<Ûäq •ø£åD dü+düú

bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£ s¡#·q˝À bÕ˝§Zqïyês¡T

IQ, yÓT]{Ÿ e+{Ï |ü<äC≤˝≤ìï |ü]#·j·T+ #˚dæ ˝À‘·T>± n<Ûä´j·Tq+ #˚j·T≥+ :

uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq kÕe÷Á– uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T

1.3.2. ø£è‘ê´<Ûës¡ nuÛÑ´düq+ (Activity Based Learning) :

1.4.5 düVü≤ø±s¡ eT]j·TT uÛ≤>∑kÕ«eT´ nuÛÑ´düq+ :

|æ\¢\T düVü≤»+>± »≥¢˝À Á|üe]Ô+#·&ÜìøÏ, #˚dü÷Ô H˚s¡TÃø√e&ÜìøÏ ÄdüøÏÔ #·÷|ækÕÔs¡T. |æ\¢\qT

4) dü$Tà[‘· $<ë´ ø±s¡´Áø£eT+, ø£s¡B|æø£ ` 2014, SCERT, AP ôV’≤<äsêu≤<äT

7) ªÄq+<ä<ëj·Tø£ nuÛÑ´düq+µ ø£*Œ+#·T≥˝À ñbÕ<Ûë´j·TTì bÕÁ‘· @$T{Ï?

10) ª|üsê´˝Àø£Hê|üs¡T&çµ>± ñbÕ<Ûë´j·TTì bÕÁ‘·qT ‘Ó\|ü+&ç.

K.Subrahmanyam, Lecturer in Social Studies,

2.2 $eTs¡ÙHê‘·àø£ uÀ<ÛäHêXÊg+ ` uÛ≤eq, ÄeX¯´ø£‘· eT]j·TT uÀ<ÛäHêuÛ≤´düq+˝ÀnqTes¡ÔHê\T :

2.3.3 {À{Àº`#êHé` {ÀyÓ÷ bÕsƒ¡XÊ\ uÀ<ÛäHê‘·‘·«+

2.3.4 eTø£¬s+ø√ uÀ<ÛäHê‘·‘·«+

2.3.9 yÓ’>√{Ÿd”ÿ uÀ<ÛäHê dæ<ë∆+‘·+

eTq ‘·s¡>∑‹ >∑<äT\T _Ûqï H˚|ü<Ûë´\T >∑\ |æ\¢\‘√ ≈£L&ç e⁄+{≤j·Tì,

uÀ<ÛäHê |ü<ä∆‘·T\ ìs¡«Vü≤D˝À yê´U≤´q+, $es¡D, es¡íq yÓTTˆˆ uÛ≤eq : Á|üC≤kÕ«eT´+

‘·*<¢ +ä Á&ÉT\‘√ dü+ã+<Ûë\T :

(2_ ø√dü+ ‘·sê«‹ ù|J\˝À #·÷&É+&ç)

düe÷» eqs¡T\qT düeTs¡∆e+‘·+>± $ìjÓ÷–+#·Tø=H˚ $<ÛëHê\T ¬s+&ÉTe⁄HêïsTT. (1) düe÷C≤ìï

2.5.1.3 bÕsƒ¡XÊ\ uÛÑeq+ eT]j·TT |ü]düsê\T

2.5.1.14 $<ë´$wüj·T #·\q∫Á‘ê\T

2.5.1.15 eTTÁ~‘· e÷<Ûä´e÷\T

2.5.1.16 nH˚ø£s¡ø±\ uÛÖ‹ø£ eqs¡T\T eT]j·TT edüTÔe⁄\T

2.5.5 uÀ<ÛäHê ìs¡«Vü≤D ø£è‘ê´\T ` eT~+|ü⁄ Á|üX¯ï\T

1. |æ\¢\÷! eTq+ uÛÀ»q+ m+<äT≈£î#˚j·÷*? .... ã\+ø√dü+ {°#·sY.

ˇø£ C≤‹ uÛÑ$wü´‘·TÔ ‘·s¡>∑‹ >∑<äT˝À¢H˚ s¡÷|ü⁄~<äT≈› î£ +≥T+~. ` ø=sƒê]

düeTTqï‘· \øå±´\T, ìj·Te÷\T, dü÷Á‘ê\qqTdü]+∫ düe÷» $<ë´s¡T\∆ T

Á|ües¡Ôq ìs¡«Vü≤D ` Á|ü‘ê´e÷ïj·T ñ|ü>∑e÷\T :`

2.7.6 düeTj·T ìs¡«Vü≤D :

n‘·´edüs+¡ (U) n‘·´edüs¡+ ø±<äT (NU)

|üP]Ôø±ì dæ\ãdt 1 uÀ<ÛäHê Á|üD≤[ø£qT ‘·j·÷s¡T#˚j·T&É+ 2

ñqï‘· $<ëúÛ≤´dü+ $<ë´s¡T∆\qT dæìe÷≈£î rdüTø=ì yÓfi¯fl≥+ 4

Á|üu≤Û ee+‘·yTÓ qÆ ‘·s>¡ ‹∑ >∑<Tä \T ` ñbÕ<Ûë´j·TTì #·s´¡ \T :

