swkw 84

;zgkde
gqGÙoBpho f;zx

f;Zy ;N{v?AN; c?vo/ÙB

;kjwD/ gzikph :{Bhtof;Nh, ;[Zy ;kro ezgb?e;,
gfNnkbk
 

This E-Book is made available to you by

Sikh Students Federation

website: http://www.sikhstudentsfederation.com
e-mail: [email protected]

Contact # +91-988-827-0651
 ;wogD

e"w dh nDy bJh wo fwND tkb/ d' ;{ophoK

Ùjhd GkJh jofizdo f;zx fizdk
ns/
Ùjhd GkJh ;[yd/t f;zx ;[Zyk d/ BK.
 
Copyright © 2004

Edition 2004

All rights reserved

SAAKA 84
edited & published by
Prabsharanbir Singh

whs gqXkB

f;Zy ;N{v?AN; c?vo/ÙB

;kjwD/ gzikph :{Bhtof;Nh, ;[Zy ;kro ezgb?e;,

gfNnkbk
 
 
 
 
 
Printed at : Savitar Press, 160, Industrial Area, Phase-II,
Chandigarh, Phone : 0172-5075710
 sseok
* w[y pzX 7
Gkr - gfjbk
f;XKse ftÙb/ÙD
* ˜yw Bz{ ;{oi pDB fdT[ vkH r[oGrs f;zx 11
* f;Zy fto'Xh gqtuB dk gqshe vkH fwjo f;zx frZb 15
* pdh dhnK skesK s/ f;Zy gqGÙoBdhg f;zx 23
* ;kek Bhbk skok feT[A< vkH r[owhs f;zx 32
* i{B 1984 JhH dh xZb{xkok vkH fwjo f;zx frZb 38
* b[eh j'Jh ;ZfGnkukoe okiBhsh
dk ftÙb/ÙD r[oGrs f;zx 42
* ˜ıw Bz{ u/sBsk pDkT[D dh b'V r[oGrs f;zx 45
* ;kek Bhbk skok feT[A s/ fet/A< gqhsw f;zx 48
* ;kek Bhbk skok dk ekBz{Bh gZy vhHn?Z;HfYZb'A 56
* f;Zy o?co?A; bkfJpq/oh dh spkjh ÙwÙ/o f;zx nÙ'e 60
* ;kek 84 ns/ f;Zy d/j gqGÙoBpho f;zx 64
 
Gkr - d{ik
nZyhA fvZm/ fposKs
* Ùkj w[jzwdk f;zxK B/ t?ohnK d/HHHniw/o f;zx 71
* “T[go/ÙB pfbT{ ;Nko” dk uÙwdhd
rtkjL irdhÙ uzdo gqhsw f;zx 84
* ““wk; d/ uhEV/ T[Zv e/ ;oktK dhnK
dhtkoK Bkb bZr/ j'J/ ;B”” ;[ytzs f;zx ibkbkpkd 89
* HHH:kd ftZu T[Zeoh i{B ”84 r[oBkw f;zx ÙsokDk 98
* nkg/ÙqB pb{ ;Nko t/b/ dk
(fJe p/wkfJBk) nZyhA fvZmk fdqÙ vkH jogkb f;zx gzB{ 101
* ;kek Bhbk skok dh ejkDh GkJh i'frzdo f;zx 112
* nZyhA fvZmk jkb frnkBh g{oB f;zx 121
* ““nzfwqs;o ub'”” id'A f;Zy c"ihnK
B/ fJj Bknok fdZsk gq'H jofizdo f;zx wKrN 126

Gkr - shik
;kfjs
* bj{ d/ u[pZu/ nihs e"o 133
* dtkfoek Broh ekj/ e/ wr'b fgqz;hgb ;fspho f;zx 143
* jfowzdo w[;eqkT[Adk j? e[bpho f;zx eKr 153
* UVe w[Ze/rh fJj oks nc˜b nfj;B ozXktk158
* c"iK e"D d/; ftu'A nkJhnK< jfoGiB f;zx 162
* ı{Bh ;kfenK fgZS'A jfozdo f;zx wfjp{p 164
* BhAdK dk esb ns/ ÙjhdK dk ˆ˜p jfozdo f;zx wfjp{p 169
* fszB d[nktK jfozdo f;zx wfjp{p 171
* i{B ”84 Bz{ :kd eofdnK gqGÙoBpho f;zx 173

nzfsektK
* gdw Ùqh dh tkg;h Grs g{oB f;zx 177
* fJzdoK rKXh B/ sK wfjw{d riBth
Bz{ wks gk fdZsk j? f;woBihs f;zx wkB 180
* nekbh nkr{nK dhnK pfbT{ ;Nko s'A
gfjbK ;oeko Bkb r[gs whfNzrK<<< r[ouoB f;zx bKpk 184
* ;kek Bhbk skok nkw b'eK d/ gqsheow jofizdo f;zx wKrD 188
* Gkosh c"i d/ r'bvB N?Agb T[s/ c"ih
jwb/ dh jfEnkopzd fto'Xsk mhe ;h n?Z;He/Hf;Bjk 190
* ;kek Bhbk skok - fe;B/ eh eh fejk w/io f;zx 193
* fuZmhnK ˜who t/uD tkfbnK dhnK 201
1H r[ouoB f;zx 2H r[ouoB f;zx
3H pbtzs f;zx 4H b"Ar'tkb
 w[Zy pzX

i{B 1984 dk dopko ;kfjp T[Zs/ c"ih jwbk nZi f;Zy

fJfsjk; dk nN[ZN nzr pD u[Zek j?. nkT[D tkbk f;Zy fJfsjk;
fJ; ;ke/ s'A fe;/ Bk fe;/ o{g ftZu gqGkfts j[zdk jh oj/rk. fJj
T[; sDkU dk ft;c'N ;h i' X[o'A nk˜kd ;qh nekb sıs ;kfjp d/
Gkosh b'eszso d/ rbp/ j/m nk ikD ekoB gzE Bz{ MZbDk fgnk.
fJ; ;ke/ B/ Gkosh je{ws ns/ fjzd{ e"w Bkb f;Zy gzE d/ ;zpzXK
pko/ ;kBz{ d[pkok ;'uD bJh wip{o eo fdZsk. pj[frDsh b'eK dk
gqGkt fJj j? fe fJ; ;ke/ d/ tkgoB ekoB fjzd{-f;Zy ;zpzXK ftu
fJZe nfwZN s/qV g? u[Zeh j?. go fJ; ;ke/ d/ fJefjo/ ekoBK dh
sbkÙ eoBh, fit/A fe t'NK dh okiBhsh Bz{ eJh tko fJ; ;ke/ dk
fJZe'-fJZe ekoD wzB fbnk iKdk j?, ;wM dh xkN dh ;{ue j?.
fJefjo/ ekoBK dh sbkÙ Bkb'A ;fEsh Bz{ tZy tZy B˜ohnK s'A
d/yDk f˜nkdk bkGdkfJe j[zdk j?. fJj feskp fJ;/ fdÙk tZb
edw g[ZND dk jh fJZe :sB j?.
w?Bz{ ı[d fJZe ftfdnkoEh j'D d/ Bks/ fizBK e[ f;Zy
ftfdnkoEhnK ns/ B"i[nkBK ftZu ftuoB dk w"ek fwfbnk j?,
T[; s'A w?Bz{ bZfrnk fe f;ZyK d/ T[go'es torK nzdo fJ; ;ke/
pko/ fizBh ;wM ns/ ikDekoh j'Dh ukjhdh j?, T[j BjhA j?. fJ;dk
ekoB fJ; ;ke/ pko/ fwbD tkbhnK fbysK dh xkN th j' ;edk
j?. fizBhnK th fbysK fJ; ;ke/ pko/ fwbdhnK jB, brGr T[j
;kohnK jh fe;/ Bk fe;/ fJefjo/ B˜ohJ/ s'A jh fbyhnK j'JhnK
jB. go fJZE/ ouBktK dh u'D fJ; soQK eoB dh e'fÙÙ ehsh rJh
j? sK fe fJ; ;ke/ d/ pj[s ;ko/ gZy ns/ fJ; ;ke/ pko/ pj[s ;ko/
B˜ohJ/ ;kjwD/ nk ;eD. nk; j? fe nfijk eoB Bkb GftZy d/
fuzsB bJh Bt/A okj y[ZbDr.
g[;se Bz{ fszB GkrK ftZu tzfvnk frnk j?. gfjbk f;XKse
ftÙb/ÙD dk j? fi; ftZu tZy-tZy ftfÙnK Bkb ;zpzXs T[Zx/
f;Zy ftdtkBK d/ fJ; ;ke/ pko/ tZy'-tZyoh gj[zu tkb/ b/y Ùkfwb
jB. d{i/ Gkr ftZu nZyhA fvZm/ fposKs jB i' fJ; ;ke/ d"okB
tkgo/ ˜[bw dh fGnkBesk ns/ f;zxK dh f;defdbh T[Zs/ ;kvh
Mks gtkT[Ad/ jB. shi/ Gkr ftZu oZp d/ xo T[Zs/ Ykj/ ik oj/
efjo Bz{ d/y ;zt/dBÙhb wBK ftZu'A fBebhnK j{eK Ùkfwb jB.
fJ; Gkr Bz{ ;kfjs dk BK fdZsk frnk j?.
w?A nfs XzBtkdh jK gq'L irdhÙ f;zx ih dk, fizBQK dhnK
tZvw[ZbhnK ;bkjK pr?o fJj feskp ed/ th j'Ad ftu Bk nk
;edh. fijBK ftdtkB ;ZiDK dhnK ouBktK fJZE/ SkgD dh
y[Ùh bJh ik ojh j?, T[jBK dk th w?A nfs XzBtkdh jK. ;kohnK
xkNK ns/ T{DskJhnK bJh e/tb s/ e/tb w?A jh i[zw/tko jK. nk;
j? fe ;zrsK fJ; fBwkDh e'fÙÙ Bz{ gqtkB eoBrhnK.

- gqGÙoBpho f;zx
26 wJh 2004
uzvhrVQ
  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Gkr - gfjbk
f;XKse ftÙb/ÙD
 ˜yw Bz{ ;{oi pDB fdT[
vkH r[oGrs f;zx

i{B 1984 dk T[go/ÙB pb{ ;Nko, fJe tZvk xZb{xkok ;h.

fJj fJe ˜yw j? i' f;Zy e"w dh f;wosh ftu'A ik BjhA ;edk. fJj
fJe ghV j?, fJe e;e j? i' ed/ g{oh soQK fwN BjhA ;edh. fiBQK
e"wK dh f;oiBk gow B?fsesk T[Zs/ j'Jh j't/-i' f;Zy e"w bJh d?th
ns/ ÙkfJokBk ;wki ;zrfms eoB bJh eowÙhb ofjDk j?-T[BQK Bz{
tZv/ xkT[ ;fjD/ g?Ad/ jB. tuBpZX nwb ftu NeokT[ bk˜wh j?.
fJj fe;/ ;zeN dh xVh ftu, fto'XK d/ fsZy/ j'D ;w/A, nrb/
fJfsjk; ftu th nkT[Adk oj/rk, id'A sZe e[Zb irs ftu fBnK,
d?ftsk ns/ ÙkfJoh Bkb ;zgzB ;wki BjhA T[Z;o iKdk. f;Zyh dh
tuBpZXsk e/tb fJe fyZs/ se ;hfws BjhA, fJj e[Zb irs bJh
j?, fJ; s'A th nZr/ ik e/ e[Zb ekfJBks gqsh j?. ““fpfusq BkNe””
ftu r[o{ r'fpzd f;zx ih B/ ;gZÙN ehsk j? fe ;zeN dh xVh ftu
feogkB iK yVr o{g nekb g[oy dk toskok ““f;qÙfN T[pkoB”” bJh
j?. fJ; d/ ;kXkoD noE fJj jB fe yVr dk uZbDk fJe fBoT[d/Ù
fjz;k BjhA ;r'A f;qÙNh d/ o[e/ ftek; Bz{ nZr/ s'oBk j?. fi; o{g ftu
th o[ektNK nkJhnK jB-ekfJBhsh, ;ZfGnkukoe, okiBhfse,
nkofEe nkfd, T[BQK o[ektNK ns/ fto'XK Bz{ jNkT[Dk ns/ rsh Bz{
ekfJw oZyDk j?.
J/Bh tZvh tuBpZXsk ns/ f;oiBkswe fizw/tkoh r[o{
;kfjpkB B/ f;Zy e"w Bz{ d/ fdZsh j?, fJ; d/ jkD dk pDBk e'Jh ;"yh
rZb BjhA. fJ; wzst bJh r[opkDh, r[o{ ;kfjpkB d/ ihtB ns/
ÙjhdK d/ eow tZb tko-tko ikDk gt/rk, T[ZE'A gq/oDk b?Dh gt/rh.
go tZvh b'V fJ; rZb dh j? fe fe;/ ˜ıw Bz{ fo;dk Bk oZfynk
ikt/, tZvhnK e"wK dh fBÙkBh fJjh j[zdh j? fe T[j fe;/ ˜yw Bz{ fJ;
soQK :kd BjhA eodhnK fe T[BQK e"wK dh toswkB ns/ GftZy gqsh
;'u n;zs[fbs j' ikt/. nkgD/ GftZyoEh fuzsB, nkgD/ :{N'ghJ/ s'A
d{o j' ikt/. ;koh r[opkDh ftZu, ftÙ/Ù eoe/ r[o{ r'fpzd f;zx ih
dhnK fbysK ftZu fJe th ;so BjhA fiE/ e'Jh ˜yw fo;dk B˜o
nkt/. jo ;so o"ÙBh j?, ;{oiK dh fJzsjk, nB/eK frnkB ns/
nB[Gt ;q'sK d/ nzpko, fiZE'A toswkB ns/ GftZy bJh f;oiDkswe
j'D dh p/nzs gq/oDk bJh ik ;edh j?.
j[D ;wK nk frnk j? fe n;hA T[go/ÙB pb{ ;Nko fij/ ˜yw
Bz{ th gow gq/oDk ;q's pDB d/JhJ/. r[o{ ;kfjpkB dh fw;kb tKr
fJ; Bz{ fJZe Ù[nk, frnkB-feoB, pbfe fJ; s'A th nZr/ bzx e/,
;{oi pDB d/JhJ/. ;kv/ ;fwnK ftu :j{dh Goksohnsk B/ nkgD/
j'b'e";N pko/ fJjh toskok pDkfJnk j?.
e[M frnkBÙhb rZbK ;fji/ jh f;ZyhnK ik ;edhnK jB.
gfjbh fJj fe nfij/ xZb{xko/ feT[A tkgod/ jB< fJ; dh okiBhsh
eh j?< ;kv/ ftÙt ftu ;'bQthA ;dh s'A fgZS'A ftÙt fJe tZvh wzvh
pD frnk j?. gZSwh e"wK B/ fJ; wzvh Bz{ tZvk ehsk j?. d"bs fJeZmh
eoB bJh d{i/ d/ÙK Bz{ r[bkw pDkfJnk. nfij/ doÙB ns/ gqpzX ou/
fiBQK Bkb J/Ùhnk ns/ ncohek Bz{ goszso oZfynk ik ;e/. nfij/
rzqE ns/ ftZfdne gqpzX th T[;ko/ rJ/ i' dkB GktBk Bkb
nB[ÙkfÙs eoB. fijVhnK e"wK ns/ ftnesh pˆkts eod/ ;B,
T[BQK Bz{ Ùesh Bkb fwNkfJnk frnk. ;kv/ Ùk;e tor B/ th gZSwh
e"wK d/ fJ; ;kwokih doÙB ns/ tosko/ Bz{ ftok;s ftu fbnk j?.
i' fJe e"wtkdh YKuk T[j T[;ko oj/ jB ns/ fi; dh T[j gfjo/dkoh
eo oj/ jB, T[; ftu Gkosh T[gwjKdhg ftu tZyoh j;sh oZyD
tkbhnK e"wK Bz{ ;fji/ ;theko BjhA ehsk ik ;edk. T[BQK d/ j;sh
;EkgB Bkb tZvh wzvh pDkT[D ftu th n"y nkT[Adh j?. nfijh
;kwokih fdqÙNh ns/ d"bs fJeZmh eoB dh j'V ekoD jh T[go/ÙB
pb{ ;Nko tkgfonk ;h. pkeh ekoD S'N/ ns/ fBr{D/ jB.
fJ; ;w/A tZvk gqÙB fJj j? fe Gkosh T[gwjKdhg fJe e"wh
pD/ iK pj[-e"wh. fJ; dk pj[-e"wh ufoZso gfjbK jh fJe
n;bhns j? fi; Bz{ wzfBnk BjhA frnk. Gkosh T[g wjKdhg d/ ;ko/
oki iK gqKs brGr ;[szso e"wh ;ZfGnkukoK d/ xo jB. fJBQK ;G
Bz{ tXD c[ZbD bJh pj[-e"wh ;zftXkB ns/ pj[-e"wh eBc?vo/fNt
okiBhfse ;zrmB dh b'V j? i' ni/ sZe fsnko BjhA ehsk frnk.
fJj ;G e"wh ;ZfGnkuko e/tb wzvh dhnK t;sK BjhA jB, fiBQK Bz{
Ùk;e tor d/ fjsK ftZu ˜'o Bkb jfEnkfJnk ikt/, ;r'A fJBQK d/
ÙkBdko ns/ r"otÙhb ;[gfBnK, ÙkfJohnK Bz{ gqc[Zfbs eoB dh b'V
j? sKfe fJj ;ZfGnkukoe ns/ f;oiBkswe s"o ”s/ jo o'˜ tZX
u/szB j' oj/ irs ftZu nkgDk tZvw[Zbk :'rdkB gk ;eD.
d{ih tZvh rZb i' fJ; wjKBkÙ s'A f;ZyD tkbh j?, T[j fJj
j? fe ykb;k fxqDk-w[es e"w d/ s"o ”s/ ;kfink frnk j?. fJ; dh
izr ipo fto[ZX j?, nB/esk Bz{ ftBkÙ eoB tkbhnK ÙeshnK d/
fto[ZX j?, ft;wkd ns/ nB/esk d/ t?oh jh ykb;k e"w bJh ““dkBt””
jB-nZi d/ gq;zr ftu e/tb d"bs fJeZmh eoB tkb/, e"wK ns/
b'eK Bz{ f;oc wzvh dhnK t;sK ;wMD tkb/, Gkt/A T[j fe;/
;zgodkfJ Bkb ;zpzfXs j'D. e'Jh th g{oh ;zgodkfJ iK ;w{j g{o/ dk
g{ok b[N/fonK dk BjhA j[zdk, T[BQK ftu'A fJe tor jh j[zdk j?. fJ;
bJh ykb;k fe;/ ;zgodkfJ dk fto'Xh BjhA j' ;edk, T[; ftu'A e/tb
b[N/fonK ns/ ikpoK dk fto'Xh jh j' ;edk j?. fJ; wjKBkÙ bJh
f˜zw/tko fe;/ fJe Xow iK ;zgodkfJ Bz{ BjhA mfjokfJnk ik ;edk,
e/tb T[; ftu w"i{d dkBtK dh jh fBÙkBd/jh eoBh pDdh j?.
fJ; wjKBkÙ s'A fgZS'A shih wjZstg{oB rZb fi; pko/ ;'u eoBh
b'VhAdh j?, T[j fJj j? fe ykb;k tkfjr[o{ dk j?. fJ; Bz{ d{joh gqG{-
;Zsk ;zgzBsk (vpb ;"toBNh) fdZsh rJh j?-whoh ns/ ghoh dh. go
fJ; dk Gkt nokiesk fBÙu/ BjhA. ykb;k f;ZXk tkfjr[o{ d/ j[ew
nXhB j?, go tkfjr[o{ ft;wkd dk r[o{ j?. ft;wkd J/esk ns/
nB/esk dk ;wtose j?, fJ; Bkb gq/fos nkBzd j? i' “;opZs d/
Gb/” bJh th tuBpZX j?. fJ; bJh ykb;k nkgDh d{joh gqG{-;Zsk-
;zgzBsk Bz{ ;fji-nB[ÙkÙB ftu fBGkJ/rk.
fJ; dk noE fJj j? fe J/esk-nB/esk jh f;qÙNh ns/ ihtB dh
n;bhns j? fJ; ftu ftuoBk jh ;fji j?. fJ; ;fji Bz{ ekfJw
oZyD bJh jh ykb;k :[ZX eodk j?. fJ; :[ZX d/ w"vb j[D pdb rJ/
jB. Bk T[j w[rbJh oj/ jB ns/ Bk jh ;kwokih. j[D yVr eJh
o{gK ftu uZbdh j?. j[D b'eszso ns/ fJ; dhnK ;z;EktK th
nk˜kdh bJh bVB dk w?dkB jB. d{i/ dk Gbk eoB ns/ fJ; bJh
fXo pD e/ yVB bJh th b'eszso dhnK ;z;EktK ftu'A bzxDk ˜o{oh
j?. nZi yVrXkoh j'D dk noE b'eszso d/ g?AsfVnK Bz{ ;wMDk th
j?. fJ; dhnK r[zMbdko ;z;EktK ftu Ùkfwb j' e/ fto'XK Bz{ ;wMDk,
T[BQK Bz{ ;wkgs eoB bJh ftT[AsK pDkT[DhnK th ““;opZs d/ Gb/””
ns/ ykb;k e"w dh fBozso ;Ekgsh bJh ˜o{oh jB.
b'eszso Bz{ wB ftu t;kT[D, fJ; d/ YzrK okjhA wkfXn;E j'D ns/
;zpzfXs nfGnk; eoB s'A fpBK, ykb;k e"w iK d{ihnK e"wK bJh
mhe g[ihÙB BjhA bJh ik ;edh. T[j g[˜hÙB i' nzsookÙNoh
GkJhukfonK Bz{ th ;theko j't/. nZi e'Jh izr fJeZfbnK BjhA bVh
ik ;edh. j[D fJj e/tb nzsookÙNoh GkJhukfonK dk fjZ;k pD e/
jh j' ;edh j?.
id'A fJ; wjKBk; Bz{ ykb;k Goksohnsk B/ ;{oi ftu pdb fbnk
sK fJj e/tb T[gGkt[esk, fxqDk ns/ ;"Vh fBÙkBd/jh s'A nZr/ bzx
ikt/rk. fJ;/ xNBk ftZu'A f;oiDk dk jVQ nkt/rk. ni/ se fJj
tkgfonk BjhA. :j{dh fuzseK B/ nkgD/ Bkb j'Jh p/fJB;kch Bz{ e[Zb
GkJ88hukfonK dh ftbZyDsk d/ fto'Xh gqpzXK ns/ T[BQK d/ nkXkoK
Bz{ tzrko ftZu pdb fdZsk sK fe GftZy ftZu fe;/ th GkJhuko/ iK
e"w Bkb w[V e/ wjKBkÙ Bk tkgo/. fJ; gq;zr ftu d' tZv/ fuzseK B/
gow d/D fdZsh j?. coK; dk b?ftBk; fi; B/ fJj ;Ekfgs ehsk j?
fe jo gowkfDe gotuB d{i/ Bkb ;Bw[Zy (c/; N{ c/;) ;ztkd j?.
d{i/ Bkb B?fse ;zpzX ns/ T[; gqsh f˜zw/tkoh dh ;th feqsh j?. :ke
d?fodk B/ fJj ;Ekfgs ehsk j? fe gotuB ftZu'A d{i/ dh Nq/;
(;[okr) ik BjhA ;edh. d{i/ ftZu fJzBhnK ;zGktBktK j[zdhnK jB
fe n;hA T[; Bz{ ed/ th g{o/ fuzBQ ftu pzBQ BjhA ;ed/. b?ftBk; ns/
d?fodk B/ d[BhnK d/ ;op fuzsB Bz{ d{i/ bJh ;fseko Gog{o pDk
fdZsk j?. fi; gotuB ftu d{i/ iK go (ndo) Bz{ T[; dh ;[zdosk
ns/ ;zGktBktK ftZu gSkfDnk BjhA ik ;edk, T[j ;wM ns/
gotuB nX{o/ jB. d{i/ Bz{ fJj ;EkB d/ e/ fJBQK fuzseK B/ jo
gotuB ns/ jo ;z;Ek Bz{ d{i/ Bz{ gSkBD ns/ T[; bJh ;fseko d/D
Bkb i'V fdZsk. nfijk fuzsB Bk j'Ad ftu nk ;edk i/ iowB
j'b'e";N Bz{ fJ; BthA ;'u dk ;{oi Bk pDkfJnk iKdk. f;Zy e"w,
ykb;k Goksohnsk B/ ni/ nfijh f;oiBk dk jVQ fbnkT[Dk j?,
fJ; dh T[vhe j?. r[o{ ;kfjpkB dh pkDh dh fw;kb gfjbK w"i{d j?.

-0-
 f;Zy fto'Xh gqtuB dk gqshe
vkH fwjo f;zx frZb

;zB 1984 JhH ftZu ehsk frnk pfbT{ ;Nko ;kek f;ZyK
ftZu shi/ tZv/ xZb{xko/ d/ s"o ”s/ :kd ehsk iKdk oj/rk. jfowzdo
;kfjp ftZu c"i dk fJj dkybk d' ;" pkJh ;kb pknd j'fJnk. fJ;
ftZu j˜koK b'e wko/ rJ/ fiBQK pko/ w[ezwb t/otk ÙkfJd ed/ th
gqkgs Bk j' ;e/. bZyK o[gJ/ dk ;wkB b[ZfNnk s/ ibkfJnk frnk.
fJ; s'A fpBK j˜koK dh frDsh ftZu r[o{ noiB d/t ih d/ Ùjhdh
g{op ”s/ nkJ/ jo T[wo d/ tor d/ b'eK Bz{ eJh soQK Bkb s;hj/ fdZs/
rJ/ ns/ yZib y[nko ehsk frnk.
fJj ;G e[M f;ZyK fto[ZX ehsk frnk fiBQK B/ fjzd[;skB dh
nk˜kdh bJh ;G s'A tX e[opkBhnK fdZshnK ns/ fiBQK B/ 1948,
1965 ns/ 1971 dhnK gkfe;skB Bkb j'JhnK bVkJhnK ftZu f;o
eZYtK :'rdkB gkfJnk ;h. ;zB 1962 ftZu uhB Bkb j'Jh bVkJh
ftZu f;ZyK dh pjkdoh ns/ ;{ophosk dh gkJh rJh XKe jw/Ùk :kd
ehsh iKdh oj/rh. pfbT{ ;Nko xZb{xkok feT[A ehsk frnk, eh fJj
Nkfbnk ik ;edk ;h, fJ; d/ w[Zy wB'oE eh ;B nkfd ;tkbK pko/
fJ; b/y ftZu uouk ehsh rJh j?.
Gkt/A pfbT{ ;Nko T[go/ÙB pko/ pVk e[M fbfynk ik u[Zek
j?, gozs{ fJ; ekotkJh d"okB i' f;ZyK T[Zgo tkgfonk ;h T[; dk g{ok
t/otk, T[; d/ w{b ekoB, ns/ T[; ekoB f;ZyK T[s/ gJ/ gqGktK dk
b/yk i'yk ni/ g{o/ ft;Eko ftZu ehsk ikDk pkeh j?. fJ; ;ke/
d"okB brGr fszB doiB r[od[nkfonK fty/ c"i tb'A ekotkJh
ehsh rJh ;h. gozs{ id'A th e'Jh rZb ehsh iKdh j? sK T[j f;oc
jfowzdo ;kfjp ezgb?e; ftZu ehs/ rJ/ B[e;kB se jh ;hfws j[zdh
j? ns/ T[j th e/tb nzÙe o{g ftZu. fJ; soQK d/ ehs/ ikD tkb/
fposKs ;ukJh s'A fes/ d{o jB. fw;kb ti'A wJh 20, 2001 Bz{
nzro/˜h fNqfpT{B ftZu gzikp g[fb; d/ fJZe ;kpek n?;HghH, i'
dopko ;kfjp ftZu j'Jh c"ih ekotkJh dk uÙwdhd rtkj ;h,
nB[;ko fJeZb/ T[; fJbke/ ftu'A nZm ;" bkÙK dk ;;eko ehsk
frnk ;h. fJ; s'A gfjbK fJ; pko/ ;oekoh nzeV/ pj[s xZN frDsh
d;d/ nkJ/ jB.
 fJ; soQK nzfwqs;o s'A pkjo d/ r[oXkwK, fiZE/ fJ; ;ke/ ;w/A
c"ih ekotkJh ehsh rJh ;h, fty/ th eJh EktK T[Zs/ ekch ikBh
ns/ wkbh B[e;kB j'fJnk ;h. b/ye Bz{ c"ih ekotkJh s'A d; fdB
pknd gfNnkbk d/ r[od[nkok d[Zy fBtkoB ;kfjp fty/ ikD dk
w"ek fwfbnk ;h. fJ; r[od[nko/ dh ;oK ftZu ÙkfJd jh e'Jh n?;k
ewok ;h fi; d/ pkjo iK nzdo r'bhnK d/ iK y{B d/ fBÙkB BjhA
;B. ;gÙN j? fe T[; s'A gfjbK ;ko/ ewfonK dh X[bkJh th ehsh
rJh j't/rh. fJ; dk Gkt fJj j? fe r[od[nkok d[y fBtkoB
gfNnkbk fty/ th ekch ikBh B[e;kB j'fJnk ;h. nkb/ d[nkb/ ofjD
tkb/ b'eK nB[;ko fJZE/ c"ih ekotkJh ;w/A brGr g?Ash-ukbh fwzN
r'bh uZbD dh nktk˜ nkT[Adh ojh ;h. ;[Gkte j? fe fJzBk ;wK fJj
jtk ftZu sK BjhA ubdh ojh j't/rh. fJ; soQK fiBKQ j'o Xkofwe
n;EkBK T[Zs/ T[; ;w/A c"ih ekotkJh j'Jh ;h T[BQK ftu'A eJh ”s/ u'yk
ikBh wkbh B[e;kB j'fJnk j't/rk fi; pko/ edh e'Jh rZb BjhA
ehsh rJh. fJ; r[od[nkok ezgb?e; fty/ pkeh EktK T[s/ th
r'bhnK d/ fBÙkB ;kc B˜o nkT[Ad/ ;B.
fi; e"w dk fJfsjk; pbtkB ns/ r"otÙkbh j't/ T[; Bz{
dpk e/ oZyDk brGr n;zGt j[zdk j?. f;Zy fJfsjk; dk jo edw
fBZro ÙkB Bkb Gog{o j?. fJ;/ ekoB jo oki;h d"o ftZu T[BQK B/
jo tzrko dk vZN e/ ns/ nkgD/ fBnko/ Yzr Bkb i[nkp fdZsk j?.
;zB 1978 s'A 1984 se fiZE/ f;ZyK ftZu nkgD/ oki;h jZeK pko/
u/sBsk ftZu s/˜h Bkb tkXk j'fJnk T[ZE/ T[BQK ftZu nkgD/ fto;/
gqsh ikrqsh ns/ wkD th pj[s gquzv j'J/. nfijk tkgoBk Gkos d/
jkew tor d/ fJe;kohekoB (homogenisation) d/ f;XKs ns/
;zpzXs j?AeV/ tkb/ gqtuB (discourse) bJh fJZe tZvk u?fbzi ;h.
brGr shj-g?Ash ;kb se tZy tZy soQK d/ ;oeko fB:zsos ns/
;oeko fBod/Ùs whvhJ/ dk :'iBkpZX sohe/ Bkb gkfJnk frnk
gqGkt fJekfJe p/n;o j' frnk ;h. jo gk;/ f;Zy Xow ns/ f;Zy
f;XKsK dh uVQsb pDh j'Jh ;h. fJ; pdbdh gq;fEsh s'A Gkosh
;oeko s/ Gkosh jkew tor dk vz{xh fuzsk dk fÙeko j'Dk bk˜wh
;h. fiE/ jkew Ùq/Dh ckfÙ;N fdqÙNh oZydh j't/ T[ZE/ nfij/ tZyoh ;'u
tkb/ xZN frDsh b'eK Bkb ;t?wkB tkbh n?vi;Nw?AN dh EK fBo'b
XZe/Ùkjh tkbk o[y ngDkfJnk iKdk j?. nfij/ b'eK d/ rzGho
okiBhfse u?fbzi Bz{ fpbe[b sfj; Bfj; eoB bJh ˜o{oh j[zdk j?
T[BQK d/ ;w{fje r"ot ns/ ÙkB Bz{ Yfj Y/oh eoBk. ;zB 1984 JhH
fty/ Gkos ;oeko tb'A f;ZyK fto[ZX ehshnK rJhnK ekotkJhnK
wZ[y o{g ftZu f;ZyK d/ wkD, skD ns/ ÙkB Bz{ ysw eoB bJh jh
;B. cotoh 1984 ftZu jfonkDk ftZu f;ZyK Bz{ eJh fdBK se pZ;K
ftZu'A eZY e/ T[BQK dh wko e[NkJh ns/ jo soQK Bkb fBokdo ehsk
ikDk, pfbT{ ;Nko T[go/ÙB ns/ ;w[Zu/ gzikp ftZu fszB uko fdBK
dk eofcT{ ns/ Btzpo 1984 ftu d/Ù dh okiXkBh fdZbh ns/ eJh
j'o tZv/ ÙfjoK ftZu f;ZyK dh p/o'e B;be[Ùh ns/ b[ZNwko nkfd ;G
f;ZyK d/ ;w{je r"ot Bz{ BÙN eoB bJh jh :'iBk pZX sohe/ Bkb
u[Ze/ rJ/ edw ;B.
eh pfbT{ ;Nko T[go/ÙB Nkfbnk ik ;edk ;h<
i/eo ;oeko dk wzst T[; t/b/ dopko ;kfjp ezgb?e; ftZu
ofj oj/ ykVe{ f;zxK Bz{ pkjo eZYDk jh ;h sK T[; bJh fJj
xZb{xkok eoBk ˜o{oh BjhA ;h. gfjbh sK rZb fJj fe i/eo e/tb
fJjh fJZe wzst ;h sK fco brGr fszB doiB fJfsjk;e
r[od[nkok fty/ fJZe' ;w/A BK sK c"ih ekotkJh eoB dh b'V ;h ns/
Bk jh ;ko/ gzikp d/ fgzvK ns/ ÙfjoK ftZu eofcT{ brkT[D dh.
gozs{ i/eo wzB th bJhJ/ fe fJ; c"ih ekotkJh dk wzst ;zs ioB?b
f;zx fGzvoKtkb/ ns/ j'o ykVe{ f;zxK Bz{ jfowzdo ;kfjp ezgb?e; s'A
pkjo eZYDk ;h sK pkeh ;zGt sohe/ th tosD dh b'V ;h. fJ;
wzst bJh fszB okj j' ;ed/ ;BL- (T) ;qh nekb sys d/ iE/dko
;kfjp tZb'A ykVe{ f;zxK Bz{ pkjo nkT[D bJh fejk ikDk. (n) d{;ok
okj ;h dopko ;kfjp d/ T[; fjZ;/ dh x/ok pzdh eoe/ gkDh ns/ o;d
dh ;gbkJh pzd eoBk. (J) sh;ok wkor ;h ;qh nekb sys ;kfjp
”s/ jwbk eoBk. ;oeko B/ gfjbk okj fJ; eoe/ Bk u[fDnk feT[Afe
T[; Bz{ vo ;h fe i/eo ykVe{ f;zx nekb sys d/ iE/dko d/ efjD
”s/ pkjo nkT[Ad/ jB sK T[BQK dk wkD ;fseko f;Zy b'eK ftZu j'o
th tX ikt/rk. fJ; s'A fpBK fJ; Bkb f;Zy gqzgok ns/ nekb sys
;kfjp dh j'o th uVQs ;gZÙN j'Dh ;h. T[go'es d't/A Bshi/ e/Adoh
;oeko Bz{ fe;/ soQK wB˜{o BjhA j' ;ed/. fJ;/ soQK d{ik okj th Bk
ngDkfJnk frnk feT[Afe fJj th e/Adoh ;oeko dh Bhsh d/ tZv/
gfog/y ftZu fcZN BjhA ;h j[zdk. fJ; gqeko ;oeko B/ shik okj jh
ngDkfJnk i' fJ; ftÙkb ;'uh ;wMh dhox ekbhB :'iBk dk f;ZNk
;h. fJ; ;zpzX ftZu fJZe j'o rZb fXnkB:'r j? fe fJ; c"ih jwb/
bJh i' fdB u[fDnk frnk T[j r[og{op dk fdB ;h fi; fdB b'e
bZyK dh frDsh ftZu tZy-tZy r[od[nkfonK fty/ doÙBK bJh iKd/
ns/ T[ZE/ mfjod/ jB. fJBQK ÙoXkb{nK ftZu jo T[wo ns/ jo tor
d/ b'e Ùkfwb j[zd/ jB. fJBQK bZyK b'eK d/ r[oXkwK fty/ fJ;
r[og{op ;w/A jk˜oh d"okB brGr fszB doiB EktK ”s/ jwbk ehsk
ikDk T[Zgo fbyh ;'uh ;wMh :'iBk dk fjZ;k ;h.
pfbT{ ;Nko ;ke/ d/ wB'oE
e/Adoh ;oeko tb'A fejk frnk j? fe pfbT{ ;Nko T[go/ÙB
dk w[Zy wB'oE jfowzdo ;kfjp ezgb?e; ftZu'A ykVe{nK Bz{ pkjo
eZYDk ;h. i/eo fJ; ekotkJh ”s/ ftnkge fdqÙNh gkJh ikJ/ sK
fJ; n?eÙB pko/ ;oekoh gZy'A dZf;nk frnk fJj wzst pj[sk iudk
BjhA. fJ; ekotkJh fgZS/ e/Adoh ;oeko ns/ Gkosh jkew iwks d/
n;b wB'oE j/m fby/ nB[;ko ;BL
(1) gzikp ns/ f;ZyK dhnK ikfJ˜ wzrK dh gqkgsh ;zpzXh
brkfJnk frnk Xow :[ZX w'ouk T[; ;w/A f;yo T[Zs/ gj[zu
u[Zek ;h ns/ e/Adoh ;oeko e'b T[BQK wzrK Bz{ wzBD s'A pr?o
e'Jh ukok BjhA ;h ofj frnk. f;ZyK d/ ;ko/ XV/ ns/ pj[s
Gkoh frDsh ftZu f;Zy fJ; w'ou/ ftZu Gog{o ;fj:'r d/ oj/
;B. i/eo ;oeko fJ; w'ou/ ftZu T[mkJhnK rJhnK wzrK Bz{
wzB b?Adh sK gzikp dh fBt/ebh ÙyÙhns j'o th T[xV e/
;Ekfgs j'Dh ;h. nfijk tkgoBk Gkosh jkew iwks d/
fJe;koheoB d/ wkvb Bz{ Gkoh s"o ”s/ yzfvs eoB d/ ;woZE
j'Dk ;h.
(2) ;zB 1980 JhH d/ nk; gk; ;zs ioB?b f;zx fGzvoKtkb/ f;Zy
irs dh gqw[Zy ÙıÙhns pD u[Ze/ ;B. fJ; s'A pknd T[BQK
dh f;Zy gzE ftZu ;fEsh brksko w˜p{s j[zdh rJh. T[BQK
dh eEBh s/ eoBh ftZu fJe;[osk j'D ekoB ns/ p/dkr
ÙıÙhns d/ XkoBh j'D ekoB T[j nkw b'eK bJh fJZe
BkfJe d/ o{g ftZu ;Ekfgs j' u[Ze/ ;B. nfij/ bhvo dk
ekfJw ofjDk d/Ù dh jkew Ù/qDh d/ gqtuB bJh fJZe tzrko
;h. pfbT{ ;Nko T[go/ÙB dk fJZe wzst ;zs ioB?b f;zx
 fGzvoKtkfbnK ns/ T[BQK d/ f;oeZY ;kEhnK Bz{ ysw eoBk
;h.
(3) Gkosh Ùk;e tor dh fJZe tZvh fuzsk fJj ojh j? fe tZy
tZy soQK Bkb tzv/ j'J/ d/Ù d/ b'eK Bz{ fJZe bVh ftZu fet/A
go'fJnk ikJ/. nfijk eoB bJh id'A fJ; tor nZr/ e'Jh
fefonkswe T[Zdw BjhA j[zdk sK T[j fe;/ Xkofwe xZN
frDsh Bz{ fxoDk ns/ fjz;k dk fBÙkBk pDk e/ fjzd{ Xow d/
b'eK Bz{ i'VB dh e'fÙÙ ftZu j[zdk j?. fJBQK xN frDshnK
ftZu edh w[;bwkB, edh f;Zy ns/ edh fJ;kJh j[zd/ jB.
fJ; wzst bJh edh fjzd{-w[;fbw dzr/ eotkJ/ iKd/ jB,
edh ;qh nekb sys T[Zs/ s'gK s/ N?AeK Bkb jwbk ehsk
iKdk j?, edh pkpoh w;fid frokJh iKdh j? ns/ ed/
froikxo ibkJ/ iKd/ jB. ;zB, 1980 s'A 1995-96 se
nfijk fBÙkBk f;ZyK Bz{ pDkfJnk frnk ;h. ;' fJ; ;ke/
fgZS/ fJZe GktBk fpyoh j'Jh (Gkosh) wZ[y Xkok Bz{ i'VBk th
;h.
fJj rZb pj[s wjZstg{oB j? fe Gkosh w[Zy Xkok Bkb
;zpzXs fe;/ th okiBhfse gkoNh B/, Gkt/A T[j fJ; xZb{xko/
bJh f˜zw/tko eKro; gkoNh dh ;ys fto'Xh jh feT[A Bk
j't/, pfbT{ ;Nko T[go/ÙB dh fBy/Xh BjhA ehsh. fJj nbZr
rZb j? fe d[BhnK d/ 200 s'A tZX w[beK ftZu'A T[; t/b/ d/
;'thns :{BhnB (i' j[D N[ZN u[Zek j?) ns/ cb;shB d/ fJZe
B/sk :k;o nokcks s'A fpBK fe;/ th w[be B/ fJ; xNBk dh
jwkfJs BjhA ;h ehsh.
(4) Gkosh okiBhsh d/ ngokXheoB pko/ pVk e[M fbfynk ns/
fejk iKdk j?. rZb fJZE/ jh ysw BjhA j[zdh. eJh tko sK
okiBhfse gkb;h th nfij/ ngokXheoB tkbh GktBk
ftZu'A T[gih j[zdh j?. ;zB 1980 ftZu e/Ado ftZu ;Zsk ftZu
nkJh gkoNh B/ f;Zy fto'Xh gquko, ekotkJh ns/ fjz;k okjhA
nZr/ Bz{ t'NK ftZu fiZs gqkgs eoB dh gkb;h Bz{ gfjb
fdZsh j'Jh ;h. fJ; wB'oE dk pfbT{ ;Nko xZb{xko/ pko/
c?;bk b?D ftZu ekch :'rdkB fejk ik ;edk j?.
(5) pfbT{ ;Nko T[go/ÙB T[; t/b/ dh e/Adoh ;oeko dk fJZe
gk;k ;h. fJ; dk d{ik gfjb{ ;h gzikp d/ ;ojZdh f˜fbQnK
ftZu f;Zy B"i[nkBK dh “;eohfBzr” eoBk, fJ; “;eohfBzr”
Bz{ T[go/ÙB “t[Zvo'˜” dk BK fdZsk frnk ;h. fJ; nXhB
gzikp d/ ;ojZdh f˜fbQnK ftZu f;Zy B"i[nkBK, yk; eoe/ i'
nzfwqsXkoh ;B, dh SkDphD eoB dh nkV ftZu eJhnK Bz{
g[fb; fjok;s ftZu fbnk frnk ns/ sÙZdd ehsk frnk.
T[BQK ftZu'A eJh bkgsk th j'J/ j'Dr/. nfijh ekotkJh eoB
s'A gfjbK pfbT{ ;Nko T[go/ÙB torh tZvh ekotkJh ˜o{oh
;h sK i[ f;Zy b'eK ftZu tZv/ gZXo T[Zs/ vo s/ ;fjw g?dk
ehsk ik ;e/. i/eo pfbT{ ;Nko T[go/ÙB Bk ehsk frnk
j[zdk sK b'e sEk efEs T[go/ÙB “t[Zvo'˜” ekw:kp Bk j'D
fdzd/.
(6) pj[ ;fGnkukoe d/ÙK ftZu id'A th e/Adoh jkew fe;/ fJZe
tor Bz{ ;pe f;ykT[D bJh nkgDh fjz;k dk fBÙkBk
pDkT[Ad/ jB, sK fJ; dk ;[B/jk d/Ù d/ pkeh S'N/ ;fGnkukoK
bJh th gj[zukT[Dk ˜o{oh j[zdk j?. Gkos ftZu f;ZyK torh
xN-frDsh, i' fe;/ Gow tZ; 1984 JhH se nkgD/ nkg Bz{
pj[ frDsh ;wMdh ojh ;h, d/ ;G s'A gftZso n;EkB T[Zs/
N?AeK s/ s'gK Bkb jwbk eoB dk wsbp pkeh xZN
frDshnK Bz{ th fJj dZ;Dk ;h fe d/Ù dh w[Zy Xkok dk ns/
T[; d/ gqtuB dk fto'X pj[s wfjzrk g?Adk j?. b'eK Bz{ geV
e/ ns/ fgZS/ jZE pzBQ e/ r'bh wko e/ wkoBk, iK j'o r?o
wB[Zyh ;b{e eoBk, f;Zy o?co?A; bkfJpq/oh Bz{ c"ih ekotkJh
s'A pknd ibkT[Dk iK T[; ftubhnK g[;seK ns/ foekov
nkfd Bz{ fdZbh ftZu fe;/ e/Adoh ;z;Ek d/ dcso ftZu S[gk
SZvDk (fit/A e[M ;w/A s'A fejk ik fojk j?) fJ;/ wzst bJh
u[Ze/ rJ/ j'o edw nky/ ik ;ed/ jB.
eh eoBk b'VhJ/<
pfbT{ ;Nko T[go/ÙB T[; ;w/A dh e/Ado ;oeko ns/ T[;d/
;woEeK tb'A fJZe pj[s vz{xh ;'u ftuko wro'A fsnko ehsh :'iBk
dk f;ZNk ;h. nzro/˜ oki ;w/A fJzB/ tZv/ gZXo ”s/ b'eK fto[ZX ehsh
rJh c"ih iK g[fb; ekotkJh dh e'Jh d{ih fw;kb BjhA fwbdh.
ftÙt izr ;w/A :{Zog ftZu Bk˜hnK tb'A ehs/ rJ/ :j{dhnK d/ xkD
pko/ nB/ek g[;seK, y'i gZso fby/ rJ/ jB. gozs{ pfbT{ ;Nko
T[go/ÙB t/b/ i' tkgfonk j? T[; dk sK g{ok t/otk th ni/ se BjhA
Skfgnk frnk.
pfbT{ ;Nko T[go/ÙB ;w/A tZy-tZy EktK T[Zs/ c"ih n?eÙB
d"okB i' e[M tkgfonk T[; dk ft;fsqs fpUok fJeZmk eoB dh b'V
j?. nfij/ t/ot/ T[gozs jh fJ; xZb{xko/ d/ ekoBK ns/ gqGktK dh
;jh fBÙkBd/jh j' ;edh j?. i/eo g{o/ t/ot/ gqkgs BjhA j[zd/ sK
;oeko d[nkok ikoh ehs/ sEk efEs “tkJhN g/go” ftZu T[mkJ/ rJ/
w[ZfdnK se jh ;ko/ fposKs ;hfws ofj ikDr/. i/eo ;jh s;tho
;kjwD/ BjhA fbnKdh rJh sK fJ; ;ke/ dk fÙeko j'J/ b'eK Bz{ jh
;wK g?D ”s/ fJ; ;ke/ d/ ˜[zw/tko ns/ ˜kbw eoko fdZsk ikfJnk
eo/rk.
b'V j? T[BQK b'eK d/ gfotkoK s'A t/ot/ gqkgs eoB dh fizBQK
d/ xoK d/ w?Apo T[; fdB r[o{ noiB d/t dk Ùjhdh r[og[op wBkT[D
rJ/ gozs{ fco ed/ tkg; BjhA nkJ/. gsk eoB dh b'V j? fe T[BQK dh
T[; d[ydkJh ftS'V/ d/ ;zdoG ftZu fJ; xZb{xko/ pko/ eh ;'u ojh j?.
fiZE/-fiZE/ th c"ih ekotkJh ehsh rJh T[ZE'A d/ nfij/ gfotkoK dh
fBÙkBd/jh eoBh ukjhdh j? ns/ T[BQK ftu'A xZN'-xZN ;?Agb d/ s"o
”s/ eJhnK s'A fJzNoftT{ okjhA b'VhAdh ikDekoh fJeZmh eoBh
ukjhdh j?. fJ; s'A fpBK fJ; jwb/ d"okB jfowzdo ;kfjp ezgb?e;
ftZu ns/ fJ; d/ nkb/ d[nkb/ d/ fJbke/ ftZu j'Jh b[ZN y;[ZN dh
ft;fsqs fb;N fsnko eoB ns/ T[; Bz{ fJZe Nq?eN d/ o{g ftZu Skg
e/ bZyK dh frDsh ftZu tzvD dh th b'V j?.
i/eo pfbT{ ;Nko T[go/ÙB pko/ fJj ;ko/ t/ot/ ;[fjodsk
Bkb fJeZm/ eoe/ w[ezwb o{g ftZu BjhA Skg/ iKd/ sK fJ; xZb{xko/
d/ d[yKs Bz{ f;Zy f;wqsh ftu'A nb'g j'D ftZu pj[sh d/o BjhA
bZr/rh. Gkosh jkew iwks ukj/rh fe fJ; xZb{xko/ dh w[ezwb
s;tho f;Zy f;wqsh ftZu ;jh o{g ftZu nzfes Bk j' ;e/. gozs{
nfijh gj[zu dk j'Dk Gkos jkew Ù/qDh d/ szr B˜ohJ/ dk jh ;{ue
j?. i/eo fJfsjk; s'A b'VhAdh nrtkJh gqkgs eoBh j't/ sK T[; ;G
e[M dk nzeD ns/ wzEB ˜o{oh j[zdk j? i' b'eK dh wkBf;esk Bz{ Mzi'V
frnk j't/. fJ; ;ke/ dk nfijk ft;fsqs nzeD ns/ T[; dk ;[fjod
wzEB ;w[Zu/ d/Ù bJh th fjsekoh j't/rk.
fJ; xZb{xko/ s'A fJZedw pknd ;qh nekb sıs dh ;oekoh
;ogq;sh j/m g[Bo T[;koh nfij/ fuzBQK Bz{ fwNkT[D dh ;oekoh e'fÙÙ
;h. fJ;/ soQK pfbT{ ;Nko T[go/ÙB T[gozs ;oekoh d/y o/y ftZu
f;Zy gqzgok fto[ZX pDkJ/ rJ/ ;qh nekb sys ;kfjp Bz{ f;Zy gzE
d[nkok Ykj fdZsk frnk ;h ns/ T[; d/ wbp/ Bz{ :kdrko s"o ”s/
dopko ;kfjp ezgb?e; ftZu oZfynk frnk ;h. gozs{ ;zB 1988 JhH
ftZu “ekbh roi” ;ke/ t/b/ ;oeko B/ fJ; Bz{ u[ek e/ fes/ rkfJp
eo fdZsk sK i' nkT[D tkbhnK g[ÙsK ;oeko d[nkok ehs/ f;ZyK
fto[ZX ˜[bw d/ fuzBQK Bz{ BK d/y ;eD. gozs{ nc;'; j? fe ;qh dopko
;kfjp ezgb?e; ;w/s pj[s EktK d/ pfbT{ ;Nko T[go/ÙB d/ pj[s/
fuzBQ f;Zy gqpzXeK dh ;fjwsh Bkb fwNkJ/ rJ/ jB. nfijk feT[A
ehsk frnk j?, fJj nkgD/ nkg ftZu fJZe tZyo/ nfXn?B dk ftÙk
j?. fijV/ b'e nkgD/ fto;/ pko/ ;iZr ns/ ;[fjod j[zd/ jB T[j
nfij/ fuzBQK Bz[ ed/ nb'g BjhA j'D fdzd/.
fw;kb ti'A d{i/ ftÙt :[ZX ;w/A Bk˜h ckÙhtkd tZb'A i'
:j{dhnK dk xkD ehsk frnk, T[; pko/ :j{dhnK tb'A :{og ftZu
eJh EktK T[s/ fdb Nz[pD tkbhnK :kdrkoK ekfJw ehshnK rJhnK
jB. nfij/ ;wkoeK Bz{ t/yD T[gozs r?o :j{dh doÙe th vz{xh soQK
gqGkfts j'J/ pr?o BjhA ofj ;ed/. fJ;/ soQK ifbQnK tkb/ pkr ftZu
uZbhnK r'bhnK d/ fBÙkB T[;/ soQK uzrh soQK puk e/ oZy/ rJ/ jB.
gozs{ fJ; d/ T[bN jfowzdo ;kfjp ezgb?e; fty/ j˜koK r'bhnK
ns/ s'gK d/ fBÙkB brGr fwNk fdZs/ rJ/ jB. fJZe gk;/ n;hA
Gkos ftZu nzro/i ;oeko dh X"A;, XZe/ ns/ ˜[bw Bz{ nrbhnK
B;bK Bz{ fdykT[D bJh wfjc{˜ oZy SZfvnk j?, id fe d{i/ gk;/ T[;
s'A fes/ tZv/ XZe/ s/ ˜[bw d/ ;ko/ fBÙkB ysw eo fdZs/ jB. pfbT{
;Nko T[go/ÙB d/ fdqÙNhwkB fuzBQK dk fwNkfJnk ikDk dZ;dk j? fe
f;Zy bhvofÙg Bz{ nkgD/ fto;/ Bz{ ;zGkbD gqsh fes/ tX/o/ ikro{e
ns/ gqshpZX j'D dh b'V j?. i/eo f;ZyK dk fto;k jh ft;o frnk
sK fco f;ZyK bJh e[M th fBnkok BjhA pu/rk.

-0-
 pdh dhnK skesK s/ f;Zy
gqGÙoBdhg f;zx

r[bkwh e'Jh fJZe gZyh toskok BjhA. fJj id'A Skn iKdh j?
sK f˜zdrh dk e'Jh th fjZ;k fJ; d/ n;o s'A w[es BjhA ofjzdk iK
n;hA efj bJhJ/ fe r[bkwh dk noE jh fJB;kB dh j;sh d/ T[;
e/Ado ”s/ e'Jh r?o e[dosh rbpk g? ikDk j?, fiZE'A ihtB dhnK
;kohnK fdÙktK iBw b?AdhnK jB. r[bkwh wB[Zy d/ j'D ”s/ fezs{ j'
ikD dh dÙk dk BK j?. w[Zedh rZb n;hA efjDk ukjKr/ fe r[bkwh
wfj˜ fJZe oki;h toskok jh BjhA, fJj fJZe gqG{;Zsk ;zgzB jkew
tor tZb'A d{finK d/ jZeK, nk˜kdh iK gG[;Zsk ”s/ Skg/ wko/ ikD
dh ejkDh jh BjhA, ;r'A fJj wkiok j'o j?. fJj pdh dhnK skesK,
fiBQK jUw? dh s[ZSsk ”u'A T[gi/ Xosh d/ p/ikB w'j, y[dh dh p/v"b
xkVs d/ edwK ftub/ s"yb/ Go/ vo s/ ;Zu s'A s'V d/D dh ;kf˜;
dk ˜kjo j' u[Zek o{g j?. fJj fJB;kB dh, nkgD/ n;b okj s'A GNe
;"VhnK, ueku"AX GohnK s/ fes/ th Bk fbik e/ nkgD/ nkg ftZu jh
rZbskB eo d/D tkbhnK Bho; fdÙktK ftu GNeD d/ jkb dh
ftfEnk j?. ;kBz{ e'Jh G[b/yk BjhA fe r[bkwh tZvhnK ;zGktBktK
Bkb Gog{o e"wK Bz{ fe;/ do i'rk BjhA SZvdh. go fJZE/ fJj B[esk
yk; s"o T[Zs/ fXnkB ftZu oZyD tkbk j? fe r[bkwh dk fÙeko ed/
th ftnesh iK e"wK BjhA j'fJnk eodhnK, fJ;dk fÙeko u/sBsk
d/ Xoksb j'fJnk eod/ jB. u/sBsk d/ ftfGzB XoksbK d/ gZXo,
T[BQK nzdobh rsh, s/ T[sko uVQktK nB[;ko jh r[bkwh T[BQK T[Zs/
xZN iK tZX rbpk gkT[Adh j? iK fco T[BQK Bz{ w'j ;eD s'A th
n;woZE ofjzdh j?.
Xow dk ;zpzX feT[Afe wB[Zy dh o{j d/ ;¯o Bkb j? fJ; bJh
fJ; gqsh frDsh fwDsh tkbh gj[zu BjhA ngDkJh ik ;edh. fJj
w;b/ j'o jB. fJZE/ rZbK nkg' nkgDhnK jB, tkNK th s/ edw th
nkg' nkgD/ jB. fe;/ fBÙfus f;XKse u"yN/ dh g?otkJh eoB tkb/
s[oB d/ ;woZE BjhA j' ;ed/. fJ;dk ftukoXkoe ;gZÙNsk Bkb d{o
dk th Bksk BjhA. fJj sK ;zpzXK dh gkeh˜rh s/ fÙZds ftZu'A fJe
G'b/ Gkn gqshsh j[zdh j?. fi;dh fBozsosk f;XKsK tor/ d'w doik
oZyD tkb/ gZyK dh EK ”s/ gSkD pko/ mhe B˜ohnK pDkT[D bJh
th ˜whB fsnko eodh j?. e"wK d/ fBnko/gD d/ poeoko ofjD dh
jkbs ftZu T[go'es nt;Ek fdqÙNwkB j[zdh j?. fJ; fBnko/gD Bz{
poeoko oZyD s/ u"frod/ Bz{ fJ;dh o"ÙBh Bkb Gog{o oZyD bJh
fJZe tZyok wkj"b nfs ˜o{oh j?. fJ; tZyo/ wkj"b dk gqw[Zy gfjb{
nfijh okiBhfse ftt;Ek j? fi; sfjs ;wki d/ ;G Bkekokswe
s/ ;kekokswe o[MkBK d/ s[oB dk ezNo'b fe;/ j'o skes d/ jZE Bk
j' e/ ;zpzXs e"w d/ jZE jh j't/. nfijk fe;/ e"w ftÙ/Ù d/ nkgD/
nk˜kd gqG{;Zsk ;zgzB oki dh jkbs ftZu jh ;zGt j?. ;{uBk
seBhe ns/ ;z;koheoB d/ nB/e o[MkBK d/ rkbp j'D d/ pkti{d
nk˜kd oki d/ o{g ftu fJj ;zGt j?. iK d{i/ ÙpdK ftu nk˜kd
oki dh ekfJwh pr?o fJ;dk j'o e'Jh th pdb ;kjwD/ BjhA j?. fJj
fJZe ;ZukJh j?. fi;dh ;zs n;zs ;G Bz{ ;'Mh j? s/ ;G nkg' nkgDh
fdÙk nıfsnko eod/ jB.
fit/A fe n;hA gfjbK f˜eo eo nkJ/ jK, pdh dhnK skesK
dk jo edw jT{w? dh s[ZSsk ftu jh yVQk j[zdk j?. fJ; bJh e'Jh
T[;ko{ fdÙk nıfsnko eoB dh pikJ/ T[j wB dh ;kfiÙh
x[Dsopk˜h ftu jh fiT{AdhnK jB. nX{o/ okjK d/ izs nkgD/ yk;
okj d/ j;hB B˜kfonK ftub/ fJÙko/ nB[Gt eo g{o/ okj d/ ;Bw[Zy
j'D dh pikJ/ fJe j'Sh f˜Zdpk˜h ftZu'A g{o/ okj d/ fBnko/gD Bz{
ısw eo T[;Bz{ nkgD/ Xoksb ”s/ v/rD d/ purkBk wB;{fpnK ”s/
T[Zso nkT[Ad/ jB. ;fEsh dk ;G s'A ısoBke gZy fJj j? fe nfijk
eofdnK T[j r[Bkjrko tkbh BjhA, ek¯o tkbh dÙk ftZu fiT{Ad/
jB. f;ZN/ ti'A B?fsesk iK fÙÙNkuko d/ fe;/ th fwnko dk pu/
ofjDk ebgBk s'A goQ/ dh rZb j' fBZpVdh j?. fJB;kB Bz{ T[;d/
n;b e/Ado s'A s'V r[bkwh ftZu ieVB bJh fJB;kBhns d/ Bkw
dk jh f;o BhtK eo d/D tkbhnK e[fNb s'A e[fNb ;kf˜ÙK, nfs
fBodkfJsk Go/ ipo' ˜[bw, n"osK dh p/gZsh ns/ Xkofwe n;EkBK
T[Zgo jwb/ nkfd d/ o{g ftu pdh dhnK skesK nkgD/ o{g
ftykT[AdhnK jB. fJZE/ fJj rZb yk; s"o T[Zs/ fXnkB ftu oZyDh
ukjhdh j? fe fJj ;G e[ZM e/tb fe;/ fyM, Jhoyk, dt?s iK t?o
Gkt ftZu'A jh BjhA j[zdk. fJ; ;G e[M d/ Bkb Bkb gzvskT{g[D/ d/
f;yob/ o{g th nkgD/ i"jo ftyk oj/ j[zd/ jB. fJB;kB dh j;sh Bz{
ybktK ftZu o'b d/D bJh fBÙkB/ ti'A u[D/ iKd/ T[; dh o{j d/ ;{yw
s/ ;E{b e/AdoK dh gSkD fgZS/ ezw eo oj/ p[ZXh d/ s/˜ o{g tko-tko
fJj fdqV eotkT[Ad/ jB fe neb dh pkoheh ftZu Ù?skB feZE'A sZe
ik ;edk j?.
T[go'es fynkb dh ˜kwBh GoB tkbhnK xNBktK dh
fJfsjk; ftu fJZe bzwh bVh j?. fiBQK ftZu'A ;G s'A B/V/ dh xNBk
wZSoh pkjwDh d/ oki ftu ehsk frnk dopko ;kfjp T[Zs/ jwbk
j?, fi;Bz{ fe b'e ;kek Bhbk skok d/ s"o ”s/ ikDd/ jB. nfeqsxDK
tZb'A ehsh rJh fJj e'Mh joes n;b ftZu fJZe xNBk BjhA fJZe
nwb j?. T[Zgobh ftuko d/ gq;zr ftZu t/fynk fJj T[j nwb j? i'
f;Zyh d/ gqekÙ dh xVh s'A jh Ù[o{ j' frnk ;h. fjzd{nK dh ;w{fje
u/sBsk ns/ fJ; ftubk ;kok gzvskT{g[Dk fJekro j' e/ fJ;/ rZb
bJh xks bkJh p?mk ;h fe fJ; nwb dh f;yo, i' i{B u[ok;h d/
xZb{xko/ d/ o{g ftZu ;kjwD/ nkJh bJh Y[ZetK ;wK ed'A nkT[Adk j?<
YZ[et/A ;w/A s'A Gkt ;h, ;qh dopko ;kfjp ns/ ;qh nekb sıs ;kfjp
;w/s nB/e r[oXkwK T[Zgo jwb/ s'A gfjbK fJBQK d/ f;Zy e"w dh o{j
ftZub/ ;o{g Bz{ ısw eoBk. fJj sby jehes j? fe f;Zy e"w d/
B[wkfJzfdnK d/ bkgotkjh Go/ nt/;b/gB ns/ r?o fizw/tkokBk
ftjko ;dek ;zs pkpk ioB?b f;zx fGzvoKtkfbnK dh nkwd s'A
gfjbK fjzd{ ek¯h jZd sZe fJ; ftZu ekw:kp th j' u[Ze/ ;B. fJ;
ekw:kph ;dek jh j? fe dopko ;kfjp ”s/ jwb/ s'A pknd e"w T[;
˜'o Bkb i[nkp Bk d/ ;eh, fi; Bkb fe fdZsk ikDk pDdk ;h.
wjKokDh, T[;d/ ;bkjekoK ns/ g{B/ tkb/ c"ih, dh ;[XkJh, i/ fJj
ezw eoB tkb/ :'fXnK GkJh p/nzs f;zx, GkJh ;stzs f;zx, GkJh
e/jo f;zx, GkJh jofizdo f;zx fizdk, GkJh ;[yd/t f;zx ;[Zyk ns/
j'o ;{ophoK dh ;{owskJh d/ B[es/ s'A t/yhJ/ sK fJj wjkB ekoBkw/
jB, i' ed/ th G[bkJ/ BjhA ik ;ed/. fiBQK dk fJfsjk; ftu o[spk
jw/Ùk jh p[bzdh tkbk oj/rk. f;zxK dhnK ÙkBK GohnK ÙjhdhnK
fJ; dk nrbk eKv j? i' fe jw/Ùk jh pokpo d/ ndp ;fseko Bkb
t/fynk iKdk oj/rk. go i/ fJ;Bz{ g{oh e"w d/ B[es/ s'A t/yhJ/ sK
n?Bh tZvh p/gZsh dk n?Bk e[ i[nkp ek¯h BjhA j?. nZi dh xVh sZe
e"w d/ ;kjwD/ fJZe tZvh Bw'Ùh d/D tkbk fwjDk j?. n?Bh tZvh
p/gZsh s'A pknd e"w dk gqsheow fJjh ukjhdk ;h fe fJfsjk; pdb
iKdk. ı?o n;hA sK fco th fJjh nkyKr/ fe fJj fwjDk nZi dh
xVh sZe j?. oZp d/ xo ftu d/o j?, jB/o BjhA. nkgD/ ;/teK dhnK
s/rK Bz{ ˜'o oZp ;Zu/ B/ jh pyÙDk j?.
 j[D i/ gfjb/ gq;zr tZb goshJ/ sK n;hA t/yKr/ fe f;Zyh d/
gqrN j'D dh xVh s'A Ù[o{ j'JhnK pkqjwDh ;kf˜ÙK d/ fJ; nwb dh
fJ; f;yo d/ fJ; yk; o{g d/ e[ZM j'o ekoB jB. Gkt/A fe n;b
ekoB fpbe[Zb tZyo/ jB go fjzd{nK tZb'A fJjh nkfynk iKdk j? fe
fJj nwB ekBz{B ns/ ;zftXkB dh T[bzxDk dk w;bk j?. fJ;d/
i[nkp ftZu n;hA fJjh nkyKr/ fe nfijk fpbe[b BjhA s/ T[j M{m
p'bd/ jB. d[Bhnk i/eo ;kvh rZb ”s/ :ehB BjhA eodh sK d[BhnK
fJ; pko/ ;'u! ;kBz{ d[BhnK dh e'Jh gotkj BjhA. feT[Afe fJ; rZb
T[Zs/ :ehB Bk eoB d/ d' jh ekoB j' ;ed/ jB-p/JhwkBh ns/
w{oysk. d'jK jkbsK ftZu jh n;hA fe;/ Bz{ ;wMkT[D iK dbhb d/D
dh e'Jh b'V BjhA ;wMd/. ;kBz{ ;{¯h ¯eho ;[bskB pkj{ dh rZb
iudh j? fe
““nZXh bknBs d[BhnK skJhA
;koh d[BhnkdkoK j{.””
jK, j[D i/ fJ; xZb{xko/ d/ n;b ekoBK tZb nkJhJ/ sK
n;hA t/yd/ jK fe wB[Zy dh o{j dh p[bzdh Bz{ nkgDk fBÙkBk pDkT[D
tkb/ Bhu fij/ ihnk izs dh ;G s'A gfjbh b'V fJj j[zdh j? fe T[j
g{o/ okj d/ gKXhnK dh o{j dh p[bzd ÙkB d/ ;kjwD/ nkgD/ fBr{D/gD
d/ nfj;k; Bz{ ısw eoB. feT[Afe pdh d/ efozfdnK bJh fJj fet/A
th ;zGt BjhA j[zdk fe T[j e'Jh ;koEe fdÙk nıfsnko eo T[Zs/
T[Zm ;eD, fJ; bJh T[j T[Zu/ o[sp/ tkfbnK Bz{ nkgD/ gZXo sZe
v/rD dk okj jh cVd/ jB. w"i{dk gq;zr ftZu t/fynK, r"oh ns/
r˜Bth fifjnK d/ uhfsnK tor/ i[nkBK dhnK p[ZsfÙeBh d/
gktB iBz{B ftu bo˜dhnK fpibh torhnK s/ˆK ;kjwD/
fwfwnkT[Ad/ fYZvb pkjwDK s'A fJjh nk; ehsh iKdh j? fe T[j
r˜Bh dh w;hs ”u'A ;'wBkE d/ dotk˜/ bkj fbnkT[D dh ;woZEk
oZyD tkb/ f;ZyK Bz{ ;Zsk d/ ˜'o ”s/ fJ; edo ˜bhb eoB fe f;ZyK
d/ fJfsjk; dk r"ot gq;zrjhD j' e/ ofj ikJ/. fJZE/ fJj f˜eo:'r j?
fe fJj fjzd{ dh gqkgsh BjhA wB;{pk j? i' fe ;ke/ bJh f˜zw/tko
pj[fsnK dh ;[XkJh ekoB Xfonk XokfJnk ofj frnk.
nkgDh ekfJosk dh Bkw'Ùh Bz{ YZeD s/ ;{owskJh dk
Gowikb ;kiD d/ fJ; wB;{p/ s'A pknd fJ; d/ Bkb i[VtK jh
nrbk ekoB j? d{i/ dh nDy w{b'A jh w[ek d/D dh GktBk.
nDy d/ Gkt Bz{ fJ; d/ Ùkpfde noE sZe wfjd{d BjhA
ehsk ik ;edk. p/nDy j'D dk noE j? ;wM"sktkdh j'Dk s/
;wM"sktkdh j'D dk noE j? iVQ ehwsK dh j'Sh g?otkJh, i'
fJB;kB dh j;sh d/ sybheh (Creatine) j[;B d/ fpbe[b T[bN
fdÙk yVQh eodh j?. p/nDy j'D Bkb ;oho dh i' r[bkwh g?dk j[zdh
j?, T[; Bkb ;oho G'rK ftZu fJ; edo rbskB j' iKdk j? fe G'rK
d/ o;K s'A th wfjo{w j' e/ ofj iKdk j?. nDy dh nDj'Ad B˜o dh
gotk˜ Bz{ ezXK e"fbnK s'A rKj BjhA ikD fdzdh. nDy d/ BK j'D dk
noE j?, wodT{g[D/ dh w[ezwb nDj'Ad. ns/ wodK d/ i'Ù' yo'Ù ns/
iBz{B pr?o fizdrh dh XVeD ftubhnK fwZmhnK s/ Bki[e skBK d/
j[bko/ BjhA b?AdhnK. wodT{g[D/ dh Gog{o uVQsb pr?o f˜zdrh dh
o"De fJ; edo w[Ze ikt/rh fe fsqzRD fJe T[d:'r pD e/ ofj
ikJ/rk s/ Xosh dh j'Ad fJZe ekoykB/ s'A tZX e[M BjhA oj/rh.
w[Zedh rZb f˜zdrh d/ gko bzxkT[D tkb/ sZs (Transcending
elements) fjo;K dhnK nzBQhnK X{VQK ftu r[zw j' e/ ofj ikDr/.
Bshi/ ti'A fJB;kBh j;sh T[; o;ksb ftu roe j' ikt/rh, fiZE/
o{jkBhns dh rZb p/wknBk bZr/rh s/ fJ; ;G e[ZM ”u'A g?dk j't/rh,
frbkBh, Bho;sk, egN, ;kf˜ÙK, u'oh, jokwy'oh, nkb;, p/JhwkBh,
;tkoE, X'ykXVh s/ fGqÙNkuko Goh f˜zdrh fit/A fe nZi fJ;
“GkostoÙ” ”u j?. nfijh f˜zdrh pdh dhnK skesK Bz{ mhe p?mdh
j?. g{o/ wijp Bkb ;zpzXs b'eK d/ p/nDy j' ikD dk wsbp j?,
T[BQK dk nkgD/ ;'fwnK s'A N[ZN ikDk. fi; dk Gkt j? nX{o/ wiQpK d/
Xoksb sZe fBZxo ikDk. nX{o/ okjK d/ XkoBh nDy d/ ;koEe s/
j[;hB gfjb{nK dh gSkD oZyD iK BK go T[j fJj ikDd/ jB fe
p/nDy j'D s'A eh Gkt j?. T[BQK Bz{ uzrh soQK gsk j? fe p/nDy j'D
s'A pknd pzdk, pzdk Bk ofj e/ pkdb pD iKdk j?. fJjh we;d ;h
fi; Bz{ g{ok eoB dh GktBk Bkb T[j s[o/. s/ fJ; bJh fe;/ e"w dh
o{j ftZu e/Adoh ;EkB dk doik oZyD tkb/ r[oXkwK dh p/j[owsh
T[BQK Bz{ fJ; nk; Bkb mhe bZrh fe T[j sK pknd ftZu fuVh th
cVeD BjhA d/Dr/.
fe;/ e"w bJh nfs ;zt/dBÙhb EK j[zdh j? T[;d/ Xow
n;EkB s/ fe;/ e"w Bz{ spkj eoB dk wBÙk oZyD tkb/ e"w ftÙ/Ù
dh o{j nzdo'A T[; d/ Xow n;EkBK dk o[spk s'VB dk okj ne;o
nıfsnko eod/ jB. fpbe[b fJjh wBÙk b? e/ ;qh dopko ;kfjp
T[Zs/ jwbk ehsk frnk.
fit/A fe n;hA gfjbK f˜eo eo u[Ze/ jK, ;qh dopko ;kfjp
ns/ ;qh nekb sıs ;kfjp T[Zs/ jwbk n;b ftZu fJZe xNBk BjhA,
fJZe nwb j?. i{B u[ok;h dk xZb{xkok fJ; bzw/ ;w/A s'A uZb oj/
nwb dh f;yo j?. fJ; nwb d/ gfjb/ gVktK ftZu nB/e ÙksokBk
jEezv/ tosfdnK f;Zy r[oXkwK dh ftbZyDsk ns/ fBnko/gD Bz{
ısw eoB d/ :sB Ù[o{ ehs/ rJ/. fJ; bJh Xow pko/ fpbe[b
n;gZÙN ns/ ;kXkoBhfeqs fNZgDhnK okjhA ;G e[ZM X[zdbk eo d/D
dk okj nıfsnko ehsk frnk. dkoÙfBe gZy s'A gfjbK jh t/dKsh
w[Zy Xkok dk nzr go nkgD/ nkg Bz{ fBogZysktkdh (Secularist)
ejkT[D tkb/ nkX[fBesktkdhnK dhnK tZy-tZy doÙB XkoktK d/
;"V/ f;nk;h fjZsK Bz{ fJj Bhsh ok; nkT[Adh ;h. go fJ; sZE s'A
fet/A th fJBekoh BjhA j'fJnk ik ;edk fe bk gk e/ T[j ;G fjzd{
fcoekgq;sK d/ jZe ftu jh G[rs/. f;;Nw Bz{ s'V d/D s/ BtK
fJBebkp fbnkT[D d/ jtkJh feb/ T[;koB tkb/ fJ; d/ ;G s'A
Bkekoswe ns/ rb ;V u[Ze/ YKu/ d/ ekfozd/ fij/ pD e/ ofj rJ/.
nfijk ;[Gkfte jh ;h. f;nk;h fB˜kw dh pkjoh ftT[Aspzdh fe;/
doÙB Xkok dh nzdobh w{b GktBk s'A tZyok okj nıfsnko BjhA
eo ;edh. t/dKsh B˜ohnk oZyD tkbh efEs nkX[fBe ;'u d/
g?o'ekoK B/ fjzd{ ;kwoki d/ chb/ pDBk jh ;h. T[j pD/. s/ T[BQK
n;gZÙN s/ ;kXkoBhfeqs fNZgDhnK okjhA f;Zy r[oXkwK Bz{ fjzd{
shoE n;EkBK Bkb obrZv eoBk Ù[o{ eo fdZsk s/ fco fjzd{ shoE
n;EkBK d/ fybk¯ iKd/ B[es/ f;Zy r[oXkwK Bz{ oZd eoB bJh
tosD/ Ù[o{ eo fdZs/. ;G u'o jB, fJj efjD dk bkG u'o Bz{ jh j[zdk
j?. fJ; soQK fBÙfus s"o T[Zs/ T[go'es nwb dk bkG fjzd{
nZstkdhnK Bz{ jh j'fJnk. n;b ftu sK fJ; d"o ftu
nkX[fBesktkdhnK B/ nkgDh w{oysk ns/ neb d/ fdtkbhJ/gD dk
jh w[˜kjok ehsk. T[BQK fJjh fiZd cVh oZyh fe Ùpd f;o¯ Ùpd j[zd/
jB. fJ; bJh T[j th shoE, fJj th shoE s/ d'B'A rbs. T[j fJj
ikD Bk ;e/ fe Xow sK eh fe;/ doÙB-Xkok ftu th Ùpd f;o¯
Ùpd BjhA j[zd/ pbfe T[u/o/ ;zebg j[zd/ jB. feT[Afe jo Ùpd dk
fJZe nkgDk fJfsjk;e fgS'eV j[zdk j?. i' fe T[;Bz{ fpbe[b tZyo/
s/ w"fbe noE w[jZJhnk eotkT[Adk j?. fJ; soQK ;qh dopko ;kfjp
”s/ jwb/ s'A gfjbK fJ;d/ o[sp/ Bz{ ısw eoB bJh bzwhnK w[fjzwk
ftZYhnK rJhnK sK i' jwb/ s'A pknd e"w ftZu i' o'; ikrDk
ukjhdk j?, T[j BK ikr/. s/ f;ZN/ ti'A fJe tZvh p/gZsh s'A pknd e"w
dh nDy Bz{ wkofdnK j'fJnk fJj o[spk fpbe[b ısw eo fdZsk
ikt/ s/ f;ZyK Bz{ o{jkBh gq/oDk d/D tkb/ fJ; nw[Ze ;'w/ s'A nbZr-
EbZr eo fdZsk ikt/.
fpBK ÙZe u/sBsk d/ nB/e Xoksb T[BQK dh fJ; ;kF˜Ù dk
fÙeko j'J/, fiBQK dh B[wkfJzdrh w[Zy s"o T[Zs/ pkdb-N"jVk dbhJ/
jh eod/ jB. fjzd{ nkgD/ fJ; wknoe/ s'A ek¯h fpco/ j'J/ th jB. go
T[j fJj BjhA ikDd/ fe fJfsjk; ftu fJBQK pkdbfenK B/ fiT{Ad/
BjhA ofjDk. e[M ;fwnK s'A gko sK GkJh p/nzs f;zx, GkJh ;stzs
f;zx, GkJh jofizdo f;zx fizdk ns/ GkJh ;[yd/t f;zx ;[Zyk tor/
nB/e ;{ophoK dhnK ÙwÙhoK jh fbÙeDhnK jB.
T[gZobh ;koh ftuko s'A ;gZÙN j? fe fJB;kB dh X[o'A
nk˜kd j;sh Bz{ jT{w? dh s[ZSsk ”u'A T[gihnK ;kfiÙh pDsK sfjs
r[bkwh dhnK GNeDK ftu o'b d/D tkbhnK pdh dhnK skesK
w"i{dk gq;zr ftZu fjzd{nK d/ o{g ftu ;kjwD/ nkJhnK. T[BQK d/
fBÙkB/ dk e/Ado :kBh g{o/ okj dk fBÙkB p[bzd eoB tkb/, w[Zy s"o
T[Zs/ f;Zy ;B. j[D ;[nkb g?dk j[zdk j? fe fjzd{ f;Zy e"w Bz{ r[bkw
pDkT[D ftZu ekw:kp j'J/ iK BjhA< fJj tZyoh rZb j? fe fJj
gquZfbs o[MkB d/ B/V/ j?, go n;hA fJ; ;[nkb Bz{ ;gZÙNsk dh xkN
ns/ ngq'Vsk ftZu'A g?dk j'fJnk wzBd/ jK. n;hA gfjbK jh ;gZÙN eo
u[Ze/ jK fe r[bkwh dk fÙeko ed/ th e"wK BjhA j'fJnk eodhnK,
u/szBsk d/ Xoksb j'fJnk eod/ jB. u/szBsk d/ ftfGzB XoksbK d/
gZXo, T[BQK nzdobh rsh, s/ T[sokn-uVQktK nB[;ko jh r[bkwh
T[BQK T[Zs/ xZN iK tZX rbpk gkT[Adh j? iK fco T[BQK Bz{ g'j ;eD s'A
th n;woZE ofjzdh j?.
jZEb/ gq;zr ftu f;Zy e"w dh u/szBsk d/ nB/e Xoksb Ù[o{
s'A fpbe[b jh nbfjdrh ”s/ ftuo oj/ jB. fit/A f;ZyK d/ xoK ftu
izfwnK ikfJnK dk Bebh fBozekohnK iK okXk ;[nkwhnK d/ v/fonK
T[Zs/ ub/ ikDk. T[BQK dk ub/ ikDk nkgD/ nkg ftu jh fJZe pj[s
tZvk sZE j?. e[M j'o nfij/ jB fiBQK ftu y[bQ/nkw r[o{ s'A p/w[Zysk
˜kjo eoB dh froktN sK BjhA nkJh go wB dhnK ;"VhnK fdÙktK
d/ rbp/ sfjs T[j ;qh r[o{ rzqE ;kfjp dh “nkX[fBe ftnkfynk”
eoB s'A r[o/i BjhA eod/. fJBQK rohpK dh ftfGzB doÙB XkoktK
pko/ ;wM J/BhA gsbh s/ ;sjh j? fe fJ; fXo dh ofjB[wkJh eoB
tkb/ nB/e “fuzse” th nfij/ jB i' f;Zyh dh ftnkfynk
wkoe;tkd d/ B[es/ s'A eod/-eod/ fJZSktkd (Voluntarism) dk
;jkok b?D bZrd/ jB. j[D fJj nkgD/ nkg ftZu th pj[s tZvk
wy"b j? fe wkoe;tkdh gozgok Bz{ s'VB d/ nkgD/ wBÙ/ sfjs
wkoe;tkd d/ fpbe[b T[bN yVQh doÙB-Xkok fJZSktkd
(Voluntarism) dk nk;ok b?D d/ okj s[o g?Ad/ jB id'A T[j nkyd/
jB fe “e'Jh pzXB BjhA ukjhd/, “;G ikfJ˜ j?”, “;G s'V fdU”
(nkfd-nkfd). ÙkfJd fJj “fuzse” fuzsB eoe/ BjhA fuzsk eo-eo
pD/ jB. tv/o/ gq;zr ftZu t/fynk fJj fuzsk fJBQK dh ioioh p/Vh d/
v[ZpD d/ nrkT{A nfj;k; dh s/ nwbh gq;zr ftu fJj fuzsk fJBQK d/
nDn?bkB/ wkbe fjzd{ dh w[ezwb y[ÙB{dh jk;b eoB d/ beÙ pko/
j' ;edh j?. fJZE/ fJj dZ; d/Dk ˜o{oh j? fe T[go'es fXo pko/ rZb
eofdnK n;hA T[Zso nkX[fBesktkdhnK s'A gfjbK d/ d"o T[Zs/
fNZgDh eo oj/ jK.
w[Zedh rZb u/szBsk d/ nB/e Xoksb nfijhnK fdÙktK dh
uVQsb sfjs fjzd{ d/ r[bkw j'J/ jB i' wB[Zy Bz{ ;E{b b'VK d/ BK ”s/
rbs Yzr Bkb ;'fÙs eofdnK fJB;kB dh j;sh dhnK n;b b'VK
Bz{ X{V ftZu o'b fdzdhnK jB. fJj T[;/ soQK j? fit/A fJ; fXo dk
f;nk;h B[wkfJzdk gqekÙ f;zx pkdb fe;kBK dhnK n;b b'VK Bz{
nZy'A go'y/ eofdnK fpibh d/ fpZbK dh S'N Bz{ jh T[BQK dh b'V pDk
e/ T[BQK Bkb nfs e'Mk w˜ke eodk j?. nıho ftZu n;hA fco fJjh
nkyKr/ fe f;ZyK Bz{ r[bkwh dk nfj;k; eotkT[D bJh j'Sh jwkes
:kBh dopko ;kfjp T[Zs/ jwbk n;b ftZu fJe xNBk BjhA fJZe
nwb j? s/ i{B u[ok;h dk xZb{xkok fJ; nwb dh f;yo j?. s/ fJ;
bzw/o/ nwb sfjs f;Zy e"w dh u/szBsk d/ nB/e XoksbK Bz{ fjzd{
nkgD/ r[bkw pDkT[D ftu ekw:kp j'J/ jB. fJjh ekoB j? fe
;w{fje s"o T[Zs/ f;Zy e"w dh u/szBsk d/ nB/e XoksbK Bz{ fjzd{
nkgD/ r[bkw pDkT[D ftZu ekw:kp j'J/ jB. fJjh ekoB j? fe
;w{fje s"o T[Zs/ f;Zy e"w B/ ;qh dopko ;kfjp T[Zs/ j'J/ jwb/ d/ ed/
Bk G[ZbD tkb/ ngwkB dh nefj ghV Bz{ T[; soQK sk˜k BjhA
oZfynk fit/A r?oswzd e"wK oZfynk eodhnK jB. ;kBz{ ;zihdrh Bkb
nfj;k; eoBk ukjhdk j? fe ;kvk tZvk fjZ;k r[bkw j' frnk j?.
nZi ;fEsh ikro{e f;ZyK s'A fJj wzr eodh j? fe T[j ;ko/
nwb d/ fJfsjk;e ftÙb/ÙD ftZu'A fJZe m'; gj[zu fsnko eoB
fi; Bkb ;qh dopko ;kfjp Bz{ s'VB d/ ;dhnK bzw/ nwb d/ w[ekpb/
bJh e'Jh m'; s/ ;[bMh j'Jh Bhsh fsnko eoB. ;kBz{ fJj jZe BjhA
fe nkgD/ r[bkw j' u[Ze/ GoktK Bz{ B¯os eohJ/. r[bkwK ”s/ so; jh
eoBk g?Dk j?. doÙB XkoktK d/ fiBQK tkto'fbnK Bz{, wB[Zyh wB
dhnK ftneshrs b'VK Bkb i'VfdnK, fjzd{ B/ nfs wZekoh Go/
Yzr Bkb tofsnk j?, T[BQK d/ E'E/gD Bz{ ˜kjo eofdnK Xow dh
n;b GktBk Bz{ f;oiDkswe ;kfjs ns/ fuzsB d/ T[u/o/ o{gK ftu
;kjwD/ fbnkT[AfdnK T[; dk ;ob s'A ;ob gZXo ”s/ ;zuko eoBk
;kvh tZvh f˜zw/tkoh j?. fJj f˜zw/tkoh ;kBz{ fBGkT[Dh jh g?Dh j?.
feT[Afe r[o{ d/ do Bkb i'VfdnK wB[Zy Bz{ T[;d/ g{o/ ;t?wkD ftu
yVQk eoBk fJZe' fJe okj j?, fi;dk j'o e'Jh pdb BjhA. f;ZyK dk
nkgD/ r[oXkwK Bkb i[V/ j'Dk jh T[BQK Bz{ p/gZsh dk nfj;k; eotk
;edk j?. w"i{dk ;fEsh fJj ;gZÙN o{g ftu do;kT[Adh j? fe
BknfonK Bkb w;b/ Bz{ jZb eoB dk fynkb pj[s w{oykBk,
purkBk ns/ r?o fizw/tkokBk j?. fJj :ehBh pDkT[Dk ˜o{oh j? fe
f;Zy id'A r[o{ nZr/ wZEk N/edk j? sK r[o{ nZr/ jh N/e/. r[o{ Bz{ wZEk
N/efdnK T[j fe;/ j'o okj iK ftukoXkok dk dw Bk Go/. feT[Afe
fynkbK dhnK szdK jh jB i' r[oXkwK Bz{ iKd/ okj ftu xkse
wZeVh ikb p[DdhnK jB. T[gfBÙdK dh nrtkJh ftu uZbD
tkbhnK fJBQK efEs nkX[fBe ns/ T[Zso-nkX[fBe fynkb szdK d/
ikb ısw eoB/ nZi gfjbh s/ nD;odh b'V j?. r[oXkwK dk o[spk
e"w ftu pjkb eoB dk ekoi fJZE'A jh nkozG j't/rk. n;hA fJj
wzBd/ jK fe ;zs pkpk ioB?b f;zx ih fGzvoKtkfbnK torh e'Jh
r[ow[y j;sh fJj ezw oks'-oks th eo ;edh j?. go n;hA fJj th
nkyKr/ fe u/szBsk d/ ;ko/ XoksbK Bz{ fJe;[o eo Bkb s'oB ns/
wjKg[oyK dh r?ojk˜oh ftZu th e"w dk ;zs[bB pDkJh oZyD bJh
T[go'es ekoi fJe nD;odh b'V j?.
pkeh, ;kBz{ fJj rZb jw/Ùk :kd oZyDh ukjhdh j? fe ;qh
dopko ;kfjp T[Zs/ jwbk eoB tkb/ r[Bkjrko BjhA, ek¯o jB.
fJ; bJh ;˜k ftZu ;ısh dh e'Jh th jZd BjhA fwZEh ik ;edh.
Bkb/ sybheh j[;B dk gqrNkT[ ;wÙhoK d/ pbd/ ibkb ftZu'A jh
j[zdk j?.

