NOLI ME TANGERE

HUAG ACONG SALANGIN NINO MAN

2




3



4
Dr. J. RIZAL
NOLI ME TANGERE
Novelang wicang Castila na tinagalog
NI
PASCUAL H. POBLETE
Kilalang manunulat at Tagapatnubay ng mga unang Pamahayagang Tagalog.
An? Di bag cay macallabas sa
inyong manga dulaan ang isang
Csar? Tang na bag lamang
macallabas
doon ang isang Aquiles,
ang isang Orestes, Andrmaca?
Aba! Cung ganyan namang ual
na tayong namamasdan cung di
ang mga nangangatungculan sa bayan,
mga pari, mga alfrez at mga
secretario, ang mga hsar,
comandante
at mga alguacil.
Datapowa't sabihin mo, an ang
dakilang bagay na magagaw nang
mga alibughang ito? Pang-
gagalingan
bag ang ganitng mga tcas
ng mga di caraniwang gaw?
Was? Es drfte kein Csar auf euren
Bhnen sich zeigen?Kein Achill,
kein Orest, keine Andromacha mehr?

Nichts! Man sieht bei uns nur Pfarrer,
Commerzienrthe,Fhndriche,
Secretrs oder Husarenmajors.

Aber, ich bitte dich, Freund, was
kann
denn dieser MisereGroes begegnen,
was kann Groes denn durch sie
geschehn?
SCHILLER. Ang anino ni Shakespeare.

MAYNILA
Limbagan ni M. Fernandez
PAZ, 447, Sta. Cruz.

Ang sabing NOLI ME TANGERE ay wikang latin. Mga wika sa
Evangelio ni San Lcas. Ang cahulugn sa wikang tagalog ay HUWAG
ACONG SALANGIN NINO MAN. Tinatawag din namng NOLI ME TANGERE


5
ang masamang bukol na nacamamatay na CANCER cung pamagatn ng mga pants
na mangagamot.

Sa hangad na ang mga librong NOLI ME TANGERE at
FILIBUSTERISMO, na kinatha ng Dr. Jose Rizal ay maunwa at
mlasapang magaling ng catagalugan, ang mga doo'y sinasabing
nagpapakilala ng tunay nating calayaan at ng dapat nating gawiin, at
nacapagpapalab, namn ng ningas ng ating puso sa pag-ibig sa
kinamulatang lupa, minatapat cong ipalimbag ang isinawikang tagalog
na mga librong yaon, sa dahilang sa bilang na sampng MILLONG
(sampong libong libo) filipino, humiguit cumulang, ay walang
dalawampong libo ang tunay na nacatatalos ng wicang castila na
guinamit sa mga kinathang yan.
Cung pakinabangan ng aking mga calahi itong wags cong
adhica, walang cahulilip na towa ang aking tatamuhin, sa pagca't cahit
babahagya'y nacapaglicod ac sa Inang-Bayan.
Maynila, unang araw ng Junio ng taong isang libo siyam na raan
at siyam.
SATURNINA RIZAL NI HIDALGO,

NENENG RIZAL.

NOLI ME TANGERE
Catha sa wicang castila ni
Dr. Jos Rizal
at isinatagalog ni
Pascual H. Poblete



6
TALAAN NG NILALAMAN
I. ISANG
PAGCACAPISAN.
II. CRISOSTOMO IBARRA
III. ANG HAPUNAN
IV. HEREJE AT
FILIBUSTERO
V. ISANG BITUIN SA
GABING MADILIM
VI. CAPITANG TIAGO
VII. MAIROG NA SALITAAN
SA ISANG "AZOTEA"
VIII. MANGA ALAALA
IX. MANGA CAUGALIAN
NG BAYANG ITO
X. ANG BAYAN
XI. ANG MANGA
MACAPANGYARIHAN
XII. ANG LAHAT NANG
MANGA SANTO
XIII. MGA PAUNANG
TANDA NANG UNOS
XIV. ANG ULOL NA SI TASIO
ANG FILOSOFO
XV. ANG MGA SACRISTAN
XVI. SI SISA
XVII. BASILIO
XVIII. MGA CALOLOWANG
NAGHIHIRAP
XIX. MGA KINASAPITAN NG
ISANG MAESTRO SA
ESCUELA
XX. ANG PULONG SA
TRIBUNAL


7
XXI. CASAYSAYAN NANG BUHAY NANG ISANG INA
XXII. MANGA ILAW AT MGA
DILIM
XXIII. ANG PANGIGISDA
XXIV. SA GUBAT
XXV. SA BAHAY NG
FILOSOFO
XXVI. ANG "VISPERA" NG
"FIESTA."
XXVII. SA PAGTATAKIPSILIM.
XXVIII. MANGA SULAT
XXIX. ANG UMAGA.
XXX. SA SIMBAHAN.
XXXI. ANG SERMON.
XXXII. ANG "CABRIA".
XXXIII. LAYANG-CAISIPAN.
XXXIV. ANG PAGCAIN.
XXXV. MGA SALISALITAAN.
XXXVI. ANG UNANG DILIM
XXXVII. ANG GOBERNADOR
GENERAL
XXXVIII. ANG PROCESION.
XXXIX. SI DONA
CONSOLACION.
XL. ANG CATUWIRA'T ANG
LACAS.
XLI. DALAWANG
PANAUHIN.
XLII. ANG MAG-ASAWANG
DE ESPADAA.
XLIII. MGA PANUCALA.
XLIV. PAGSISIYASAT NG
CONCIENCIA.