2.8 eT~+|ü⁄ ` eT÷˝≤´+ø£q+

eT~+|ü⁄ (Assessment) eT÷˝≤´+ø£q+ (Evaluation)

ø£è‘·´+ : düs¡«•øå±_Ûj·÷Hé#˚ Á|ü#·T]+|üã&çq ªìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+µ ø£s¡B|æø£qT #·~$ ìsêàD≤‘·àø£

|æ\¢\ |üqT\ eT~+|ü⁄:

l sêdæq Ä]ºø£˝Ÿ‡, ÁbÕC…≈£îº\T

l bÕ˝§Zqï ôd$THêsY\T, &çuÒ{Ÿ‡ n+<äT˝À yês¡T #·÷|æq Á|ü‹uÛÑ.

l ø£ﬁ¯\≈£î dü+ã+~Û+∫q $X‚cÕ\T (u§eTà\T, |üì nqTuÛÑe+ yÓTTˆˆ)

l yê´j·÷eT, Äs√>∑´$<ä´\≈£î dü+ã+~Û+∫q Á|ü‘˚´ø£‘·\T (Ä≥\T, jÓ÷>± yÓTTˆˆ)

m\Åø±ºìø˘ b˛sYº bò˛*jÓ÷ :

l bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ neT\T #˚j·Tã&ÉT‘·Tqï ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+ô|’ ìy˚~ø£ ‘·j·÷Ø.

l ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ neT\T˝Àì $$<Ûä düeTdü´\T, n~Û>∑$T+#˚ dü÷#·q\ô|’ ôd$THêsY ìs¡«Vü≤D.

l ìsêàD≤‘·àø£, dü+ø£\q eT÷˝≤´+ø£Hê\eT<Ûä´ >∑\ ‘˚&Ü\qT ‘Ó\Œ+&ç.

l ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+, $<ë´]ú düeTÁ>∑ n_Ûeè~∆øÏ ‘√&ÉŒ&˚ kÕ<Ûäq+ ` düeT]ú+#·+&ç.

l ìs¡+‘·s¡ |ü]|ü⁄wæ˜ $<ë´]ú jÓTTTø£ÿ Áø£eTã<ä∆yÓTÆq n_Ûeè~∆øÏ ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~ ` düeT]ú+#·+&ç.

l ìsêàD≤‘·àø£ eT~+|ü⁄ jÓTTø£ÿ Á|ü‘˚´ø£‘·\qT >∑÷]Ã \|òüTT{°Ïø£ Áyêj·T+&ç.

l d”«j·T eT~+|ü⁄ uÛ≤eqqT >∑÷]Ã ≈£î¢|üÔ+>± ‘Ó\Œ+&ç.

l düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+˝Àì n+XÊ\qT >∑÷]Ã ≈£î¢|”Ôø£]+#·+&ç.

l ÁøÏ+~ yê{Ïì >∑÷]Ã \|òüTT{°ø£\T Áyêj·T+&ç.

1. #Óø˘*dtº 2. πs{Ï+>¥ ùdÿ\T 3. |æ\¢\ &Ó’Ø\T 4. b˛sYºbò˛*jÓ÷\T

á j·T÷ì{Ÿ eT]+‘· yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&ÜìøÏ MT n_ÛÁbÕj·÷\qT, dü÷#·q\qT ÁøÏ+~ nÁ&ÉdtøÏ |ü+|æ+#·>∑\s¡T.

3.2.Á|ües¡ÔHê yê<ä+ ` ÁbÕ<∏ä$Tø£ uÛ≤eq\T, nqTes¡ÔHê\T

uÛ≤eq (Concept) nq>±

eT÷&Ée <äX¯˝À 5G5 R ?

|üP]Ôø±ì dæ\ãdt 1 uÀ<ÛäHê Á|üD≤[ø£qT ‘·j·÷s¡T#˚j·T&É+ 2

ñqï‘· $<ëúÛ≤´dü+ $<ë´s¡T∆\qT dæìe÷≈£î rdüTø=ì yÓfi¯fl≥+ 4

1. #Óø˘dtº 2. πs{Ï+>¥ ùdÿ\T 3. |æ\¢\ &Ó’Ø\T 4. b˛sYºbò˛jÓ÷\T