‐0‐ 
 ;kek Bhbk skok feT[A
e"D f˜zw/tko s/ fet/A o[e/<
vkH r[owhs f;zx, n?vt'e/N

nkgo/ÙB pb{ ;Nko 1984 nkgD/ nkg ftu fJZe tZyok s/

fJfsjk;e ;kek ;h fi; B/ f;Zy e"w s/ f;Zy fJfsjk; Bz{ BK e/tb
fJZe BtK w'V fdZsk ;r'A fJZe Bt/A okj ”s/ uZbD bJh wip{o ehsk.
1849 ftu id'A nzro/iK B/ gzikp Bz{ poskBth oki dk
fjZ;k pDk fbnk s/ fJ;dh f;Zy j'Ad ysw eo fdZsh sK fJ;B/ f;ZyK
Bz{ wB'ftfrnkBe s"o ”s/ Gkoh XZek gj[zukfJnk feT[Afe oDihs
f;zx ;w/A s/ T[; s'A pknd th f;Zy oki ;w/A jo f;Zy nkgD/ nkg Bz{
oki Gkr ftu fjZ;/dko ;wMdk ;h feT[Afe wjkokik oDihs f;zx
;w/A gzikp Bz{ fJzNoB?ÙBb ;zXhnK ftu f;Zy Xosh (f;Zy b?Av˜) ti'A
;thekfonk iKdk ;h s/ pj[s ;kohnK ;zXhnK fit/A uhB-fsZps-
f;Zy ;zXh ftZu “ykb;k ihU” Bz{ ps"o ““y[dw[ysko”” ;thekfonk
frnk ;h. fJ;/ soQK “nzfwqs;o Bz{ f;Zy ;dk jh nkgDh Xkofwe
okiXkBh frDd/ ns/ ;wMd/ jB s/ oki Gkt/A w[rbK dk j't/,
nzro/˜K dk j't/, Gkt/A fjzd{ dk, f;ZyK B/ ed/ th dopko ;kfjp
ezgb?e; ftZu c"i dk dkyb j'Dk podkÙs BjhA ehsk. 1721 s'A b?
e/ nZi sZe f;Zy dopko ;kfjp s/ T[;d/ nkb/ d[nkb/ Bz{ nkgDh
y[dw[ysko iZdh fonk;s ;wMdk nkfJnk j? s/ fJ; ftZu fe;/
oki;h Ùesh dk dyb podkÙs BjhA eodk.
1762 ftu nfjwd Ùkj npdkbh B/ dopko ;kfjp Bz{ pko{d
Bkb T[vk fdZsk sK ykb;/ B/ pdbk b?D bJh dhtkbh ”s/ Gkoh
;opZs ıkb;k eoe/ c?;bk ehsk. fJj gsk bZrD ”s/ npdkbh ikB
puk e/ tkg; nkgD/ d/Ù GZi frnk. T[; s'A pknd npdkbh B/ f;ZyK
Bz{ ;wM"sk eoB bJh eJh ;[B/j/ G/i/ s/ gzikp dh rtoBoh th f;ZyK
Bz{ d/Dh ehsh go f;ZyK B/ e'Jh ;wM"sk eoB s'A BKj eo fdZsh s/
fejk fe T[j gzikp Bz{ nkgD/ r[o{nK s'A nkJh, iZdh ikfJdkd ;wMd/
jB s/ fJ; Xosh pko/ j'o fe;/ dk e'Jh jZe BjhA ;thekod/. ÙkfJd
i/ T[; t/b/ d/ f;Zy nZi d/ pkdb, b"Ar'tkb iK N"jVk ;kfjp tor/
j[zd/ sK GZi e/ ;wM"sk eo b?Ad/ s/ npdkbh Bz{ iZch gk e/ fwZso pDk
b?Ad/. go T[; ;w/A d/ f;Zy, e[M Xkowe s/ oki;h edoK s'A ikDz{ ;B s/
f;Zyh bJh e[M th fsnkr ;ed/ ;B.
gfjbh n?Arb' f;Zy izr s'A pknd id f;Zy jko rJ/ s/
Bkpkbr f;Zy wjkoki/ dbhg f;zx dk tkbh (Guardian) nzro/˜ pD
p?mk sK f;Zy c"ihnK Bz{ fBjZE/ eoB bJh nzro/˜ B/ j[ew ikoh ehsk
fe f;Zy nkgD/ jfEnko iwKQ eotk d/D. e[M fBjzr f;zxK B/ fJj
j[ew wzBD s'A BKj eo fdZsh s/ nekb sıs ”s/ ÙoD b? bJh. e[M
nzro/˜h c"ih s/ fJe nc;o nekb sys ”s/ i[ZshnK ;w/s gj[zu rJ/
sK fe jfEnko y'j ;eD. fBjzrK B/ T[BQK c"ihnK Bz{ wko w[ekfJnk.
pknd ftu j'o nzro/˜ c"iK G/ihnK rJhnK s/ fBjzr cV bJ/ rJ/.
T[BQK ”s/ w[eZdwk uZfbnk s/ T[BQK Bz{ cK;h dh ;˜k ;[DkJh rJh. id'A
T[j e?d ftZu ;B sK f;ZyK ftu J/Bk o'; ikfrnk fe nzro/˜K Bz{
ysok g?dk j' frnk fe gzikp ftZu f;Zy prkts eo d/Dr/.
poskBth je{ws Bz{ fJj fog'oN fwbD ”s/ T[BQK fBjzr f;zx e?dhnK
Bz{ gzikp s'A pkjo po/bh dh i/bQ ftu G/i fdZsk frnk s/ T[ZE/ jh
cK;h bkJh rJh. dopko ;kfjp s/ nekb sıs d/ rzqEh B/ th nzro/˜
c"ihnK d/ dopko ;kfjp ezgb?e; ftu dkyb/ ns/ f;ZyK Bkb j'
ojhnK f˜nkdshnK fto[ZX o'; gqrN ehsk fi; ”s/ T[; ;w/A d/
nzro/˜ o/˜hv?AN fw;No n?uHn?wH bkoz; B/ fwsh 24 wkou 1847 Bz{
j[ew ikoh ehsk fe, ““nzfwqs;o d/ rzqEhnK B/ fÙekfJs Goh
Bkok˜rh ftykJh j? fJ; bJh rtoBo iBob d/ j[ew nB[;ko, ;G
;zpzfXs b'eK Bz{ fejk iKdk j? fe je{ws poskBhnK dk e'Jh th
Ùfjoh dopko ;kfjp nzfwqs;o iK fJ; d/ u"frod/ ftu p{N gk e/
BjhA ikJ/rk. f;ZyK Bz{ e'Jh szr BjhA eo/rk Bk jh T[BQK d/ w;b/ ftu
dybnzdk˜h eo/rk. i[ZshnK ;o'to d/ e'B/ e'b pD/ p[zr/ e'b
T[skohnK ikD s/ e'Jh th i[ZshnK gk e/ ;o'to d/ fJod-frod BjhA
x[zw/rk.””
c"ihnK Bz{ fwbNoh dk g[okDk fJfsjk; gVQkfJnk iKdk j?
go bZrdk j? Gkosh c"i d/ nc;oK B/ fJfsjk; dk fJj tkfenk
BjhA ;h gfVQnk. fJ; ekoB jh T[BQK B/ dopko ;kfjp ”s/ jwbk eoB
dh rbsh ehsh fi; ekoB Gkosh c"i ftu f;Zy f;gkjhnK B/
gfjbh tkoh Xkofwe i˜pks ˜ywh j'D ekoB prkts ehsh. fJj
ekb/ gzB/ ti'A ikfDnk ikJ/rk s/ gVQkfJnk ikJ/rk. fJfsjk; nkgD/
nkg Bz{ d[jokT[Adk j? ns/ f;nkD/ j[ewokB fgSbhnK rbshnK BjhA
d[jokT[Ad/ ;r'A T[BQK s'A ;pe f;Zyd/ jB. go Gkosh j[ewokBK dk sK
nktk jh T{fsnk fgnk j?.
id'A nzro/˜ Gkos SZvD bZr/ ;B sK T[BQK dh fJj okfJ ;h
fe f;ZyK s/ w[;bwkBK dk e'Jh nkg;h ;wM"sk j' ikt/ sK fe gzikp
dk pNtkok Bk j't/. fJ; e'fÙÙ Bz{ o'eD bJh Gkos d/ fjzd{ bhvoK B/
f;ZyK Bkb eJh tknd/ ehs/ fJE'A se fe 27 nr;s 1947 Bz{
;zftXkB ;Gk B/ o/˜'b{ÙB gk; ehsk fe g{oph gzikp ftu xZN
frDshnK d/ jZeK dk w;bk pknd ftZu ftukfonk ikt/rk. fJ;
soQK f;ZyK Bz{ fJj T[whd pzBQkJh rJh fe T[BQK Bz{ e[M ftÙ/Ù nfXeko
fdZs/ ikDr/. ;zftXkB ;Gk d/ w?Apo e/Hn?wH w[BÙh B/ sowhw g/Ù
ehsh fe g{oph gzikp dh jkbs Bz{ B˜o ftZu oZyd/ j'J/ f;ZyK d/ g{o/
;tkb ”s/ pknd ftZu r"o j't/rk. go pknd ftu f;ZyK d/ B[wkfJzd/
;H j[ew f;zx B/ fJ; pko/ ;zftXkB ;Gk ftu fJsok˜ th ehsk. T[BQK
B/ 14 nes{po 1949 Bz{ ;zftXkB ;Gk ftu p'bd/ j'J/ fejk fe i/eo
f;ZyK Bz{ e'Jh ftÙ/Ù nfXeko BjhA d/D/ ;B sK T[go'es o?˜{b/ÙB dh
b'V jh eh ;h< f;ZyK B/ Gkosh ;zftXkB Bz{ oZd eo fdZsk gozs{ fjzd{
bhvofÙg B/ f;ZyK dh bhvofÙg tZb e'Jh fXnkB BjhA fdZsk. fJ;
Bkb f;Zy fJj wjf;{; eoB bZr gJ/ fe Gkos ftu T[j fJe Bk-
g;zd Ùfjoh jB. fJ;B/ f;ZyK dh tZytkd dh GktBk Bz{ g?dk ehsk.
;zftXkB dh Xkok 25 ftu f;ZyK Bz{ fjzd{ dZf;nk frnk s/ fJ; soQK
f;ZyK dh nk˜kd j;sh ysw eoB dk gq:sB ehsk frnk. f;ZyK B/
fJ; fto[ZX o'; gqrN eoB bJh ;zftXkB dh fJ; Xkok Bz{ Ùo/nkw
;kfVnk. fJzdoK rKXh B/ gqXkB wzsoh d/ s"o ”s/ 2 i{B 1984 Bz{
o/vhU s'A p'bfdnK f;ZyK Bkb tkndk ehsk fe T[j Ù'qwDh
r[od[nkok gqpzXe ew/Nh s/ ekBz{Bh ;bkjekoK dh okJ/ Bkb fJ; pko/
;zftXkB ftu pdbh eo/rh. go efjzd/ jB, ““T[j tknd/ jh fenk i'
t¯k j' rJ/”” fjzd{ bhvoK B/ ed/ f;ZyK Bkb t¯k BjhA ehsh s/ nZi
2003 se ;zftXkB ftu fJ; pko/ e'Jh spdhbh BjhA ehsh rJh
jkbKfe ;oeko tb'A fB:[es Constitutional Review Commission
B/ th 2002 ftZu nkgDh fog'oN ftZu f;ZyK dh fJ; wzr Bz{ tkip
eoko fdZsk j?.
gzikp Bz{ oZp B/ gkDhnK s'A f;tkJ/ e'Jh j'o yfDi gdkoE
dh e[dosh dks BjhA fdZsh s/ fJ; Xosh d/ b'eK dk ihtB
y/shpkVh ”s/ jh fBoGo j? go Gkos dh e/Adoh ;oeko B/ gzikp d/
dfonktK dk gkDh jfonkDk, oki;EkB s/ fdZbh d/ b'eK Bz{ d/Dk
Ù[o{ eo fdZsk fi; ”s/ gzikp dk fe;kB GVe T[Zfmnk. gzikp dk
fe;kB fJj edh podkÙs BjhA eodk fe T[;d/ jZeK dk gkDh e'Jh
j'o b? ikt/ s/ gzikp ftu ;G s'A tZX MrV/, bVkJhnK s/ esb
gkDh dh tkoh ”s/ jh j[zd/ jB. Gkos ;oeko B/ gkDhnK Bz{ jZE gk e/
gzikp dh fe;kBh Bz{ woB-wkoB ”s/ T[sko{ eo fdZsk. gzikp dk 90#
fe;kB f;Zy j? s/ Gkos ;oeko B/ fszB tko ;hfbzr bkr{ eoe/, fJe
tko pNtko/ t/b/, fco 1953 ftZu s/ nyho 1971 ftZu T[;dh
wbehns xNk e/ T[;dh ewo s'V fdZsh s/ T[; Bz{ nkgDk d[ÙwD
pDk fbnk. f;ZyK ftZu ikrosh fbnkT[D bJh gzE osB ;zs
ioB?b f;zx ih fGzvoKtkfbnK B/ T[;ko{ fjZ;k gkfJnk.
nzsookÙNoh ;fEsh B/ th jkbks fJ; soQK d/ g?dk eo fdZs/
fe ftÙt dhnK wjkB ÙeshnK fJ; fyZs/ ftZu fdbu;gh b?D ”s/
w˜p{o j' rJhnK. ncrkfB;skB ftZu o{;h c"iK dh w"i{drh B/
nwohek Bz{ u"ezfBnK eo fdZsk. eÙwho ed/ ncrkfB;skB dk gqKs
;h s/ ncrkB jh fJ;dk rtoBo j[zdk ;h. wjkokik oDihs f;zx B/
eÙwho Bz{ fiZs e/ gzikp oki dk fjZ;k pDk fdZsk. gkfe;skB tkb/
eÙwho dh ;ojZd uhB s/ ncrkfB;skB Bkb bZrdh j?. fJ;B/
gzikp dh G{r'fbe wjZssk tXk fdZsh. fJ; ;fEsh ekoB
nzsookÙNoh ÙeshnK gzikp T[Zs/ j'D tkbhnK xNBktK ”s/ fsZyh
B˜o oZyD bZr gJhnK go f;ZyK dh bhvofÙg nfijh ;fEsh Bz{
ed/ th ;wMD s/ fBgND ftZu ;woZE BjhA ;h T[j sK e/tb b'eK Bz{
woB-wkoB bJh jh T[e;k ;edh ;h T[;Bz{ nzsookÙNoh ekBz{B s/
;z;EktK s'A wdd b?D dh fpbe[b ;wM BjhA ;h. ngo/ÙB pb{ ;Nko
s'A pknd :{B?;e' dh wdd wzrh ik ;edh ;h sK fe nekb sys dh
fpbfvzr Bz{ g[Zi/ B[e;kB Bz{ w[ozws eotke/ g[okDh jkbs ftu
fbnkfJnk ik ;e/. id'A s[oeh B/ roh; dhnK g[okDhnK fJfsjk;e
fJwkosK Bz{ yzvo pDk fdZsk ;h sK :{B?;e' B/ w[ozws eotk e/ T[BQK
Bz{ gfjbh jkbs ftZu b? nKdk ;h. Gkosh c"i g[oksB j;s fbysK
s/ feskpK th b? rJh ;h :{B?;e' Bz{ fJ; pko/ th gj[zu ehsh ik
;edh ;h.
f;Zy bhvofÙg dh ;G s'A tZvh ew˜'oh fJj j? fe fJj ed/
th wkfjoK dh ;bkj BjhA b?Adh. jo f;Zy nkgD/ nkg Bz{ d[BhnK
Bkb'A tZX ;wMdko s;Zto eodk j?. efjzd/ jB oZp id'A pzd/ Bz{
pDkT[Adk j? sK T[;d/ ezB ftu c{e wkoe/ j"bh fijh efjzdk j? fe
s/o/ tork f;nkDk d[BhnK ftu fe;/ Bz{ BjhA pDkfJnk. j'o e"wK
pko/ sK gsk BjhA go f;ZyK pko/ fJj rZb ;" ch;dh ;Zu j?. fJe
nzro/˜ fbykoh B/ fbfynk ;h fe w?A fJe f;Zy Bz{ g[ZfSnk s[jkvk
bhvo e"D j? sK T[; T[so fdZsk fe nekb g[oy. f;Zy ftu jzeko
(Ego) fJ; edo f˜nkdk j? fe T[j fe;/ Bz{ nkgDk bhvo wzBD Bz{
fsnko BjhA. fJ; ekoB f;Zy bhvofÙg d{finK d/ w[ekpb/ ;dk jh
f;Zy f;nk;s s'A d{o ojh ;{MtkB iwks ;dk jh f;Zy f;nk;s s'A
d{o ojh j?. f;Zy fto'Xh skesK f;Zy ;z;EktK ftu x[;g?m eo
iKdhnK jB s/ T[BQK Bz{ fBÙkB/ s'A d{o eo d/AdhnK jB. T[BQK dk
sohek j? 'Infiltration ns/ Distraction''
;tkb j[D fJj g?dk j[zdk j? fe GftZy ftZu ehsk eh ikt//.
w/oh okfJ ftZu ;G s'A uzrk sohek sK fJj j? fe f;Zy ;wZf;nktK dk
nzsookÙNoheoB ehsk ikt/. e'Jh th d/Ù nkgDh nzsookÙNoh
pokdoh ftu pdBkwh podkÙs BjhA eo ;edk s/ nzsookÙNoh
dpkn g?D ”s/ ;wM"sk eoB ”s/ wip{o j' iKdk j?. eÙwho dh fw;kb
;kv/ ;kjwD/ j?. nzsookÙNoh xNBktK ”s/ g{oh B˜o oZyh ikt/ s/
fJBQK pko/ S.G.P.C. nkgDk nk˜kd otZJhnk ngDkJ/. fJ;/ soQK jh
d{i/ d/ÙK dhnK ;z;EktK th f;Zy jZeK dh okyh bJh nkgDh nk˜kd
gkfb;h pDkT[D. ncrkfB;skB s/ fJoke d/ w;b/ ;kv/ ;kjwD/
jB. ncrkB gqXkB B/ f;Zy v?g{N/ÙB Bz{ :ehB dtkfJnk j? fe i'
;oeko ÙKsh ;Ekfgs j'D s'A pknd j'Ad ftu nkJ/rh T[; ftu fJe
ncrkBh f;Zy Bz{ wzsoh pDkfJnk ikJ/rk. nwohek B/ fJoke d/
r[od[nko/ dh w[ozws bJh f;Zy ;z;EktK dh wdd dk Go';k fdZsk j?.
f;Zy ;wZf;nktK Bz{ ftÙ/ tko tzv fdZsk ikt/ s/ c/o T[; pko/ f;ZyK
ftZu ftdtkB wkfjo bZG/ ikD. jo fJe ftdtkB Bz{ T[; ;wZf;nk
d/ jZb bJh ;[Mk fdZs/ ikD. eJh ftdtkBK Bz{ fJj ezw ;"Afgnk ikt/
go T[BQK Bz{ fJj gsk Bk bZr/ fe d{ik e"D fJ; ftÙ/ ”s/ ezw eo fojk
j?. f;Zy ftdtkBK dhnK S'NhnK S'NhnK ew/NhnK pDkJhnK ikD go
w?Apo nbZr nbZr ftfÙnK d/ j'D sKfe nkg;h ;kVQ T[BQK d/ w/b
fwbkg ftZu o[ektN Bk pD/.
f;Zy r[od[nkok n?eN dh Xkok 144 j/mK f;Zy r[od[nkok
i[vhÙhnb efwÙB uhc wfB;No rtoBo iK fe;/ th ;oekoh
nc;o Bz{ r[od[nko/ d/ wkwfbnK ftZu dyb d/D d/ fJb˜kw ftZu
sbp eoe/ T[BQK Bz{ ˜o{oh j[ew d/ ;edk j?.
dck 146 r[od[nkok n?eN j/mK ;oeko B'Nhfce/ÙB ikoh eo ;edh
j? fe dopko ;kfjp ezgb?e; fi;dhnK jZdK B'Nhfce/ÙB ftZu
fdZshnK rJhnK jB ftZu g[fb; iK e'Jh f;feT{foNh c'o; d/ itkB
todh gk e/ dkyb BjhA j' ;ed/.
dopko ;kfjp ezgb?e; dh wfo:kdk pDkJh oZyD bJh
nekb sys d/ sfjs ;kpek c"ihnK dh fJZe pNkbhnB pDkJ/ ikD
dh nkfrnk j't/rh s/ nekb sıs dk iE/dko fJBQK c"ihnK Bz{ n;b/
d/ bkfJ;?A; d/ ;e/rk. fJ; bJh Indian Arms Act j/mK ˜o{oh
B'Nhfce/ÙB ikoh j' ;edh j?.

‐0‐ 
 i{B 1984 JhH dk xb{xkok
vkH fwjo f;zx frZb

;koh d[BhnK ftZu :j{dhnK Bz{ SZv e/ ÙkfJd jh e'Jh e"w

nfijh j't/ fi; B/ n?B/ xZb{xko/ jzYkJ/ j'D fizB/ fe f;ZyK B/ ;zB
1984 JhH ftu pb{ ;Nko BK j/m nzfwqs;o ftu dopko ;kfjp ;w/s
doiBK j'o f;Zy Xkofwe n;EkBK T[Zs/ Gkosh c"i d[nkok ehsk
frnk jwbk f;ZyK bJh thjthA ;dh dk tZvk xZb{xkok fejk ik
;edk j?. fBo;zd/j fJ; jwb/ Bkb f;ZyK dk pj[s Gkoh B[e;kB
j'fJnk ;h, gqzs{ f;ZyK dh nkgDh bhvofÙg B/ th fJ; xZb{xko/
ekoB j'J/ ikBh, wkbh, wkBf;e ns/ ;wkfie B[e;kB dk b'VhAdk
ft;fsqs b/yk-i'yk fsnko BjhA ehsk. nfijk feT[A BjhA ehsk
frnk fJj fJe nbZr y'i dk ftÙk j?. gqzs{ fJe rZb ;gZÙN j? fe
pj[s/ f;Zy bhvoK ns/ f;Zy ftdtkBK dh fJBQK B[e;kBK d/ t/ot/
fsnko eoB pko/ Xkoh u[Zg Bz{ nkT[D tkbhnK g[ÙsK ed/ w[nkc
BjhA eoBrhnK.
pb{ ;Nko T[go/ÙB bJh dZ;/ rJ/ ekoB
dopko ;kfjp T[Zs/ c"ih jwb/ ;w/A ykVe{ S[g/ j'J/ ;B. i/eo
;oeko dh fJ; rZb Bz{ wzB th fbnk ikt/ sK th fJ; jwb/ dh e'Jh
b'V BjhA ;h. gfjbh rZb fJj fe i/ ;oeko ukj[zdh sK f;ZyK s/
gzikp dhnK ikfJ˜ wzrK Bz{ wzB e/ fJ; nDukj/ s/ ˆ?o-io{oh c"ih
n?eÙB s'A d{o ofj ;edh ;h. d{ih rZb fJj fe i/eo dopko ;kfjp
ftu e[M nfij/ b'e S[g/ j'J/ th ;B sK T[BQK Bz{ pkjo eZYD tk;s/
;oeko d[nkok Xow-:[ZX w'ou/ d/ w[Zy ;zukbeK Bz{ nfijk eoB bJh
efjDk ukjhdk ;h. i/eo Xow-:[ZX w'ou/ d/ ;zukbe nfijk eoB d/
;woZE ;B sK T[BQK Bz{ ;qh nekb sys ;kfjp d/ iE/dko ;kfjp Bz{
fJ; ;pzXh b'VhAd/ nkd/Ù d/D bJh p/Bsh eoBh ukjhdh ;h. T[; t/b/
jkbks fJ; soQK d/ ;B fe e'Jh th ftnesh, Gkt/A T[j fezBk th
tZvk ;h, T[j ;qh nekb sıs ;kfjp s'A ikoh j[ew Bz{ Beko BjhA ;h
;edk.
;oeko d[nkok fJj o;sk Bk u[fDnk ikDk ;gZÙN eodk j?
fe fJ; c"ih jwb/ fgS/ e'Jh j'o okiBhfse ekoB ;B. shih rZb
fJj fe i/eo ;qh dopko ;kfjp ezgb?e; ftZu e[M ykVe{ S[g/ j'J/ ;B
sK eJh doiB j'o f;Zy Xkofwe n;EkBK ”s/ jwbk feT[A ehsk
frnk. i/ eo wzB th fbnk ikJ/ fe T[BQK n;EkBK ftu'A gzi-uko
ftu d'-d' iK fszB-fszB nfij/ ftnesh ofj oj/ ;B fizBK fto[ZX
eJh e/; doi ;B sK th doiBK Xkofwe n;EkBK ”s/ c"ih jwb/ dh
b'V ;h< u"Eh rZb fJj fe i/eo c"ih ekotkJh eoBh jh ;h sK T[j
jh fdB feT[A u[fDnk frnk id'A r[o{ noiB d/t ih d/ Ùjhdh g[op
;w/A j˜koK dh frDsh ftu f;Zy ÙoXkb{-n"osK, pZu/, p[ZY/ s/ itkB
tZy-tZy r[od[nkfonK ftu fJeZso j'J/ ;B. i/eo fJ; c"ih
ekotkJh dk wzst f;oc ykVe{nK Bz{ geVBk jh ;h sK fJj ˆ?o-
˜o{oh c"ih jwbk r[og{op Bz{ SZv e/ fe;/ th j'o fdB ehsk ik ;edk
;h.
e[M j'o wjZstg{oB sZE
id'A Gkosh c"i dk ;ko/ dopko ;kfjp ezgb?e; ”s/ ep˜k j'
u[Zek ;h sK T[; s'A pknd f;Zy o?co?A; bkfJpq/oh nZr bZrD Bkb
BÙN j'Jh. ;oekoh gZy tb'A fejk frnk fe ykVe{nK tb'A r'bh
ubkT[D Bkb fJj nZr bZrh. gzqs{ fJj dbhb e'Jh tiB BjhA
oZydh. id'A c"i B/ ;ko/ y/so T[Zs/ ep˜k eo fbnk ;h sK fJj
;oeko dk ¯o˜ ;h fe T[E/ T[j xZN'-xZN fJfsjk;e wjZssk tkbh
jo uh˜ dh oZfynk eodh. gqzs{ nfijk BjhA ehsk frnk. i/eo
bkfJpq/oh Bz{ nZr bZr jh rJh ;h sK pkeh pu/ ;ko/ d;skt/˜K,
yofVnK s/ feskpK Bz{ feT[A rkfJp ehsk frnk< e[M ;wK gfjbK
Gkos d/ oZfynk wzsoh ;qh ikoi coBKv/˜ B/ fejk ;h fe fJ;
bkfJpq/oh dhnK g[;seK s/ yoV/ fe;/ e/Adoh J/iz;h d/ ep˜/ ftu jB.
fJ; c"ih ekotkJh d"okB dopko ;kfjp d/ nzdo s/ pkjo
tZv/ gZXo ”s/ b[ZN-j'Jh. i{B 1984 fty/ c"ih jwb/ s'A pknd
nypkoK ftZu ypoK nkJhnK fe dopko ;kfjp ezgb?e; ftu bzro
d/ posB th rkfJp ;B. eofcT{ d"okB fJj ;G e[M fe; B/
u[okfJnk, fJ; pko/ b'VhAdh SkD-phD dh ˜o{os j?. fJ;/ gqeko
fijBK B/ dopko ;kfjp d/ Bkb brd/ GkrK ftu b[ZN-wko ehsh
T[jBK dh fBÙkB-d/jh th eoB dh b'V j?.
fjzd[;skB d/ fJfsjk; ftu sK eh fJj ÙkfJd ;ko/ J/Ùhnk d/
fJfsjk; ftu gfjbh fw;kb ;h fe 50,000 tor feb'whNo s'A tZX
y/so ftu eofcT{ brkfJnk frnk. fJ; eofcT{ d"okB ;ko/ gzikp
ftu ;VeK T[Zs/ jo soQK dh nktkikJh ”s/ gkpzdh brkJh rJh. fJZE'A
se fe ;Ve ”s/ ;kJheb T[Zs/ iK g?db ikD dh th wBkjh ehsh
rJh. j?okBh dh rZb j? fe fJzB/ tZv/ fJbke/ ftu nfijk eofcT{
Gkos-gkfe;skB ns/ Gkos-uhB izrK t/b/ th BjhA ;h brkfJnk
frnk. Gkt/A fJzB/ tZv/ y/so ftu eofcT{ bkT[D dh b'V BjhA ;h gqzs{
fi; okiBhfse wB'oE dh g{osh bJh dopko ;kfjp ”s/ jwbk ehsk
frnk ;h T[; fdqÙNhe'D s'A fJj eofcT{ ˜o{o bkGdkfJe ;h. fJ; d/
T[bN Btzpo 1984 ftu f;ZyK d/ ftnkge esb/nkw ”s/ b[ZN-wko
;w/A d/Ù dh okiXkBh fdZbh ftu b'VhAdk eofcT{ Bk brkfJnk ikDk
T[;/ okiBhse T[d/Ù gqkgsh dk fjZ;k fejk ik ;edk j?. fJ; rZb
dk fJZe j'o gowkD fJj j? fe i{B 1984 d/ eofcT{ d"okB th b'eK
Bkb gZy-gks tkbk otZJhnk ikoh fojk T[; ;w/A fijV/ g/Av{ b'eK B/
fgzvK s'A nzfwqs;o tb nkT[D bJh eofcT{ s'fVnk T[BQK ”s/ nzBQ/tkj
r'bh ubkJh rJh. fJ; d/ T[bN fijBK b'eK B/ eofcT{ d"okB
nzfwqs;o ftu bZv{ tzv/ T[jBK d[nkok eofcT{ s'VB Bz{ rbs th Bk
fejk frnk.
“pb{ ;Nko T[go/ÙB” s'A fJedw pknd d/ fdBK dhnK w[Zy
xNBktK
fJ; c"ih jwb/ dh ekotkJh “w[ezwb” j'D T[gozs Gkos
dhnK brGr ;kohnK w[Zy okiBhfse gkoNhnK fJ; c"ih ekotkJh
dh gq'Vsk eo ojhnK ;B. eKro; gkoNh sK y[d fJ; jwb/ bJh
f˜zw/tko ;h. gqzs{ d{ih tZvh gkoNh phHi/HghH d/ bhvo e[M fJ; soQK
d/ Ùpd T[uko oj/ ;B. ““J/e mhe edw i' pj[s d/o ;/ bhnk r:k.””
T[; t/b/ d/ f;Zy okÙNogsh B/ th fJ; jwb/ dh gq'Vsk ehsh. Gkos
d/ e/tb e[M fJZe bhvo jh nfij/ ;B fiBQK B/ c"ih ekotkJh dk
fto'X ehsk ;h.
fi; ;oeko B/ ;qh nekb sıs ;kfjp Bz{ N?AeK s/ r'bhnK
Bkb Yfj-Y/oh ehsk ;h, T[;/ ;oeko B/ fJ; dh d[pkok T[;koh ehsh
i' f;Zy otkfJsK d/ fto[ZX ;h. i/eo ;oeko dh e[M b'eK Bz{ geVB
bJh ;qh nekb sıs Bz{ Ykj[D dh wip{oh pD rJh ;h sK fJ; dh
g[Bo T[;koh bJh sK e'Jh nfijh “wip{oh” BjhA ;h. nfijk ;G e[M
ehs/ ikD dk fJZe T[d/Ù ;h f;Zy ;t?wkD ns/ f;Zy otkfJsK Bz{
sfj;-Bfj; eoBk.
ÙkfJd pj[s xZN b'eK Bz{ gsk j? fe i{B d/ d{i/ jcs/
;sb[i-iwBk fbze Bfjo dh y[dkJh th Ù[o{ eo fdZsh rJh ;h. w?A
fJZE/ fJ; Bfjo d/ jZe iK fto'X ftu rZb BjhA eo fojk jK. fJZE/
w/ok wsbp fJj j? fe id'A gzikp Go ftZu fJzBh tZvh c"ih ekotkJh
ni/ w[ezwb jh j'Jh j't/, fi; ftu j˜koK b'e wko/ rJ/ j'D, sK T[;/
t/b/ p/-b'Vh ekjb ftZu fJ; Bfjo dh y[dkJh Ù[o{ ehs/ ikDk
wjZstg{oB rZb j?. fJj rZb efjDk e'Jh nfs-eEBh BjhA j't/rk
fe fJ; c"ih ekotkJh dk fJZe T[d/Ù fJ; Bfjo d/ fsnko eoB bJh
okj ;"yk eoBk th ;h.
e[M f;ZN/
;zB 1984 ftu “pb{ ;Nko T[go/ÙB” BK dh c"ih ekotkJh Bz{
eJh okiBhfse T[d/ÙK Bz{ w[Zy oZy e/ ehsk frnk ;h. fJBQK ftu'A
fJZe ;h f;ZyK d/ nbZr okiBhfse gqtuB fi; Bz{ T[; t/b/ se u'y/
o{g ftZu nekbh db o{gwkB eodk nk fojk ;h, Bz{ nZr/ tXD s'A
o'eDK. nfijk fBt/ebk okiBhfse gqtuB Gkosh Ùk;e tor d/
fJe;koheoB fto[ZX fJZe tZvh o[ektN pD fojk ;h. fJ; c"ih
ekotkJh dk d{ik wzst ;h d/Ù dh fjzd{ pj[frDsh dk eKro; bJh
t'N p?Ae tXkT[Dk. shik ekoB ;h fjzd{st Bz{ ngqsZy o{g ftu
seVk eoBk i' phHi/HghH bJh T[; d/ nkgD/ fdqÙNhe'D s'A
bkGdkfJe ;h. fJ;/ ekoB phHi/HghH B/ th fJ; c"ih jwb/ dh g{oh
jwkfJs ehsh. fJ; c"ih ekotkJh fgZS/ u"Ek ekoB ;h gzikp d/
e[dosh ;kXBK pko/ nekbh db Bz{ T[dk;hB pDkT[Dk. fJjBK T[d/ÙK
dh feZE'A se g{osh j'Jh fJj fJZe nbZr b/y dk ftÙk j?.

-0-
 b[eh j'Jh ;ZfGnkukoe okiBhsh dk
ftÙb/ÙD
vkH r[oGrs f;zx

T[go/ÙB pfbT{ ;Nko Bz{ tkgfonK nZi thj (20) toQ/ phs
u[Ze/ jB. ni/ th fJ; rzGhosk Bz{ ;wMD dk :sB BjhA ehsk frnk.
t/yD Bz{ fJj T[; tes eKro; dh B/sk ns/ d/Ù dh gqXkB wzsoh
fJzdok rKXh tZb'A dopko ;kfjp ns/ j'o gftZso f;Zy r[od[nkfonK
ftZu p?m/ ykVe{ B"i[nkBK ns/ T[BQK d/ ;N/N bJh ysoBke bhvoK Bz{
ysw eoB bJh ehsk frnk n?eÙB ;h, fi; ftZu ;zs ioB?b f;zx
fGzvoKtkb/ ns/ T[BQK d/ f;oeZY ;kEh Ùjhd j' rJ/. fJ; n?eÙB Bz{
d/Ù d/ fjZs ns/ ÙKsh bJh ;Ekfgs eoB bJh ehsh rJh ekotkJh
ti'A jh g/Ù ehsk frnk.
fJj th G[ZbD tkbh rZb BjhA fe id'A ;zs ioB?b f;zx
nekb sıs d/ ezgb?e; ftZu nkgD/ ;bkjekoK dh ;jkfJsk Bkb
B"i[nkBK Bz{ gq/fos eo oj/ ;B, T[; ;w/A ;zs jouzd f;zx b"r'Atkb th
w'ouk ubk oj/ ;B. T[BQK B/ gzikp d/ fe;kBK dh eDe d{i/ okiK
ftu BK G/iD dk n?bkB eo fdZsk j'fJnk ;h. T[BQK d/ n?bkB d/ MZN
fgZS'A jh T[go/ÙB pfbT{ ;Nko, fi; dk nfGnk; pj[s d/o s'A j'
fojk ;h, eo fdZsk frnk. id'A fe gqXkB wzsoh fJZe fdB gfjbK
sZe efj ojh ;h fe T[; dk nfijk e'Jh fJokdk BjhA j?.
n;b ftu i' rZb nekbhnK ns/ pkeh f;ZyK pko/ eKro;
ns/ fJzdok rKXh Bz{ gqtkB BjhA ;h ns/ fi; Bz{ iVQ'A T[ykVB bJh
;oeko B/ T[j T[go/ÙB ehsk, T[j ;h f;ZyK dk nkgD/ nkg Bz{ fJZe
tZyoh e"w wzBDk. ;zs b"r'tkb th nkgD/ GkÙDK ftu f;ZyK Bz{
tZyoh e"w efj u[Ze/ ;B. Gkt/A ;zs b"Ar'tkb d/ w'ou/ ns/
fGzvoKtkfbnK dk B"itkBK Bz{ nkgD/ wkD bJh fiT{D tk;s/ gq/fos
eoB bJh n?eÙB ftu nkT[D bJh fgS'eV T[; t/b/ dh wZXbh ns/
j/mbh f;Zy fe;kBh dh wzdh nkofEe jkbs jh BjhA ;h. wjkokik
oDihs f;zx fgZS'A ykb;k oki d/ nD;zrmB Bkb f;ZyK B/ ;[szso
gzikph oki ;Ekfgs eoB dh i' G{fwek fBGkJh ;h, T[; d/ S/sh
;wkgs j' ikD ekoB T[BQK ftZu ;dk ekfJw ofjD tkbh
n;zs[ÙNsk xo eo rJh ;h. poskBth ;kwoki B/ fJZe u/szB Bhsh
nXhB f;ZyK d/ eqKshekoh ns/ ;[szso oki ekfJw eoB tkb/ w{b
ftXkB Bz{ s'fVnk. e[ZM bkbu, e[ZM gqÙz;k Bkb poskBth oki d/
;wZoEe pDkT[D dk :sB ehsk. fJe ftÙ/Ù tor Bz{ irhoK d/ e/
;kwoki Bz{ gZek eoB bJh tofsnk. T[BQK Bz{ ;kwoki d/ pjkdo
f;gkjh pDk fbnk.
poskBth ;kwoki f;ZyK d/ BkfJe pDB, ;[szso oki
;Ekfgs eoe/ fJe e"w T[;koB dh Ùesh Bz{ ;wMdk ;h ns/ T[; Bz{
jo jhb/ py/oB bJh ftT[Aspzdh eodk ofjzdk ;h. go f;ZyK ftu'A
;w{fje s"o ”s/ nkgDh fJ; Ùesh gqsh GktBk ns/ u/sBsk ed/
w{b'A ysw Bk j'Jh. fJBQK Bz{ fiT{Adk oZyD bJh f˜zw/tko f;ZyK dk
fJfsjk;, ““;qh r[o{ rzqE ;kfjp”” ns/ d;w rzqE dh j'Ad ;B.
nzro/˜K B/ id'A Gkos dh tzv ehsh ns/ fJ; Bz{ nk˜kd
ehsk, nekbh bhvo nkgDh ;hfws okiBhfse ;{M ekoB f;ZyK bJh
e'Jh nk˜kd fyZsk Bk b? ;e/. e/tb eKro; s'A fJj tkfJdk b? e/ jh
;zs[ÙN j' rJ/ fe nk˜kdh fwbD s'A fgZS'A f;ZyK Bz{ fJZe fyZsk fdZsk
ikt/rk fiZE/ T[j n˜kdh dh o"ÙBh wkD ;eD. eKro; ns/ fJ; dh
;ogq;s p[oi[nk˜h i' ;ko/ Gkosh T[gwjKdhg Bz{ nkgDh p/o'e wzvh
pDkT[Dk ukj[zdh ;h, f;ZyK dh nkikdh bJh GktBk ns/ nzdo{Bh
fyZu s'A vodhnK jB.
id'A fJzdok rKXh B/ pfbT{ ;Nko T[go/ÙB ehsk, T[j fJ;
vo ftZu jh ;h fe f;Zy n˜kd e"w ti'A nkgDh j;sh Bk ;Ekfgs
eo b?D. ;w[Zuh gzikph e"w d/ fJj BkfJe nkgD/ ftbZyD w{b
ftXkB Bkb wjkokik oDihs f;zx tKr w[V ykb;k oki pDkT[D
bJh wip{o Bk eo d/D. fJ; Bkb Gkosh T[gwjKdhg Bz{ fJZe e"w d/
s"o ”s/ B{VB dh eKro; dh Bhsh fpyo ;edh ;h. ykb;k oki iK
f;Zy BkfJesk ftu ;[szso gzikph oki dh ;Ekgsh dk gqGkt d{i/
fyZfsnK T[s/ th g? ;edk ;h. skfwb, T[Zso g{oph ephb/, nk;kwh,
s/br{ ;G nfsqgs ns/ nDftef;s oZyhnK rJhnK e"wK nkgDh
n˜kdh bJh Ùeshto w[fjzw nozG eo ;edhnK ;B. e[ZM B/ gfjbK
jh nozG eo fdZshnK ;B. T[go/ÙB pfbT{ ;Nko dk w[Zdk e/tb
f;ZyK dh e"wh u/sBsk ns/ fto;/ Bz{ jh m/; gj[zukT[Dk BjhA ;h, ;r'A
Gkosh T[gwjKdhg Bz{ fJZe-e"wh oZyD d/ gq'i?eN Bz{ ;ısh Bkb bkr{
eoBk ;h.
T[go/ÙB pfbT{ ;Nko dh xNBk Bz{ :kd oZyD dh b'V j? ns/
fJj fdqV eoBk ˜o{oh j? fe Gkosh T[gwjKdhg ftbZyD e"wK dk
T[gwjKdhg j?. fJE/ jo e"w dk nkgDk fyZsk, GkÙk, ;kfjs,
;z;EktK ns/ gzqgoktK jB. fJBQK Bz{ fJZe-e"w d/ fÙezi/ ftZu BjhA
eZf;nk ik ;edk.
fjNbo B/ :j{dhnK dh j;sh fwNkT[D dk nDwB[Zyh :sB
ehsk. :j{dh dkoÙfBeK ns/ ;wki Ùk;sohnK B/ nkgD/ y/so ftZu
fJ; tzrko Bz{ ep{fbnk. T[BQK B/ nkgDh y'i okjhA f;ZX eo fdZsk fe
fuzsB, nfGnk; ns/ GkÙk ”u fe;/ gqeko dk fJZetkd ihtB dh
ftbZyDsk s'A jh fJBeko BjhA ;r'A GkÙk ns/ fuzsB Bz{ e[ZM Ùk;e
fjZsK bJh tosDk j?. ihtB dh ftbZyDsk fit/A GkÙk ns/ gqshe
ftXkBK ftZu gqrN j'D bJh sKxdh j?, T[; Bz{ o'eDk j?.
fjNbo d/ ““wjKBkÙ”” d/ fgZS'A gZSw d/ fiBQK gqGktÙkbh
fuzseK B/ ;'u Bz{ pdfbnk j? ns/ fJe e"wh ckÙhtkd Bz{ ;dk bJh
;wkgs eoB dk gqD ehsk j?. T[j n;b :j{dh ;B. :ke d?fodk,
fbUsko (d), b?thBk; nkfd T[Zso nkX[fBe fuzse ;G :j{dh ;B.
f;Zy ftdtkBK Bz{ th ukjhdk j? fe T[j T[go/ÙB pfbT{ ;Nko fgZS/
b[e/ j'J/ fJZe e"whtkd Bz{ Bzrk eoB, Gkosh T[gwjKdhg dh pj[e"wh
n;bhns Bz{ ;kjwD/ fbnkT[D. ““;qh r[o{ rzqE ;kfjp”” ns/ d;w rzqE
ihtB Bz{ fJZe s'A tZX fdqÙNhnK s'A d/yd/ jB tZy-tZy fdqÙNhnK iK
gog/yK ftZu ;ztkd oukT[Ad/ jB.
T[go/ÙB pfbT{ ;Nko Bz{ f;Zy f;wfosh ftZu rzGhosk Bkb
T[GkoB dh b'V j?. nfijh rzGhosk i' f;ZyK ftZu fJe e"wh BkfJe
j'D dk u/sk th eotkt/ ns/ Bkb jh gzikph e"w dk w{jobk d;sk
pD e/ gzikp Bz{ ;'ÙD ns/ gqszsosk s'A w[es eotkJ/. fJ; wzst
bJh Gkos ftZu bkr{ ;zftXkB ”u ;'X eoe/ fJZE/ eBc?vo/ÙB
pDkT[D bJh u/sBk tXkT[D tk;s/ fJ; w"e/ T[s/ tuBpZXsk gZeh
eoB dh b'V j?.

-0-
 ˜ıw Bz{ u/sBsk pDkT[D dh b'V
r[oGrs f;zx

pfbT{ ;Nko T[go/ÙB Bz{ jo ;kb :kd eoBk mhe j?, go

e/tb ˜ıw ti'A BjhA. fJj' fijk ˜ıw e'Jh e"w G[Zb BjhA ;edh. fJj
T[; dh f;wosh ftu ekfJw ofjzdh j? i/ T[j fiT[Adh e"w j? ns/
nkgD/ GftZy ftu ftÙtk; oZydh j?. e"w ti'A fiT[Ad/ ofjD dh
fBÙkBh jo vz{x/ xkT[ Bz{ u/sBsk ftu pdbD dh Ùesh j?. fJ;
;fEsh ftu ˜ıw ;ohoe iK G{r'fbe BjhA ofjzdk ;r'A fJe gfog/y
pD iKdk j? fi; Bkb nkgD/ tksktoD ftZu w"i{d doÙB,
okiBhsh ns/ nwb dh BthA ftnkfynk eoB dh b'V wfj;{; j[zdh
j?.
;kv/ ;wekbh fJfsjk; ftZu ;G s'A tZvk e"wh ˜ıw fjNbo
tb'A :'iBkpZX Yzr Bkb ehsk ““wjKBk;”” (j'b'e";N) ;h fi; B/
:j{dh e"w Bz{ sfj; Bfj; ehsk. go T[; s'A fgS'A :j{dh fuzseK B/
gZSw d/ ;w[Zu/ doÙB, okiBhsh ns/ j' oj/ nfGnk;K Bz{ co'fbnk.
wjKBk; d/ ekoD bZG/. :{BkBh dkoÙfBeK s'A nkozG j' oj/ T[;
doÙB dk ftÙb/ÙD ehsk fi; B/ frnkBtkd (n?BbkJhNBw?AN),
soetkd nkfd pDe/ nkX[fBe o{g ftu T[; fJeKrh ns/ ckÙhtkdh
gj[zu Bz{ iBw fdZsk fi; nB[;ko wjKBk; tkgfonk. fi; T[Zso-
nkX[fBe tkd B/ nZi tZy-tZy gZXoK T[Zs/ tZvk gqGkt gkfJnk j?
T[j wjKBk; fto[ZX gqsheow ns/ g[D SkD dk Bshik j?. fJe BthA
u/sBsk, fJe BthA f;wosh ;kih ik ojh j? i' ed/ ““wjKBk;”” torh
xNBk Bz{ tkgoB bJh wkj"b Bk pDB d/t/.
thjthA ;dh d/ gfjb/ ““wjKBk;”” s'A fgZS'A d{ik tZvk
““wjKBk;””, tZvk e"wh ˜ıw, pfbT{ ;Nko T[go/ÙB ;h. go f;Zy
fuzseK$ftdtkBK B/ fit/A fJ; Bz{ ni/ se fJZe e"wh gfog/y
pDkT[D ftZu n;wZoEk fdykJh j?. T[E'A ˜kfjo j[zdk j? fe ;qL eg{o
f;zx s'A fgZS'A ni/ f;ZyK e'b e'Jh e"wh ftdtkB iK fuzse BjhA.
fJfsjk; ftZu e'Jh xNBk fpBK soe s'A BjhA tkgodh. id'A
ÙkfJo iK g?rzpo dh u/sBsk iK nB[G{sh bkt/ tKr cNdh j? T[;
fgZS/ th e[M ekoB j[zd/ jB, Gkt/A e/tb ekoB T[; dh gqkgsh ns/
o"ÙBh dh ftnkfynk BjhA eo ;ed/. pfbT{ ;Nko T[go/ÙB th fpBK
soe s'A tkgfonk ““wjKBk;”” BjhA.
;wMD tkbh rZb fJj j? fe Gkt/A Gkosh T[gwjKdhg
G{r'be, GkÙkJh ns/ ;fGnkukoe ftbZyDsk ftef;s eoB tkbk
T[gwjKdhg fojk j?, go fJ; ftu i' d' gqXkB doÙB, Xow iK
gfog/y feqnktzs oj/ jB, T[j jBL pqkjwDtkd ns/ fJ;bkw.
pqkjwDtkd dh f;yo t/dKs j? fi; dk gowkfDe rzqE Ùzeokukohnk
dk ““pqjw;{so GkÙ:”” j?. fJ; ftZu ;gÙN s"o ”s/ fejk frnk j? fe
pqjw dk nfGftnzie pj[ gZXsk iK ftbZyDsk ftZu BjhA j' ;edk.
i/ e'Jh eodk j? sK T[j nfrnkBh j?. fJ;bkw dk nkXko ““e[okB””
T[Zs/ j?. fJ; ftZu th tZvk pb, oZp dh J/esk T[Zs/ j?. nfBe gZysk
T[Zs/ BjhA.
pqkjwDtkd fJZe gfog/yh j?, fJeKrh j?. fJ;/ fJeKfrsk ftZu'A jh
pqkjwDtkd dk p[ZXtkd Bkb fto'X g?dk j'fJnk. Bshi/ ti'A p'Xh
fGZy{ ns/ p'Xh ftÙt ftfdnkfbnK Bz{ ;kV fdZsk frnk, fJfsjk;
fJ; rZb dk rtkj j?.
fJzdok rKXh dh eKro; ns/ fjzd{sth phHi/HghH dk e"wtkd
th fJeKrh j?. phHi/HghH B/ nkgD/ nfGnk; ftZu, Gkt/A tes ns/
T[g:'rtkdh fdqÙNh s'A jh ;h, e[M bue fdykJh j?. fJ;B/ j'oK y/soh
gkoNhnK Bkb ob e/ ;oeko pDkJh j'Jh j?. eKro; B/ nfijh bue
th ni/ ;theko BjhA ehsh. Gkos Bz{ nkX[fBe pDkT[D d/ god/
fgZS/ eKro; d/ e"wtkd ns/ fJeKrh pqkjwDtkd ftZu e'Jh ¯oe
BjhA. i/ eKro; B/ GkÙkJh ;{p/ pDkJ/ sK T[BQK Bz{ ftbZyD
;ZfGnkukoK d/ xo BjhA wzfBnk frnk. Bk jh ;zftXkB ftZu iK j'o
feXo/ fe;/ y/soh e"w iK ;ZfGnkuko Bz{ ;w{je s"o ”s/ e'Jh ftÙ/Ù
nfXeko fdZsk frnk j?. gkobhw?AN ftZu th nkXko t'NK dh frDsh
dk j?, ;ZfGnkukoe ftÙ/Ùsk dk BjhA.
Gkosh Ùk;eK dh fuzsB, ;z;Ek ns/ nfGnk; dh gZXo T[Zs/
fJZetkdh j?. pj[ e"wh, pj[ ;fGnkukoe ;z;EktK, w[jktok, nfGnk;
j'Ad ftu BjhA fbnKd/ ik ;e/ fit/A ;ftN˜ob?Av iK nZi d/ o{;
ftZu j' oj/ :sB jB. e?B/vk ns/ nwohek B/ th nfij/ GftZyw[yh
:sB nkozG ehs/ j'J/ jB.
 wjkokik oDihs f;zx d/ oki s'A fgZS'A, gfjbh tko f;Zy
nkgDhnK e"wh ns/ ;ZfGnkukoe ftÙ/ÙsktK gqsh ;[u/s j'J/ jB.
B"itkBK dh row bfjo Gkt/A gqwkfDe doÙB ns/ gfog/y s'A
ftj{Dh ;h, fJ; ftu pj[s rbshnK j'JhnK, go fJj e"wh ftÙ/Ùsk
gqsh ;[u/s ;h. pfbT{ ;Nko T[go/ÙB, fJetkdh, fJeKrh, gfog/y dk
nfGnk; eoB tkb/ Ùk;eK dk T[go/ÙB ;h fi; B/ fJZe
;ZfGnkukoe$e"wh ftÙ/Ùsk Bz{ ;Ekfgs eoB bJh T[Zmh bfjo Bz{
fjz;kswe Yzr Bkb dpkfJnk. fJj fe;/ th b'eszsoh fB:wK d/
T[bN ;h.
pfbT{ ;Nko T[go/ÙB, fJeKrh pqkjwDtkd ns/ fJekoEe
soe tkb/ nkX[fBetkdh gfog/y dk i'V ;h. fJ; dh gj[zu
nDb'eszsoh ns/ ckÙhtkdh ;h. fJ; Bz{ fdZsh rJh gqpzXtkdh ns/
e"wtkdh g[Zm e/tb G[b/yk gkT[D bJh ;h.
f;Zy gj[zu p[fBnkdh s"o ”s/ pj[-gfog/yh j?, ftbZyDsk Bz{
;theko eoB tkbh j?. f;Zy rzqEK$gkmK dk doÙB, nB[Gt,
nfGnk;, pj[-Gkth, pj[-gfog/yh ns/ pj[-e'Dh j?. jo ;so fJ;
rZb dh rtkj j?. tosh rJh GkÙk, o{ge nkfd fJj fdqÙNh
nfGnk; ftu fbnkT[D dk u/szB :sB j?.
pfbT{ ;Nko T[go/ÙB fJeKrh ns/ pj[-e'Dh nfGnk;K dh
NZeo j?. fJj NZeo fJ; xNBk okjhA Bk j[zdh, j'o Yzr Bkb j' ;edh
;h. GftZy ftZu fJ; NZeo s'A puD bJh ns/ j'o e"wK d/ fjsK dh
oZfynk ftZu nkT[D bJh, Gkosh T[gwjKdhg d/ fJfsjk;, doÙB
ns/ nfGnk;K Bz{ Bt/A f;foT[A gVQB ns/ g/Ù eoB dh b'V j?. fJBQK
ftu b[eh fJeKfrsk ns/ fJ; dhnK ckÙh ;zGktBktK Bz{ ;kjwD/
fbnkT[Dk b'eszso Bz{ tZvh d/D j't/rh. fJjh f;Zyh d/ ;ZfGnkuko
ns/ e"w ti'A tXD c[ZbD bJh fJe nfjw edw j't/rk.
 
‐0‐ 
 ;kek Bhbk skok feT[A s/
fet/A<
gqhsw f;zx ;kpek (nkJhHJ/Hn?;)