8
XLV. ANG MGA PINAG-UUSIG.
XLVI. SABUNGAN.
XLVII. ANG DALAWANG
GUINOONG BABAE.
XLVIII. ANG HINDI MAGCURO
XLIX. ANG TINGIG NG MGA
PINAG-UUSIG.
L. ANG MAG-ANAK NINA
ELIAS.
LI. MGA PAGBABAGO.
LII. ANG SULAT NG MGA
PATAY AT ANG MGA
ANINO.
LIII. IL BUON DI SI
CONOSCE DA
MATTINA.
LIV. QUIDQUID LATET,
ADPAREBIT, NIL
INULTUM
REMANEBIT.
LV. ANG CAPAHAMACAN.
LVI. ANG SABIHANAN AT
ANG INAACALA.
LVII. VAE VICTIS!
LVIII. ANG SIMUMPA.
LIX. ANG KINAGUISNANG
BAYAN AT ANG MGA
PAG-AARI.
LX. MAG-AASAWA SI
MARIA CLARA.
LXI. ANG PANGHUHULI SA
DAGATAN.
LXII. PAGPAPALIWANAG NI
PARI DAMASO.
LXIII. ANG GABING
SINUSUNDAN NG


9
PASCO NG PAGNGANGANAC.
PANGWACAS NA
BAHAGUI.

MGA LARAWAN
1. .....Ang Doctor De Espadaa at ang canyang guinoong asawa
ang "Doctora" Doa Victorina....
2. Binat, mag-ngat p cay! Mag-aral cay sa inyng
am!anng teniente sa cany.
3. Lagu bang isinasip mo ac? Hind mo ba ac linimot?...
4. ....Mananatili ang ating capangyarihan hanggang sa
capangyarihang iya'y nananalig......
5. Ah! at an ang guinaw mo sa bangcay pagcatapos?ang
ipinagpatuloy na pagtanng ng maselang.
6. Inan mo ang aking amani Ibarra sa fraile.
7. Doo'y wal sino mang nagsasabi sa aking aco'y
magnanacaw!ang idinuctng ni Crispn;hind itutulot ng
nanay! Cung maalaman niyang aco'y pinapal....
8. At cayng nacacakita ng casam-an, an't hind ninyo pinag-
isip na bigyang cagamutan?
9. Nasir ang isip ni Sisa! Higut ang calungcutan ng canyang
hinibc-hibc cay sa capanglaw-panglawang nririnig na mga
dang cung gabng ngitngit ng dilm at umaatungal ang lacs ng
uns!
10. Hind p ba maglalagay namn cay ng inyong "paletada"
guinoong Ibarra?anang cura.

SA AKING TINUBUANG LUPA
[1]

Ntatal sa "historia"
[2]
ng mga pagdaralit ng sangcataohan ang
isng "cncer"
[3]
na lubhng npacasam, na bahagy na lmang


10
msalang ay humhapdi't napupucaw na roon ang lubhng makikirt na sakt.
Gayn din naman, cailn mang inibig cong icw ay tawguin sa guitn
ng mga bgong "civilizacin"
[4]
, sa hangad co cung minsang
caulayawin co ang sa iyo'y pag-aalaala, at cung minsan nama'y ng
isumag co icw sa mga ibng lupan, sa tow na'y napakikita sa akin
ang iyong larawang rog na may tagly ng gayn ding cncer sa
pamamayan.
Palibhasa'y nais co ang iyong cagalingang siyng cagalingan co
rin namn, at sa aking paghanap ng lalong mabuting paraang sa iyo'y
paggamt, ggawin co sa iyo ang guingaw ng mga tao sa na sa
canilang mga may sakt: canilng itintanghal ang mga may sakt na
iyan sa mga baitang ng sambahan, at ng bawa't manggaling sa
pagtawag sa Dios ay sa canil'y ihatol ang isng cagamutan.
At sa ganitng adhica'y pagsisicapan cong siping walng an
mang pacundangan ang iyong tunay na calagayan, tatalicwasn co ang
isng bahagui ng cumot na nacattakip sa sakt, na an pa't sa pagsy
sa catotohanan ay ihhandog co ang laht, samp ng pagmamahl sa
sariling dangl, sa pagc't palibhasa'y anc mo'y tagly co rin namn
ang iyong mga caculangn at mga carupucn ng ps.
ANG CUMATHA.
Europa, 1886.

