Omerovic Politicko Nasilje
Omerovic Politicko Nasilje
Omerovic Politicko Nasilje
Omerovi
POLITIKO NASILJE
U BOSNI I HERCEGOVINI
(1918-1921)
12.02.15. 16:00
HISTORIJSKE MONOGRAFIJE
Knjiga 11
Izdava
Institut za istoriju, Sarajevo
Alipaina 9, 71000 Sarajevo, Bosna i Hercegovina
http://www.iis.unsa.ba
Glavni i odgovorni urednik
Prof. dr. Husnija Kamberovi
Recenzenti
Dr. Ivana Dobrivojevi
Prof. dr. Husnija Kamberovi
Lektor
doc. dr. Mirela Omerovi
12.02.15. 16:00
Enes S. Omerovi
POLITIKO NASILJE
U BOSNI I HERCEGOVINI
(1918-1921)
INSTITUT ZA ISTORIJU
Sarajevo, 2015.
12.02.15. 16:00
12.02.15. 16:00
Sadraj
ZAHVALA....................................................................................................... 7
1. UVOD......................................................................................................... 9
2. TEORIJSKO RAZMATRANJE POJMA POLITIKO NASILJE
I NJEGOVA PRIMJENA NA SPECIFINE PRILIKE U
KRALJEVSTVU SHS I BOSNI I HERCEGOVINI........................... 15
2.1. ta je nasilje?...................................................................................... 16
2.2. Politiko nasilje i njegove dimenzije................................................... 19
2.3. Pojavni oblici politikog nasilja.......................................................... 23
2.4. Subjekti i objekti politikog nasilja..................................................... 30
3. BOSNA I HERCEGOVINA U KRALJEVSTVU SHS
UZROCI I SUDIONICI POLITIKOG NASILJA........................ 35
3.1. Kraljevstvo SHS u vrijeme dravnopravnog provizorija..................... 35
3.2. Bosna i Hercegovina kao dio Kraljevstva SHS................................... 42
3.3. Nemirna vremena............................................................................... 51
4. DRAVA KAO SUBJEKT POLITIKOG NASILJA......................... 55
4.1. Zakonodavstvo................................................................................... 55
4.2. Administrativni aparat....................................................................... 69
4.3. Sigurnosna sluba............................................................................... 77
4.4. Pravosue........................................................................................... 84
4.4.1. Tuilatva (odvjetnitva)............................................................. 85
4.4.2. Sudovi......................................................................................... 87
4.5. Zatvorski sistem................................................................................. 94
4.5.1. Zatvori i kazneni zavodi............................................................. 94
4.5.2. Logori za izolaciju...................................................................... 97
5
12.02.15. 16:00
Sadraj
12.02.15. 16:00
Zahvala
Tokom istraivakog rada i nastajanja ove knjige mnotvo institucija
i pojedinaca svojim radom i odnosom zaduilo me, te im ovom prilikom
elim zahvaliti. Posebnu zahvalnost dugujem Arhivu Bosne i Hercegovine
u Sarajevu, Historijskom arhivu u Sarajevu, Arhivu Jugoslavije u Beogradu,
Arhivu Hercegovako-neretvanskog kantona/upanije u Mostaru, Biblioteci grada Sarajeva, Gazi Husrev-begovoj biblioteci, Zemaljskom muzeju,
te njihovim uposlenicima. Posebno hvala mom drugu Bori Juriiu iz Arhiva Bosne i Hercegovine.
Kolegama i prijateljima iz Instituta za istoriju u Sarajevu zahvaljujem se
za pomo, podrku i savjete tokom istraivakog rada, a posebno kolegici
Aidi Liina-Rami za duge razgovore u pauzama arhivskih istraivanja, te
kolegi Edinu Omeriu za relaksirajuu atmosferu u zajednikoj kancelariji u Institutu za istoriju. Hvala i onima koji su se najvie rtvovali tokom
nastajanja ovog rukopisa Lejli i Afanu, to su bili i ostali dobra djeca, i
supruzi Mireli na ogromnom strpljenju i lekturi.
Zahvalnost dugujem i Federalnom ministarstvu obrazovanja i nauke,
koje je u okviru projekta Represija i politiko nasilje u Bosni i Hercegovini od
1918. do 1996. godine finansijski podralo arhivska istraivanja u Beogradu,
te Institutu za historiju i Kompaniji Bh telecom to su finansijski omoguili tampanje ove knjige.