eh ngo/ÙB pfbT{ ;Nko Bz{ f;Zy e"w ed/ G[bk ;e/rh< Gkt/A
jo e'Jh fJ;dk T[Zso BKj ftZu jh d/t/rk go f;Zy f;nk;sdkBK dk
fJj ws ikgdk j? fe f;Zy e"w Bz{ pb{ ;Nko T[go/ÙB Bz{ G[bk d/Dk
ukjhdk j? go id'A f;Zy B/sktK Bz{ b'V gt/ sK fJ; d[oxNBk Bz{ ˜o{o
u/s/ eo b?Dk ukjhdk j?. fJ; ftZu f;Zy e"w dk Gbk j?. T[go/ÙB
pfbT{ ;Nko Bz{ G[Zb ikD d/ jZe ftZu dbhb fJj fdZsh iKdh j? fe
fJ; Bkb ˜yw w[V jo/ j' ikDr/ ns/ gqKs ftZu i' nwB u?B dk
wkj"b pfDnk j'fJnk j? T[j spkj j' ikt/rk. id'A ifbnKtkbk pkr
dk ;kek j'fJnk ;h ns/ jo gkf;UA fJj wzr T[Zmh ;h fe fJ;
esb/nkw dh gVskb j'Dh ukjhdh j? sK nzro/˜ ;oeko tb'A th
fJj' dbhb fdZsh rJh ;h go fgZS'A wip{o j' e/ jzNo efwÙB
fB:[es eoBk fgnk ;h. fJj pVh j?okBh dh rZb j? fe nekbh
gkoNh fi;B/ nkgD/ u'D wB'oE gZso ftu b'eK Bkb fJj tuB
ehsk ;h fe i/ ;Zsk T[;d/ jZE nkJh sK T[j fJZe gVskbhnk
efwÙB fB:[es eoe/ fJ; ;ko/ wkwb/ dh gVskb eotkJ/rh, fJ;
tuB Bz{ G[Zb rJh ns/ gVskb Bk eotkT[D d/ jZe ftZu Uj'
dbhb d/D bZr gJh i' nzro/˜ B/ fdZsh ;h go id'A u'DK bkr/ nk
rJhnK sK ftXkB ;Gk ;wkrw ftZu pfbT{ ;Nko T[go/ÙB dh
fBy/Xh dk wsk gk; eotk fdZsk go iKu efwÙB dh fB:[esh d/
tuB Bz{ fJZe tko fco ft;ko fdZsk.
pfbT{ ;Nko T[go/ÙB feBQK ekoBK eoe/ j'fJnk ;h fJ;
gqÙB dk T[Zso ;oeko B/ 10 i[bkJh 1984 Bz{ fJZe tkJhN g/go
ikoh eoe/ fdZsk ;h. go nekbh gkoNh ns/ Ù'qwDh r[od[nkok
gqpzXe ew/Nh B/ fJ; Bz{ fJZe M{m dk g[bzdk rodkB e/ fJj tkndk
ehsk ;h fe T[j nkgD/ tb'A fJe tkJhN g/go ikoh eoe/ n;b
jkbks s'A b'eK Bz{ ikD{z eotkJ/rh. ;oekoh tkJhN g/go d/ ikoh j'D
s'A 12 ;kb pknd :kBh 1996 ftZu Ù'qwDh r[od[nkok gqpzXe ew/Nh
dk fJj tkJhN g/go gqekfÙs j'fJnk. ;oekoh tkJhN g/go e[b 165
gzB/ dk ;h go Ù'qwDh ew/Nh dk tkJhN g/go 451 gzfBnK dk ;h. n?v/
bzp/ u"V/ tkJhN g/go d/ gqekfÙs j'D d/ pkti{d nZi sZe b'eK Bz{
n;b jkbks dh ikDekoh BjhA fwbh. fJ; tkJhN g/go ftu e[M th
nfijk BjhA ;h i' fe gfjbK nypkoK ftu BjhA Sg u[Zek ;h. pj[sk
e[M vkH r[odoÙB f;zx fYZb'A dh feskp ““Gkos dh nksw jZfsnk””
ftu'A jh fJzB fpzB Beb ehsk frnk ;h. fJ; bJh goBkbk T[ZE/ dk
T[ZE/ jh ofj frnk.
Ù'qwDh ew/Nh d/ tkJhN g/go ““gzikp ;pzXh ;Zu”” dh G{fwek
ftZu Ù'qwDh ew/Nh d/ T[d'A d/ gqXkB iE/dko r[ouoB f;zx N"jVk B/
fbfynk, ““iBsk dh ikDekoh bJh ns/ nkT[D tkbhnK ghVQhnK
bJh ;jh sZE gq;s[s eoB/ jh g?D/ jB go T[; bzp/ fJfsjk; dk g{ok
fuZmk fbyD bJh eJh rzqE fbyD dh b'V j? fi; ftZu drk,
ftseok, f;nk;h ukbpk˜h, nzXekowJh ;kfiÙ, y'ybh ;[bj ;ckJh
ns/ ipo s'A ezw fbnk frnk. fi;dk Bshik f;ZyK Bz{ gzi djke/ s'A
th tZX ;w/A bJh bj{, jzM{, wkBf;e ghVk ns/ sÙZdd dh ;{os ftZu
MZbDk fgnk. fJ; s'A th tZX nVuB fJj j? fe fizBk g{oh-g{oh
ikDekoh fJeZso eoBk ;zGt BjhA ikgdk. fJj d;skt/˜ ;pzXs
;p{sK d/ nkXko ”s/ fsnko ehsk frnk j? sK i' T[BQK ;kohnK
ntk˜K Bz{ ikro{e ehsk ik ;e/ fijVhnK jZe ns/ fJB;kc bJh
;zxoÙ eo ojhnK jB.”” go fJj d/y e/ pVk nc;'; j[zdk j?fe id'A
cotoh 1997 ftu oki ;Zsk nekbhnK d/ jZE nk rJh, i/ T[j
T[go/ÙB pfbT{ ;Nko ;pzXh ;jh jkbks ikBD d/ fJZS[e j[zd/ sK T[;
““;oekoh foekov”” sZe T[BQK dh o;kJh j' rJh ;h. fi;d/ nGkt dk
o'Dk iE/dko r[ouoB f;zx N"jVk B/ nkgDh G{fwek ftZu o'fJnk j?.
T[; ;oekoh foekov d/ nkXko ”s/ T[j b'eK Bz{ ;jh sZEK s'A ikDz{
eotk ;ed/ ;B. id'A 1917 ftZu o{; ftu ;'thns fJBebkp
nkfJnk ;h sK b?fBB B/ nkgDh gfjbh c[o;s ftZu T[BQK ;G r[gs
;wM"fsnK Bz{ gqekfÙs eoB dk ekoi ehsk ;h i' ˜ko Ùkjh B/ o{;h
b'eK d/ fjZs fto[ZX rtKYh okiK Bkb ehs/ j'J/ ;B. fJ; soQK b?fBB
B/ ˜ko Ùkjh dhnK b'e d[ÙwD gkfb;hnK Bz{ Bzrk ehsk ;h. fJZe j'o
;Zioh fw;kb B?b;B wzv/bk dh j?. dZyDh ncohek dh B;b gq;s
;oeko B/ ekb/ b'eK ”s/ nEkj ˜[bw Ykj/ ;B. B?b;B wzv/bk B/ nkg
th fszB djkfenK s'A th tZX i/bQ ftZu s;hj/ MZb/ ;B. T[;B/ ;Zsk
;zGkbfdnK jh fJe gVskbhnk efwÙB ;Ekfgs eo fdZsk. fJ;
efwÙB dk BK ;h ““No[ZE n?Av oheK;hbhJ/ÙB efwÙB””. B?b;B
wzv/bk dk wZs ;h fe fi; B"eo Ùkjh ns/ oki ;Zsk B/ T[; ”s/ ns/
T[;d/ b'eK ”s/ ˜[bw Ykj/ jB, T[; s'A b'eK Bz{ ikD{ eotkT[Dk nfs
˜o{oh j? sK i' w[V e/ nfijk d[yKs Bk tkgo/. b'eK Bz{ ;jh jkbks
dk gsk ˜o{o bZrDk ukjhdk j? ns/ ˜[bw ipo Bz{ Bzrk ˜o{o ehsk
ikDk ukjhdk j? sK i' fiBQK B/ gkg ewkJ/ jB T[j nkg jh ÙowÙko
˜o{o j'D Gkt/A T[BQK fto[ZX pdb/ dh e'Jh ekotkJh Bk jh ehsh ikt/.
d[yKs Bz{ w[V tkgoB s'A o'eD bJh nfijk eoBk pj[s ˜o{oh j? sK
i' ˜kbw ;wki ftu fJZ˜sdko u"Xoh pD e/ nkgDh u"Xo Bk
ubkT[Ad/ ofjD. go gzikp ftZu oki ;Zsk nekbhnK d/ jZE nk ikD
d/ pkt:{d nfijk e[M BjhA tkgfonk ns/ fiBQK b'eK B/ pfbT{
;Nko dh ghVk nkgD/ fgzv/ ”s/ jzYkJh j? T[j u[Zg eoe/ ni/ sZe y{B
d/ jzM{ o' oj/ jB.
i/eo ;oeko B/ e'Jh gVskbhnk efwÙB ;Ekgs BjhA ;h
eoBk ns/ Bk jh ;oekoh d;skt/˜K Bz{ b'eK d/ ;Bw[Zy gq;s[s eoBk
;h sK Ù'qwDh ew/Nh nkgD/ s"o ”s/ fJe ““No[ZE efwÙB”” ;Ekgs eo
;edh ;h i' fgzv- fgzv ik e/ T[BQK b'eK s'A ikDekoh gqkgs eodk
fiBQK B/ fe fJj ;kek nkgD/ nZyhA fvZmk ;h ns/ fJ; d/ ˜[bw ;jko/
;B. go nfijk th BjhA j'fJnk. nekbh db ns/ Ùq'wDh r[od[nkok
gqpzXe ew/Nh d't/A f;Zy e"w d/ ;kjwD/ w[b˜wK d/ eNfjo/ ftu yVQ/
;B. nekbh f;Zy w;b/ T[d'A jh T[Gkod/ jB id'A T[BQK B/ oki ;Zsk
”s/ ep˜k eoBk j't/. id'A fJj wsbp g{ok j' iKdk j? sK ;ko/ w;b/
G[Zb iKd/ jB ns/ iBsk d/ d[Zy th ft;o iKd/ jB.
Gkos ;oeko B/ nkgD/ tkJhN g/go ftZu T[go/ÙB pfbT{
;Nko Bz{ ikfJ˜ mfjokT[D bJh i' w[Zy ekoB fdZs/ jB. T[BQK ftu'A
gfjb/ Bzpo ”s/ nekb sıs dh d[otos'A j?. j[D fJj ;tkb g?dk
j'Dk e[dosh j? fe i/eo ;zs fGzvoKtkfbnK dhnK ;orowhnK jh
T[go/ÙB pfbT{ ;Nko dk w[Zy ekoB ;B sK eh T[BQK ”s/ ekp{ gkT[D
bJh ngo/ÙB pfbT{ ;Nko s'A pr?o j'o th e'Jh ekotkJh j' ;edh ;h
iK BjhA< fJ; gqÙB dk TZ[so ;odko r[od/t f;zx sd'e/ nzfwqs;o d/
fvgNh efwÙBo d/ fpnkB s'A fwb iKdk j?. ;H r[od/t f;zx i[bkJh
1983 s'A 1984 se nzfwqs;o d/ fvgNh efwÙBo oj/. ““w?A uzvhrVQ
fty/ w[Zy nc;oK Bz{ dZ; fdZsk ;h fe i/ T[j fGzvoKtkb/ Bz{ frqcsko
eoBk ukj[zd/ j'D sK fJ; ftZu e'Jh tZvh n"eV BjhA nkt/rh. w/o/
;{jhnK B/ fJj dZ; fdZsk ;h fe dopko ;kfjp ftub/ ykVe{nK e'b
d' fszB ;" s'A tZX pzd{eK BjhA ;B. T[BQK dhnK pzd{eK e'Jh pj[shnK
nkX[fBe th BjhA ;B. pknd ftZu c"i B/ fÙekfJs ehsh fe T[BQK Bz{
b'VhAdh ;{uBk gqkgs BjhA ;h. w?Bz{ BjhA gsk fe T[BQK B/ fe; ;{uBk
d/ nXko ”s/ ekotkJh ehsh. T[; t/b/ dopko ;kfjp nzdo nZXh
doiB s'A tZX ;{jhnk J/iz;hnK ;orow ;B ns/ pj[sh tkoh fJZe
d{i/ Bz{ eZND ftZu o[ZM iKdhnK ;B. w?Bz{ nkgDh ;hHnkJhHvhH ”s/
ftÙtk; ;h. i/ w?Bz{ ;gZÙN jdkfJsK fdZshnK iKdhnK sK w?A
fGzvoKtkb/ Bz{ frqcsko eoB bJh fJZe T[go/ÙB dk gqpzX eo ;edk
;h. go w[Zy wzsoh dopkok f;zx, gzikp dk rtoBo gKv/ ns/ gzikp
d/ w[Zy ;eZso e/HvhH tk;{d/tk B/ w?Bz{ ;gZÙN ÙpdK ftZu dZ; fdZsk
;h fe fGzvoKtkb/ fto[ZX ekotkJh eoB dh gfjb dk j[ew uzvhrVQ
s'A ikoh ehsk ikt/rk ns/ uzvhrVQ Bz{ nkd/Ù fdZbh s'A gqkgs j[zd/
jB. w?A fJ; sith˜ dh w[ykbcs ehsh fe c"i p[bkJh ikt/. w/o/ gk;
nfijk eoB d/ ekoB pj[s ;B. i/ dopko ;kfjp ”s/ Skgk wkfonk
ikDk ;h sK T[;dh ;cbsk bJh ;EkBe g[fb; dk ;fj:'r
fBoDkfJe ;h. nzfwqs;o d/ g[okD/ Ùfjo s'A dopko ;kfjp ezgb?e;
Bz{ eJh o;s/ iKd/ ;B. fJ; n"eV s'A fJbktk fJe tZvh ;wZf;nk
fJj ;h fe dopko ;kfjp gfo;o g[okD/ Ùfjo Bkb T[BQK wekBK
dhnK G[Zb G[bZJhnK ;dek i[fVnk j'fJnk ;h fiBQK dhnK fgZmK
nkg; ftu fwbhnK j'JhnK ;B. g[okD/ Ùfjo dh pkjobh dhtko d/
fe;/ EK s'A SZsK NZg-NZg e/ dopko ;kfjp sZe gj[zfunk ik ;edk
;h ns/ fJ;/ soQK dopko ;kfjp ftZu'A coko j'fJnk ik ;edk ;h. c"i
ns/ j'o Bhw c"ih db feT[Afe Ùfjo d/ rbh e{funK s'A tkfec BjhA
;B, fJ; bJh T[j ykVe{nK Bz{ dopko ;kfjp ftZu pkjo'A gj[zuD
ns/ co/ T[E'A coko j' ikD s'A o'e BjhA ;B ;ed/. w?A ;oeko Bz{ fJj
th dZ; fdZsk ;h fe gzikp d/ f;Zy g[fb; ekotkJh dh s[bBk ftZu
c"ih jwb/ dk pj[s o'; wBkT[Dr/. i/ dopko ;kfjp ftZu c"i dkyb
j'Jh sK dopko ;kfjp T[Zs/ ftd/Ùh XkVthnK d/ jwfbnK dhnK
:kdK c/o johnK j' ikDrhnK. w?A id'A fJ; B[es/ ”s/ uouk ehsh sK
T[BQK w?Bz{ fejk “r[od/t d/y' ;oeko dh nfijh e'Jh :'iBk BjhA.” w?A
rtoBo Bkb fJ; w[Zd/ ”s/ pj[s tko uouk ehsh go c/o w?Bz{ ˜ok
w[jsks j'Dk fgnk id'A w?Bz{ fJj u/sktBh fdZsh rJh fe J/Bh tkoh
fJ; w[Zd/ Bz{ d[jokT[D Bkb rbscfjwh g?dk j' ;edh j?.
Gkt/A ;oeko tko-tko n?bkB eo ojh ;h T[;dk dopko
;kfjp ftZu c"ih ekotkJh eoB dk e'Jh fJokdk BjhA go ftZu'A ftZu
fJ;dh fsnkoh th uZb ojh ;h. r[od/t f;zx Bz{ ekotkJh ;pzXh
ikDekoh 3 i{B Bz{ fwbh id'A T[;B/ nzfwqs;o SkT[Dh fty/ c"ih
ioB?bK dh fJZe whfNzr ftu Ùw{bhns ehsh. j[D fJ; s'A nZr/ dh
eEk tkosk r[od/t f;zx dh ˜[pkBh ;[D'.
““2 i{B ;t/o/ w?Bz{ whfNzr ftu Ùkwb j'D dk ;Zdk fwfbnk.
fJ; s'A gfjbK c"ih ioB?bK B/ f;tb gq;kÙB Bz{ ftÙtk; ftZu b? e/
fJj dZ;D dh y/ub BjhA ;h ehsh fe pfbT{ ;Nko ngo/ÙB j'D
tkbk j? go w?A nkg fJj GKg frnk ;K fe e[M pj[s jh fGnkBe
tkgoB tkbk j?. d;zpo 1983 d/ nkozG ftZu jh w?A f˜bQ/ d/ nkgD/
;oekoh d"fonK ;w/A fJj rZb B'N ehsh ;h fe c"ih ekotkJh bJh
r'AdK r[zdhnK ik ojhnK jB. ;/tk fBGk oj/ eJh c"ih nc;oK Bkb
w/oh ikD gSkD ;h. fJj th nkw nctkj ;h fe dopko ;kfjp ”s/
jwbk eoB bJh c"i Bz{ Nq/fBzr fdZsh ik ojh j?. T[go/ÙB s'A gfjbK
iBob t?fdnk nkg th fszB uko wjhB/ gfjbK nzfwqs;o nkfJnk
;h. fJ; c"ih ekotkJh Bz{ B/go/ ukVQB bJh ;ko/ u'Nh d/ ioB?b
nzfwqs;o g[Zi/ j'J/ ;B. w?Bz{ fJ; rZb dk e'Jh fJbw BjhA ;h fe J/vh
Gkoh frDsh ftZu T[j nzfwqs;o fty/ eh eo oj/ jB go fJ; rZb
dh nkw ikDekoh ;h fe T[j nzfwqs;o fty/ fe;/ em'o ekotkJh dh
:'iBk pDk oj/ ;B. fgSb/ eJh wjhfBnK s'A ioBb pokV, fi;dk
j?Zv etkNo w/om fty/ ;h ns/ T[j 9thA vth˜B dk ewKvo ;h,
nzfwqs;o d/ pj[s uZeo brk fojk ;h. w/oh T[; Bkb fJe w[bkeks
w/io iBob iwtkb dh e'mh ”s/ j'Jh ;h. iwtkb nzfwqs;o ftu
c"i dk w[yh ;h. SkT[Dh ftZu fJZe ezNo'b o{w ;Ekgs eo fdZsk
frnk ;h. id'A T[E/ whfNzr ftZu Ùkwb j'D dk w?Bz{ ;Zdk fwfbnk sK
w?A rtoBo gzikp Bz{ N?bhc'B ehsk. w?A T[BQK Bz{ p/Bsh ehsh fe w/ok
˜who w?Bz{ fJ; rZb dh nkfrnk BjhA fdzdk fe w?A dopko ;kfjp ”s/
c"ih jwb/ dh ekotkJh ftZu Ùkwb j'tK. w?A fJ; rZb'A T[BQK dk Ù[eo
r[˜ko jK fe w/oh nzfwqs;o dh fB:[esh s'A T[BQK MZN-gZN ckor eo
fdZsk. w?Bz{ uko wjhB/ dh S[ZNh fJ; Ùos T[Zs/ fdZsh rJh fe w?A
s[ozs ftd/Ù ufbnk iktKrk ns/ gq?; ftu e'Jh rbpks BjhA
eoKrk. w/oh EK ”s/ ow/Ù fJzdo f;zx 3 i{B Bz{ ;t/o/ nzfwqs;o g[Zi/.
T[; t/b/ se T[go/ÙB dhnK ;G fsnkohnK w[ezwb j' u[ZehnK ;B. w?A
c"ih ioB?bK Bkb j'D tkbh whfNzr s'A puDk ukj[zdk ;K. go gzikp
;oeko d/ w[Zy ;eZso B/ w?Bz{ jdkfJs ehsh ;h fe w?A whfNzr ftZu
˜o{o Ùkfwb j'tK fJ; eoe/ w?A nkgD/ T[Zso nfXekoh Bkb fJ;
whfNzr ftZu Ùkfwb j' frnk. w?A id'A ekBcoz; jkb tZb ik fojk ;K
sK iBob pokV th nk frnk. n;hA ekBcoz; bJh p?m rJ/. T[E/
g[fb;, ;hwk ;[oZeÙk db ns/ r[gsuo ftGkrK d/ th nc;o ;B.
eJh BeÙ/ ns/ ukoN dhtko ”s/ Nzr/ j'J/ ;B. iBob pokV B/
ekBcoz; Bz{ ;zp'XB eoBk Ù[o{ ehsk, ““s[;h ikDd/ j' fe n;hA e[M
frDsh d/ pdwkÙK Bz{ Gkos ;oeko Bz{ :orwkb pDkT[D dh
nkfrnk BjhA d/ ;ed/. n;hA nfij/ wZe{ mZgKr/ fe T[j d' xzN/ ftZu
jh r'v/ N/e d/D.”” T[j fJ; ;[o ftu rZbK pksK eodk fojk. id'A
T[;B/ nkgDk GkÙB ;wkgs ehsk sK w?Bz{ g[ZSD bZrk, ““;odko
;kfjp s[jkvh eh okJ/ j?<”” w?A T[;Bz{ fejk fe w/o/ ftuko nB[;ko
fGzvoKtkbk nksw ;wogD BjhA eo/rk. “w/o/ rZb w[ekT[D s'A gfjbK
jh iBob pokV roiD bZr fgnk, ““id'A N?Ae rV-rV eod/ jB,
jtkJh ijk˜ r[ziko gkT[Ad/ jB, s'gK nZr T[rbdhnK jB, sK
tZfvnK tv/fonK dk fgZsk gkDh j' iKdk j?, T[BQK Bz{ eKpk fSV
iKdk j?, fJj pzdk sK xzN/ s'A xZN ;w/A ftu nkgD/ r'v/ N/e d/t/rk.””
r[od/t f;zx B/ T[Zso fdZsk, ““iBob ;kfjp fJj sK s[jkvh nkgDh
okJ/ j? go s[;hA sK w?Bz{ nkgD/ ftuko dZ;D bJh fejk ;h ;' w?A dZ;
fdZs/.””
irdhÙ uzdo t?fdnk w/o/ r{jV/ fwZso ;B, T[; t/b/ d{o
doÙB ibzXo d/ ;wkuko ftGkr d/ fJzukoi ;B. T[BQK Bz{ j[ew
j'fJnk fe T[j nkgD/ ;ko/ nwb/ ;w/s nzfwqs;o gj[zu ikD. id'A
ekotkJh Ù[o{ j'Jh sK d{odoÙB tkb/ nkgD/ e?wo/ fcZN eoe/
s;thoK b?D ftZu o[ZM rJ/ go e[M d/o ftZu jh c"ih ioB?bK Bz{ fJj
ukBD j' frnk fe fit/A T[BQK B/ ;'funk ;h fe ngo/ÙB nZX/ xzN/
ftZu jh ;wkgs j' ikt/rk ns/ dopko ;kfjp ftZu w'ouk pzdh eoe/
p?m/ b'e jZE yVQ/ eoe/ pkjo nk ikDr/, T[j do[;s BjhA ;h. j[ew
j'fJnk fe d{odoÙB dk ;kok nwbk tkg; ;oeN jkT{; ubk ikt/.
T[E/ c"ih nc;oK B/ e?wo/ nkgD/ ep˜/ ftZu eo bJ/ ns/ fcbwK th
eZY bJhnK. t?fdnk B/ pVk fejk fe ;kvk ftGkr th Gkos ;oeko
dk j?, fJj ˜psh fe;/ soQK th ikfJ˜ BjhA go c"i B/ fJZe Bk ;[Dh.
t?fdnk d/ dZ;D nB[;ko c"i B/ ypoK gj[zukT[D dk ezw T[BQK Bz{ ;"Ag
fdZsk. gfjbK fJj ypo fdZsh rJh fe dopko ;kfjp ftu'A pV/ ;ko/
gkfe;skBh geV/ rJ/ go id'A fJj ypo N?bh gfozNo ”s/ ni/ G/ih jh
ik ojh ;h sK j[ew j'fJnk, ““feb fd; fBT{˜””. fJ; soQK dopko
;kfjp ;pzXh eJh ypoK T[vkJhnK rJhnK fiBQK ftZu'A fJZe fJj th
;h fe dopko ;kfjp gfo;o ftZu'A pj[s ;kohnK roGtsh n"osK
geVhnK rJhnK jB i' fe dfjÙs rodK dh jt; dk fÙeko j'JhnK
jB. fco fJ; ypo dk th yzvB ehsk frnk. fco fJj ypo rJh fe
nekb sıs s'A pj[s BÙhb/ gdkoE pokwd j'J/ jB. fco fJ; ypo
dk th yzvB j'fJnk. w/ok, fJe d';s T[d'A e;Nw ftGkr ftZu
nzfwqs;o skfJBks ;h. w?A T[; s'A g[ZS gVskb ehsh. T[; B/ w?Bz{
dZf;nk fe T[BQK fdBK ftZu nzfwqs;o ;ojZd T[Zs/ gkfe;skB s'A
;wZrb Ù[dk BÙhb/ gdkoEK dh fJe Gkoh y/g geVh rJh ;h.
nfXekoh T[; dh pokwdrh nekb sıs s'A fdykT[Dk ukj[zd/ ;B go
e;Nw ftGkr fJ; bJh fsnko Bk j'fJnk feT[Afe T[j fJ;dh
pokwdrh pkovo s'A gfjbK fdyk e/ nkgD/ ftGkr Bz{ fdZbh ;{us
eo u[Ze/ ;B.
 w?A id'A 1985 ftZu ;N/N NqK;g'oN efwÙBo pfDnk sK T[;
t/b/ fwzBh pZ;K d/ gofwN fdZs/ ik oj/ ;B. ;oekoh ÙosK nB[;ko
fiBQK gqkoEhnK B/ nekbh w'ofunK ftZu Gkr fbnk ;h iK ngo/ÙB
pfbT{ ;Nko ftZu B[e;kB T[mkfJnk ;h T[BQK Bz{ soihj fdZsh ikDh
;h. fJ; soQK w?Bz{ eJh nfij/ ftneshnK Bkb rZb pks dk nt;o
fwfbnk fijV/ ngo/ÙB t/b/ jfowzdo ;kfjp iK r[o{ okwdk; ;oK
ftZu w"i{d ;B. fJZe ftnesh T[; t/b/ gqeowk ftZu ;h id'A r'bh
ubDh Ù[o{ j'Jh. T[; d/ eEB nB[;ko e'Jh fusktBh BjhA fdZsh rJh
fJ; bJh eJh ÙoXkb{ gqeowk ftZu jh wko/ rJ/. T[BQK Bz{ pkjo
fBebD dk w"ek jh Bk fwfbnk. T[; nB[;ko r'bhpkoh J/Bh f˜nkdk
;h fe T[; B/ fJe Ewb/ dh nkV ftZu yV/ j' e/ nkgDh ikB pukJh.
go fgS'A e[M nfijh r?; SZvh rJh fi; Bkb fijVk ftnesh fiZE/
yVk ;h T[E/ jh T[; d/ nzr nkeV rJ/ T[j fjZbD i'rk Bk fojk ns/
nrb/ fdB c"i B/ nk e/ T[;Bz{ geV fbnk. eJhnK B/ dZf;nk fe
nekb sıs ”s/ nfij/ pzp wko/ rJ/ fiBQK ftZu'A nfijh jokos
fBebh fe nekb sıs ftu gJ/ fJfsjk;e Ù;soK ftZu'A e[M fJZe
rowh Bkb jh w[V-s[V rJ/. r[o{ okwdk; ;oK d/ e[ZM ewfonK ftZu
:kso{ mfjo/ j'J/ ;B, T[BQK Bz{ c"i B/ pkjo Bk fBebD fdZsk ns/
T[j fgnk; Bkb jh dw s'V rJ/ ns/ fijV/ pu rJ/ T[BQK Bz{
frqcsko eoe/ c"ih e?AgK ftZu e?d eo fdZsk frnk fiZE/ T[BQK Bkb
pVk d[o fttjko j'fJnk.
1985 ftZu w?A nkJhHJ/Hn?;H dh Nq/fBzr d/ ;pzX ftZu w;{oh
frnk. T[E/ jo fJZe gqKs s'A nc;o Nq/fBzr bJh nkJ/ j'J/ ;B. c[o;s
ftZu nkg; ftZu rZbK ubdhnK ofjzdhnK ;B. fJZe Ùkw oki;EkB
s'A ;heo d/ fvgNh efwÙBo fstkVh B/ dZf;nk fe 7 i{B 1984 Bz{
T[BQK Bz{ ;{uBk fwbh fe fJe c"ih e?Ag ftZu f;Zy c"ih nkgD/ nc;oK
d/ j[ewK dh nDd/yh eoe/ nkgDh fvT{Nh SZv e/ nzfwqs;o ikD dk
n?bkB eoe/ w/o/ fJbke/ ftZu'A dh bzx e/ ik oj/ ;B. w?Bz{ jdkfJs
j'Jh fe w?A T[BQK Bz{ o;s/ ftZu jh o'e btK ns/ nzfwqs;o tZb tXD
Bk fdnK. w?A g[fb; egskB Bz{ Bkb b? e/ fJZe g[fb; rkod ;w/s
T[BQK d/ o;s/ ftZu ik yVk j'fJnk. id'A fwbNoh dk NoZe fi; ftZu
fJj Gr"V/ ;tko ;B w/o/ bkr/ nkfJnk sK w?A T[; Bz{ jZE fdZsk. T[j
o[e rJ/. ftZu'A d' fszB c"ih itkB T[so/. w?A T[BQK Bz{ g[ZfSnk fe T[j
feXo ik oj/ jB. w?A T[BQK Bz{ ni/ T[Xo tZb o[Zy Bk eoB s'A gq/o jh
fojk ;K fe g[fb; egskB B/ nkgDk fotkbto eZY e/ ;kfonK Bz{
wko fdZsk. w?A G"AuZek ofj frnk. y?o n;hA pkeh d/ c"ihnK Bz{ tkg;
w'V fbnkJ/. T[j fBjZE/ ;B. fgZS'A g[fb; egskB B/ fJj e/;
pDkfJnk fe c"ih jfEnkopzd ;B ns/ w[ekpbk eoe/ T[BQK Bz{ ekp{
ehsk frnk. fJ; ““pjkdoh”” d/ ekoBkw/ bJh T[; g[fb; egskB Bz{
okÙNogsh dk r?bzNoh ntkov fwb frnk.
J/no c'o; d/ fJe i{Bhno efwÙBv n¯;o B/ i' fe fwzBh
p; dk gqkoEh ;h fJe pj[s jh fjod/-t/de rZb ;[DkJh. T[;B/ w?Bz{
dZf;nk fe fi; fdB jfowzdo ;kfjp ”s/ c"ih ekotkJh dh ypo
fwbh T[; dh skfJBksh pzrb"o fty/ ;h. T[;B/ oks Bz{ w?; ftZu
ykDk Bk ykXk. nrb/ fdB T[; ”s/ o/v j' frnk. T[; d/ ewo/ ftZu'A
rkso/ tkbh S'Nh feogkB geVh rJh. fi; d/ nkXko ”s/ T[; fto[ZX
e/; pD frnk fe T[j nkgD/ nc;oK Bz{ esb eoB dh :'iBk pDk
fojk ;h. T[; B/ pj[s tkt/bk ehsk fe rkso/ dh feogkB sK
Xkofwe fuzBQ ;h. fJj jfEnko BjhA go T[;dh fe;/ B/ fJe Bk ;[Dh
ns/ T[;Bz{ fv;fw; eo fdZsk frnk.
nfij/ eJh feZ;/ XZeVÙkjh d/ w/o/ B'fN; ftZu nkJ/. ;kXkoB
b'eK d/ d[yV/ bz{ ezv/ yV/ eo d/D tkb/ ;B.
T[go/ÙB pfbT{ ;Nko s'A pknd jfowzdo ;kfjp Bz{ c"i B/ pzd
eo fdZsk ;h. eJh fdBQK sZe b'eK Bz{ doÙBK bJh nzdo ikD dh
fJik˜s BjhA ;h. goeowK ftZu'A id'A bkÙK u[Ze bJhnK rJhnK ns/
dopko ;kfjp Bz{ c"ih ekotkJh ftZu i' B[e;kB g[Zik ;h, T[;dh
E'VQh pj[sh w[ozws j' rJh sK dopko ;kfjp Bz{ ;zrsK d/ doÙBK bJh
y'bQ fdZsk. fJBQK jh fdBK ftZu id'A w?A nzfwqs;o dopko ;kfjp d/
doÙB eoB frnk sK ;G g'uk-g'uh d/ pkt:{d gqeowK ftu'A ;VhnK
j'JhnK bkÙK dh pdp{ nk ojh ;h. EK-EK r'bhnK d/ fBÙkB ;B.
gqeowk dk coÙ N[ZNk j'fJnk ;h. b'e fJj ;G e[M d/y e/ jzM{ tjk oj/
;B. nekb sıs YZmk fgnk ;h ns/ fJ;d/ ;kjwD/ ezv/dko sko d/
bZS/ ftSkJ/ j'J/ ;B. c"ih fe;/ Bz{ nekb sıs ;kfjp d/ bkr/ BjhA
;h YZ[eD d/ oj/. w/o/ d/yd/ fJZe p˜[or nkfJnk. T[;B/ YZm/ j'J/
nekb sıs Bz{ d{o'A yVQ/ j' e/ wZEk N/fenk ns/ c/o nodk; ehsh, ““j/
tkfjr[o{ fiBQK d[ÙNK B/ s/ok sıs Ykfjnk j?, w?Bz{ pb pyÙ fe w?A
T[BQK s'A pdbk btK.”” b'eK d/ r[Z;/ dk fJ; s'A nzdk˜k bZr ;edk j?.
 
‐0‐ 
 ;kek Bhbk skok dk ekBz{Bh gZy
vhHn?;H fYZb'A (n?vt'e/N)

;kek Bhbk skok dk ekBz{Bh gZy fJj j? fe eh fJj ekBz{Bh

s"o ”s/ ikfJ˜ ;h< i/ BjhA, sK i' nkgD/ Xkofwe n;EkB dh
gftZsosk poeoko oZyD bJh bV/ T[j mhe ;B.
nkowv c'of;; (gzikp n?Av uzvhrVQ) ;g?Ùb gkto˜ n?eN,
1983 (The Armed Forces (Punjab and Chandigarh) Special
Act, 1983) 15 nes{po, 1983 Bz{ j'Ad ftZu nkfJnk. fJ; Bz{ bkr{
eoB d/ Bkb jh ;oeko B/ r'bvB N?Agb ezgb?e; Bz{ Bhw c"ih
d;fsnK Bkb x/o fbnk. seohpB ;kek Bhbk skok s'A d' fszB
wjhB/ gfjbK ;oekoh c"ih d;fsnK s/ ;zs ioB?b f;zx
fGzvoKtkfbnK dh ykb;k c"i ftueko fJZek d[Zek r'bkpkoh dhnK
xNBktK th j'JhnK. fjzd ;oeko tZb'A brGr fJj sfj eo fbnk
frnk ;h fe r'bvB N?Agb ezgb?e; ftZu'A ;zs ioB?b f;zx s/ T[; d/
;kEhnK Bz{ eZYD bJh c"i G/ih ikJ/. T[Xo ;zs ioB?b f;zx Bz{
;oeko dh fJ; wBÙk dh ;{j bZr rJh ;h s/ fJ; bJh T[jBK B/ th
r'bvB N?Agb ezgb?e; dh fj¯k˜s bJh w'ouk pzdh Ù[o{ eo fdZsh.
fi; fe;w d/ nkX[fBe jfEnko ;zs ioB?b f;zx s/ T[jBK d/
;kEhnK B/ fJ; Xow :[ZX w'ou/ ftZu tos/ T[; s'A ;kc ˜kfjo j? fe
T[jBK Bz{ fJ; rZb dh th ;{j bZr rJh ;h fe fjzd';skBh c"i fe;
soQK d/ jfEnko tos/rh. fJjBK jkbksK ftZu ;kek Bhbk skok Ù[o{
j'fJnk.
;oeko B/ ;kek Bhbk skok nkowv c'of;; (gzikp n?Av
uzvhrVQ) ;g?Ùb gkto˜ n?eN d/ sfjs TZ[fus mfjokT[D dh e'fÙÙ
ehsh. go i/ fJ; nfXfB:w dhnK XkoktK Bz{ pkoheh Bkb ekBz{Bh
s"o ”s/ gofynk ikt/ sK fJj ;oeko d/ y'yb/ dknftnK Bz{ M{mk
;kfps eodk j?. gzikp ftZu c"ih s/ Bhw c"ih d;s/ gzikp d/
rtoBo dh wB˜{oh Bkb Bkrfoe gqÙk;B dh wdd bJh ;Zd/ rJ/
;h. go c"i B/ ;kek Bhbk skok Xkok 3 d/ w[skfpe nk:'is ehsk.
fJ;/ nfXfB:w dh Xkok 4 ftZu c"ih d;fsnK d/ ftÙ/Ù nfXekoK dk
toDB fJ; soQK ehsk j?L ““nÙKs fJbke/ ftu e'Jh th c"i dk tkozN
nkf¯;o, efwÙBv nkf¯;o, BkB-efwÙBv nkf¯;o iK j'o e'Jh th
fJ;/ o[sp/ tkbk c"ih-
(T) g{ot u/sktBh d/ e/ c"ih skes dk g{ok fJ;s/wkb T[jBK
pzfdnK d/ fybk¯ T[jBK Bz{ ikB'A wkoB sZe eo ;edk j? i' fe
;EkBe ekBz{B d/ fto[ZX e'Jh rshftXh eo oj/ jB, iK gzi iK gzi
s'A tZX pzfdnK dk fJeZm eo oj/ jB, iK i' jfEnko b? e/ x[zw oj/
jB iK T[j uh˜K i' fe jfEnkoK s/ r'bk pko{d dk ezw eo ;eD.
(n) i/ T[j fJ; ftuko dk j't/ fe T[; bJh c"ih ekotkJh eoe/
fe;/ jfEnkoK d/ ˜yho/ Bz{ BÙN eoBk ˜o{oh j?, iK T[; feb/pzdh Bz{
BÙN eoBk ˜o{oh j? fi; s'A fe jfEnkopzd jwb/ j' oj/ j'D iK j'D
dh ;zGktBk j't/, iK fe;/ th soQK dh irQk i' fe jfEnkopzd
;t?;/teK dh f;ybkJh bJh tosh ik ojh j't/, iK jfEnkopzd
N'bhnK iK ekBz{Bh Gr"fVnK dk S[gD dk nZvk j't/.””
;kek Bhbk skok s'A pknd nzfwqs;o ftu fJe F IR (First
Information Report) T[jBK pzfdnK d/ fto[ZX dkfJo ehsh i' fe
fJ; Xow-:[ZX ftZu Ùjhd j'J/, nB/eK ÙjhdK ftZu'A bkÙK dh
vkeNoh iKu d"okB f;o¯ ;zs ioB?b f;zx, iBob ;[p/r f;zx, GkJh
nwohe f;zx s/ GkJh mkoQk f;zx dh jh ÙBkys j' ;eh, pkeh ;ko/ jh
nDgSks/ nZstkdh x'fÙs ehs/ rJ/. ;' ;oekoh foekov ns/
fog'oNK d/ w[skpe ;oeko fJj dZ;D ftu n;woZE ojh fe fJjBK
sfjs nZstkdhnK ftu'A 3H6H1984 Bz{ e"D ekBz{Bh Gr"Vk ;h s/ e"D
e"D fe; fe; i[ow bJh ;oeko Bz{ ukjhd/ ;B.
fJjBK sZEK d/ nkXko ”s/ fJj rZb ;k¯ j? i' th ftnesh
r'bvB N?Agb ezgb?e; ftu 3 i{B, 1984 Bz{ ;B, T[j ;oeko d/
pDkJ/ Armed Forces (Punjab and Chandigarh) Special
Powers Act d/ sfjs Bk sK fe;/ Xkok dh T[bzxDk eo oj/ ;B ns/
Bk jh T[jBK Bz{ e'Jh u/sktBh fdZsh rJh s/ BK jh T[jBK d/ fto[ZX
fe;/ ekBz{B dh Xkok w[skfpe fe;/ EkD/ ftZu e'Jh FF.I.R. doi
ehsh rJh. ;zs ioB?b f;zx s/ T[jBK d/ ;kEhnK tZb'A ehsh
w'oukpzdh th i' fe fJ; ekBz{B dh Xkok 4 (6) sfjs nkT[Adh j? dh
th ;whfynk Gkosh dzv ;zfjsk Indian Penal Code dh Xkok 97,
98,100 ns/ 442 d/ sfjs jh ehsh ikDh ukjhdh j?.
Xkok 442 fe;/ d/ xo r?o ekBz{Bh s"o s/ x[;g?m House
Trespass eoB Bz{ fJ; soQK fpnkB eodh j?L i' e'Jh th fe;/ d/
xo, wekB, fJwkos, N?AN, p/Vh, i' fe fBtk; n;EkB d/ s"o ”s/
fJ;s/wkb ehsh ik ojh j't/, iK e'Jh wkbykB/ d/ s"o ”s/ tosh ik
ojh j't/ ftZu r?o ekBz{Bh x[;g?m eodk j? sK fJ; dk wsbp j? fe
T[;B/ ekBz{B dh T[bzxDk ehsh j?.
Gkosh dzv ;zfjsk (Indian Penal Code) dh Xkok 97, 98
ns/ 100 T[jBK jkbksK dk f˜eo eodhnK jB fijBK ftZu fe
fJZe fJB;kB nkgDh s/ j'oBK dh ikB dh ;[oZfynk eo ;edk j?.
fJjBK XkoktK d/ w[skpe nkgDh ikB s/ wkb dh fj¯k˜s bJh
T[sBh jh skes fJ;s/wkb eo ;edk j? fisBh fe ˜o{os j?. ekBz{B
dhnK fJjBK XkoktK w[skfpe fJj fj¯k˜s ekBz{Bh iK r?o-ekBz{Bh
jfEnkoK Bkb ehsh ik ;edh j?.
;' fJj rZb ;k¯ B˜o nkT[Adh j? fe i' wkgdzv Xkok 4 (a)
ftZu sfj ehs/ rJ/ jB, ;zfjsk dhnK Xkok 97, 98 ns/ 100 dk
;jkok T[d'A jh fbnk ik ;edk j? id'A T[jBK bJh jkbks j'D, Bk fe
T[j' fij/ jkbks g?dk ehs/ ikD. ;kek Bhbk skok s'A gfjbK jh
gzikp g[fb; d/ w[Zyh (Director General of Police) B/ fJj n?bkB
ehsk ;h fe r'bvB N?Agb ezgb?e; ftZu e'Jh ngokXh BjhA j?. fJ;/
soQK okiht rKXh B/ th ;zs ioB?b f;zx Bz{ fJe Xkofwe B/sk dk
fyskp d/ e/ ;zp'fXs ehsk ;h. ;kek Bhbk skok s'A gfjbK iK pknd
ftZu th ;oeko gzikp ns/ gzikp s'A pkjo j' ojhnK ˆ?o ekBz{Bh
ekotkJhnK dk ;zs ioB?b f;zx iK T[jBK d/ ;kEhnK Bkb e'Jh th
;zpzX ;kps BjhA eo ;eh.
i/ fJ; n?eN dh Xkok 4 (9) d/ tZy-tZy gfjb{nK dh
gVskb ehsh ikJ/ sK th ;oeko d'Ù w[es BjhA j[zdh. fit/A fe T[go
dZf;nk ik u[Zfenk j? fe f;tkJ/ uko pzfdnK d/ ;oeko nkgDh jh
¯"i tZb'A ehsh esb'-rkos d/ fi;wK Bz{ gfjukD Bk ;eh, idfe
fJ; ekBz{B sfjs ;oeko B/ fJj ;kps eoBk ;h fe fJj ;oekoh
dfjÙsrodh d/ fÙeko fe; ekBz{B dh Xkok j/m fe; ngokX d/ d'Ùh
;B. fe;/ Xkofwe n;EkB ”s/ gzi iK gzi s'A tZX pzfdnK dh jk˜oh
th fJ; ekBz{B sfjs BjhA nkT[Adh. fJ; d/ T[bN Gkosh dzv ;zfjsk
dh Xkok 97, 98 s/ 100 d/ nXhB Gkosh c"i dh r?o ekBz{Bh x[;g?m
s/ wko{ jwb/ fto[ZX ;zs ioB?b f;zx s/ T[jBK d/ ;kEhnK Bz{ nkgDh
s/ r'bvB N?Agb ftu fJeZso j'J/ ÙoXkb{nK dh ikB wkb dh
;[oZfynk eoB bJh ekBz{Bh s/ r?o ekBz{Bh jfEnkoK Bkb fj¯k˜s
eoB dk g{ok g{ok ekBz{Bh nfXeko ;h. fJ; d/ T[bN fJj rZb g{oh
soQK ;k¯ j? fe ;oeko e'b, nkgD/ jh pDkJ/ yk; nfXekoK tkb/
ekBz{B d/ sfjs th r'bvB N?Agb ezgb?e; T[s/ wko{ s/ eksbkBk
jwbk eoB dk e'Jh th ikfJ˜ nfXeko BjhA ;h. fJj fJZe f;nk;h
y/v ;h i' fe eJh b'eK d/ y{B dh j'bh y/v e/ y/fvnk frnk.
go i' ;kek Bhbk skok s'A pknd tkgfonk T[j ekBz{B dh
;kohnK jZdK gko eo frnk. j˜koK p/r[Bkj pzd/ cV e/ T[jBK Bz{
s;hj/ d/D/ Ù[o{ eo fdZs/ i' fe f;o¯ izrh e?dhnK Bz{ fdZs/ iKd/ jB.
T[jBK s'A g[ZS-frZS th izrh e?dhnK tKr jh ehsh ikD bZr gJh
s/ bzw/ ;w/A sZe c"i dh e?d ftZu jh oj/. i' SZv fdZs/ rJ/ T[j
nkgDk wkBf;e s/ fdwkrh ;zs[bB y'j p?m/ s/ pj[s ;ko/ fpBK fe;/
ekBz{Bh w[eZdw/ d/ wko fdZs/ rJ/. c"i dhnK ˆ?o ekBz{Bh ekotkJhnK
s'A gqGkfts j' e/ gzikp g[fb; th d' edw nZr/ ojh s/ eJh p/r[BkjK
Bz{ M{m/ g[fb; w[ekpfbnK ftZu ısw eoB ftZu tZX uVQ e/ fjZ;k
gkfJnk. c"ih fJjBK p/r[BkjK dh c"ih e?d ftZu sÙZdd Bz{ ekBz{Bh
o{g d/D bJh nkowv c'of;˜ (gzikp s/ uzvhrVQ) ;g?Ùb gkto˜,
n?eN, 1983 dh Xkok 6 dk ;jkok b?Ad/ jB. go Xkok 6 fJ; d/ T[bN
fJj skehd eodh j? fe id'A th c"i fe;/ pzd/ Bz{ frq¯sko eo/ sK T[;
Bz{ fpBQK fe;/ d/oh d/, d'Ù dh fog'oN pDk e/ B˜dhe g[fb; EkD/ d/
fJzukoi d/ jtkb/ eo/. go id'A th fe;/ ftnesh dh ˜wkBs dh
no˜h g/Ù j[zdh sK g[fb; B/ jw/Ùk jh ndkbs ftZu nkgDh bkukoh
˜kfjo eofdnK fJjh fejk fe ngokXh c"i d/ ep˜/ ftZu jB. Bk sK
fJ; ekb/ ekBz{B dh Xkok 6 s/ Bk jh Gkosh ;zftXkB dh Xkok 22
(Sec.1,2) fJj' fijh ˆ?o-ekBz{Bh e?d dh fJik˜s fdzd/ jB.
j˜koK b'e fjok;s ftu bJ/ s/ T[jBK s'A g[ZS-frZS ehsh
rJh. 90# p/e;{o gkJ/ rJ/ c/o th T[jBK Bz{ e?d ftZu ;VBk fgnk.
gzikp Bz{ Cr. P.C. dh Xkok 107$151 dh wko th MZbDh gJh.
eJhnK Bz{ fJ; ekb/ ekBz{B sfjs frq¯sko eoe/ szr ehsk frnk s/
pj[s tZvhnK oewK dhnK ˜wkBsK wzrhnK rJhnK. go tZvhnK
oewK dhnK ˜wkBsK GoB d/ pkt:{d eJh-eJh fdB T[j fBod'Ù
fjok;s ftZu oj/. fBnkfJe iK g[fb; fjok;s ftZu b'eK Bz{ s[zB e/
szr eoB ftZu gzikp efowhBb go';h˜o n?eN (Punjab Criminal
Procedure Act) 1983 B/ y[ZbQ e/ wdd ehsh. ;Zu Bz{ M[Zmbk e/
ekBz{B B/ fJe nfjw G{fwek fBGkJh.
 
‐0‐ 
 f;Zy o?co?A; bkfJpq/oh dh spkjh
ÙwÙ/o f;zx nÙ'e

e'Jh th ;oeko j't/, ukj/ T[j fJZe g[oyh j't/ ukj/ pj[ g[oyh,
T[;dk w[Zy eosZt d/Ù e"w d/ ;fGnkuko s/ skohyh ;owkJ/ dh
fj¯k˜s eoBk j[zdk j?. ;kv/ g[okD/ fJfsjk; ftZu fJ; fe;w dhnK
nB/eK fw;kbK fwbdhnK jB. nB/eK gVQ/ fby/ oki/, okD/ s/ ojh; i'
goik Bz{ nkgDh ;wMdh oj/, jw/Ùk fJ; n;{b dk gkbD eod/ oj/
;B.
fw;kb ti'A f;Zy oki dh gqkgsh Bfws id'A Ù[eouZehJ/
;odko wjK f;zx B/ r[ZioKtkfbU o;{b Bro d/ uZm/ w[;bwkB
;odko T[Zs/ jwbk ehsk sK T[; Bz{ feqs d/ nb{c/ ti'A fJ;bkw d/
wkB:'r g?rzpo j˜os w[jzwd ;kfjp dhnK gftZso :kdrkoh uh˜K
fwbhnK i' fJj ;BL
1H j˜os w[jzwd ;kfjp d/ i[Zs/
2H ;?o eoB tkbh SVh
3H j˜os w[jzwd ;kfjp dh ewh˜
4H f;o T[s/ oZyD tkbh N'gh
5H gikwk
6H e{¯/ dh fbZgh ftZu fbyh j'Jh pzdrh dh fJe weZd; feskp
7H f;o d/ tkb.
fJj ;G gftZso uh˜K ;odko wjK f;zx s/ wjkokik oDihs
f;zx B/ pV/ nkdp ndkp Bkb nkgD/ s'Ù/ ykB/ d/ Bkb fJe nbZr
wekB ftZu oZyhnK s/ fJBQK dh ;/tk ;zGkb bJh T[jBK tZb'A fJZe
w"bth ;kfjp pV/ :sB Bkb eod/ oj/ c/o ;zB 1849 JhH ftu gzikp
”s/ nzro/˜h ;oeko dk ep˜k j'D ;ko fJj gftZso uh˜K w[;bwkBK
d/ jtkb/ ehshnK rJhnK i' j[D bkj"o febQ/ d/ ;kjwD/ Ùkj w;fid
ftZu oZyhnK j'JhnK jB.
 fJ; s'A fJbktk ;zB 1824 JhH ftZu id fJbkek fgÙkto
T[Zs/ uVQkJh ehsh sK T[ZE/ o;s/ fwBuBh d/ fJZe ceho dh dorkj
Bz{ fiZE/ fe T[;dh pVh Gkoh bkfJp/qoh ekfJw ehsh j'Jh ;h, fJ;
jwb/ ftZu g{oh soQK puk e/ oZfynk s/ T[; ceho Bz{ u'yk dkB
;BwkB d/ e/ T[j nd[Zsh fJ;bkfwe bkfJpq/oh pVh fj¯k˜s Bkb
bkj"o fbnKdh rJh fiZE/ fe T[j f;Zy oki d/ nzsb/ fdBK ftZu ojh
s/ nzro/˜ ;oeko d/ ep˜/ ftZu ubh rJh.
w/ok fJ; eEB s'A Gkt fJj j? fe Bk sK f;Zy oki ;w/A s/ Bk
jh nzro/˜h oki ;w/A fe;/ th ;otifBe bkfJp/qoh Bz{ e'Jh B[e;kB
g[Zik ;r'A jo/e g[;sekfbnk dh jo (w[Ùfeb) sohek tos e/ g{oh-
g{oh ;zGkb j[zdh ojh. go j[D d/Ù dh nk˜kdh fgZS'A ;kvh nkgDh jh
je{ws tZb'A 4-7 i{B ;zB 1984 d/ ;qh dopko ;kfjp ezgb?e;
nzfwqs;o T[Zs/ j'J/ c"ih jwb/ ;w/A fJZe BthB fw;kb ;kv/ ;kjwD/
nkJh j?. fe;/ r[gs ;kf˜Ù d/ nXhB ;kvh nd[Zsh f;Zy o?co?A;
bkfJpq/oh Ù'qwDh nekbh db s'A Ù'qwDh r[od[nkok gqpzXe ew/Nh
nzfwqs;o d/ pj[w[Zb/ skohyh foekov nzBQ/tkj pzp wko e/ T[vk fdZs/
rJ/ jB. fJ; pko/ fizBk th nc;'; ehsk ikt/ T[BK jh E'VQk j?.
Ù'qwDh nekbh db s/ Ù'qwDh r[od[nkok gqpzXe ew/Nh d/
fJBQK jZE fbys s/ NkJhg Ù[dk ehwsh foekov i' pV/ ;[ji Bkb
tZy'-tZy p;fsnK ftZu eqwtko bg/N/ j'J/ jB, 24 Btzpo 1920 s'A
b? e/ 1984 d/ wJh wjhB/ sZe d/ ;B. fJjBK d/ Bkb Ù'qwDh nekbh
db s/ ew/Nh iBob ekotkJhnK d/ jZE fby/ ofi;No th ;B.
nd[Zsh f;Zy o?co?A; bkfJpq/oh i' c"ih jwb/ ekoB ;w[Zu/ o{g
ftZu ısw j' u[Zeh j?, Bz{ f;Zy ofjs s/ fJfsjk; pko/ y'i d/ gZy s'A
d' fjZf;nK ftZu tzfvnk ik ;edk j?.
gfjbk fjZ;k
Ùqh r[o{ rzqE ;kfjp s/ d;w rzqE ih dhnK gftZso jZE-fbys
phVK dk fi; ftZu 1500 d[obZG jZE fbys B[;y/, gzikph (r[ow[yh)
d/ fbyD Yzr d/ ;dhtko T[sZw s'A T[sZw tZy' tZyo/ Bw{B/ g/Ù eod/
jB.
d{ik fjZ;kL-
1500 d/ brGr r[ow[yh, gzikph, T[od{, cko;h, noph s/
fsZpsh ˜pkB d/ nB[gw rzqE fiBQK dh wB'jo ijh :kd w/o/ fdb
ftZu ni/ th pDh j'Jh j?.
;qh r[o{ rzqE ;kfjp ih dhnK nB{gw phVK ftZu ;qh nkfd rzqE
ih dh eosko g[oh phV d/ e[M nB{gw T[sko/ T[BQK d/ Bkb jh wkrN
tkbh ykoh phV dhnK ;zB-;zws tko pj[s ;kohnK d[obZG jZE
fbys gqshnK, fJ;/ soQK eJh e[ dwdwh phV d/ d' nfij/ Bk:kp
B[;y/, fiBQK ftu fJZe sK ;zws 1739 fpeowh dk T[j jZE-fbys
B[;yk ;h, i' d;w gksÙkj ;qh r[o{ r'fpzd f;zx ih B/ ;qh nkfd
f;zxk;B dwdwk ;kfjp d/ ;EkB go nkgD/ g{i fgsk ;qh r[o{ s/r
pjkdo ih dh Ùjhdh s'A g{o/ gzi ;kb pknd T[BQK dh pkDh Bz{ nkgD/
jZEhA ukVQ e/ fsnko eotkfJnk ;h s/ T[; phV T[Zs/, fit/A fe w?A
d/fynk, sseo/ d/ Bkb jh T[; d/ fsnko eoB dk ;zws 1739 fpH
fbfynk j'fJnk ;h s/ d{ik dwdwh phV dk T[j B[;yk ;h i' ;zB
1948-49 ftu ;odko frnkB f;zx ih w[Zy wzsoh gfNnkbk d/
:sB Bkb ;qh dwdwk ;kfjp sbtzvh s'A pVk soZdd eoe/ jk;b
j'fJnk ;h, fJ;d/ nzs ftu okrwkbk BjhA ;h.
fJ;/ soQK r[o{ r'fpzd f;zx ih d/ dopkoh jodk; fbykoh dh
phV fJ; ;zpzX ftZu fJZe j'o nB{gw Bw{Bk g/Ù eodh j?. fJBQK jZE
fbys phVK d/ w[ezwb t/ot/ fiBQK d/ Bkb 509 s'A e[M T[Zgo jZE
fbyhnK phVK d/ j'o t/ot/ th ;B. w?A ı[d id 1964 s'A 1981 JhH
sZe brksko Ù'qwDh r[od[nkok gqpzXe ew/Nh nzfwqs;o dh y'i ;zpzXh
;oft; ehsh sK ;qh r[o{ rzqE ;kfjp ih dhnK jZE fbysK dh ;{uh d/
o{g brGr 450 gzfBnK d/ eqwtko nzfes ehs/ ;B. w/oh fJj y'i
g[;se fi;dk t/otk ;zB 1983 JhH ftZu Sgh w/oh g[;se Ù'qwDh
r[od[nkok gqpzXe ew/Nh dk gzikj ;kbK dk fJfsjk; (1920-1976)
dh G{fwek ftZu fdZsk j'fJnk j?, SgD bJh fsnko ;h, go fJ;dk
jZE fbys yoVk th j'o jZE fbysK d/ Bkb jh 4 i{B s'A 7 i{B
1984 d/ c"ih jwb/ ;w/A pzpK dh G/N j'fJnk j?. fJ; bJh fJ; pko/
fJ; d[ydkJh :kd s'A f;tkfJ j'o e[M BjhA ofj frnk.
fJ;/ soQK ;qh r[o{ rzqE ;kfjp ih dhnK jZE fbys phVK d/
Bkb jh ;qh d;w rzqE ih dhnK gftZso phVK fiBQK ftZu pkDhnK dh
soshp fJZe d{ih Bkb BjhA ;h fwbdh s/ nkg; ftZu gkmK d/ th
pj[s ;ko/ coe ;B, fJ;/ ;qh r[o{ rzqE ;kfjp ftu Ùkfwb ;B. w/oh
sith˜ ;h fe fJBQK phVK dh t/ot/ ;fjs fJZe g[;se dh Ùeb
ftZu Skg e/ c/o fJBQK ;kohnK jh phVK dk fJZe tZy ftÙkb
nikfJp xo pDkfJnk ikt/.
Ùq'wDh r[od[nkok gqpzXe ew/Nh d/ N"jVk ;kfjp th fJ; jZE
fbys ;owkJ/ dh ;dhth oytkbh pko/ th e[M T[;ko{ sith˜K ;'u
oj/ ;B fe T[go'A ukDuZe ;qh dopko ;kfjp ezgb?e; T[s/ c"ih jwb/
dk nfijk MZyV M[Zfbnk fi; ftZu fJj ;kohnK sith˜K nXtkN/
jh ofj rJhnK s/ fJj gq:sB ;cb Bk j' ;fenk.
 
‐0‐ 
 ;kek i{B 84 ns/ f;Zy d/j
gqGÙoBpho f;zx

nZi dopko ;kfjp T[Zs/ i{B 84 Bz{ j'J/ c"ih jwb/ s'A pknd
20 ;kb phsD T[gozs th fJj ;tkb ;kv/ nZr/ nfjb j'fJnk yVQk
j? fe fJj jwbk feT[A j'fJnk. n;hA ;ko/ jh fJj sK uzrh soQK ikDd/
jK fe fJj jwbk BK sK gfjbk jwbk ;h ns/ BK jh nkıoh. jK, fJj
fjzd{ je{ws tZb'A ehsk frnk nfijk jwbk ;h. go e/tb e[M ;kb
pknd jh pb?e pzvo B/ fJj ;kps eo fdZsk fe fJj jwbk nkıoh
BjhA ;h. fJZE/ fJZe j'o wjZstg{oB sZE, fi;dk fe ;kBz{ jw/Ùk
fXnkB oZyDk ukjhdk j?, fJj j? fe ;qh dopko ;kfjp jh d[BhnK dk
nfijk Xkofwe ;EkB j?, fi;B/ ;G s'A tZX jwfbnK Bz{ MZfbnk j?.
fJ;dk ekoD f;oc fJj jh BjhA j' ;edk fe T[j f;ZyK dk e/Adoh
Xkofwe ;EkB j? ns/ f;o¯ fJ;/ eoe/ jh f;Zyh Bkb t?o oZyD
tkbhnK skesK fJZE/ jwb/ eodhnK jB. nfijh ;wM dopko ;kfjp
T[Zs/ j'J/ jwfbnK gqsh ;zt/dBÙhbsk dh xkN dh fBÙkBh j?. fJ;
tosko/ d/ ekoD bZGD/ e'Jh ;"yk ezw BjhA. T[jBK ekoDK dhnK
g{ohnK s?jK sK e/tb T[jh Ùı; co'b ;edk j? fi; e'b ;w[Zu/ f;Zy
fJfsjk; dk ihtzs nB[Gt j't/ ns/ fi;dk nkgk r[opkDh dh b?n
Bkb fJZe;[o j' u[Zfenk j't/. n;hA fJ; nt;Ek s'A sK Gkt/A e'jK d{o
jK, go fco th n;hA f;Zyh d/ fJ;bkw ns/ fjzd{ Xow Bkb ;pzXK Bz{
;kjwD/ oZye/ fJjBK ekoDK T[Zs/ Mks wkoB dh e'fÙÙ eo ;ed/ jK.
;qh dopko ;kfjp T[Zs/ gfjb/ jwb/ w[;bwkBK B/ ehs/.
jkbKfe fJ;dh BhAj th ;kJhA whnK who ih B/ oZyh ;h. fJjBK sZEK
fgZS/ fejVh vz{xh ow˜ ezw eodh j? Gkt/A fJj ;kvh ;wM s'A pkjo j?
go dopko ;kfjp T[Zs/ j'J/ jwfbnK pko/ ftuko eofdnK fJ; gqÙB
dk fgZmG{wh ftZu yVQk j'Dk bk˜wh j?. fJ;bkw ftZu w[jzwd ;kfjp
Bz{ nkıoh g?ˆzpo wzfBnk frnk j?. go fijBK T[Zuh ;[ofs tkb/
w[;bwkB ghoK-cehoK Bz{ r[o{ BkBe ;kfjp d/ dhdko B;hp j'J/,
T[jBK ;kfonK B/ r[o{ ;kfjp dh g?ˆzpoh T[Zusk Bz{ ;theko ehsk.
w[;bwkB pkdÙkjK e'b feT[Afe T[jBK ghoK-cehoK tkbh T[Zuh
;[ofs w"i{d BjhA ;h fJ; bJh T[j r[o{ ;kfjp d/ g?ˆzpoh B{o Bz{
wkBD s'A tKM/ ofj rJ/ ns/ r[o{ BkBe d/ xo Bkb t?o ewkT[D d/
okj s[o gJ/.
 fJ;bkw d/ ;zdoG ftZu d{;oh wjZstg{oB rZb fJj j? fe
w[;bwkB “bk-fJZbk fJZb-nZbQk” d/ eEB nB[;ko e/tb oZp iK
nZbQk dh ;ot-T[Zusk ftZu jh :ehB oZyd/ jB, fe;/ j'o uh˜ dh
BjhA. thjthA ;dh dk gqf;ZX fJ;bkwh ftdtkB ;Jhd e[sp, fijVk
fe fw;o dk ofjD tkbk ;h, fJ; eEB dh ftnkfynk fJT[A eodk j?
fe wB[Zy Bz{ e/tb nZbQk d/ j[ew nXhB jh uZbDk ukjhdk j? ns/
e/tb nZbQk Bz{ jh j[ew ubkT[D dk jZe j?. Xosh dhnK fizBhnK th
j'o skesK wB[ZyK T[Zs/ j[ew ubkT[D dh e'fÙÙ eodhnK jB, T[j
;kohnK e{V ns/ pdh d/ o{g jB fijBK dk jo jhb/ fto'X eoBk
pDdk j?. fJj ftnkfynk e[sp dh feskp Milestones ftZu
doi j?. nZr/ uZb e/ e[sp efjzdk j? fe e/tb nZbQk d/ j[ew j/m
ofjD dk r[D e/tb fJ;bkw ftZu jh j?, j'o fe;/ Xow ftZu BjhA
fi; ekoD e/tb fJ;bkw jh wB[Zysk dh nrtkJh eoB d/ :'r j?.
r[o{ ;kfjpkB B/ f;ZyK Bz{ fJj ;gZÙN j[ew ehsk j'fJnk j? fe s[;hA
f;o¯ ns/ f;o¯ nekb g[oy d/ j[ew nXhB jh uZbDk j?. fe;/ th
fe;w dh d[fBnkth skes d/ nXhB j' e/ uZbD dh r[o{ ;kfjp B/
;gÙZN wBkjh ehsh j'Jh j?. n;hA fJ; wkwb/ ftZu BjhA gtKr/ fe
fJ;bkw ns/ f;Zyh dh fJ; gj[zu ftZu fezBh ;wkBsk ns/ fezBk
nzso j?. w?A f;o¯ fJ; rZb tZb fJÙkok eoBk ukj[zdk jK fe f;Zyh
ftZu e/tb nekb g[oy d/ nXhB j' e/ uZbD d/ ftuko dh w"i{drh
s'A w[;bwkB pkdÙkj d{;o/ w[beK T[Zs/ nkgD/ ;kwokitkdh jwfbnK
Bz{ fJ;bkw dh T[Zswsk ns/ fJ;Bz{ c?bkT[D dh f˜zw/tkoh Bkb
;zpzfXs eoe/ jh ikfJ˜ mfjokT[Ad/ ;B. f;Zyh dh fBokbh j'Ad T[jBK
d/ T[go'es dknftnK T[Zgo gqÙB fuzBQ brkT[Adh ;h.
fizB/ th w[;bwkB pkdÙkjK Bkb f;ZyK dk G/V j'fJnk,
T[jBK ;kfonK B/ jh f;Zyh dk y[ok y'i fJ; Xosh s'A fwNkT[D bJh
nkgDh g{oh tkj bkJh. fJ;dk ekoD fJj ;h f;Zyh tb'A fJ;bkw
;kjwD/ yVQhnK ehshnK tzrkoK, fijBK dk T[Zgo f˜eo ehsk ik
u[Zek j?, dk e'Jh th ftukoXkoe ns/ nfXnkswe T[Zso BjhA ;h.
fJ; p/p;h dh p"ybkjN ftZu'A jh T[j f;Zyh Bz{ ysw eoB d/ ;[gB/
;[DB bZrd/ ;B. go gzE Bz{ fijVh pyfÙÙ r[o{ ;kfjp B/ fdZsh j'Jh
;h T[; ;dek Bk T[;B/ ysw j'Dk ;h ns/ Bk jh T[j j'fJnk.
w[;bwkB dopko ;kfjp T[Zs/ jwb/ fJ; nk; Bkb eod/ ;B fe
ÙkfJd fJ; gktB n;EkB d/ spkj j'D Bkb f;Zy e"w th spkj j'
ikt/rh. dopko ;kfjp T[Zgo jwb/ s'A gfjbK npdkbh dh nkgD/
t˜ho Bkb i' rZb pks j'Jh T[j T[go'es ftuko d/ fJfsjk;e
;p{s ti'A ;kv/ e'b w"i{d j?. 1947 s'A pknd Gkosh je{ws tZb'A
dopko ;kfjp ns/ nekb sıs ;kfjp T[Zgo ehs/ rJ/ jwb/
w[;bwkBh jwfbnK s'A tZyok o{g oZyd/ jB. fJjBK d/ T[d/Ù th tZyo/
jB. Gkosh je{ws tZb'A fJ; gktB n;EkB tZb ;/fXs jwfbnK dk
T[d/Ù f;ZyK iK f;Zyh Bz{ Xosh T[Zs'A ısw eoBk BjhA ;h, ;r'A fJj
fJ;s'A th fes/ tX/o/ ısoBke ;h. fJjBK dk T[d/Ù gzE nzdo'A
ykb;Jh ibkb Bz{ ısw eoe/ fJZe ˜bkbs Goh f˜zdrh Bz{ ihT[D
bJh wip{o eoBk ;h. w"i{dk ;z;ko nzdo fe;/ th e"w dh g{oh
B;be[Ùh eoBh ;zGt BjhA e'Jh ;oeko Gkt/A fezBh th skesto
feT[A Bk j't/. i/ nfijk Bk j[zdk sK ÙkfJd Gkos nzdo f;ZyK dk th
T[jh jkb j[zdk i' ed/ p'XhnK dk j'fJnk ;h.
pqkjwD dk t?o ıkb;/ d/ i/s{ nzdk˜ Bkb j?. T[;dk y[D;
Bkb Gfonk j'fJnk wB ıkb;/ d/ ibkb s'A sqpedk j? ns/ T[;Bz{
ısw eoB bJh ;kfiÙK xVdk j?. dopko ;kfjp T[Zs/ jwbk
fJfsjk; d/ fJZe ık; w'V T[Zs/ jh nk e/ feT[A j[zdk j?< fJ;d/ ekoD
okiBhfse BjhA jB, fe f;Zy tZX nfXeko wzr oj/ ;B ns/ T[jBK
Bz{ dpkT[D bJh jwbk ehsk frnk. fJ;dk ekoD fJj j? fe T[; ;w/A
d"okB ıkb;k nkgD/ nkdoÙK dh g{oDsk tZb tX fojk ;h. ;zs
eosko f;zx ih fGzvoKtkfbnK ns/ ;zs ioB?b f;zx ih
fGzvoKtkfbnK d/ ;Zu/-;[Zu/ gquko ns/ gktB Ùy;hnsK d[nkok f;Zy
B"i[nkBK dh fJZe BthA ghVQh ;[oihs j' ojh ;h fijBK ftZu'A
ykb;Jh ibkb Mbedk ;k¯ fd;dk ;h. Gkosh je{ws dk t?o fJ;
T[Gko Bkb jh ;h.
j[D ;[nkb g?dk j[zdk j? fe ykb;Jh ibkb tkb/ fJj b'e
e"D ;B ns/ nkw b'eK Bkb'A fJBQK dk eh ¯oe ;h< ;zs
fGzvoKtkfbnK dh Ùy;hns nfijh ;h fe T[jBK d/ ;zgoe ftZu
nkT[D tkb/ ftnesh y[d-p-y[d jh Xkofwe j' iKd/ ;B. T[jBK dk
;kE jh fe;/ Bz{ r[opkDh d/ bV bkT[D bJh ek¯h ;h. ;zs y[d th
ns/ T[jBK d/ Bkb ofjD tkb/ f;zx th p/jZd f;woB eod/ ;B.
r[opkDh dh fJZe ofjws fJj j? fe fJ;Bz{ gVQB iK ;[BD tkb/ d/
wB'-;ohoe ;zrmB ftZu fJZe eqKshekoh spdhbh nkT[Adh j?, fit/A
fe vkH r[oGrs f;zx B/ nkgD/ fJZe b/y “;qh r[o{ rzqE ;kfjp dk
r"ot” ftZu dZf;nk j?. ;' f;Zyh d/ yzfvUA fsZy/ okj T[Zs/ uZb oj/ fJ;
jfonktb d;s/ dk d/j-ftXkB jh tZyok ;h. ;zs ;ko/ f;ZyK Bz{ jh
nzfwqsXkoh ns/ ;kps-;{os j'D bJh gq/fonk eod/ ;B. fi; nkdoÙ
tZb tXD bJh ;zs f;ZyK Bz{ gq/od/ ;B T[;Bz{ Brian Keith Axel
nkgDh feskp The nation's tortured body ftZu
“nzfwqsXkoh g{oh d/j” efjzdk j?. Axel nkgDh feskp ftZu nZr/
dZ;dk j? fe fJj “nzfwqsXkoh g{oh d/j” Gkosh oki d/ fJZetkdh u"yN/
ftZu fcZN BjhA p?mdh. fJj “nzfwqsXkoh g{oh d/j” T[; nB[;ko Gkosh
oki dhnK jZdK Bz{ T[bzxdh j?. ;kv/ bJh fJ;s'A ;wMD tkbh rZb
fJj j? fe Gkosh je{ws d/ jwb/ ns/ sÙZdd don;b fJ;/ g{oh d/j
tZb jh ;/fXs jB. Axel nB[;ko Gkosh je{ws tZb'A f;ZyK T[Zs/
ehsk ikD tkbk sÙZdd “nzfwqsXkoh g{oh d/j”” Bz{ fSZb-sokÙ e/
Gkosh oki d/ fJZetkdh u"yN/ ftZu fcZN eoB dk jh fJZe :sB j?.
i{B 1984 dk c"ih jwbk ns/ T[;s'A fJZe djke/ pknd sZe uZbD
tkbk sÙZdd dk d"o nfijh jh fJZe e'fÙÙ ;h.
nZi d/ ;w/A ftZu gzE bJh ;zxoÙ eo oj/ thoK Bz{ fJj ;wMD
dh p/jZd b'V j? fe r[opkDh d/ ikg ns/ nfGnk; d[nkok T[rwD
tkbh “f;Zy d/j” s'A pˆ?o e'Jh th gqkgsh n;zGt j?. j[D ;kv/
;kjwD/ fizBhnK th iE/pzdhnK gzE bJh ezw eo ojhnK jB, T[j
nfij/ wkj"b ns/ f;woB, d'jK s'A jh ftothnK jB. okiBhfse
f;nkDgK dh pikJ/ ;kBz{ r[opkDh ns/ fJ;d/ nfGnk; dk nk;ok
sZeDk ukjhdk j?. fgSb/ ;zxoÙ d"okB fijVk ;kvk ÙkBKwZsk
fJfsjk; d[jokfJnk frnk j?, T[j ;kvh fiZs jh j?. go Bt/A d/j-
ftXkB tkbh ghVQh, fi;B/ fe fJ; fpıw d"o d"okB gzE dh nrtkJh
ehsh, dk Gkosh je{ws tZb'A ;¯kfJnk eo fdZsk ikDk, ;kvh n;b
sqk;dh j?. nZi sZe ;qh dopko ;kfjp ns/ ;qh nekb sıs ;kfjp
T[Zgo fizB/A th jwb/ j'J/ jB T[j ;ko/ jh fe;/ o{g ftZu f;ZyK dh r[o{
Bkb tuBpZXsk tZb ;/fXs ;B. fJjBK jwfbnK d/ pDd/ gqsheow
d/D/ jh ;kvh fiZs j?. nZi i{B 1984 d/ c"ih jwb/ s'A thj ;kb
pknd ;kv/ bJh :kd oZyD tkbh rZb fJj j? fe fizBQK fuo n;hA
r[o{ gqsh t¯kdko ojKr/ ns/ fizBQK fuo pdh dhnK skesK fJ;
Xosh T[Zs/ w"i{d ofjDrhnK, T[BQK fuo nfij/ jwfbnK dh ;zGktBk
pDh oj/rh.
nGh fJÙe e/ fJwfsjK n"o Gh j?AHHHHH
 
‐0‐ 
  
 
 
 
 