Phin 5

NOLI ME TANGERE
I.
ISANG PAGCACAPISAN.


11
AG-ANYAYA ng pagpapacain nang isng hapunan, ng magttapos ang
Octubre, si Guinoong Santiago de los Santos, na lalong nakikilala ng
bayan sa pamagt na Capitang Tiago, anyayang bag man niyn
lamang hapong iyn canyang inihayg, laban sa dati niyang caugalan,
gayn ma'y siyang dahil na ng laht ng mga usap-usapan sa Binundc,
sa iba't ibang mga nayon at hanggang sa loob ng Maynl. Ng
panahng yao'y lumalagay si Capitang Tiagong isng lalaking siyang
lalong maguilas, at talastas ng ang canyang bahay at ang canyang
kinamulatang bayan ay hind nagssara ng pint canino man, liban na
lamang sa mga calacal sa an mang isip na bago pangahs.
Cawangis ng kislp ng lintc ang cadalan ng pagcalaganap ng
balt sa daigdigan ng mga dp, mga langaw mga "colado"
[5]
, na
kinapal ng Dios sa canyang walng hanggang cabaitan, at canyang
pinararami ng boong pag-irog sa Maynl. Nangagsihanap ang ib nang
"betn" sa canilng zapatos, mga botn at corbata naman ang ib,
nguni't silng laht ay nangag iisip cung paano cay ang mabuting
paraang bating lalong walng cakimang gagawin sa may bahay, upang
papaniwalin ang macacakitang sila'y malalaon ng caibigan, cung
magcatao'y huming pang tawad na hind nacadalng maaga.
Guinaw ang anyaya sa paghapong it sa isng bahay sa daang
Anloague, at yamang hind namin natatandan ang canyang bilang
(nmero), aming ssayPhin 6sayin ang canyang any upang makilala
ngayn, sacali't hind pa iguiniguib ng mga lindl. Hind cam
naniniwalang ipinaguib ang bahay na iyon ng may-ar, sa pagca't sa
ganitong gawa'y ang namamahala'y ang Dios ang Naturaleza
[6]
, na
tumanggap din sa ating Gobierno ng pakikipagcayar upang gawn ang
maraming bagay.Ang bahay na iyo'y may calakhan din, tulad sa
maraming nakikita sa mga lupang it; natatay sa pampang ng ilog na
sang ng ilog Pasig, na cung tawaguin ng iba'y "ra" (ilat) ng Binundc,
at gumganap, na gaya rin ng laht ng ilog sa Maynl, ng maraming
capacan-ang pagcapaliguan, agusn ng dum, labahan, pinangingisdan,
daanan ng bangcang nagddala ng sarisaring bagay, at cung
magcabihir pa'y cucunn ng tubig na inumn, cung minamagalng ng
tagaiguib na insc
[7]
. Dapat halatang sa lubhng kinakailangang gamit
na it ng nayong ang dami ng calacal at tong nagpaparoo't parito'y
nacatutulig, sa layong halos may sanglibong metro'y bahagy na
lamang nagcaroon ng isang tuly na cahoy, na sa anim na bowa'y sir
ang cabilng panig at ang cabil nama'y hind maraanan sa nlalabi ng
taon, na ano pa't ang mga cabayo, cung panahng tag-init, canilang
sinasamantala ang gayong hind nagbabagong any, upang mul roo'y
lumucs sa tubig, na ikinagugulat ng nalilibang na tong may