Na kraju elim naglasiti da je ova knjiga rezultat istraivanja u okviru
projekta koji je pod istim naslovom realiziran u Institutu za istoriju u Sarajevu od 2008. do 2012. godine. Takoer, knjiga predstavlja djelimino dopunjen magistarski rad koji je pod istim naslovom odbranjen 6. juna 2012.
godine na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Sarajevu. Posebnu zahvalnost elim uputiti lanovima Komisije za ocjenu i odbranu magistarskog
rada mentoru prof. dr. Husniji Kamberoviu, jer mi je dao priliku da se
7
12.02.15. 16:00
Zahvala
12.02.15. 16:00
Uvod
1. Uvod
Fenomen politikog nasilja u manjoj ili veoj mjeri prati svako drutvo
bez obzira na vrijeme u kojem je to drutvo nastalo i na stupanj njegove
organiziranosti i ureenosti. Politiko nasilje je obiljeje i modernih drava, a jedan od perioda u kome je ono bilo posebno izraeno bilo je vrijeme
izmeu dva svjetska rata. Tada dolazi do krize demokratije, parlamentarizma i liberalizma, uspostavljanja totalitarnih reima u pojedinim evropskim
dravama, ali i pojaavanja represivnih mjera u onim dravama koje su
ostale demokratske.1 Dio ovog procesa erozije demokratije u Evropi bilo
je i Kraljevstvo/Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca/Jugoslavija2, naravno,
uz odreene specifinosti u odnosu na druge evropske zemlje. Upravo su te
specifinosti predstavljale dobru podlogu za nastanak i ispoljavanje razliitih oblika politikog nasilja. Naime, Kraljevstvo SHS je od nastanka bilo
optereeno tekim vanjskopolitikim poloajem, ali i nesreenim prilikama
u unutranjosti zemlje. Na vanjskopolitikom planu drava se neposredno nakon ujedinjenja suoavala s problemima zbog njenog meunarodnog
nepriznavanja, nerijeenog pitanja granica te teritorijalnih pretenzija pojedinih susjednih drava. S druge strane, na unutranjopolitikom planu
problemi su proizlazili iz arolikog etnikog i vjerskog sastava stanovnitva,
ogromnih razlika u stupnju ekonomskog, politikog i kulturnog razvoja iz1
Zvanini naziv drave nastale 1. decembra 1918. godine bio je Kraljevstvo Srba,
Hrvata i Slovenaca. Nakon usvajanja Vidovdanskog ustava, 28. juna 1921. godine,
promijenjen je u Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca. Zakonom o nazivu i podjeli
drave na upravna podruja od 3. oktobra 1929. godine drava je nazvana Kraljevina
Jugoslavija. U daljem radu najee e biti koriten izraz Kraljevstvo SHS, osim u
sluajevima kada se odreeni dio teksta odnosi na cjelokupnu meuratnu historiju
drave i tada e biti upotrijebljen naziv Kraljevina Jugoslavija.
12.02.15. 16:00
1. Uvod
meu pojedinih dijelova drave, kao i razlika u pogledima vodeih politikih inilaca na izgled i ureenje zajednike drave. Sve navedeno je stvaralo
idealan teren za nastanak i razvoj politikog nasilja.
Intenzitet, subjekti i objekti, te pojavni oblici politikog nasilja nisu bili
isti u svim dijelovima Kraljevine Jugoslavije, ali je nasilje bilo jedna od rijetkih konstanti od nastanka ove drave u decembru 1918. godine pa sve do
njene propasti aprila 1941. godine. Zbog toga je vrlo teko pisati o historiji
Kraljevine Jugoslavije a ne spomenuti neki od pojavnih oblika politikog
nasilja. Pri tome, dugo vremena najvie se panje posveivalo represivnim
mjerama koje je drava poduzimala protiv Komunistike partije Jugoslavije
i njenih pristalica i simpatizera, dok se o drugim rtvama represivnih mjera i drugim oblicima politikog nasilja pisalo samo uzgredno. Meutim,
promjene tokom devedesetih godina XX stoljea odrazile su se i na historiografiju na jugoslavenskom prostoru. Rezultat tih promjena su i radovi
nastali prije svega u Srbiji i Hrvatskoj u kojima se autori bave iskljuivo
problemom dravne represije u Kraljevini Jugoslaviji i u kojima se kritiki
preispituju dosadanji rezultati istraivanja dravne represije, prije svega
prema komunistima, i donose nova saznanja o oblicima politikog nasilja i
njegovim rtvama o kojima se do sada manje pisalo. Ipak, sva ova literatura,
bilo da se radi o literaturi starijeg ili novijeg datuma, uglavnom tretira problem dravne represije protiv komunistikog pokreta ili se odnosi na tzv.