Gkr - d{ik
nZyhA fvZm/ fposKs
 Ùkj w[jzwdk f;zxK B/ t?ohnK d/HHH
niw/o f;zx

dopko ;kfjp T[s/ c"ih jwbk eoB dhnK ;kohnK

fsnkohnK w[ezwb eo b?D s'A pknd 3 i{B dh Ùkw Bz{ c"i,
phHn?;Hn?ZcH ;hHnkoHghHn?ZcH gzikp g[b; s/ y[chnk J/iz;hnK d/ T[u
nfXekohnK dh nzfwqs;o SkT[Dh nzdo T[u/u s"o ”s/ ;Ekgs ehs/
rJ/ ezNo'b o{w nzdo fJZe nfs nfjw whfNzr p[bkJh rJh. tZv/
u"o; w/˜ d/ fgS'eV ftZu ezXK T[s/ tZv/ BeÙ/ s/ ukoN bNe oj/ ;B
fiBQK ”u'A dopko ;kfjp T[s/ c"ih jwb/ pko/ jo ukb s/ :'iBk T[s/
pkoheh ftZu ezw eoB dk gqGkt pDdk ;h. w'r/ B/Vb/ fgzv gZs'
jhok f;zx dk izwgb w/io iBob e[bdhg f;zx pokV, fi; Bz{
dopko ;kfjp T[Zs/ c"ih jwb/ dh nrtkJheoB dk “T[u/uk wkD”
pıfÙnk frnk ;h, ekBcoz; Bz{ roit/A nzdk˜ ftZu ;zp'XB eo fojk
;h. ““d/y', n;hA w[mh Go pdwkÙK Bz{ fJj nkfrnk BjhA d/ ;ed/ fe
T[j Gkos dh ;oeko dk BZe ”u dw eo d/D.HHH ;kvk :sB j't/rk
fe T[j pZ; d'jK xzfNnK nzdo jh r'v/ N/e d/DHHH.”” iBob pokV
nfij/ jh j'S/ jzekoh bfji/ ftZu ;zs ioB?b f;zx (fGzvoKtkb/) s/
T[BQK d/ i[Mko{ f;zxK fybk¯ GVk; eZYdk fojk. nkgDk GkÙD w[ek
b?D s'A pknd T[; B/ whfNzr ”u jk˜o nzfwqs;o d/ fvgNh efwÙBo
;H r[od/t f;zx Bz{ g[fSnk fe, ““;odko ;kfjp s[jkvk eh ftuko j?<
““;odko r[od/t f;zx B/ jbhwh Go/ go fdqV bfji/ ”u T[so fdsk
fe ;zs fGzvoKtkb/ nksw ;wogD BjhA eoBr/. fJzBk ;[DfdnK jh
ioBb pokV Bz{ ;Zsh eZgVh nZr bZr T[mh. T[; B/ ;H r[od/t f;zx
Bz{ ftu'A jh N'e e/ fco fuzxkVBk Ù[o{ eo fdZskL ““id' N?Ae rz{id/ jB,
ijk˜ ;{ed/ jB ns/ ˜whB nZr Svdh j? sK efjzd/ ejkT[Ad/
ioB?bK dhnK th g?NK nzdo bZsK ezpD bZr iKdhnK jB. d/y
b?Dk, fJj pzdk th f;o¯ d' xzfNnK nzdo jh r'fvnK goB/ j'
ikt/rk.”” fJ; d/ i[nkp ftZu ;H r[od/t f;zx d/ wz{j'A f;o¯ J/Bh rZb
jh fBeb ;eh fe ““iBob ;kfjp, fJj s[jkvk nkgDk ftuko j?.
s[;K w/ok ftuko g[fSnk ;h ;' w?A dZ; fdZsk j?.”” fJ; s'A fpBK T[BQK
whfNzr nzdo j'o e'Jh Ùpd BjhA p'fbnk. n;b ftZu ;H r[od/t f;zx
Bz{ fJ; whfNzr nzdo pZfXnK o[fXnK jh nkT[Dk fgnk ;h.
 phsh ;t/o id T[BQK Bz{ whfNzr dk p[bktk fwfbnk ;h sK
T[BQK c"oB rtoBo phHghHgKv/ Bz{ c'B eoe/ nkgD/ wB dh rZb efj
fdZsh ;h fe T[; dh ˜who T[; Bz{ dopko ;kfjp T[s/ c"ih jwb/ ftZu
GkJhtkb pDB dh fJik˜s BjhA fdzdh. rtoBo gKv/ B/ T[;/ t/b/ ;H
r[od/t f;zx Bz{ fvgNh efwÙBo dhnK f˜zw/tkohnK s'A ;[oıo{ eo
fdZsk ;h ns/ s[ozs uko wjhfBnK dh S[ZNh ”s/ d/Ù s'A pkjo ub/
ikD ns/ fJ; wkwb/ pko/ fe;/ e'b Gk¯ se Bk eZYD dk nkd/Ù d/
fdZsk ;h. nzfwqs;o s/ dopko ;kfjp d/ jkbks pko/ ;H r[od/t f;zx
dh tZvw[bh ikDekoh dk bkG T[mkT[D bJh T[; Bz{ 3 i{B dh whfNzr
ftZu io{o Ùkwb j'D dh skehd ehsh rJh ;h. 3 dh ;t/o Bz{ jh T[;
dh irQk ;H ow/ÙfJzdo f;zx B/ nzfwqs;o d/ Bt/A vhH;hH dk ukoi
;zGkb fbnk ;h ns/ T[j g{ok pD cZp e/ whfNzr nzdo gj[zfunk
j'fJnk ;h. ;gÙN j? fe ;H ow/ÙfJzdo f;zzx dh ˜who Bz{ fJ; gkg
ftZu GkJhtkb pDB ”s/ e'Jh T[˜o BjhA ;h. ˜who ˜who d/ ftZu
coe j[zdk j?. fejk iKdk j? fe gfjbK iBob pokV dh EK c"ih jwb/
dh nrtkJh bJh w/io iBob i/Hn?Z;H izwtkb Bz{ u[fDnk frnk ;h.
fjzd{ jkewK B/ fJj gkg fe;/ f;Zy ioB?b d/ jZE'A eotkT[D dh jh
gZeh mkDh j'Jh ;h. id'A iBob izwtkb B/ nkgD/ r[o{ d/ xo T[s/
c"ih jwb/ dh nrtkJh eoB s'A n;woZEk ˜kjo eo fdZsh sK d[ÙN
ekoi e[bdhg f;zj[ pokV BKT[A d/ ;¯k uZN (ebhB Ù/tB) f;Zy
iBob Bz{ ;"Ag fdZsk frnk.
;zs ioB?b f;zx s/ T[BQK d/ i[Mko{ f;zxK e'b'A d' xzfNnK
nzdo jh nksw ;wogD eotk b?D dh XkoBk ”eZb/ iBob pokV dh
BjhA ;h. dopko ;kfjp T[s/ c"ih jwb/ dh ftT[As T[bheD tkb/ ;ko/
T[u nwb/ dh fJj ;op ;KMh XkoBk ;. fJ; XkoBk dk nXko T[j
otkfJsh c"ih p[ZXh (Conventional military wisdom) ;h i' izr
nzdo wB[ZyK dh EK jfEnkoK Bz{ fBoDkfJe sZs wzB e/ ubdh j?.
y[¯hnk J/iz;hnK dhnK fog'oNK nB[;ko dopko ;kfjp ezgb?e;
nzdo ;zsK d/ eZNV ;woEeK dh frDsh v/Y d' ;" s'A tZX BjhA ;h
ns/ T[BQK e'b e'Jh pj[s f˜nkdk T[Zsw jfEnko BjhA ;B. f˜nkdk
eoe/ otkfJsh fe;w dhnK gZehnK okJhcbK s/ frDsh dhnK
bkJhN wÙhB rzBK ;B. fJZe ;hws fij/ y/so nzdo fxo/, c"ih
f;ybkJh s/ nfGnk; s'A e'o/, ;kXkoB fe;w d/ jfEnkoK Bkb b?;
v/Y d' ;" ftnesh,nfs BthB fe;w d/ wko{ jfEnkoK Bkb b?;
g/Ùtko c"ih bÙeoK w{jo/ Gbk fezBk e[ fuo nV/ ofj ;eDr/<
otkfJsh c"ih p[ZXh ;zs ioB?b f;zx s/ T[BQK d/ i[Mko{ ;ZwoEeK
d[nkok jk;b jkbsK nzdo jZd d' xzfNnK sZe jh bVkJh d/ ;eD
dh ebgBk eo ;edh ;h. fJ; eoe/ dopko ;kfjp ezgb?e; T[Zs/
c"ih jwb/ bJh oks d; ti/ dk ;wK fwfEnk frnk ;h ns/ ;{oi dh
fNZeh uVQB s'A gfjbK, fJe' jh oks nzdo ;kok T[go/ÙB w[ezwb eo
b?D (fi; ftZu gfjbh jh M[ZN nzdo i[Mko{ f;zxK d/ Nkeo/ Bz{ g{oh
soQK p/n;o eo d/Dk, w[odk bkÙK Bz{ fpb/ bkT[Dk, fiT[AfdnK Bz{
frqcsko eoBk, ;ko/ ezgb?e; dh w[ezwb sbkÙh eoe/ pu/ y[u/
jfEnko pokwd eoBk ns/ fJwkosK Bz{ j'D tkb/ wkw{bh B[e;kB dh
w[ozws eoe/ ebh e{uh se c/oBk Ùkwb ;h) dh :'iBk T[bheh rJh
;h.
jwb/ dh ftT[As pj[s fuo gfjbK T[bhe bJh rJh ;h.
gqXkB wzsoh fJzdok rKXh B/ iBob J/Hn?;H t?fdnk Bz{ e'Jh ;kY/ gzi
wjhB/ gfjbK, 15 iBtoh Bz{, ;?Bk fdt; w"e/ jwb/ d/ c?;b/ s'A ikDz{
eotk fdZsk ;h. T[; s'A MZN jh pknd g?ok fpqr/v dh c;N
pNkbhnB d/ ewKv'˜ Bz{ ueoksk (v/jokd{B B/V/) s/ ;o;ktK
(;jkoBg[o B/V/) fty/ ftÙ/Ù f;ybkJh d/Dh Ù[o{ eo fdZsh rJh ;h.
T[BQK Bz{ dopko ;kfjp ezgb?e; Bkb fwbdh i[bdh Bebh fJwkos
fsnko eoe/ fJ; T[s/ Xktk p'bD dk T[u/uk nfGnk; eotkfJnk
frnk ;h. jwb/ dh fwEh j'Jh sohe B/V/ YZ[efdnK jh c"i d/ w[yh
iBob J/Hn?Z;Ht?fdnk Bz{, i' fe i/m wjhB/ dh rowh s'A puD bJh
eÙwho nzdo S[ZNhnK wBk fojk ;h, c"oB fdZbh p[bk fbnk frnk.
wJh d/ nkyoh fdBK ftZu Gkosh c"i dhnK u'DthnK N[eVhnK Bz{
nzfwqs;o tZb otkBk eo fdZsk frnk. j?dokpkd s/ oKuh s'A u'Dt/A
c"ih d;s/ jtkJh ijk˜K d/ iohJ/ nzfwqs;o G/i/ rJ/. pzpJh s'A
;w[zdoh ;?Bk d/ nkjbk doi/ d/ r'sky'o jtkJh ijk˜ okjhA nzfwqs;o
gj[zukJ/ rJ/. fJBQK B/ ;o'to nzdo N[ZGhnK wko e/ jfowzdo ;kfjp
nzdo dkyb j'Dk ;h. c"i d/ yk; f;ybkJh gqkgs e[Zs/ i"ojN s'A
jtkJh ijk˜ okjhA nzfwqs;o Y'J/ rJ/. Gkosh c"i dh nZtb doi/ dh
s'gykBk fvth˜B w/om s'A uZb e/ 30 wJh Bz{ nzfwqs;o gj[zu rJh.
jwb/ Bz{ ;[:'r nrtkJh w[jZJhnk eoB bJh u'Nh d/ ioB?b (iBob
e/H;[zdoHihH iBob NhHn?Z;HT[pokfJ, iBob nkoHn?Z;Hfdnkb, w/io
iBob e/Hn?Z;H pokV, tr?ok tr?ok) nzfwqs;o gj[zu rJ/. c"ih
N[eVhnK Bz{ fJ; fj;kp Bkb skfJBks ehsk frnk.
 fpjko o?ihw?AN dh pkoQthA pNkbhnB (12 fpjko) Bz{ dopko
;kfjp ;w{j d[nkb/ x/okpzdh eoB ns/ N?AgbftT{ j'Nb, pqjwp{Nk
nykVk, gkDh tkbh N?Aeh s/ p[zfrnK T[Zs/ f;zxK d/ w'ofunK Bz{ BÙN
eoB dk ekoi ;"Afgnk frnk. e[wkT{A dh B"thA pNkbhnB (9 e[wKT{)
Bz{ ;w[Zu/ ;oK tkb/ gk;/ ekotkJh eoB bJh skfJBks ehsk frnk.
wdok; o?ihw?AN dh 26thA pNkbhnB (26 wdok;) B/ ;oK tkb/
gkf;UA dopko ;kfjp nzdo dkyb j' e/ yZp/ jZE gqeowk ftZu dh j[zd/
j'J/ nekb sys ;kfjp tZb tZXDk ;h. rVQtkb o?iw?AN dh B"thA
pNkbhnB (9 rVtkb) B/ dZyD tkb/ gkf;UA ÙjhdK tkb/ r/N okjhA
nzdo dkyb j' e/ gqeowk nzdo yZp/ jZE x[zw e/ nekb sys tZb
Xktk eoBk ;h. Gkosh c"i d/ nZtb doi/ d/ ewKv'˜ (10 rkov˜)
Bz{ ;G s'A n"yk s/ ˜'yw Gfonk ekoi ;"Afgnk frnk ;h. T[BQK B/ w[Zy
d[nko (xzNk xo) tkb/ gk;/ s'A gqeowk nzdo dkyb j' e/ nekb
sıs sZe gj[zuD bJh okj ;k¯ eoBk ;h. ;g?Ùb cozNhno c'o; Bz{
nekb sıs nzdo'A n;bk s/ jfEnko pokwd eoB ns/ b'V g?D ”s/
i[Mko{ f;zxK dk ;ckfJnk eoB ftZu jZE tNkT[D dk i[zwk ;"Afgnk
frnk ;h. fJ; s'A fJbktk 16 e?tboh (o;kbk) s/ 5 we?Bheb Bz{
fiZE/ s/ id'A th b'V gJ/ ;jkfJsk bJh pj[VB tk;s/ fsnko-po-
fsnko oZfynk frnk ;h.
phHn?;Hn?ZcH, ;hHnkoHghHn?ZcH s/ nkJhHNhHphHghH B/ e[M fdB
gfjbK jh dopko ;kfjp ezgb?e; d/ fJod frod fJwkosK T[Zs/
nkgD/ gZe/ w'ou/ pDk bJ/ ;B. T[BQK gfjbh i{B Bz{ nkgD/ w'ofunK
”u'A f;zxK d/ fmekfDnK T[Zs/ Gkoh r'bhpkoh ehsh. d[gfjo d/ ;kY/
pkoK ti/ s'A b? e/ oks d/ ;tk nZm ti/ se, nZm xzN/ brksko
dopko ;kfjp ezgb?e; T[Zs/ r'bhnK dh toyk j[zdh ojh. fJ;
r'bhpkoh dk fJZe T[d/Ù i[Mko{ f;zxK Bz{ G?Ghs eoBk ;h. d{ik, T[BQK
Bz{ i[nkph ckfJfozr bJh T[e;k e/ T[BQK d/ fmekfDnK dh fBÙkBd/jh
eoBh s/ T[BQK dh jeheh skes dk nzdk˜k bkT[Dk ;h. go f;zx
c"ih ftZfdnk s'A J/B/ e'o/ BjhA ;B fe d[ÙwD dh fJ; ukb ftZu c;
iKd/. iBob ;[p/r f;zx d/ f;ykJ/ s/ ;zs ioB?b f;zx d/ gVQkJ/ f;zxK
B/ d[ÙwD dh fJ; GVekjN dk i[nkp ;ziw s/ ˜ps ftZu fdsk.
d[ÙwD dh nZm xzN/ dh pdswh˜h (fi; Bkb ezgb?e; nzdo nZXh
doiB s'A tZX ÙoXkb{nK dh w"s j' rJh ns/ ;qh jfowzdo ;kfjp T[s/
r'bhnK d/ 32 uNkı g? rJ/), f;zxK dk ;po s/ ;?` ekp{ Gzr Bk eo
;eh.
 3 i{B dh Ùkw Bz{ id NkJhw˜ nk¯ fJzvhnk dk fog'oNo
(;[GkÙ feog/eo) iBob ;[p/r f;zx Bkb fJzNoftT{ eo fojk ;h sK
fpjko o?ihw?AN dh d;thA pNkbhnB d/ itkB phHn?Z;Hn?Zc H s/
;hHnkoHghHn?ZcH e'b'A w'ou/ ykbh eok e/ s/˜h Bkb nkgDhnK
g'˜hÙBK wZb oj/ ;B. d[ÙwD dh Beb' joes T[Zs/ d[ophB okjhA
eoVh fBrQk oZy oj/ f;zxK B/ fiT[A jh ioBb ;[p/r f;zx Bz{ fJj ypo
;[DkJh sK T[; tor/ siop/eko iBob Bz{ fJ; d/ noE ;wMD ftZu
osh Go th d/o Bk bZrh. fi; xVh dk fuoK s'A fJzs˜ko j' fojk ;h
T[j nkyo Bz{ nkD gj[zuh ;h. ioBb ;[p/r f;zx B/ fJzNotftT{ TZ[E/
jh ysw eo fdZsh ns/ c[osh Bkb nkgD/ bVke{ :'fXnK Bz{ b'VhAd/
B[;ı/ s/ jdkfJsK toskT[DhnK Ù[o{ eo fdZshnK.
4 i{B Bz{ sVe;ko uko ti/ d/ eohp 10 fpjko d/
fBÙkBuhnK B/ j'Nb N?AgbftT{, pqjwp{Nk nykVk, gkDh tkbh N?Aeh
s/ p[zfrnK T[sb/ w'ofunK ”s/ Gkoh r'bhpkoh Ù[o{ eo fdZsh. w{jo/
No/;o p[bN; s/ fgZS/ N?Ae s/ nkoH;hHn?ZbH rzB d/ r'fbnK B/
n;wkB nzdo bKp{ bk fdZs/. s'g d/ r'fbnK Bkb gkDh tkbh N?Aeh
ftZu wx'ok j' frnk fi; Bkb ezgb?e; nzdo gkDh dh ;gbkJh mZg
j' rJh. wjkokik oDihs f;zx d/ oki d"okB T[;ko/ rJ/ fJfsjk;e
p[zfrnK dhnK Nh;hnK s'gK d/ r'fbnK B/ p[oh soQK spkj eo
;[ZNhnK. uko i{B Bz{ fdB Go Gkoh r'bhpkoh j[zdh ojh. f;ZN/ ti'A T[;
fdB r[o{ nwodk; ih dk bzro fsnko Bk j' ;fenk. pkrtkbh
rbh dhnK phphnK B/ xoK nzdo bzro fsnko eoe/ toQdhnK
r'bhnK ftZu ;zrsK Bz{ toskfJnk. T[; fdB d[gfjo/ ;kY/ pkoK ti/
d/ eohp dopko ;kfjp ;w{j Bz{ fpibh dh ;gbkJh eZN fdZsh rJh.
Ù'qwDh ew/Nh dk iBo/No th nZr Bkb B[e;kfBnk frnk.
uko gzi dh oks s/ gzi d/ fdB Bz{ th brksko r'bhpkoh
ubdh ojh. T[; t/b/ se c"i dk wZ[y ˜'o ezgb?e; nzdo SZsK
T[gob/ w'ofunK Bz{ spkj eoB T[s/ bZrk fojk. gzi i{B dh Ùkw sZe
N?AgbftT{ j'Nb, pqjwp{Nk nykVk, xzNk xo tkbh pkjh T[Zgo SZsK
TZ[s/ pDkJ/ brGr ;ko/ w'ou/ BÙN j' rJ/ ;B. j[D ekotkJh dk
d{ik gVkn Ù[o{ j'D ik fojk ;h. fi; ftZu c"iK B/ dopko ;kfjp
ezgb?e; d/ nzdo tV e/ nekb sıs ;kfjp T[Zs/ Xktk p'bDk ;h.
gzi i{B dh Ùkw d/ ;tk e[ gzi ti/ vhHn?;HghH pkitk B/ bkT{v
;gheo TZ[s/ i[Mko{ f;zxK Bz{ c"oh nksw ;wogD eo d/D dk j'ek
fdZsk. fJ; j'e/ dk i[nkp f;zxK B/ eVethA r'bhpkoh ftZu fdZsk.
fJZe th i[Mko{ f;zx nksw ;wogD eoB bJh nZr/ Bk nkfJnk. Ùkw
Bz{ ;tk S/ ti/ d/ eohp 16thA e?tboh d/ ftizsk N?Ae jfowzdo ;kfjp
tZb otkBk j'J/. g"D/ ;Zs ti/ fJBQK N?AeK B/ xzNk xo d/ ;kjwD/
g'˜hÙBK b? bJhnK ns/ 7H62 fwHwhH wÙhB rzBK Bkb dopko ;kfjp
;w{j T[Zs/ Gkoh r'bkpkoh Ù[o{ eo fdZsh. fJ;/ d"okB d' u/se
j?bhekgNo dopko ;kfjp T[s/ BhthnK T[vkohnK bkT[Ad/ oj/. fJBQK
j?bhekgNoK ftZu ;tko c"ih nc;o ezNo'b o{w d/ ˜ohJ/ nkgD/
w'ofunK ftub/ itkBK Bz{ f;zxK d/ fmekfDnK pko/ ikDekoh d/ oj/
;B ns/ T[BQK dh mhe fBÙkfBnK T[Zs/ u'N eoB ftZu ;jkfJsk eo
oj/ ;B.
gzi i{B dh oks g;ofdnK jh 9 e[wkT[A B/ ;oK tkb/ gk;/ b'j/
d/ r/NK bkr/ N?Ae s/ pysopzd rZvhnK fbnk yVQhnK ehshnK. T[Xo
10 rkov˜ B/ th wZ[y d[nko (xzNk xo tkbk r/N) okjhA gqeowk
nzdo dkyb j'D dhnK g{ohnK fsnkohnK e; bJhnK. d'BK gkf;nK
s'A ekotkJh oks d/ d; ti/ Ù[o{ j'Dh ;h ns/ fJZe ti/ s'A gfjbK
T[go/ÙB dk gfjbk gVkn (i[Mko{ f;zxK dh bVke{ Ùesh Bz{ g{oh soQK
BÙN eo d/D) w[ezwb eo b?D dh :'iBk T[bheh rJh ;h. T[; s'A
pknd oks d/ jB/Qo/ ftZu w[odk bkÙK Bz{ ;zGkbD, fiT[Ad/ ihnK Bz{
frqcsko eoB ns/ ;ko/ y/so dh GothA sbkÙh eoB dk nwb Ù[o{
j'Dk ;h. fJ; soQK 6 i{B dk ;{oi uVQB s'A gfjbK ;kok T[go/ÙB
w[ezwb eoe/ Gkosh c"i dh wjkB fiZs d/ ˜ÙB wBkJ/ ikD/ ;B.
oks Bz{ 9 ti/ d/ eohp iBob pokV B/ :[ZX dk fprb
tikT[D s'A gfjbK nkgDhnK u'DthnK c"ih N[eVhnK Bz{ w[Zy d[nko
d/ ;kjwD/ tkb/ y[ZbQ/ ftjV/ nzdo “eZm/ eo fbnk ns/ T[BQK nzdo i'Ù
s/ i˜pk GoB bJh ;zy/g pho o;h GkÙD fdZsk. T[BQK Bz{ bVkJh dh
b'V s/ T[d/Ù pko/ dZf;nk frnk ns/ d/Ù dh J/esk s/ nyzvsk d/
tk;s/ gk e/ d/Ù bJh ikBK tkoB tk;s/ ssgo j'D bJh fejk
frnk. TZ[Xo dopko ;kfjp ezgb?e; nzdo nkg' nkgD/ w'ofunK
nzdo vN/ i[Mko{ f;zx jwb/ dh gb gb T[vhe eo oj/ ;B. nkgD/
Xow, ;fGnkuko s/ fto;/ dh okyh bJh ikBK tkoB tk;s/ T[BQK Bz{
fe;/ wB;{Jh GkÙD iK i˜pksh mz[wQD/ dh b'V BjhA ;h. sZshnk
sthnK, T[pbdhnK d/ˆK, f;oK ”s/ ubd/ nko/, fi;wK Bz{ fgzidhnK
uoyVhnK, ozphnK Bkb T[skohnK iKdhnK y'gohnK, N'fenK Bkb
eZN/ iKd/ pzd pzd, iw{oK Bkb T[X/V/ iKd/ Bjz[, uwe"o dhnK rVQhnK,
;ojzd dhnK dhtkoK, ydokD/ dhnK YkpK, ekjBz{tkB d/ SzG, e[Zg
o'jhV/ d/ y{B Bkb bZE gZE phnkpkB izrb fJfsjk; d/ fJj
tkfenks T[BQK dh f;wosh nzdo J/B/ vz{x/ s/ J/B/ ;fji-Gkn t;/
j'J/ ;B fe Xow j/s ;h; d/D dh gq/oBk s/ iku T[BQK d/ y{B nzdo jh
owh j'Jh ;h. T[BQK pZ; nkgD/ fJ; y{B dh bki jh gkbDh ;h. T[j
nkgD/ nih˜ ofjpo (;zs fGzvoKtkb/) d[nkok nkgD/ jZEhA b'v eo
e/ ;"AghnK okJhcbK Bkb t/b/ d/ jkewK d/ w;s jkEhnK d/ wZfXnK Bz{
ftzBQ ;[ZND dh xVh dk p/;poh Bkb fJzs˜ko eo oj/ ;B.
oks d/ d; tZi/ j'Dr/ id T[BQK d/ fJzs˜ko dhnK xVhnK
ysw j' rJhnK. 9 ewkT[A N?AeK Bkb b'j/ dk r/N GzBQ e/ ;oK tkb/
y/so nzdo dkyb j' rJh. pysopzd rZvhnK s/ N?Ae ;oK w{jobh
;Ve T[Zs/ yVQ/ eo fdZs/ rJ/ ns/ T[BQK ”u'A j' ojh r'bkpkoh d/ eto
j/m c"ih d;s/ nzBQ/tkj r'bhnK ubkT[Ad/ j'J/ fJwkosK nzdo x[;D
bZr/. 9 ewkT[A dh J/ ezgBh jwb/ dh w[jo?b N[eVh ;h fi; dh
nrtkJh w/io js/Ù e[wko gbNk eo fojk ;h. fJ; ezgBh Bz{ gfjb/
jZb/ ftZu jh fenk;'A pkjoh ikBh B[e;kB MZbDk g? frnk. vo/ s/
xpokJ/ w/io gbNk B/ tkfJob?Z; ”s/ nkgD/ nc;oK Bz{ S/sh j'o
e[we G/iD d/ tk;s/ gkJ/.
T[ZXo iBob pokV bJh bVkJh dk w{jos jh pdÙrBh
tkbk j' frnk. fwEh j'Jh :'iBk nB[;ko dopko ;kfjp nzdo dkyb
j'D dh ekotkJh fJZe' ;w/A d' gkf;nK s'A Ù[o{ ehsh ikDh ;h. 10
rkov˜ B/ xzNk xo tkb/ w[Zy d[nkoK okjhA nzdo tVBk ;h id fe
T[;/ jh ;w/A 26 wdok; B/ wzih ;kfjp tkbh ;kJhv s'A gqeowk nzdo
dkyb j'Dk ;h. iBob pokV B/ 9 ti/ d/ eohp wdok;hnK Bz{
i'Ùhbk GkÙD d/ e/ ftdk ehsk ;h ns/ T[BQK p˜ko wkJh ;/tK ftZu
dh j[zd/ j'J/ fgStkV/ dhnK rbhnK okjhA pkpk nNZb ;kfjp tkb/
gkf;UA wzih ;kfjp sZe gj[zuDk ;h. fJj tZX s'A tZX nZX/ xzN/ dk
o;sk ;h. iBob pokV 10 rkov˜ Bz{ T[d'A sZe o'eh p?mk ;h id
sZe 26 wdok; tb'A nkgD/ fNekD/ ”s/ gj[zuD ns/ n?eÙB dh
fsnkoh dk f;rBb BjhA ;h fwb ikDk. go xzNk Go phs ikD ”s/
th wdok;hnK tZb'A e'Jh f;rBb BjhA ;h gj[zfunk. fJ; pdÙrBh B/
iBob pokV Bz{ vkYh fuzsk s/ xpokjN ”u gk fdZsk. i/eo oks d/
fJZe ti/ sZe nekb sıs ;kfjp T[Zs/ ep˜/ dh ekotkJh w[ezwb
eo bJh ikDh ;h sK jwb/ Bz{ j'o tZX gSkfVnk BjhA ;h ik ;edk.
;kY/ d; ti/ d/ eohp g?ok por/v dh c;N pNkbhnB d/ ewKv'˜ Bz{
10 rkov˜ dh wdd Bkb wZ[y d[nko okjhA nzdo dkyb j'D dk j[ew
d/ fdZsk frnk. 90 d/ bZrGZr yZph ykB ewKv'˜ Bz{ gfjb/ jZb/ bJh
u[fDnk frnk ;h. fJBQK ewKv'˜ Bz{ uko ekbwK ”u tzfvnk frnk.
gfjb/ s/ shi/ ekbw B/ gqeowk nzdo dkyb j' e/ gqeowk dh yZph
pkjh (nikfJp xo s'A b? e/ pqjwp{nK nykVk se) ”u'A o'eK ysw
eoBhnK ;B id fe d{i/ s/ u"E/ ekbw B/ ;Zih pkjh ;k¯ eoBh ;h.
rkov˜ dh nrtkJh b?cNhB?AN eoBb fJ;oko ojhw ykB BKT[ d/
j'Djko w[;bwkB nc;o Bz{ ;"Agh rJh ;h. J/ ezgBh dh nrtkJh w/io
pbd/t oki GkNhnk eo fojk ;h. id fJ; ezgBh dh w'joh gbNB B/
oks d/ x[Zg jB/Qo/ ftZu Ù{N tZNe/ g"VhnK T[ZsoB dh e'fÙÙ ehsh sK
f;zxK B/ r'bhnK dh p[SkV Bkb fJj g{oh dh g{oh y/g g"VhnK T[s/ jh
Y/oh eo fdZsh. Bk iBob pokV s/ Bk fJ;oko ykB Bz{ fJ; rZb dk
gsk bZr fojk ;h fe T[BQK d/ fpjsohB ewKv'˜ dh gbK nzdo jh
nby w[ek d/D tkbk fJj w"s dk MZyV M[Zfbnk fejV/ gkf;UA<
y[chnk fog'oNK d/ fj;kp Bkb T[BQK Bz{ fJ; soQK dh “p'jDh” dh T[ek
jh e'Jh T[whd BjhA ;h. T[BQK Bz{ gqeowk nzdo ˜o{o tZv/ fto'X dk
nzd/Ùk ;h. go fJj g"VhnK T[s/ fejVh pbk MgN gJh< fJ;
nVkT[Dh dh T[BQK Bz{ T[ek jh ;wM BjhA ;h nk ojh. n;b ftZu
g"VhnK Bkb brt/A ewfonK d/ tZv/ o'ÙBdkB g"VhnK nzdo y[bQd/
;B. f;zxK B/ fJBQK o'ÙBdkBK dh fJ; soQK w'oukpzdh ehsh j'Jh ;h
fe jB/Qo/ ftZu pzdk sK eh jtk th T[BQK dhnK r'bhnK s'A pu e/
nzdo BjhA ;h ik ;edh. J/ ezgBh dk n?wHn?wHihH ;?eÙB g{o/ dk
g{o/ r'bhnK Bkb G[zB fdZsk frnk. bK; BkfJe w/io f;zx
n?bHn?wHihH Bkb fJ; gbN{B Bz{ etfozr ckfJo d/ fojk ;h. e[M
ewKv' g"VhnK T[so e/ gqeowk nzdo yZp/ jZE w'VK eZND ftZu
ekw:kp j' rJ/. nzBQ/tkj r'bhnK ubkT[Ad/ s/ roB/vK dh rV/wko
eod/ T[j pqjwp{Nk nykV/ tZb tXD bZr/. T[j nZmt/A e[ ewo/ se
gj[zu/ ;B fe ;kjwD/ wZfEUA J/Bh ˜'odko ckfJfozr j'Jh fe ;koh dh
;koh gbN{B Bekok j' rJh. e[M wko/ rJ/ e[M ˜ıwh j' e/ fvr gJ/.
etfozr ckfJo d/ fojk bK; BkfJe w/io f;zx s/ T[;dk ;jkfJe th
˜ıwh j' e/ ˜whB T[Zs/ Y/oh j' rJ/. J/ s'A pknd ph s/ ;h ezgBh d/
n?wHn?wHihH s/ n?bHn?wHihH ;?eÙBK dk th g{oh soQK ;ckfJnk j'
frnk. ezgBh vh dk n?bHn?wHihH ;?eÙB w[Zy d[nko d/ yZp/ jZE d/
EwbQ/ dh UN bJh yVQk ;h ns/ nkgDh gbN{B dh okyh eo fojk ;h.
fJj gbN{B gqeowk d/ ewfonK nzdo nzBQ/tkj roB/v ;[ZNdh j'Jh
nekb sıs tkbh ;kJhv tZb tXD bZrh. go n?bHn?wHih ;?eÙB
d/ bK; BkfJe wBo{g f;zx ;w/s fJ; gbN{B d/ ;ko/ itkB u"E/ ewo/
se gj[zufdnK jh ikBK s'A jZE X' p?m/. jtbdko ;otB f;zx B/ ohAr
e/ nekb sys tZb tXD dh wknoe/pk˜ e'fÙÙ ehsh. go T[j e[M
jh r˜ nZr/ tX ;fenk ;h fe ;kjwfDUA r'bhnK dh p[SkV Bkb
SbDh j' e/ oZp Bz{ fgnkok j' frnk.
don;b iBob ;[p/r f;zx B/ d[ÙwD dh jo ;zGt ukb dk
nrkT{A fJzs˜kw eo oZfynk j'fJnk ;h. T[; B/ e[M bkJhN wÙhB
rzBK fJ; fj;kp Bkb phV oZyhnK ;B. fe T[BQK dhnK r'bhnK
˜whB s'A frZm Go T[Zgo jtk Bz{ uhodhnK bzx iKdhnK ;B. fJ;
soQK ˜whB ”s/ ohAr e/ nekb sys tZb tXD dh jo e'fÙÙ gSkV
fdZsh rJh. c"ih itkB id gqeowk nzdo GZi e/ poKfvnK d/
EwfbQnK dh UN b?D dh e'fÙÙ eod/ sK r'bhnK dh p[SkV Bkb
T[BQK d/ frZN/ ueBku{o j' iKd/. fJ; tiQk eoe/ tZvh Gkoh frDsh
ftZu c"ih itkB bZsK s'A Bekok j' rJ/. ˜ıwh itkBK Bz{ nzpkbk
fwbNoh j;gskb Y'n oj/ j?bhekgNoK Bz{ ;kj b?Dk BjhA ;h fwb
fojk.
fJ; soQK id ewKv'nK s/ rkovK Bz{ tko tko Gkoh B[e;kB
T[mk e/ fgZS/ w[VBk g?Adk fojk sK T[BQK d/ j";b/ p[oh soQK g;s j'
rJ/. nzdo frnK dk jÙo d/y e/ pkjob/ nzdo tZb BZe BjhA ;B eo
oj/. fJZe w"e/ sK jskÙg[D/ dk fÙeko j'J/ iBob pokV Bz{ nzdo
tVB s'A g?o x;hN oj/ nkgD/ “iKpk˜” ewKv'nK T[s/ nfs doi/ dh
fBokÙsk s/ fyM ftZu fJ; soQK uhefdnK ;[fDnk frnkL
““jokw˜kfdU! nzdo feT[A BjhA tVd/< iBob pokV xzNk xo tkb/
gk;/ SZs T[Zgo ekp˜ j'Dk ukj[zdk ;h. gozs{ f;zxK B/ T[; dh e'Jh
g/Ù Bk ikD fdZsh. g"VhnK T[sofdnK jh nzdo'A J/Bh ˜'odko r'bh
toQdh ;h fe gqeowk nzdo e[M edw th nZr/ tX ;eDk w[jkb j'
frnk ;h. T[Xo wdok;hnK dh ni/ th e'Jh T[x ;[x BjhA ;h fwb
ojh. T[j rbhnK ”u o[b rJ/, iK wko/ rJ/, iK ikB b[e' e/ p?m rJ/,
fJ; pko/ e[M th gsk BjhA ;h bZr fojk. fJ; soQK p[oh soQK fBokÙ s/
jskÙ j'J/ “pokV” B/ iBob ;[zdoih e'b'A c"oh 15 fJzBc?ANoh fvthiB
dh wzr ehsh. pokV Bz{ 9 rVQtkb okJhcb˜ dh e[we fwb rJh.
fJ; pNkbhnB dhnK d' ezgBhnK Bz{ dZyDh gk;/ s'A ÙjhdKtkb/
r/N okjhA nzdo dkıb j'D bJh fejk frnk sK i' w[y d[nko okjhA
nZr/ tXD dh e'fÙÙ eo oj/ ewKv'nK T[s/ j' ojh r'bhpkoh dk
dpkT[ e[M xNkfJnk ik ;e/. rVQtkbhnK dh nrtkJh b?cNhB?AN
eoBb s/fizdo f;zx jZE ;h. T[; Bz{ Bkb jh f;Zy o?co?A; bkfJpq/oh dh
SZs T[Zs/ ekp˜ j'D dhnK jdkfJsK fdZshnK rJhnK. go
rVQtkbhnK dk th “rkov˜” s/ “ewKv'˜” tkbk jh jÙo j'fJnk. T[j
fiT[A jh g"VhnK T[so e/ yZpk w'V eNd/ sK nZr'A r'bhnK dk whAj
toQBk Ù[o{ j' iKdk ns/ e[M jh gbK ftZu T[BQK ”u'A pj[s EkJ/A jh wko/
iKd/ iK ˜ıwh j' e/ fgS/ w[V iKd/ oj/. joh f;zx BK d/ fJZe f;obZE
f;Zy okJhcbw?B B/ nkgDh ikB i'yw ftZu gk e/ poKv/ nzdo
j[fÙnkoh Bkb nZr/ tXD dh e'fÙÙ ehsh sK e[M edwK pknd jh
T[j Gkoh r'bhpkoh dh ˜d ftZu nk e/ nkgDh ikB s'A jZE X' p?mk.
dZyDh gk;/ dh ekotkJh dh ewkB eo oj/ fpor/vhno J/He/H fdtkB
B/ nkgD/ itkBK dh y;sk jkbs Bz{ d/yfdnK j'fJnK iBob pokV
Bz{ c"oB j'o e[we G/iD dh nghb ehsh. pokV B/ 15 ewkT[A dhnK
d' ezgBhnK fpor/vhno fdtkB dh ;jkfJsk bJh G/i fdZshnK. 15
ewkT[A dh J/ ezgBh B/ w/io phHe/H fwÙok dh nrtkJh j/m nZr/ tXD
dk :sB ehsk sK T[;dk Gkoh r'bhpkoh Bkb ;tkrs j'fJnk. bK;
BkfJe okwG'o f;zx ;w/s fJ; ezgBh d/ eJh itkB EkJ/A Y/oh j' rJ/.
fpqr/vhno fdtkB Bz{ fJj rZb GKgD ftZu pj[sh d/o BjhA bZrh fe
ekr˜ T[s/ T[bheh :'iBk s/ jehes ftZu pj[s tZvk gkVk j? ns/
fJ; gkV/ Bz{ w/ND dh jo e'fÙÙ spkje[zB ;kps j' ojh ;h. T[j fco
p/;poh Bkb wdok;hnK dh T[vhe eoB bZfrnk. go wdok;h fes/
gziK xzfNnK pknd ;t/o/ fszB ti/ ik e/ gqrN j'J/ ns/ T[j th
fpqr/vhno fdtkB bJh okjs dh EK T[bNh nk¯s pD e/ pj[V/. vo
s/ xpokjN Bkb p/;Z[X j'J/ wdok;hnK B/ nkT[AfdnK jh rVQtkbhnK
T[Zs/ ckfJfozr y'bQ fdZsh. id Bz{ fpqr/vhno fdtkB B/ fJ; w[Ùeb
T[s/ ekp{ gkfJnk sK T[d'A se T[;dk Gkoh B[e;kB j' u[ek ;h.
T[Xo rkov˜ s/ ewKv'˜ dh gkD bZE ikD s'A pknd iBob
pokV B/ ;g?Ùb cozNhno c'o; d/ ewKv'nK Bz{ n˜wkfJnk. go pokV
dh fJj g?AsVk ukb th Gkoh B[e;kB T[mkT[D s'A pknd m[Z; j' e/
ofj rJh. f;zxK d/ j"A;b/ g;s eoB bJh nekb sıs T[s/ ;NZB
roB/v ;[N/ rJ/. fJBQK roB/vK dh Xwe J/Bh ˜'odko j[zdh j? fe
˜whB s/ n;wkB d't/A ezpD bZr g?Ad/ jB. go nekb sıs dh okyh
bJh vN/ f;zxK B/ fJBQK XwkfenK Bz{ fdtkbh d/ gNkfenK s'A tZX
BjhA ikfDnk. ;t/o/ uko tZi e/ d; fwzN ”s/ fJZe pysopzd rZvh
(SKOT OT 64) Bz{ gqeowk nzdo T[skfonk frnk. fJ; rZvh dk
bKxk pBkT[D bJh wzih ;kfjp tkb/ gk;/ d/ r/N dhnK g"VhnK N?Ae
Bkb s'VhnK rJhnK. fJj rZvh ni/ gqeowk d/ nZX ftZu jh gj[zuh
;h id nekb sıs nzdo'A nkJ/ N?Ae s'V{ okeN B/ fJ; Bz{ EkJ/A Bekok
eo fdZsk ns/ fJ; d/ vokJhto ;w/s fJ; ftZu ;tko e?gNB jod/t
f;zx p[oh soQK ˜ıwh j' frnk. pısopzd rZvh BÙN j' ikD s'A
pknd iBob pokV B/ ekjb s/ xpokjN ftZu iBob ;[zdoih e'b'A
N?Ae fbikD dh nkfrnk wzrh. fJ; B"ps dh fe;/ B/ th ebgBk BjhA
;h ehsh. Bk iBob pokV B/, Bk iBob fdnkb iK iBob ;[zdoih
B/. nukBe g?dk j'Jh BthA ;fEsh B/ ;koh c"ih bhvofÙg Bz{ ;Ù'gzi
s/ xpokjN ftZu gk fdZsk. iBob ;[zdo ih B/ s[ozs iBob t?fdnk
Bkb ;zgoe ehsk. iBob t?fdnk B/ nkgDh gZXo ”s/ J/Bk tZvk
c?;bk b?D s'A n;woZEk ˜kjo eod/ j'J/ c"oB fdZbh ezNo'b o{w Bkb
;zgoe ehsk fiE'A no[B f;zx, no[B Bfjo{ s/ ghHfuzdpow dh fseVh
;koh ekotkJh T[Zs/ B/Vbh fBrQk oZy ojh ;h. fdZbh ezNo'b o{w B/
c"oh fJzdok rKXh e'b'A fJik˜s b? e/ nzfwqs;o ezNo'b o{w Bz{ ;{fus
eo fdZsk. fwzNK nzdo jh S/ ftizsk N?Ae ;oK tkb/ gk;/ jk˜o j' rJ/.
gfjbK fJZe N?Ae ˜whB nzdo y[G frnk. fco fJZe j'o N?Ae fbnKdk
frnk. s/i fbÙe'o Bkb f;zxK dhnK nZyK Bz{ Bekok eoB bJh N?AeK
dhnK s/˜ ;oubkJhNK dk fJ;s/wkb ehsk frnk. nekb sys T[s/
nZEo{ r?; d/ p/Ekj r'b/ ;[ZN/ rJ/. go jtk dk o[y T[bNk j'D eoe/
nZEo{ r?; dk f;zxK Bkb'A tZX c"ihnK Bz{ jh ;[nkd uZyDk g? frnk.
fco fJ;oko ykB dh nrtkJh j/m ewKv'nK B/ nekb sys T[s/
˜fjohbh ;hHn?Z;Hr?; d/ efB;No ;[ZN/. go e"wKsoh ekBz{BK dh
T[bzxDk eoe/ tofsnk frnk o;kfJfDe izr dk fJj jfEnko th
pj[sk ekoro ;kps Bk j'fJnk. ˜fjohbh j'D eoe/ ;hHn?;Hr?;H dh
izr nzdo tos'A ekBz{Bh s"o ”s/ tofis j?.
nekb sıs nzdo'A j' ojh efjoK dh r'bhpkoh T[s/ ekp{
gkT[D dh e'Jh th :'iBk n;odko ;kps BjhA ;h j' ojh. nyho
ftZu N?AeK B/ gqeowk nzdo nrKj tX e/ nekb sys ns/ doÙBh
fvT[Yh T[s/ gfjbK n˜wkfJÙ d/ s"o ”s/ S'Nh s'g (j"ftN˜o rzB) d/
r'b/ dkˆD/ Ù[o{ ehs/. go id J/B/ e[M d/ pknd th nekb sys d/
nzdo'A f;zxK dhnK r'bhnK B/ Gkosh c"i d/ itkBK Bz{ w"s dk gqÙkd
toskT[Dk ikoh oZfynk sK N?Ae dh w[y s'g (105 n?wHn?wH) ”u'A nfs
ÙeshÙkbh r'fbnK (HESH) dh nZr toBQh Ù[o{ j' rJh. fJj r'b/ ;B
fiBQK B/ nekb sıs s/ doÙBh fvT[Yh d/ YKfunK nzdo tZv/ tZv/
wx'o/ y'bQ e/ T[BQK Bz{ p[oh soQK spkj eoe/ oZy fdZsk. fJ; d/ pkt:{d
nekb sys nzdo vN/ f;zxK tZb'A Gkosh c"i dk i'odko w[ekpbk
ikoh fojk. ewKv'nK B/ gqeowk dhnK T[Zsoh s/ dZyDh, d'B'A tZyhnK
s'A nekb sys ;kfjp tZb tXD dhnK eJh e'fÙÙK ehshnK go jo
tkoh nekb sys s/ doÙBh fvT[Yh d/ ftuekobk ftjVk T[BQK
bJh w"s dk w?dkB pDdk fojk. pknd ftZu iBob pokV B/ fJj
rZb y[d wzBh fe fJj ftjVk T[BQK bJh ““w[y esbrkj”” (Main
Killing Ground) ;kps j'fJnk. T[d'A th id nekb sys ftZu j'J/
tZv/ tZv/ wx'fonK okjhA Gkosh c"i wDKwz{jh po{d nzdo ;Z[N ojh ;h
s/ nekb sys dhnK T[gobhnK wz˜bK nZr s/ Xz{J/ dh bg/N ftZu
nkJhnK j'JhnK ;B, nekb sys dh gfjbh wz˜b ”u'A r'bhnK dh
brksko Ù{eo g?Adh ojh ns/ ;kjwD/ ftjV/ nzdo c"ih itkBK dhnK
bkÙK d/ ;ZEo brd/ oj/. 6 i{B dh d[gfjo sZe N?AeK dhnK s'gK
nekb sys T[Zs/ brksko nZr toQkT[AdhnK ojhnK. gozs{ xkfJb
j'J/ nekb sys nzdo'A ;zs ioB?b f;zx s/ T[BQK d/ frDsh d/ bVke{
:'X/ f;Zyh d/ r"otÙkbh fto;/ dh bki oZyd/ j'J/ g{oh f;defdbh ”s/
thosk Bkb w[ekpb/ ”s/ vN/ oj/. iBob pokV dh ;zs fGzvoKtkb/
e'b'A d' xzfNnK d/ nzdo-nzdo nksw ;wogD eotk b?D dh cVQ T[;
bJh nzsK dh Bw'Ùh s/ Ùofwzdrh dk ekoB pD ojh ;h. frDsh d/
f;zxK Bz{ c"i d/ Gkoh bÙeo Bkb w[ekpbk eofdnK 50 xzN/ s'A th
tZX ;wK phs u[Zek ;h. N?AeK r'fbnK B/ nekb sys ;kfjp Bz{
brGr E/j pDk fdZsk ;h. pj[s f;zx dopko ;kfjp dh niws dh
okyh eod/ j'J/ Ùjhd j' u[Ze/ ;B. 6 i{B dh ;t/o Bz{ ;zs ioB?b f;zx
B/ nkgD/ frDsh d/ pu/ j'J/ :'fXnK Bz{ nekb sys ;kfjp d/ G'o/
nzdo fJeZfmnK eoe/ ;ko/ jkbks, i' ;kfonK Bz{ ;gÙN ;B, s'A ikDz{
eotkfJnk ns/ dopko ;kfjp T[s/ c"ih jwb/ dh ;{os ftZu c"i Bz{
b'j/ d/ uD/ upkT[D d/ nkgD/ gqD T[s/ ;zs[ÙNh ikjo eofdnK
j'fJnK r[o{ d/ uoBK ftZu Ùjkds dk ikw ghD dh ;[bZyDh xVh d/
nkD gj[uzD dk n?bkB ehsk. e[M f;zxK B/ ;zsK Bz{ f;Zy e"w dh
nk˜kdh d/ ;zxoÙ Bz{ :'r nrtkJh d/D bJh d[ÙwD d/ x/o/ ”u'A pu
e/ fBeb ikD dh p/Bsh ehsh. x/o/ ”u'A fBeb th rJ/ jB) gozs{ ;zs
ioB?b f;zx B/ f;zxK dh fJ; p/Bsh Bz{ fgnko go fdqVsk Bkb
m[eokn fdZsk ns/ r[o{ d/ uoBK ftZu ;h; tkoB dh nkgDh nv'b
fJZSk Bz{ T[BQK d/ nzsw c?;b/ ti'A gotkB eoB bJh fejk. fJ; s'A
pknd f;zxK B/ fJj' p/Bsh GkJh nwohe f;zx nZr/ d[jokJh go GkJh
;kfjp j[oK ;Zuyzv sZe ;zsK dk ;kE fBGkT[D dh nkgDh shpo
fJZSk ns/ gqD s'A fe;/ th ;{os fgSKj Bk jND dk fdqV c?;bk
;[DkT[AfdnK j'fJnk Ùjhdh ewoeZ;/ eoB/ Ù[o{ eo fdZs/. ;zs ioB?b
f;zx ns/ nekb sys d/ G'o/ nzdo d' doiB d/ eohp Xowh :'fXnK
d/ jZE nodk; bJh i[V/. nodk; j'Jh ns/ i?ekok SZvD s'A pknd
T[jh jZE w[V pzd{eK s/ ekopkJhBK d/ w[ZfmnK Bz[ ik i[V/. nZr/ ;zs s/
fgZS/ T[BQK d/ f;deh f;zx i?eko/ r[zikT[Ad/ s/ d[ÙwD Bz{ bbekod/
;kjwD/ ftjV/ ftZu fBeb nkJ/. fJ; e"se Bz{ d/ye/ fJZe tko sK
d[ÙwD d/ ekbi/ ezp rJ/. e[M jh gbK pknd u[c/foUA r'bhnK s/
roB/vK dh i'odko p[SkV nkJh ns/ wod nrzwV/ Ù/o fdb ;{ow/
ioB?b f;zx f;Zy fto;/ dh bki gkbd/ s/ nkgDk tuB fBGkT[Ad/
j'J/ fBÙkB ;kfjpkB s'A e[M c[ZN dh d{oh T[Zs/ Ùjhd j' rJ/. wro/ jh
GkJh nwohe f;zx s/ j'o f;zx th r[o{ xo dh oZfynk eod/ j'J/ r[o{
Bz{ fgnko/ j' rJ/. ;[p/r f;zx dh fwqse d/j nekb sys ;kfjp d/
G'o/ u'Apokwd j'Jh dZ;h rJh. e[M gZsoekoK dhnK fog'oNK w[skpe
iBob ;[p/r f;zx d/ r[ZNK T[s/ oZ;/ d/ fBÙkB ;B. ;wfMnk iKdk j?
fe c"i d/ tZv/ Gkoh ikBh B[e;kB ;dek eo'X ftZu nkJ/ p[˜fdb
ioB?bK B/ nkgDh ftj[ bkj[D bJh Ù/o-fdb-ioB?b ;[p/r f;zx Bz{
;ys ˜ywh jkbs ftZu oZf;nK Bkb pzBQ e/ xVhf;nk ns/ fco
r'bhnK wko e/ Ùjhd eo fdZsk.
 
‐0‐ 
“T[go/ÙB pfbT{ ;Nko” dk uÙwdhd rtkj
L irdhÙ uzdo
gqhsw f;zx

d/Ù dh tzv ftZu G'r/ d[yKs s'A pknd i{B 1984 ftZu
tkgoh “T[go/ÙB pfbT{ ;Nko” dh xNBk gzikp bJh ;G s'A tZX
wjZstg{oB xNBk j?, fi; dk wkVk gqGkt gzikp d/ iB ihtB ”s/
;dhnK sZe wfj;{; ehsk iKdk oj/rk. go fJ; wjZstg{oB xNBk
d/ n;bh jkbks s'A iBsk Bz{ ikD{z eotkT[D dk e'Jh ;koEe :sB
BjhA j'fJnk. fJj mhe j? fe ;oeko B/ ““tkJhN g/go”” Skg e/ fJ;
nfs fxBkT[Dh d[oxNBk ”s/ g'uk c/oB dk :sB ehsk j? go T[;
ftZu toBD ehs/ jkbks dk i/ ˜ok pkoheh Bkb ftÙb/ÙD ehsk
ikt/ sK fposKs dk ;kok y'ybkgD T[ZxV nkT[Adk j?. fJ; T[gozs
“T[go/ÙB pfbT{ ;Nko” pko/ eJh feskpK gqekÙs j'JhnK jB go
fJBQK ftZu doi ;wZroh T[jh j? i' ;oekoh y[chnk J/iz;hnK B/
“gbKN” ehsh j?. fJBQK ;ko/ b/yeK B/ nkg e'Jh y'i BjhA ehsh.
;oeko B/ T[j' ;{uBk T[gbpX ehsh j? fi; Bkb n;b jkbks dh
godkg'Ùh j[zdh j?. “T[go/ÙB pfbT{ ;Nko” pko/ T[j' e'Jh gowkfDe
g[;se fby ;edk j? fi; B/ fJ; xNBk ftZu nkg Gkr fbnk j't/
iK fi; dh gj[zu ;oekoh d;skt/iK se j't/. go wzd/ GkrhA nfijk
e[M BjhA j' fojk. iBob pokV, fi; B/ fJ; T[go/ÙB dh ewkB ehsh
;h, B/ th Gkt/A nkgDh feskp dk BK ““;Zuh ejkDh”” oZfynk j? go
T[; dh G{fwek gVQ e/ jh gsk bZr iKdk j? fe fJ; g[;se ftZu
do;kfJnk frnk ““;Zu”” e/tb T[j j? fi; ”s/ ;oeko B/ gqtkBrh dh
w'jo bkJh j?.
;qh irdhÙ uzdo fjzdh d/ ftÙt gqf;ZXh tkb/ Bktbeko jB.
T[BQK B/ “Ùqh jfowzdo ;kfjp ”s/ jwb/” dk e[M Gkr nZyhA d/fynk ;h.
fJ; s'A fJbktk fJ; b/ye Bz{ d' j'o wjZstg{oB T[ZswsktK gqkgs
;B. gfjbh fJj fe T[j fJ; jwb/ s'A gfjbK th dopko ;kfjp nkw
iKd/ ;B ns/ T[BQK Bz{ fJ; jwb/ s'A gfjbK d/ dopko ;kfjp d/
tksktoD dk g{ok g{ok frnkB ;h. ;zs fGzvoKtkb/ Bkb T[BQK dk
uzrk w/b-i'b ;h. d'jK dk ;wekbh ;fEsh pko/ ftuko tNKdok
ubdk ofjzdk ;h. d{;o/ fJZe :'r b/ye j'D d/ Bks/ T[BQK Bz{ ;ko/
jkbks Bz{ fpnkB eoB ftZu e'Jh fdZes BjhA ;h. nZi se “;qh
jfowzdo ;kfjp s/ jwb/” ;zpzXh i' th uouk Sgh j?. T[; ”s/ fJZe iK
d{;oh fXo dh socdkoh dk fJb˜kw brdk fojk j?. go irdhÙ
uzdo dk “T[go/ÙB pfbT{ ;Nko” nfij/ ;G d'ÙK s'A w[es j?. fJZe
fjzd{ j'D d/ Bks/ T[BQK ”s/ fJj fJb˜kw fe;/ soQK Y[Ze BjhA ;edk.
fJ; rZb tZb w?A ftÙ/Ù s"o ”s/ feT[A ;ze/s eo fojk jK, fJ; dk G/s
nZr/ uZb e/ y[Zb/Qrk.
“T[go/ÙB pfbT{ ;Nko” ;w/A irdhÙ ibzXo d{odoÙB ftZu
;wkuko ;zgkde ti'A fB:[es ;h. T[go/ÙB s'A gfjbK irdhÙ ns/
T[; d/ :{fBN Bz{ uzvhrVQ p[bkfJnk frnk. T[; B/ w?Bz{ uzvhrVQ ftZu
nkgD/ j'D pko/ N?bhc'B ”s/ ;{fus ehsk go w[bkeks Bk j' ;eh.
T[go/ÙB s'A pknd w?Bz{ gsk bZrk fe T[j T[go/ÙB d/ fdBK ftZu
nzfwqs;o ;h. w?A T[go/ÙB ekoB ekch Mzi'fVnk frnk ;K. fJ; bJh
w?A ftjb eZY e/ T[; Bz{ fwbD T[u/uk ibzXo frnk. w?A sK go/ÙkB
;K jh T[j w/o/ s'A tZX p"Adfbnk j'fJnk ;h. T[; Bz{ ;ko/ uÙwdhd
tkfenks ;[DkT[D bJh p/Bsh ehsh. go T[; dh rZbpks ftZu e'Jh
s[e BjhA ;h pZM ojh. T[j ed/ fJZe rZb ;[DkT[Adk, c/o T[; Bz{ ftZu/
SZv e/ d{ih S'j pfjzdk. e'Jh skbw/b Bk pZMdk. w?A fejk, ““irdhÙ
SZv fJ; soQK e'Jh yk; w˜k BjhA nk fojk. sz{ fJ; ;ke/ pko/ fJZe
fog'oN fby. T[; B/ i˜pksh j' e/ T[so fdZsk, w?A i' e[ZM d/fynk j?
T[j J/Bk fGnkBe J/ fe ÙkfJd w?A ed/ fby Bk ;eK. irdhÙ dh
Xow gsBh B/ fejk, ““ih i' th j'fJnk j? pVk wkVk j'fJnk. fJ; d/
Bshi/ pV/ fGnkBe fBebDr/. w/ok sK fJj ;G e[M ;'u e/ fdb ezp
iKdk j?.”” w?A fejk, ““rZb sK s[jkvh mhe j? go ;oeko d/ Bkb-Bkb
e;{o fGzvoKtkb/ dk th ;h.”” T[; B/ r[Z;k yk e/ gos e/ fejk, ““s[;hA
w?Bz{ fJj dZ;' fe dopko ;kfjp fGzvoKtkb/ dh nkgDh ikfJdkd ;h<
T[; Bz{ ;˜k d/D bJh dopko ;kfjp Bz{ Ykj fdZsk. fJj n;EkB sK
;kfonK bJh ;KMk ;h. eh f;Zy s/ eh fjzd{. ;ko/ fJ; Bz{ wzBd/ jB.
pVk nBoE j'fJnk.””
w?A u[g eo frnk. irdhÙ B/ fejk, ““pj[sk B[e;kB sK
nekb sys ;kfjp dk j'fJnk j?. n;hA ;oeN jkT{; ftZu ;h id'A
r'bkpkoh Ù[o{ j'Jh. pj[s fGnkBe ;wK ;h. rowh nzsK dh ;h. go
e'Jh fpibh BjhA ;h. fJ; bJh ;"D dk ;tkb jh g?dk BjhA ;h j[zdk.
;ko/ iD/ ikr oj/ ;K ns/ jo r'bk cND ”s/ nB[wkB brk oj/ ;K fe
eh j'fJnk j't/rk. nukBe r'bk cND pknd fJZe fGnkBe nktk˜
nkJh. fit/A gkDh ftZu e'Jh pj[s Gkoh uh˜ fvZrh j't/. n;hA ;ko/
ezp rJ/ fe r'bk dopko ;kfjp T[s/ fvZrk j? ns/ dopko ;kfjp
Yfj e/ ;o'to ftZu fvZr fgnk j?. fJ; s'A pknd sK c/o u?B g?D dk
;tkb g?dk BjhA ;h j[zdk. ;t/o/ T[m e/ gsk bZrk fe gkDh dh N?Aeh
YZmh j? sK ikB ftZu ikB nkJh.””
w?A g[fSnk, ““eh fJj mhe j? fe id'A frnkBh i?b f;zx
jfowzdo ;kfjp d/ doÙBK Bz{ nkJ/ sK ykVe{ ni/ dopko ;kfjp d/
nzdo w"i{d ;B ns/ T[BQK B/ frnkBh ih ”s/ r'bh ubk fdZsh ;h.””
irdhÙ B/ T[so fdZsk, ““fJj fpbe[b fBow{b j?.”” w?A fejk, ““go
N?bhft˜B ”s/ i' fdqÙ fdykfJnk frnk ;h, T[; ftZu r'bh uZbD dh
nktk˜ ;kc ;[DkJh fdzdh ;h.”” irdhÙ B/ fejkl ““jK, fJj mhe j?,
w?A th T[j ohekofvzr d/yh j?, T[; ftZu T[t/A jh j?. go j? fJj fBok
e{V. ;oeko B/ thvhU ohekofvzr bJh w?bt?b vh w?b' Bz{ skfJBks
ehsk ;h. fJj ftnesh vokw/pk˜h bJh wÙj{o ;h. 1965 dh Gkos-
gkfe izr ftZu nzpkb/ ftZu YZm/ j'J/ froik xo Bz{ T[; B/ fdyk e/
fJj gqGkt d/D dk :sB ehsk ;h fe gkfe;skBh pzpkoK B/ froik
xo th BjhA pyÙ/. fJ;/ soQK T[; thvhU ohekofvzr t/b/ r'bh fes/
d{o ubtkJh rJh ;h sK i' gqGkt fdZsk ik ;e/ fe ykVe{ fezB/
p/feoe jB. i/eo ;ZuhAw[Zuh jh r'bh dk fBÙkBk frnkBh ih Bz{
pDkfJnk frnk j[zdk sK c"ih nc;oK B/ s[ozs frnkBh ih Bz{ eto
b?D bJh efjDk ;h go s[;hA t/fynk j't/rk fe nfijk e[M th BjhA
j[zdk. ;G nv'b ofjzd/ jB.”” w?A g[ZfSnk, ““eh fJj mhe j? fe frnkBh
ih p{N gk e/ gqeowk ftZu rJ/<”” T[; B/ T[Zso fdZsk, ““fJj fpbe[b
;jh j?. go j'o T[j eod/ th eh< ;koh gqeowk ftZu bkÙK d/ nzpko
bZr/ j'J/ ;B. gqeowk ftZu y{B jh y{B ;h. p{NK s'A fpBK sK gqeowk
ftZu fcoBk jh w[Ùfeb ;h.”” c/o T[j nkgDh gsb{B u[Ze fbnkfJnk
fi; d/ gj[zu/ y{B Bkb bZE-gZE ;B. T[; B/ fejk, ““pVk fGnkBe
fdqÙ ;h fi; Bz{ bc˜K ftZu fpnkB eoBk w/o/ bJh w[Ùfeb j?.””
w?A c/o ;tkb ehsk, ““eh fJj ;jh j? fe c"ih copko ;kfjp
ftZu f;roNK ghAd/ oj/, Ùokp ns/ phno vekod/ oj/<”” T[; B/ T[Zso
fdZsk, ““jK fJj fpbe[b ;jh j?. id'A w?A gqeowk ftZu frnk sK T[ZE/
EK EK T[Zs/ p'ov bZr/ j'J/ ;B, ““fJZE/ f;roN ns/ Ùokp ghDk wBQK
j?.”” i/eo nfijk Bk j' fojk j[zdk sK fJj p'ov bkT[D dh fejVh
b'V ;h<”” w?A ;tkb ehsk, ““eh eJh b'e Bzr/ f;o dopko ;kfjp ftZu
x[zwd/ oj/<”” T[; B/ jZ; e/ fejk, ““J/BhnK tZvhnK rZbK s'A pknd
fJ; ;tkb dh eh t[Zes j?””< w?A fejk, ““n?t/A w?Bz{ c[oBk c[o frnk fe
eh fJ; fBr{Dh fijh wo:kdk Bz{ ekfJw oZyD tZb th fe;/ B/ e'Jh
fXnkB Bk fdZsk<”” irdhÙ B/ T[Zso fdZsk, ““i/ s[;hA thvhU
ohekfvzr Bz{ fXnkB Bkb d/fynk j't/ sK s[jkBz{ :kd j't/rk fe
w?bftb vhw?b' gqeowk ftZu yVQk e[w?ANoh d/ fojk j? ns/ T[; dk f;o
Bzrk j?. fJj rZb w?A iBob pokV d/ B'fN; ftZu T[; t/b/ fbnk
fdZsh ;h.”” w?A g[ZfSnk, ““eh s[jkv/ :{fBN B/ e'Jh ohekofvzr BjhA ;h
ehsh< T[; B/ T[Zso fdZsk, ““n;hA th ehsh ;h go T[; Bz{ ;oeko B/
˜ps eo fbnk ;h ns/ nZi se tkg; BjhA ehsk i/eo w/o/ gk;
j[zdh sK w?A s[jkBz{ i' xZb{xkok tkgfonk j?, T[; dh fJZe Mbe
fdykT[Adk.”” fJj ;G e[M ;[D e/ w?A e[M d/o bJh ;es/ ftZu nk
frnk. c/o w?A fejk, ““irdhÙ, fJj ;G Bz{ fbydk feT[A BjhA<”” T[; B/
fejk, ni/ tes BjhA nkfJnk. n;hA d[oxNBk d/ J/B/ B/V/ jK fe ;G
e[M fBogZysk Bkb fbyDk ;zGt BjhA. ni/ w/ok nkgDk fdb jh
ok; BjhA sK w?A fbyK eh<””
go w?A rZb Bz{ nkJh-rJh Bk j'D fdZsk. id'A th irdhÙ
w?Bz{ fwbdk w?A T[; Bz{ fbyD bJh gq/oB bZr iKdk. fJZe ;kb j'fJnk
irdhÙ B/ fJj y[Ùypoh fdZsh fe T[; B/ fJ; xZb{xko/ dk jkb
fbyD dk wB pDk fbnk j?. w?A T[; Bz{ c/o gzikph ftZu fbyD bJh
gq/oB bZrk. T[; B/ fejk, ““d/y' w/ok fjzdh ftZu BK pD u[Zek j?. fjzdh
ftZu gqekÙe bZGD dh e'Jh ;wZf;nk BjhA. gqekÙe w/o/ fgZS/ fgZS/
GZi/ fcod/ jB. okfJbNh th fdzd/ jB. c/o dZ;' w?A gzikph ftZu feT[A
fbyK<”” w?A T[Zso fdZsk, ““fJ; eoe/ feT[Afe fJj jwbk gzikph b'eK
Bkb ;zpzX oZydk j?, fjzdh irs Bz{ fJ; ftZu eh fdbu;gh j' ;edh
j?<”” T[; dk T[so ;h, ““fJ; xZb{xko/ ftZu fjzdh irs Bz{ sK fJZe
gk;/ SZv', ;ko/ ftÙt Bz{ fdbu;gh j?.”” w?A fJj ;[D e/ u[Zg j' frnk.
irdhÙ B/ ;kok w;"dk fjzdh ftZu ebwpzd eo fbnk. fJZe gqekÙe
Bz{ i' pVk wro fgnk j'fJnk ;h, G/i fdZsk. yoVk T[; e'b ekch
;wK fgnk fojk go gqekfÙs Bk j'fJnk. c/o T[; B/ d{i/ Bz{ G/fink
go Bshik gfjb/ tkbk jh ;h. c/o fJZe j'o Bz{ G/fink go Sfgnk
c/o th Bk. T[; B/ dZf;nk fe gqekÙe dk ;bkjeko wzvb ni/ fJ;
”s/ ftuko eo fojk j?. w?A fejk, ““ub fjzdh ftZu Sgdk oj/rk nkgK
gfjbK fJ; Bz{ gzikph ftZu SgtkT[Ad/ jK.”” T[; B/ jkwh Go bJh.
E'VQ/ fdB j'J/ irdhÙ w?Bz{ fwbD nkfJnk. w?A T[; Bz{ g[ZfSnk,
““yoV/ dk eh pfDnk< feskp ed'A Sg ojh j?<”” T[; B/ G?Vk fijk wz{j
pDk e/ T[so fdZsk, ““ÙkfJd fjzdh ftZu fJj g[;se ed/ th BjhA
Sg/rh.”” w?A j?okB j' e/ g[ZfSnk, ““feT[A< fjzdh d/ gqekÙe sK s/o/ jkVQ/
eZYd/ fcod/ jB.”” T[; B/ fejk, ““jK mhe j? go fJ; g[;se Bz{ fjzdh
ftZu gqekÙs eoB tkbk e'Jh BjhA. ;G efjzd/ jB fe fJ; ftZu i'
xNBktK dk toBD j?. T[j fjzdh irs Bz{ BjhA g'Ajdk j?.”” w?A fejk,
““go sz{ sK nfijk e[M BjhA fbfynk pZ; xNBktK dk fpnkB j?. T[;
B/ itkp fdZsk, ““T[j efjzd/ jB fe fJZe fjzd{ b/ye gk;'A fJj T[whd
BjhA ;h fe T[j fGzvoKtkb/ ;pzXh fJt/A fbydk.”” w?A fejk, ““go sz{
fGzvoKtkb/ dh sK e'Jh skohc BjhA ehsh.”” T[; dk T[so ;h, ““T[j
J/Bk th BjhA ;jko ;ed/.”” w?A fejk, ““go s/ok fJZe gqekÙe sK
ekwo/v j?. T[j sK s[Zn;p s'A w[es j't/rk.”” T[; dk T[so ;[D e/ w?A
fBotke ofj frnk. T[; B/ fejk, T[; B/ th jkwh BjhA Goh. T[; B/
fejk, ““w/o/ nzdo p?mk fjzd{ nfijh fbys Bz{ ed/ th gqtkB BjhA eo
;edk.””
 
‐0‐ 
 ““wk; d/ uhEV/ T[Zv/ e/ ;oktK dhnK
dhtkoK Bkb bZr/ j'J/ ;B””
;[ytzs f;zx ibkbkpkd

4 i{B nzfwqs t/b/ id'A fe dopko ;kfjp ftZu ehosB dhnK

wX[o-X[BK ;[DkJh d/ ojhnK ;B, nukBe 4 tZi e/ 15 fwzN ”s/ fJZe
Gkoh Xwkek j'fJnk. fJ; soQK bZrk fit/A fJj Xwkek ;kv/ e'b jh
j'fJnk j?. fJj f;rBb ;h pzpkoh Ù[o{ eoB dk i' fe Gkos dh c"i B/
f;ZyK d/ Ù'qwDh Xkowe n;EkB ”s/ g{oh ;ehw d/ Bkb nN?e eo
fdZsk. fJZedw r'fbnK ”s/ r'bhnK dk whAj toQk fdZsk. n;hA ;ko/
f;zx fJedw u"ezB/ j' rJ/, n;hA seohpB 20 f;zx f;zXh j'Nb ”s/ i'
fe bzro d/ bkr/ ;h, ”s/ w'ouk wZbh p?m/ ;K. fdB uVQd/ she ;ko/ jh
w'ou/ i' T[Zuh EK pDkJ/ ;B, s'gK d/ r'fbnK Bkb BÙN eo fdZs/
;B. n;hA i' j'Nb d/ T[Zgo p'ohnK bk e/ w'ou/ pDkJ/ ;B T[j th g{oh
soQK BÙN j' u[Ze/ ;B. fJE/ fJj rZb toBD:'r j? fe i' w'oukpzdh 3
skohy s'A gfjbK ehsh ;h s/ fi; pko/ c"i Bz{ gsk ;h c"i B/ gfjb/
jZb/ jh BÙN eo fdZsh. f;oc T[j jh w'oukpzdh ekfJw ojh i' 3
skohy s'A pknd fJZedw pDkJh rJh fi; pko/ c"i Bz{ gsk BjhA ;h.
ioBb ;[p/r f;zx B/ fijV/ w'ou/ 3 i{B ;koh oks fwjBs eoe/
pDkJ/ T[BQK B/ jh Gkosh c"i dk ;G s'A tZX B[e;kB ehsk. n;hA EZb/
wzf˜b tb nk e/ nzdo ewfonK ftu Bt/A w'ou/ pDkJ/ ns/ T[BQK
ftu Ù;so b? e/ w'ou/ ;zGkb bJ/ go r'bh fJsBh nk ojh ;h fe
;kE'A r'bh BjhA ;h uZb ojh. nyho ;kvk ;zgoe bzro ”s/ j'fJnk.
GkJh nwohe f;zx, pkpk Ekok f;zx ;koh ewkB eo oj/ ;B. fJE/
f;zXh j'Nb ”s/ jh ;kBz{ fJBQK w[yh f;zxK B/ ;[B/jk G/fink fe s[;hA
f;zXh j'Nb SZv e/ bzro ”s/ nk ikU. f;zXh j'Nb ”s/ fe;/ t/b/ th
x/ok g? ;edk ;h. n;hA seohpB 11 ti/ f;zXh j'Nb SZv e/ bzro ”s/
nk rJ/. bzro ”s/ fJeZm/ j' e/ ;ko/ f;zxK B/ ftuko ehsh ns/ ;ko/
f;zxK Bz{ tZy-tZy EktK ”s/ skfJBks eo fdZsk. w?Bz{ Bkb d/ f;zxK
;w/s T[Zu/ p[oi ”s/ fvT{Nh fdZsh rJh go id'A n;h ;ko/ T[Zu/ p[oi
”s/ rJ/ sK T[E/ r'fbnK dk whAj toQ fojk ;h. p[oi ;kok fjZb fojk
;h, fJ; soQK br fojk ;h fe fe;/ t/b/ th fJj fvZr ;edk j?. T[;
d/ nzdo fwZNh-xZN/ Bkb dw x[ZN fojk ;h. fJZE/ th w'ouk ekw:kp
BjhA j'fJnk nyho n;hA bzro ”s/ tkg; nk rJ/. r'bh fJsBh uZb
ojh ;h fe fe;/ th gk;'A w'ou/ ftZu'A pkjo BjhA ;h nk ;ed/. go ;kv/
tZb'A r'bh T[d'A jh ubkJh iKdh id'A e'Jh c"ih B˜o g?Adk. ;kv/ ;ko/
f;zxK dk nkg;h ;zgoe ;h. fJe d{;o/ w'ou/ ftZu n;hA ub/ iKd/ ;K.
i/ fe;/ e'b r'bh f;Ze/ dh ewh j[zdh sK d/ b? ;ed/ ;h. g{oh oks
ˆfjrZu bVkJh j[zdh ojh go c"i dh fjzws BjhA gJh fe T[j g?db
nZr/ tX ;e/. nZXh oks t/b/ uko j?bhekgNo dopko ;kfjp T[Zgo
wzvok oj/ ;B. T[BQK okjhA ewKv' T[skoB dk :sB ehsk go f;zxK B/
EZfbUA ckfJfozr eoe/ T[BQK dh :'iBk f;o/ BjhA uVQB fdZsh. bzro
d/ T[Zgo th fJe j?bhekgNo ekch fuo o[fenk fojk. GkJh nwohe
f;zx B/ y[d n?bHn?wHihH b? e/ fJ; T[Zs/ ckfJfozr ehsh ns/ fJj th
ewKv' BjhA T[sko ;e/. nrb/ fdB 5 sohe Bz{ bzro ”s/ :'iBkpzd
sohe/ Bkb ckfJfozr j'D bZr gJh. ;kvh T[gobh wzf˜b tkb/ w'ou/
c"i B/ g{oh soQK spkj eo fdZs/ ;B. eJh f;zx Ùjhd j' rJ/ ;B s/
eJh cZNV j'J/ gJ/ ;B. go fJE/ fJBQK dh e'Jh wZbQw gZNh eoB tkbk
BjhA ;h. go r[o{ ;kfjp dh fJsBh feqgk ;h fe r'bhnK Bkb cZNV
j'D tkb/ f;zx th bVB tkfbnK Bz{ j"A;bk d/ oj/ ;B fe seV/ j' e/
bV'. f;zxK dhnK bkÙK w'ofunK ftu gJhnK ;B go T[ZE/ ;kvk wB
th ÙkfJd gZEo dk j' frnk ;h. wB ftZu fJj' ;h fe fisBk fuo
;tk; jB n;hA bVBk j? . 5 sohe Ùkw Bz{ GkJh nwohe f;zx j[oK B/
nekb sıs ;kfjp ikD dk gq'rokw pDkfJnk. n;hA th GkJh ;kfjp
Bkb ikD dh fsnkoh ehsh feT[Afe T[E'A j'o r'bh-f;Zek fbnkT[D
dk gq'rokw ;h. n;hA GkJh ;kfjp Bkb gqeowK ftZu dh j[zd/ j'J/
r'bhnK dh p[SkV s'A pZue/ nekb sıs ;kfjp gj[zu/. nZr'A ;kBz{ ;zs
wjKg[oÙ yVQ/ fwb/ n;hA csfj p[bkJh ;zsK B/ GkJh nwohe f;zx j[oK
s'A bzro tkb/ gk;/ dk jkb g[ZfSnk, ;kBz{ th g[ZfSnk fe “uVQdh ebk
ftZu j'”. n;hA th fejk fe n;hA ;ko/ jh uVQdh ebk ftZu jk.” ;zsK
d/ f;o ”s/ ghbh e/;h ;h ns/ jZE ftZu Ekw;B rzB ;h ns/ T[j g{oh
uVQdh ebk ftZu ;B. n;hA dZf;nK fe n;hA r'bh-f;Zek b?D tk;s/
nkJ/ jK T[BQK B/ GkJh oSgkb f;zx Bz{ fejk fe fJBQK Bz{ ;kok ;kwkB
fdZsk ikt/ ;kBz{ oSgkb f;zx EZb/ G'o/ ftZu b? rJ/ ns/ r'bh-f;Zek
fizBk th ;kE'A u[Zfenk frnk b? e/ tkg; bzro ”s/ gj[zu rJ/. fJ; s'A
pknd ;kvk ;zgoe nekb sıs ;kfjp s'A fpbe[b eZfNnk frnk.
n;hA b'V nB[;ko r'bh-f;Zek ;ko/ f;zxK Bz{ tzv fdZsk. Ùkw t/b/
n;hA seohpB bzro ”s/ 60-70 f;zx ;K. uko u[c/foT[A nzXkXz[d r'bh
uZb ojh ;h. n;hA fpbe[b EZbVh wzf˜b ftu w'ou/ ;zGkb bJ/.
jB/ok j[zfdnK jh c"i B/ fszBK gkf;nK s'A (xzNk xo tkbh fvT[Vh,
pkpk dhg f;zx tkbh fvT[Vh s/ bzro tkbh ;kJhv) 400 Nq/Av ewKv'
fiBQK Bz{ ;g?Ùb N/qfBzr fdZsh rJh ;h nzdo dkyb ehs/. bzro tkbh
;kJhv s'A n;hA fJe th ewKv' nzdo BjhA tVB fdZsk. d{;o/ gkf;UA
th fisB/ th ewKv' nzdo nkJ/ T[BQK ftu'A fJZe th pu e/ tkg; BjhA
frnk. id'A c"i B/ t/y fbnk fe g?db n;hA nZr/ BjhA tX ;ed/ sK
oks 11 ti/ N?Ae ns/ pysopzd rZvhnK ;oK tkb/ gkf;UA nzdo
tkV/. fJj bzro ”s/ r'fbnK ns/ r'bhnK dk whAj toQk oj/ ;B.
nkyo n;hA bzro dh fgSbh ;kJhv s'A pkpk Ekok f;zx, GkJh ;[fozdo
f;zx, GkJh w/io f;zx, GkJh pbftzdo f;zx, GkJh ;toB f;zx, GkJh
dbpho f;zx nkfd f;zxK B/ fwb e/ ftuko ehsk fe j[D ;kBz{ bzro
tkbh irQk SZv e/ nekb sıs ;kfjp ikDk ukjhdk j?. fJZE/ GkJh
;toB f;zx B/ nodk; th ehsh fe ““r[o{ ;kfjp ihU! ;kBz{ pb
pyÙ' n;hA fJBQK d[ÙwDK Bkb b'jk b? ;ehJ/.”” oks Bz{ 1 ti/ n;hA
pqjwp{Nk nykV/ ftZu dh goeowk tZb tX/ sK nZr'A r'bhnK dk whAj
toQ fojk ;h. GkJh ;toB f;zx s/ GkJh dbpho f;zx Bkb tkb/ ewo/
Bz{ j' rJ/. fJE/ th ekch f;zx ;B ;kv/ fiBQK ftu f˜nkdk eko ;/tk
tkb/ ;B. fJE/ fJj toDB:'r j? fe fJj eko ;/tk tkb/ e'Jh 35
f;zx nodk; eoe/ s[;/ ;h fe dopko ;kfjp jwb/ dh ;{os ftZu fJj
Ùjhd j'Dr/. fJBQK ftu'A f;oc 4 f;zx pu/ i' ;kv/ Bkb pknd ftZu
i'Xg[o ftZu oj/. pkeh ;G ;{owrsh Bkb i{Md/ j'J/ Ùjhd j' rJ/.
fJBQK d/ w[yh iE/dko pkpk gfjbtkB fiBQK dk BK w?A GZ[b frnk jK
;G s'A tZX db/okBk sohe/ Bkb bV/. ;kE'A GkJh w/io f;zx ih
Bkr'e/ ftSV e/, bzro bkr/ jh i' y{j ftZu G'ok ;h fJj e'Jh 5 f;zx
;h G'o/ ftZu T[Zso rJ/. w/io f;zx Bz{ fJ; G'o/ pko/ gfjb/ jh
ikDekoh ;h. n;hA fJe d' tko gjfbK th G'o/ ftZu rJ/ ;K. T[E/
fJBQK B/ okÙB-gkDh oZfynk ;h. id'A pknd ftZu e?Agk ftZu rJ/ sK
;kBz{ gsk uZfbnk ;h fe id'A 9 i{B Bz{ frnkBh i?b f;zx dopko
;kfjp nkfJnk ;h sK fJ; G'o/ ftZu'A fJ; ”s/ ckfJfozr ehsh rJh.
fi; d/ Bshi/ ti'A fJ; dk nzr oZfyne wkfonk frnk, go fJj nkg
pu frnk. w/io f;zx j[oK nkıho se ;zxoÙ ehsk. nkfıo c"i B/
˜fjohbh r?; G'o/ ftZu SZv e/ T[BQK Bz{ Ùjhd ehsk. w/io f;zx dh
fBozekoh r[opuB/ eKv ftZu th nfjw G{fwek ;h fi; pko/ nkw
;zrsK Bz{ BjhA gsk. nyho id'A n;hA nekb sıs ;kfjp tZb tX/
sK thj e[ f;zx jh pkeh pu/ ;B. pkeh ;ko/ f;zx Ùjhd j' rJ/. n;hA
nekb sıs ;kfjp ikD dh pikJ/ d[y GziBh p/oh tZb tX/ feT[Afe
fJZXo ckfJfozr xZN ;h. d[[Zy GziBh p/oh ftZu'A phphnK d/ fJÙBkB
eoB dk g'Dk j?. T[ZE/ n;hA ;ko/ nkgD/ Ù;so oZy fdZs/. fJZE/ e'Jh
w'ouk tr?ok BjhA j'D eoe/ n;hA bV BjhA ;h ;ed/. fJE/ ;o'to dk
ib gh e/ ;ko/ f;zxK B/ nkgDh fgnk; p[MkJh. ;kv/ e'b E'VhnK
r'bhnK jh puhnK ;B pkeh seohpB ysw j' u[ZehnK ;B. f;oc
jfEnko jh pu/ ;B. nzfwqs t/b/ s'A jh ;bkj pDkT[Ad/ oj/ fe ;qh
nekb sıs ;kfjp fe; soQK ikfJnk ikt/< feT[Afe pkpk Ekok f;zx
efj oj/ ;B fe nro n;hA ;hq nekb sıs ;kfjp gj[zu ikJhJ/ sK
T[ZE/ ;kBz{ r'bh-f;Ze/ dh e'Jh w[Ùfeb BjhA nkt/rh. oks Go N?Ae
yVQk ;h i' brksko r'b/ toQk fojk ;h. n;hA nzdo g{oh g[˜hÙB b? e/
p?m/ ;K fe nro e'Jh fJZXo nkfJnk sK n;hA woB s'A gfjbK tZX s'A
tZX d[ÙwD wko e/ jh woKr/. GkJh ;[fozdo f;zx s/ GkJh pbftzdo
f;zx ;w/s 5 f;zxK B/ ;bkj pDkJh fe ;o'to EkJhA s?o e/ dopko
;kfjp gj[zfunk ikt/. T[gozs f;zxK B/ ;o'to EkJhA s?oBk Ù[o{ eo
fdZsk go n;hA t/fynk fe T[BQK f;zxK ftZu'A e'Jh th dopko ;kfjp
BjhA gj[zfunk. ;ko/ ;o'to ftZu jh Ùjhd eo fdZs/ rJ/. 6 i{B ;t/o/
9-10 ti/ nukBe i?ekfonK dh ntk˜ ;[DkJh fdZsh. n;hA ;'funk
fe ÙkfJd pkjo'A ;zrs nkJh j?. go fXnkB Bkb ;[fDnk sK fJj
i?ekfonK dh nktk˜ ;qh nekb sıs ;kfjp s'A nk ojh ;h. nekb
sıs ;kfjp ;kok Yfj Y/oh j' frnk ;h. nyho ;kBz{ pkpk Ekok f;zx
B/ fejk fe j[D N?AeK Bkb r'bh dk e'Jh w[ekpbk BjhA. Ekok f;zx d/
efjD ”s/ n;hA nkgD/ jfEnko i' pr?o r'bh f;Ze/ d/ ;B ;o'to
ftZu ;[ZN fdZs/. pkpk Ekok f;zx B/ fJZE/ nodk; ehsh fe pkjo
fBeb e/ ÙjhdhnK gktKr/. T[BQK B/ fco fejk fe i' p˜[or jB T[j
;kv/ Bkb nk ikD nro ;kBz{ frqcsko eo fbnk sK mhe j? BjhA sK
ÙjhdhnK sK ˜o{o gktKr/. w/o/ ukuk ih th fJBQK d/ Bkb pkjo
fBeb/. fi; t/b/ fJj pkjo fBeb/ sK ;ko/ r'bhnK d/ Bkb Ùjhd eo
fdZs/. n;hA fco tkfg; T[ZE/ nk rJ/ go c"i Bz{ gsk bZr frnk ;h
fe j'o pzd/ fJÙBkB xo ”u jh p?m/ jB. T[BQK B/ nBkT[A;w?AN eoBh
Ù[o{ eo fdZsh fe i/ e'Jh nzdo j? sK pkjo nk ikJ/ BjhA sK n;hA
r'fbnK d/ Bkb ckfJfozr eoB bZr/ jK. fco 10 ti/ n;hA 15 e[
f;zx ns/ e[M ÙoXkb{ ;ko/ pkjo fBeb/ go n?sehA nZr'A ckfJfozr
c"i B/ BjhA ehsh. fBebfdnK jh ;kv/ ”s/ vKrK dk whAj toQk fdZsk.
fJZE/ w/oh B˜o pkpk Ekok f;zx ns/ w/o/ ukuk ih dhnK bkÙK ”s/ gJh
i' Ùjhd j' u[Ze/ ;B. n;hA tX/ j'J/ ;tk;K ekoB pu rJ/. fJZE/
;kvhnK pkjtK f;o d/ gNfenK Bkb fgSb/ gk;/ pzBQ e/ fJsBh wko
e[NkJh ehsh fe eJh f;zx ˜ywK dh skp Bk ;jkod/ j'J/ Ùjhd j'
rJ/. ;kBz{ wzih ;kfjp dhtkB jkb tkbh Sphb tkb/ gk;/ b? rJ/ T[E/
ekch f;zx ns/ ÙoXkb{ cVQ e/ fpmkJ/ j'J/ ;B. ;kBz{ th gqeowk ftZu
T[BQK d/ Bkb jh fpmk fdZsk. fJZE'A n;hA c"ihnK s'A ;[fDnk (i' m[Zv/
wko e/ efj oj/ ;B) fe ““s[jkvk fGzvoKtkbk NkJhro wko fdZsk j?
s/ n;hA bVkJh fiZs bJh j?.”” go n;hA u[Zg ;kjwD/ nekb sıs
;kfjp tZb t/y oj/ ;K. nekb sıs ;kjwD/ N?Ae yVQ/ ;B. ;kv/
fpbe[b wro fJZe N?Ae yVQk ;h. gfoeowk ftZu irQk-irQk N?Ae yVQ/
;B. fes'A th ckfJfozr j[zdh sK fJBQK N?AeK s'A r'bhnK dk whAj toQk
fdZsk iKdk ;h. fJZE/ jh ;kBz{ Ùkw g? rJh. Ùkw t/b/ fJZe ;hB i' nZi
th ;kvhnK nZyK w{jo/ x[zwdk j?. fJZe fpjkoh c"ih phVh gh e/ ;o'to
ftZu ;[ZN fojk ;h T[;d/ e'b jh ;odko c"ih yVQk ;h. feT[Afe ;odko
c"ih fes/-fes/ B˜o nk oj/ ;h. ;odko c"ih B/ T[; fpjkoh Bz{ fejk
eh phVh gh e/ ;o'to ftZu Bk ;[ZN go T[;B/ phVh gh e/ d[pkok
;o'to ftZu ;[ZNh ns/ Bkb jh fejk fe ““fenk eo'r/ s[w””. T[;
;odko B/ nkgDh ekopkJhB Bkb T[ZE/ jh G[zB fdZsk. T[; N?Ae d/
T[Zgo wÙhBrzB fcZN ;h T[; wÙhBrzB tkb/ fJZe j'o fpjkoh c"ih B/
T[; ;odko c"ih dk ;oho r'bhnK Bkb G[zB fdZsk ns/ T[j sVcdk
j'fJnk ;o'to ftZu ik fvZrk. E'VQ/ fuoK ftZu jh T[; c"ih dh bkÙ
;o'to ftZu s?o ojh ;h. T[; t/b/ fpjkoh e?gNB B/ j[ew fdZsk fe
fJBQK ;kfonK ”s/ N?Ae uVQk e/ fJBQK Bz{ wko fdZsk ikt/. N?Ae w'V e/
;kv/ tZb ehsk jh ;h fe nukBe fJZe w[;bwkB w/io T[ZE/ nk
frnk fi;B/ T[Zuh nktk˜ ftu fejk fe ““s[w fenk eo oj/ j'””. T[;
N?Ae tkb/ B/ fejk fe ““jwko/ e?gNB ;kfjp B/ j[ew dhnk j? fe
fJBe' wko vkb'.”” sK T[; w/io w[;bwkB B/ T[; ;w/A fejk fe fJBQK
;kfonK dhnK fb;NK pD u[ZehnK jB. nrKj fe;/ B/ fJBQK Bz{
wkfonK sK T[;dh fizw/tkoh j't/rh. nyho T[;B/ j[ew eoe/ T[BQK
;ko/ fpjkohnK dhnK fvT{NhnK pdb e/ Bt/A brk fdZs/ ns/ ;kvhnK
fb;NK pDkT[DhnK Ù[o{ eo fdZshnK. ;kv/ ”u'A eJhnK B/ T[;
w[;bwkB w/io e'b'A gkDh dh wzr ehsh. go nZr'A fJj' jh T[Zso
fwfbnk fe s[jkvh ikB jh pu ikt/ sK pj[s j?. ;koh oks ;kBz{ T[ZE/
jh fJ;/ jkb ”u fpmkJh oZfynk. oks Bz{ w/io y[d nkgD/ ;kEhnK
;w/s eJh tko nkfJnk ns/ ;kvk jkb-ukb g[ZS e/ frnk. ;t/o
t/b/ ;kBz{ ;kfonK Bz{ yVQ/ j'D dk j[ew fdZsk go ;kfonK dk ;oho
wko d/ Bkb N[ZNk-GZik j'D eoe/ eJh yVQ/ j[zd/ jh fvZr g?Ad/ ;B. go
T[BQK Bz{ j'o wko g?Adh ;h. fJZE/ ;kBz{ bkJhBK ftZu brk e/ j'oBK Bkb
dhtkB jkb wzih ;kfjp tkb/ gk;/ dh ;oK d/ tZb Bz{ b? s[o/. n;hA
t/y oj/ ;K fe irQk-irQk ÙoXkb{nK dhnK bkÙK fybohnK gJhnK
;B eJh cZNV gJ/ T[Zuh-T[Zuh eokj oj/ ;B. go fJE/ e'Jh ;[DtkJh
eoB tkbk BjhA ;h. c"i tkb/ f;oc c"ihnK dhnK bkÙK iK cZNV jh
T[mk e/ yV oj/ ;B. nZr'A ;oK d/ njks/ ftZu fiE/ fe gfjbK jh j'o
ekch ÙoXkb{ cVQ e/ fpmkJ/ j'J/ ;B (seohpB 500 d/ brGr
phphnK-pZu/ ;h) ;kBz{ fJBQK ;kfonK Bkb jh fpmk fdZsk go nukBe
jh ;kv/ T[Zs/ j?Av roB/v ;[ZND/ Ù[o{ eo fdZs/. fwzNK ftu jh ;oK dk
njksk y{B Bkb Go frnk. b'EK d/ Y/o bZr rJ/. Bkb jh c"ih
ckfJfozr th eo oj/ ;B fe e'Jh fJBQK ftZu'A pu Bk ikt/. fJZE/ jh
w/ok fJe ;kEh GkJh oki f;zx Ùjhd j' frnk. go w?A wkw{bh cZNV
j'D ”s/ fco pu frnk. n;hA bkÙK d/ ftZu jh fbN/ oj/. ekch fuo
fgS'A id'A r'bh pzd j'Jh sK n;hA ;oktK ftu i' ewo/ jB T[BQK ftZu
tV rJ/ fJZE/ jh fJe phph i' roB/v Bkb cZNV ;h ns/ T[;dk S'Nk
pZuk e'b fgnk T[Zuh-TZ[uh j' fojk ;h. T[; phph Bz{ nkgDh gotkj
BjhA ;h s/ T[Zuh nktk˜ ftZu nkgD/ pZu/ Bz{ pukT[D tk;s/ efj ojh
;h. go E'VQ/ ;w/A ftZu jh r'bhnK B/ T[; phph s/ pZu/ dh nktk˜ pzd
eo fdZsh. S'N/ S'N/ wk;{wK Bz{ th ˜kbwK B/ BjhA pyfÙnk. wk; d/
fuEV/ T[Zv e/ ;oktK dhnK dhtkoK Bkb bZr/ j'J/ ;B. ekch ;w/
pknd c"i B/ fco nBkT[A;w?AN ehsh fe i' th ewfonK ftZu pu/ j'J/
jB T[j pkjo nk ikD. n;hA ewfonK ftZu jh bkÙK gJhnK t/yhnK
rowh Bkb ;kohnK jh bkÙK pdp' wko ojhnK ;B. n;hA nBkT[A;w?AN
;[D e/ pkjo nk fBeb/ sK nZr'A fiZE/ j'o ekch ÙoXkb{ p?m/ j'J/ ;B
fJZE/ n;hA t/fynk fe i' f;Zy ;N{v?AN; c?vo/ÙB d/ bhvo ;B T[j th
p?m/ ;B. i' fe fes/ gfjb/ jh nk rJ/ ;B. pbtzs f;zx okw{tkbhnk
Bz{ n;hA t/fynk fe T[j ;G dhnK fb;NK tr?ok pDk fojk ;h. fJe
tko sK T[;B/ c"ih nc;o Bkb rZb eoBh ukjh. go nZr'A T[;
nc;o B/ ˜'o dh EZgV okw{tkbhnk d/ wkfonk ns/ T[;dh gZr th
bkj fdZsh s/ T[j T[E/ jh ;kv/ e'b EZb/ p?m frnk Gkt fe fe;/ dh
BjhA ;h uZb ojh. fJZE/ gk; jh eDe tkbhnK p'ohnK ”s/ n;hA
;eZso n?;HihHghH;hH r[ouoB f;zx ns/ pZrk f;zx dhnK bkÙK
t/yhnK. fiBQK pko/ ;kBz{ Bkb jh p?m/ d' f;zxK B/ dZf;nk fe e[M
;odko c"ih nkJ/ ;B s/ ;kv/ ftZu'A d'tK Bz{ T[mkb e/ b? rJ/ ns/
;kv/ ;kjwD/ jh T[BQK Bz{ r'bhnK wko e/ wko fdZsk. Bkb jh fJj th
fejk fe ;koh g[nkV/ dh iVQ sK s[;h jh j'. fJ; soQK ;odko c"ihnK
”s/ th fpjkoh ÙZe eod/ ;B fe ““fJBQK B/ th jwko/ T[go r'bh
ubkJh j?.”” fJ; soQK 7 i{B dh oks fJZE/ jh g? rJh. ;koh oks ;oK
ftu'A pZ;K okjhA nzfwqs;o c"ih e?AgK ftZu Y'Ad/ oj/. nyho ;kvh tkoh
th nk rJh ns/ ;kBz{ th fJZe pZ; ftZu Go e/ nzfwqs;o c"ih
SkT[Dh fbikfJnk frnk. fJZE/ ;kBz{ S'N/ ewfonK ftZu pzd eo
fdZsk. fJj ewo/ n;b/ tkb/ ;B ns/ pj[s jh szr ;B nzdo e'Jh
gZyk tr?ok BjhA ;h. ns/ fgnk; Bkb fJsBk ftnke[b j'J/ fe fJZE/
jh eJh p/j'Ùh Bkb wo rJ/. GkJh ;[Bkw f;zx wBktK th fJZE'A jh
Ùjhd j'J/. n;hA Bhw p/j'Ùh ftZu nzdo gJ/ oj/ nyho ;t/o/ id'A
f˜nkdk o"bk gkfJnk sK dotk˜k y'fbnk go nzdo'A id'A s/˜h Bkb
pkjo fBeb/ sK fJZE/ fco c"i B/ ckfJfozr eo fdZsh ns/ gkDh dh
irQk r'bhnK fwbhnK. ekch f;zx fJZE/ jh Ùjhd j' rJ/. go n;hA
nzdo jh gJ/ oj/. 8 i{B Bz{ fJZE/ fJZe ;odko w/io B/ nk e/ fvT{Nh
;zGkbh T[j ÙkfJd Mpkb fJbke/ dk ;h. ns/ i' fpjkoh ;B T[j ;ko/
pdb fdZs/ ;B. T[;B/ nkT[Ad/ jh fejk fe w?A th s[jkv/ tKr jh d[yh
jK feT[Afe w/o/ fgsk ih th pkpk yVe f;zx j'oK e'b eko ;/tk eod/
;B s/ T[j th T[ZE/ wko/ rJ/ jB ns/ w?A T[BQK dh bkÙ bZG e/ fgzv
;;eko eoe/ nZi jh nk fojk jK. T[;B/ fejk fe fe;/ soQK nZi dk
fdB ns/ oks eZY bt' eZbQ s'A w?A s[jkBz{ fJZE'A eZYtk e/ y[ZbQhnK
p?oeK ftZu gtk fdnKrk. nyho n;hA 8 i{B dk fdB ns/ oks
eZYh. 9 i{B Bz{ T[;B/ nkgD/ tknd/ w[skpe ;kBz{ y[ZbQhnK p?oeK
ftZu gk fdZsk fiE/ gZy/ tr?ok bZr/ j'J/ ;B s/ fJZE/ ;kBz[ S'b/ g{ohnK
ykD tk;s/ fdZshnK i' yKd/ ;ko jh ;kfonK Bz{ T[bNhnK Ù[o{ j'
rJhnK. T[; w/io B/ vkeNo p[bkJ/ id'A vkeNoK B/ ;kBz{ u?Ze ehsk
sK T[;B/ fejk fe fJBQK d/ fwjd/ nzdo rowh g? rJh j? s/ fJBQK Bz{
u"bK dk gkDh Bwe gk e/ fdZsk ikt/. nro fJBQK Bz{ gkDh gu
frnk sK fJj pu ikDr/ BjhA sK fJj ;ko/ jh wo ikDr/ feT[Afe
fgSb/ 4-5 fdBK s'A e[M th BjhA ;h ykXk. nyho gkDh ;kBz{ guDk
Ù[o{ j' frnk. fco ;kBz{ u'b 2-3 fdB ykD tk;s/ fdZs/ rJ/ sK ;kBz{
th wfj;{; j'fJnk fe n;hA pu iktKr/. fco fJE/ jh Ùo{ j'fJnk
ÙBkysK dk f;bf;bk. ;kBz{ bkJhBK ftZu bk e/ fJZe ewo/ bkfrT[A
bzxkfJnk frnk. i' ÙoXkb{ ;B T[BQK Bz{ fJe gk;/ ns/ i' ;zsK Bkb
ob/ ;B T[BQK Bz{ fJe gk;/. e'Jh ;zsK d/ Bkb fojk yk; B˜dheh fJj
ÙBkys eotk fojk ;h. pkeh n;hA t/y oj/ ;K fe ;ko/ f;zx i' ;zsK
Bkb oj/ iK bVd/ oj/ T[j ;kv/ tkb/ gk;/ nk rJ/ ;h fiBQK ftZu'A w[Zy
s"o ”s/ XzBk f;zx, i'frzdo f;zx, go;k f;zx, pbftzdo f;zx, s/ik
f;zx, ioB?b f;zx nkfd ekch f;zx ;B. n;hA seohpB 60 e[ f;zx
;K i' 2 ewfonK ftZu pzd ;K fJZE/ fJZe wjhBk tZy-tZy J/iz;hnK B/
g{ok ˜'o bkfJnk go T[BQK d/ gZb/ fe;/ B/ e[M BjhA gkfJnk. nyho
;kBz{ BkGk i/bQ fbnKdk frnk. fJZE/ nk e/ n;hA ;[y dk ;kj fbnk.
go fJZE/ BkGk i/bQ d/ nzdo jh nZm uZehnK ftZu fJBN?o'r/ÙB ;?ANo
y'bQ bJ/. ;kohnK J/iz;hnK B/ fJZE/ nk e/ fco e?AgK tkbk f;bf;bk
Ù[o{ eo fdZsk. fJZE/ id'A jN/ sK ;kv/ ”s/ fowKvK dh tkoh nkJh
nB/eK e/; ;kv/ ”s/ gk fdZs/ ns/ d' ;kb tk;s/ n?BHn?;HJ/(NSA) bk
fdZsk. fJZE/ fJ;s'A gfjbK ;kvhnK w[bkeksK eotkJhnK rJhnK sK
;kv/ xo tkfbnK Bz{ gsk uZfbnk fe n;hA mhe-mke jK. ni/
fowKvK s'A ftjb/ j'J/ jh ;K fe “bZXk e'mh” ;zro{o ;kBz{ fco d[pkok
J/iz;hnK B/ g[ZS-frZS Ù[o{ eo fdZsh. 2-3 rZbK w[Zy s"o ”s/ g[ZSd/
;B fe ;zsK e'b jfEnko feZE'A nkTAd/ ;B s/ s[jkv/ ftZu fejV/-
fejV/ bVkJh bVd/ ;B ns/ i' n?eÙB j[zd/ ;B T[BQK ftZu fejV/-
fejV/ nkdwh ;B< go ;kvk fJj' fpnkB fojk fe n;hA fe;/ Bz{ BjhA
ikDd/ fco ;kBz{ gsk bZrk fe 60 f;zxK Bz{ ekb/ gkDh G/iD dh
;ehw j? ns/ T[BQK dhnK fb;NK th pD u[ZehnK ;B go nukBe
nes{po ftZu r[o{ d/ bkbK B/ fJzdoK Bz{ ;'X fdZsk sK J/iz;hnK Bz{
jZEK-g?oK dh g? rJh. BkGk i/bQ ftu f;zxK d/ fujfonK ”s/ fJZe
nihp uwe d/yD Bz{ fwbh s/ Bkb jh ykb;kJh stkohy dk ;Zu th
;kjwD/ nkfJnk. ;qh dopko ;kfjp ”s/ jwb/ eoB tkbk s/ f˜zw/tko
ykb;/ d/ jZE'A pu BjhA ;fenk. ;kv/ ”s/ th i' fgSb/ gziK wjhfBnK
s'A efjo j' fojk ;h. fJedw pzd j' frnk. fco d[pkok BthnK fb;NK
pDkJhnK rJhnK. 379 pzfdnK Bz{ pˆkts d/ e/; ftZu fcN ehsk
frnk ns/ i'Xg[o i/bQ i' ;g?Ùb ;kv/ tk;s/ fsnko eotkJh ;h G/i
fdZsk frnk. ;kBz{ gfNnkb/ s'A jtkJh ijk˜ okjhA wz{j ”s/ p[oe/ gk e/
fbikfJnk frnk. ;kv/ Bkb d' phphnK th ;B fiBQK ftZu fJZe GkJh
oSgkb f;zx dh f;zxDh ;h s/ d{ih nzfwqs;o dh ;h. i'Xg[o i/bQ
nzdo jh e'oN pDkJh rJh ;h. fJZE'A dk ykDk yk e/ ;ko/ fpwko g?
rJ/. go j"bh-j"bh nkds pD rJh. fJZE/ n;hA gzi ;kb eZN/ s/
nyho 1989 ftu :{Hn?BHUH d/ dpkn ekoB ;kv/ ”s/ fgnk prkts
dk e/; tkg; j' frnk sK fiBQK ”s/ gzikp ftZu e'Jh e/; BjhA ;h
T[BQK Bz{ fojkn eo fdZsk ns/ ;kv/ ”s/ e/; j'D ekoB ;kBz{ gzikp
ibzXo i/bQ spdhb eo fdZsk frnk s/ fco nzfwqs;o pdb fdZsk.
E'VQ/ ;w/A pnd w?A nkgD/ e/;K ftZu'A ˜wkBs eotk e/ pkjo nk
frnk. ;oeko B/ nB/eK ;j{bsK fdZshnK go n;hA e'Jh th ;j{bs
b?D s'A fJBeko eo fdZsk. fJ;s'A T[gozs 1990 ftZu fco o{g'Ù j'
rJ/ s/ fco d[pkok i/bQ ftZu pzd jK. r[o{ feqgk eo/ T[; fdB dh
T[vhe ftZu jK fe e'Jh ;jh nkr{ nkt/ ns/ gzE Bz{ uVQdh ebk tZb
fbikt/.