12
camatayang sa loob ng coche ay nacacatulog nagdidilidili ng mga paglag ng
panahn.
May cababan ang bahay na sinasabi namin, at hind totoong
magaling ang pagcacany; cung hind napagmasdang mabuti ng
"arquitectong"
[8]
namatnugot sa paggaw ang bagay na ito'y
cagagawn ng mga lindl at mga bagy, sino ma'y walang
macapagsasabi ng tucoy. Isng malapad na hagdanang ma'y cacapitng
culay verde, at nalalatagan ng alfombra sa mumunting panig ang
Phin 7siyang daanan mul sa silong macapasoc ng pintuang
nalalatagan ng "azulejos"
[9]
hanggang sa cabahayn, na ang linalacara'y
napapag-itanan ng mga maceta
[10]
at lagaan ng mga bulaclac na
nacalagay sa "pedestal"
[11]
na lozang gaw sa China, na may sarisaring
culay at may mga dibujong hind mapaglirip.
Yamang walang bantay-pint alilang huming magtanong ng
"billete" sulat na anyaya, tayo'y pumanhic, oh icaw na bumabasa sa
akin, catoto caaway! sacali't naaakit icaw ng tugtog ng orquesta, ng
ilaw ng macahulugng "clin-clan" ng mga pingga't cubiertos
[12]
at
ibig mong mapanood cung paano ang mga pigung doon sa Perla ng
Casilanganan. Cung sa aking caibign lamang at sa aking sariling
caguinhawahan, hind cat ppagalin sa pagsasaysay ng calagayan ng
bahay; nguni't lubhng mahalag ito, palibhasa'y ang caraniwan sa mga
may camatayang gaya natin ay tulad sa pawican: hinahalagahan at
hinihirang tayo alinsunod sa ating talucab tinatahanang bahay; dahil
dito't sa iba pang mga any ng asal, cawangis nga ng mga pawican ang
mga may camatayan sa Filipinas.Cung pumanhic tayo'y agad nating
marrating ang isng malowang na tahanang cung tawaguin doo'y
"caida"
[13]
, ayawn cung bakit, na ng gabing ito'y guinagamit na
"comedor"
[14]
at tuloy saln ng orquesta. Sa guitna'y may isng
mahabang mesa, na nahihiyasan ng marami at mahahalagang pamuti,
na tila mandin cumikindat sa "colado," taglay ang catamistamisang
mga pangac, at nagbabal sa matatacuting binibini, sa walang malay
na dalaga, ng dalawang nacaiinip na oras sa casamahn ng mga hind
cakilala, na ang pananalita't mga pakikikiusap ay ang caraniwa'y
totoong cacaiba. Nammucod ng di ano lamang sa mga ganitong
handang sa mundo'y nauucol, ang sumasapader na mga cuadrong
tungcol sa religin, gaya bag ng "Ang Purgatorio," "Ang Infierno,"
"Ang hulng Paghuhucom," "Ang pagcamaty ng banal," "Ang
pagcamaty ng macasalanan," at sa duyo'y naliliguid nang Phin
8isng maringal at magandag "marco" na anyong "Renacimiento"
[15]

na gaw ni Arvalo, ang isng mabuting ayos at malapad na "lienzo" na
doo'y napapanood ang dalawang matandang babae. Ganit ang saysay
ng doo'y titic: "Nuestra Seora de la Paz y Buen Viaje, na sinasamba sa
Antipolo, sa ilalim ng anyong babaeng magpapalimos, dinadalaw sa


13
canyang pagcacasakt ang banal at bantog na si Capitana Ins"
[16]
. Tunay mang
ang pagcacapinta'y hind nagpapakilala ng "arte" at cabutihang
lumikh, datapowa't nagsasaysay naman ng caraniwang mamalas: ang
babaeng may sakt ay tila na bangcay na nabbuloc, dahil sa culay
dilaw at azul ng canyang mukh; ang mga vaso't iba pang mga
casangcapan, iyang maraming mga natitipong bagay bagay sa
mahabang pagcacasakt ay doo'y lubhang mabuti ang pagcacasip, na
ano pa't napapanood pat ng linlaman. Sa panonood ng mga
calagayang iyong umaakit sa pagcacagana sa pagcain at nagudyoc ng
ucol sa paglasp ng masasarp na bagay bagay, marahil acalain ng
ilng may masamng isipan ang may-ar ng bahay, na napagkikilalang
magalng ang calooban ng halos laht ng mga magsisiup sa mesa, at
ng huwag namng mhalatang totoo ang canyang panucal, nagsabit sa
quzame ng maririkt na lmparang gaw sa China, mga jaulang walng
ibon, mga bolang cristal na may azogueng may culay pul, verde at
azul, mga halamang pangbting lant na, mga tuyng isdng botete na
hinipa't ng bumintg, at iba pa, at ang laht ng ito'y nacculong sa may
dacong log ng maiinam na mga arcong cahoy, na ang anyo'y alangang
huguis europeo't alangang huguis insc, at may ntatanaw namng isng
"azoteang"
[17]
may mga balag at mga "glorietang"
[18]
bahagy na
naliliwanagan ng mga maliliit na farol na papel na may sarisaring
culay.
Nasasalas ang mangagsisicain, sa guitn ng lubhng malalakng
mga salamn at na ngagnningning na mga araa
[19]
: at doon sa ibabaw
ng isng tarimang
[20]
pino
[21]
Phin 9ay may isng mainam na "piano
de cola"
[22]
, na ang halaga'y camalcmalc, at lal ng mahalag ng
gabng it, sa pagca't sino ma'y walang tumtugtog. Doo'y may isng
larawang "al leo"
[23]
ng isng lalaking makisig, nacafrac, unt,
matuwd, timbng na tulad sa bastng may borlas na tagly sa mga
matitigs na daliring pusps ng mga sinsng: wari'y sinasabi ng
larawan:
Ehem! masdn niny cung gaano carami ang suot co at aco'y
hind tumatawa!
Magagand ang mga casangcapan, baga man marahil ay hind
maguinhawahang gamitin at nacasasam pa sa catawan: hind ng ang
icaiilag sa sakt ng canyng mga inaanyayahan ang naiisip ng may-ar,
cung d ang sariling pagmamarikt.Tunay at cakilakilabot na bagay
ang pag-iilagun, datapowa't cay nam'y umup sa mga sillng
gawng Europa, at hind palaguing macactagp cay ng ganyn!it
marahil ang sinasabi niya sa canil.
Halos pun ng tao ang salas: hiwaly ang mga lalaki sa mga
babae, tulad sa mga sambahang catlico at sa mga sinagoga
[24]
. Ang