srpsko-hrvatski spor, odnosno hrvatsko pitanje, tako da su prilike u Bosni
i Hercegovini vezane za fenomen politikog nasilja i njegovi pojavni oblici
uglavnom bili u sjeni spomenutih problema te ostali neistraeni.
injenica da postojea literatura, bilo da se radi o onoj koja tretira itav
prostor Kraljevine Jugoslavije ili se odnosi samo na Bosnu i Hercegovinu,
ne nudi cjelovit uvid u problematiku politikog nasilja na prostoru Bosne
i Hercegovine u meuratnom periodu dala nam je opravdanje za poduzimanje istraivakih radnji iji je krajnji rezultat ova knjiga. Sam naslov daje
nam jasan prostorni, vremenski i tematski okvir. Prostorno, ogranien je
na Bosnu i Hercegovinu kao dio Kraljevstva SHS jer su prilike u Bosni i
Hercegovini vezane za fenomen politikog nasilja u dosadanjoj literaturi
samo uklapane u ire okvire i uglavnom su ostajale u sjeni srpsko-hrvatskih
odnosa i represije prema komunistima. Vremenski okvir od ujedinjenja do
donoenja Vidovdanskog ustava odnosi se na period u kojem drava funkcionira bez temeljnog pravnog akta Ustava, a Bosna i Hercegovina je
10
12.02.15. 16:00
Uvod
jedinstvena administrativno-teritorijalna cjelina, sa svojom vladom, naslijeenim zakonima, odnosno sa odreenim stupnjem autonomije, to je uz
druge okolnosti rezultiralo i odreenim specifinostima u odnosu na druge
dijelove Kraljevstva SHS. Tematski, obuhvaen je pojam politikog nasilja
u svoj njegovoj irini i nismo se ograniili samo na dravnu represiju usmjerenu prema odreenim kategorijama stanovnitva kao to je, uglavnom,
bio sluaj u dosadanjoj literaturi, nego tretiramo i tzv. represiju odozdo,
odnosno nasilje usmjereno protiv drave i njenih organa, kao i meusobne
sukobe suprotstavljenih politikih opcija.
Od brojne literature koja je koritena tokom naih istraivanja ovdje je
potrebno istaknuti neka djela koja su se pokazala posebno korisnim. Za teorijsku obradu fenomena politikog nasilja kao osnova je koritena knjiga
Dragana Simeunovia (Politiko nasilje, Beograd, 1989), koja na jednom
mjestu daje cjelovit uvid u fenomen politikog nasilja, tj. daje nam definicije najvanijih pojmova vezanih za politiko nasilje, te utvruje njegove
uzroke, vrste, tipologije i pojavne oblike. Pored ove, koritene su i knjige
Ljube Bavcona i saradnika (Kaznenopravna zatita drave i njenog drutvenog ureenja: politiki delikti, Zagreb, 1987), Besima Ibrahimpaia (Politiki delikt [Prilog uenju o krivinim djelima protiv drave], Sarajevo, 1963),
Hane Arent (O nasilju, Beograd, 2002), kao i brojni drugi radovi manjeg
obima.