‐0‐ 
 HHH:kd ftZu T[Zeoh i{B ”84
r[oBkw f;zx ÙsokDk

fdB Ù[Zeotko i{B 1984 Bz{ fgzv ÙsokDk, gfNnkb/ dh e[M

;zrs fi; ftZu f˜nkdkso phphnK s/ pZu/ ;B B/ gzuwh d/ fJÙBkB
bJh d[y fBtkoB ;kfjp, gfNnkb/ bJh e{u ehsk. ;zrs ftZu wksk
bkG e"o (wksk Ùjhd ioB?b f;zx ÙsokDk) th ;B s/ w/oh T[wo T[;
tes e'Jh 13 e[ ;kb dh ;h. id'A n;hA gfNnkb/ gj[zu/ sK e[M gqw[Zy
EktK ”s/ eofcT{ bZr u[Zek ;h s/ r[od[nko/ gj[zuD s/ Ùkw Bz{ gsk
bZfrnk fe ;kok gfNnkbk Ùfjo jh c"i B/ ;hb eo fdZsk j? s/ e'Jh
fes/ nk ik BjhA ;edk. oks Bz{ ;kBz{ j?Zv rzqEh B/ dZf;nk fe c"i
tZb'A n?bkB j'fJnk j? fe fe;/ B/ th r[od[nko/ s'A pkjo BjhA ikDk
BjhA s/ d/yfdnK jh r'bh wko fdZsh ikt/rh. fJj T[j ;wK ;h id'A
fc˜k ftZu i'Ù/-T[wzr, o';, sbyh s/ Neokn e[M fJ; soQK x[Zb fwb
rJ/ ;B fe nZi tZvk d[yKs tkgoB tkbk j?. f;Zy e"w Bz{ 1947 s'A
pknd gfjbh tko fe;/ efjDh s/ eoBh tkb/ nkr{ d/ doÙB j'J/ ;B
s/ fJZe tko fJt/A bZr fojk ;h fe ;koh e"w dh fe;ws fJZe
Ùy;hns ”s/ e/Adfos j' rJh j't/. ;kv/ Bkb dh ;zrs dk th e[M
n?;k jh jkb ;h s/ fJZe Gkoh p/u?Bh ;op ftnkge ;h. wksk ih B/
w?Bz{ fejk fe p/Nk ik e/ d/y ;oK ftZu ewok fwb/ sK T[ZE/ oks eZNh
ikt/. w?A ;oK ftZu frnk s/ d/fynk fe T[ZE/ gfjb'A jh pj[s GhV ;h
s/ ;ko/ ewo/ Go/ gJ/ ;B. gzvkb ftZu th ;zrsK nkokw eo ojhnK
;B. ;oK ftZu ;zrs dh frDsh e'Jh uko gzi ;" d/ eohp j't/rh s/
T[ZE/ th w?A T[j' fijh wB'dÙk Gko{ d/yh fij' fijh ;kvh ;h. b'eK d/
fujfonK ”s/ vo th ;h fceo th, eq'X th ;h s/ fJt/A bZr fojk ;h fe
;G jh e[M j'D dh T[vhe ftu ftnke[b ;B. w?A tkg; nk e/ wksk
ih Bz{ dZf;nk fe nkgK Bz{ ;o'to dh gqheowk ftZu jh oks eZNDh
g?Dh j? fiZE/ fe gfjbK jh e'Jh 300 d/ eohp ;zrs nkokw eo ojh
;h. n;hA T[ZE/ jh ;[Zs/. ;t/o/ T[m e/ fJÙBkB ehsk s/ r[opkDh
;otD ehsh. fdB dk ukBD j'D s/ gsk bZfrnk fe r[od[nko/ Bz{
uko'A gk;/ s'A c"i B/ ;hb eo fdZsk ;h. r[od[nko/ ftZu ekch ;zrs ;h
s/ bzro tkbh EK ”s/ GhV GVZek ;h. e'Jh pkjo BjhA ;h ik ;edk s/
Bk jh fJZe s'A d{i/ gk;/ ik ;edk ;h. r[od[nko/ ftZu bzro Bkb jh
r[˜kok eoBk g?Dk ;h. d[ZX d/ w[ZeD ekoB S'N/ pZfunK Bz{ go/ÙkBh
nk ojh ;h. ÙBhtko ;t/o s'A b? e/ ;'wtko oks se jkbks fJj' jh
pD/ oj/. ;zrs ftZu p/u?Bh s/ vo tX fojk ;h fJj s"ybk ;h fe
ÙkfJd c"i ;GBK Bz{ jh wko d/t/rh. ;'wtko oks 12 ti/ gfjbh
r'bh uZbh s/ YkJh ti/ se brksko ubdh ojh. ;zrs ftZu
GZid"V wZu rJh s/ e[M th ;[M BjhA ;h fojk. ;G gk;/ jkjkeko s/
o"bk oZgk ;h s/ r'bhpkoh dh brksko nktk˜ wkj"b Bz{ j'o G?Ghs
pDk ojh ;h. e'Jh YkJh e[ ti/ c"i B/ r[od[nko/ ”s/ ep˜k eo fbnk
s/ gqeowk ftubh ;koh ;zrs Bz{ ukj d/ bzro tkbh EK ”s/ fJeZmk
eo fbnk. T[BQK fjbi[Zb dh ;ys wBkjh ehsh. fJ; s'A pknd ;koh
;zrs ftZu'A B"itkBK dh SKNh ehsh rJh fiBQK dh frDsh e'Jh 50-
60 ;h. fJjBQK B"itkBK Bz{ ;zrs d/ ;kjwD/ jh pzd{eK, p{NK s/
m[ZfvnK Bkb pj[s p/ofjwh Bkb e[ZfNnk frnk s/ rkbQh rb'u ehsk
frnk. fJ; s'A pknd gsk BjhA fJjBK B"itkBK Bz{ feE/ fbikfJnk
frnk feT[Afe fJ; s'A pknd n;hA T[jBK Bz{ edh BjhA t/fynk. pkeh
;zrs Bz{ T[ZE/ jh fpmkJh oZfynk frnk. gqheowk ftZu ÙkfJd E'VQ/
fij/ jfEnkopzd f;zx ;B fiBQK B/ gqeowk d/ EzwQK d/ T[jfbUA c"i dh
r'bhpkoh dk e[M ;w/A bJh itkp fdZsk s/ fco fJj itkp pzd j'
frnk. ;t/o 5 e[ ti/ se ;zrs Bz{ c"ihnK B/ ;ysh Bkb fJe' EK ”s/
p?mkJh oZfynk. i/ fe;/ Bz{ NZNh fgÙkp nkT[AdK sK ;o'to d/ ezY/ ”s/
jh eoBk g?Adk ;h. ;t/o/ r[o{ rzqE ;kfjp dk gqekÙ th Bk j' ;fenk.
fdB uVQB ”s/ c"i Bkb gzikp g[fb; th nk rJh s/ ;kBz{ S'N/ S'N/
ro[ZgK ftZu NZNh fgÙkp bJh fbikfJnk frnk. fBÙkB ;kfjp e'b'A
bzxfdnK w?A t/fynk fe fJZe Bhbh d;sko s/ r[Nek ;kfjp y{B ftZu
rV[Zu gJ/ ;B. NZNhnK ;oK ftZu pDhnK j'D ekoB ;kBz{ T[ZE/
fbikfJnk frnk. nzdo dk fdqÙ pj[s vokT[Dk s/ efunkDk ;h. i'
400-500 ;zrs Ù[eotko Bz{ fJZE/ d/yh ;h, T[; dk e'Jh gsk BjhA ;h
s/ ;koh coÙ y{B Bkb bZEgZE ;h. wB[Zyh y{B dk rkVQk rkok pD
frnk ;h s/ g?o EZg-EZg eo oj/ ;B. wB[Zyh y{B T[s'A dh s[oBk
vkYk n"yk ;h w?A p/;[X fijk fJZe b'p tKr s[fonk ik fojk ;h. jtk
ftZu w"s dh p' ;h s/ g?oK ftZu rkVQh bkb wB[Zyh oZs ;h. fJ; y{B
dh eh ejkDh ;h iK T[; ;zrs dk eh pfDnk fJ; pko/ fenk; jh
ehsk ik ;edk j?. j' ;edk j? fe ;koh ;zrs jh Ùjhd eo fdZsh
rJh j't/. T[; fdB w?A fJZe j'o fxBkT[Dk fdqÙ fJj d/fynk fe r[o{
xo dk fJZe dofwnkB/ eZd s/ Gko/ ;oho tkbk rzqEh f;zxK dh
fBÙkBd/jh eo fojk ;h s/ g[fb; Bz{ ;G e[M pj[s ft;Eko s/ dbhb
Bkb dZ; fojk ;h. f;Zy e"w ftZu fiZE/ ;{ophoK s/ ;oco'ÙK dh ewh
BjhA j? T[ZE/ Bkb' Bkb f;o/ d/ rdkoK dh th ewh BjhA j?. ;kBz{
;kfonk Bz{ fco ;o'to d/ ezv/ ”s/ p?mD bJh fejk frnk s/ eohp 8
ti/ ;t/o/ ;kBz{ gzikp g[fb; d/ jtkb/ eo fdZsk frnk. gzikp g[fb;
;kBz{ jZE yVQ/ eotk e/ eVkj gqÙkd tkbh EK ”s/ b? rJh s/ fco T[;/
soQK fpmk fdZsk frnk fJZE/ c"i s/ g[fb; B/ ;kfonK d/ Bkw s/ gs/
jk;b ehs/. ;kv/ ;kjwD/ ;oK ns/ ;o'to ftZu'A fwfbnk n;bk th
oZfynk frnk s/ fco gzikp g[fb; d/ jtkb/ eo fdZsk frnk id
n;hA doÙBh fvT{Yh ftZu'A bzx/ sK d/fynk fe fvT{Yh dhnK g"VhnK
y{B Bkb fbpVhnK gJhnK ;B s/ o"ÙBdkB N[ZN/ j'J/ ;B s/ ezXK ”s/
EK EK r'fbnK B/ vz{x/ yZg/ gkJ/ j'J/ ;B. fco ;kBz{ ;ofjzd o'v tkb/
r/N e'b fiZE/ fe bzro s/ ;oK Bz{ o;sk iKdk j? T[ZE/ p?mD bJh
fejk frnk fJZE/ n;hA d/fynk fe ;Ve s/ vz{x/ u'NK d/ fBÙkB ;B i'
pknd ftZu gsk bZfrnk fe N?Ae dh u?B d/ fBÙkB ;B. fJ;/ o;s/
ykbh N?Ae ;oK tZb Bz{ frnk bZrdk ;h. e[M c"ih n;hA d/y/ i' fe
˜ywh ;B s/ T[jBK dhnK bZsK pkjK ”s/ r'bhnK d/ ˜yw bZrd/ ;B
fJ; s'A pknd ;kBz{ e[M Bz{ ;hHnkJhHJ/H;Nkc gfNnkbk s/ e[M Bz{ ;do
EkDk gfNnkb/ fbikfJnk frnk s/ fJZe tko fco ;GBK dk gsk
fbfynk frnk. ;do EkD/ ftZu n;hA 150 e[ iD/ ;K s/ ;kBz{ Ùkw Bz{
o'Nh s/ gkDh fdZsk frnk phphnK pZu/ G[Zy fgnk; s/ vo Bkb p/jkb
j'J/ gJ/ ;B s/ T[jBK Bz{ bzro gkDh Bkb e[M okjs fwbh. fco
n?Z;Hn?Z;HghH gfNnkbk B/ ;kBz{ fejk fe fijVk r[od[nko/ ikDk
ukj[zdk j? T[;Bz{ T[ZE/ SZv fdZsk ikt/rk s/ fijVk xo/ ikDk ukj/
T[;Bz{ gfNnkb/ s'A pkjo SZv fdZsk ikt/rk feT[Afe gfNnkb/ Ùfjo
ftZu eofcT{ bZrk j'fJnk ;h. f˜nkdkso b'eK B/ fejk fe ;kBz{
gfNnkb/ s'A pkjo SZv fdZsk ikt/ sK ;kBz{ gzikp g[fb; B/ oks 10
e[ ti/ gfNnkb/ s'A pkjo SZv nKdk. i{B 84 d/ fJj e[M fdB w/oh
:kd ftZu ;'u bJh T[eo rJ/ jB s/ jo i{B d/ gfjb/ jcs/ fJj
:kd ;'uK ”s/ Sk iKdh j? s/ w?A ;''udk jK fe ;w/A dk r/V ej', iK w/oh
e"w dh y[nkoh fe T[j' Gkosh c"i fi; B/ ;kvh fJZ˜s Bz{ g?ohA
wX'fbnk nZi T[jh Gkosh c"i ftZu B"eo f;Zy itkB j'oBK
;zxoÙÙhb e"wK Bz{ bskV oj/ jB. nkgDh j'Dh pko/ eh ehsk ikt/
e[M ;[Mdk BjhA j?. tkfjr[o{ Gbh eo/ s/ w/oh wdj'Ù e"w Bz{ ;[os ;[X
pyÙ/.
 
‐0‐ 
 nkgq/ÙB pfbT{ ;Nko t/b/ dk
(fJe p/wkfJBk) nZyhA fvZmk fdqÙ
vkH jogkb f;zx gzB{

dopko ;kfjp nzfwqs;o wZEk N/eD ne;o iKd/ ofjzd/. edh

fJeZfbnK, edh d';sK ;w/s, edh pZfunK Bkb, seohpB seohpB
wjhB/ ftZu fJZe tkoh n";sB uZeo bZr jh iKdk. TZ[E/ nekbh
w'ou/ T[Zgo ;/tk fjZs iZE/ g[Zid/ ;h. nekb sıs ;kfjp fty/
nodk; j[zdh s/ e/;oh f;o'gkU gfjB/ i[nkB frqcskohnK bJh
fBebd/. n?Z;HtkJhHn?ZbH dh g[NkJh fto[ZX bZrk w'ouk ;zs ioB?b
f;zx B/ ngDk fbnk s/ ;EkB eg{oh s'A pdb e/ nzfwqs;o j' frnk.
fi; fdB fGzvoKtkfbnK B/ dwdwh Ne;kb Bz{ w'ou/ ftZu Ùkwb
eoB dk n?bkB eoBk ;h, s/ o;wh s"o ”s/ w'ouk nkgD/ jZEK ftZu
b?Dk ;h, T[; fdB gfNnkb/ s'A e[ZM gZsoekoK dh rZvh ftZu p?m e/
w?A th nzfwqs;o g[Zi frnk.
eg{oh dk w'oukL

yZphnK gkoNhnK d/ fpnkB nk oj/ ;B fe nekbh gzikphnK

d/ ˜˜pks Xow :[ZX d/ Bkw j/m GVek oj/ jB. T[j nkofEe gq'rokw
d/D sK yZphnK gkoNhnK T[BQK dk ;woEB eoBrhnK. nekbhnK B/
n?bkB ehsk, mhe j?HHH gzikp ftu gfjbK jh gkDh dh E[VQ j?, j[D
n?Z;HtkJhHn?ZbHBfjo okjhA okfJg/ohnB ;N/N gzikp d/ gkDhnK T[Zgo
vkek wkfonk ik fojk j?. gzikp dh nkofEesk Bz{ spkj j'D'A o'eD
fjZs eg{oh fty/ w'ouk T[; fdB nkozfGnk ikJ/rk fi; fdB fJzdok
rKXh fJ; Bz{ gfjbk NZe bkT[D bJh nkJ/rh. efwT{fB;NK B/
nekbhnK d/ fJ; nkofEesk d/ Bkb ;pzXs w'ou/ Bz{ jwkfJs d/D
dk n?bkB eo fdZsk. fwZE/ fdB ;[oZfynk pb eg{oh g[ZiD/ Ù[o{ j' rJ/
s/ eKro;h toeo th gzikp dk gkDh b[ZND ykso gqXkB wzsoh dk
;tkrs eoB g[ZiD/A Ù[o{ j' rJ/. fJZXo'A e/;oh Mzvh b? e/ nekbh ns/
bkb co/o/ bfjokT[Ad/ wkoe;hJ/ g[ZiD/ Ù[o{ j' rJ/. id'A fJzdok rKXh
d/ nkT[D ;w/A bkT{v ;gheoK T[Zgo n?bkB ehs/ ikD T[gozs th
nekbh tkg; Bk gos/ sK bkmh ukoi Ù[o{ j'fJnk. efwT{fB;NK B/
gfjbK jh nkgD/ fNekD/ nfijh EK oZy/ j'J/ ;B fe GZiD ftZu
ftxB Bk gt/. fwzNK ftZu jh Bk e'Jh efwT{fB;N fdZf;nk Bk bkb
co/ok bfjokT[Adk B˜ohA fgnk. nekbhnK Bz{ j'Ù nkJh fe ekwo/v
nkgDk n?eÙB eotk e/ d"V rJ/ jB. fJ; bJh Xow :[ZX w'ouk jh
mhe j?. efwT{fB;NK d/ efjD ”s/ nekbhnK B/ nkofEe gq'rokw
fwfEnk. go efwT{fB;N tZyh ftZu S[ok wko e/ fsZso j' rJ/.
;zs ioB?b f;zx dh uVQs ;h. B"itkB f;zx tZvh frDsh
ftZu ;kps ;{os th j' oj/ ;B s/ nzfwqs th SZe oj/ ;B. GkJh
nwohe f;zx f;Zy ;N{v?AN; c?vo/ÙB d/ gqXkB ;B s/ GkJh jofwzdo
f;zx ;zX{ ;eZso. id'A dh f;Zy ;N{v?AN; c?vo/ÙB j'Ad ftZu nkJh j?,
T[;dh f;nk;h ns/ Xkofwe uVQs dh f;yo dk fJj' ;wK ;h. sd ;zs
ioB?b f;zx B/ nekbhnK d/ Xow-:[ZX dk w'ouk ;zGkb fbnk. fi;
fdB fJj w'ouk ;zsK B/ ;zGkfbnk, T[; fdB dhtkB jkb wzih ;kfjp
ftZu p/fw;kb fJeZm ;h. T[; fJeZm ftZu nekbh bhvoK B/ GkÙD
fdZs/. ;H r[ouoB f;zx N"jVk B/ fejk, ““;zs ih w'ou/ bkT[D/ ;"y/
jB, fBGkT[D/ pV/ n"y/ jB. fJZe fJZe xo ftu'A fJZe fJZe pzdk
xZN'-xZN frq¯skoh bJh nkT[Dk ukjhdk j?.”” fco sbtzvh ;kfjp,
b"Ar'tkb ;kfjp, pkdb ;kfjp, ;[yfizdo f;zx nkfde ;w/s nB/e
nekbh bhvoK B/ GkÙD fdZs/. phph okfizdo e"o (vkH) B/ fejk,
““;zs ih. w'ouk Ùjkds wzrdk j?. bhvo i/ Ùjkds s'A GZi rJ/ sK
w'ouk ekw:kp BjhA j't/rkHHHH.””
nıho ftZu ;zs ioB?b f;zx ih dk GkÙD ;h. T[j nZXk fwzN
p'b/ s/ fejk, ““N"jVk ;kfjp B/ fejk j? fe fJZe xo ftZu'A fJZe pzdk
frq¯skoh d/D :ehBB nkJ/ sd ekw:kph fwb/rhHHH w?A nkydk jK
fJZe pzd/ Bz{ sK xo ftZu ofjD bJh j[ew d/Dk gt/rk.HHH gfotkoK
d/ gfotko nkT[Dr/HHHfrq¯skohnK bJh BjhA e/tb woB bJh xo'A
fBebDr/HHH i/ bhvo fJwkBdko j'J/ sKHHH. phph okfizdo e"o B/ ;jh
fejk j? fe bhvo dh e[opkBh d/ pˆ?o w'ouk ;¯b BjhA j'Dk. fJj
;jh fejk j? phph B/. fJZE/ w?A no˜ eo d/Dh tkip ;wMdk jK fe w?A
sK bhvo jK BjhA. fJE/ pV/ bhvo ;N/i T[go ;[Ù'fGs jB, sbtzvh
;kfjp, pkdb ;kfjp, b"Ar'tkb ;kfjp s/ N"jVk ;kfjp, phph ih
fJBQK bhvoK T[go ÙZe Bk eo'. fJj e[opkBhnK d/Dr/. fJj r[o{ rzqE
;kfjp nZr/ ;j[znK yk u[Ze/ jB fe wo ikDk wB˜{o, gzE Bz{ fgZm BjhA
d/DhHHHH fJj fgZS/ BjhA jZNDr/. i/ fes/ w?A bhvo j[zdk, sd w?A th
e[opkBh d/D pko/ nkydk, ;'udk. go fJE/ r[o{ gzE s/ r[o{ rzqE dh
jk˜oh ftZu M{m BjhA p'bKrk w?A. e[opkBhHHHHÙjkdsHHHH fJj pV/ tZv/
c?;b/ jB. fJ; pko/ w?A M{m BjhA p'b ;edk. fizBh e[ ;/tk wjkoki
b?Dr/HHHHfBGktKrkHHHHfBGkT[D dk :sB ntZÙ eoKrk. go fJBQK
bhvoK T[Zgo T[d'A sZe sK nkgK Bz{ fJspko eoBk gt/rk id se
fJj p/JhwkB ;kps BjhA j[zd/. i/ fJBQK B/ drk ehskHHHs[jkv/ Bkb
;"d/pk˜h ehshHHHfco s[;hA ikD' s/ fJj ikBD. jkb dh xVh i'
tknd/ fJBQK B/ ehs/ jB, T[BQK T[Zgo fJspko eo'.””
;zs ioB?b f;zx d/ p'bK ftZu skes ;h. fJj skes Bk
ftdtZsk dh ;h Bk jzYh j'Jh f;nk;s dh. T[j sK np'X pkbe tKr
p'bdk ;hHHHg{oB fBoZSbsk Bkb. i/ T[; ftZu fe;/ uh˜ dh skes
;h, fi; ;dek eh B"i[nkB s/ eh pi[or ikBK tkoB Bz{ ssgo ;B,
sK T[j ;h T[; dh JhwkBdkoh. ftdtZsk ns/ f;nk;s dk siopk,
JhwkBdkoh d/ edwK dh ıke jB e/tbHHHfJj rZb T[j b'e ikDd/
jB fiBQK B/ ;zs ioB?b f;zx dk ftjko d/fynk j?.
;zs ioB?b f;zx Bz{ nkıoh tko w?A 24-25 wJh, 1984 Bz{
d/fynk. w";w ns/ wkj"bHHHd'tK ftZu rowh ns/ sbıh ;h. gfjbK
;zs jouzd f;zx b"Ar'tkb gk; rJ/. gkDh ghskHHHe[ZM rZbK ehshnK.
nk;/ gk;/ p?m/ nekbh toeoK dh x[;o-w[;o s'A ns/ ;zs b"Ar'tkb
dh ykw'Ùh s'A n;hA skV rJ/ fe ;G nZSk BjhA j?. fe;/ rZb dk e'Jh
gsk BjhA bZfrnk. gqsZy ;h fe nekbh ns/ ;zs ih nkg; ftZu
fJe;[o BjhA ;B.
fco d';s fwZso efjD bZr/HHH;zs fGzvoKtkfbnK Bz{ ¯sfj
p[bk ubhJ/. T[Zm e/ T[Zgo ub/ rJ/. T[j ;qh nekb sıs ;kfjp dh
fJwkos ftZu ;B T[d'A. T[BQK B/ ;G dk jkb ukb g[ZfSnk. ukj-
gkDh g[ZfSnk. gzi e[ fwzN pknd 20-25 pktodh f;Zy c"ih T[ZE/ nk
rJ/. ;zsK Bz{ ¯sfj p[bkJh s/ p?m rJ/. ;zsK B/ fejk, ““fet/A nkJ/
GkJhU<”” c"ihnK B/ fejk, ““pkpk ih dopko ;kfjp wZEk N/eD nkJ/
;K. ;kvh o?ihw?AN fJZE/ nzfwqs;o nk rJh j? Bk. wZEk N/eD nkJ/ sK
fdb ehsk s[jkv/ doÙB eo uZbhJ/.”” ;zs ih B/ fco g[ZfSnk, ““go
w/o/ doÙBK ftZu eh fgnk j?< wjkoki d/ doÙB eo bJ/ ;B s[;K,
T[j ek¯h BjhA ;B<”” fJZe c"ih p'fbnk, ““nıpkoK o;kfbnK ftZu
d{o p?m/ s[jkv/ pko/ gVQd/ ;K pkpk ih. s[;hA ;kBz{ uzr/ bZr/. fJ; bJh
;'funkHHH fco gsk BjhA ed'A ;kvh o?ihw?AN fJZXo nkt/HHH gsk BjhA
ed'A fwb ;ehJ/.”” fJj ;[D e/ ;zsK B/ fejk, ““fijVk uzrk brdk
j't/HHHfdb eodk j? Bk GkJhU fe T[; tor/ pDhJ/< i/ ;uw[Zu w?A
s[jkBz{ uzrk bZfrnk j'tK sK e/;K dh p/dnph Bk efoU. j'o sK
tXhe w/o/ ftZu yk; BjhA j?, w?A ;kps ;{os f;Zy jK. p; fJzBK e[
nkyk w/ok wzB bfJU.”” e[M d/o T[j u[g oj/. c"ih Gh u[g ukg p?m/
oj/. fco ;zs efjD bZr/, ““E'VQ/ fdBK pknd s[;hA w/o/ T[Zgo jwbk
eoB nkUr/.”” c"ih p'b/l ““fJj fet/A j' ;edk j? pkpk ih<
n;hA fJj fet/A eo ;ed/ jK<””
;zsK B/ fejk, ““s[jkvk fdb BjhA eo/rk, fJj w?Bz{ gsk j?.
go ;kv/ s[jkv/ eh tZ; j?< fJjh j't/rk fJZe fdB. s[jkBz{ oki;Zsk
dk gsk BjhA j?. w?Bz{ gsk j? fJj eh uh˜ j?. i' Gh j't/rk Gbk
j't/rk. s[;hA f;Zyh Bz{ fgnko eod/ ofjDk.””
c"ih ub/ rJ/. BK fJBQK c"ihnK Bz{ s/ Bk ;kv/ ftZu'A fe;/
jk˜o ;o's/ Bz{ fJj :ehB nkfJnk fe fJZE/ dopko ;kfjp T[Zs/ ;?fBe
jZbk j' ;edk j?. fco th, w?A fejk- ““pkpk ih nkb/ d[nkb/ Bz{
d/yfdnK j'fJnk bZr fojk j? fe e'Jh d[oxNBk edh th tkgo ;edh
j?. s[;hA feZXo/ j'o ub/ ikU. fJzdok rKXh B/ fJZE/ dopko ;kfjp
T[Zgo ijk˜ okjhA pzp ;[Ntk e/ o"bk gk d/Dk j? fe gkfe;skB pzp
;[ZN frnk j?. tZvh frDsh ftZu c"ih rZvhnK x[zw ojhnK
jBHHHÙkfJd gkfe;skB Bkb e'Jh oZcV th S/V b?D sK fe f;Zy
gkfe;skB fto[ZX j' ikD.””
;zs p'b/, ““w/oh bVkJh fJzdok rKXh Bkb J/Bh f;ZXh ns/
gkodoÙh j? fe i/ gkfe;skB th pzp ;[ZN ikt/ dopko ;kfjp T[go,
sK d[BhnK fJj' ej/rh fe fJzdok rKXh B/ ;[ZfNnk j?. ojh rZb fe
fJZE'A ubk iktKHHHdopko ;kfjp SZv e/ feZE/ iktK< i/ fJE/ gBkj
Bk fwbh fco feZE/ fwb/rh<””
fJZe f;Zy B/ fejk, ““uzrk pkpk ih ubd/ jK. w/oh T[wo
s[jkBz{ bZr ikt/.”” ;zs jZ; gJ/, efjD bZr/, ““feT[A s/oh T[wo w?Bz{
feT[A bZr/< eh s/ok fynkb j? ebrhXo fgsk w?Bz{ fgnko BjhA eod/<
fJj fJZe ikB T[BQK d/ Bkw s/ i/ ubh ikt/ sK GkJh nkgD/ Bkb'A
y[ÙB;hp j'o e"D j't/rk<””
fco n;hA tkg; gfNnkb/ nk rJ/. nıpkoK nZr T[rb
ojhnK ;B. w/o/ gk; :{Bhtof;Nh d/ e[ZM ftfdnkoEh nkJ/ s/ efjD
bZr/-““g/go j' rJ/ jB, S[ZNhnK jB. fco gzit/A gksÙkj ih dk
Ùjhdh r[og[op fgzv ik e/ wBk btKr/ go j[D fJeZm/ jK fJZE/. ihn
eodk j? fJe fdB ;ko/ d';s ob e/ :{Bhtof;Nh d/ r/N T[Zgo Sphb
bk bJhJ/. s[;hA th nk ikDk, i/ nfXnkge Bkb j't/ sK nB[Ùk;B
pfDnk oj/rk.”” w?A ;fjwsh d/ fdZsh. w/B r/N T[Zgo NZp, Ùops,
po¯, rbk; s/ ;/tkdko ;G nk rJ/. J/Bh rowh ftZu nkw ;zrs sK
;VeK T[Zs/ xZN ;h c"ih rZvhnK ns/ rZvhnK T[Zgo bZd/ N?Ae bzx/
ik oj/ ;B. wz[fvnK ftZu pVk T[sÙkj ;h. T[j c"ih rZvhnK d/
;kjwD/ yb' e/ T[BQK Bz{ o'e b?Ad/ s/ nkyd/-GkJhU pVh d{o'A nkJ/
brd/ j'. mzYk ib ghs/ pr?o fet/A bzx ;ed/ j'< ftfdnkoEh fJZe
d{i/ s'A nZr/ tX-tX T[BQK dh ;/tk eod/. c"ihnK dhnK J/BhnK
rZvhnK bzxhnK fe fszB u[EkJh Ùops c"ihnK B/ SZfenk. fJj
;kohnK rZvhnK nzpkb/ tZb'A gzikp ftZu dkyb j' ojhnK ;B.
fJZe i{B Bz{ ;hHnkoHghH B/ dopko ;kfjp d[nkb/ x/ok szr eo fbnk
s/ fszB i{B, 1984 Bz{ c"i B/ ewkB ;zGkb bJh. ÙkfJd uko i{B Bz{
c"i B/ dopko ;kfjp T[Zgo jZbk p'b fdZsk. ;ko/ gzikp ftZu eofcT{
bZr frnk. o/vhU ns/ N?bhth˜B okjhA ypoK nk ojhnK ;B, go
e'Jh T[BQK ypoK Bz{ ;ZuhnK BjhA wzBdk ;h. phHphH;hH dk jo p[bfNB
;[fDnk iKdk. ;shÙ i?ep ns/ wkoe NZbh dh ;{uBk ns/
fpnkBekoh ˆ˜p dh ;h. Gkosh NhHthHns/ o/vhU fJj d;d/ oj/ fe
dopko ;kfjp d/ nzdo'A Gkoh wksok ftZu nchw, G[Zeh, uo;, jÙhÙ
nkfde fwb/ jB ns/ fJj th ıpoK ftZu dZf;nk fe e[M roGtsh
e[VhnK$n"osK fwbhnK jB. e[Zb fwbk e/ Gkosh ;oekoh whvhJ/ B/
fJj gqGkt gkT[D dk :sB ehsk fit/A ;zs ioB?b f;zx wZ;/ ozxV
tKr ftjko eo fojk ;h s/ ;oeko fJ; ;EkB dh gftZsosk Bz{
poeoko oZyD bJh N?AeK ns/ s'gK Bkb wip{oht; jwbk eo ojh
;h.
6 i{B Bz{ ıpo BÙo j'Jh fe ;zs ioB?b f;zx, GkJh nwohe
f;zx ns/ iBob ;[p/r f;zx dhnK pkeh ;kEhnK ;w/s bkÙK fwb
rJhnK jB. ;zs ioB?b f;zx dh bkÙ dh ÙBkys eoB bJh T[BQK B/
ÙBkys ehsh. dopko ;kfjp dk Gkoh B[e;kB j'fJnk. nekb sıs
;kfjp dh fpbfvzr g{oh soQK spkj j' rJh. gqheowk dh ;zrwowo
N[ZN rJh ;h. ;oktK ftZu w"i{d w[;kf¯o frq¯sko eo bJ/ rJ/ ;B.
T[BQK ftZu'A eJhnK dh w"s e/tb fgnk;/ ofjD ekoB j' rJh ;h.
fpibh ns/ gkDh pzd eo fdZsk frnk j'fJnk ;h.
N"jVk ;kfjp s/ ;zs b"Ar'tkb ;oktK ftZu ;B. ;zs b"Ar'tkb
Bz{ ;[oZfynk d/D bJh c"ih N[eVh u[¯/o/ yb'sh ;h. GkJh nwohe f;zx
dk S'Nk Gok wBihs f;zx ns/ c?vo/ÙB dk ;eZso jofwzdo f;zx ;zX{
;zs b"Ar'tkb d/ fJZe ewo/ ftZu nk tV/ sK ;zs ih B/ T[Zuh-T[Zuh
fubkDk Ù[o{ eo fdZsk, ““eksb jB. wkoBr/. cV'. pukU.”” c"ihnK
B/ pzd{eK T[BQK tZb ;/X bJhnK. ysoBke ezw j' ikDk ;h, i/ N"jVk
;kfjp o'ed/ j'J/ fJj Bk efjzd/, ““BjhAHHHBjhAHHH. ;zs ih xpok rJ/
jB. fJj Bk eksb jB Bk c?vo/ÙBhJ/. fJj sK ;kv/ Ù'qwDh ew/Nh d/
w[bk˜w jB.”” fJj jkd;k Nb frnk s/ d'jK Bz{ wkoB dh EK c"i B/
T[BQK Bz{ frq¯sko eo fbnk.
J/Bh ftnkge spkjh j' u[Zeh ;h fe c"i B/ wjhfBnK sZe
dopko ;kfjp ;zrs d/ doÙBK bJh Bk y'jfbnk. f;Zy o?co?A;
bkfJpo/oh nZr bZre/ spkj j' u[Zeh ;h. go fdB ftZu xZN' xZN
uko tko T[; t/b/ d/ nekb sıs d/ iZE/dko frnkBh feogkb f;zx
dk fpnkB BÙo j' fojk ;h, ““e'mk ;kfjp mhe-mke j?.”” fJe
w˜kehnk w[jktok pD frnk ;h fit/A r'bh bZr e/ w/o/ pzd/ dh bkÙ
d/y e/ e'Jh ej/-ub' nZy pu rJh. Ù[eo j?. e[ZM wjhfBnK pknd
frnkBh feogkb f;zx T[go jwbk th j'fJnk ;h fi; ftZu T[j
˜ywh j' rJ/ ;B. fJe nypko d/ ekoN{fB;N B/ frnkBh ih dk
ekoN{B pDk e/ j/mK fbfynk ;h, ““fJe M{m p'fbnk ;h wfjzrk fgnk.
b'e gsk BjhA jo o'˜ fet/A M{m s/ M{m wkod/ ofjzd/ jB.””
f;Zy o?co?A; bkfJpo/oh d/ fJzukoi ;H ÙwÙ/o f;zx nÙ'e ;B.
T[BQK Bz{ c"ihnK B/ xo'A dopko ;kfjp fty/ p[bkfJnk s/ fejk,
““bkfJpo/oh dk ukoi bt'.”” nÙ'e ih B/ g[ZfSnk, ““go bkfJpo/oh j?
feZE/<”” c"ih n¯;o B/ dpek wkfonk, ““d;sıs eoB/ jB fe BjhA<””
nkb/ d[nkb/ yb's/ c"ihnK B/ pzd{eK f;zBQ bJhnK. nÙ'e ih B/ ekr˜
cfVnk s/ g?B Bkb fbfynk, fo;htv J/Ù˜ nk¯ f;Zy o?co?A;
bkfJpo/oh (f;Zy jtkbk bkfJpo/oh dh oky t;{b gkJh) . fJj gVQe/
c"ih n¯;o B/ nÙ'e d/ g/N ftu m[Zv/ wko/ ns/ rkbQK fdzfdnK d¯k j'
ikD bJh fejk.
nkgq/ÙB pfbT{ ;Nko d/ fdBhA i{B wjhB/ dhnK sgdhnK
d[gfjoK ftu nopB ;N/N ftZu ofjzd/ f;Zy xo'A fBeb X[Zg ftu wko/
wko/ fco oj/ ;B. ysoBke fe;w dh p/u?Bh ;h. pkeh EktK ”s/ sK
fgzvK ÙfjoK ftZu eofcT{ ;h go ;kvh ekb'Bh w[es ;h. fjzd{
tZyohnK N'bhnK ftZu x[zwd/ ;B s/ f;Zy tZy N'bhnK ftZu.
nkg;dkoh dk Go';k N[ZN u[Zfenk ;h. d't/A fcoe/ fJZe d{i/ s'A pud/
fcod/ ;B.
y/sK ftZu'A dh j' e/ Sphb bkT[D tkfbnK ftZu'A e[M
ftfdnkoEh ;kv/ e'b nkJ/. efjD bZr/, ““;kBz{ eh gsk ;h fizBK
dhnK rZvhnK o'e o'e n;hA Ùops fgbkT[Ad/ oj/ T[j dopko ;kfjp
T[Zgo jwbk eoB ik oj/ jB<”” w?A fejk, ““fJ; rZb dk gSsktk
feT[A eod/ j'< oZp B/ ;kv/ T[Zgo dfJnk ehsh s/ T[;B/ g[zB dk ezw
eotkfJnk, fJj ;wM' fe wjkoki T[BQK T[Zgo y[Ù BjhA. oZp fi;Bz{
y[nko eoBk ukj/, T[; gk;'A B/eh y'j b?Adk j?. T[j c"ih e;{otko BjhA
jB. j[ewokB e;{otko j?. co˜ eo' fJZE/ nkgD/ gk; nk e/ fgnk;k
c"ih gkDh wzr/ sK eh n;hA fJBeko eoKr/< r[Z;/ ftZu nke/. n;{b
BjhA SZvDk j[zdk.””
e[ZM d';sK B/ fejk-““sz{ ;zs ioB?b f;zx gk; iKdk j[zdk ;?A.
r[owfs Nq/fBzr e?AgK T[go th f;Zyh T[Zs/ ftfynkB fdzdk ;?A. uzrk j?
i/ Nb ikt/A. GZi ikj feZXo/.”” go w?Bz{ fJj nkgD/ nkg T[Zgo
ftÙtk; ;h fe Bk w?A fe;/ ;kf˜Ù ftZu edh Ùkfwb j'fJnk, Bk fe;/
ysoBke pzd/ Bkb e'Jh fwbyh G[rs. ;zs ioB?b f;zx Bz{ fJe
JhwkBdko fwÙBoh ikDe/ w?A T[;dh edo eodk ;K. fJ; ftZu eh
r[Bkj<
d' e[ jcs/ bzx/. gZuh i{B, nZXh oks, ekbp?Zb tZih w?A nZyK
y'jbhnK. uko u[c/o/ ;oubkJhNK dh nzBQh eoB tkbh fsZyh o"ÙBh
ftu N?Ae ns/ c"ih rZvhnK pkoh ftZu'A d/yhnK. p{jk y'bQ fdZsk sK d'
c"ihnK B/ w/ohnK d't/A pkjtK s'V d/D torh skes Bkb cV
bJhnK s/ uko iD/ ekopkJhBK skD e/ yb' rJ/. fJZe w/io B/ fejk,
““gq'c?;o gzB{ e"D j?< w?A fejk, ““w?A jK.”” T[;B/ w/ohnK pkjtK fgZS'A
pzBQD dk j[ew fdZsk. xo dh sbkÙh Ù[o{ j'Jh. e[ZM fuZmhnK,
feskpK, B'fN; u[Ze bJ/ rJ/. w/ok ghHn?uHvhH dk ezw g{ok j'D
feBko/ ;h. ;kv/ B'fN;, fiBQK dk Gko d; feb' d/ eohp j't/rk w/o/
fwzBsK eoB d/ pkti{d u[Ze bJ/. fJZe ;NhfoU s/ d' doiB e?;/NK
u[Ze bJhnK. j˜ko e[ o[fgnk fgnk ;h, T[j BjhA u[Zfenk. d' p'sbK
ft;eh dhnK d/ye/ j"bdko B/ g[ZfSnk, ““;kfjp fJj u[ZeDhnK jB<””
;kfjp B/ BKj ftZu f;o fjbk fdZsk.
fJZe ti/ d/ eohp nkJ/ s/ uko e[ ti/ sZe sbkÙh dk ezw
eki g{ok eoe/ w?Bz{ rZvh ftZu p?mD bJh fejk. fJZe Eoh NZBo
rZvh ftZu fpmk fbnk frnk. d' e[ feb'whNo T[Zso fdÙk tZb
rZvhnK dk ek¯bk s[fonk. ukBD j'D s'A gfjbK fJZe c"ih B/
nkgDk pdp{dko s"bhnK w/ohnK nZyK T[Zgo x[ZN e/ pzBQ fdZsk. w?A
tko-tko :sB ehsk fe fJ;Bz{ fe;/ soQK BZe s'A e[ZM T[go eo ;eK
go jZE fgZS/ pzBQ/ j'D ;dek nfijk BjhA eo ;fenk< T[j brGr d'
xzN/ rZvhnK fJZXo-T[ZXo x[wkT[Ad/ oj/HHHs/˜ w'V eZNd/HHHedh ;Zi/
w'Vd/ edh yZp/HHHedh p?e edh ckotov. w?A J/Bk e[ ;wfMnk fe gsk
Bk bZr/ fe w?A feE/ jK fJ; bJh d"VB dk :sB Bk eoK.
fe;/ o/sbh EK T[Zgo T[skfonk. e'Jh fNZpk ;h. feZE/ ;h
fJjHHHj[D sZe gsk BjhA. fJZe pzd ewo/ ftZu fbikfJnk frnk.
s"bhnk y'jfbnk ewo/ ftZu jB/ok ;h go brdk ;h e[ZM j'o pzd/ th
nzdo pzd jB. g{oh soQK e[M fdZf;nk BjhA gfjbh t/o. fco jZE y'jb/
s/ eZgV/ T[skoB bJh j[ew j'fJnk. eZgV/ T[sko fdZs/ rJ/. eSfjok
T[sko'. w?A fJBeko ehsk sK fJZe c"ih B/ Eoh BkN Eoh dh okJhcb
dk ˜pod;s pZN w'Y/ T[go wkfonk. d{i/ c"ih B/ g{o/ ˜'o Bkb d{ik
pZN r'Y/ T[Zgo wkfonk sK w?A fvr fgnk. g[fb; ns/ c"ih rkbQK
d[jokT[ADhnK TZ[fus BjhA jB. c"ihnK d/ w'fYnK T[Zgo Bk o?Ae ;B,
Bk o?ihw?AN dk Bkw, Bk i/pK T[Zgo B/w-gb/N. T[j fJZe d{i/ dk Bkw
th ;kv/ ;kjwD/ BjhA b?Ad/ ;B. fJZe c"ih B/ jZE gk e/ Bkbk s'V e/
trkj wkfonk. don;b T[BQK dk c"ih vkeNo d/yDk ukj[zdk ;h fe
;[zBs eotkJh j'Jh j? fe BjhA fe fJj gkfe;skBh j? iK f;'Zy j?.
d' pZNK dh wko ek¯h BjhA bZrh T[BQK Bz{. fco m[Zv/ w[Ze/ wkoB/
Ù[o{ j' rJ/. nkgD/ nkg jh jN rJ/ id'A T[BQK dk ihn ehsk. fco jZE
fgZS/ ehs/ s/ w'Nk skbk bk e/ pkjo yb' rJ/. e[ZM c"ihnK dhnK w?A
nktk˜K ;[DhnK, ““fJB ek pkg geVk rfJnk ;kbk. pfjBHHHseVk
j? e'Jh. pVk e[S fwb/rk. fJsBh fgNkJh j[Jh e[;ek BjhA.”” fJzB/ Bz{
d' c"ih fco nzdo nkJ/ s/ d[pkok e; e/ nZyK pzBQ rJ/. fJzB/ e[ ;w/A
ftZu w?A d/fynk ;h fe w/o/ d' ftfdnkoEh th pzBQ/ j'J/ jB. c"ih izdo/
wko e/ pkjo rJ/ sK fJj ftfdnkoEh ;oed/ ;oed/ w/o/ B˜dhe nk
rJ/. fJe r[ow/o f;zx ;h, d{ik G[fgzdo f;zx. shik fJZe r[o;/t f;zx
;h i' fJZE'A B/V/ d/ fgzv jogkb g[o dk t;Bhe ;h. T[BQK B/ w?Bz{
j"A;bk fdZsk s/ dZf;nk fe e[Zb 27 pzd/ fJZE/ cVQ/ rJ/ jB. fijV/
nkgq/ÙB pfbT{ ;Nko t/b/ d[y fBtkoB ;kfjp ftZu'A frq¯sko ehs/.
w?A T[BQK Bz{ gZ[fSnk-““nZi e"D cfVnk frnk j?< fJj efj oj/
;B fe e'Jh tZvk pzdk jZE nkfJnk j?.”” T[j jZ; gJ/. efjD bZr/.
s[jkBz{ sK fbnkJ/ jB. fJBQK dk fynkb j? fe s[;hA ykVe{ rq'jK d/
tZv/ ioB?b j'. G[b/y/ G[b/y/ ftu jh wkoh ikDr/ ;kb/.”” w?A r[o;/t
f;zx Bz{ dZf;nk-”” s/o/ xofdnK Bz{ s/ok e'Jh Ej[ gsk BK bZrk. pVh
EK bZGd/ fco/. gzi uko fdB gfjbK s/ok ;fji gkm dk G'r gk e/
jN/ jB.”” fJj ;[De/ o' fgnk. Bkb p?m/ ;kEhnK B/ fdbk;k fdZsk s/
w?Bz{ dZf;nk fe iZr'A p[oh wko g?D T[gozs edh o'fJnk BjhA ;h fJj.
s[jkvh J/Bh e[ rZb ;[D e/ v[;eD bZr fgnk j?. u[Zg eo T[J/ w{oy.
fe;Bz{ fdyk fojk J/ jzM{<””
;kok fdB fJeZb-fJeZb/ dh fJzN?ohr/ÙB j[zdh. Bk jZE
y'jbd/ Bk nZyK. w/o/ gk; dZ;D bJh e[M BjhA ;h. go T[jBK nB[;ko
w?A jzfYnk j'fJnk ngokXh ;K fJ; eoe/ N[ZN BjhA fojk. gfjbK oZ;h
Bkb jZE pzBQ/ j'J/ ;B, Ùkw j[zfdnK jh fgZm fgZS/ jEeVh Bkb jZE
B{V fdZs/. ;"D ftZu w[Ùeb nk ojh ;h. Bkb jh fJZe j'o j[ew
;[DkfJnk frnk fe jo xzN/ pkd NZbh ti/rh s/ ;ko/ b/N/ j'J/
ngokXh yb' ikDr/. yb' e/ fco b/N ikD. nrb/ xzN/ fco
fJjhHHHfJT[A ;koh oks j'J/rk. fi; pzdh dh BhAd xzNh dh yVke Bkb
Bk yZ[bQdh T[;Bz{ m[Zv/ iK pZN wko e/ irkfJnk iKdk. fJZe oks sK
bzxk bJh. j[D nrbh oks fet/A bzx/< ;kok fdB fgZS/ jZE pzBQ/
j'J/HHHB{V e/ nZyK pzBQhnK j'JhnK. jZse g{oB tfjÙh fJzN?o'-r/ÙB.
fpibh d/ MNe/. ˜whB T[go pioh ftSk e/ r'fvnK goB/ o'VQBk. fJj'
fij/ ;w/A w?Bz{ fejk frnk fe nkgD/ foÙs/dkoK d/ Bkw fbyk. w?A
nkgD/ wkfwnK, c[ZcVK d/ Bkw G[Zb frnk. fJ; ekoB j'o wkoB. y?o
oks gJh, T[jh p[oh jkbs. w{X/ wz{j d/o sZe fgnK rodD d[ydh.
gk;/ goB/ ;"Ad/ sK fJe pKj T[go fi;w dk ;kok g{ok tiB nk iKdk
feT[Afe jZE fgZS/ pzBQ/ j'J/ j[zd/. fco jo xzN/ pknd xzNh dh nktk˜
Bkb T[m yb'Dk. ““fJT[A sK w?A wo iktKrk.”” j"bh d/ e/ w?A fejk.
r[ow/i p'fbnk, ““seV/ oj' gq'c?;o ;kfjp, e[ZM BjhA j[zdk. d' fszB
fdB dh n"y j? p;.”” ““d' fszB fdB s'A pknd eh j' ikt/rk< w?A
g[ZfSnk. ““;G mhe j' ikt/rk.”” T[;B/ e/tb fJzBk fejk.
u"Eh oks bzxh sK w?A fejk, ““oks pVh BhAd nkJh. okshA
xzNhnK wko e/ feT[A BjhA irkJ/ fJBQK B/<”” ;ko/ jZ; gJ/. r[ow/i B/
fejk, ““s[jkBz{ dZf;nk BjhA fe ;G mhe j' ikt/rk< okshA th xzNhnK
fgSbhnK oksK tKr tZihnK ;B. nkgK j[D ezvhÙBv j' rJ/ jK.
;[Zs/ ;[Zs/ T[m iKd/ jK. fco ;" iKd/ jK. j[D mhe oj/rk. j[D gZe
rJ/ jK.
rZb w[ekT[D bJh ;zy/g eoBk ukjhdk j?. id'A gzi fdBK
pknd w/o/ jZE y'bQ/ rJ/ sK pkjtK ;jh EK T[Zs/ nkT[D bJh fsnko
BK j'JhnK. uheK fBeb rJhnK. w[V w[V jZE fgZS/ ub/ iKd/.
brGr xzN/ dh id' ifjd pknd fJj nZr/ nkT[D bJh o˜kwzd
j'JhnK. jo ;t/o Ùkw n;hA ;ko/ iD/ gkm eoe/ nodk; eod/, ““j/
;Zu/ gksÙkj i/ sz{ ;kv/ T[s/ fwjopkB j' ikt/A sK i/bQ G/i d/j. n;hA
fJ; Boe ftZu'A fBebDk ukj[zd/ jK.”” fco n;hA jZ;d/ fe b'e, fijV/
i/bQK ftZu pzdh jB T[j fojkJh bJh nodk; eod/ j'Dr/HHH n;hA i/bQ
ikD d/ fJZS[e jK.
fJAe fdB fJZe u"dK gzdoK ;kb d/ pZu/ Bz{ c"ihnK B/ J/Bk
e[ZfNnk fe T[j o'Adk-o'Adk nkfJnk s/ d/o sZe o'Adk fojk. fco efjD
bZrk, ““id'A fojkJh j'Jh sK r[od[nko/ wZEk N/eD iktKrk s/
wjkoki Bz{ g[ZSKrk-““;kvk eh e;{o ;h pkpk< ;kBz{ feT[A J/Bh wko
gJh<””
fJZe p˜[or i' nkg p[oh soQK ˜ıwh j' u[Zfenk j'fJnk ;h
p'fbnk, ““nfijk BK eohA g[Zso. e/tb Ù[eokBk eohA. fJj Bk g[ZShA
fe p/e;{oK Bz{ wko feT[A gJh. i/ fJj' fij/ ;tkb eo/Ark sK gzit/
gksÙkj s?Bz{ g[ZSDr/-;kvk eh e;{o ;h id'A ;kBz{ szr ehsk ;h T[BQK
B/< fco fBZe/ ;kfjp˜kd/ g[ZSDr/-;kvk eh e;{o ;h< fiBQK B/ f;o
d/ e/ Ù[eokBk ehsk ;h nekb g[oy dk s/ fejk ;h, ““s[X fpB o'r
oikJhnK dk UYD Bkr fBtk;K d/ ofjDk. T[BQK gk; frb/ fÙet/
BjhA eohd/.””
jo/e pzdh d/ fi;w T[go ˜ıw ;B. i[bkJh dk wjhBk nk
frnk ;h. wZyhnK d/ M[zv tZYd/. jZE pzBQ/ j'D eoe/ T[vk Bk ;ed/.
c"ihnK dhnK fwzBsK eod/ fe o/s/ dh fJe-fJe w[Zm ˜ıwK T[go ;[ZN
d/D. e'Jh-e'Jh ofjw-fdb c"ih fwZNh dhnK w[ZmhnK Godk s/ ˜ıwK
”s/ gk th fdzdk. T[; dk Ù[eokBk eod/. e'Jh-e'Jh ;r'A ˜ıwK T[go
m[Zv/ wkodk. e"D fwZNh gk frnk ;hHHH e'Jh gsk Bk brdk feT[Afe
nZyK pzBQhnK j'JhnK ;B. ;[ytzs f;zx BK d/ w[zv/ B/ gkDh wzfrnk.
c"ih gkDh dk vZpk Go e/ T[; d/ wz{j Bz{ bkT[D bZrk. fi; gk;/ vZpk
;h, T[; gk;/ wz{j eoe/ T[j gkDh dh x[ZN GoB bZrk sK c"ih B/ G?D
dh rkbQ eZY e/ fejk-““fdykJh d/ ojk j? ;kb/ e' n"o psksk BjhA fe
e; eo eZgVk pKX'. eosk jz{ fJbki.”” fszB fszB gZs/ d'jK nZyK
T[go oZy e/ eZ; e/ eZgVk pzBQ fdZsk. fJZe fdB ftZu jh T[;dhnK
nZyK fJT[A rb rJhnK ;B fit/A gZs/ pzBQD Bkb c'Vk rb e/ c[ZN
iKdk j?. go T[;B/ ;h se BjhA ;h ehsh.
id'A ;kBz{ gfjbh tko ndkbs ftZu g/Ù ehsk frnk, brGr ;" f;Zy
tehb d"Vd/ j'J/ ;kv/ e/; bVB fjZs g/Ù j'J/, sd ;kv/ fi;wK ftZu'A
pdp{ J/Bh fsZyh nk ojh ;h ;kv/ B/V/ e'Jh yb'D bJh fsnko BjhA
;h. d' wjhB/ Bk fe;/ B/ BjkT[D fdZs/ Bk dksD poZÙ feZXo/
fwfbnk. 27 pzfdnK ftZu'A brGr nZfXnK d/ ˜ıwK ftZu ehV/ g?
rJ/ j'J/ jB. i{B ns/ i[bkJh d/ d' wjhB/ fi; ewo/ ftZu pzd oZfynk
;h T[Zs/ gZyk sK eh j'Dk ;h fyVeh iK o'ÙBdkB th BjhA ;h.
gzi-gzi ;Zs-;Zs co˜h e/; jo/e pzdh T[Zgo wVQ e/ ;ıs
;[oZfynk nzdo BkG/ i/bQ ftZu G/i fdZs/ rJ/ fJBQK ftZu'A e'Jh th e/;
d' wjhB/ s'A tXhe BjhA uZfbnk ;kok M{m dk nkvzpo ;hHHHBk ;p{s
Bk rtkjh Bk ;oeko tZb'A g?otkJh. go fi;-fi; dh ˜wkBs j'D
bZrdh iK e'Jh poh j'D bZrdk T[;Bz{ i/bQ dh fvT[YhUA pkjo
fBebD s'A gfjbK jh e"wh ;[oZfynk n?eN sfjs B˜opzd eo fbnk
iKdk. gzikph gkmeK nZr/ p/Bsh j? fe T[j nzro/˜K tZb' bkJ/ o'bN
n?eN dk w[ekpbk B?ÙBb ;feT[oNh n?eN Bkb eoB. Gkosh d/Ù
GrsK B/ fJ; n?eN Bz{ ekbk ekBz{B n?bkB e/ ftdo'j ehsk sK
nzro/˜h ;oeko B/ fJj tkg; b? fbnk ;h. Gkos ;oeko tZb'A
nkfJd n?BHn?;HJ/H iK Nkvk, o'bN n?eN s'A fes/ fGnzeo n?eN j? s/
1984 s'A b? e/ nZi sZe fJ; n?eN nXhB e[Zb fjzd[;skB ftZu fizB/
ftnesh B˜opzd ehs/ rJ/ T[; ftZu 80# f;Zy jB. fezfBnK Bz{ eh-
eh s;hj/ fdZs/ rJ/HHHfJj nzeV/ gqkgs BjhA jB.
T[BQK f;ZyK d/ fybkc nfij/ Gowko{ ekBz{B ;oeko B/ xV/
fiBQK f;ZyK B/ fjzd[;skB Bz{ pukT[D bJh nkgDh e'Jh fgnkoh t;s{
edh ;zGkb e/ BjhA oZyh. j[D ebQ ;z;ko B/ c?;bk fJj eoBk j? fe
fJ; d/Ù d/ y?o ytkj e"D jBL pj[frDsh fjzd{ GkJhnK dhnK
;oekoK fe f;Zy< f;Zy d/Ù dh tzv d/ fybk¯ oj/. fJBQK dhnK
ikfJdkdK ns/ Xkofwe ;EkB gkfe;skB ftZu ofj rJ/ s/ bZyK dh
frDsh ftZu esb j'J/. nZi sZe d/Ù tzv dh ;ZN f;ZyK bJh ;zrhB
dod pD e/ p?mh j'Jh j?. fiBkj ns/ Bfjo{ B/ d/Ù dh tzv eotkJh.
u/s/ oj/ fe nzro/˜ d/Ù tzv d/ fybkc ;h. fiBkj ns/ Bfjo{ s[ozs
je{ws ;zGkbD bJh sob'wZSh j' oj/ ;B. d/Ù dh tzv j' rJh.
gkfe;skB ftZu fiBkj d/Ù Grs j? s/ GkoshnK bJh Bfjo{ s'A
tZvk d/Ù Grs e"D j' ;edk j?< f;Zy, fijV/ nZi sZe d/Ù tzv d/
fybk¯ jB, rZdko n?bkB/ rJ/ jB. f;ZyK Bz{ gkfe;skB d/ J/izN j'D
dhnK T[gkXhnK ne;o fwbdhnK jB. XzB j? Gkos. XzB jB Gkosh
Gok.
 