14
mga babae ay ilng mga dalagang ang iba'y filipina at ang iba'y espaola:
binbucsan nila ang bibg upang piguilin ang isng hicb; nguni't
pagdaca'y tintacpan nil ng canilng mga abanico; bahagy na
nangagbubulungan ng ilng mga pananalit; an mang pag-uusap na
ipinagssumalang pasimuln, pagdaca'y naluluoy sa ilng putl-putl
na sbi; catulad niyng mga ingay na nriringig cung gab sa isng
bahay, mga ingay na gaw ng mga dag at ng mga butik. Bac cay
naman ang mga larawan ng mga iba't ibang mga "Nuestra Seora"
[25]

na nagsabit sa mga pader ang siyang ninilit sa mga dalagang iyong
huwag umimc at magpacahinhng lubs, dito'y talagang natatang
ang mga babae?
Ang tanging sumasalubong sa pagdatng ng mga guinoong babae
ay isng babaeng matandang pinsan ni capitn Tiago, mukhang mabait
at hind magaPhin 10ling magwicang castil. Ang pinacaubod ng
canyng pagpapakitang loob at pakikipagcapuwa tao'y wal cung ang
d mag-alay sa mga espaola ng tabaco at hits, at magpahalc ng
canyang camy sa mga filipina, na ano pa't walang pinag-ibhn sa mga
fraile. Sa cawacasa'y nayamot ang abng matandang babae, caya't
sinamantala niya ang paglagapc ng isang pinggang nabasag upang
lumabs na dalidal at nagbububulong:
Jesus! Hintay cay, mga indigno
[26]
!
At hind na mulng sumipt.
Tungcol sa mga lalaki'y nangagcacainga'y ng caunt.
Umaaticabong nangagsasalitaan ang ilng mga cadete
[27]
; nguni't
mahihin ang voces, sa isa sa mga sloc at manacanacang tinitingnan
nila at itinuturo ng dalir ang ilng mga taong na sa salas, at silasila'y
nangagtatawanang ga inililihim ng hindi naman; ang bilang capalit
nama'y ang dalawang extrangero
[28]
na capow nacaput ng pananamit,
nangacatalicod camy at d umimic ay nangagpaparoo't paritong
malalak ang hacbang sa magcabicabilang dulo ng salas, tulad sa
guingaw ng mga naglalacbay-dagat sa "cubierta"
[29]
ng isng
sasacyn. Ang masaya't mahalagng salita'y na sa isang pulutng na
ang bumubuo'y dalawang fraile, dalawang paisano
[30]
at isng militar
na canilang naliliguid ang isng maliit na mesang kinalalagyan ng mga
botella ng alac at mga biscocho ingls
[31]
.
Ang militar ay isang matandang teniente, matangcd, mabalasic
ang pagmumukh, na ano pa't anaki'y isang Duque de Alba
[32]
na
napag-iwan sa escalaPhin 11fn
[33]
ng Guardia Civil
[34]
. Bahagy na
siya nagssalita, datapuwa't matigs at maicl ang pananalit.Ang is
sa mga fraile'y isang dominicong bata pa, magand, malinis at
maningning, na tulad sa canyang salamn sa matang nacacabit sa


15
tangcy na guint, maaga ang pagca ugaling matand: siya ang cura sa Binundc
at ng mga nacaraang tao'y naguing catedrtico
[35]
sa San Juan de
Letran
[36]
. Siya'y balitang "dialctico"
[37]
, caya nga't ng mga panahong
iyng nangangahas pa ang mga anac ni Guzmang
[38]
makipagsumag sa
paligsahan ng catalasan ng sip sa mga "seglar"
[39]
, hind macuhang
malit siya mahuli cailan man ng magalng na "argumentador"
[40]
na
si B. de Luna
[41]
; itinutulad siya ng mga "distingo"
[42]
ni Fr. Sibyla sa
mngingisdang ibig humuli ng igat sa pamamag-itan ng sl. Hind
nagsaslit ang dominico at tila mandin pinacatitimbang ang canyang
mga pananalit.
Baligtd ang is namng fraile, na franciscano, totoong masalit at
lal ng manam magcucumps. Bag man sumusungaw na ang mga
uban sa canyang balbs, wari'y nananatili ang lcas ng canyang
malusg na pangangatawn. Ang mukh niyang magand ang tabas,
ang canyang mga pagtinging nacallaguim, Phin 12ang canyng
malalapad na mga pang at batbot na pangangatawan ay nagbibigay
any sa canyng isng patricio romanong
[43]
nagbalt cay, at cahi't
hind sinasadya'y inyng mgugunit yaong tatlong monjeng
[44]