Za uvid u zbivanja i procese na junoslavenskom podruju uope, odnosno u Bosni i Hercegovini kao dijelu Kraljevstva SHS posluila su nam
djela opeg karaktera, meu kojima je potrebno posebno istaknuti knjige
Branka Petranovia (Istorija Jugoslavije 1918-1978, Beograd, 1981), Ferde
ulinovia (Jugoslavija izmeu dva rata, Zagreb, 1961), Branislava Gligorijevia (Parlament i politike stranke u Jugoslaviji 1919-1929, Beograd,
1979), Nede Engelsfeld (Prvi parlament Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca Privremeno narodno predstavnitvo, Zagreb, 1989) i Nusreta ehia
(Bosna i Hercegovina 1918-1925, Sarajevo, 1991). Za istraivanje ove teme
nezaobilazni su bili radovi o organiziranju i djelovanju politikih stranaka
u Bosni i Hercegovini, tj. knjige Atifa Purivatre (Jugoslovenska muslimanska
organizacija u politikom ivotu Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, Sarajevo, 1999), Tomislava Ieka (Djelatnost Hrvatske seljake stranke u Bosni i
Hercegovini do zavoenja diktature, Sarajevo, 1981), Milana Gakovia (Savez zemljoradnika u Bosni i Hercegovini do 1929, Sarajevo, 1982), Branislava
11
12.02.15. 16:00
1. Uvod
Gligorijevia (Demokratska stranka i politiki odnosi u Kraljevini SHS, Beograd, 1970) i Istorija Saveza komunista Bosne i Hercegovine (Sarajevo, 1990).
Posebnu grupu radova ine knjige Ivane Dobrivojevi (Dravna represija u doba diktature kralja Aleksandra 1929-1935, Beograd, 2006), Ljubomira
Petrovia (Jugoslovensko meuratno drutvo u mrei vlasti, Beograd, 2009) i
Bosiljke Janjatovi (Politiki teror u Hrvatskoj 1918-1935, Zagreb, 2002),
koje su nam, iako u svojim radovima prostor Bosne i Hercegovine i vremenski okvir od 1918-1921. godine tretiraju rijetko ili nikako, razliitim
metodolokim pristupima fenomenu politikog nasilja olakale pristup
problemu i izbor vlastite metode rada.
Ipak, knjiga je najveim dijelom bazirana na izvornoj arhivskoj grai.
Najvei dio koritene arhivske grae nalazi se u Arhivu Bosne i Hercegovine, i to u fondovima: Narodna vlada Narodnog vijea SHS za Bosnu
i Hercegovinu, Glavni odbor Narodnog vijea SHS za Bosnu i Hercegovinu,
Zemaljska vlada za Bosnu i Hercegovinu (opa, prezidijalna i povjerljiva graa), Pokrajinska uprava Bosne i Hercegovine (opa, prezidijalna i povjerljiva
graa), Okruno naelstvo Sarajevo, Dravno odvjetnitvo Sarajevo, Dravno nadodvjetnitvo Sarajevo, Okruni sud Sarajevo, Vrhovni sud za Bosnu
i Hercegovinu Sarajevo, Radniki pokret II i Sudski procesi. Istraivanja su
sprovedena i u Arhivu Jugoslavije u Beogradu na fondovima Ministarstvo
unutranjih poslova Kraljevine Jugoslavije, Ministarstvo pravde Kraljevine
Jugoslavije i Dvor Kraljevine Jugoslavije. Pored navedenih, koriten je i fond
Gradsko poglavarstvo grada Sarajeva u Historijskom arhivu u Sarajevu, kao
i fond Pokrajinska uprava Bosne i Hercegovine u Arhivu Hercegovako-neretvanskog kantona/upanije u Mostaru. Ovaj posljednji fond u sutini
ine fotokopije dokumenata iz Arhiva Bosne i Hercegovine, ali se pokazao
korisnim jer pojedini originalni dokumenti vie nisu dostupni.
Od velike pomoi prilikom istraivanja i pisanja bile su zbirke objavljene grae, a ovdje je potrebno spomenuti grau koju su objavili: Kasim
Isovi (Odjeci i uticaj oktobarske revolucije na prilike u radnikom pokretu BiH
1917-1921. godine, Sarajevo, VII, 1967. i Prilike u radnikom pokretu Bosne
i Hercegovine 1919. i 1920. godine, Sarajevo, VIII-IX, 1968/69), Hamdija
Kapidi (Rad Narodnog vijea SHS Bosne i Hercegovine u novembru i decembru 1918. godine, Sarajevo, 3, 1963), Andrej Rodinis (Narodno vijee SHS
za Bosnu i Hercegovinu. Narodna vlada i Glavni odbor Narodnog vijea SHS
za Bosnu i Hercegovinu. Inventari i graa. Sarajevo, 2008), Boo Madar
12
12.02.15. 16:00
Uvod
(Generalni trajk rudara BiH i Husinska buna 1920, Tuzla, 1981) kao i Stenografske biljeke Privremenog narodnog predstavnitva i Ustavotvorne
skuptine, Izvjetaje o upravi Bosne i Hercegovine iz austrougarskog perioda te Zbornike (Glasnike) zakona i naredaba za Bosnu i Hercegovinu.