‐0‐ 
 ;kek Bhbk skok dh ejkDh
GkJh i'frzdo f;zx t/dKsh

““T[; fdB 4 i{B Bz{ ;t/o/ w?A fszB ti/ T[Zfmnk, fJÙBkB-
gkDh s'A ftjbk j' e/, mhe uko ti/ nkgDh Xow gsBh ;w/s w?A ;qh
jfowzdo ;kfjp fty/ nkgDh fvT{Nh ”s/ g[Zik. GkJh nwohe f;zx
j˜{oh okrh d/ iZE/ B/ ;qh nk;k ih dh tko dk ehosB nkozG ehsk
j'fJnk ;h. ;qh nekb sys ;kfjp s'A gkbeh ;kfjp nkT[D ”s/ ;kY/
uko ti/ j[ewBkwk j'fJnk. bZr-GZr g"D/ gzi ti/ id ;qh jfowzdo
;kfjp nzdo ;qh nk;k ih dh tko dk ehosB ub fojk ;h, sK s'g
dk fJe r'bk f;zXhnK dh XowÙkbk ftZu nk e/ bZrk. fJj XowÙkbk
;qh nekb sıs ;kfjp d/ T[Zso tZb, ;qh nekb sıs ;kfjp ns/
EVQk ;kfjp d/ ftueko ;fEZs ;h, i' j[D Ykj fdZsh rJh j?. s'g dk
fJj r'bk ifbQnK tkb/ pkr tZb'A nkfJnk ikgdk ;h. fJ; s'A fszB
uko fwzN pknd nzXk-X[zd ¯kfJfozr Ù[o{ j' rJh i' brksko oks d/
;kY/ d; ti/ se ubdh ojh. E'V/-E'V/ no;/ pknd tZy-tZy EktK
s/ s'gK d/ r'b/ th toQd/ oj/. uko i{B Bz{ ;qh jfowzdo ;kfjp d/
nzdo jkbK e'Jh r'bh BjhA nkJh ;h. n;hA fJjfsnks ti'A jfowzdo
;kfjp d/ p{j/ pkohnK nzdo'A pzd eo bJhnK ;B. gqeowK ftZu th
jkbK r'bhnK nkT[DhnK Ù[o{ BjhA ;B j'JhnK. w?A f;zx ;kfjp
frnkBh ;'jD f;zx ;w/s fvT{Nh s'A ckor j' e/ ;kY/ 9 ti/ ;t/o/ ;qh
jfowzdo ;kfjp s'A pkjo nkfJnk ns/ n;hA nkg' nkgD/ fNekfDnK
”s/ ik g[Zi/. uko skohy Ùkw Bz{ jfowzdo ;kfjp s'A wjkoki dk ;o{g
;qh nekb sıs ;kfjp BjhA fbikfJnk frnk, ;r'A jfo eh gT[Vh
T[Zgo jh wjkoki dk ;[yk;B ehsk frnk ;h.
; ti/ oks Bz{ ;ko/ dopko ;kfjp ezgb?e; ns/ nk;-gk;
dhnK fpbfvzrK dh fpibh eZN fdZsh rJh. oks d/ jB/o/ d/ ftZu
c"ihnK B/ dopko ;kfjp d/ nkb/-d[nkb/ dhnK T[ZuhnK fpbfvzrK
ftZu w'ou/ ;KG bJ/. oks ;kY/ d; ti/ s'A nrbh ;t/o e'Jh g"D/ gzi
ti/ sZe ckfJfozr pzd ojh. gzi i{B Bz{ ;t/o/ w?A fsnko j' e/ c/o mhe
uko ti/ ;qh jfowzdo ;kfjp fty/ nkgDh fvT{Nh ”s/ g[Zik. T[; ;w/A
GkJh nwohe f;zx ih j˜{oh okrh ;qh nk;k ih dh tko dk ehosB
eo oj/ ;B. f;zx ;kfjp frnkBh ;'jD f;zx e[ZM ;/tkdkoK ;w/s jfo
eh gT[Vh s'A wjkoki dk ;o{g j/mK fbnk oj/ ;B. gqekÙ eoB
T[gozs j[ewBkwk j'fJnk. jkbK gzi tZiD ftZu gzi fwzN pkeh ;B
fe nukBe c"ihnK B/ s'gK d/ r'b/ ubkT[D/ Ù[o{ eo fdZs/. s'g d/
nZm r'b/ brksko f;zXhnK dh XowÙkbk ”s/ bZr/. T[jBK d/ yVQke
Bkb ;qh jfowzdo ;kfjp dh fpbfvzr th ezp ojh ;h. fJT[A gzi i{B
Bz{ c/o ¯kfJfozr Ù[o{ j' rJh. nZi ;ko/ gkf;nK s'A gqfeowk nzdo ns/
;qh jfowzdo ;kfjp nzdo th r'bhnK bZrDhnK Ù[o{ j' rJhnK ;B.
fJ; bJh n;hA ;qh jfowzdo ;kfjp d/ p{j/ pzd eo bJ/ ;B. fJ; t/b/
;qh dopko ;kfjp nzdo e'Jh th EK ;[oZfyns BjhA ;h.
;qh jfowzdo ;kfjp nzdo T[; ;w/A e'Jh uko gzi nyzv gkmh,
gzdoK thj ;/tkdko ns/ d; e[ j'o ÙoXkb{ s/ gq/wh f;zx w"i{d ;B.
fJjBK ftZu ;H jouoB f;zx j[fvnkok, Ùjhd GkJh c"ik f;zx dh
Xow gsBh phph nwoihs e"o ns/ T[; dh G?D phph gowihs e"o
th Ùkfwb ;B. fJj phph gowihs e"o gzi i{B dh oks Bz{ pkpk
;tkfJnk f;zx dh Sphb bkr/ Ùjhd j' rJh ;h. T[; Bkb fJZe phph
j'o ;h fi;Bz{ ˜ıwh jkbs ftZu 6 i{B Bz{ frqcsko eo fbnk ;h, i'
jkbK sZe i/bQ ftZu pzd dZ;hdh j?.
gzi i{B Bz{ n;hA ;kY/ frnkoK ti/ sZe ;qh jfowzdo ;kfjp d/
nzdo jh oj/. ;kY/ frnkoK ti/ n;hA e'Jh gzi f;zx-w?A, f;zx ;kfjp
frnkBh ;'jD f;zx ih ns/ e'Jh fszB e[ ;/tkdo fgZsb d/ izrfbnK
ftu'A dh bzw/ g? g? e/ doÙBh fvT[Yh sZe nZgV/, nZr'A BZm e/ poKv/
dh UN bJh. fJT[A b[ed/-fSZgd/ nkgD/ fNekfDnK ”s/ nZgV rJ/.
T[; ;w/A pkpk ;tkfJnk f;zx dh Sphb bkr/ d' e[ Ùjhd f;zxK dhnK
bkÙK gJhnK j'JhnK ;B. w/oh fojkfJÙ th T[Zs/ ;[oZfyns BjhA ;h.
fJ; bJh d[gfjo d/ e'Jh ;kY/ pkoK ti/ w?A nkgD/ gfotko ;w/s j/mK
frZb/ egfVnK d/ ;N'o tkb/ ewo/ ftZu nk frnk. fJ; ;N'o d/ ewo/
ftZu gfjbK jh f;zxK dh ek¯h GhV ;h, fi; eoe/ fJZE/ dw x[ZNdk
;h. fJ; s'A n;hA T[Zgo nkgD/ wekB ftZu ikDk jh mhe ;wfMnk.
e'Jh ;tk e[ xzN/ pknd jh n;hA c/o T[Zgo ub/ nkJ/.
r[o{ okwdk; ;oK tkbh gkDh dh tZvh N?Aeh T[; fdB e'Jh
v/Y ti/ s'Vh rJh. jkbK n;hA j/mK ;N'o d/ ewo/ ftZu jh p?m/ ;K.
N?Aeh dk gkDh trdk ;kBz{ fdykJh fdzdk ;h. N?Aeh T[go brksko
e'Jh d' ;" r'b/ wko/ rJ/. Ùkw d/ e'Jh nZm e[ ti/ c"i B/ gkgVK tkb/
p˜ko tb'A szr rbhnK ftZu'A ;qh nekb sıs ;kfjp Bz{ x/ok gkT[D
dk :sB ehsk. c"ihnK Bz{ fwb oj/ nkovoK dh nktk˜ ;kBz{ ;[DkJh
d/ ojh ;h. go, ;kv/ gk;/ dh r[Zm tZb'A f;zxK B/ fgSbh rbh ftZu
dkyb j'J/ c"ihnK T[Zgo nukBe e[ZM ;[ZfNnk ns/ c"ihnK dh “wko
dhJ/, wkoh dhJ/” efjzfdnK dh nktk˜ ;kBz{ ;[DkJh fdZsh. ÙkfJd T[E/
;ko/ c"ih jh wko/ rJ/. fJ; s'A e'Jh gzi fwzN pknd c"ihnK B/ ;kv/
wekB d/ fgZS/ bZrdh rbh ftZu fJZe c"ih ihg fbnk e/ yVh eoB
dk :sB ehsk.
fJ; ihg T[Zgo fJZe s'g phVh j'Jh ;h ns/ T[; ftZu c"ih itkB
;tko ;B. go T[Zgo fe;/ fNekD/ p?m/ f;zxK B/ fJBQK d/ nZr/ tZXD s/
o'e gk fdZsh. n;hA ;[fDnk ;h fe fJ; fNekD/ T[Zs/ e'Jh 12-13
f;zx ;B fiBQK nkıoh dw se, pjkdoh d/ i"jo fdykJ/.
oks Bz{ e'Jh g"D/ d; ti/ fJZe S'Nk N?Ae gqheowk ftZu dkyb
j'fJnk. fJ; N?Ae dk r'bk ;kv/ r[Zm tkb/ ewo/ ftZu nk e/ bZrk.
fJ; r'b/ Bkb T[go'es f;zxK ftZu'A fJZe f;zx ˜ıwh th j' frnk ;h,
fi; Bz{ T[;d/ ;kEh j/mK SZv rJ/ ;B. n;hA fJ; N?Ae Bz{ Bekok
j[zfdnK d/fynk. nrb/ fdB fJj N?Ae pkpk ;tkfJnk f;zx dh Sphb
gk; r[Zm ftZu T[;/ jkbs ftZu yVk ;h. nikfJp xo tb'A oks d/
e'Jh pkoK ti/ sZe c"i d/ nZr/ tZXD ”s/ o[ektN gkJh iKdh ojh.
T[; s'A pkd fJj gk;k c"i B/ ep˜/ ”u eo fbnk.
oks Bz{ e'Jh ;kY/ e[ d; ti/ e[ZM N?Ae bzro tkb/ o;s/
gqheowk ftZu dkıb j' rJ/ ;B. fJjBK ftZu'A fJZe N?Ae B/ bkJhN dk
r'bk wkfonk ;h. nrb/ fdB fJZe N?Ae pkpk dhg f;zx tkbh Sphb
gk;, d' N?Ae pkpk dhg f;zx ih dh Ùjhdh ;EkB bzx e/ nZr/ ns/
fJZe S'Nk N?Ae i' gfjbK dkyb j'fJnk ;h, T[j pkpk ;tkfJnk f;zx
dh Sphb e'b yVQk ;h. gfjbK ˜fjohbh r?; dk fJZe r'bk nekb
sıs ;kfjp s/ ;[ZfNnk frnk, fi; dk n;o ;kv/ ewfonK sZe th
j'fJnk. fco fJjBK N?AeK B/ ;koh oks r'bkpkoh ehsh. fJZe-fJZe
ewo/ ftZu r'b/ wko/ rJ/. uko i{B dh Ùkw s'A pknd n;hA nkgDk
bzro fsnko BjhA eo ;e/, Bk jh gzi dh oks Bz{ ;"A ;e/ ;K. ;kv/
nzdo th r'bhnK nk ojhnK ;B.
 S/ i{B dh ;t/o Bz{ e'Jh g"D/ B" ti/ s'A ;tk B"A ti/ d/
ftueko nekb sıs ;kfjp d/ ;kjwD/ xw;kB dk :[ZX j'fJnk. fJ;
s'A pknd c"i j'o ;ko/ gkf;nK s/ sK ekp˜ j' rJh ;h go nekb
sıs ;kfjp d/ nk;/ gk;/ s'A, ;kvh tkbh r[Zm T[Zgo ns/ p[zfrnK ”s/
jkbK c"i ekp˜ BjhA ;h j' ;eh. e'Jh d' ti/ sZe r'bh ubdh ojh
ns/ fco e[ZM xZN rJh. fit/A fe fgZS/ dZf;nk ;h, S/ i{B Ùkw d/
uko tZi e/ gzi fwzN ”s/ c"ihnK tZb'A w?rkc'B ”s/ ezgb?e; ftZu
w"i{d ;kfonK Bz{ nZX/ xzN/ ftZu pkjo nkT[D bJh nBkT{;w?AN ehsh
rJh ;h. gfjbK sK n;hA iZe' sZfenk ftZu ;K go id ;qh jfowzdo
;kfjp d/ nzdo'A nkJ/ GkJh r[odhg f;zx ih nodk;hJ/ ns/ j'o
;/tkdkoK Bz{ d/fynk sK n;hA MZN-gZN j/mK T[so nkJ/. ekjbh ftZu
n;hA e/tb pkjob/ r/N Bz{ jh skb/ wko/ ;B. e[ZM e[ ˜o{oh ;wkB s/
Bedh n;hA E?b/ ftZu gkfJnk ;h. gzi e[ ;" o[g? Bed, d' xVhnK
ns/ e[M j'o ;'B/ dk ehwsh ;wkB ;h. E?bk ;kv/ gk;'A c"ihnK B/ y'j
fbnk. feT[Afe w/o/ jZE sK T[jBK g"VhnK T[sofdnK jh T[go eotk
fdZs/ ;B. fco dZyDtkbh fvT[Yh gk; ik e/ f;o dh S'Nh d;sko
Bkb w/o/ jZE fgS/ pzBQ fdZs/. T[[E/ e'Jh d' e[ ;" f;zx phphnK ns/ pZu/
fJeZm/ ehs/ ;B. frq¯skoh d/D ;w/A j/mK Sphb d/ e'b fJZe thj e[
fdBK d/ pZu/ dh bkÙ gJh j'Jh ;h, bkÙk ;kjwD/ gqheowK ftZu
gJhnK ;B, eJh bkÙK ewfonK ftZu fd;dhnK ;B ns/ e'Jh gzi S/
bkÙK poKv/ ftZu gJhnK fd; ojhnK ;B. dZyDh fvT[Yh ”s/ fJeZm/
ehs/ fJjBK f;zxK f;zxDhnK Bz{ e'Jh ukbh ukbh dh frDsh Bkb
c"i dhnK nZv-nZv :{fBNK d/ jtkb/ ehsk frnk. w/o/ gfotko d/
ihn th w/o/ Bkb jh ;B. T[; tes ;qh nekb sıs ;kfjp ns/
doÙBh fvT[Yh Bz{ nZr bZrh j'Jh ;h ns/ d't/A fpbfvzrK ;V ojhnK
;B. ;kBz{ ukbh d/ eohp pzdhnK Bz{ d[yGziBh p/oh tkb/ xzNk xo
tkbh fvT[Yh s'A pkjo fbnk e/ r'bhnK Bkb dhtkoK d/ feo/ wbp/ d/
T[Zgo fpmk fdZsk. phphnK s/ pZfunK Bz{ wodK Bkb'A tZy eo fdZsk.
;qh jfowzdo ;kfjp nzdo fgSb/ d' fdBk s'A fxo/ j˜{oh okrh
GkJh nwohe f;zx, GkJh pbtzs f;zx (d't/A ;{ow/ f;zx), ;w/s GkJh
ntsko f;zx ns/ GkJh r[ouoB f;zx d/, 6 i{B Bz{ ;t/o dh tZvh
MVg s'A pknd, ¯kfJfozr xZN j'D ”s/ id doÙBh fvT[Yh s'A pkjo
fBeb/ ;B sK GkJh r[ouoB f;zx s'A fpBK gfjbK fszB'A jh bkuh p/oh
gk; c"ihnK dhnK r'bhnK Bkb Ùjhd j' rJ/. GkJh r[ouoB f;zx Bz{
r'bh Bk bZrh, T[j bkÙK ftu bzwk g? e/ pu frnk. pknd ftZu T[;
Bz{ d{i/ ˜ıwhnK Bkb frq¯sko ehsk frnk ;h.
fJT[A id n;hA dZyDh fvT[Yh s'A xzNk xo r/N tZb Bz{ ub/ sK e'Jh
S/ ;Zs bkÙK d[Zy-GziBh p/oh e'b gJhnK ;B. pqjw p{N/ tkbh Sphb
d/ Bkb dk ewok dr-dr ;V fojk ;h. fJ; Bz{ N?Ae d/ r'b/ Bkb
nZr bZrh ;h. fJ; s'A nZr/ ˜BkBk s/ wodkBk d't/A fJÙBkB-xo
bkÙK Bkb Go/ gJ/ ;B. fszB uko bkÙK xzNk xo tkb/ r/N ftZu
gJhnK ;B. ;koh gqheowk ekos{;K d/ ykbh y'bK Bkb Goh j'Jh ;h.
;kBz{ pkjo fbnkT[D ;w/A ;kv/ ”s/ fJj gkpzdh bkJh rJh ;h fe n;hA
J/Xo T[ZXo BjhA d/yDk. fizBQK c"ihnK d/ jtkb/ ;kBz{ ehsk frnk,
T[j wdok;h s/ fpjkoh ikgd/ ;B. i' e'Jh gkDh wzrdk iK fgÙkp
eoB bJh efjzdk sK T[; Bz{ m[Zv/ s/ pZN tZiD/ Ù[o{ j' iKd/ ;B,
efjzd/ ;B, ““E'Vh d/o mfjo', j[D/ gbkJ/Ar/ gkDh.””
n;hA J/E/ Ùkw Bz{ e'Jh ;kY/ S/ ti/ fpmkJ/ ;K. e'Jh ;Zs e[
ti/ uko ewKv' nkJ/. T[jBK e'b e[ZM c'N' ;B, fiBQK Bkb T[jBK B/
;kv/ ;kfonK d/ fujo/ fwbk e/ d/y'. T[j efj oj/ ;B-““pskU fGzvo
ejK frnk.”” T[j nkgDh ekotkJh eoe/ ub/ rJ/.
n;hA m[Zv/ s/ pZN yk-yk e/ e'Jh d; e[ ti/ oks se sK so/j
podkÙs ehsh, go jkjkeko wZu T[Zmh. fJ; s'A c"ihnK B/ e'Jh d;
ti/ fJe fJe frbk; gkDh ;kv/ ftu'A eJhnK d/ wz{jK Bkb bk e/
fgnk fdZsk. ;kv/ ftZu'A uko e[ B"itkBK dh oks Bz{ pj[s wko-
e[NkJh ehsh rJh. Ùkw Bz{ id p?Ae d/ ;kjwD/ e'Jh uko bkÙK gJhnK
;B, go fdB uVQB ”s/ fJZE/ 13 bkÙK j' rJhnK ;B. fi; Bz{ T[jBK
wkoBk j[zdk ;h T[; Bz{ bkJhB ftZu'A T[mk e/ bKG/ b? iKd/ ;B. nZXh
oks sZe n;hA fJ; soQK fgZS/ jZE pzBQ/ ns/ nZr'A f;o BhtK eoe/ p?m/
oj/. nZXh oks s'A pknd fejk frnk fe b/N ikt'. jZE pzBQ/ j'D eoe/
b/fNnk sK BjhA iKdk ;h, go n;hA ftzr/ N/Y/ J/Xo UXo foVQd/ oj/.
7 i{B dh ;t/o j' rJh. e'Jh ;Zs e[ ti/ ;kv/ fJzukoi c"ih
nkgD/ ewKvoK Bz{ tkfJob?Z; eo oj/ ;B fe ““;zs fGzvoK tkbk
wkfonk frnk j? ns/ dopko ;kfjp ”s/ ;kvk ep˜k j' u[Zek j?”” ;t/o
j'D ”s/ ;kBz{ ;kjwD/ s'A T[mk e/ i'Vk ;EkB tZb fpmk fdZsk frnk.
e'Jh 8 ti/ tZv/ c"ih n¯;oK dhnK ekoK dopko ;kfjp tZb
nkT[DhnK Ù[o{ j' rJhnK. fszB ¯"ih rZvhnK n;b/ dhnK GohnK
pkjo s'A nkJhnK fiBQK ftZu GKs-GKs dhnK pzd{eK, sbtkoK ns/
Gkb/ nkfde ;B. fJj ;ko/ jfEnko c'N' fyZuD bJh nekb sıs
;kfjp fbikJ/ rJ/. dopko ;kfjp d/ nzdo'A d' c"ih n¯;oK dhnK
bkÙK T[Zgo ukdoK gk e/ pkjo fbnKdhnk rJhnK. fJ; s'A pknd
fJZe bkÙ T[j th fbnKdh rJh, i' ;zs fGzvoKtkfbnK dh dZ;h iKdh
;h. fJ; bkÙ ”s/ ghbk eZgVk gkfJnk j'fJnk ;h ns/ fJ; Bz{ xzNk
xo tkbh fvT{Yh d/ ftZueko po¯ d/ ftZu oZfynk frnk.
dopko ;kfjp dk fJBcow/ÙB n¯;o ;H Bfozdo f;zx Bzdk
th ;kv/ Bkb p?mk ;h. oks Bz{ T[; dh pj[s wko e[NkJh j'Jh. dopko
;kfjp d/ j˜{oh okrh GkJh jfouoB f;zx ;kv/ Bkb ;h. c"ih ;H
Bfozdo f;zx Bzdk ns/ GkJh jfouoB f;zx okrh Bz{ ;zs
fGzvoKtkfbnK dh bkÙ dh ÙBkys eotkT[D bJh b? rJ/. id T[j
tkg; gos/ sK w?A GkJh jfouoB f;zx okrh Bz{ g[ZfSnk fe eh T[j
bkÙ ;zs fGzvoKtkfbnK dh ;h< GkJh jfouoB f;zx okrh B/ dZf;nk
fe ““T[jBK dk fujoK sK T[Zfvnk j'fJnk ;h ns/ fJZe r'bh ftu'A
bzxh j?, g{oh gSkD sK BjhA j[zdh, go Ùeb T[jBK Bkb fwbdh-
i[bdh j?. T[E/ ;ko/ fJj efj oj/ ;B fe ;zs fGzvoKtkbk fJj jh j?,
fJ; bJh n;hA th efj fdZsk fe jK fJj bkÙ ;zs fGzvoKtkfbnK dh
jh j?.””
;Zs i{B Bz{ ;t/o/ e'Jh nZm/ B"A ti/ d/ ftueko dk ;wK ;h fe
gzE d/ gqf;ZX ;tortk;h okrh GkJh r'gkb f;zx d/ Goksk okrh
GkJh irho f;zx dh tj[Nh Bz{ e[ZM c"ih x;hNd/ T[jBK d/ xzNk xo
;kJhv s/ gzikp n?Av f;zX p?Ae d/ T[gob/ fojkfJÙh wekB ftu'A j/mK
;kv/ gk; b? nkJ/. T[j o'Adh fgZNdh s/ ftobkg eodh efj ojh ;h fe
fJjBK c"ihnK B/ w/o/ gsh Bz{ ewo/ ftZu'A eZY e/ wko fdZsk j?. ;kv/
;kjwD/ T[; Bz{ rÙ g? rJh. TZ[E'A T[;Bz{ j;gskb b? rJ/, fiE/ ;dwk
Bk ;jkodh j'Jh T[j nkgD/ gsh d/ fgZS/-fgZS/ jh nkgD/ fgnko/ d/
d/; (gqb'e) ik g[Zih.
fJ;/ soQK jh GkJh gqhsw f;zx ns/ GkJh oDXho f;zx d' ;Ze/
Gok J/E/ dopko ;kfjp nzdo ;/tkdko bZr/ j'J/ ;B. fJj fgZS'A :{HghH
d/ ofjD tkb/ ;B ns/ J/E/ eJh ;kbK s'A B"eoh eo oj/ ;B. pqjw p{N/
T[Zso tZb ;/tkdkoK d/ etkNoK ftZu T[jBK dh fojkfJÙ ;h. fJjBK
ftZu'A GkJh gqhsw f;zx dh tj[Nh ns/ T[; dhnK d' S'Nh T[wo dhnK
bVehnK J/E/ T[; gk; ;B, id fe GkJh oDXho f;zx dh tj[Nh
fdZbh nkgD/ g/e/ rJh j'Jh ;h. gzi i{B Bz{ fJjBK d/ wekB dh
sbkÙh j'Jh ns/ fejk fe s[;hA feZXo/ pkjo BjhA ikDk J/E/ nzdo
ofjDk, s[jkBz{ e[M BjhA ejKr/. go ;Zs i{B Bz{ gzi ;Zs c"ih nkJ/,
T[jBK B/ GkJh gqhsw f;zx dk p{jk y[bQtk e/ T[; Bz{ pkjo eZY fbnk.
T[; dhnK pkjK T[go yVhnK eotk e/ T[; Bz{ r[o{ okw dk; ;oK tZb
vkeykB/ d/ ;kjwD/ b? nkJ/ T[; dk Gok oDXho f;zx Bzr/ fgzv/
nkgD/ GkJh gqhsw f;zx dh fJZe bVeh Bz{ e[ZSV u[Ze e/ fgZS/-fgZS/
nk frnk. Bkb jh GkJh gqhsw f;zx dh tj[Nh nkgDh d{ih bVeh Bz{
u[Ze e/ T[jBK d/ fgZS/ T[ZE/ vkeykB/ e'b nk rJh. J/E/ c"ihnK B/
gfjbK GkJh gqhsw f;zx Bz{ r'bhnK wko e/ T[; dh gsBh, Gok ns/
d't/A bVehnK d/ d/yfdnK Ùjhd eo fdZsk. nkgD/ Gok Bz{ r'bhnK
bZrdhnK d/y e/ GkJh oDXho f;zx nZr/ tfXnk sK c"ihnK B/ T[;
Bz{ th ;w/s e[ZSV u[Zeh S'Nh bVeh d/ r'bhnK wko e/ wko fdZsk.
fJ; s'A pkd T[j GkJh gqhsw f;zx dh tj[Nh Bz{ T[; d{ih bVeh ;w/s
x;hNd/ j'J/ ;kv/ e'b SZv rJ/. T[j o'Adh fgZNdh ns/ ftobkg eodh
dZ; ojh ;h fe fJjBK c"ihnK B/ T[; dk gsh s/ T[; d/ gsh d/ Gok
Bz{ ;w/s T[; dh e[ZSV u[Zeh bVeh d/ T[; dhnK nZyK ;kjwD/
r'bhnK wko e/ G[zB ;Z[fNnk j?.
fgzv gbk;"o (soB skoB) dk ofjD tkbk GkJh so;/w f;zx
i' ;qh dopko ;kfjp fty/ whs y˜kBuh bZrk ;h, T[; Bz{ c"ih ;Zs
i{B Bz{ e'Jh B"A ti/ ;t/o/ ˜ıwh jkbs ftZu dopko ;kfjp ftZu'A
pkjo eZY e/ ;kv/ e'b fbnkJ/ ;B. T[ZE/ T[j e'Jh xzN/ e[ pkd jh
ubkDk eo frnk ;h.
e'Jh ;kY/ e[ d; ti/ c"ih n¯;oK B/ ;qh jfowzdo ;kfjp
nzdo ehosB nozG eotkfJnk. ;kv/ jZE S/ i{B ÙkwhA ;tk uko ti/
d/ B{V/ j'J/ ;Zs i{B Bz{ d[gfjo d/ e'Jh ;kY/ pkoK ti/ e[M ;w/A tk;s/
ykDk ykD bJh y'jb/ rJ/. fJj ykDk feZE'A s/ fet/A nkfJnk< fJj
dZ;Dk th J/E/ ˜o{oh ikgdk j?. fJj ykDk fjzd{ d[ekBdko tosk oj/
;B fijV/ dopko ;kfjp ”s/ c"ih jwb/ ekoB ns/ ;zs ioB?b f;zx
fGzvoKtkb/ ns/ T[jBK d/ ;kEhnK d/ wko/ ikD s/ b'V s'A tZX y[Ù ;B
ns/ T[j c"ihnK bJh y[ZbQ/ fdb Bkb ukj, o'NhnK, g{VhnK, ;pihnK
s/ dkbK fsnko eo-eo e/ G/i oj/ ;B. T[; ftZu'A ykDk b?D Bz{ T[Zek
fdb BjhA eodk ;h Gkt/A n;hA fgSb/ d'A fdBK s'A G[Zy/ fsjkJ/ ;K.
pZu/ s/ pZuhnK dh dodBke dÙk Bz{ fXnkB ftZu fbnk e/ d{i/ fJj
;'u e/ fJj ykDk ykD s'A fJBeko ;kv/ gqsh fJjBK c"ihnK d/ wBK
ftZu j'o fxoBk dh nZr GVekJ/rk, n;hA th E'VQk pj[s ykDk b?
fbnk. ;kv/ jZE c/o T[;/ soQK pzBQ fdZs/ rJ/.
Ùkw d/ e'Jh ;kY/ fszB ti/ c"ih rZvhnK nkJhnK. ;kBz{
T[jBK ftZu uVQB bJh fejk frnk. fgZS/ jZE pzBQ/ j'D eoe/ i' uVQB
ftZu fYZb eodk ;h, T[; dh pzd{eK d/ pZNK Bkb w[ozws Ù[o{ j' iKdh
;h. pkpk Ùkw f;zx d/ v/o/ tkbk pkpk ;odkok f;zx r[o{ xo dk pVk
gq/wh ;h. fsgfjo/ dh u"Aeh t/b/ T[j jfowzdo ;kfjp jo o'˜ v/o/ s'A
d/ˆ ;ik e/ G/N efonk eodk ;h. fpoX ntZ;Ek j'D eoe/ NoZeK
ftZu uVQB T[soB t/b/ T[; dh fJsBh wko e[NkJh j'Jh fe T[;
r[ow[y pkp/ B/ e?Ag i/bQ ftZu ik e/ gqkD fsnkr fdZs/. fJT[A jh
rZmVh xo dk ;/tkdko GkJh feZeo f;zx T[o¯ e[btzs f;zx ih. T[;
dhnK bZsK mhe ezw BjhA eodhnK ;B. T[; dh th NoZe ”s/ uVQB
T[soB ;w/A pj[s wko e[NkJh ehsh rJh ;h, fi; eoe/ T[j th e?Ag
i/bQ ftZu g[Zi e/ 9 i{B Bz{ ubkDk eo frnk.
SkT[Dh ftZu pD/ ;?fBe ;e{b dh T[Zsbh SZs d/ szr ewo/
ftZu ;kBz{ gzikj pzfdnK Bz{ skV fdZsk frnk. fgnk; Bkb ;ko/
ftnke[b j'J/ e[obk oj/ ;B. e'Jh fszB xzfNnK fgZS'A gkDh fdZsk
frnk. phphnK pZu/ ;kv/ Bkb'A tZy eo fdZs/ rJ/ ;B. fJ; ewo/ ftZu
gkDh dh fJe N{Nh NZNh tkb/ ewo/ ftu jh ;h, fiE'A f;zx ghD s/
fJÙBkB eoB bJh gkDh tosd/ oj/. fdB ftZu d' t/oK ;[Ze/ gqÙkd/
;kBz{ toskJ/ iKd/ ;B.
J/E/ jo fJe pzd/ dh tZy-tZy g[ZS dZ; ehsh rJh. d'-d'
d¯k ;kv/ c'N' th bJ/ rJ/. g[ZS gVskb ;w/A ;kv/ gk;'A fJ; soQK d/
;[nkbK dk T[Zso wzfrnk iKdk ;hL
(T) nZfstkdh ed'A s'A jfEnko iwQK eod/ nkJ/ jB<
(n) eh T[j J/E/ dopko ;kfjp nzdo bVehnK Bkb pdc?bh th
eod/ oj/ jB<
(J) eh nekb sıs ;kfjp d/ G'o/ nzdo e'Jh ;[ozr th j?<
(;) eh T[j dopko ;kfjp d/ bkr/ dhnK d[ekBK dk ;wkB
˜pod;sh u[Ze e/ nzdo fbnkT[Ad/ oj/ jB<
(j) nZfstkdhnK e'b jfEnko feZE'A s/ fet/A nkT[Ad/ oj/<
w?A soshp d/D pko/ fJjBK ;[nkbK d/ T[Zso fJT[A fdZs/
(T) jfEnkoK dh ;oeko dh ;hHnkJhHvhH Bz{ jh ;jh ikDekoh
j't/rh.
(n) bVehnK pko/ ni/jh rZb gfjbK n;hA Bk ;[Dh j?, Bk t/yh
j?.
(J) ;qh nekb sys ;kfjp d/ G'o/ nzdo e'Jh ;[ozr BjhA.
(;) ;kwkB u[Ze e/ fbnkT[D pko/ th w?Bz{ fe;/ soQK dh e'Jh
ikDekoh BjhA. w/ok tk;sk nkgDh fvT[Nh Bkb jh ;h.
(j) jfEnko T[jBK gk; feZE'A s/ fet/A nkT[Ad/ oj/, fJ; pko/ T[Zek
jh e'Jh ikDekoh BjhA.
fJ; soQK g[ZS gVskb ns/ SkD-phD eoB s'A pknd Ùq'wDh
ew/Nh d/ 83 j'o eowukohnK ;w/s w?Bz{ 17 i{B, 1984 Bz{ fojk ehsk
frnk. fJT[A w"s d/ wz{j ftZu'A w/oh ybk;h j'Jh, go w/o/ gfotko d/ d{i/
w?ApoK Bz{ Bk SZfvnk frnk. T[jBK Bz{ i/bQ G/i fdZsk frnk, fiZE'A w?A
28 i{B Bz{ T[jBK dh ˜wkBs eotk e/ pkjo fbnKdk.
dopko ;kfjp nzdo skfJBks c"ihnK dh ;jkfJsk Bkb w?A
nkgDh fojkfJÙ tkbk wekB d/yD frnk. pkjo dk skbk N[ZNk
j'fJnk ;h. xo dk ;kok ;kwkB J/E'A se fe GKv/ s/ egV/ nkfd th
;G u[Ze/ rJ/ ;B. e/tb bZeV dhnK e[M uh˜K i' nk;kBh Bkb BjhA
u[ZehnK ik ;edhnK ;B, ofj rJhnK ;B, T[j th GzBhnK gJhnK
;B.
w/o/ nB[;ko w/o/ xo dk e'Jh 20 j˜ko o[g? dk B[e;kB j'fJnk
j?. go Ù[eo j? T[; nekb g[oy dk fi; B/ e[ZM j'o ;w/A bJh ;zrs
Bkb ;KM pDkJh oZyD dk nt;o d/ fdZsk j?. xzNk xo r/N nZr/ pzBQ
e/ fpmkJ/ j'J/ n;hA f˜zdrh dh nk; T[Zek bkj p?m/ ;K.
 
‐0‐ 
 nZyhA fvZmk jkb
frnkBh g{oB f;'zx
tkfjr[o{ ih ek ykb;k..
tkfjr[o{ ih eh csfj..

w?Bz{ r[ow[y fgnko/ GkJh ;kfjp ;zs w;ehB f;zx ih B/ nkg

ih d/ ;Bw[y i' T[; t/b/ 5 sohe oks Bz{ ;oeko B/ ikbwkBk
pj[Xkoh jwbk ehsk T[; ;ke/ s'A nkg ih Bz{ ikD{ eotkT[D Bz{ fejk
j? fe w?A 5 sohe Bz{ 7H30 ti/ ;qh nekb sıs ;kfjp ”s/ frnk ;h.
wjKg[oy ;zs ioB?b f;zx fGzvoKtkb/ Bkb p?m e/ T[jBK Bkb e[M
ftukoK th ehshnK s/ w?A T[jBK Bz{ fwbe/ jfowzdo ;kfjp d/ nzdo
frnk. nzdo ofjok; dh i' fvT{Nh ;h T[j frnkBh w'jB f;zx dh ;h.
r'bh finkdk uZbD eoe/ T[j gj[zu BjhA ;e/. w?A id nekb sıs
s'A EZb/ T[sfonk T[; t/b/ r'bh pj[s ub ojh ;h. EZb/ T[Zsoe/ w?A
w'ofunK ftZu p?m/ f;zxK Bkb rZbpks ehsh fe frnkBh w'jB f;zx
ih ofjok; dk gkm eo ikDr/. T[jBK dk fXnkB oZfynk ikt/.
f;zxK B/ fXnkB oZfynk. nekb sys ”s/ gkm Ù[o{ j' u[Zek ;h. jkbK
fe jfowzdo ;kfjp ftZu 5 fwzN gfjbK ofjok; dk gkm Ù[o{ j[zdk j?
fJj rZb Bz{ ftukfonk fe pkpk w'jD ih finkdk r'bh uZbD eoe/
gj[zu BjhA ;eDr/. T[; T[gozs w?A ubdh r'bh d/ ftZu d"fVnk s/
doÙBh fvT{Yh ftZu fco d"V bkJh. jfowzdo ;kfjp g[Zi frnk. T[;
d"okB jh frnkBh w'jB f;zx nk g[Zi/ s/ ;kv/ Bkb 22 f;zx j'o ;B.
fizBK ftZu pj[s/ frnkBh, dopko ;kfjp d/ ;/tkdko w[bk˜w Ùkfwb
;B. fi; t/b/ ofjok; dk G'r gkfJnk nzXk X[zd r'bh ub ojh ;h.
;kv/ e'b wjkoki dh ;tkoh b? e/ fco BjhA ikfJnk frnk. wjkoki
dh ;tkoh nk;D eoe/ jfowzdo ;kfjp d/ T[Zgo b? rJ/ s/ T[Zs/ jh
jfowzdo ;kfjp n;hA ;K. oks d/ 10 tZi u[Ze/ ;B.
T[; t/b/ gfjbk N?Ae pkjo'A nzdo nkfJnk. T[; s'g dk ckfJo
sK gfjbK jh nk fojk ;h. fJjBK dhnK r'bhnK Bkb Ùfjo Bz{ nZr
bZr rJh ;h. d{o sZe Ùfjo ;Vdk ik fojk ;h. T[; t/b/ pysopzd
rZvh nkD ;o'to ”s/ o[eh ;h fi; s/ g{ohnK bkJhNK bZrhnK j'JhnK
;B. pkjo ukBD jh ukBD ;h n;hA T[; t/b/ dopko ;kfjp dh
ftuekobh SZs s/ ;K s/ T[E'A bVkJh sZe oj/ ;K T[; t/b/ ckfJo
fpqr/v dh rZvh nkJh n;hA ;'funk ÙkfJd Ùfjo Bz{ nZr bZr rJh j?.
nZr p[MkT[D bJh gkDh b?D nkJ/ jB s/ fco gqeowk ftZu nk e/
r'bh tokT[D bZr gJh. ;kBz{ gsk bZrk fe fJj sK N?Ae j? fJ; soQK
1-2-3-4- d'jK pzfBnK s'A N?Ae nkT[Ad/ oj/ xzNk xo s'A pqjw p[zrk
sZe nkT[AfdnK ;kfonK ewfonK Bz{ nZr brk fdZsh. f;zxK Bz{
jfowzdo ;kfjp dh T[gobh SZs ftZu'A fBebfdnK s/ ;o'to ftZu'A
gkDh b? e/ nZr p[MkT[Ad/ d/fynk. pkjo gqeowk ftZu iBkBhnK s/
pZfunK d/ o'D dh th nktk˜ nk ojh ;h. pkjo pj[s x'b dk :[ZX
nkozG j' u[Zek ;h. xzNk xo s/ nkNk wzvh tkbh dZyDh fvT[Yh dh
;oK s/ fwbNoh dk ep˜k j' u[Zek ;h.
nrb/ pzB/ bVB tkb/ w/oh ;'u nB[;ko 40-50 f;zx j'Dr/
fiBQK dk nkg; ftZu fbze N[ZN u[Zek ;h. fJj f;zx pVh pjkdoh Bkb
T[BQh d/o sZe bV/ fiBQK fuo iK sK Ùjhd BjhA j' rJ/ s/ iK fco
gbhÙB BjhA w[Ze frnk s/ 10H30 ti/ d/ eohp s'A b? e/ 4L30 ti/
sZe jfowzdo ;kfjp d/ n;hA T[Zs/ ;K s/ 4L30 ti/ j/mK nk rJ/. j/mK
nk e/ gqekÙ j'fJnk. nk;k dh tko dk ehosB goknozG j'fJnk. T[;
fdB ;ko/ jh okrh dopko ;kfjp d/ BjhA ;B feT[Afe T[; t/b/ i'
okrh ;B T[j fvT[Nh eoe/ ub/ rJ/ ;B s/ GkJh nwohe f;zx ih
doÙBh fvT[Yh s/ Ùjhd j' rJ/ ;B s/ nzdo GkJh oDXho f;zx ih d/
iZE/ d/ f;zx ;B fiBQK B/ nk;k dh tko dk gkm ehsk. T[BQK f;zxK d/
ftZu'A jh i' jfowzdo ;kfjp ftZu Ùjhd j'J/ GkJh ntsko f;zx ih
;B i' go'pkb d/ ofjD tkb/ ;B fiBQK d/ dotki/ ftZu dh nkD e/
r'bh bZrh. uko r'bhnK dZyD dh pkoh ftZu'A dh nkD e/ phV
;kfjp Bz{ nkD e/ bZrhnK fijVh nZi th phV ;kfjp w"i{d j? Gkt
fijVh phV wjkokik oDihs f;zx d/ t/b/ s'A g[oksB phV ;kfjp
w"i{d ;h. fJ; soQK fdB th bzx frnk s/ oks th bzx rJh s/ eohp
4 ti/ ifjohbk r?; ;ZN e/ nekb sıs s/ ep˜k ehsk. i/ J/BK
ifjohbk r?; Bk ;[ZNd/ sK f;zx ;kok fdB s/ oks ep˜k Bk fdzd/. 4
ti/ brGr ;ko/ ;EkBK s/ fJjBK dk ep˜k j' frnk s/ ;kY/ 4 ti/
d/ eohp pokV fijVk T[; t/b/ ewKv eo fojk ;h dZyDh fvT{Yh
okjhA ;gheo bk e/ p'fbnk fe fijVk th f;zx pZuk p[ZYh nzdo j?
pkjo nk ikt/. j[D sZe fijVk th f;zx p[ZYh, pZuk fJjBK d/
;kjwD/ nkfJnk ;h J/BQK B/ SZfvnk jh BjhA ;h s/ e'Jh b[fenk
S[fgnk jh pfunk ;h n;hA T[; t/b/ 22 f;zx nzdo ;h. fi; t/b/
pkeh f;zx jZE yV/ eoe/ pkjo nkT[D bZr/ sK n;hA T[jBK Bz{ ;[B/jk
fdZsk fe d' f;zx ni/ nzdo jB. i/ b'V j? sK b? ikD id'A T[jBK
f;zxK B/ pkjo ik e/ dZf;nk sK pokV fJj wzBD bJh fsnko BjhA
;h sK T[;B/ fJ; s'A pknd fszB/ tko fco ;gheo ftZu/ p'fbnk go w?A
s/ w'jB f;zx pkjo Bk nkJ/. n;hA ;'funk fe i/ jZE yV/ eoe/ pkjo
iKfdnK d/ r'bh wkoh sK ;kvh fizdVh fe; ezw i/ dopko ;kfjp
ftZu Ùjhd j'J/ sK ;kvh fizdVh fe;/ b/y/ sK bZr/rh. eohp 4 s'A
7H30 ti/ sZe n;hA nzdo jh p?m/ oj/. T[jBK B/ fJZe ;/tkdko s/ d'
fwbNoh d/ i[nkB ;kBz{ b?D bJh G/i/. id'A n;hA pkjo nkJ/ T[j f;zx
fiT[Adk SZv e/ nkJ/ i' pknd ftZu Ùjhd j' frnk. T[;B/ ;kBz{
nkT[D t/b/ fejk ;h fe w/ok eh pD/rk. n;hA nkfynk ;h fe i/ n;hA
fiT[Ad/ oj/ sK n;h s/o/ pko/ ˜o{o e[M eoKr/. id'A n;hA pkjo nkJ/
sK pokV p'fbnk fe fJjBK ”s/ e'Jh th r'bh BjhA ubkt/rk. nekb
sıs ;kfjp Y/oh j' u"Ae ftZu fybfonk fgnk ;h. bj{ Bkb fGZihnK
bkÙK e'Jh N/Yh, e'Jh f;ZXh J/Xo T[ZXo fyZbohnK gJhnK ;B.
n;hA u[Zg-ukg dZyDh fvT[Yh okjhA pkjo nk rJ/ sK pkjo
pokV yVQk ;h. T[;B/ ;kBz{ ;fs ;qh nekb p[bkJh s/ T[;B/ fejk fe w?A
th f;Zy jK s/ s[;hA d/y' eh eoBk ukj[zd/ j'. n;hA fejk fe ;kv/ d'
f;zx pkjo jB T[jBK Bz{ nzdo G/iDk j? s/ n;hA fejk fe n;hA
fgÙkp eoBk j? feT[Afe nzdo fgÙkp dh e'Jh irQk BjhA j? s/ n;hA
gkDh th BjhA ghsk n;hA fgÙkp ehsk s/ jZE g?o ;[Zu/ ehs/ go ;kBz{
pkjo ikD s/ f;zx nzdo s'oB pko/ pokV BjhA wzfBnk. j[D eohp
nZm tZi u[Ze/ ;B. j[D sZe T[BQK Bz{ ;zsK pko/ e[M th gsk BjhA ;h
T[jBK ;kBz{ fejk fe ;zs fGzvoKtkb/ feZE/ jB<. ;kBz{ dZ;' n;hA
T[jBK Bz{ wkod/ BjhA. n;hA T[jBK Bz{ fejk fe n;hA sK nzdo ;K ;kBz{
T[jBK pko/ e[ZM th gsk BjhA. s[;hA T[jBK Bz{ wko fdZsk j? iK SZv
fdZsk j?. T[jBK fejk fe jfowzdo ;kfjp dh SZs s/ wÙhB rzBK fcZN
ehshnK j'JhnK jB. fi; Bkb ;kv/ ekch itkB wo/ jB. n;hA fejk
fe ;zsK dk e'Jh th pzdk dopko ;kfjp ftZu BjhA nkfJnk s/ Bk jh
jfowzdo ;kfjp ftZu'A e'Jh r'bh ubh j?. T[jBK fejk fe n;hA
sbkÙh b?Dh j? s/ d' nc;o s/ pkeh itkB ;kBz{ Bkb b? e/ dopko
;kfjp dh sbkÙh b?D nkJ/ ns/ T[BQK ftZu'A fJe ;odko ;h s/ d{;ok
nc;o gsk BjhA e"D ;h fi;B/ fejk fe s[;hA nZr/ j't' i/ nzdo'A
r'bh uZbh sK gfjbK n;hA s[jkBz{ r'bh wkoKr/. n;hA fejk fe i/
e'Jh nzdo j'T{ sK jh r'bh uZb{. T[jBK nzdo ik e/ jo uh˜ dh
sbkÙh bJh w?A fejk fe i/ J/E/ e'Jh wÙhB rzB j[zdh j? sK T[;d/ y'g/
BK J/E/ j[zd/. T[;B/ fejk fe jK J/E'A e'Jh r'bh BjhA uZbh fJ; t/b/
sZe T[j f;zx th Ùjhd j' u[Zek ;h. n;hA dopko ;kfjp ftZu'A ukdo
b? e/ T[;Bz{ ukdo ftZu gk e/ T[; EK s/ b? e/ nkJ/. fiZE/ pkeh f;zx
Ùjhd j'J/ gJ/ ;B. oks bzx rJh s/ d{;o/ fdB 7 sohe Bz{ ;kBz{ pkjo
eZfYnk s/ ;kBz{ dZf;nk fe ioB?b f;zx, ;[p/r f;zx, nwohe f;zx
dh bkÙ fwb rJh j?. n;hA g[ZfSnk fe bkÙ feZE'A dh fwbh j? s/
nwohe s/ ;[p/r f;zx dk ;oho fBÙkB ;kfjp d/ fgSb/ pzfBUA
fwfbnk j? s/ fJjBK B/ i' ıpo fdZsh T[j fJj fe ;zsK dk ;oho
sfjykB/ ftZu'A fwfbnk j?. fJjBK B/ ;zsK dh bkÙ BjhA fdykJh.
eohp ;kY/ 7 ti/ d/ eohp fwbNoh okjhA xo fGitkfJnk frnk s/
tZv/ f;zx ;fjpkB Bz{ p[bkfJnk frnk s/ T[jBK Bz{ th dZf;nk frnk
fe ;zsK dh bkÙ fwb rJh j? T[jBK fejk fe ;kBz{ ;zsK dh bkÙ
fdykJh ikt/. go fdykJh BjhA rJh. fJ; rZb ftZu tZvk G/d j? i/
T[jBK Bz{ ;oho fwb iKdk sK T[j ;kBz{ nkgDh s;Zbh bJh ˜o{o
fdykT[Ad/ fe;/ th tZv/ w[yh iK f;zx ;fjpkB Bz{ fJj BjhA fdykfJnk
frnk s/ fJj efjzd/ oj/ fe fi; pzBQ/ bkÙ oZyh j? e'Jh frnk th sK
r'bh wko fdnKr/. i/ fe;/ wkV/ w'N/ ekoBkw/ eoB tkb/ dh fJjBK Bz{
bkÙ fwbdh ;h fJj o'˜ nıpkoK ftZu bkT[Ad/ jB go ;zsK dk fiBQK
s/ nopK o[g? you j'fJnk s/ jiko fwbNoh ;h fi; Bz{ Gkt/A fJj 300
jh dZ;d/ jB fJjBK B/ fJj ikD p[ZM e/ Xow Bz{ ibhb eoB tkbh
rZb ehsh j?. j' ;edk j? fe T[j T[jBK Bz{ fdZbh b? iKd/ s/ dtkJh
bk e/ eJh fdB T[jBK d/ ;oho Bz{ oZyd/. tk;st ftZu T[jBK dk
;oho fJjBK Bz{ fwfbnk jh BjhA s/ Bk jh T[j Ùjhd j'J/ jB. sK fJj
;wK bzx frnk s/ fJe rZb j'o fe 7 sohe sZe n;hA xo gj[zu u[Ze/
;K s/ f;zx ;fjpkB T[ZE/ fwbNoh gk; w"i{d ;B s/ iZ;k f;zx
okwrVhnk dk i' p[zrk j? T[; gk; fJe G'ok j? T[; ftu uko f;zx
w"i{d ;B s/ fszB fwbNoh d/ n¯;o G'o/ ftZu rJ/. fiBQK ftZu'A fJe
vkeNo egskB ;h. f;zxK B/ fJjBK Bz{ ftZu fyZu fbnk s/ T[ZE/ wko
fdZs/ fwbNoh dk fynkb ;h fe f;zx jfEnko ;[ZNd/ pkjo nk ikD
sK fe vkeNo egskB pu ikt/ go f;zxK dh fJZSk ;h fe n;hA T[BQK
fuo pkjo BjhA nkT[Ad/ fiBQK fuo ;kv/ fe;/ nkr{ Bz{rZbpks bJh
BjhA fbnKdk iKdk. w?A fbnKdk frnk f;zx ;kfjpkB th T[ZE/ jh
;B. n;hA nkg; d/ ftZu ftuko ehsh. T[jBK w?Bz{ fejk fe s[;hA
T[jBK Bz{ nktk˜ wko' fe jfEnko ;[ZNe/ pkjo nk ikD. w?A T[jBK Bz{
nkfynk fezwko'r/. T[jBK B/ fejk fe fJ; bJh s[jkBz{ tZv/ n¯;o
fpqr/vhno fijVk fe fjzd{ ;h Bkb rZb eoBh gt/rh. w?A T[; Bkb
rZbh ehsh T[;B/ fejk fe J/E/ fJjBK Bz{ BjhA wkfonk ikt/rk. w?A
fejk fe i/ s[;hA J/E/ BjhA wko'r/ sK pkjo ik e/ wko fdT[r/. fJj
mhe BjhA fJjBK d/ pkeh f;zx s/ gfotko w/o/ gfotko ns/ w?Bz{ wko
d/Dr/ fe sz{ fJjBK Bz{ fBjZE/ eoe/ c"i gk; g/Ù ehs/. w?A fejk fe
s[;hA fJjBK s/ ekBz{Bh ekotkJh eoe/ ;ik d/ fdT[ s/ pknd ftZu w?A
f;zxK Bz{ fejk fe s[jkv/ Bkb d/ pkeh f;zx Ùjhd j' rJ/ jB. s[;hA
eh ukj[zd/ j'. T[jBK fejk fe fit/A s[jkvh o?n j? s/ w?A n¯;o d/
g[ZSD s/ fJj th g[ZfSnk fe i' fwbNoh d/ nc;o s[jkv/ gk; nkJ/
;B T[jBK ftZu'A e'Jh fizdk th j? iK wko fdZs/. f;zx B/ itkp fdZsk
fe fJZE/ e'Jh th fizdk nkdwh BjhA sK tZvk nc;o o'j ftZu nk
frnk s/ T[;B/ fejk fe pkpk sz{ jN ik. j[D n;hA nkg/ fBZpV
btKr/. T[; fdB, d{;o/ fdB, sh;o/ fdB 10 sohe sZe r'bh ubdh
ojh. fJZe egskB bkfJN tkbh rzB b? e/ G'o/ ftZu ikD bZrk sK
f;zx B/ po?;N wko e/ iywh eo fdZsk i' pknd ftZu j;gskb ik e/
wfonk gsk BjhA pfunk. fJ; G'o/ dh j/mbh SZs gkDh d/ ;wsb d/
pokpo dh j?. frnkBh i?b f;zx d/ nkT[D sZe fJj f;zx fizdk G'o/
ftZu ;B. eJh efjzd/ jB fe fJjBK B/ frnkBh s/ r'bh ubkJh go
n;b ftZu T[jBK Bz{ sK fJ; d[ÙN d/ nkT[D dk gsk jh BjhA ;h.
f;zxK B/ G'o/ ftZu Ùjhd sK j' jh ikDk ;h go i/ T[BQK Bz{ fJ;d/
nkT[D dh ypo j[zdh sK fJj f;zx fJ;Bz{ ˜o{o wkod/. pknd ftZu
G'o/ ftZu fwouK dhnK g'NbhnK Bz{ ibke/ s/ ifjohbh r?; tkb/ p?r
;[ZN/ s/ jZE roB/NK dh tkSV ehsh fi; Bkb f;zxK dhnK nZyK ”s/
n;o j'fJnk. fJe f;zx G'o/ ftZu'A pkjo fBefbnk s/ EK s/ Ùjhd eo
fdZsk s/ pkeh fszB f;zx th Ùjhd eo fdZs/. fJ; soQK ;oeko B/
ikbwkBK Yzr Bkb jwbk eoe/ Xow dh p/gsh ehsh.
tkfjr[o{ ih ek ıkb;k.
tkfjr[o{ ih eh ¯sfj..
 
‐0‐ 
 ““nzfwqs;o ub'A””
id'A f;Zy c"ihnK B/ fJj Bknok fdZsk
gq'H jofizdo f;zx wKrN

3 i{B Bz{ Gkosh c"i dopko ;kfjp ezgb?e; ftZu dkyb j'
rJh. fJ; fJfsjk; dh wkVh xNBk tkgoB dk f;Zy wBK T[Zs/ vz{xk
n;o j'fJnk. fJ;/ eoe/ c"i ftZu id'A T[;B/ fJeZb/ s"o ”s/ iK
;w{fje s"o ”s/ fJ;d/ fybkc i'odko nktk˜ p[bzd ehsh. go fJ;
fto'X ftZu ;G s'A tZvk o'; f;Zy c"ihnK dk ;h i' p?oeK SZv e/
nkgD/ gftZso Xow n;EkB jfowzdo ;kfjp tZb uZb gJ/. ;Zs i{B
Bz{ 9 f;Zy o?ihw?AN B/ rzrkBro s'A pˆkts eo fdZsh. fJj b'e
ckfJfozr eod/ j'J/ ““;zs ioB?b f;zx f˜zdkpkd”” Bkno/ bkT[Ad/ j'J/
NoZeK ftZu ;tko j' e/ nzfwqs;o tZb uZb gJ/. o;s/ ftZu g[fb;
Bkb w[ekpb/ ftZu fJe g[fb; tkb/ dh w"s j' rJh s/ eJh cZNV j'
rJ/. fJBQK ftZu'A e[M b'e fdZbh tZb uZb gJ/ ns/ dkyb j' rJ/.
fJBQK f;Zy c"ihnK dh frDsh 600 d/ brGr ;h. fJj gfjbh f;Zy
o?ihw?AN ;h i' gzikp gj[zuD ftZu ekw:kp j' rJh ;h. cohde'N s'A
E'VQh d{o fJZe fgzv ftZu b'eK B/ fJ; o?ihw?AN Bz{ ukj-gkDh ghD bJh
o'fenk. fgZSk eo ojh c"i B/ fJBQK T[Zs/ jwbk eo fdZsk. 100 u'A
15 f;Zy c"ih wko/ rJ/. pˆkts brGr ;ko/ Gkos ftu j'Jh fiE/
fes/ th f;Zy c"ih ;B fJzBQK ftZu f;Zy o?ihw?ANb ;?ANo, okwrVQ oKuh
gqw[Zy j?. fJZE/ e[ZM Bt/A ozro{NK ;w/s 2000 d/ eohp f;Zy c"ih ;B.
fJBQK dh nrtkJh f;gkjh r[oBkw f;zx eo fojk ;h . fJ;Bz{ Xow
gqukoe dk fyskp fwfbnk j'fJnk ;h ns/ fJ; Bz{ ;ko/ fgnko Bkb
frnkBh ih efjzd/ ;B. T[; fdB n?stko ;h. ;t/o d/ dhtkB wro'A
fJBQK c"ihnK B/ NoZeK ftZu jfEnko ns/ n;bk bZdDk Ù[o{ eo
fdZsk. fvT{Nh ”s/ yVQ/ ;zsohnK iK i{Bhno nc;oK B/ fJ;dk e'Jh
fto'X BjhA ehsk. fJj ;ko/ b'e w{e-doÙe pD t/y oj/ ;B.
fpqr/vhno n?;H;hH g[oh B/ fJBQK Bz{ o'eD dh e'fÙÙ ehsh. T[j eko
ftZu d"V e/ fJBQK c"ihnK Bz{ o'eD bJh frnk. fJ; s'A pknd r[oBkw
f;zx dh ewkB j/m fJj c"ih ns/ f;thfbnB rZvhnK ftu ;tko j'
e/ nzfwqs;o tZb uZb gJ/. go 190 whb d{o SZsh;rVQ o/bt/ ;N/ÙB
e'b nkofNboh B/ fJBQK dk okj o'fenk. fJBQK ftZu'A eJh wko/ rJ/
ns/ 126 B/ nksw ;wogD eo fdZsk. g{B/ ftZu 150 f;Zy c"ih
NoZeK ns/ gqkJht/N pZ;K ftZu p?m e/ T[Zsoh w/B o'v tZb Bz{ uZb
gJ/. wjko o?ihw?AN B/ fJBQK Bz{ o'eD dh e'fÙÙ ehsh. wjko o?ihw?AN d/
3 itkB wko/ rJ/ ns/ eJh cZNV j' rJ/.
r[ioks ftZu pb;o ftZu c"ih p?oeK s'A pkjo nk rJ/. fi;
soQK pkeh EktK ”s/ tkgfonk fJ;/ soQK fJZE/ th jfEnko b[ZN bJ/
rJ/ ns/ c"ih rZvhnK ftZu ;tko j' e/ gzikp tZb Bz{ uZb gJ/. f;Zy
c"ihnK dh prkts B/ fJe BthA r[zMbdko ;fEsh g{o/ Gkos ftZu
g?dk eo fdZsh ;h. pzrkb, wZX gqd/Ù, fpjko, :{HghH, wjkokÙNo,
r[ioks, oki;EkB fJBQK ;kfonK okiK ftu n?woi?A;h torh ;fEsh
g?dk j' rJh. b'eb gqÙk;B mZg j' u[Zek ;h. g[fb; EkfDnK s'A GZi
u[Zeh ;h fe f;Zy c"i nk ojh j?. c"i Bz{ c"i jh o'e ;edh ;h. fJj
efjDk ;h c"ih ioB?b f;zx dk. fJBQK f;Zy c"ihnK dk otZJhnk nkw
b'eK Bkb T[; soQK dk BjhA ;h fi; soQK dk otZJhnk c"i dk gzikp
ftZu ;h. f;Zy c"ihnK B/ T[j BjhA ehsk i' Gkosh c"i gzikp ftZu
f;ZyK ”s/ eo ojh ;h. fJj b'e id'A p?oeK ”u'A fBeb/ sK fJBQK e'b
nzfwqs;o gj[zuD bJh c"ih NoZeK s'A fJbktk j'o e[M BjhA ;h. fizBk
n;bk fJBQK Bz{ fwfbnk T[j fJBQK B/ u[Ze fbnk, fizBK s/b fJBQK
b?Dk ;h b? fbnk. ioB?b f;zx nZr/ efjzd/ jB fe n;hA e/tb
jtkJh ijk˜ okjhA jh nzfwqs;o gj[zu ;ed/ ;h. go jtkJh nZfvnK
T[Zs/ ;ys u"e;h oZyh ik ojh ;h. o;s/ ftZu EK go EK c"i B/ Bke/
bkJ/ j'J/ ;B. fJ; pko/ ;kBz{ fJZXo'A ik oj/ gzikph NoZeK tkb/ jh dZ;
fdzd/ ;B fe n?B/ feb'whNo ”s/ Bkek j?. gfjbK sK n;hA o;sk pdb
b?Ad/ ;K go id'A e'Jh ukok Bk j[zdk sK n;hA w'ouk s'V e/ nZr/ bzx
iKd/ ;h feT[Afe fJj b'e ;VeK d/ feBko/ w'ou/ bkJh p?m/ ;B go
n;hA rZvhnK ftZu fJBQK s'A E'VQ/ fpjso ;fEsh ftZu j[zd/ ;h. ;' n;hA
w'ouk s'VB ftZu ekw:kp j' iKd/ ;K. Gkos ;oeko bJh ;G s'A
tZvk ysok ns/ u[D"sh f;Zy c"ihnK B/ g?dk ehsh. ;ko/ Gkos s'A
brGr 4000 f;Zy c"ih p?oeK SZv e/ nkgD/ gftZso Xkowe ;EkB
jfowzdo ;kfjp tZb uZb gJ/. fJBQK c"ihnK B/ fJj ypo ;[Dh fe c"i
dopko ;kfjp ftZu tV rJh j? s/ T[ZE/ fJ;B/ pj[s B[e;kB ehsk j?.
fJj ypo ;kohnK f;Zy o?ihw?ANK ftZu nZr dh soQK c?b rJh. fJj th
fJZe ;ukJh j? fe fe;/ th okiBhfse, ;wkfie iK Xkofwe
xNBkeqw dk n;o c"i ”s/ th j' ;edk j?.
g{B/ ftZu gzikp o?ihw?AN d/ f;Zy f;gkjhnK B/ pˆkts eo
fdZsh. fJ;s'A fJbktk mkD/, wjkokÙNo ftZu, izw{, f;bhr[Vh,
f;buo ns/ nbto ftZu fJBQK f;Zy c"ihnK B/ nzfwqs;o uZbD dk
Bknok fdZsk. fJBQK ftZu'A eJhnK B/ ihHNhHo'v d/ Bkb-Bkb gzikp
tZb uZbDk Ù[o{ eo fdZsk. eJhnK Bz{ T[Zso gqd/Ù pkovo T[Zs/
rVtkb o?ihw?AN B/ o'eD dh e'fÙÙ ehsh. fJE/ thj-shj f;Zy itkB
wko/ rJ/. fJBQK f;Zy c"ihnK T[Zs/ nDfrDs sÙZdd j'J/. ;{osrVQ
ftZu fijV/ f;Zy c"ihnK B/ pˆkts BjhA th ehsh ;h T[BQK Bz{ xoK
s'A eZY e/ wkfonk frnk. fijV/ c"ih S[ZNh nkJ/ j'J/ ;B T[BQK Bz[ th
Gr"V/ eoko d/ fdZsk frnk. pknd ftZu fizBh ;˜k Gr"V/ c"ihnK Bz{
fwbh T[Bh ;˜k jh fJBQK S[ZNh frnK Bz{ th fwbh. fJZE/ fJj
toBd:'r j? fe T[; ;w/A 80,000 f;Zy c"ih Gkos dh oZfynk ;/tktK
ftZu jk˜o ;B. go e/tb 6 gqshÙs f;Zy c"ihnK B/ jh pˆkts
ehsh ;h. b?cH ioBb jopyÙ f;zx id'A frnkBh i?b f;zx Bz{ fJ;
pko/ fwb/, i' fe Gkosh c"iK d/ ;[gohw ewKvo ;B, T[BQK B/ fJ; rZb
dh gq'VQsk okÙNogsh frnkBh ˜?b f;zx w{jo/ ehsh fe f;Zy c"ih
fet/A ;ko/ xNBkeqw s'A nbZr ofj ;ed/ ;h. id'A T[j nkgDh ;/tk
bJh ;"Aj r[o{ rzqE ;kfjp s'A u[Zed/ jB sK fco T[j r[o{ rzqE ;kfjp dh
p/ndph fet/A ;jko ;ed/ ;h< f;Zy c"ihnK dk p?oeK SZvDk 1947
s'A pknd c"ih pˆkts dh gfjbh xNBk ;h. fJ;B/ Gkosh c"i dh
B?fse Ùesh Bz{ pj[s B[e;kB ehsk feT[Afe f;ZyK Bz{ Gkosh c"i dh
fizd-ikB ;wfMnk iKdk j?. fJBQK dk i?ekok jh Gkosh c"i dk
i?ekok j?. fJfsjk; tZb fBrkj wkohJ/ sK gsk bZrdk j? fe 1947,
1962, 1965, 1971 ftZu fizBh e[opkBhnK f;ZyK B/ ehshnK jB
ÙkfJd fe;/ th d{ih e"w dhnK BjhA jB. thosk gde ;G s'A
f˜nkdk f;ZyK e'b jB, gowtho uZeo fi; Bz{ ;opT[Zu thosk
g[o;eko wzfBnk iKdk j? 11 ftu'A 5 f;ZyK e'b jB. fJ; s'A fJbktk
w"i{dk ;w/A ftu 1999 d/ ekofrb nkgo/ÙB ftZu bVB tkb/ ns/
woB tkb/ 50 gqshÙs c"ih f;Zy ;B.
 fJfsjk; rtkj j? fe 1943 ftZu ;G s'A gfjbK nzro/˜K
fto[ZX pˆkts eoB tkb/ c"ihnK ftZu 60 gqshÙs f;Zy ;B. fJ;
;w/A d"okB gfjbh gzikp o?ihw?AN B/ pˆkts ehsh ;h, fi; ftZu 80
gqshÙs f;Zy ;B. fiBQK B/ pknd ftZu iBob w'jD f;zx dh ewkB
j/m nkJhHn?BHJ/H pDk e/ ;[GkÙ uzdo p'; dk ;kE fdZsk. ;fjb, Ùkj
Btk˜ s/ w/io fYZb'A fszB/ nc;o fiBQK ”s/ bkb feb/ s'A pˆkts dk
d'Ù bk e/ w[eZdwk ubkfJnk frnk, fJj ;ko/ gzikph ;B. fJj th
toBD:'r j? fe fJBQK fszB/ c"ih nc;oK dh ekBz{Bh nrtkJh
itkjo bkb Bfjo{ ns/ fiBkj tor/ Gkos d/ B/sktK B/ ehsh ;h.
go 1984 ftZu p[fBnkdh coe fJj ;h fe T[d'A ;oeko poskBhnK
s'A GkoshnK d/ jZE nk rJh ;h. p/ÙZe nzs Bz{ c?;bk fJj j'fJnk fe
fJBQK dhnK g?BÙBK ikoh oZyhnK ikDrhnK. go 1984 s'A pknd
j[D se fJj ;j{bsK ;oeko tZb'A f;Zy c"ihnK Bz{ BjhA fdZshnK
rJhnK. p/ÙZe pj[s/ Xowh c"ih tho gzikp d/ eJh ndkfonK ftZu
fiBQK ftZu pj[frDsh Ù'qwDh ew/Nh ftZu ;/tk eo ojh j? go fJ;s'A
fJbktk nfij/ c"ih thoK dh frDsh pj[s f˜nkdk j? i' nZi sZe
o'˜h o'Nh dh bVkJh ftZu bZr/ j'J/ jB. eJh ;z;EktK fJBQK c"ih
thoK d/ BK j/m g?;k fJeZmk eoh p?mhnK jB. go fJBQK ftZu'A
pj[fsnK Bz{ nZi sZe e'Jh g?;k BjhA fwfbnk.
Xowh c"ihnK dhnK e[opkBhnK Bz{ G[bkfJnk BjhA ik ;edk.
fJBQK nkgD/ Xow n;EkBK dh gftZsosk bJh nkgDhnK B"eohnK
Bz{ bZs wko e/ nzfwqs;o tZb ukb/ gJ/ ;B.
GkJh nwohe f;zx, Xowh c"ih n?;';hJ/ÙB d/ gqXkB jB.
;kohnK ;z;EktK ;w/s/ jo/e f;Zy Bz{ fJBQK Xowh c"ihnK dk g{ok
;fseko eoBk ukjhdk j? i' fJBQK Xowh c"ih thoK dh gfjbh
fÙekfJs j?. fJ;s'A fJbktk fgzv gZXo iK r[od[nkok ew/Nh gZXo ”s/
fJBQK Bz{ ftZsh ;jkfJsk fdZsh ikt/. Ù'qwDh ew/Nh Bz{ ukjhdk j? fe
fJe Xowh c"ih ftzr ;Ekfgs eo/ i' fJBQK c"ih thoK dh wkbh wdd
eo/.
 
‐0‐ 
 
 
 
 
 
 
 

Gkr - shik
;kfjs
 bj{ d/ u[pZu/
nihs e"o

y[Ùtzs f;zx j[D/ nzfwqs;o s'A tkg; nkfJnk j?. T[jd/ ;kjK
ftZu r[Z;/ dhnK bgNK T[Zm ojhnK B/. ““fszB ;" r'bhnK bZrhnK B/
dopko ;kfjp ”s/. fJe nzBQk okrh nwohe f;zx nzdo p?mk ;h, T[jBz{
T[E/ jh r'bh bZrh. bkÙ sK Xohe e/ pkeh bkÙK Bkb jh ;kV fdZsh
rJh, go T[jdk bj{ fi; ekbhB ”s/ v[fbQnk, T[j ;kc BjhA j'
;fenk. gz{fMnk, X'sk, orfVnk go wZyhnK nk e/ T[ZE/ jh pfjzdhnK
jB. s/ bj{ dh jtkV th fdB' fdB fsZyh j'Jh iKdh ;h. ;' fwbNoh
tkfbnK B/ T[; ekbhB dh T[Bh Nkeh jh eZN e/ bkj bJh s/ Uvk jh
j'o N[eVk T[; ekbhB ftZu i'V fdZsk J/.””
w?A ;'udh jK, ;kv/ ;kfonK d/ fdbK ftZu th y{B d/ fJj' fij/
u[pZu/ fijV/ pD/ B/, T[jBK Bz{ fezBK jh T[bhu bt/, fijVk bj{ fwZNh
ftZu ou frnk J/ T[jdk eh j't/rk< y{B Bz{ sK ÙkfJd tes gz{M
d/t/rk, go dkr T[ZE/ jh ofjDr/. bj{ dh rzX nkfj;sk nkfj;sk
jtkV pD/rh jh. ı"bd/ r[Z;/ dhnK s/ Bg[z;e o'j dhnK wZyhnK bZy
T[vkT[D d/ pkti{d th w[V-fxV e/ T[;/ bj{ d/ dkr ”s/
fGDfGDkT[ADrhnK.
fiBQK d/ jZEK ftZu skes j?, s/ fiBQK B/ nkgDh skes dk
ewkb ftyke/ nrbhnK fJb?eÙBK bJh fjzd{ t'NK ;[oZfyns eo
bJhnK B/, T[BQK e'b'A f;oc w?A jh BjhA, jo f;Zy fJjh g[SDk ukj[zdk
J/ nZi, fe ;kv/ fdbK ftu jtkV SZvd/ fJ; bj{ d/ dkr dk eh
eo'r/< e?Auh b? e/ fJ; N[eV/ Bz{ th eZN fdUr/< s/ fJj dh Ekt/A fJZe
BtK N[eVk i'Ve/ oc{ eo fdUr/<
d[yh wBK ftZu, y"bd/ f˜jBK ftZu, r[Z;/ Bkb GydhnK ;'uK
ftZu s/ r'bhnK Bkb SkBDh j'J/ fdbK ftZu nZi jo wK, jo G?D,
jo gsBh, nkgD/ uoy/ dh wkjb Bz{ cV e/ g[ZfmnK r/V ojh J/,
feT[Afe efjzd/ B/ fe uoy/ Bz{ g[ZfmnK r/V' sK xo'A rJ/ pzd/ tkg;
gos nkT[Ad/ B/.””
 jo shi/ xo ftZu e'Jh Bk e'Jh nzfwqs;o frnk j'fJnk J/.
xofdnK Bz{ e'Jh gsk BjhA fe T[j feZXo/ b[fenk j'fJnk J/,
nzvorokT[Av J/, fe;/ d';s e'b fe;/ j'o Ùfjo ubk frnk J/, fe
wkfonk ik u[Zek J/.
woB tkfbnK dh frDsh dk e'Jh nzdk˜k BjhA. fwbNoh
tkb/ efjzd/ B/, ;Zs nZm ;" pzd/ wo/ B/. NkJhw˜ (bzvB) dh ıpo ;h
fe ;kY/ s/oQK ;" bkÙK ibkJhnK B/ fwbNoh B/. fNqfpT{B dk ;fszdo
f;zx efjzdk j?, ““g{oh gqeowK ftZu fJZe fJzu EK th nfijk BjhA ;h
fijVh ykbh j't/. bkÙK feZXo/ fJZe d{i/ d/ T[Zs/ gJhnK ;B, Y/oK d/
Y/o, s/ feXo/ J/Bh B/V/ fe fJe dh pKj d{i/ dh pKj Bz{ iK bZs Bz{
S{j ojh ;h. oks d/ jB/o/ ftZu NoZeK d/ NoZe Go e/ bkÙK ;Zs nZm
tZy'-tZy wVQhnK ftZu b? rJ/, s/ fJeZmhnK, Y/o bk e/ ;kVd/ oj/.
f;oc ukNh ftzv dhnK wVQhnK ftZu jh B"A ;" dZ; bkÙK ;kVhnK
rJhnK, fijVk fJzukoi ;h, T[jB/ w?Bz{ y[d dZf;nk J/.
““fJ; fj;kp BkbHHH<”” w/oh nktk˜ ezpdh J/. bkÙK dh
frDsh dk fj;kp eofdnK w?Bz{ nkgD/ f˜zdk j'D ”s/ r[Z;k nkT[Adk
J/.
““mhe nzdk˜k BjhA, go j˜koK dh.”” T[j efjzdk J/. J/v/ bzw/ T[Zu/ s/
e[okjV/ pzd/ dhnK nZyK ftZu ;[oı nZEo{ B/.
c/o T[j nkg/ jh efjzdk J/, ““c/o eh j'fJnk. ;skoK ;" ;Zs s'A
;skoK ;" fJekBt/A sZe d' bZy f;Zy wkfonk frnk ;h. jfowzdo
;kfjp d/ fJjh p[zr/ uko tkoh spkj j'J/ ;B s/ uko tkoh w[Ve/
“pDkJ/ rJ/ ;B. f;Zy sK pfDnk jh woB bJh n?.””
fJj xZb{xkok id'A tkgfonk, sK w?A s/ w/oh p/Nh J/EB˜ ftZu
;K. fe;/ B/ N?bhth˜B dhnK ypoK ;[DhnK s/ dZf;nk, ““r'bvB
N?Agb ”s/ c"ih jwbk j' frnk J/.””
c"ih jwbk< r'bvB N?Agb th e'Jh r'nk iK Ykek n? fe c"iK
B/ uVQkJh ehsh J/ T[jd/ ”s/<
:kd nkJ/ ı[Ùtzs f;zx d/ gkobhw?AN ftu tko-tko nky/ b¯˜, ““i/
r'bvB N?Agb ftZu c"i dkıb j'J/rh, sK ı{B Bkb BjkT[DK gt/rk
T[jBz{. bj{ dhnK BdhnK tfj s[oBrhnK. e'Jh j'o o;sk bZG'.””
rZbpks eo', ;wZf;nk dk jZb bZG'.
 s/ fJzdok rKXh d/ tko-tko nky/ j'J/ b¯˜, ““r'bvB N?Agb
ftu ¯"i Bz{ BjhA G/fink ikt/rk.””
s/ j[D--<
bZrk, fJj rqhe N?qi/vh ;h. n;bh wkfJfBnK ftZu rqhe N?qi/vh. fiZE/
;G gksoK Bz{ gsk j[zdk J/ fe T[j w"s dh fGnkBesk tZb tX oj/
B/, go e'Jh T[jBK d/ fi;wK s/ f˜jBK s'A pkjobh skes, fi; Bz{
ˆ?ph Ùesh th fejk ik ;edk j? iK y[d wbe[b w"s--T[jBK Bz{
gb-gb gob' tZb s'oh fbiKdh J/.
fJE/ fJj ˆ?ph skes ÙkfJd fJzdok rKXh y[d ;h. ˜ok ;'u' sK fJjh
bZrdk j? fe f;o¯ T[;/ Bz{ gsk ;h fe fJj gob' tkgo/rh, s/ fJ;
soQK tkgo/rh. fJj th ÙZe j[zdk J/ fe eh fJj gfjb'A ;'uh ns/ ;wMh
j'Jh, gb?B ehsh j'Jh gob' jh sK BjhA ;h<
phHphH;hH dhnK ypoK, jo xzN/ wro'A. jwbk, N?Ae, s'gK,
pko{d, bkÙK.
NkJhw˜ dh ıpo, ““bkÙK ftu e[M n"osK s/ pZfunK dhnK bkÙK th
;B.””
jo rqhe d';s ;kv/ d'jK Bkb tX/o/ Bowh Bkb g/Ù nk fojk ;h,
nc;'; eo fojk ;h. fi; soQK T[j ;kv/ xo wksw ”s/ nkJ/ j'D.
go fjzd[;skBh ebuo ro[Zg dk jo pzdk, fi; d/ ftZu f;Zy
f;o¯ d' jh ;BL w?A s/ nogBk, f;o¯ T[; r'b/ pko{d dh rZb eo
fojk ;h. fijVk ;zs fGzvoKtkb/ ns/ T[;d/ ;/teK B/ nzdo iwQK
ehsk j'fJnk ;h. efj oj/ ;B, “ftukoh fJzdok rKXh j'o eodh th
eh<”
nogBk dhnK nZyK ftZu r[Z;/ d/ nZEo{ ;B, s/ T[j T[BQK Bz{
NkJhw˜ dhnK ıpoK ftyk ojh ;h. fJe ıpoL bkÙK ftZu eJh
B"itkB w[zfvnK dhnK bkÙK ;B fiBQK d/ jZE fgZm fgZS/ pzB/ j'J/ ;B,
gZrK bZEhnK j'JhnK ;B, s/ wZE/ ”s/ r'bh bZrh j'Jh ;h. d{ih ıpoL
bkÙK ftZu n"osK ns/ pZfunK dhnK bkÙKHHH. ““pZfunK B/ eh e;{o
ehsk ;h< T[j th nkszetkdh ;B<”” nogBk B/ fejk.
nkb fJzvhnk o/vhU dk johÙ nt;Eh efjD bZrk, ““nko :{
Ù'no d/ to fJB';?AN<””
 s/ nogBk bV gJh T[jd/ Bkb, ““tN v{ :{ whB< pZu/
fJB';?AN BjhA j[zd/ sK eh j[zd/ B/< pZfunK dhnK bkÙKHHH.”
w?A T[jBz{ ewo/ ftZu b? nkJh T[j o' ojh ;h. w?A fejk, ““sz{
efjzdh ;h Bk, nkgD/ w[be s'A pkjo j'o feZXo/ BjhA ofjDk! feT[Afe
nkgD/ w[be s'A pkjo ;?ezv ebk; f;Nh˜B pD e/ ofjDk g?Adk J/.
go nkgD/ jh w[be ftZu jo wkJhBko/Nh Bz{ ;?ezv ebk; f;Nh˜B
pDBk g?Adk J/, fJj BjhA ;h Bk edh ;'funk. j[D ;'uDk gt/rk.””
tkg; nkJ/, sK fJe nihp soQK dk d'ckV ;h. jo fjzd{
fwbNoh n?eÙB Bz{ mhe efj fojk ;h, s/ f;o¯ jfowzdo ;kfjp d/
nzdo iwQK ehs/ rJ/ r'bk pko{d dh rZb eo fojk ;h. s/ jo f;Zy ı{B
dh T[; j'bh dh rZb eo fojk ;h fijVh jfowzdo ;kfjp dh gqeowK
ftZu y/vh rJh.
j'o sK j'o w/oh shjK tfoQnK dh nih˜ d';s s'Ùh efjD
bZrh, ““go ihs, nzdo J/Bk r'bk pko{d ;h, T[j feT[A fJeZmk ehsk
j'fJnk ;h T[BQK B/<””
““w?A T[jBK d/ r'b/ pko{d Bz{, okJhcbK s/ wÙhB rzBK Bz{ i;NhckJh
BjhA eodh. ˆbs J/ fJj, fe;/ th wzdo, r[od[nko/ ftZu w"s dk fJj
;wkB oZyDk. go i/ sz{ w[be dh tzv t/b/ tkfxUA, gob/ gko j[zdh sK
s?Bz{ gsk bZrdk fe fJj th vo dh jh fJZe w?Bh¯?;N/ÙB j[zdh J/.
T[Ai T[jBK Bz{ fJj BjhA ;h eoBk ukjhdk. bVBk jh ;h, pukn
eoBk jh ;h fe;/ j'o EK s'A eod/, jfowzdo ;kfjp ftZu BjhA. go c/o
th, fJ; soQK c"i dk jwbk! fit/A fe;/ d{i/ w[be ”s/ uVQkJh ehsh
j't/. jB/Qo n? Bk, fe nzdo fizB/ th pzd/ ;B, ;G Bz{ wko ;[ZfNnk!””
““go s?Bz{ gsk J/ fe nzdo'A, ;o'to ftZu'A wDK d/ wD ;'B/ d/
rfjD/ fwb/ B/. n?j fijVk eo'b pkˆ vkek fgnk ;h Bk, T[j rfjD/
th T[E'A jh bZG/ B/.””
““nZSk, BK fbfynk j'fJnk ;h T[BQK T[Zs/ eo'b pkˆ tkfbnK
dk< s/ Bkb/ sz{ ik e/ ;o'to ftZu'A fBebd/ rfjD/ sZe nkJh J/A<””
w?Bz{ pj[s r[Z;k nk frnk.
““w/o/ Bkb ekjBz{ bVBh J/A NhHthH ”s/, o/vhU ”s/, nypkoK
ftZu, ;G EK s/ fJjh ıpoK B/.””
 feT[A Bk j'D. NhHthH ”s/, o/vhU ”s/, nıpkoK ftZu, ;G EK s/
fJjh ıpoK B/.””
feT[A Bk j'D. NhHthH s/ o/vhU ;oekoh nıpkoK T[BQK b'eK
dhnK fizBQK B/ jo d{i/ fdB ;oeko e'b'A bkfJ;?A; b?D/ j[zd/ B/, tZv/
fJzv;Nohfb;N fiBQK B/ ;oeko dh jh s{sh tikT[ADh j'Jh.””
T[j sK u[Zg j' rJh go w?Bz{ shjK ;kbK ftu gfjbh tko nfj;k;
j'fJnk fe s'Ù fjzd{ ;h s/ w?A f;Zy, J/;/ eoe/ n;hA d't/A tZyo'-tZyoh
;'u-;'u ojhnK ;K.
fJj eh eo fdZsk t'NK d/ wzrfsnK B/< fej' fijh Ùsozi y/vh fJj,
fe u"gV jh ftueko'A N[ZN rJh.
gzikph wBK ftZu fJj beho gk d/D dk r[Bkj e'Jh th
fJfsjk; w[nkc BjhA eo/rk fJjBK Bz{.
N?bhft:B ”s/ o/vhU ”s/, jo o'˜ ;oeko nkgDh c"ih
ekotkJh Bz{ “i;NhckJh” eoB ftZu o[ZMh j'Jh ;h. s/ fJj ;kps eoB
bJh fNZb bk ojh ;h fe jfowzdo ;kfjp ”s/ e'Jh r'bh BjhA ;h
ubkJh rJh.
nekb sys< pe"b ;oeko d/, nekb sıs ftZu sK w'ou/ bZr/ j'J/
;B. ezXK Bz{ gkVe/ wÙhB rzBK s/ s'gK phVhnK j'JhnK ;B. pko{d
cN frnk fJwkos Yfj gJh.
go ¯"ih ekotkJh eoB tkfbnK ftZu'A th d' uko sK nfij/
j'Dr/ jh fizBK dk eb/ik w"s d/ J/B/ fGnkBe sKvt Bz{ sZe e/ ezp
frnk j't/rk T[BQK ftZu'A jh fe;/ n¯;o B/ ı[;tzs Bz{ dZf;nk J/ fe
nekb sıs dh SZs Bz{ sK d{o'A jh nkowov N?eK Bkb T[vk fdZsk
frnk ;h. s/ c/o nzdo ÙkfJd nZr bZr rJh ;h. ;zs fGzvoKtkb/ s/
T[BQK d/ ;/te, fizB/ th nzdo ;B pkjo fBeb nkJ/. fijVh th
bVkJh j'Jh T[j nekb sıs d/ ;kjwD/, pkjo y[Zbh gfoeowK ftZu
j'Jh. gfjb' gfjb woB tkfbnK ftZu ;zs fGzvoKtkb/ th ;B.
T[jB/ fJj th dZf;nk J/ fe ;ko/ iD/ Ùpd rkT[Ad/ j'J/ Ùjhd
j'J/. jK d';s', fJ; soQK wodK tKrz{, w"s dk wy"b T[vkT[AfdnK
j'fJnK s/ N?eK d/ r'fbnK dh tkSV d/ ;kjwD/ Ùpd rkT[AfdnK
j'fJnK woB tkfbnK Bz{ Ùjhd jh nkfynk iKdk J/.
 s/ n;hA ;ko/ nwB-g;zd b'e fijV/ ;dk ;zs fGzvoKtkb/ d/
fybk¯ p'bd/ oj/ ;K s/ gzikp ftZu j'D tkb/ jo p/-p[fBnkdh esb
Bz{ fBzdd/ oj/ ;K, T[j th N?AeK d/ ;kjwD/ woB tkb/ fJBQK b'eK dh
w"s d/ ;kjwD/ nZi ykw'Ù yVQ/ ofjD bJh w˜p{o jK. i/ fJj b'e
eksb ;B, w[˜ow ;B sK fJjBK Bz{ gfjbK eksb pDkT[D dh
f˜zw/tkoh th je{ws dh jh J/. fJjBK Bz{ jfowzdo ;kfjp g[ukT[Dk th
fJ;/ ;kfiÙ dk jh fJZe fjZ;k ;h. pV/ skw-Mkw Bkb s/ s{shnK
BrkfonK Bkb ;zs fGzvoKtkb/ Bz{ cV e/ wro'A fojk eo d/Dk th fJ;/
;kfiÙ dk jh fJZe fjZ;k ;h. wro'A xZN'-xZN v/Y ;kb d/ d"okB
T[jBz{ “no?;N” Bk eoBk, s/ jkbks Bz{ fJ; “ebkJhw?e;” ”s/ g[uk
d/Dk, fJj ;G fJZe pj[s rfjoh ;kfiÙ jh bZr ojh J/. s/ ı[d
je{ws, :kBh fJzdok rKXh, w[be Bz{ pukT[D tkbh jho'fJB ;kıÙks
d/th!
““go ;fszdo sK efjzdk ;h fe bVkJh d' fdB s/ d' oksK
j[zdh ojh!””
““T[j sK fszBK fdBK wro'A id'A frnkBh ˜?b f;zx UE/ rJ/, r'bhnK
dhnK ntk˜K T[d'A th nk ojhnK ;B. n;K ;kfonK B/ ;[DhnK ;B
N?bhth˜B ”s/ T[j nktk˜K.””
““jK, ;[DhnK ;B.””
““;koh gfoeowk d/ j/mK fojkfJÙh sfjıkB/ B/. T[jBK ftZu
;?AeV/ pzd/ ;B. ÙkfJd j˜ko, v/Y j˜ko iK tX/o/. T[j nkfbQnK
Mo'fynK ftZu'A r'bhnK ubk oj/ ;B. wro'A T[BQK sfjykfBnK Bz{
pbk;N eo fdZsk c"i B/. gfoeowK ftZu s[ofdnK ni/ th p'n
nkT[Adh J/.””
w?A ezp iKdh jK. wbp/ j/mK ;V ojhnK bkÙK d/ T[Zs/ s[oBk!
:k y[dkfJnk!
wdB r'gkb j[D/ nzfwqs;o s'A nkfJnk J/. efjzdk J/, fizBQK
;ckJh tkfbnK B/ bkÙK Bz{ u[Zfenk ;h gfoeowK ftu'A, T[jBK ”u'A d'
Bz{ fwb e/ nkfJnK. efjzd/ ;B, J/BhnK bkÙK f˜zdrh ftZu gfjbh
tko sZehnK. c"i tkb/ efjzd/ ;B, fizBh woih J/ Ùokp ghU, go
bkÙK u[Ze e/ NoZeK ftZu bZd fdU. Ùokp s'A fpBQK J/Bk bj{ s/ J/Bh
w"s MZbDh jh Bkw[wfeB j[zdh J/.””
T[j efjzdk J/, ““jfowzdo ;kfjp ”s/ uko ;" pkjN fBÙkB B/ r'bhnK
d/. dopko ;kfjp ”s/ uko pzd/ wo/, s/ T[sbh SZs/ gJh fJe phV th
;V rJh.””
““fezB/ e[ pzd/ wo/ j'Dr/<””
efjzdk j? ““e'Jh nzdk˜k BjhA, go j˜koK jh. n?e;hNohfw;N
sK w;K d' YkJh ;" jh j'Dr/ T[jBK ”u'A. fJjh nzdk˜k J/. feT[Afe e[M
fgSb/ gk;/ pD/ xoK dhnK SZsK s'A NZg e/ GZi th rJ/ ;B.””
““go pj[s/ pzd/ fijV/ wo/, T[j ftuko/ fgzvK ftZu'A r[og[op
wBkT[D nkJ/ j'J/ ;B, phthnK pZfunK Bz{ Bkb b? e/.””
““go ;oeko sK efjzdh n? fe c"i B/ gfjb'A bkT[v;gheoK
”s/ n?bkB ehsk ;h fe pkjo nk ikU.””
““jK, dopko ;kfjp d/ nN?e t/b/ sK n?bkB ehsk jh ;h,
Gkt/A d{finK EktK ”s/ r[od[nkfonK T[Zs/ fpBQK fe;/ n?bkB d/ jwb/
j'J/.””
ni/ go;'A jh sK nB{g dh G?D dZ; ojh ;h d[yfBtkoD
;kfjp d/ pko/. gfNnkb/ ftZu fJ; r[od[nko/ d/ fpbe[b
;kjwD/ T[jBK dk xo j?. efjD bZrh, ““r[og{op ;h Bk. fgzvK ftZu'A
j˜koK b'e nkJ/ j'J/ ;B. pj[s b'e fijV/ tkg; BjhA iKd/ Ùkw Bz{
T[ZE/ jh bzro ”u'A o'Nh yk e/ ;" iKd/ B/, fJj ;'u e/ fe ;t/o dk
ehosB ;[D e/ tkg; w[V iktKr/ xoK Bz{. n;hA xpok e/ pZsh
irkJh, fpibh BjhA ;h. N?bhc'B t/fynk v?Zv ;h. g{o/ fJbke/ dh
fpibh s/ N?bhc'B v?Zv eoe/ c"i B/ r[od[nko/ ”s/ jwbk ehsk. fJZe
th r'bh nzdo'A pkjo BjhA nkJh. nkT[Dh th fe; soQK ;h. b'ehA
xpokJ/ j'J/ fJZXo-UXo d"Vd/ ;B. uheK, Ù'o s/ r'bhnK dh
dodBkjN. wro'A T[BQK B/ eJh NoZe bkÙK d/ bZd/. ;kv/ ;kjwD/.
n;hA nzdo'A ÙhfÙnK Bkb nZyK i'V e/ sZe oj/ ;K, s/ ezp oj/ ;K.
J/Bk fGnkBe fdqÙ. p'ohnK tKrz{ G[nk-G[nk e/ bkÙK Bz{ NoZeK ftZu
;[ZfNnk ik fojk ;h.HHH jB/ok ;h, Ù'o ;h, gob' ;h. sV¯-sV¯ T[;
s'A wro'A n;hA pZ; d' fdB eZY/ B/. eofcT{ ;h Bk. osk e[ fYZbk
j'fJnk J/ sK fdZbh nk rJ/ jK. UE/ sK o'Nh dh rokjh ;zx ftZu nV
iKdh ;h. okshA BhAdo BjhA ;h nkT[Adh, nk th ikt/ sK r'bhnK dh
dodBkjN ;[DkJh d/Adh ;h.””
w?A wdB r'gkb s'A g[Sdh jK, ““c/o feT[A BjhA ub/ nkJ/ T[j b'e<””
““g/Av{ pzd/. f;ZX/ ;kd/. ;'funk, pkjo c"i J/, pkb pZfunK
Bkb pkjo fBeb/ sK cV b?Dr/ T[j. J/E/ sK r[o{ okwdk; dk xo n?,
J/E/ fejVh nkcs nk ;edh J/<””
;e{No ftZu p?mh jK. ;e{No vokJhto f;Zy w[zvk J/. w?A rZbK
eoB bZr g?Adh jK, ““ekek feZE'A d/ ofjD tkb/ U<”” ““pkpk pekb/ d/
ih!””
““n?j nzfwqs;o ftu i' j'fJnk, T[jdk gsk J/< ıpoK ;[Dd/ ;kU<””
““gsk feT[A BjhA ih< ;kv/ xo sK d' fdjkVh sK o'Nh BjhA ;h
gZeh. wK w/oh sK ni/ th o'Adh ofjzdh n?. ;t/o/ gkm eoe/ nodk;
eoB t/b/ pkg{ nzfwqs;o dopko ;kfjp d/ ÙjhdK dk BK th b?Adk J/.
fJj puDr/ BjhA ih, fJj fiBQK B/ J/vk ˜[bw ewkfJnk J/HHH.”” s/
T[j r[Z;/ Bkb, o'j Bkb Gfonk j'fJnk p'bh ik fojk J/.
““go j[D j'J/rk eh<””-T[j g[Sdk J/.
““gsk BjhA, ““w?A efjzdh jK. s/ ;Zu efj ojh jK w?A, e[M gsk BjhA eh
j'J/rk.
T[j pV/ ftÙtk; Bkb efjzdk J/, ““pZ; ih, ykfb;skB
pD/rk j[D sK. J/Bk bj{ v[fbQnk j'fJnk n?t/A s/ iKdk BjhA.””
w? ezp iKdh jK. fJj eh eo fdZsk fJ; rqhe N?qi/vh Bz{ ;N/i eoB
tkfbnK B/. ykfb;skB dh rZb sK d' uko ftd/ÙK ftZu ofj oj/ pzd/
jh efonk eod/ ;B fiBQK B/ gq?; dk s/ j'oBK dk fXnkB nkgD/ tZb
fyZuDk j[zdk ;h, iK ykfb;skB d/ Bkno/ EZb/ nkgD/ GoktK-
GshfinK Bz{ fJzrb?Av iK iowBh iK e?B/vk wzrtkT[Dk j[zdk ;h.
ykfb;skB dh rZb fe;/ th ;'u-;wM tkb/ pzd/ B/ Bk ed/ ;'uh ;h,
Bk ehsh ;h. Bk fJj 1982 s'A w'ouk ubkT[D tkb/ nekbhnK dh
wzr ;h, s/ Bk jh wro'A ;zs fGzvoKtkb/ B/ fJjBz{ nkgDk Bkjok
pDkfJnk ;h.
nZi fJj eh j' frnk<
fJj cZNV “;kfJeh” dh wzr j? iK r[Zm/ brh “nkJhv?AfNNh”
dh< w?A fJ; bc˜ Bz{ nZi-eZbQ o'˜ eJh tkoh ;[Ddh jK-gVQ/ fby/ s/
f;ZX/ ;kd/, d'jK fe;wK d/ pzfdnK d/ wz{j'A.
 fJj rbsh j' rJh vokwk ouD tkfbnK s'A. T[jBK B/ sK
f;ZXk ;kdk t'NK dk vokwk y/fvnk ;h, fi; dh wkBf;esk s/
“;kJhekb'ih w/o/ tor/ r?o-g[bhNheb pzd/ Bz{ th ;wM nkT[Adh gJh
J/. fi; soQK wkoro/N E?uo B/ ckeb?Av dk vokwk ehsk ;h s/ d{ih
tkoh gokJhw wfB;NofÙg fiZs bJh, fi; soQK ohrB B/ ro/B/vk dk
vokwk ehsk, fi; soQK y[d fJzdok rKXh B/ jh pzrbkd/Ù dk vokwk
ehsk ;h, T[;/ soQK dk vokwk fJj th ;h feT[Afe fJb?eÙBK pZ; n"j
w'V ”s/ yb'shnK B/. T[AM ;'funk ikt/ sK nekbh gkoNh B/ th w'ouk
Ù[o{ eoB bZfrnk sK Jhb?eÙBK dh rZb ;'uDh jh J/. b'e< iBsk<
T[j eh uh˜ J/! T[j sK f;oc t'NK dh frDsh B/, iK MrV/-c;kdK
dh s/ izrK dh GZmh ftZu pbD tkbk pkbD! c/o fJzdok rKXh B/ sK
1977 dh fGnkBe jko t/yh j'Jh J/ s/ T[; s'A wro'A, w[V e/ gkto
ftZu nk ikD wro'A th, dZyD Gkos ftu j'Jh ˜pod;s jko d/
T[jd/ ˜yw ni/ nZb/ B/. fJb?eÙBK tk;s/ fe;/ fJj' fij/ vokw/ dh
b'V ;h je{ws Bz{. fJ; eoe/ fgSb/ d' ;kbK s'A fJ; ;wZf;nk dk
e'Jh jZb BjhA ;'funk frnk. id'A th rZbpks f;o/ uVQB bZrh, iK
y[d e'Jh ;ys rZb efj fdZsh gkobhw?AN ftZu iK j'w wfB;No ;/mh
e'b'A nytk fdZsh. rZb f;o/ uVQdh-uVQdh N[ZN rJh.
T[Ai rZb ftZu'A j? th eh ;h. nr;s 1982 ftZu id'A
nekbhnK B/ w'ouk Ù[o{ ehsk ;h sK n;bh wzrK fBo'b nkofEe ;B.
Xkowe wzrK sk n?t/A r'N/ tKrz{ Bkb NKehnK j'JhnK ;B. T[j wzB th
bJhnK rJhnK. go nkoEe wzrK, fijVhnK ;w[Zu/ gzikphnK bJh
;B, fjzd{nK s/ f;ZyK d'jK bJh ,:kBh uzvhrVQ dh wzr, gkDh dh wzr
s/ gzikph p'bD tkb/ fJbkfenK dh p'bh d/ nkXko ”s/ iKu-gVskb
dh wzr. fJjBK ftZu'A gzikph p'bD tkb/ fJbkfenK pko/ s/ dfonktK
d/ gkDh pko/, d't/A w;b/ fNqfpT{Bb Bz{ d/D bJh nekbh wzB rJ/ ;B.
pkeh ojh rZb uzvhrVQ dh. T[jd/ pdb/ T[j uzvhrVQ d/ Bkb bZrd/
e[M fgzv, s/ g?;k th, jfonkD/ Bz{ d/Dk wzBd/ ;B. fJj eh ;h fi; B/
J/Bh ikfJ˜ wzr ftZu th nfVZek vkjh oZyD bJh je{ws Bz{
T[e;kfJnk<
fJjd/ pko/ f;oc fenk; jh ehsk ik ;edk j?. (T[Ai sK fJjh
efjzd/ B/ ;ko/, fe fJzdok rKXh d/ wB ftZu eh n?, fJj T[jd/ ;kjtK
Bkb T[jd/ fi;w d/ nzdo iKdh jtk Bz{ th gsk BjhA bZrdk, s/ e'b
p?m/ pzd/ Bz{ eh gsk bZr/rk. T[jd/ wB ftZu p[D/ iKd/ g/N/ dk fe;/ Bz{
th gsk BjhA bZrdk. go fenk; sK ehsk jh ik ;edk J/. BjhA<)
pj[s/ b'eK dk fenk; fJjh j? fe fJj ;koh y/v ;'uh-;wMh s/ frDh-
fwZEh j'Jh ;h. fJj rqhe Nq?i/vh gfjb'A jh pVh ;[nko e/ f˜jB ftZu
fby bJh j'Jh ;h, wro'A f;oc ;N/i ehsh rJh. jo rZbpks fe;
soQK s'V fdZsh iKdh ojh fJjd/ pko/ s[;hA ;ko/ jofeÙB f;zx
;[oihs dk nkoNheb nko;h ftZu gVQ jh u[Ze/ j'. e'Jh c?;bk f;o/
BjhA uVQB fdZsk frnk, feT[Afe je{ws Bz{ fJj gZek gsk ;h fe fJ;
soQK bwekJh oZyD Bkb xZN' xZN fJj ;wZf;nk sK ;[bM/rh BjhA,
;r'A j'o s/˜ j't/rh, “w'w?ANw” cV/rh. gsk ;h, id'A n?ihN/ÙB Gyh,
e[M esb j'J/, jfowzdo ;kfjp ftZu n;bk iwQK j'fJnk, fjzd{nK
ftZu o'; tX/rk. nwB-g;zd nekbh bhvoK d/ jZE'A w'ou/ dh
tkrv'o fBeb e/ “izrh” bhvofÙg, :kBh Ù[o{ ftZu eKro; tb'A G/i/
rJ/ ;zs fGzvoKtkb/ d/ jZE ftZu nk ikt/rh. T[d'A iK d't/ roZ[g
nkg; ftZu bVBk Ù[o{ eo d/Dr/, s/ c/o pVh ÙkB Bkb c"i Bz{ nzdo
G/i e/ tkj-tkj yZN bJh ikt/rhl s/ i/ nkg; ftZu Bk bV/ sK
“pkjob/ nwB” dh ykso c"ih ekotkJh ehsh ikt/rh. s/ g{o/
fjzd';skB dh fjzd{ nkpkdh fJjh ej/rh, “puk fbnk fJzdok rKXh B/
w[be Bz{. toBkHHH.””
fjzd{ t'NK i/p ftZu! nrbhnK u'DK ftu gZeh fiZs.
fJj fej' fijh okiBhsh J/, je{ws dk fJj fej' fijk BÙk J/,
fijVk pzd/ Bz{ bkÙK d/ T[Zs'A dh s'o e/ b? iKdk J/ s/ T[jdh ˜who
ykw'Ù ofjzdh J/.
 