sinasabi ni Heine
[45]
sa canyng "Dioses en el destierro"
[46]
, na
nagdaraang namamangc pagcahating gabi sa isang dagatan doon sa
Tyrol,
[47]
cung "equinoccio"
[48]
ng Septiembre, at sa tuwing dumaraa'y
inillagay ng abang mmamangca ang isng salapng plac, malamg na
cawangis ng "hielo," na siyang sa canya'y pumupuspos ng panglulum.
Datapuwa't si Fray Dmaso'y hind mahiwagang gaya nil; siya'y
masay, at cung pabug-al bug-al ang canyng voces sa pananalit, tulad
sa isang taong cailan ma'y hindi naaalang-alang, palibhasa'y
ipinallagay na banal at wal ng ggaling pa sa canyng sinasabi,
kinacatcat ang saclp ng gayng ugal ng canyng twang masay at
bucs, at hangang sa napipilitan cang sa canya'y ipatawad ang
pagpapakita ng mga paang walng calcetn at mga bintng mabalahbo,
na icakikita ng maraming pagcabuhay ng isng Mendicta sa mga feria
sa Kiap.
Ang isa sa mga paisano'y isang taong malingguit, maitm ang
balbs at walng kinatatng cung d ang ilng, na sa calakh'y
masasabing hind cany; ang is, nama'y isang binatang culay guint
ang buhc, na tila bagong datng dito sa Filipinas: it ang masilacbng
pinakikipagmatuwiranan ng franciscano.
Makikita rin ninyang sabi ng franciscanopagca p cay'y
ntirang ilng bowan dito, cay'y maniniwl sa aking sinasabi: ib
ang mamahala ng bayan ng Madrid at ib, ang mtira sa Filipinas!
Nguni't....


16
Ac, sa halimbwang patuloy na pananalit ni Fr. Dmaso, na lalong
itinaas ang voces at ng d na macaimc ang canyang causapaco'y
mayroon na riPhin 13tong dalawampo at tatlong tang saguing at
"morisqueta"
[49]
, macapagsasabi aco ng mapapaniwalan tungcl sa
bagay na iyan. Howg cayng tumutol sa akin ng alinsunod sa mga
carunungan at sa mabubuting pananalit, nakikilala co ang "indio"
[50]
.
Acalain ninyong mul ng aco'y dumatng sa lupang ito'y aco'y iniucol
na sa isang bayang maliit nga, nguni't totoong dmog sa pagsasaca.
Hind co pa nauunawang magalng ang wicang tagalog, gayon ma'y
kincumpisal co na ang mga babae
[51]
at nagcacawatasan cam, at
lubhng pinacabig nila aco, na ano pa't ng macaraan ang tatlng tan,
ng aco'y ilipat sa ibng byang lalong malak, na walng namamahl
dahil sa pagcamaty ng curang "indio" roon, nangagsipanangis ang
lahat ng babae, pinuspos ac ng mga handg, inihatid nila acong may
casamang msica....
Datapowa't iya'y nagpapakilala lamang....
Hinty cay! hintay cay! howag naman sana cayng
napacaningas! Ang humalili sa akin ay hind totoong nagtagal na gaya
co, at ng siya'y umals ay lal ng marami ang naghatd, lalo ng marami
ang umiyc at lalo ng mainam ang msica, gayng siya'y lal ng
mainam maml at pinataas pa ang mga "derechos ng parroquia"
[52]
,
hangang sa halos nag-ibayo ang lak.
Nguni't itutulot niny sa aking....
Hind lamang iyan, ntira aco sa bayang San Diegong
dalawampong tan, may ilng bown lamang ngayong aking.... iniwan
(dito'y nagpakitang tila masaPhin 14m ang loob). Hind maicacait sa
akin nino mang dalawampong tao'y mahigut cay sa catatagn upang
makilala ang isang bayan. May anim na libo ang dami ng taong
namamayan sa San Diego, at bawa't tagaroo'y nakikilala co, na parang
siya'y aking ipinanganac at pinasuso: nalalaman co cung aln ang mga
lisyang caasalan nito, cung an ang pinangangailangan niyon, cung
sino ang nangingibig sa bawa't dalaga, cung ano anong mga
pagcadupilas ang nangyari sa babaeng it, cung sino ang tunay na am
ng batang inianac, at iba pa; palibhasa'y kinucumpisal co ang
calahatlahatang taong-bayan; nangag-iingat ng mainam sila sa
canicanilng catungculan. Magsabi cung nagsisinungaling aco si
Santiagong siyang may ar nitong bahay; doo'y marami siyang mga
lup at doon cam nagung magcaibigan. Ngayo'y makikita niny cung
an ang "indio"; ng aco'y umals, bahagya na ac inihatid ng ilang mga
matatandng babae at ilng "hermano" tercero
[53]
, gayng ntira aco
roong dalawampong tan!