Vaan izvor informacija bila je i onovremena tampa, uglavnom stranaka: Narodno jedinstvo, Glas slobode, Zvono, Vrijeme, Pravda, Domovina,
Obrana, Jednakost, Srpska rije, Srpska zora, Glas naroda, Glas teaka, Jugoslavija, Hrvatska sloga, Osa.
Koristei navedenu izvornu bazu, nastojali smo rasvijetliti fenomen politikog nasilja u Bosni i Hercegovini u vremenu od ujedinjenja i stvaranja
Kraljevstva SHS do donoenja Vidovdanskog ustava i na taj nain doprinijeti rekonstrukciji i lica i nalija politikog ivota u Bosni i Hercegovini
tog vremena.
Cilj naeg istraivakog rada mogao bi se razloiti na nekoliko segmenata. U vrijeme kada se termini nasilje i politiko nasilje masovno koriste, ali
i zloupotrebljavaju u svakodnevnom govoru, kao jedan od ciljeva nametnula se potreba utvrivanja znaenja pojma politiko nasilje te utvrivanje
njegovih pojavnih oblika. Slijedei cilj bio je detektiranje uzroka i svih sudionika, odnosno subjekata i objekata politikog nasilja te njihova uloga
u deavanjima koje moemo smatrati primjerima politikog nasilja. Bilo
je bitno utvrditi i koliko su pojavni oblici politikog nasilja bili rezultat
planiranih aktivnosti, a koliko posljedica nekih drugih okolnosti. Na kraju,
trebalo je utvrditi koliko su prilike u Bosni i Hercegovini vezane za fenomen takvog nasilja bile drugaije, odnosno specifine u odnosu na druge
dijelove Kraljevstva SHS.
Tokom rada koritene su razliite naune metode: metoda istraivanja i
analiziranje prikupljene grae, zatim klasifikacija, sistematizacija i komparacija prikupljenih podataka, i na kraju sintetiziranje rezultata rada. Karakter prikupljene grae i metode koje su primjenjivali drugi istraivai to su
se bavili slinim pitanjima naveli su nas da graa bude sistematizirana po
tematsko-hronolokom principu.
Rezultati naih istraivanja u knjizi su prezentirani u nekoliko cjelina.
U prvoj se teorijski razmatra znaenje pojmova nasilje, politiko nasilje i
njima srodnih termina, te se ta teorijska saznanja primjenjuju na specifine prilike u Bosni i Hercegovini i Kraljevstvu SHS. Druga i najopirnija
cjelina odnosi se na politiko nasilje to ga je sprovodila drava koja je
13
12.02.15. 16:00
1. Uvod
imala najvee potencijale za njegovo sprovoenje. Ova problematika analizirana je kroz zakonodavnu aktivnost centralnih i pokrajinskih organa
vlasti te izgradnju, konsolidiranje i djelovanje dravnog represivnog aparata
(administracije, sigurnosne slube, pravosua i zatvorskog sistema), ijim
su djelovanjem ograniavane line i politike slobode stanovnika Bosne i
Hercegovine. Slijedea, trea cjelina tretira primjere politikog nasilja koje
su poinili pojedinci ili grupe, a koje je bilo usmjereno protiv drave i njenih institucija. I na kraju, u etvrtoj cjelini govori se o primjerima politikog nasilja izmeu suprotstavljenih politikih grupa i pojedinaca u kojima
drava nije sudjelovala, bar ne otvoreno. Naravno, nije bilo mogue hirurki
odvojiti akcije jedne strane od reakcije druge, pa se u svakoj od spomenutih
cjelina one meusobno prepliu. Ovo svakako nije jedini nain na koji se
mogu prezentirati rezultati naeg rada, ali smatramo da je nain primijenjen u naoj knjizi bio najbolji za prezentiranje rezultata istraivanja fenomena politikog nasilja u Bosni i Hercegovini.
14
12.02.15. 16:00