‐0‐ 
 d`kfoek Broh ekj/ e/ wr'b
fgqz;hgb ;fspho f;zx

nzpkb/ i/bQ s'A fojk j'D fgZS'A ;qh nzfwqs;o d/ doÙBK Bz{
ÙkB-J/-gzikp s/ ;tko j'D bZrk sK gfjbh rZb wz{j'A fBZebhL
““feZE/ j? gzi kp dh ÙkB!””
fJj sK fdZbh Bz{ fJZe nZy BjhA GkJh. fJj nkB-ÙkB jh sK
fdZbh dh nZy ftZu shbQ/ tKr oVedh ;h. id n;hA efjzd/ ;K,
frDsh s'A fes/ tZX n;K e[opkBhnK d/ e/ fjzd[;skB nk˜kd
eotkfJnk sK cZN fJzdok rKXh efjzdh ;h fe “;kv/ :{HghH dh xkb
xZN BjhA.”
n;hA id dZ;d/ jK fe j[D GZ[y/ fjzd[;skB Bz{ nzB gj[zuk oj/
jK sk i[nkp fwbdk j? fe gkDh, fpibh ;kvh eo e/ fJj uwseko
j'fJnk j?. gkDh, fpibh y'j e/ pzio pDk ;edh jK, fJ; gzikp Bz{.
n;hA p'bd/ jK fe gzikp fjzd[;skB dh oZfynk d/ pki{ jB sK fJj
efjzdh j? fe j[D itkBK dh b'V BjhA, izr seBheh j' rJh j?.
w?Bz{ :edw u/sk nkfJnk. 15 ngq?b, 1984 dh T[j xNBk
id fw;/˜ fco'˜ rKXh uzvhrVQ jtkJh nZv/ ”s/ e[ZM gbK bJh o[eh
;h. T[; t/b/ d/ rtoBo gKv/ B/ ;tkrs eod/ j'J/ uzw/bh d/ c[ZbK dk
jko g/Ù ehsk sK T[; Bkb N[od/ Nkow?e s/ rZbK eod/ s'V-s'V jo
c[Zb Bz{ w;bh ;[Nh rJhL
i' ihfJ j'fJ ;[ T[rt?. T[j sK ;kBz{ e[ZubD d/ wB;{p/ pDk
u[Zeh ;h. pkeh sK pksK jh pksK ;B.
d' i{B dh oks Bz{ NhHthH ”s/ efj ofj ojh ;h fe y{B B
trkT[, B¯os rtkU, go fszB i{B dh ;t/o Bz{ ;ko/ gzikp Bz{ pzdh
gk, ;ko/ fjzd[;skB ftZu fxoDk dk gquko eo, dopko ;kfjp y{B dh
Bdh trkT[D s[o gJh ;h. n;hA jh ;K i' G[b/y/ ftZu p?m/ ;K fe
dopko ;kfjp c"iK b? e/ BjhA nkt/rh. ÙokoshnK B/ id nzfwqs;o
;N/ÙB ”s/ ;qh dopko ;kfjp dk ;'B/ dk pfDnk wkvb s'fVnk, sK
GktBk ;wM b?Dh ukjhdh ;h fe je{ws bJh dopko ;kfjp, ;qh
nekb sıs ;kfjp fJZe fJwkos s'A tZX e[ZM BjhA, s[jkv/ bJh
p/ÙZe fJj ı[dk dk xo j't/ iK nekb dk sıs.
 ;qh nzfwqs;o g[Zik sK fJzi bZr/ fit/A nDgSksh Broh nk
frnk jK. jo EK fwbNoh, EK EK pzd{eK, ;N/B rzBK, okJh¯bK
sDhnK. uZg/-uZg/ s/ gfjok c"ihnKdh x{odh e?oh nZy. ˜oj pıso
rZvhnK dh nktkikJh. x[zwdhnK johnK rZvhnK d/y Bkwd/t ih dh
s[e wz{j'A fBebhL-
d`kfoek Broh ekj/ e/ wr'b.
T[¯! r[o{ eh Broh fjzd[;skBh c"i, fBoh nkJh jh BjhA,
jwbkto j'Jh. fi; nzfwqs;o ftZu ;zB 1733 se EkDk BjhA ;h.
fi; nzfwqs;o ftZu ;[y ;ji ÙKs d/ EkN ;B. Ùkj tgkoh J/e? EkN
;B. i' nzfwqs;o f;¯sh dk xo ;h, fi; Bz{ g[oy fpXks/ nkg pZXk
;h. Bk eo ;h, Bk i˜hnk. ;G n˜kd. nZi c"ih p{NK j/m fbskV
fdZsk frnk. e'Jh nk˜kdh Bkb fco BjhA ;edk. e'Jh Gk;o BjhA
;edk. eh efjo toskfJnk. e?;h nBQ/oh uZbh.
xzNk xo g[Zfink, fJB¯ow/ÙB d¯so ;wkB oZfynk sK
;odko GkB f;zx ih s/ ;odko nfpBkÙh f;zx ih B{z T[ZE/ p?mk d/y
Xkj fwfbnk. ˜[pkB dk ezw nZyK B/ ehsk. tfj jh s[ohnK nZyK.
T[BQK nZyhA fvZmk ;kek ;h. n;hA sK d{i/ shi/ Ekt/A ;[fDnk ;h s/
ihn BjhA ;h mfjodk, T[BQK sK bkÙk d/ Y/o d/y/ ;B. r[og[oh Bz{
wk;g[oh d/ o{g ftZu fvZmk ;h.
id ik gqheowk dh fJZe f;b ”s/ wZEk N/fenk, X{V wZE/
brkT[D bZrk sK bj{ dk fNZek bZr frnk. ;G e[ZM X' fdZsk ;h.
go i' y{B doiK ftZu tV frnk, T[; Bz{ T[j bZy isB eo eZY Bk
;e/.
dZ;d/ jB fe jo ;zr wowo dh f;b bkb j' rJh ;h, ekbh
G{oh fuZNh fwZM Bkb. pqjw p{N/ d/ EVQ/ uVQh c"i ni/ th dopko
;kfjp tZb pzd{eK eoh yVh ;h. d[Zy GziBh dk ib pj[s j/mK bfj
u[Zek ;h. pkpk dhg f;zx ih dh ;wkX gk; eJh yV/ ÙoXkb{ dZ; oj/
;B fe fJZE/ ˜kjok eokwks j'Jh ;h s/ N?Ae nZr/ BjhA ;B ik ;e/.
T[ZE'A jh fBÙkBk nekb sıs tZb wkod/ ;B. s'ÙkykBk dh fJZe
dhtko ftZu fJZE'A jh uZb/ s'g d/ r'b/ Bkb wx'o j'fJnk ;h s/
ukBDh ;V e/ ;[nkj j'Jh ;h. ;'B/ d/ gktB phV d/ fJZe gkt/ d/ jho/
e'bk j' oky j'J/ ;B. ;[Bfjoh w[eN M[b; frnk ;h. Ùjhdh phV
Xwke/ Bkb G[zi/ fro rJh ;h. T[; B/ gfjbK BBekDk ;kfjp dk
;kek nZyhA d/fynk ;h. j[D dopko ;kfjp ftZu j'J/ nZfsnkuko dh
rtkj ;h. BBekDk ;kfjp ftZu j'J/ nfsnkuko Bz{ rKXh ih B/
w"bkBK Ù"es nbh Bkb d/yD fgS'A fejk ;hL
““i' e[ZM w?A sZfenK s/ ;[fDnk, T[j do;Kdk j? fe fJj
vkfJo˜w dk d{ik n?vhÙB j?. w/oh iku/ sK T[; Bkb'A fes/ tZX
˜kbwkBk wB;{pk pDk nfsnkuko ehsk B/ ns/ ifbQnKtkb/ d/
vkfJo d/ Ù?skBh okyÙÙ eow Bkb'A th nZr/ bzx frnk j?.””
Everything I saw & heard points to second edition of
Dyerism. More barbarous, more calculated & more fiendish
than the Dyerism of Jallianwalla (Collected work of Gandhi
Vol. XIX P.P. 399)
fJZE/ sK T[Zs'Vsh ifbQnKtkb/ pkr d/ vkfJoK B/ fesB/ jh
n?vhÙB fszBK fdBK ftZu eZY fdZs/ ;B. uzdB d/ u"o dhnK skoK
sko-sko j' rJhnK ;B. ;'B/ d/ dtko SbBh j' rJ/ ;B.
nZr'A f;Zy o?co?A; bkfJpo/oh dhnK g"VhnK uVQB jh bZrk ;K
sK pkjo jh ;Nhb dhnK gJhnK nbwkohnK dh d[odÙk gJh d;dh
;h fe e'Jh feskp c"ihnK d/ nskp s'A BjhA puh j'Dh. fJj eh ehsk
jfsnkfonK B/< fgS'A 9 i{B Bz{ ;kfVnk. ;?AeV/ ;kbK dk nw[Zb
y˜kBk G;w eo fdZsk. 2200 sK jZE fbysK, j[ewBkw/, ehwsh
B[;y/, g[oksB ;'w/, d[obZG ;kfjs, g[okDk foekov, nıpkoK ;w/s
pko{d Bkb T[vk fdZsk. 22,000 d/ eohp g[;seK ;B fiBQK dk Ej[-
gsk BjhA, fJZe Bk SZvh jfsnkofnK B/. ;[Bfjoh fibdK ftZu iVQ/
i' r[o{ gksÙkjK dk fJfsjk; d; fibdK ftZu w?A jfo eh gT[Vh G/AN
ehsk ;h, T[j th B˜ohA Bk nkfJnk.
ikjB ;N?B p?Ze B/ fJe tkoh fejkL
““fveN/No esb eodk j?, xkfJb eo wB[ZyK Bz{ ngkji th
pDk fdzdk j?, s;hj/ th d/Adk j? ns/ fJjBK ekfonK eoe/ b'ehA
fxoDk th eod/ jB. o'j ftZu nkT[Ad/ jB. go id'A nfsnkukoh
g[;seK Bz{ ;kVdk j? sK ˜[bw dh fJzsjk j' rJh ikD'. fJj fywK
eoB :'r BjhA.””
(But when books are burnt, the ultimate in tyrannay has
happened. This we cannot forgive.)
id T[Zs'A j/mK nkfJnK s/ gqeowk dk nkıoh w'V w[fVnk sK
bkuh p/oh MVh j'Jh fvZmh. fJZE/ jh wZ;k ozxV dk f;o T[skoB bJh
x'V/ GkJh ;[Zyk f;zx ih s/ GkJh wfjskp f;zx B/ pzBQ/ ;B. T[ZE/ ;G
e[ZM sk˜k-sk˜k ;h, g/AN ;w/s.
nekb sıs tZb f;o fBtk id f;o u[Zfenk sK f;o BhtK
j' frnk. fJj eh Ùeb pDk fdZsh fJjBK B/, o{g jh ftrkV ;[ZfNnk.
;G e[ZM pBktNh.
go gfjbK wo:kdk nB[;ko ;qh dopko ;kfjp d/ doÙBK Bz{
ikDk pDdk ;h. doÙBh fvT[Yh dh dbQh˜ gk; gkDh frZN/-frZN/
o[fenk j'fJnk ;h. w?A g[ZSD jh bZrk ;K fe fJj eh< sK u'pdko B/
dZf;nk, fJZE'A se ˜oj pıso rZvhnK nk rJhnK ;B s/ izw e/
fJZE/ jh bVkJh j'Jh ;h, EK dZp rJh ;h.
GkJh ;kfjp f;zx ih j?Zv rzqEh ;qh dopko ;kfjp B/ dZf;nk,
fe frZN/-frZN/ y{B j' frnk ;h T[ZE/. nekb sıs ;kfjp Bz{ id
T[VKd/ ;B sK wbpk th fJZE/ jh fvZrdk ;h. id i/m dh S/ ;[dh
oks Bz{ ukBD dk r'bk ;[fNnk ;h sK ;?AeV/ bkÙK fJZE/ fd;hnK ;B.
dopko ;kfjp doÙB eo id B[Zeo ftZu p?mk sK T[E/
nekÙtkDh dh cZNh bZrh j'Jh ;h. fJj fe; brkT[D fdZsh< nzdo
sK fe;/ dk f˜eo sZe BjhA j' ;edk. fJj cZNhnK brkJh fco oj/
jB.
GkJh w'jB f;zx ih B/ dZf;nk, fe T[j fszB fdB s/ fszB
oksK pr?o ykX/-ghs/ wjkoki dh skfpnk dopko ;kfjp oj/ ;B.
fjzd[;skBh whvhnk efjzfdnK BjhA ;h EZedk, fe e'Jh r'bh dopko
;kfjp tZb BjhA ubkJh. go, dopko ;kfjp tZb jh BjhA, r[o{ rzqE
;kfjp d/ ghVQ/, fibd s/ gZsfonK Bz{ uho e/ ;[ywBh ;kfjp dh pkDh
”s/ ik mzvh j'Jh ;h fJZe r'bh.
w[rbK dh n"bkd B/ sK GkJh nwohe f;zx j˜{oh okrh Bz{, i'
B/sojhD ;B, r'bh Bkb wko w[ekfJnk ;h. T[gobh wzf˜b sZe
r'bhnK Bkb SbDh-SbDh j'Jh gJh ;h. ;G EK NKe/ bZr/ j'J/ ;B.
fJj ;Zu, d; oj/ ;B fe gkghnK fesB/ gkg ewkJ/.
nekb sıs ;kfjp dhnK gT[VhnK uVQ, r[o{ rzqE ;kfjp
nZr/ f;o M[ekfJnk ns/ T[jBK ;G ÙjhdK Bz{ :kd eo nodk; ehsh,
fijBK nekb sıs ;kfjp dh oZfynk eod/ ÙjhdhnK gkJhnK.
XzB iD/dh wkT[ i'Xk i'Xhn?. (tko 19$18)
 fesB/ e[ neko dk j? nekb sıs, fiE/ efjzd/ B/ n;b/ dk
Gzvko fwfbnk ;h. e[b oepk 444 c[ZN dk j?. ftZu/ e'mk ;kfjp,
x[oBk ;kfjp, gqekÙ n;EkB, Ù;so ;i/ sıs fJj ;G d/y jh sK
fJzvhnk N{v/ B/ fbfynk ;h feL
““nekb sıs ftZu e/tb 34 f;zx ;B, fiBQK ;koh
fjzd[;skB dh c"i Bz{ fszB fdB o'eh oZfynk.””
;odko nihs f;zx (pzrbkd/Ù fiZsD tkb/) B/ pV/ gs/ dh
rZb fbyh j? feL
““fijV/ M{m/ w{m/ jfEnko s[;K dopko ;kfjp s'A gqkgs
fdykJ/ jB, T[BQK Bz{ 250 s'A xZN nkdwh tos jh BjhA ;ed/.
;tk bky f;T[A fJZe-fJZe bfVnk j?. wko/ sK doÙB
fJÙBkB eod/ Grs, ehosB eod/ ehosBhJ/, gkm eod/ gkmh, ;/tk
eod/ ;/tkdko, Ù'qwDh ew/Nh ftu ezw eod/ eowukoh, ;wkXh ;fEZs
j'J/ ;kX{, r[o{ okwdk; ;oK ftZu nokw eod/ doÙBK Bz{ nkJ/ :kso{.
fszB j˜ko sK i'V/ jh fJe' i'Vk xo'A fwb/. Gbk e'Jh d;/ fe frnkBh
nwho f;zx ih dh Ne;kb d/ gkm ;zfEnk f;Zyd/ f;ZyK dk eh e;{o
;h fe nkyoh gkmh sZe G[zB ;[fNnk< pkpk yVe f;zx ih d/ fBÙekw
;/tkdkoK dk eh e;{o ;h fe EK jh wko fdZs/< s/ik f;zx ;w[zdoh jkb
dh fpbfvzr Bz{ nZr brk e/ jwb/ fgZS'A feT[A ;kfVnk< j[ew ;h fe
fJsBk ˜po eo' fe :kd eo/rk ykb;k. Gb/ b'e'! ;kvh fBs dh
nodk; sK j? jh :kdK dk fJfsjk;. fiBQK pzd-pzd eNtkJ/, y'go
b[jkJ/, uoyVhnK s/ uVQ/ s/ ıkb;k efjnk eo/rk T[BQK Bkb obk
fiBQK Bz{ N?Aek EbQ/ fbskV Ùjhd ehsk. nekb sıs ;kfjp dopko
;kfjp dh oZfynk bJh ÙjhdhnK gkJhnK, fsBQK dh ewkJh dk
fXnkB Xo e/ p'b' ih tkfjr[o{.
nekb sıs s'A nekb;o pkjo ftjV/ ftZu fJzi eZY fdZsk
fit/A fjZ;k uhB j't/. Ùokosh fdwkr B/ nekb sıs dh gqheowk
pDk fdZsh sK fe fJj sıs Bk j' e/ e'Jh g{ik ;EkB bZr/. sıs
e'Jh g{ik dk n;EkB BjhA, fJj ;ko/ gzE ”s/ e[zvk j?. fJ;/ bJh
iE/dko frnkBh feogkb f;zx ih B/ fejk j? ;kBz{ s[jkvk m/e/ ”s/
pDkfJnk nekb sıs wB˜{o BjhA. “gktB Ù;soK Bkb eh phsh”
rozEh f;zx ih B/ dZf;nk fe ;ko/ jh wo[zv, ftrV e/ ekb/ f;nkj j'
rJ/ jB. d' sK bZG/ jh BjhA. pkehnK Bz{ gkfbÙ eo ofynk j?. ;G
g[oksBsk fwNk fdZsh B/. nekb sıs ”s/ fGZsh fuZsoK dh EK
ozrhB g/go brk fdZsk B/, go ÙoXkb{nK T[ykV goQK ;[fNnk.
pkpk r[opyÙ f;zx ih Ùjhd dh ;wkX wZEk N/ed/ T[BQK d/
puB :kd nkJ/ i' T[BQK Ùjhdh gqkgs eoB t/b/ ej/ ;B fe eh
ebrhnK tkfbnk fJj gzE s[;K p[uVK jZE'A y[jkJ/ ikD bJh ;kfink
;h<
gzikp d"bs :kjh s/ f;zx ykfj..
dZyDh gSwh few b? ikfj.. 94..
(gqkuhB gzE gqekÙ, gzBk 522)
wbpk T[bzx w[V gqheowk ftu nkfJnk sK fJZe jh ;tkb
jo ˜pkB s/ ;h fe eh ;zs ioB?b f;zx Ùjhd j'J/ jB fe pu-pu
fBeb rJ/. id tko-tko pj[fsnK B/ g[ZfSnk sK w?A fJsBk fejk fe
;zsK woBk wzv fbnk ;h, T[j ;Bw[Zy Ùjhd j'J/ jB. pV/ nihp j'
s[;hA i' Ùjhd j' rJ/, T[j sk f˜zdk jB s/ i' f˜zdk nkr{ i/bQhA s;hj/
MZb oj/ jB, T[j s[;hA wkoBk b'Vd/ j'. fJj ukb j?, e"w Bz{ pj[sh d/o
se nkr{ ofjs oZyD dh. tkJhN g/go d/ 197 ;c/ s/ 17 bkJhBK
M{mhnK go T[BQK M{fmnK dh, fJj ;Zso fe ;zs jouzd f;zx ih
b"Ar'tkb s/ ;odko r[ouoB f;zx N"jVk B/ nkgD/ nkg Bz{ jtkb/
(;ozvo) eo fdZsk. fe;/ jtkb/ BjhA ehsk, c"i B/ ep˜k (e?guou)
ehsk, fit/A jwb/ s'A pknd c"iK eodhnK jB. fJzdoihs ioBfb;N
B/ nkgDh vkfJoh ftZu mhe fbfynk ;h fe fJj tkJhN g/go GZdh
soQK fsnko ehsk fJe fBezwk ;oekoh d;skt/˜ j? fi; ftZu ;G
e[M e{V j?, e{Vk j?.
nikfJp xo ik e/ sK pVh jh j?okBh j'Jh fe jo dhtko
r'bhnK Bkb SbDh. 132 ehwsh fusq SbDh-SbDh eo ;[ZN/. d'
ehwsh B[;y/ ;kV ;[ZN/.
fJZe jh fynkb ofj-ofj ;skJ/ fe izr Bz{ BK eh d/thJ/<
shik xZb{xkok efj BjhA ;ed/ feT[Afe xZb{xko/ ftZu wkod/ wod/
;K. ;kt/A jfEnko ;B. nzro/˜K f;ZyK dhnK bVkJhnK Bz{ Ùkj w[jzwd
B/ “izr fjzd gzikp” dk efj e/ ;G gzikphnK d/ Gkt do;k fdZs/ ;B.
fJZE/ sK nzfwqs;o dk fJZe tor c"ihnK Bz{ d[ZX,
wfmnkJhnK, ÙodkJh s/ fEzXkJh fgbk fojk ;h, ;b{D/ getkB g/Ù
eo fojk ;h. ı[ÙhnK wBk fojk ;h. fJ; Bz{ nekb sıs dh izr
efjDk Ù'Gdk j?. feT[Afe tko-tko fjzd[;skB d/ j[ewokB efj oj/
;B fe n;K dopko ;kfjp r'bh BjhA ubkJh go nekb sıs
T[VkT[Dk j?. okfizdo :kdt B/ gZe/ jtkb/ Bkb fbfynk j? fe id
c"i d/ G/i/ gfjb/ d;s/ wko/ rJ/ sK iBob ;[zdoih B/ dopko ;kfjp
s'A f;ZXk ;zgoe gqXkB wzsoh fJzdok rKXh Bkb ekfJw eoe/ g[ZfSnk
j[D eh eohJ/, nekb sıs dh xZN s'A xZN spkjh j't/ (;?AeÙBv
v?fwi N{ nekb sıs w;N ph fwBhww) go nkfrnk j? dk j[ew gk
e/ c"ihnK nfsnkuko dh nfs eo fdZsh. nekb sıs yzvoks pDk
fdZsk. nDy dh bVkJh ftZu nDyhnK B/ nDy gkbh. fJZe
nwoheB Jh;kJh B/ nwohek tZ;d/ fJZe f;Zy Bz{ g[ZfSnk fe s[;hA
fJZE/ p?m/ fJsBk feT[A sVg oj/ j' sK f;Zy B/ fejk, ““s[;hA T[sBh d/o
sZe ;kv/ ”s/ phsh dk nzdk˜k BjhA brk ;ed/ id sZe s[;hA fJj B
fust' fe e'Jh s[jkv/ t?NheB (o'w) Bz{ d[ÙwD d/Ù dh c"i Ykj Y/oh
eo wbhnkw/N B eo d/t/.””
e"w dk nzdobk wkoB dh e'fÙÙ ehsh, go ;zrsK d/
T[sÙkj, eko ;/tk ftZu i[N/ bZyK jZEK, y[bhnK rZbK, f;ZX/ ;tkb,
fsZy/ puB, uVQ/ o'j, sDhnK GtK d/y eshb Ù?ckJh dk fÙno :kd
nkfJnkL
jw B/ pBk bhnk j? B:k fco ;/ nkÙ:K,
ikT[ :fj pks fco ;/ fe;h s{¯K ;/ ej'.
eoB :'r ekoi
gfjbh rZb uzrh soQK ;wM b?Dh ukjhdh j? fe n;hA T[; ;w/A
ftZu'A r[˜o oj/ jK i' pkpk pzdk f;zx pjkdo dh Ùjkds s'A pknd dk
;h. T[; ;w/A wksk ;[zdoh ih s/ GkJh wBh f;zx ih B/ b'VhAdh s/
;[uZih nrtkJh d/ e/ gzE ftZu ;kj; Goh oZfynk. fJ; t/b/ gzi f;zx
;kfjpkB B/ w"ek ;zGkb e/ jkJh-i?Ze ehs/ dopko ;kfjp Bz{
B[wkfJzdk iE/pzdh jZE eokfJnk j? ns/ gzE s'A S/fenK jZEhA BjhA
ikD fdZsk. wksk ;[zdoh ih d/ eosZt Bz{ fdZbh s/ pkjo d/ f;zxK B/
fBGkfJnk j?. wksk ;[zdoh ih B/ fJe j[ewBkw/ ftZu fbfynk ;h fe
T[BQK Bz{ wZE/ BjhA brkT[Dk i' r[o{ rzqE ;kfjp s'A p/ w[Zy j'J/ jB ns/
Bkb fbfynk ;h fe j[D e'Jh eko G/N T[rqkjh dh oew T[BQK gk;
fdZbh Bk G/i' b'V nzfwqs;o j?.
 ;', jo ;z;Ek, f;zx ;Gk, iE/pzdh, ;odk-g[Zidk f;Zy feosh
s/ ekwyk ukeoh eodk iK tgkoh f;Zy fJj wB pDk bt/ fe T[j
fJZe t/b/ dh yk r[˜kok eo bt/rk go ÙjhdK d/ gotko Bz{ jo gqeko
dh ;jkfJsk gj[zukJ/rk. ÙjhdK d/ gotkoK Bz{ id fJj gsk bZr/rk
fe ;kok gzE T[BQK dh fgZm ”s/ j? sK Ùjhdh dk ukn gzE ftZu wZmk
BjhA g?D bZrk. ni/ fejVh p; j' rJh j?. jo ˜pkB ”s/ j?, j'o p[ok
j'D tkbk j? (to;N N[ ew) Ùjhdh czv ftZu fJsBh u'yh oew eo
fdZsh ikt/ fe gzEe gfotkoK dh gkbDk ehsk ik ;e/. fiBQK d/ pZu/
pzd{eK dhnK B'eK wko e/ wko/ rJ/, N?AeK j/m fbskV/ rJ/, T[BQK Bz{ ik
e/ efjDk j? fe e"wK dhnK fe;wsK dk wfjb T[;koB t/b/ ÙjhdK d/
jh f;oK dh o'Vh e[ZNh iKdh j?. r[o{ s/ˆ pjkdo ih dk gktB ;oho
i' mheok ;h, i' fdZbh dh dbQh˜ ”s/ d{i/ d/ Xow dh oZfynk eod/
c'fVnk frnk, s[;hA sK eowK tkb/ j' fiBQK d/ mheo/ jfo e/ d[nko
N[ZN/ s/ gotkB j'J/.

d{ik-gzi fgnkfonK d/ ehs/ ”s/ ed/ fezs{ BjhA eoBk

n?;h ukb ;oeko ub ojh j? fe ;kvh jo wo:kdk Bz{ ÙZeh
eo fdZsk ikJ/ ns/ ;z;Ek Bz{ Bekok pDk fdZsk ikJ/. gziK fgnkfonK
dh fJZe n?;h T[Zu ;z;Ek r[o{ gzE gk; j?. i/ fJ;/ Bz{ fezs{ dk fBÙkBk
pDk e/ y/oz{-y/oz{ eo fdZsk sK fpyV/ ;w/A nrtkJh e"D d/t/rk<
fJeZbk ew˜'oh th fdybk ;edk j?, go gziK ftZu T[j nkg tosdk
j?.
gzuk ek r[o[ J/e[ fXnkB[..
ebrhXo B/ nkgz{ fJZe tkoh puB ehs/ ;BL
gzi w[es/ w/o/ gkB.
i' eo/ ;' gotkB.
shih-tZvh b'V gzikp s/ ;qh nzfwqs;o fty/ j'J/ ;ke/ dh
fBogZy gVskb eokT[D dh j?. ;z;ko Go ftZu n?;k tksktoB
pDkfJnk ikt/ fe fJE/ ;Zu T[xV e/ pkjo nkt/. j'J/ ˜[bwK s/ ehs/
rJ/ nZfsnkukoK dk gsk sK jh ;G Bz{ bZr ;e/rk. ni/ sZe sK
Ùjhd j'J/ f;zxK d/ Bkw se dk gsk BjhA bZrk. gVskbhnk ew/Nh
pDd/ ;ko b'ehA jkbks fbyD bZr g?Dr/. g{oh ndkbs brk e/
p?mDk ukjhdk j?. phph ih (fjzd[;skBh o/vhU s/ NhHthH) dh jk-j{
ftZu ;Zu dZp e/ Bk ofj ikJ/. nkfd ;Zu dk j'ek sK jh fdZsk ik
;e/rk i/ sZE gk; j'Dr/.
b'ek ws e' cefV gkfJ (gzBk 358)
dh nktk˜ d/Dh j? fe nıpkoK, d{o-doÙB s/ o/fvU s/
cZeV s'b-s'b fet/A pu fBeb/Arh< fJ; dhpkB'A, i/ M{m p'b-p'b
pu th rJh sK jfo e/ dhpkB'A fet/A fBeb ;e/rh<
jfo eh tfvnkJh tvh j?,
ik fBnkT[ j? Xow ek
fto'Xh gkoNhnK Bz{ ;wMkT[Dk j? fe T[jBK, fJzdok ikb
ftZu c; e/ e"w Bz{ ˜ıwh eoB ftZu ;jkfJsk gj[zukJh j?. j[D BK
nfijh ukb ftZu nkT[Dk. fijV/ T[; dh GktBk skV rJ/ jB,
T[jBQK Bz{ Bkb b? e/ N[oBk j?.
u"E/-T[jBK Xowh fiT[fVnK, fiBQK Xow dh j'Jh jkBh ;[D
e/, ;h; sbh ”s/ b? e/ c"iK ftZu'A ;qh nzfwqs;o tZb GZi T[Zm/, T[jBK
Bz{ Gr"V/ iK fv˜oNo BjhA ofjD d/Dk. fi; Xkofwe i˜p/ sfjs
T[j d/Ù dh ofynk bJh i{Md/ ;B, T[j jh e[ufbnk ikDk ;[D, T[j
feT[A o[ed/< fJj fet/A j' ;edk j? fe T[jBK dk wZek Ykfjnk ik
ofjnk j't/, T[j u[g ehs/ p?meK ftZu p?m/ ofjD. T[j Xowh ihT{V/
nkgD/ nkg Bz{ c"i dk nzr fet/A efj ;ed/ ;B. i' c"i nZr/ j'
nekb sıs Ùjhdh g{op tkb/ fdB frok ojh ;h. T[jBK ;GBK dh
oZfynk fonkfJs bJh w?dkB fsnko eoBk j?. ekBz{Bh, fJıbkeh s/
gqpzXeh ;jkfJsk gj[zukT[Dh j?.
gzit/A-fiBQK ”s/ ;g?Ùb e'oNK ftZu pr?o ;[D/, ;˜ktK d/D
dk wB;{pk pDkfJnk j?, T[BQK B"itkBK Bz{ ;jh ;bkwfs ;fG E'e
T[pko/ (gzBk 25) ndkfonK Bz{ nZr/ brk e/ fJ; ekoi Bz{ ;zGkbDk
ukjhdk j?. d/tB/s Bkb ;G jZE fbysK dh ;{uh ;kv/ gk; j?. T[;
w[skfpe fiZE'A-fiZE'A jZE-fbysK fwbD iK gsk bZrD s/ T[jBK d/
˜ho'e; iK ekghnK eotk e/ bkfJpo/oh n;EkgB eoBh ukjhdh j?.
pkeh g[;seK bJh ;G gk; nghb j't/ s/ T[j ;qh nzfwqs;o
gj[zukT[D. jZE-fbys phV, uzr/ y[ÙB;hp e'b'A fbytk e/ ;qh dopko
;kfjp gqekÙ j't/.
;Zst/A-fJj BjhA G[Zb ikDk fe fJj Xow :[ZX dk w'ouk Ù[o{
j'fJnk ;h nkgD/ jZe b?D bJh ns/ efjzdh BjhA EZedh ;h ;qhwsh
fco'˜ rKXh fe pzd{e dh Bkbh T[; d/ f;o s/ oZy rZb BjhA j' ;edh.
T[; B/ ;kvhnK SkshnK ”s/ N?Ae ukVQ w[ekT[D dh rZb ehsh j?. fJj
e"w Bz{ ;wMkT[Dk j?. fJj th fdqVQ eokT[Dk j? fe i/ fJe[ j'fJ sK
T[rt?..
fJj ot'Qr/ sK jo uh˜ gk bt'r/. d[ckV j'fJnK ˆ?oK B/ jh
f;o uVQBk j?. tes d/ jkewK Bz{ th efj d/t' feL
;[br T[m/rk :j wesb,
fgxb iKfJrh :j ˜ziho/A.
nGh tkfec BjhA s[w,
rowhJ/ ı{fB Ùjhd'A ;/.
nzs ftZu ;z;ko gqf;ZX fJfsjk;eko ukob; ph:ov dhnK
T[j uko ;ZsoK fbyhnK jB i' T[; B/ ;w[Zu/ fJfsjk; Bz{ toDB
eod/ fbyhnK ;B. T[; dk efjDk ;hL
1H fi; Bz{ tkfjr[o{ B/ spkj eoBk j[zdk j? T[; B{[z gfjbK skes
d/ BÙ/ ftZu gkrb pDk d/Adk j?.
2H tkfjr[o{ dh uZeh ubdh pVh nkfj;sk-nkfj;sk j?, go
gh;dh pVk pkohe j?.
3H Ùfjd dh wZyh fi; c[Zb dk o; u{;dh j? T[; d/ gokr (c[Zb
X{V) Bz{ nkgD/ yzGK ftZu ;w' d{o-d{o sZe j'o nB/eK c[Zb
g?dk eoB bJh Xosh ”s/ yb/o d/Adh j?.
4H id oks x[Zg nBQ/oh j' ikJ/ sK skfonK dh o"ÙBh f˜nkdk j'
uweD bZr g?Adh j?.
 
‐0‐ 
 jfowzdo w[;eqkT[Adk j?
e[bpho f;zx eKr

w?A ;qh jfowzdo ;kfjp d/ Bro dk tk;h jK, fJZE/ jh izfwnk,

gfbnk s/ gfVQnk jK. eJh BroK s/ wjK-BroK dh X{V cZe e/ nZi
ebQ fco nkgD/ Bro fJZE/ jh nk tf;nk jK.
jfowzdo (dopko ;kfjp) fJ; Bro dh u{b j?. pugB ftZu
;kvk xo dopko ;kfjp dh pkjobh gqeowk d/ fJZe g[okD/ wekB
ftZu ;h. ;[pQk ;t/o/, nzfwqs t/b/ iK fGzBh-o?BVhJ/ ;w/A id'A okrh
f;zx gZe/ okr ftZu r[o{ ;kfjp iK fe;/ Grs dh pkDh dk rkfJB
Ù[o{ eod/ sK spb/ T[Zs/ fe;/ gqphB ebkeko dh gfjbh N[Deko Bkb
jh w/oh BhAd N[ZN iKdh ;h. ;kok Bro, BhAdo dh fwZmh b'oh ftZu
;[Zsk j[zdk! jfowzdo ;kfjp d/ ;o'to d/ ib dhnK sozrK Bz{ gko
eoe/ r[opkDh d/ ;zrhs dhnK fJj wX[o ;[oK w/o/ ezB ftZu nBjd
Bkd irk d/AdhnK. T[; t/b/ xo ftZu dkdh iK w/o/ fgsk th ikr/
j[zd/ iK fp;so/ ftZu b/N/ jh fJ; nwo tkDh Bz{ wkDd/ ;B. w?A eJh
tko u"AeVh wko e/ wzih ”s/ pfj iKdk iK w/ok fdb eodk fe MZN-
gZN wz{j-jZE X' e/ ;o'to dhnK bfjoK T[Zs/ sod/ jfowzdo d/ nzdo
ik p?mK. go fco fJ; fınkb Bkb wB ftZu ;zskg ikrdk fe ;o'to
dhnK bfjoK Bz{ gko eo e/ jfowzdo ikDk fezBk p[ok bZr/rk.
j/mK rbh ftZu, ;kv/ xo d/ e'b jh T[Zuh wD tkb/ y{j T[Zs/
pkpk Grs f;zx y{j ftZu'A v'b eZY eZY e/ fgzv/ ”s/ gkJh iKdk ns/
Bkb-Bkb jh r[o{ r'fpzd f;zx dh wjK-pkDh “ikg[ ;kfjp” dk gkm
th eoh iKdk ;h. pkpk Grs f;zx pj[s tZvk GzrV th ;h. T[j ;kv/
fJ; y{j T[Zs/ pD/, fJZe fBZe/ fij/ ewo/ ftZu fJZe o[fgnk wjhBk
feokJ/ ”s/ ofjzdk ;h, feokfJnk th T[BQK fdBK ftZu e"D d/Adk ;h.
fBowbk ;kX ;h, ;koh T[wo fpBK ftnkj ehfsnK fpsk fdZsh ;h.
T[d'A T[j nZX-yVQ ;h. ;t/o/ nfzwqs t/b/ fJÙBkB s'A pknd “ikg[
;kfjp” dk gkm ;zg{oB eo e/-jfowzdo ;kfjp dh j˜{oh GoBk s/ fco
tkg; nk e/ T[Zuh nktk˜ ftu efjzdk, “ikr', pJh U, r[o{ ;kfjp
p[bk oj/ B/!” fco u"Vh fijh d"oh ftZu, ;koh ;wZroh gk e/,
j/m'A gsb/ s/ T[go'A w'N/ x'ND/ Bkb ;[y-fBXkB x'NDk Ù[o{ eo d/Adk,
x'ND/ Bkb bZr/ x[zro{nK dh wX[o nktk˜ Bkb th T[j pkDh gVQh
iKdk. ;[Zy-fBXkB dh w[ezwb fsnkoh pknd T[j fJ; tZv/ ;ko/ r'b/
Bz{ frZb/ goB/ ftZu bg/N b?Adk. d;w-r[o{ dh nodk; eo e/ gfjbk
SKdk nkg Sedk, fco ;koh fdjkVh nkJ/ rJ/ ;kX{-wbzr dh ;/tk
th eodk. gqÙkd-gkDh dh T[; Bz{ edh s'N BjhA ;h nkJh.
jfowzdo dk fJj nzfwqs t/bk w/o/ wB d/ ;z;ekoK Bkb
nfijk i[fVnk j? fe w?A fJ; Bkb'A edh th N[ZN BjhA ;eKrk. nZi-
ebQ sK jfowzdo ;kfjp dk ehosB ;t/o/ 4-30 ti/ jh xo xo
;[fDnk ik ;edk j?, go T[d'A T[; wkj"b ftZu Ùkwb j' e/ pkpk ih d/
gqekÙ sZe ;zrsK d/ Bkb Bkb s[oB ftZu fJZe nbkjh nkBzd ;h.
o[gfjbh gkbeh ;kfjp ftZu pkpk ih dh phV fpokiwkB j[zdh ;h.
gkbeh dh pkjh Bz{ w'Y/ dk nk;ok d/D bJh jo e'Jh nZr/ j' j' ;/tk
dk w"ek Gkbdk. Ùfjo d/ pj[s g[okD/ t;Bhe xokfDnK d/ fjzd{-
f;Zy fJj ;/tk fBÙekw Gkt Bkb eod/ ;B. gfjbh u"eh dk iZEk
nZr/ nZr/ Ùpd Bz{ d[jokJh iKdk. nzdob/ jfowzdo d/ gqt/; dtko
T[Zs/, r[o{ rzqE ;kfjp dh phV d/ ;tkrs ti'A ehosBhJ/ f;zx ıkw'Ù
j' iKd/, fco wjkoki dk f;zxk;D ;ikT[D sZe ;koh ;zrs ob e/
Ùpd gVQdh. T[BQK fdBK ftZu fJZe nodk;hnk f;zx ;kfjp ;BL
GkJh fBZek f;zx T[BQK torh nodk; w?A nZi sZe BjhA ;[Dh. nzfwqs
t/b/ dh ;[rzX-;[who dh f¯˜k ftZu id'A T[BQK dh p[bzd nktk˜
rz{idh L “p'bDk ih, ;qh tkfjr[o{-;qh tkfjr[o{.” sK ;oho dk o'w-o'w
fyb iKdk. w?A gkbeh ;kfjp dh ;/tk ftu pj[s xN tko Ùkwb
j'fJnk ;K, go rowhnK dh fGzBh ;t/o ;w/A, w?A wzi/ ”s/ fgnk iK
u"AeVh wko e/ p?mk ;G e[M ;kjwD/ j[zdk wfj;{; eodk ;K. fJ; ;w/A
Bz{ nzfwqs;o ftZu jo e'Jh wkDdk ;h. jfowzdo ;kfjp dh fJ;
gozgok ftZu Gkos d/ nB/eK XowK dhnK otkfJsK dk fwÙoD j?,
fJ;/ ekoD e'Jhth Gkosh fJ; ;w/A jk˜o j' e/ fJjh Gkt wfj;{;
eo/rk. wjK-eth oftzdo BkE mke[o fJZe wjhBk nzfwqs;o oj/ ;Bl
sK fJ; nzfwqs t/b/ d/ nkBzd pko/ T[BQK B/ th f˜eo ehsk j?, yk;
eo e/ “;[ywBh ;kfjp” pkDh dh pj[s wfjwk ejh j?. w/ok fBZih
ftÙtk; j?-ns/ fJj ftÙtk; w?A eJhnK Bkb ;KMk th eo u[Zek jK-
fe “rhsKibh” dh ouBk ;w/A oth pkp{ ih d/ wB T[Zs/ r[opkDh d/
ft;wkd dk gqGkt ;h-T[BQK d/ nB/eK rhsK ftu'A “;[ywBh” dh Gkj
fwbdh j?.
jfowzdo d/ nzfwqs t/b/ d/ nkBzd pko/ w?A nZi sZe
ft;wkfds jK. e/tb i{B 84 ftZu wB pj[s d[yh j'fJnk ;h. T[d'A
;kok gzikp ns/ yk; eo e/ n;hA nzfwqs;o d/ t;Bhe sK d[BhnK
Bkb'A N[ZN jh rJ/ ;K. HHHS/ i{B dh ;t/o, w/oh fpoX wksk eof¯T{ d/
f;gkjhnK s'A pudh pukT[Adh iK fwzBs-sobk eodh j'Jh nihs
Bro'A, w/o/ xo nk˜kd Bro gj[zu rJh, T[; dk gfjbk tke sK ;zsK
pko/ ;h go id'A T[; B/ fejk fe “dopko ;kfjp th Yfj-Y/oheo
fdZsk B/.” sK w/o/ jzM{ mbQ/ BjhA ;B rJ/. w?A T[d'A th fejk ;hL
“phph ih, edh jfowzdo th YZm/ B/. fJZNK, u{Bk, ;zrwowo
s/ ;'B/ Bkb jh jfowzdo BjhA pDdk. jfowzdo sK w/o/ wB ftZu
t;dk j?. r[o{ BkBe ;kfjp dh pkDh G[Zb rJh J/A<” “wB wzdo sB
t/; ebzdo, xfN jh shoE Bktk.. J/e Ùpd w/o/ gqkD p;s j? pkj[fV
iBw Bk nktk..”
go G'bh wK fJj rZb ;wM e/ th d[yh ;h. fi; jfowzdo
dhnK gqheowK ftu ;kvk pkbgD phfsnk j't/, fi; d/ ;o'to dh
r'd ftZu p?m e/ Ùhsbsk wkDh j'D/, T[; pko/ e'Jh th ;'rh ıpo
;kBz{ ;G Bz{ d[yh eo ;edh j?. cb;ck j'o j?, Gkt[esk j'o. jfowzdo
ekfJw ;h, nZi th T[;/ ÙkB Bkb T[; d/ e/;oh fBÙkB ;kfjp mkmK
wkodh g"D ftZu bfjok oj/ B/.
jfowzdo ;kfjp ftZu w/oh ihtB-gq/oDk dk d{ik ;'qs T[j
Ùkw t/bk j[zdk ;h, id'A nekb sıs ;kfjp dh gfjbh wzf˜b ”s/
“ofjok;” ns/ “nodk;” s'A wro'A wZX-ekbh :'fXnK, ;kfjp˜kfdnK
s/ r[o{ ;kfjp d/ fBZih Ù;soK d/ doÙB eokJ/ iKd/ ;B. gfjbK
nekb sıs d/ gftZso nKrD dh ;/tk eod/, TZ[E/ ehosB j[zdk ;h.
GkJh Bkjo f;zx pVk T[Zuk bzwk s/ itkB spbuh ;h. T[; d/ Gko/
jZEK ftZu i'Vh d/ d't/A spb/ fyvkT[D/ ikgd/ ;B. fJZe nzBQk GkJh
;kozrh tikT[Adk ;h, d' okrh f;zx jkow'Bhnw ”s/ Ùpd rKtd/. T[BQK
dk fJj iEk okr s/ nkBzd d/ gZy'A pj[sk ebktzs BjhA ;h, go ;qh
nekb sıs ;kfjp dk j˜{oh okrh-iEk j'D eo e/ b'e fJBQK dh
pj[s fJZ˜s eod/ ;B. fJZE/ nodk; s'A pknd, tke fbnk iKdk.
fco e[M b'e ;zrwowo dhnK g'VQhnK uVQ e/ gfjbh wzf˜b d/ S'N/
fij/ wowoh nKrD ftZu fJeZso j' iKd/. Gko/ fij/ ;oho dk fJZe
iE/dko, gfjbK (jo o'˜ tKr) gqkuhB jfEnkoK s/ ÙjhdK dh
wjkBsk pko/ 15-20 fceo/ p'bdk, fco Ù;soK dk gqdoÙB Ù[o{
j[zdk. fJZe ;[Bfjoh up{so/ ftZu'A tko tko jo Ù;so Bz{ gfjbK fJZe
;Z`S fij/ t;so Bkb ;k¯ eo e/ T[; Ù;so dh wjkBsk ns/
;zpzfXs :'X/ dk f˜eo ehsk iKdk. fi; t/b/ ;qh r[o{ r'fpzd f;zx d/ d'
;[Bfjoh shoK dh tkoh nkT[Adh sK iE/dko ih efjzd/, “rZi e/ p'b'
;qh tkfjr[o{, fJj shoK dk i'Vk ;kfjp r[o{ r'fpzd f;zx d;t/A
gksÙkj dk j?. r[o{ ;kfjp d/ jo sho Bkb s'bk s'bk ;'Bk bfrnk
j[zdk ;h, sK i[ ˜ıwh dk fJbki th j' ;e/.” ;[D e/ fJj rZb e[M
nfs-eEBh bZrdh, go n;hA fJj nzdk˜k brk b?Ad/ ;K fe nfij/
e[M e[ jh sho wjkoki B/ T[u/u/ pDtkJ/ j'Dr/, toBk izr ftZu fJj
d:k-Gkt fe;/ gZy'A th ikfJ˜ BjhA ;h. pkpk dhg f;zx, wjkB
Ùjhd, d/ Ù;soK pknd G'r g? iKdk ns/ ;kBz{ gqÙkd d/ y[ZbQ/ rZc/ th
fdZs/ iKd/. Ù;soK dh fJj o'˜kBk gqdoÙBh w/o/ nzdo fJj GktBk
g?dk eodh rJh fe ˜[bw nZr/ BjhA M[eDk, ;Zu dh ıkso wo ikDk
jh n;b Ùjkds j?. jfowzdo ;kfjp dk fJj Ùkw t/bk ;?AeV/ j˜kok
b'eK bJh ;tor dk M{Nk ;h-feT[Afe T[d'A nzfwqs;o d/ b'e xo'A
gqÙkd/ gek e/ fbnkT[Ad/ ;B s/ nekb sıs ;kfjp ;kjt/A pD/
dhtkB ;EkB ftu p?m e/ gfotkoK ;w/s gqÙkd/ Sed/. fco d' uko
gqeowk ehshnK iKdhnk. fJzB/ Bz{ u"e ;kfjp dk ;wK j' iKdk. w?Bz{
T[; ;w/A dh u"eh ;kfjp dk fJZe p'bk f;zx edh BjhA G[Zb ;edk. T[j
fe;/ j'o jh gqKs s'A doÙBK bJh nkfJnk fJZE/ f;zx ;Zi frnk ;h.
T[j fuZN/ egfVnK ftZu wpb{;, Bhbh gZr pZXh, jZE ftZu uKdh dh
u'p cV e/ u"eh ;kfjp d/ nZr/ nZr/ s[oh iKdk ns/ jo p?m/ ;ZiD Bz{
pVh T[Zuh nktk˜ ftZu efjzdk, “T[m' fgnkfoU, u"eh ;kfjp nk ojh
j?.” p'bk j'D eo e/ T[j pj[s T[Zuh p'bdk ;h. fJZe d'-tko, pkb-
to/; ;w/A w?A T[; dh nktk˜ dh Beb bkjh. T[j uKdh dk vzvk (u'p)
b? e/ w/o/ wro GZfink, w?Bz{ pVk vo bZrk, pVh w[Ùeb Bkb w/oh
dkdh B/ T[; s'A w[nk¯h wzr e/ w/oh ikB-pıÙh eokJh. T[j pVk Gbk
;wK ;h-dopko ;kfjp (;qh jfowzdo) gzikp dh ;KMh ebuo dk nfs
T[Zsw Bw{Bk ;h, nZi th j?. e[M tesh d"o nkT[Ad/ jB, fJj th N[o
ikDr/.
jfowzdo s/ nekb sıs ;dk w[;eqKd/ jB. G'b/ fJB;kB fJj
;wMd/ jB fe fe;/ d[ÙN d/ s'fVnK fJj N[ZN iKd/ jB. fJj sK ;kv/
wBK ftZu tZ;d/ jB.
w?Bz{ :kd j?, id w?A 16 i{B (1984) Bz{ eofcT{ ısw j'D ”s/
;qh jfowzdo ;kfjp frnk, sK nekb sıs ;kfjp dh fJwkos dh
w[ozws j' ojh ;h. ;Zi/ gk;/ ;qh jfowzdo ;kfjp d/ ;oho ”s/ r'bhnK d/
fBÙkB io{o ;B. nekb sıs ns/ ;qh jfowzdo ;kfjp dh fvT[Yh d/
ftueko yb'fsnK w/ohnK nZyK ftZu'A jzM{ tfj s[o/ ;B-go T[d'A jh
w?Bz{ fJZe ˆ?ph nktk˜ ;[DkJh fdZsh, fJj d{ih tko ;h id'A w?Bz{ fJ;
gqeko dk ebfgs nfj;k; j'fJnk, fszB wjK g[oÙK dh ;KMh nktk˜,
(GkJh r[odk; ih, r[o{ noiB d/t ns/ ;kJhA whnK who) T[j p'b
;B, “ebweko p/Nk, T[dk; Bk j', n;hA fi; J/esk d/ wzdo dh BhAj
oZyh ;h, T[j ;dk ekfJw j?. fJ; Bz{ d[fBnkth ÙeshnK s'V Gkt/A
b?D, go fJ; wzdo dh o{j ;dhthA j?. fJ; dk ;zd/Ù ;dhth j?. wB Bz{
gZek oZy', fts w{ip ebw Bkb jh ;/tk ikoh oZy'. fJ; ftZu'A jh
s[jkBz{ jfowzdo B˜o nkt/rk.”
‐0‐ 
UVe w[Ze/rh fJj oks
n¯˜b nfj;B ozXktk

;[D okjhnK eowK tkfbnk

w?A p/eowh dh pks
w/ok uVQdk ;{oi v[Zfpnk
w/o/ fdB Bz{ yk rJh oks.

w/oh ;kth e[Zy iBwK u[Zeh

fijVh r[o{ f;nkD/ tho
nZi sgdh GZmh pD rJh
s/ T[jdh t/y n;ho.

nZi sgdh GZmh pD rJh

w/oh ;kth e[Zy nyho
ftZu c[ZbK tKr{ fyV gJ/
w/o/ Ù/o itkB s/ gho.

nZi sZgdh GZmh pD rJh

w/oh wfjeK tzvdh e[Zy
nZi w/o/ EDK ”u'A u[zxd/
w/o/ pZu/ bj{ s/ d[Zy.

nZi sgdh GZmh pD rJh

w/oh ;Zs ;wz[do nZy
nZi MZbh ikJ/ Bk iZr s'A
w/o/ ÙjhdK tkbh dZy.

nZi sgdh GZmh pD rJh

w/oh u{V/ tkbh pKj
ni/ ftZu Ùjhdh MzfvnK
j? w/ok Mzvk sKj.

nZi sgdh GZmh pD frnk

w/ok ;rb/ tkbk g?o
nZi t?ohnK eZY ftykfbnk
jkfJ! gzi ;dhnK dk t?o

nZi sgdh GZmh pD rJh

w/oh d[ZXK tzvdh Sks
w?A nkgDh os ftZu v[Zp rJh
g[Zso pkjo Bk wkoh Mks.

nZi sgdh GZmh pD frnk

w/ok wZyD fijk ;oho
w?A e[Zy ;Vh ftZu ;V wo/
w/ok oKMk w/oh jho.

nZi sgdh GZmh pD frnk

w/ok vbQeK wkodk ozr
w?A wo ikDh ftZu ;V frnk
nZi w/ok fJZe-fJZe nzr.

nZi sgdh GZmh pD rJh

w/o/ ftjV/ dh jo fJZN
fiZE/ d[BhnK wZEk N/edh
T[j p{NK SZvh fGZN.
w/o/ p[oi w[Bko/ Ykj fdZs/
Ykj fdZsk sıs nekb
w/ok ;'B/ ozrk ozr nZi
w/o/ bj{ Bkb bkb' bkb.

w/o/ y[ZEhnK N?AeK whYhnK

w/oh b{jh pzpK r[Zs
w/o/ e[ZSV nzBQhnK r'bhnK
G[zB ;[ZN/ w/o/ g[Zs.

w/ok ;kb{ oks ;[jkr dk

j'fJnk fJZdK bho' bho
fit/A feouh-feouh j' rJh
w/oh ÙhÙ/ dh s;tho.

w/ok Ù/o pjkdo ;{owK

ioB?bK dk ioB?b
T[; w"s ftnkjh jZ; e/
T[jd/ fdb ”s/ osk Bk w?b.

go e'Jh Bk T[jBz{ p"j[fVnk

T[jBz{ t?ohnK wkfonk x/o
T[Ai vZe/ ofj rJ/ xoK ftZu
w/o/ bZyK g[Zso Ù/o.

;[D okjhnk eowK tkfbnk

fJ; p/eowh dh pks
w/ok uVQdk ;{oi v[Zfpnk
w/o/ fdB Bz{ yk rJh oks.
w/o/ bz{-bz{ ”u'A gJh tZrdh
Gkt/A bj{ dh fJZe-fJZe Bfjo
w?A ni/ fiT[Adh ikrdh
 w?A MZb rJh ;kok efjo.

w?A wo BjhA ;edh edh th

Gkt/A tZYD nZm/ gfjo
Gkt/A d/D s;hj/ oZi e/
Gkt/A oZi fgnktD ˜fjo.

w/o/ g[Zso ;kro ˜'o dk

jo pKj fJZe-fJZe bfjo
w/o/ g[Zso fgzv'-fgzv B/
w/o/ g[Zso Ùfjo'-Ùfjo.

w/oh T[wo feskp dk t/y b?

sz{ jo fJZe toek gVQ
id'A Gkoh pDh j? wK ”s/
w/o/ g[Zso nkJ/ uVQ.

gVQ! fezBh tkoh wK s'A

T[jBK tkoh nkgDh ikB
gVQ! fe; fdB nkgDh wK dk
T[jBK BjhA ;h oZfynk wkB.

;[D okjhnk okj/ iKfdnk

sz{ fby oZyhA fJj pks
w/ok v[Zfpnk ;{oi uVQ/rk
UVe w[Ze/rh fJj oks.
 
‐0‐ 
c"iK e"D d/Ù s'A nkJhnK<
jfoGiB f;zx

(1)
c"iK e"D d//; s'A nkJhnK<
fejV/ d/; s'A efjo fbnkJhnK,
feZE'A ˜fjo fbnkJhnK
fe; cBhno dh c{e fe
fi; B/ gZehnK ezXK YkjhnK
;Zu ;o'to vZf;nk
nZrK gZEoK ftZu bkJhnK
jfo e/ wzdo ftj[ dhnK BdhnK
p[ZeK Go toskJhnK
c"iK e"D d/; s'A nkJhnK<
(2)
f;woB pkM'A ikg fojk ;h
nfjb/ iBw rtkfJnk
eo wsk j? nkyo T[wo/
fJ; ekco oZp Bz{ fXnkfJnk.
fdZbh B/ id nzfwqs;o ”s/
izw eo w[rb uVQkfJnk
j?to r?to s'A th seVk
id b"j/:kB d[VkfJnk
w?A oZp Bz{ pj[s fXnkfJnk.
c"iK B/ id ;'BebÙ ”s/
s[ge skB ubkfJnk
yZyVh-yZyVh j' e/ fvZrk
id w/o/ f;o dk ;kfJnk
w?A oZp Bz{ pj[s fXnkfJnk.
;Zu sys fiBQ/ YkfJnk ;h
T[;/ id'A pDkfJnk
sK ngokXh d{Dk fBtdk
w?Bz{ B˜ohA nkfJnk
w?A oZp Bz{ pj[s fXnkfJnk.
;fsr[o fJj eh ebk ftykJh.
sz{ eh GkDk toskfJnk
w?A gkgh dh ;'X bJh sz{
nkgDk xo YmkfJnk
w?A oZp Bz{ pj[s fXnkfJnk.
(3)
Ùkw gJh sK ;fsr[o p?m/
fJZe' dhtk pkb e/
gqheowk ”u'A iıw p[bk bJ/
;[Zs/ j'J/ T[mkb e/
˜fjoh oks r˜p dh ekbh
fes/-fes/ e'Jh skok ;h
fGzBV/ p'b r[o{ ih p'b/
ukBD ftZu B[jkb e/
nZi dh oks fe;/ BjhA ;"Dk
jkb/ d{o Ùjhdh j?
ni/ sK ;{oi o"ÙB eoBk
nkgD/ jZEh pkb e/
Bk e' p?oh Bkfj p/rkBk
;fsr[o dk ;G ;dek j?
(go) t/y' ikpo b? Bk ikJ/
go-goshs T[Xkb e/

-0-
 ı{Bh ;kfenK fgZS'A
jfozdo f;zx wfjp{p
y{B fbpVh goeowk ”s/
efjo oks dk SkfJnk.
sıs nekb d/ yzvo T[Zs/,
e'Jh pk˜ e[obkfJnk.
i' sko/ ;fwnK s'A nZr/
ftZu nodk; yb'J/l
G/d-Goh ebrh ”s/ g?Adk,
B˜o w/oh dk ;kfJnk.

w/ok ˜ıw niBph “eZbk,

fpB ukBD fpB nk;K.
o' sko/ nodk; eo/Ad/,
fMw-fMw gko nkrk;K.
cV e/ pKj ;w/A dh oki/
fiuoe gkg eo/Ad/
ykp p/nzs efjo dhnK nDhnK
uz[wQ eo/ nodk;K.

p/-gho e"wK Bz{ nky/,

trdh-trdh okth.
““pKM gbhs B˜o d/ j[zfdnK,
Xos oj/rh ;kth.
p[Zs-ji{w G;w j' ik;Dl
Bkb/ jZE co/ph””
d{o p/nzs w"s d/ okj ”s/,
EzwQ yVQk e'Jh Gkth.
fe; d/ t?D ;[DK w?A d{o'A,
e"D w/o/ tb nkt/.
gEohb/ BQ/oK Bz{ bzxdk,
x'V w/ok xpokt/.
id w?A nDfdZ; S'j fe;/ tZb
ofjw dk jZE T[mktKl
bZr co/ph ihG fe;/ Bz{,
jZE w/ok ;V ikt/.

fJ; gk;/ wkjh dk nkT[Dk,

c/o fwbD dh tkoh.
;dhnK fgZS'A o[b Bk ikt/,
¯fonkdK dh ykoh.
fdZbh d/ dotk˜/ T[Zs/
;[DB bJh e'Jh j[zrkol
nkt/ pk˜ c/o T[Zv ikt/,
tes dh u[Ze eNkoh.

gfjD fbpk; ;w/A d/ g"D/,

nZXh oks Bz{ tZr/A.
epoK EbK ftZu ÙwÙkBK,
b[e-b[e wkjh ;Zd/A.
fJe fdB fdZbh d/ dotk˜/
Ykj d/;D ¯fonkd l
fe; n;wkB s'A vodh g"D/A
o' Xosh ˆb bZr/A.

p/w[jko i˜p/ dhnK feZXo'A,

fvZr ojhnK nkpÙkoK.
fejVh e[zN u'A ;wM BK g?Adh,
j[ew d/Dk ;oekoK.
w/o/ fbpk; s/ fpB-dZf;nK jh
fes'A g?AdhnK uweK.
fejV/ oZp dh p[Zeb d/ ftZu,
Xosh dhnK g[ekoK<

e'N BGK d/ yzvo x[ZN/,

iwK ij/ ekb/ g?Av/.
B?AD tNkT{ yV/ fBeow/,
fpzr gEoK d/ ;fjzd/.
;w/A dh jz{ro uho BK j't/,
p/p; roe BK ;eKl
sd'A s/oh ebrh d/ ;[gB/,
tZb ÙjhdK t?Ad/.

j[D feT[A f;de w/ok n˜wkt/A,

Bhb/ d/ n;tkok<
w?A nodk; eoK fe; EK s/,
pb/ fgnk iZr ;kok!
tkN w/oh ;dhnK dh j'Jh
sıs nekb ”s/ yzvo
M[b;/ N[ZN/ uoy f;o/ ”s/
ukVQ BtK e'Jh skok.

bzwh oks! pbdhnK gJhnK,

skfonK she ˜whoK.
okj ftZu o'j pbh d/ gops,
fezR o'eD sedhoK.
;Zu dhnK ;cK d/ T[Zs/
r[o{ tbh nk p?m/l
Xosh d; ;e/ BK, feZE/
o'D w[;k¯o jhoK.

o'jhnK d/ ftZu bÙeo w'J/,

jtk gJh e[obkt/.
X{V e'Agbk d/ ezBK sZe,
S[g/ co/p fbnkt/.
BhAdK ;D/ wk;{w ygkJ/,
e'N ;kf˜ÙK j'JhnKl
dr/pk˜ ;fwnK d/ ;kjt/A,
p'b Ùjhd g[rkt/.

ob ftZu d{o dhnK gotk˜K,

nZEo{ xz[wD yko/.
nD;'u/ B[es/ i' o{j ftu,
M[Ze-M[Ze t/yD sko/.
G'b/ Gkn w?A fpqS brktK,
d/D n;h; g?ˆzpol
fe;/ Ùjhd dhnK nodk;K,
u"dK spe ybQko/.

phnkpkB ftZu pk˜ r[nku/,

x'o fJeZbK SkJhnK.
feT[A sz{ f;de w/ok n˜wkt/A.
T[woK ni/ Bk nkJhnK.
dhtk pkb ;eK B okshA
T[iV/ fsqzRD o[bd/l
x'V s/o/ dh Nkg ;[DhAdh,
skfonK ÙosK bkJhnK.
Bk-Ù[eo/ p[Zs-g{i Bro ftu,
jke ;[Dh fJZe w?Bz{l
““ıke ftÙ?bh y'o d/t/rh
phnkpkB ftZu s?Bz{.
BkrK tKr ;kfiÙK x[zwD,
j'fJ j?okB w?A ;'uKl
““i/ BK s/o/ w[ohd, pk˜ dh
B˜o d/ydh e?Bz{<””

p/gZs j'JhnK e"wK d/ xo,

d{o co/ph Xo ”s/.
pdB;hp g?oK d/ j/mK,
yke ftÙ?bh roe/.
wz{j-˜'o ;wK BK e"w/!
fBrb ;e/rk s?Bz{l
nkgDh gZs gSkD bt/A i/,
bV wkjh dk cV e/.

-0-
BhAdK dk esb ns/ ÙjhdK dk ˆ˜p
jfozdo f;zx wfjp{p

e"w Ùjhd r[o{ d/ p{j/

eo ;[Zsh nodk;K.
v?D ;okb u'o fiT[A ;oeh
b? e/ x'o fgnk;K.
jZE p/nzs ;w/A d/ vkY/,
e'jD e[gZshnK v?DK,
bj{ Ùjhd dk bN-bN pfbnk
ekb d/ e[b nkrk;K.

w/o/ Ùjhd wkjh d/ fdB sz{

;[DhA e[gZshJ/ Bko/.
e"w w/oh d/ pZuV/ G'b/
vz{xh BhAd ”u wko/.
i' ioB?b wkjh d/ do ”s/
gfjo/dko g[okDk,
wjK pbh ;w/A ”s/ p?mk
T[j n;tko BK jko/.

BhAd ”u BhAd ij/ pZuV/ ykt/A

;[D p/feoe uV/b/
;wK g[o;bks fiT[A, j/mK
dr/pk˜ B?A w/Qb/!
;[ZN d/t/rk ehN fiT[A s?Bz{
efjo p/nzs dk M[Zb/.
s'V s/o/ oki d/ p{j/
Boe-BQ/o ftZu mQ/b/.
eNe nfeqsxDK d/ Xwe/
jfowzdo d/ p{j/.
whnK who dk y{B thN e/
eo/ ;o'to ;{j/
d{o ;w/A d/ roG ”u ;[Zs/
phi wk;{w tDK d/,
b{D-jokw dh B˜o g?AfdnK
rJ/ gbK ftZu b{j/.

Bko ;okb ;oedk x/ok

jfowzdo Bz{ gkfJnk.
fo˜e ¯ehoK tkbk ;[Zuk
nk sedho ibkfJnk.
p[Zs-g{ik d/ ;hB/ d/ ftu
cc/e[ZNDh ;[Zsh,
fi; dh ft; Bz{ G;w eoB bJh
sho p/nzs dk nkfJnk.

xkfJb j'J/ jfowzdo e'b/

feVQK p/nzs Bz{ gJhnK.
sZsh sth d/ tKr d[gfjoK
Bkb-Bkb pb ojhnK.
whnK who d/ ;[gB/ d/ ftZu
tr/-tr/ gJh okth,
tfjD ”u jZE T[Zm/, ;G bfjoK
T[Zbo p/nzs ”s/ gJhnK.

-0-
 fszB d[nktK
jfozdo f;zx wfjp{p
(;kJhA whnK who dh d[nk)

T[ZiV/ gke ;o'to T[Zs/

nZEo{ Go/ ÙjhdK.
e[Zb speK ftZu oky T[vzdh
pıÙDjko BK dhdK.
g[fb-;oks j? uhe rofenk
;wK r[Bkj dk ikwk,
fJZe g[Bhs fJZN dh BhAd ”s/
who Bz{ ni/ T[whdK.

(;[Zyk f;zx d/ ikBÙhB dh d[nk)

o' p/nzs B/ ;id/ ehs/,

xkfJb p/ohnK EZb/.
ekjBz{tkB d/ c/o nbzp/,
;h; fBwkD/ MZb/.
““ftÙ-foVedh ihG B/ x/o/,
e"w d/ G'b/ BhArol
efjzdk L ““sho w[ohd Bz{ pıÙ',
Bkb w/o/ i' uZb/.””

(eth dh d[nk)

id'A nekb sıs d/ yzvo,

o' p/nzs B/ d/y/l
M[e ehs/ n;wkB B/ ;kv/
fszB ;dhnK d/ b/y/.
˜'o nEkj pk˜ d/ ;hB/
uho fwnokiK T[Zv/,
f;de Ùjhd dk ;KG e/ oZyhA
;[pe ;w/ dhJ/ o/y/.

-0-
i{B ”84 Bz{ :kd eofdnK
gqGÙoBpho f;zx

jfowzdo dh i{j d/ nzdo,

fizd wb{e fgnk;h,
Xo d/ B{o d/ nkbw nzdo
ufVQnk i{B u"ok;h.
;?nK Bkr T[wbQd/ nktD
nktD pzBQ eskoK,
ekfJBks d/ c[Zb Bz{ vZ;D
vZ;D bZy j˜koK.
Ùhoy'oK dk y{B v[ZfbQnk
fBowb ;oto nzdo,
nfeqsxDK B/ ˜ks ftykJh
sZe sZe o't/ nzpo.
e"w w/oh d/ f;o ”s/ M[Zfbnk
xZb{xkok Gkoh,
shih tkoh j'Dh bkfJnk
bkfJnk tko eokoh.
Ùjhd r[o{ dh :kd f;ZyK d/
;h ;hB/ ftu tZ;h,
fpgo vzr ubkfJnk n?go
fBowb f;Zyh vZ;h.
sıs nekb T[ZuV/ nzdo
G"o/ eoB T[vheK,
˜fjoh bkN ;hB/ ”s/ MZbhJ/
gzE Bk bkJhJ/ bheK.
;zs ioB?b fejk roi e/
 ;[D bU f;zx' ;ko',
ebrhXo d/ uoBK T[Zs'A
tkohJ/ ;h; fgnko/.
roi Ù/oK dh g"D ”u c?bh
dfjb/ Bkr ftj[b/,
nfeqsxDK d/ ;hB/ ezp/
t/y e/ f;zx o'jhb/.
bkbh uVQh nzpo ”s/ rfjoh
t/yD G'b/ pZuV/,
p[Zs-g{iK B/ vzr vzr f;ZN/
pkbe fgnko/ ;ZuV/.
f;zxK d/Ù Ùjhdh fty/
tZY-tZY Bkr j˜koK,
ebrhXo dk p'b g[rkfJnk
;ZuV/ e"b eokoK.
ebrhXo dh :kd fgnkoh
i/ ;hB/ ftu oZyhJ/,
Xo s'A ˜[bw w/Ne/ ;kok
;[nkd Ùjhdh uZyhJ/.
 
‐0‐ 
 
 
 
 
 
 
 
 

nzfsektK
 gdw Ùqh dh tkg;h
g{oB f;zx Grs

;/tk fty/,

okÙNogsh Gkos,
okÙNogsh GtB,
fdZbh.

ftÙkL ;qh dopko ;kfjp ;qh nzfwqs;o ”s/ j'Jh fJB;kBhns s'A
froh c"ih ekotkJh fto[ZX o'; ti'A ““gdw Ùhq”” n?tkov dk
w'fVnk ikDk.