17
Nguni't hind co mapagcr cung an ang cabagayn ng inyong mga sinabi
sa pagcacalis ng "estanco ng tabaco"
[54]
ang sagot ng may mapulng
buhc na causap, na canyang sinamantala ang sandaling pagcatiguil
dahil sa pag-inom ng franciscano ng isang copita ng Jerez
[55]
.
Sa pangguiguilalas ng d an lamang ni Fr. Dmaso ay caunt nang
mabitiwan nito ang copa. Sandalng tinitigan ang binata at:
Paano? paano?ang sinabi pagcatapos ng boong
pagtatac.Datapowa't mangyayari bagang hind ninyo mapagwar
iyang casng liwanag ng law? Hind ba niny nakikita, anc ng Dios,
na ang lahat ng ito'y nagpapatibay na totoo, na Phin 15pawang
cahalingn ang mga pagbabagong utos na guingaw ng mga minstro?
Ngayo'y ang may pulng buhc naman ang natigagal, lalong
ikinunot ng teniente ang canyang mga kilay, iguinagalaw ang ulo ng
taong bulilit na parang ipinahahalat niyang binbigyan niyang
catuwiran hindi si Fray Dmaso. Nagcasiya na lamang ang dominico
sa pagtalicd sa canilang lahat halos.
Inaacal bag niny ...?ang sa cawacasa'y nagawang tanng
ng boong catimpian ng bint, na tintitigan ng boong pagtatac ang
fraile.
Na cung inaacal co? Sinasampalatayanan cong gaya ng
pagsampalataya sa Evangelio
[56]
! Napaca "indolente"
[57]
ang "indio"!
Ah! ipatawad po ninyong salabatin co ang inyong pananalit
anang binat, na idinahan ang voces at inilapt ng caunt ang canyang
upuan; sinabi po ninyo ang isang salit na totoong nacaakit sa aking
magdilidili. Tunay nga cayang catutub ng mga dalisay na tagarito ang
pagca "indolente," nangyayari ang sinasabi ng isang maglalacby na
taga ibang lupain, na tintacpan natin ng pagca indolenteng ito ang
ating sariling pagca indolente, ang pagchuli natin sa pagsulong sa mga
carunungan at ang ating paraan ng pamamahala sa lupang
nasasacupan? Ang sinabi niya'y ucol sa mga ibang lupang sacp, na
ang mga nananahan doo'y pawang sa lah ring iyan!...
Oh! Mga cainguitan! Itanong p ninyo cay guinoong Laruja
na nacakiklala rin sa lupang it; itanong ninyo sa canya cung may
mga catulad ang camangmangan at ang pagca "indolente" ng indio!
Tunay ngaang sagt namn ng bulilt na lalaking siyang
binangguithind po cay macacakita sa alin mang panig ng daigdg
ng hhiguit pa sa pagca indolente ng indio, sa alin mang panig ng
daigdg!


18
Ni iba pang lalong napacasama ng asal na pinagcaratihan, ni iba pang
lalong hind marunong cumilala ng utang na loob!
At ng ibang lalong masam ang tr!
Nagpasimul ang binatang mapul ang buhc ng
pagpapalingaplingap sa magcabicabil ng boong pag-aalap-ap.
Mga guinooang sinabing marahantila mandin tayo'y na sa
bahay ng Phin 16isang "indio". Ang mga guinoong dalagang iyan....
Bah! huwag cayng napaca magugunigunihin! Hind
ipinalalagay ni Santiagong siya'y "indio," bucd sa roo'y hind siya
nahharap, at.... cahi't nhaharap man siya! Iya'y mga cahalingn ng
mga bgong dating. Hayaan ninyong macaraan ang ilang bowan;
magbabago cayng isipn pagca cayo'y nacapagmalimt sa maraming
mga fiesta at "bailujan"
[58]
, nacatulog sa mga catre at nacacain ng
maraming "tinola".
Tinatawag po ba ninyong tinola ang bungang cahoy na cahawig
ng "loto"
[59]
na ... ganyan ... nacapagmamalimutin sa mga tao?
Ano bang loto ni loteria!ang sagot ni pr Dmasong
nagttawa;nagsasalit cay ng mga cahalingn. Ang tinola ay ang
pinaghalong inahng manoc at sac po. Buhat pa cailn dumating
cay?
Apat na arawang sagot ng binatang ga namumuh na.
Naparito ba cayong may catungculan?
Hindi p; naparito ac sa aking sariling gugol upang
mapagkilala co ang lupang it.
Aba, napacatang namang ibon!ang saysay ni Fr. Dmaso, na
siya'y minamasdan ng boong pagtatacPumarito sa sariling gugol at
sa mga cahalingn lamang! Cacaib namng totoo! Ganyang
caraming mga libro ... sucat na ang magcaroon ng dalawang dling
noo
[60]
.... Sa ganya'y maraming sumulat ng mga daklang libro! Sucat
na ang magcaroon ng dalawang daling noo....
Sinasabi ng "cagalanggalang po ninyo"
[61]
("Vuestra
reverencia"), pr Dmasoang biglang isinalabat ng dominico na
pinutol ang salitaanna cayo'y nanahng dalawampong tan sa bayang
San Diego at cayo umalis doon.... hind p ba kinallugdan ng inyong
cagalangan ang bayang iyon?