;qhwkB ih,
p/Bsh j? fe ;qh dopko ;kfjp d/ nzdo c"i Bz{ ekotkJh bJh G/fink
ikDk fezB/ jh d[ydkJh Bshi/ g?dk eo u[Zek j?. T[; c"ih ekotkJh d/
BshfinK s'A f;Zy irs sVc T[Zfmnk j?. fJ; xNBk dk i' d[ydkJh
n;o ;qh dopko ;kfjp dh doÙBh fvT{Yh ns/ ;qh nekb sıs
;kfjp dh fJwkos ”s/ fgnk j? T[j nkgB/ d/y jh fbnk j?. c"ihnK
jZE'A pj[s xNBktK nfijhnK tkgohnK jB fiBQK dk nkg ih Bz{
gsk BjhA j' ;edk i' w?Bz{ b'eK B/ ;[DkJhnK jB s/ w?A T[jBK dh
gVskb fwsh 9-9-84 se eodk fojk jK. w?A ibdh BjhA ehsh ns/
pV/ Xhoi s'A ezw fbnk j?. T[jBK ftZu'A w?A e[M xNBktK fpnkB
eodk jK.
1H ;qh dopko ;kfjp d/ fJZe rzqEh Bz{ c"ih f;gkjh gfotko ;w/s
frqcsko eoe/ b? rJ/ ns/ T[; gfotko Bz{ T[jBK B/ ;kok fdB G[Zyk
fgnk;k oZfynk. rzqEh f;zx d/ jZEK ”s/ pzd{e d/ pZN wko e/ c"ihnK B/
T[; dh wko-e[NkJh ehsh. ;qh dopko ;kfjp d/ fJZe j'o rzqEh d/ pZN
wko/ ns/ T[;d/ jZEK Bz{ ;'iK ukVQhnK.
2H dopko ;kfjp ;w{j ftZu nkJhnK ;zrsK, fJ;sohnK, wodK
s/ pZfunK ”s/ fJ; soQK r'bh ubkJh iKdh ojh j?. fi; soQK
˜fjohbh dtkJh dh fguekoh Bkb wZSo wkohdk j?.
3H fijV/ :kso{ ;qh dopko ;kfjp s/ s/ik f;zx ;w[zdoh jkb
ftZu wzrbtko Bz{ 12 ti/ e?d ehs/ rJ/ ;B, T[jBK Bz{ gkDh Bk
fdZsk frnk, T[jBK Bz{ p[ZXtko 30 xzfNnK fgS'A f;Zy c"ihnK B/
gkDh fdZsk. pZfunK dhnK fgnk; Bkb nZyK pkjo fBeb ojhnK
;B. phphnK B/ g;hB/ gz{M e/ pZuhnK d/ wz{j frZb/ ehs/. i/ phphnK
pZfunK bJh gkDh wzrdhnK ;B sK c"ih efjzd/ ;B fe fJj tZv/ j'
e/ ;kBz{ ikB'A wkoBr/, fJ; bJh n;hA fJjBK Bz{ gkDh feT[A d/JhJ/.
wzrbtko tkb/ fdB pZfunK Bz{ th fijVk E'VQk fijk gkDh c"ihnK B/
fdZsk ;h T[; ftZu T[jBK B/ f;roNK dk gkDh x'b e/ fejk fe fJj
s[jkv/ r[o{ dk gqÙkd j?. s/ik f;zx ;w[zdoh jkb ftZu c"ihnK B/
f;roNK ghshnK ns/ f;roNK dk Xz{nK f;ZyK tZb SZvd/ oj/. fijVk
;b{e c"ih ekotkJh d/ Bkw ”s/ f;ZyK Bkb j'fJnk T[;B/ f;Zy irs
d/ fjofdnK ”s/ Gkoh ;ZN wkoh j?. dopko ;kfjp ftZu'A cV/ :kso{
itkB w[zfvnK d/ jZE T[jBK dhnK gZrK Bkb pzBQ/ rJ/ ns/ T[jBK d/
e/; y'bQ e/ T[jBK dhnK nZyK dtkb/ bg/N e/ T[jBK Bz{ row coÙ ”s/
r'fvnK Gko uZbD bJh wip{o ehsk frnk. wz[fvnK Bz{ fgZS'A pzBQ e/
wZE/ ftZu r'bhnK wko e/ wkfonk frnk.
4H gfjbh i{B 1984 Bz{ ;qh dopko ;kfjp nzfwqs;o T[Zs/
;hHnkoHghHB/ r'bh ubkDh nkozG eo fdZsh ;h. gfjbh i{B c"iK d/
nkT[D s'A gfjbK ;hHnkoHghH tZb'A jfowzdo ;kfjp fty/ ;qh r[o{ rzqE
;kfjp dh skfpnk p?m/ rzqEh f;zx Bz{ r'bh wko fdZsh ;h s/ ;qh r[o{
rzqE ;kfjp dh phV Bz{ r'bh wko e/ ˜ıwh eo fdZsk ;h. ;kohnK
tkodksK j'D d/ fgZS'A f;Zy o?co?A; bkfJpq/oh s/ f;Zy nikfJp xo
fwZE e/ t?o GktBk Bkb ;kV fdZs/. 3 i{B 1984 tkb/ fdB ghbhnK
gZrK ns/ feqgkBK bkj[D bJh fejk go T[jBK feqgkBK bkj[D s'A
fJBeko eo fdZsk T[; t/b/ c"ihnK B/ T[jBK Bz{ r'bh Bkb T[vk
fdZsk. fJZe fBjzr f;zx Bz{ r[wNkbk i/bQ d/ bkr/ fJ; bJh r'bh
Bkb wko fdZsk frnk feT[A fe T[;B/ feqgkB d/D s'A fJBeko ehsk
;h. fJZe fsnko po fsnko f;zx feZfsnK (nzfwqs;o dk fJe
fJbkek) ftZu nkgD/ wekB dh SZs d/ yVQk ;h. T[;Bz{ c"ihnK B/ fJ;
bJh r'bh wko fdZsh feT[Afe T[;B/ ghbh gZr pzBQh j'Jh ;h.
5H fszB i[bkJh tkb/ fdB f˜bQk efujoh nzfwqs;o d/ vkeNo
feub{ tkb/ r'b uZeo d/ bkr/ fJZe ekbh gZr s/ feqgkB tkbk 25
e[ ;kbK dh T[wo dk f;zx ik fojk ;h fJ; gk;/ s'A c"ihnK dh ihg
nk rJh T[; gk; e[M BjhA fBefbnk ;h. fi; t/b/ c"ih Ù'qwDh
r[od[nkok gqpzXe ew/Nh d/ gqXkB ;odko r[ouoB f;zx N"jVk Bz{
s/ik f;zx ;w[zdoh jkb ftZu'A frq¯sko eoB rJ/ sK fJZe c"ih
f;roN gh fojk ;h. ;odko N"jVk B/ T[;Bz{ fejk fe sz{ f;roN Bk gh
sK T[; c"ih B/ fejk fe uZb T[J/ p[ZY/, u[Zg eo BjhA sK r'bh wko
fdnKrk. ;odko N"jVk B/ fejk fe w?A fJZE'A dk gqXkB jK sK c"ih u[Zg
eo rJ/.
6H ;qh dopko ;kfjp w[es;o ftZu ;ko/ ;/tkdko eZY e/ ;o'to
dh gqheowK ftZu X[Zg ftZu w{X/ bzw/ gkJ/ rJ/ fiBQK Bz{ p[oh soQK
e[ZfNnk frnk. T[jBK ftZu'A fJZe wo frnk. fgzvK ftu'A T[j w[zv/ eZY
e/ pkjo fbnKd/ rJ/ fiBQK B/ nzfwqs Sfenk j'fJnk ;h s/ T[BQK Bz{
pj[s e[ZfNnk frnk.
7H w?A fJj efjD bJh wip{o jK fe c"i B/ fJybkeh froktN
dk ;p{s fdZsk j? s/ t?o GktBk Bkb fJ; soQK ekotkJh ehsh j? fe
c"ih n?eÙB s'A fgZS'A fgzvK ftZu B"itkBK Bz{ szr ehsk iKdk fojk
j?. T[go'es n;bhns s'A fJbktk e[M n?;hnK ÙowBke xNBktK
pko/ ikDekoh fwbh j? fiBQK Bz{ fbyD bJh sfj˜hp nkfrnk BjhA
fdzdh.
w?A nfij/ jkbks d/y ;[D e/ ;oeko Bz{ nkgDk o'; gqrN
eoB bJh nkgDk ““gdw Ùqh”” dk n?tkov tkg; eodk jK.

-0-
fJzdok rKXh B/ sK wfjw{d riBth Bz{ wks
gk fdZsk j?

-fgnko/ okÙNogsh ˜?b f;zx ih,

gzikp nzdo tkgohnK sk˜k xNBktK, yk; eo jfowzdo
;kfjp ns/ 37 j'o r[od[nkfonK ”s/ c"i ukVQe/ fJjBK gftZso
n;EkBK dh p/j[owsh eoB, Xowh pzfdnK Bz{ wkoB, f;ZyK bJh ikB
s'A tZX fgnkohnK EktK s/ t;s{nK Bz{ b[ZND ns/ spkj eoB pko/
nkgDhnK GktBktK Bz{ ÙpdK ftZu gqrN eoBk w/o/ bJh w[Ùeb j?.
Gkosh c"i dhnK uko e'oK, 24 N?AeK ns/ 130 fwhHwhH dhnK s'gK dh
wdd Bkb gktB gqheowk ftZu dkyb j' rJhnK ns/ ;qh nekb
sıs ;kfjp Bz{ 3H7”” fJzu d/ okeN bKuoK Bkb Ykj-Y/oh eo fdZsk.
fJ;/ soQK jh 37 j'o r[od[nkfonK dh p/ndph ehsh rJh. fJZe f;Zy
j'D d/ Bks/ s[jkBz{ gsk j? fe r[od[nkfonK d/ do jo gqkDh-wkso
bJh y[ZbQ/ jB ukj/ T[j fe;/ th ftÙtk; iK Xow dk XkoBh j't/ go
f;ZyK B/ fe;/ ;oekoh XkV Bz{ ed/ nzdo BjhA bzxD fdZsk. BK
w[rbK Bz{, BK ncrkBK Bz{ ns/ BK jh nzro/˜K Bz{. jo ;oekoh XkV
dk vN e/ w[ekpbk ehsk. dwdwh Ne;kb d/ gfjb/ iE/dko pkpk
dhg f;zx ih B/ nfjwd Ùkj npdkbh dhnK c"iK Bz{ eokoh NZeo
fdZsh id'A T[;B/ jfowzdo ;kfjp Bz{ T[vk fdZsk ;h ns/ gftZso
;o'to Bz{ rktK dhnK bkÙK Bkb Go fdZsk ;h. fJ;/ jh Ne;kb d/
u"dt/A iE/dko ns/ wjkB fwÙBoh ;zs ioB?b f;zx ih
fGzvoKtkfbnK B/ j[D jfowzdo ;kfjp d/ ;BwkB dh okyh bJh
nkgDh ikB e[opkB eo fdZsh j?.
1919 ftZu tkgo/ ifbQnKtkbk pkr r'bheKv ;w/A b?cNhB?AN
eoBb ;fwZE Ùfjo ”s/ jtkJh pzpkoh eoB d/ gZy ftZu ;h go
ykb;k ekbi nzfwqs;o d/ fgqz;hgb ihHJ/H tkEB B/ nfijk eoVk
edw u[ZeD d/ fybkc nzro/˜K Bz{ ypodko ehsk ;h. T[;B/ dbhb
fdZsh ;h fe i/ jfowzdo ;kfjp Bz{ e'Jh B[e;kB g[Zi frnk sK f;Zy
;dk ;dk bJh nzro/˜K s'A d{o j' ikDr/. c"ih Gosh dk tZvk fjZ;k
f;ZyK ftZu'A jh nkT[Adk j?. w?A th brksko ;oeko Bz{ nfijk edw
u[ZeD d/ fybkc ;[u/s eodk fojk jK. ;G s'A d[ydkJh rZb sK fJj
j? fe Gkosh c"i B/ wjkB e"wh :'X/ ;zs ioB?b f;zx fGzvoKtkfbnK
Bz{ wkoB s'A pknd T[jBK dh d/j Bz{ iBob ;[p/r f;zx, GkJh nwohe
f;zx ns/ pkpk EkoQk f;zx dhnK fwqse d/jK d/ Bkb doÙBh fvT{Yh
d/ w{jo/ fjzd{nK d/ d/yD bJh oZy fdZsk i' y[Ùh Bkb gkrb j' rJ/.
T[jBK B/ fJ; wjkB fiZs d/ iÙB wBkT[D bJh c"ihnK Bz{
wfmnkJhnK g/Ù ehshnK. fJj nc;';Bke j? fe c"ihnK B/
wfmnkJhnK gqtkB eo bJhnK ns/ nfijk eoe/ f;Zy e"w Bz{ j'o
ngwkBs ehsk. Gkosh c"i B/ jfowzdo ;kfjp ”s/ ep˜k eoe/ ;?AeV/
f;ZyK Bz{ frq¯sko eo fbnk s/ pknd ftZu r'bhnK Bkb T[vk fdZsk
(i' fe iB/tk ekBcoz; d/ fB:wK d/ T[bN j?) s'Ù/ykBk b[ZN fbnk
frnk. ;ckJh dh w[fjzw g{oh eoB s'A fgZS'A T[ZE/ eJh soQK d/ jfEnko
oZy fdZs/ rJ/, sKfe fJj ;kps ehsk ik ;e/ fe f;ZyK e'b nfs-
nkX[fBe jfEnko ;B ns/ T[j ;oeko d/ fybkc izr S/VD dhnK
fsnkohnK eo oj/ ;B sK fe nkgDk nk˜kd ns/ y[d-w[yfsnko
oki dk ;[gBk jk;b eo ;eD. fJ; fuZmh dh shih nzfsek fi;
ftZu jfEnkoK dh B[wkfJÙ brkJh j'Jh j? ns/ c"ih jfowzdo ;kfjp
dh gqeowk ftZu p{N gkJh fdZ; oj/ jB.
s[jkBz{ :kd j't/rk fe 1919 ftZu gzikp d/ b?cNhB?AN
rtoBo ;o wkJheb UvtkfJo B/ iBob vkfJo dh ekotkJh dk
gZy b?AfdnK fJj' fijhnK jh dbhbK fdZshnK ;B. T[;B/ fejk ;h fe
c"ih ekotkJh nNZb ;h feT[Afe b'e 1857 tKr prkts ”s/ T[Zso
nkJ/ ;B. feT[Afe s[;hA c"iK d/ ;[gohw ewKvo j', w/ok co˜ pDdk j?
fe w?A s[jkBz{ dZ;K fe E'VQ/ fij/ jfEnkoK Bkb b?; f;Zy Gkos ;oeko
d/ fybkc izr BjhA bV ;ed/ ns/ T[jBK ”s/ J/B/ tfjfÙnkBk Yzr
Bkb ehs/ rJ/ jwb/ B/ ;kv/ fJ; vo dh g[ÙNh eo fdZsh j? fe
;oeko f;ZyK dh B;be[Ùh eoB ”s/ s[bh j'Jh j?. Gkos ;oeko d/
fJ; ˜fjohb/ gquko d/ jZe ftZu s[jkv/ tZb'A ikoh ehs/ rJ/ fpnkB
B/ jo f;Zy d/ ˜ywK ”s/ b{D fSVfenk j?. f;Zy Gkos d/ tckdko
ns/ d/Ù Grs oj/ jB go pj[-frDsh GkJhuko/ dh j?AeV B/ T[jBK
Bz{ g{oh soQK Ugok pDk fdZsk j?. i/ Gkos ;oeko rZbpks okjhA jZb
eZYD bJh rzGho j[zdh sK c"ih ekotkJh s'A pfunk ik ;edk ;h.
gqXkB wzsoh ns/ rqfj wzsoh B/ :ehB fdtkfJnk ;h fe Xkofwe
n;EkBK dh gftZsosk Gzr BjhA ehsh ikt/rh. pdfe;wsh fJj j?
fe d't/A jh M{m p'b oj/ ;B. s[jkvh gqXkB wzsoh fJzdok rKXh B/ fJj
ikbwkBk ekotkJh eoe/ wfjw{d riBth Bz{ th wks gk fdZsh j?.
T[;B/ Ùzeo nukohnk, fi; B/ Gkos nzdo'A p[ZX Xow dk ;ckfJnk
eo fdZsk ;h, s'A pknd dh ;G s'A tZvh fjzd{ bhvo j'D dk o[spk
jk;b eo fbnk j?.
 gzikp nzdo c"ih ekotkJh f;oc fJZe dkng/ue fiZs j?.
fJ; bJh fjzd{ pj[-frDsh T[;Bz{ nk ojhnK gkobhw?AN u'DK ftZu
fJZe tko fco rZdh ”s/ fpmk d/t/rh. go d/Ù d/ okÙNogsh j'D d/
Bks/ ns/ f;Zy fJfsjk; dk frnkB oZyd/ j'D eoe/ s[;hA nkgDh
gqXkB wzsoh Bz{ toi ;ed/ ;h ns/ T[;Bz{ nkgD/ jh b'eK fybkc S/Vh
rJh fJ; ikbwkBk w[fjzw dh fBokoEesk fdyk ;ed/ ;h. Gkos
;oeko pj[s skesto j? ns/ f;oc ;t? Gowh f˜jBh s"o ”s/ phwko
ns/ X'y/pki fjzd{ jh fJj ftÙtk; eoBr/ fe f;Zy Gkos ;oeko d/
fybkc izr S/VB tkb/ ;B.
ifbnKtkb/ pkr dh sok;dh ;w/A nkgD/ ;o d/ fyskp Bz{
tkg; eofdnK B'pb fJBkw i/s{ okfpzdo BkE N?r'o B/ tkfJ;okfJ
Bz{ fbfynk ;h, ““;oeko tb'A gzikp nzdo fJZe ;EkBe rVpV Bz{
o'eD bJh ehsh rJh d[ÙN ekotkJh B/ ;gZÙN eo fdZsk j? fe Gkos
nzdo poskBth je{ws dh goik j'D ekoB n;hA fezB/ bkuko jK.””
T[jBK tZb'A fbyh rJh fuZmh d/ 65 ;kb pknd nkgDhnK GktBktK
Bz{ gqrN eoB bJh w/o/ e'b fJ; s'A tZyo/ j'o e'Jh Ùpd BjhA jB.
okÙNogsh ;kfjp, fezBk tZvk esb/nkw j'fJnk j? ns/ fezBh
p/dodh Bkb j'fJnk j?< Gkosh c"i d/ fijV/ wko/ rJ/ T[jBK d/
tko;K Bz{ fJZe fJZe bZy o[fgnk ns/ fJ; s'A fJbktk jo fe;w d/
g?BÙB bkG fdZs/ ik oj/ jB. fijV/ c"ih 1962, 1965 ns/ 1971
dhnK bVkJhnK ftZu wko/ rJ/ ;B T[jBK Bz{ sK nfijhnK ;j{bsK
BjhA fdZshnK rJhnK ;B. j[D fijVh e[M f˜nkdk jh T[dkosk
fdykJh ik ojh j? fJj ;gÙN eodh j? fe Gkos ;oeko bJh f;Zy
j[D ;G s'A tZv/ d[ÙwD jB. gkfe;skB ns/ uhB d{i/ ns/ shi/
doi/ ”s/ ub/ rJ/ jB. s[;hA j[D/ jh noiBNkJhBk s'A j' e/ nkJ/ j'
fi; Bz{ poskBhnK B/ ckeb?Av dh izr ftZu ÙowBke jko fdZsh j?.
noiBNkJhBk dh c"i tZb'A p/fdbh Bkb ehs/ w[ekpb/ dk ekoB fJj
;h fe T[; d/Ù d/ ioB?bK B/ nkgD/ jh 6000 B"itkBK Bz{ M{m/
w[ekpfbnK ftZu wko fdZsk ;h. s[;K d/fynk jh j't/rk fJj ioB?b
j[D i/bQK dhnK ;hyK fgZS/ pzd jB. ibdh jh fJjBK Bz{ ;˜k j'D
tkbh j?. fJj ;˜k cK;h d/ o{g ftZu th j' ;edh j?. gzikp nzdo
ehsh rJh ikbwkBk ns/ w{oysk Goh ekotkJh fJzdok rKXh Bz{ w[V
e[o;h s/ sK p?mk d/t/rh go w?A s[jkBz{ dZ;Dk ukj[zdk jK i/ izr fSV
gJh sK i' e[ZM s[jkvh ;oeko ns/ jfEnkopzd c"iK B/ gzikp nzdo
ehsk j? ns/ ni/ th g{o/ i'Ù' yo'Ù Bkb eo ojhnK jB, T[;Bz{
d/yfdnK j'fJnK f;Zy ;oeko dh izr ftZu wdd BjhA eoBr/. f;Zy
c"ih, i' d[ÙwD dk db/oh Bkb Nkeok eoB bJh d[BhnK Go nzdo
wÙj{o jB, T[j' fijh vhc?A; BjhA eoBr/ fi; B/ ;dk jh d/Ù dh
nyzvsk Bz{ puk e/ oZfynk j?. c"i gfjbK jh ;kv/ 20000 B"itkBK
Bz{ w"s d/ xkN T[sko u[Zeh j? ns/ 50000 j'oK dk gsk BjhA bZr
fojk fe T[j feZE/ jB. s[jkvh gqXkB wzsoh ns/ s[jkv/ ioB?b fij'
fijh Bhsh bkr{ eo oj/ jB T[; d/ ;kjt/A sK iBob vkfJo th Bow
bZrD bZr iKdk j?. feT[Afe w?A Gkosh jfEnkopzd ;?BktK dh ;kv/
r[od[nkfonK nzdo ehsh rJh c"ih ekotkJh ns/ f;Zy GoktK d/
ehs/ rJ/ nzBQ/tkj esb/nkw dk i'odko fto'Xh jK, fJ; bJh w?A
fJzvhnB g[fb; ;oft; s'A c"oh n;shck d/Adk jK. j[D s'A pknd w?A
T[jBK f;Zy gfotkoK d/ w[V-t;/p/ bJh ezw eoKrk i' fJ;
tfjÙhnkBk ekotkJh ftZu wko/ rJ/ jB. gowkswk w?Bz{ ;cbsk
pyÙ/. fJj n;shck d/D ;w/A w/o/ wB ftZu fe;/ d/ fybkc e'Jh
wzdGktBk BjhA feT[Afe nfijk eoBk ;kv/ Xkofwe n;{bK d/ T[bN
j?.
nzs ftZu w?A ;ko/ f;Zy GoktK Bz{ nghb eodk jK fe T[j jo
wjhB/ dh 6 sohe Bz{ Ùjhdh fdt; ti'A wBkfJnk eoB ns/ gqXkB
wzsoh dh fojkfJÙ ”s/ ik e/ nkgD/ f;o g/Ù efonk eoB sK fe T[j
f;ZyK d/ y{B dh nkgDh fgnk; fwNk fbnk eo/. gowkswk dh fwjo
;dek w?A 6 i[bkJh 1984 Bz{ nkgD/ nkg Bz{ T[; d/ ;kjwD/ g/Ù
eoKrk. ;{pkJh okiXkBhnK ftZu ofj oj/ f;Zy th J/;/ soQK nkgD/
nkg Bz{ oki GtBK d/ ;kjwD/ g/Ù efonk eoB sK fe rtoBo T[BQK
d/ f;o eZNe/ gqXkB wzsoh Bz{ G/i fdnk eoB. ftd/ÙK ftZu ofj oj/
f;Zy Gkosh jkJh efwÙBK ns/ okid{s xoK d/ ;kjwD/ ikfJnk
eoB ns/ fJj' fijhnK e[opkBhnK bJh okid{sK ;kjwD/ nkgD/
nkg Bz{ g/Ù efonk eoB. fJ; n"os dh f;ZyK d/ y{B dh fgnk; Bz{
fwNk e/ jh n;hA nkgDh ftbZyD Xkofwe j;sh Bz{ poeoko oZy
;ed/ jK.
;fseko Bkb,
s[jkvk Ù[Gfuzse
f;woB ihs f;zx wkB (nkJhHghHn?;H)
ro[Zg ewKv?AN
;?ANob fJzv;Nohnb ;feT{oNh c'o;, pzpJh.

-0-
 nekbh nkr{nK dhnK pfbT{ ;Nko s'A
gfjbK ;oeko Bkb r[gs whfNzrK <<<
r[ouoBihs f;zx bKpk, n?vt'e/N

;kek Bhbk skok f;Zy gzE Bkb tkgo/ xZb{xkfonK dh bVh

dk fGnkBe jkd;k j?.
fJj ;kek f;Zy gzE Bkb ehs/ ft;kjxks, p/ft;kjh,
ftsefonK ns/ sÙZdd d/ vokw/ dk nkyoh ;hB ;h. fJ; s'A gfjbK
j' tkgo/ S'N/ ns/ tZv/ xZb{xko/ f;Zy gzE ”s/ wko{ jwbk ;B. go
nk˜kd d/Ù ftZu f;Zyh d/ ;'w/ ns/ gzE d/ ;opT[Zu Xkofwe n;EkB
ns/ ;" d/ eohp j'o Xkofwe n;EkBK ”s/ g{o/ c"ih skD Bkb ehs/
jwb/ B/ sK f;Zyh d/ y{Bh fJfsjk; ftZu fJZe n?;k nfXnkfJ i'V
fdZsk j? fi;dk Bk;{o jw/Ùk trdk oj/rk. ukj e/ th fJ;Bz{ e'Jh
G[bk BjhA ;e/rk.
thjthA ;dh d/ d{;o/ djke/ d/ nozG ftZu ykb;k gzE B/
r[od[nkfonK dh ;/tk ;zGkb d/ ;zebg Bz{ nwbh o{g fdtkT[D bJh
f;o XV dh pkih bk e/ r[od[nkok ;[Xko bfjo nkozGh. fJ;d/ f;ZN/
ti'A 1924 ftZu Ù'qwDh r[od[nkok gqpzXe ew/Nh j'Ad ftZu nkJh.
fJ; d/ pknd nzro/˜K B/ 1942 sZe r[od[nkfonK ftZu dyb Bk
d/D d/ nfjd Bz{ g{ok ehsk ns/ r[od[nkok n?eN ftZu fe;/ th fe;w
dh sowhw XZe/ Bkb Bk ehsh.
d/Ù d/ pNtko/ d/ s[ozs pknd e/Ado ;oeko fjzd[;skB d/
fJfsjk;e r[od[nkfonK ns/ yk; eoe/ fdZbh ew/Nh ns/ Ù'qwDh
ew/Nh T[Zs/ f;ZX/ nf;ZX/ Yzr Bkb ep˜k eoB d/ b'G Bz{ b[ek Bk ;eh
ns/ fJ; bJh joes ftZu nkJh. 1947 s'A Ù[o{ j' e/ fJ;B/ Ù'qwDh
ew/Nh ”s/ ep˜k eoB bJh f;Zy bhvofÙg d/ ftekT{ nkr{nK Bz{
yohfdnk, nkovhB?A;K okjhA r[od[nkok n?eN ftZu XZe/ Bkb sowhwK
ehshnK, ;fjiXkohnK d/ Bkw EZb/ r?o f;ZyK ns/ f;Zy fto'XhnK Bz{
t'No pDkfJnk, eKro; ns/ efwT{fB;NK B/ ;kX ;zrs p'ov ns/
d/Ù Grs p'ov pDtkJ/, ;zftXkB dhnK wZdK ns/ fjzd{ e'v fpZb
okjhA Xkofwe s"o ”s/ f;Zy e"w dh fBnkoh, fBt/ebh ns/ nkikd
j;sh ns/ gSkD dh ;wkgsh nkfd sohe/ tos/.
fJ; d"okB i' e[ZM tkgfonk T[j fJfsjk; BhM tkbh x'y
ns/ y'i dk ftÙk j?. go fJ; ;ko/ fgS'eV ftZu ;szpo, 1981 ftZu
nekbh db tb'A e/Ado ;oeko Bz{ 84 Xkofwe oki;h nkofEe ns/
;wkfie ftsefonK dh fJZe ;{uh G/ih rJh. fi; ftZu j'oBK s'A
fJbktk f;ZyK d/ Xkofwe wkwfbnK ftZu dyb, 1971 ftZu fdZbh
r[od[nkfonK T[Zs/ ipod;sh ep˜k eoBk, f;Zy f;XKsK ftZu dyb
ns/ f;Zy otkfJsK dh gftZsosk dh T[bzxDk, g[fb; dh wdd Bkb
fdZbh r[od[nkfonK d/ r?oekBz{Bh ns/ ipod;sh ep˜k nkfd ;B.
fJj ftsefonK dh fJe ;{uh ;h i' nekbh bhvofÙg tZb'A ;oeko Bz{
G/ih rJh go ;zihdrh dh xkN, nDrfjbh ns/ jk;'jhDh jkbs
fJj j? fe fJ; ;{uh d/ T[Zs/ ftsefonK dh Ekt/A fJ;Bz{ “wzrK dh ;{uh”
fbfynk frnk. eh T[es ekotkJhnK dh ;oeko s'A wzr ehsh rJh
;h< t?;/ fJj pj[sh pfj; dk ftÙk BjhA fojk fe nekbh gzEe
;oeko B/ T[es wzrK s/ g{oh soQK nwb ehsk.
1981 Ù[o{ j' e/ 1984 d/ ;kek Bhbk skok sZe dk ;co, tZy
tZy gksoK dk feodko, T[jBK dhnK ekotkJhnK fJfsjk;ekoK dh
y'i dk ftÙk j?, fJ; pko/ ;oeko ns/ Ù'qwDh ew/Nh d'jK B/ nkgD/-
nkgD/ gZy pko/ “tkJhN g/go” ikoh ehs/. ;oeko dk tkJhN g/go
i[bkJh, 1984 ftZu j'o eJh ipkBK d/ Bkb-Bkb gzikph ftZu th
Skfgnk frnk go Ù'qwDh ew/Nh dk tkJhN g/go eJh ;kb wro'A ns/
ekch NkbwN'b d/ pknd nzro/˜h ftZu Skfgnk frnk ns/ fJ; dh
ehws fszB ;" o[gJ/ oZyh rJh. fit/A fe nkw s"o ”s/ j[zdk j? d'B'A jh
tkJhN g/go fe;/ th sZE pko/ ikDekoh ns/ ehs/ ik oj/ ;tkbK dk
itkp d/D ftZu g{oh soQK Bkekw:kp oj/.
go Gkos ;oeko d/ tkJhN g/go ftZu nB?;uo˜ nB[;ko
;kek Bhbk skok s'A gfjbK sZe Gkos ;oeko, fJ;d/ gqXkB wzsoh
d{;o/ ;hBhno wzsohnK, ;eZsoK ns/ j'o B/sktK ns/ Ù'qwDh ew/Nh,
nekbh db ns/ j'o gzEe nkr{nK ftueko fdZbh ns/ uzvhrVQ
ftZu seohpB 24 whfNzrK j'JhnK. ;oeko tZb'A BÙo ehsh rJh fJ;
;{uh ftZu 9 r[gs whfNzrK dk th t/otk j? i' fe tZy-tZy r?;N
jkT{;K, fBZih wekBK, jtkJh nZv/ d/ bKi nkfd EktK ”s/ j'JhnK.
e[M whfNzrK sK “pfbT{ ;Nko” s'A e[M fdB gfjbK jh j'JhnK ;B.
fJjBK fJeZsosktK ftZu j'oBK s'A fJbktk ;zs jouzd f;zx
b"Ar'tkb, iE/dko r[ouoB f;zx N"jVk, ;odko gqekÙ f;zx pkdb,
;odko ;[oihs f;zx poBkbk, ;odko pbtzs f;zx, iE/dko ird/t
f;zx sbtzvh, ;odko othfJzdo f;zx nkfd f;Zy e"w tZb'A Ùkfwb
j'J/. fJjBK whfNzrK pko/ ;oekoh tkJhN g/go ftZu j/m nzes t/otk
fdZsk frnk j?.
 nekbh db d/ gqshfBXK Bkb j'JhnK whfNzrK dh ;{uh 1981-84
(T) gqXkB wzsoh tZb'A ehshnK rJhnK whfNzrK

skohy EK whfNzr ftZu Ùkwb j'D tkb/

1H 16-10-1981 ;kT{E pbke, BthA fdZbh ;ot ;qh n?ZuHn?Z;H b"Ar'tkb,

ihHghHn?Z;H pkdb,n?Z;Hn?Z;H
poBkbk, pbtzs f;zx, ;qhwsh
fJzdok rKXh, ;qh ;hHnkoH
efoÙBk;tkwh okU ;kfjp,
wzsoh wzvb ;eZsq, ;qh
ghH;hHnb?ri?Avo ;qh NhHnkoH
us[ot/dh rqfj ;eZso.
2H 26-11-1981 gkobhw?AN jkT{;, BthA fdZbh ;ot ;qh n?ZuHn?Z;H b"Ar'tkb,
ihHn?Z;H N"jVk, ghH n?Z;H
pkdb, n?Z;Hn?Z;H poBkbk,
pbtzs f;zx, ;qhwsh fJzdok
rKXh, ;qh ghHthH Bof;zx okt,
(e/Adoh wzsoh), ;qh ;hHnkoH
efoÙBk;tkwh okU ;kfjp,
ghH;hHnb?ri?Avo, ;qh NhHnkoH
us[ot/dh, rqfj ;eZso .
3H 05-04-1982 BthA fdZbh ;ot ;qh n?ZuHn?Z;H b"Ar'tkb,
ihHn?Z;H N"jVk, ghH n?Z;H
pkdb, n?Z;Hn?Z;H poBkbk,
pbtzs f;zx, ;qhwsh fJzdok
rKXh, ;qh ghHthH Bof;zx okt,
(e/Adoh wzsoh), ;qh ;hHnkoH
efoÙBk;tkwh okU ;kfjp,
ghH;hHnb?ri?Avo, ;qh NhHn?BH
us[ot/dh.
(J) r[gs whfNzrK

1H 16-11-1982 27, ;cdoizr o'v, ;ot ;qh n?ZuHn?Z;H b"Ar'tkb,

BthA fdZbh ihHn?Z;H N'jVk ghHn?Z;
pkdb, n?Z;Hn?Z;H poBkbk,
pbtzs f;zx, ;qhwsh fJzdok
rKXh, ;qh ghHthH Bof;zx
okt, (e/Adoh wzsoh), ;qh
;hHnkoH efoÙBk;tkwh okU
;kfjp, ghH;hHnb?ri?Avo,
;qh NhHnkoH us[ot/dh, rqfj
;eZso .
2H 17-11-1982 ------- ;ot ;qh t?AeN owB, ghH;hH
;/mh, fÙt Ùzeo (;ko/ e/Adoh
wzsoh) nwfozdo f;zx
n?ZwHghH
3H 17-01-1983 27, ;cdoizr o'v, ghH;hHn?br˜?Avo, NhHn?BH
BthA fdZbh us[ot/dh, ihHn?Z; fdZbh
N"jVk, ghHn?Z;H pkdb,
othfJzdo f;zx, okiht
rKXh n?ZwHghH nwfozdo
f;zx n?ZwHghH
4H 24-01-1984 BthA fdZbh ftZu fJe ;ot ;qh n?ZuHn?Z;H
r?';N jkT[; b"Ar'tkb, ihHn?Z;H N'jVk
ghHn?Z; jkT{; pkdb,
pbtzs f;zx, GkB f;zx,
nkoHn?;HGkNhnk, ghHn?Z;H
UpokJ/, othfJzdo f;zx
5H 27-03-1984 uzvhrVQ ftZu fJZe fBih wekB
6H 28-03-1984 BthA fdZbh ftZu fJZe ;qh gh n?Z; pkdb, ;qh ghHth
r?';N jkT[; Bof;zxokt, ;qh ;hHnkoH
efoÙBk;tkwh okU ;kfjp,
ghH;hHnb?ri?Avo, n?ZwHn?Z;
e/H tbh, gq/w e[wko (;g?Ùb
;eZso rqfj)
7H 29-03-1984 uzvhrVQ ftZu fJZe ;qt ;qh ihHn?;H N"jVk,
fBih wekB ghHn?Z;H pkdb, n?Z;Hn?Z;H
poBkbk, pbtzs f;zx
okw{tkbhnk, nko H n?Z;H
uhwk.
8H 21-04-1984 jtkJh nZvk bki, ;qh ghHthH Bof;zx okt,
uzvhrVQ gqBkp w[yoih, ;qh ;hH nkoH
efoÙBk;tkwh okU ;kfjp,
ghH ;hH nb?ri?Avo,
n?wHn?wHe/H tbh gq/w e[wko,
;qt ;qh ihHn?Z;HN"jVk,
ghHn?Z;Hpkdb,
n?Z;Hn?Z;HpoBkbk
9H 26-05-1984 BthA fdZbh ftZu ;qh ghHthH Bof;zxokt,
r?;N jkT[; gqBkp w[yoih, fÙt Ùzeo

-0-
 ;kek Bhbk skok nkw b'eK d/ gqsheow
gq'H jofizdo f;zx wKrN

;/tk w[es nfXnkge wk;No eoB?b f;zx sbtzvh y[od dk

efjDk j? fe, ““f;ZyK dh Xkofwe ;Zsk dk e/Ado BÙN eoe/ f;Zy ;'u
Bz{ ;dk ;dk bJh ısw eoB dk :sB ehsk frnk, f;ZyK d/ fdb s/
fdwkr p[oh soQK gqGkfts j'J/. f;Zy fjod/ tbz{Xo/. e/Ado ;oeko fJ;
xNBk dh g{oh soQK fizw/tko j?.””
w[bKg[o d/ jkovt/no d[ekB d/ wkbe gowihs f;zx w'jh dk
efjDk j?, ““e/Ado ;oeko Bz{ wk¯h wzrDh ukjhdh j?. T[j fJ; ;ke/ d/
˜[zw/tko jB. f;ZyK d/ fjod/ jkb/ th T[; ;ke/ eoe/ tbz{Xo/ gJ/ jB.””
fjios eoe/ nkJ/ N/bo wk;No ;H nihs f;zx dk ftuko j?, ““f;Zy
T[; xNBk tkb/ fdB jh ;ke/ Bz{ :kd eod/ jB, fJT[A bZrdk j? fit/A
G[Zb rJ/ j'D. fjzd';skB dh ;oeko w[Zy s"o ”s/ ˜[zw/tko j?.””
NoZe wkbe wBihs f;zx fpZb{ b'jN pZdh (f˜bQk ;zro{o) dk
ftuko j? fe ““;kek Bhbk skok fiT[A jh :kd nkT[Adk j?, pZ; o'
bJhdk j?, T[BQK ;{ofwnK Bz{ f;idk eo bJhdk j?, fizBQK B/ dopko
;kfjp dh oZfynk bJh ikBK tkohnK, fJzdok rKXh s/ T[;dh je{ws
˜[zw/tko j?.””
fgzv iVs"bh f˜bQk b[fXnkDk d/ B"itkB fJzihBhno
nwBdhg f;zx fYZb'A dk ftuko j? ““i' e[M j'fJnk pj[s wkVk
j'fJnk-d'B'A fXo jh ˜[zw/tko jB. nzdob/ pzd/ mzv/ ws/ Bkb cV/ ik
;ed/ ;h, go ;oeko B/ nfijk BjhA ehsk. i/ e'Jh rbsh eo d/t/,
pzd/ Bz{ w"s dh ;˜k BjhA d/Dh ukjhdh-fco th i' j'fJnk wkVk jh
j'fJnk. f;Zy Bshi/ G[rs oj/ B/.”” ;zs fGzvoKtkb/ tZb'A id'-ifjd
pko/ g[ZS/ ikD s/ nwBdhg f;zx dk efjDk ;h, ““T[j fpbe[b mhe
;h.”” ;zs fGzvoKtkfbnK dh bfjo Bz{ T[j f;Zy jZeK dh bfjo dZ;dk
j?. efujohnK ”u B"eoh eod/ ;H Bfozdo f;zx dk ;gZÙN T[Zso ;h,
““;kek Bhbk skok fJzdok rKXh dh rbsh ;h.”” ;zsK dh bVkJh Bz{
tkip wzBd/ Bfozdo f;zx dk ftuko j? ““i' e[M j'fJnk gqwkswk dh
o˜k ”u j'fJnk.
b[fXnkD/ d/ ghH;hHUH d/ wkbe joihs f;zx B/ nekb sıs
Ykj[D bJh ;oeko Bz{ d'Ùh dZf;nk. T[BQK B/ fJj B[esk T[mkT[AfdnK
;oeko Bz{ g[ZfSnk i/ uoko/ Ùoh¯ ftZu'A ftd/Ùh ykVe{ B/sk w;sr[b
Bz{ w;fid u'A fBebD bJh ;oeko B/ ;k¯ okj fdZsk, T[; t/b/ ;ko/
ykVe{ puk bJ/ rJ/ ;B. go dopko ;kfjp ”s/ jwb/ t/b/ fJT[A BjhA
ehsk.””
f;ZXtK y[od ekbi dh fJZe b?euoko B/ Bkw BK SkgD dh
Ùos ”s/ nkgD/ ftukoK Bz{ tZyo/ fij/ o{g ftZu gqrNkfJnk T[BQK
nB[;ko, ““whoh ghoh d/ sıs Bz{ ;oeko B/ ikD p[ZM e/ popkd eoB
dk :sB ehsk, fJj ;'uh ;wMh ukb Bkb ehsk frnk. feT[Afe ;zs
fGzvoKtkb/ d/ o{g ftZu f;ZyK Bz{ ;zs f;gkjh :'Xk fwb frnk ;h.
fi; Bz{ je{ws yso/ dh xzNh ;wM ojh ;h-T[; nB[;ko fJzdok rKXh
B/ r[o{ xo Ykfjnk gqwkswk B/ T[; Bz{ ;˜k fdZsh.””
b[fXnkD/ Ùfjo dh uofus Ùı;hns iZE/dko wkB f;zx B/
nkgD/ ftukoK ftZu gzEe iZE/pzdhnK ”s/ frbk eofdnK nkfynk
““dopko ;kfjp ”s/ jwb/ t/b/ Ùjhd j'J/ s/ pknd ftZu wko/ w[zfvnK
dh j[D sZe fb;N jh BjhA fsnko ehsh rJh. r[od[nko/ ”u 50 o[L
dh d/r eokT[D tkb/ Bz{ f;o'gk pıfÙnk iKdk j?. eh Ùjhdh dk w[Zb
gzikj o[L s'A thA xZN j?< f;Zy j'o BjhA e[M eo ;ed/ T[BQK Ùjhd j'J/
w[zfvnK d/ xo c'eh fuZmh gke/ XzBtkd jh eo fdZsk ikt/.”” f;Zy
iE/pzdhnK ”s/ ˜'o fdzd/ j'J/ nkfynk ““T[j ÙjhdK dhnK fb;NK ˜o{o
fsnko eoB. fJj pVk Gb/ tkbk ezw j?.””
;tkohnK Y'D tkb/ N?Ag{ d/ wkbe ;H i;tho f;zx ;tZdh
ebK dk d' N[Ze ftuko ;h, ““fJ; eko/ bJh fJzdok rKXh ˜[zw/tko j?.
;zs fGzvoKtkfbnK dh jfEnkopzd bVkJh mhe ;h.”” fJj' fijk
ftuko jh T[;d/ Bkb p?m/ ;kEh N?Ag{ wkbe ;H oDXho f;zx Xhok dk
;h. y/shpkVh eod/ B"itkB ro?i[J/N w[yfsnko f;zx yziotkb dk
ftuko th fJBQK Bkb obdk fijk ;h. T[; nB[;ko ““;kek Bhbk skok
bJh fJzdok rKXh dk e;{o ;h . ;zs fGzvoKtkbk sK f;Zy jZeK bJh
bV fojk ;h. yzB/ Ùfjo dh nzfwqsXkoh b?euoko i;ftzdo e"o B/
;oeko Bz{ ;tkb ehsk ““feT[A fJj ;G Ùjhdh g{op Bz{ ehsk j?<
;oeko dh p/JhwkBh ;h. T[j f;ZyK Bz{ ;pe f;ykT[Dk ukj[zdh ;h.
j˜koK p/e;{o n"osK, pZfunK, p˜[orK s/ B"itkBK Bz{ esb eoB
tkb/ GkJhuko/ B/ th f;ZyK d/ wBK ”s/ T[; ;w/A b{D jh fSVfenk.
id'A fJj je{ws d/ t¯kdko c"ihnK Bz{ fsbe brk oj/ ;B-eVkj
g{VhnK S'b/ y[nk oj/ ;B.”” pV/ jh i˜pksh ;[o ”u s/ nZyK ”u gkDh
Go e/ i;ftzdo e"o B/ nkfynk, ““fco ;kvh ;KM ekjdh ofj rJh<
;kv/ gqwkswk d/ xo s/ jwbk j't/ s/ fJj bZv{ tzvD.””

-0-
 Gkosh c"i d/ r'bvB N?Agb T[Zs/ c"ih
jwb/ dh
jfEnkopzd fto'Xsk mhe ;h
b?cH iBob n?;He/Hf;Bjk

;kek Bhbk skok d/ d"okB i' f;Zy r'bvB N?Agb ftZu'A

c"ih jwb/ dk jfEnkopzd w[ekpbk eo oj/ ;B, T[j nkgD/ Xow
dh oZfynk bJh nkgD/ ikfJ˜ nfXeko d/ nXhB bV oj/ ;B.
fJ; rZb dk gqrNktk foNkfJov b?cNhB?A N iBob n?Z;He/H
f;Bjk B/ ehsk. fJj b?H iBob n?Z;He/H f;Bjk T[jh jB fiBQK
B/ dopko ;kfjp ”s/ jwbk eoB s'A BKj eo fdZsh ;h. fJ; bJh
fJBQK Bz { nkowh dk uh¯ BjhA pDkfJnk frnk ;h. fJBQK dh EK s/
fco iBob t?d:k Bz{ c"i dk uh¯ pDkfJnk frnk ;h.
““c"ih ekotkJh e'Jh nkıoh o;sk BjhA ;h, fit/A fe gqXkB
wzsoh fJzdok rKXh ;kBz{ wBtkT[Dk ukjz[dh j?. fJ; c"ih jwb/ dk
cs{o fJzdok rKXh d/ fdwkr ftu 18 wjhB/ s'A x[zw fojk ;h.”” iBob
f;Bjk B/ dZf;nk fe id'A T[j gZSwh ewKv d/ w[Zyh ;B (GOC in C
of Western Commands) sK T[jBK Bz{ e'Jh oks d/ 10 ti/ N?bh¯'B
s/ fJj dZf;nk frnk fe ;oeko B/ fJj T[Zu gZXo ”s/ ¯?;bk eo
fbnk j? fe c"i Bz{ ;zs ioB?b f;zx fGzvoKtkb/ dh frq¯skoh dk ezw
;"Ag fdZsk ikJ/. go id'A iBob f;Bjk B/ T[; N?bhc'B eoB tkb/ Bz{
fJj fejk fe id sZe T[jBK Bz{ c"i d/ w[Zyh iK oZfynk wzsoh tZb'A
nkd/Ù gqkgs BjhA j[zd/ T[j e'Jh ekotkJh BjhA eoBr/ sK fJ; s'A
pknd fJj' fij/ e'Jh nkd/Ù BjhA fwb/. fJj 1981 d/ nyho dh rZb
j? id'A dopkok f;zx gzikp dk w[Zy wzsoh ;h. ;' fJj rZb sfj j? fe
seohpB 30 wjhB/ gfjbK c"ih ekotkJh dk c?;bk fbnk ik u[Zek
;h, fi; Bz{ nwbh ikwk i{B, 1984 ftZu gfjBkfJnk frnk.””
 ““c/o id'A ;zs ioB?b f;zx u"Ae wfjsk rJ/ sK fJZe tko c/o
c"i s'A Armoured Personnel Carriers (PAC) dh wzr ehsh rJh sK
i' g[fb; Bz{ fJj ;zs fGzvoKtkfbnK dh frq¯skoh ftZu ;jkJh j'
;eD. fJj rZb nekbhnK d/ Xow-:[ZX w'ou/ d/ Ù[o{ 'D s'A (nr;s
1982) eJh fuo gfjbK dh j?. w'ouk bZrD s'A E'VQk fuo pknd jh
d{B tkdh B/V/ ueoksk SkT{Dh ftZu c"i B/ ewKv' n?eÙB dh
ftT[Aspzdh s/ fojo;b Ù[o{ eo fdZsh ;h ns/ fJ; ezw bJh r'bvB
N?Agb ezgb?e; dk fJZe wkvb th fsnko eo fbnk frnk ;h.
““fJjBK c"ih fsnkohnK d/ ;zdoG ftZu i/ ;zs
fGzvoKtkfbnK s/ T[jBK d/ ;kEhnK B/ r'bvB N?Agb dh ;[oZfynk
bJh nkgDh g{oh tkj brk fdZsh, fe;/ Bz{ e'Jh nfXeko BjhA fe
T[jBK Bz{ d'Ùh eoko d/t/. id'A s[jkBz{ gsk bZr ikJ/ fe s[jkv/ xo
”s/ e'Jh jwbkto jwbk eoB tkbk j? s/ s[jkvk fJj ekBz{Bh s/
fJıbkeh ¯o˜ pD iKdk j? fe s[;hA jwbktoK Bz{ wz{j s'V itkp
d/t'. fJ; wkwb/ ftZu jwbk j'D tkbk xo f;ZyK dk gftZso
jofwzdo ;kfjp ;h.
““d{;o/ s[jkBz{ w[ekpbk eoB bJh d[ÙwDK Bkb'A tZX BjhA sK
pokpo d/ jfEnkoK dh ˜o{os j?. fJzdok rKXh dk fJj efjDk ;h ;zs
fGzvoKtkb/ fgSb/ fJZe ;kb s'A jfEnko fJeZm/ eo oj/ jB. go fJj
T[; d/ c"ih jwb/ dh ekotkJh d/ c?;b/ s'A pknd ekch fuo pknd
ftZu Ù[o{ j'fJnk.
““d;zpo, 1983 ftZu ;zs ioB?b f;zx d/ ;kEhnK B/ s/ik
f;zx ;w[zdoh jkb d/ ;kjwD/ d' ;[ozrK y'dhnK go T[jBK Bz{ fJj
;[ozrK pzd eoB bJh wBk fbnk frnk s/ fJj ;[ozrK pzd eo
fdZshnK rJhnK. ;' fJ; s'A fJj rZb ;k¯ ˜kfjo j? fe d;zpo,
1983 sZe e'Jh th f;Zy B/sk ;oeko Bkb jfEnkopzd bVkJh bJh
fsnko BjhA ;h.
 ““Ù'qwDh ew/Nh d/ ;eZso ;H GkB f;zx w[skpe r'bvB N?Agb
ezgb?e; dh w'oukpzdh 17 cotoh, 1984 Bz{ Ù[o{ j'Jh. fJj th fJ;
bJh Ù[o{ j'Jh feT[Afe CRPF s/ BSF d/ Bhw c"ih d;fsnK B/ jfowzdo
;kfjp d/ nkb/ d[nkb/ dhnK fJwkosK Bz{ ep˜/ ftZu b? e/ T[ZE/ pzeo
pDkT[D/ Ù[o{ eo fdZs/ s/ fpBK fe;/ ekoB jfowzdo ;kfjp tZb o[e-
o[e e/ r'bhnK ubkT[DhnK Ù[o{ eo fdZshnK. ;' ;oeko dh fJ;
ekotkJh B/ ;zs ioB?b f;zx Bz{ w'oukpzdh d/ bJh T[e;kfJnk. c/o
wJh d/ nıho ftu CRPF s/ BSF B/ jo o'˜ 10,000 r'bhnK dh
p[SkV r'bvB N?Agb ezgb?e; tZb eoBh Ù[o{ eo fdZsh fi; dk w[Zy
wzst ;h fe id'A fJ; d/ itkp ftZu r'bh ub/ sK gsk bZr ;e/ ;zs
ioB?b f;zx B/ T[BQK d/ ;kEhnK e'b fe; soQK d/ jfEnko ;B s/
T[jBK d/ w'ou/ fe;-fe; gk;/ jB. fJ; dk d{;ok wzst bVkJh Bz{
ikD p[ZM e/ GVekT[Dk ;h.
““e'Jh th oZp dk fgnkok f;Zy fe;/ th c"i Bz{ nkgD/ gftZso
n;EkB jfowzdo ;kfjp tZb tXD dh fJik˜s BjhA d/ ;edk. fJj
jo f;Zy dk fJıbkeh s/ Xkofwe ¯o˜ pDdk j? fe T[j jfowzdo
;kfjp tZb tXD tkb/ jo/e d[ÙwD d/ dzd yZN/ eo/ s/ fJ; dh
fjck˜s bJh wo fwN/. ;zs fGzvoKtkfbnK B/ nkgD/ ;kEhnK ;w/s
f;Zy i[Mko{ ;{ophoK dh gqzgok dk gkbD eod/ j'J/ nkyoh r'bh s/
nkyoh ;[nk; sZe bVkJh ehsh. fJj' jh ekoBK eoe/ nkdwh, n"osK
s/ pZu/ i' fe jfowzdo ;kfjp d/ doÙBK Bz{ nkJ/, B/ th fJ; dh
gftZsosk ekfJw oZyD bJh nkgDhnK ikBK dh pk˜h brk fdZsh.””

-0-
 ;kek Bhbk skok - fe;B/ eh eh fejk
w/io f;zx

f;ZyK dh ;wZf;nktK dk jZb w[ˆb okfinK s/ nzro/˜

rtoBo B/ c"ihnK dh skes Bkb ;[bMkT[D dhnK Bkekw e'fÙÙK
ehshnK fi;d/ Bshi/ ti'A fJ; e"w d/ ÙjhdK dhnK eskoK bZr
rJhnK, fiBQK Bz{ fe fJj ekfpb/ ¯ıo e"w d/ b'e :kd eod/ jB.
T[j 1919 dh ft;kyh tkbk T[j fdjkVk Bjh G[Zb/ jB ns/ BK jh
iBob vkfJo tZb'A ehs/ tfjÙhnkBk jwb/ Bz{ pıfÙnk j?. fJzdok
rKXh B/ th T[jh rbsh d[jokJh j?.

nkoHn?ZuH rohBchbv,
;zv/ N?bhrokc, bzvB
(10 i{B ,1984)

fJfsjk;e ;wKBso ntZ;Ek dh s[bBk ysoBke j' ;edh

j?, go fgSb/ jcs/ r'bvB N?Agb d/ j'J/ jwb/ d"okB esb/-nkw s/
1919 ftZu d/ ifbQnKtkb/ pkr ftZu j'J/ esb/-nkw ftZu eJh
fXnkB d/D :'r ;wkBsktK jB. f;oc w"ek-J/-tkodks ftZu e[ZM
rZbK dk ¯oe j?. ;oekoh ;{soK nB[;ko woB tkfbnK dh frDsh
fJZe' fizBh ;h. 1919 ftZu okfpzdo BkE N?r'o B/ nzro/˜K tZb'A
fdZsk ;BwkB (Knighthood) tkg; eo fdZsk ;h. 1984 ftZu
gqw[Zy f;Zy j;shnK B/ fJ; d[yKs d/ fto'X ftZu fjzd[;skB dh
;oeko tZb'A fdZs/ ;BwkB tkg; eo fdZs/. 1919 ftZu wjkswk
rKXh B/ fejk ;h fe gbk;h dh bVkJh B/ nzro/˜ je{ws dh BhAj
oZyh ;h, ifbQnK tkb/ pkr B/ fJ;Bz{ eokok MNek fdZsk j?.
fjzd[;skB dh ykso n;hA T[whd eo ;ed/ jK fgSb/ jcs/ j'J/
esb/-nkw Bkb fe;/ j'o nzs dh Ù[o{nks Bk j't/.

Sunday Times, London

Editorial
Jun 10, 1984
Gkt/A j[D fJzdok rKXh tZb'A ehsh ekotkJh dk mhe nzdk˜k
BjhA bkfJnk ik ;edk, go fJj rZb g{oh soQK ;k¯ j? fe T[; Bz{
fjzd{nK tZb'A Ù[eokB/ d/ t'N ˜o{o fwbDr/.
 wkJheb j?AwfbB
Times, London,
June 9, 1984

dopko ;kfjp dh wfonkdk d/ Gzr j'D Bkb s/ nB/eK f;ZyK

dhnK ÙjhdhnK eJh Bow fynkbh f;ZyK Bz{ th T[s/fis eoB ftZu
ekw:kp j'JhnK jB. j[D fJ; rZb dk yZdÙk j? fe b'e e/Ado ;oeko
s'A gzikp bJh ;{pkJh y[dw[yfsnkoh bJh dpkn gk oj/ ;B, j[D fJj
b'e fGzvoKtkfbnK dh ;orow Bhsh d/ ;wZoEe pD ikDr/ s/ T[j
f;ZyK bJh ykfb;skB dh wzr eoBr/.

R.H. Greenfield,
Sunday Telegraph, London,
June 10, 1984

nzfwqs;o ftu b'e ;kek Bhbk skok dh fszB fdBK dh

fGnzeo bVkJh d/ ;fjw s/ vo s' jkb/ w[es BjhA j'J/ Ùfjo d/
fBtk;h i' fe jfowzdo ;kfjp d/ Bkb jh wekBK ftZu ofjzd/ ;B,
T[j ;[zB;kB s/ fGnkBe oksK dk f˜eo eod/ jB id'A s'gK d/ r'b/
T[jBK d/ f;oK T[s'A dh bzxd /;B. eJh wekB, jfowzdo ;kfjp Bkb
brdhnK nkpkdhnK ftZu wbhnkw/N j' rJ/. e'Jh 500 d/ eohp
fJwkosK Yfj Y/oh j' rJhnK ;B. eJh b'e i' fJjBK fJwkosK ftZu
;B, fJjBK d/ wbp/ Bhu/ dZp e/ wo rJ/ jB s/ fJjBK d/ fwqse
;oho wbp/ ftZu'A eZY/ ik oj/ jB. go ;kohnK fwqseK d/jK T[sBh
d/o se BjhA eZYhnK ik ;edhnK id se ;kok wbpk ;k¯ BjhA
ehsk iKdk. fJ; fGnkBe spkjh ekoB e'Jh 30,000 b'e p/xo j'
rJ/ jB. j˜koK b'e o'˜ fJ; T[iV/ wz˜o Bz{ d/yD bJh fJeZm/ j[zd/
jB ns/ nkgD/ xoK d/ tgkoe ndkfonK dh spkjh ”s/ nc;'; eod/
jB.

Guardian, London,
June 26, 1984

GftZy d/ fJfsjk;eko i{B 6, 1984 Bz{ fJzdok rKXh dh f;nk;h

f˜zdrh ftZu fJZe nfjw gVkn s/ f;nk;h pdbkt d/ s"o ”s/
ikBDr/. e[M ;"V/ f;nk;h ckfJd/ fJ; d/ ˜o{o j'J/ jB i' fe n;EkJh
;kps j'Dr/. id fe b'e ;Gk dhnK u'Dk B/V/ jB, fJzdok rKXh
fto'Xh fXo d/ t'N p?Ae Bz{ s'VB ftZu ekw:kp j'Jh j? s/ fjzd{ Xow d/
b'e T[; Bz{ Gkos wksk d/ fyskp Bkb ;zp'XB eoB bZr gJ/ jB, go
fJ; ekotkJh d/HHH Bshi/ ti'A T[; dk f;nk;h ihtB ysw j'D dh
;zGktBk j?. fJ; dk fGnzeo gfjb{ fJj th j' ;edk j? fe gzikp
ftZu ofjzd/ f;Zy gzikph fjzd{nK fto[ZX yV/ j' ikD s/ T[jBK fto[ZX
ekotkJh Ù[o{ eo d/D.

The Times, London

June 21, 1984

fgZSbh oksh i' frDsh ;kek Bhbk skok ftZu woB

tkfbnK dh fwbh j? T[j ifbQnK tkb/ pkr d/ esb/-nkw s'A tZX j?
fi;d/ fto[ZX b'eK B/ nzro/˜ ;oeko d/ fto[ZX Gkoh w[˜kjo/ ehs/.
iBob vkfJo dh ekotkJh Bkb 1919 ftZu 379 pzd/ Ùjhd j'J/ s/
fJj ekotkJh fJZe whb gZEo ;kps j'Jh. fJj fJZe ejkts j? fe i'
fJfsjk; s'A e[ZM BjhA f;Zyd/ T[jh fJfsjk;e w{oysk Bz{ d[jokT[D
bJh fiT{Ad/ jB. toswkB ;fEsh ftZu nzro/˜ c"iK dh pikfJ
fjzd[;skB c"iK jh nkgD/ d/Ù fBtk;hnK Bz{ wko ojhnK jB, fi;
Bkb xNBk j'o th d[ZydkJh ;kps j' ojh j?.

Guardian, London,
June 17, 1984

jfowzdo d/ nÙKs tksktoD Bz{ ÙKs eoB bJh e'Jh th

nodk; BjhA j' ojh. e'Jh th g[ikoh fJ; ;/tk Bz{ g{ok eoB bJh
pkeh BjhA pfunk. T[j ;ko/ d/ ;ko/ iK sK wko fdZs/ rJ/ jB iK
bkgsk jB. ;zrhs d/ ;k˜ i' fe ;dhnK s'A nkgDhnk nBjd X[BK
Bkb nzfwqs o; dh toyk eod/ nk oj/ jB B/ th gfjbh tko u[Zgh
XkoB eo bJh j?. T[ZE/ e'Jh th ÙoXkb{ BjhA j?, f;oc c"i j?. f;ZyK d/
gftZso “r[o{ rzqE ;kfjp” dh ;/tk eoB tkbk th e'Jh rzqEh BjhA
fojk. fJj sK fJ; soQK j? fe fit/A t?fNeB g'g d/ fpBK. ;qh nekb
sıs i' fe jfowzdo ;kfjp d/ ;kjwD/ j? T[ZE/ u[Zgh j'o th ;EkJh j?.
fJzdok rKXh B/ fJj e[eow eoe/ nkT[D tkbh B;b bJh fJe e"Vh
c;b fsnko ehsh j?.

Ross Benson,
Daily Express, London, 1984
 ;oekoh t˜ho th fJj rZb wzB oj/ jB fe fszB jcs/ gfjbK
j'J/ c"ih jwb/ ekoB j'J/ B[e;kB d/ fto[ZX f;ZyK tZb'A j'D tkbh
fto'Xsk dk rbs nB[wkB brkfJnk ;h. f;ZyK d/ gftZso ;EkB ;qh
nekb sıs ;kfjp Bz{ Ykj e/ f;ZyK d/ nksw ;BwkB Bz{ Ykj bk e/
fJZe fiT{Adh ikrdh fw;kb yVh ehsh j?.

Financial Times, London,

June 28, 1984

f;Zy ÙjhdK dh bzwh esko ftZu nkgDk Bkw i'V e/ ;zs

ioB?b f;zx B/ fgSb/ jcs/ r'bhnK dh p[SkV ftZu i' Ùjhdh gkJh
j? T[j fjzd[;skB dh skBkÙkjh je{ws bJh gfjbK Bkb'A th f˜nkdk
ysok ;kps j' ;edk j?, id fe T[j f˜zdk ;h.

R. H. Greenfield,
Sunday Telegraph, London,
June 10, 1984

1919 tkb/ ifbQnK tkb/ pkr d/ Ùjhdh ;ke/ dh soQK 1984

dk ;kek Bhbk skok fjzd[;skB dh okiBhsh ftZu fJZe BtK w'V
fbnkJ/rk. 1919 d/ ;ke/ Bkb i' f;bf;bk Ù[o{ j'fJnk T[j nzro/˜
je{ws d/ nzs Bkb ysw j'fJnk. fJj ;kek f;oc 10 fdB g[okDk j?
fJ; dk nzdk˜k BjhA bk ;ed/ fe fJj fet/A ysw j'J/rk.

Robin Lusting, Syaham Bhatia

Obsrever, Londonm
June 17, 1984

fJzdok rKXh B/ fJ; ekotkJh Bkb f;ZX/ s"o ”s/ ;zs ioB?b
f;zx ns /T[jBK d/ ;kEhnK dh wdd ehsh j?. T[;B/ ;zs ioB?b f;zx
s/ T[;d/ ;kEhnK Bz{ Ùjhdh dk ikwk gfjBk e/ T[jBK dh ;'u Bz{ eo'VK
f;ZyK ftZu T[ikro ehsk j?, i' fe ;zs fGzvoKtkfbnK Bz{ fJZe g/Av{
gqukoe d/ s"o ”s/ jh ikDd/ ;B.

Ian Iack, Mary Anne Weaver,

Sunday Times, London
June 10, 1984
Gkt/A jfowzdo ;kfjp d/ ;[Bfjoh pz[r/ Bz{ e'Jh B[e;kB BjhA
j'fJnk go nkX[fBe bVkJh d/ jfEnkoK d/ wko{ gqGkt s'A j'o e[M th
BjhA pfunk. ;qh r[o{ jfor'fpzd tZb'A pDkJ/ gftZso nekb sys ”s/
w"s dk ;zBkNk SkfJnk j?. fJj nB[wkB bkT[Dk n"yk j? fe d[BhnK
d/ fJZe gqw[Zy Xow dh fJj w[eZd; irQk i' fe f;ZyK bJh t?NheB
ns/ e?Nopoh d/ pokpo j?, fJZE/ edh ;h.

David Greaves,
Telegraph, London
June 10, 1984

Gkosh ;N/N dh nyzvsk ftZu nkJhnK ftZEK-fi; Bz{ Gkosh

gq?; tzvhnK gkT{ o[ZuhnK d;dh j? T[j r'bvB N?Agb ”s/ jwbk eoB
Bkb j'o tZX rJhnK jB. fJj GoB ftZu bzwk ;wK b?DrhnK. i/
fJBQK ftZEK Bz{ d[pkok GoBk j'fJnk.

Ian Iack, Mary Anne Weaver,

Sunday Times, London
June 10, 1984

nekb sıs Bz{ d/y e/ brdk j? fe fJ; Bz{ pzpK Bkb

T[vkfJnk frnk j?. fJj fJwkos wjK-:[ZX ftZu j'Jh pofbB dhnK
fJwkosK dh spkjh dh jh gqshe j?. r'bvB N?Agb ezgb?e; ftZu
jo/e fJwkos r'bhnK dh fÙeko j'Jh j? s/ jtk ftZu'A fJ; fGnzeo
spkjh ftZu j'JhnK w"sK dh pdp{ jkb/ th nkT[Adh j?.

Telegraph, London
June 15, 1984

n?;'f;N/N?v gq?; d/ BkwkfBrko pqjw ubkBh B/ nzfwqs;o s'A

ypo G/ih j? fe ;kek Bhbk skok ftZu j'J/ ÙjhdK dhnK b'EK Bz{
N[ZNhnK NqkbhnK ftZu fbik e/ shj-shj pzfdnK Bz{ fJZe' jh nZr
ftZu c{e fdZsk frnk. feT[Afe fJsBhnK f˜nkdk w"sK ekoB bZeV
dh th ewh j' rJh ;h. T[jBK B/ fJj th dZf;nk fe jcs/ Go dk i'
eofcT{ brkfJnk frnk ;h, ns/ fi; Bz{ ;ysh Bkb bkr{ ehsk
frnk, d/ d"okB 6 G[Zy ekoB wo/, feT[Afe T[j pk˜ko ftZu'A nkgD/
ykD dk ;kwkB BjhA yohd ;e/.

Michael Hamlyn,
Times, London
June 12, 1984
 r'bvB N?Agb d/ pkjo eJh fJwkosK j[D wbp/ d/ o{g ftZu
d/yhnK ik ;edhnK jB. wZyhnK dh frDsh b'eK Bkb'A f˜nkdk j?
i' fe nkgD/ xoK s/ d[ekBK d/ thokB wz˜o dk fdqÙ d/yD bJh yV/
jB. ftd/Ùh gq?; BkwkfBrkoK Bz{ nzfwqs;o, i' fe pko{d d/ bg/N ftZu
nkfJnk j? ftZu ikD dh fJik˜s BjhA fwbh. ;ZsK ftZu'A uko pkiko
fJ; r'bkpkoh ftZu BÙN j' rJ/ jB.

The Observer, London

June 9, 1984

f;tkJ/ e[ZM fjzd[;skB d/ B/sk, fit/A fe uzdo ;/yo,

n?BHNhHokwkHokUH, ;[pokwBhnw ;[nkwh s/ e[M u'DthA gq?Z; fit/A fe
nihs, fJzvhnB n?e;gq?;, fJzvhnk N{v/ nkfd Bz{ SZv e/ ;kfonK B/
fJ; ÙowBke xNBk s/ iK u[Zgh ;kXh s/ ik gqÙz;k ehsh i' fe j/mK
fby/ fpnkBK s'A ;kps j[zdk j?.
w?Bz{ fJj ikD e/ pVh y[Ùh j'Jh j? fe b'eK B/ c"ih ekotkJh dh gqÙz;k
ehsh j?. c"i bJh fJj pj[s jh efmB ekoi ;h s/ c"i B/ fJj pj[s
pjkdoh Bkb fBGkfJnk j?.

fJzdok rKXh (b'e ;Gk GkÙB)

-c"i dh fJ; ekotkJh bJh g{oh gqÙz;k eoBh ukjhdh j?.
fi; pjkdoh Bkb c"i B/ fJj ekoi ;zGkfbnk j? T[; Bz{ foekov ”s/
fbnkT[Dk ˜o{oh j?.
okiht rKXh (b'e ;Gk GkÙB)

-r'bvB N?Agb ezgb?e; ftZu c"ih ekotkJh ;jh tes s/

;jh Yzr Bkb ;jh sohe/ Bkb ehsh rJh. fjzd[;skB dh f;nk;s
b'eoki ns/ Xkofwe fBogZysk ftZu fJ; s'A tZX ¯yo tkbh j'o
e'Jh xVh BjhA j' ;edh.

ghHthHBof;wjk okU (rqfj wzsoh)

w?A c"i Bz{ r'bvB N?Agb ezgb?e; ftu'A nZstkdh pkjo
eZYD bJh w[pkoepkd fdzdk jK.
u"Xoh uoB f;zx,
fjzd';skB NkJhw˜,
 i{B 19, 1984

Gkosh iBsk gkoNh B/ nkgDh tofezr ew/Nh whfNzr ftZu

wsk gk; eoe/ c"ih ekotkJh dh gqÙz;k ehsh, go Bkb jh fejk fe
fJ; ÙKsh ftZu d[Zy dh ghV j?.
fjzd[;skB NkJhw˜,
i{B 10, 1984

CPI s/ CPI (M) d't/A yZph gkoNhnK B/ th c"ih ekotkJh dh

gqÙz;k ehsh s/ o{; d/ fJÙkfonK s/ BZu e/ fJ; Bz{ fJe nwohek tZb'A
ofunk ÙV:zso df;nk.
fjzd[;skB NkJhw˜,
i{B 10, 1984

;oeko e'b fJ; s'A fJbktk j'o e'Jh th o;sk BjhA ;h.
wX{ dzvts/, tkJhHphH utQkB
fjzd[;skB NkJhw˜
i{B 10, 1984

RSS d/ w[yh pkbk ;kfjp fdT[o; B/ th c"ih ekotkJh dh gqÙz;k

ehsh.
fJzvhnB n?e;gq?;
i{B 10, 1984

fJ;/ soQK NkJhw˜ nkc fJzvhnk, fNqfpT{B B/ th c"ih

dh ekotkJh dh yZ[bQ e/ gqÙz;k ehsh. fNqfpT{B d/ gq/w GkNhnk B/ sK
Lt. Gen. oDihs f;zx fdnkb dh soZeh dh f;ckoÙ ehsh feT[Afe
fdnkb tor/ iBobK B/ fJj e[eow f;oc soZeh bJh jh ehsk ;h.
-0-
 fuZmhnK ˜who t/uD tkfbnK dhnK
30 iBtoh 1984

fw;No nkoHn?BHokUH
e?pBN ;?eohN/ohJ/N
;feT{foNh
phekB/o jkT{;, ÙkjijkB
BthA fdZbh

fgnko/ ÙqhwkB ih,

fw;No fwjskBh w?Bz{ eZbQ fwfbnk ;h ns/ nkg ih dk ;[B/jk

fdZsk ;h. T[;B/ w?Bz{ dZf;nk fe s[;hA ftd/ÙK ftZu ofjzd/ f;ZyK ”s/
ezw eo oj/ j'. w?A pj[s y[Ù jK fe vkeNo irihs f;zx u"jkB nkg
ih Bkb ezw eoB bJh wzB frnk j?. T[;B/ w?Bz{ dZf;nk j? fe s[;hA
T[; Bz{ gfjbK jh youk d/ fdZsk j?.

vkeNo u"jkB B/ okshA w?Bz{ N?bhc'B ehsk ;h ns/ T[j ;kv/

Bkb ezw eoB bJh ;fjws j' frnk j? ns/ T[;B/ fejk j? ;kBz{ ;ehw
nB[;ko nZr/ uZbDk ukjhdk j? ns/ T[j, T[j e[M eo/rk i' nkgK
eoB Bz{ ejKr/. T[;B/ gfjbK jh fJZe eB/vhnB gzikph nıpko Bkb
;"dk eo fbnk j? ns/ g?;/ dh ndkfJrh dk fXnkB oZy/rk. T[j
fJzrb?Av ftZu th fJZe nıpko Bth; Bkb T[j' fijk (eB/vk tork)
;"dk eo fojk j?. T[j (nıpko Bth;) vkeNo u"jkB Bz{ ;zs
fGzvoKtkb/ d/ nkdwhnK pko/ ;{uBktK d/ fojk j?. nwohek ns/
fJzrb?Av ftZu ;zs fGzvoKtkb/ d/ seV/ ÙoXkb{ jB fJ; bJh ;kBz{
T[jBK pko/ e[M eoBk g?Dk j?. fw;No w/jskBh nkg ih Bz{ nkgDh
ftT[Aspzdh dhnK skoheK dZ; d/tKrk.
nkg ih dk nkfrnkeoh
d;sys
r[ouoB f;zx
 (r[gs)

(˜ksh)
1015, ;?eNo 27-ph,
uzvhrVQ-160019
i{B 9, 1984

fw;No nkoHe/H XtB

1, ;coizr o'v
BthA fdZbh

fgnko/ ÙqhwkB ih,

nZi w?Bz{ gqG{ fdnkb f;zx fwfbnk ns/ w?Bz{ dZf;nk frnk
fe T[;B/ nkg ih dh wdd Bkb nwohek tkb/ rzrk f;zx fYZb'A Bkb
;"dk ehsk j?. id'A nkgK fwb/ ;h T[d'A w?A nkg ih Bz{ fejk ;h fe rzrk
f;zx w'Nh oew bt/rk ns/ s[;hA mhe efjzd/ ;h g?;/ Bkb e[M th
ehsk ik ;edk j?. T[j e[ZM ;w/A bJh nwohek ftZu f;ZyK Bz{
fv;nkor/BkJh˜ eo ;edk j? feT[Afe T[j fJZe uzrk n?eNo j?. T[j
;kBz{ nwohek ftZu ofjzd/ fGzvoKtkb/ d/ wddrkoK d/ Bkw s/ gs/ d/
;edk j?.
fJZe yk; nkdwh pko/ fijVk n;hA ftuko tNKdok ehsk ;h,
T[; pko/ fXnkB oZfynk ikt/rk ns/ ;ko/ gqpzX eo bJ/ rJ/ jB. g?;/
ezw g{ok j'D s/ fdZs/ ikDr/. w?Bz{ T[whd j? fe ;kvh ;ehw f;o/ uVQ
ikt/rh. fw;No gqGfdnkb f;zx g{o/ ft;Eko ;kfjs nkg ih Bz{ dZ;
d/t/rk.

nkg ih dk nkfrnkekoh
d;sys
r[ouoB f;zx
tZb
Ùqhwsh fJzdok rKXh
Gkosh gqXkB wzsoh
1H ;cdoizr, o'v,
BthA fdZbh-110001

;fseko:'r w?vw gqXkB wzsoh ih,

fit/A fe fJZE'A dh ;oeko ukj[zdh j?, w?A nkgih Bz{ tuB fdzdk
jK fe w?A nekbh db dh ;orow f;nk;s ftZu fjZ;k b?D s'A r[o/˜
eoKrk ns/ w?A nkgDhnK jZdK ftZu ofj e/ ;oekoh n?eÙB dh wZdd
eoKrk.
fit/A fe nkg ih Bz{ gsk j? fe fgSb/ e[M ;w/A s'A w?A nkgD/ ezweko
ftZu o[fMnk j'fJnk jK. w?A ed/ th ioB?b f;zx fGzvoKtkb/ d/
n?eÙBK iK ftukoK dh gq'Vsk BjhA ehsh ns/ jw/Ùk T[;dk ns/
T[;d/ ;kEhnK dk fto'X eodk fojK jK. w?A wfj;{; eodk jK fe
;oeko dk fGzvoKtkb/ ns/ T[;d/ dfjÙsrodK Bz{ r'bvB N?Agb ”u'A
pkjo eZYD bJh ehsk jwbk ;w/A nB[;ko ns/ pj[s b'VhAdk ;h.
pj[s ;fseko Bkb
nkg ih dk nkfrnkekoh
d;sys
(pbtzs f;zx)
 (r[gs)
ngq?b 25, 1984
fw;No nkoH e/H XtB
1, ;cdoizr o'v
BthA fdZbh
fgnko/ XtB ;kfjp,
fit/A nkg ih Bz{ gsk j? fe ;odko r[ouoB f;zx dh ikB Bz{
ysok j? fJ; bJh w?A fJj fuZmh nkg ih Bz{ fby fojk jK. ;zs ioB?b
f;zx nkgDh nVh BjhA SZv fojk ns/ w?A wfj;{; eodk jK fe ;kBz{
T[j e[ZM eoBk g?Dk j?, fijVk n;hA gfjbK ftT[Afsnk ;h ns/
;odko gqekÙ f;zx pkdb B/ gfjbK jh nkg ih Bz{ ft;Eko ;kfjs
;wMk fdZsk j?. fGzvoKtkb/ d/ nkdwh c"i Bz{ d/y e/ GZi ikDr/ ns/
;zGktBk j? T[j th (;zs fGzvoKtkbk) GZi ikt/rk.
w/io iBob i;tzs f;zx G[Zbo ns/ gq'c?;o wBihs f;zx nwohek
ikD bJh ok˜h j' rJ/ jB. T[jBK Bz{ g{ohnK jdkfJsK d/ fdZshnK
rJhnK jB ns/ nwohek ikD s'A gfjbK nkg ih Bz{ fwbDr/. T[jBK
d/ you/ dk gqpzX eo fdZsk frnk j?. nwohek tkbk dhdko f;zx p?A;
ns/ irihs f;zx u"jkB T[jBK Bkb ezw eoBr/. T[jBK Bz{ fejk
frnk j? fJ; s'A gfjbK fe f;Zy ;zrms j'e/ ;zs ioB?b f;zx dh
wdd eoB, T[j ftd/Ù ftZu ofjzd/ f;ZyK Bz{ ;zrfms j'D s'A o'eD.
feqgk eoe/ nkgD/ ;ko/ nkdwhnK Bz{ efjDk fe T[j fJjBK
(w/io iBob i;tzs f;zx G[Zbo ns/ gq'c?;o wBihs f;zx f;ZX{) dh
jo fe;w dh ;zGt wdd eoB.
n;hA S/sh jh nkg ih Bz{ ftd/ÙK ftZu ofjzd/ T[jBK f;ZyK dk
Bkw gsk d/tKr/ fijV/ ;zs ioB?b f;zx dh wdd eod/ jB. w?Bz{
T[whd j? fe nkgDh ;ehw f;o/ uV ikt/rh ns/ fJ; ;zskg s'A pj[s
S/sh w[es j' iktKr/.

nkg ih dk Ù[Gfuzse
d;sys
;zs jouzd f;zx b"Ar'tkb
Digitalized by Sikh Students Federation