19
Biglang nawal ang catowaan ni Fr. Dmaso at tumiguil ng pagtataw sa
tanng na itong ang anyo'y totoong parang walang an man at hind
sinsady.
Phin 17Nagpatuloy ng pananalit ang dominico ng anaki'y
lalong nagwwalang bahl:
Marahil nga'y nacapagpipighati ang iwan ang isng bayang
kintahanang dalawampong tan at napagkikilalang tulad sa hbitong
suot. Sa ganng akin lamang naman, dinaramdam cong iwan ang
Camilng, gayng iilang buwan acng ntira roon ... nguni't ya'y
guinaw ng mga pn sa icagagaling ng Capisanan ... at sa icgagaling
co namn.
Noon lamang ng gabng iyn, tila totoong natilihan si Fr. Dmaso.
Di caguinsaguinsa'y pinacabigyanbigyan ng suntc ang palungn ng
camy ng canyng silln, huminga ng malacs at nagsalit:
O may Religin wala! sa macatuid baga'y ang mga cura'y
may calayan wal! Napapahamac ang lupang it, na sa
capahamacn!
At sc mulng sumuntc.
Hindi!ang sagt na paangil at galit, at saca biglang
nagpatinghig ng boong lacs sa hilign ng silln.
Sa pagcmangh ng nangasasalas ay nangagtinginan sa pulutng
na iyn: itinunghy ng dominico ang canyng ulo upang tingnn niya si
pri Dmaso sa ilalim ng canyng salamn sa mata. Tumiguil na sandali
ang dalawng extranjerong nangagpapasial, nangagtinginan,
ipinakitang saglt ang canilng mga pangil; at pagdaca'y ipinagpatuloy
uli ang canilng pagpaparoo't parito.
Masam ang loob dahilng hind niny binigyn ng Reverencia
(Cagalang-galang)!ang ibinulng sa tainga ng binatang mapul ang
buhc ni guinoong Laruja.
An p b, ang ibig sabihin ng "cagalanggalang" niny
(Vuestra Reverencia)? an ang sa inyo'y nangyayari?ang mga
tanng ng dominico at ng teniente, na iba't ib ang taas ng voces.
Cay dumarting dito ang lubhng maraming mga sacun!
Tinatangklik ng mga pinn ang mga "hereje"
[62]
laban sa mga
"ministro" ng Dios
[63]
! ang ipinagpatuloy ng franciscano na
ipinagtutumas ang canyng malulusog na mga panuntc.


20
An p ba ang ibig ninyng sabihin?ang mulng itinanng ng abot ng
kilay na teniente na anyng titindig.
Na cung an ang big cong sabhin?ang inulit ni Fr. Dmaso,
na laPhin 18long inilacs ang voces at humarp sa teniente.
Sinasabi co ang ibig cong sabihin! Ac, ang ibig cong sabihi'y pagca
itinatapon ng cura sa canyng libingan ang bangcy ng isng "hereje,"
sino man, cahi ma't ang hr ay walng catuwirang makialm, at lal ng
walng catuwirang macapagparusa. At ngayo'y ang isng
"generalito"
[64]
, ang isng generalito Calamidad
[65]
...!
Pr, ang canyng Carilagn
[66]
(ang marilg bagng
Gobernador General) ay Vice-Real Patrono
[67]
,ang sigaw ng teniente
na nagtindg.
An bang Carilagn Vice-Real Patrono
[68]
man!ang sagt
ng franciscanong nagtindg din.Cung nangyari it sa ibng panaho'y
kinaladcd sana siy ng pabab sa hagdanan, tulad ng minsa'y guinaw
ng mga Capisanan ng mga fraile sa pusng na Gobernador
Bustamante
[69]
. Ang mga panahng iyn ang tunay na panahn ng
pananampalataya!
Phin 19Ipinauunaw co sa iny na di co maitutulot ... Ang
"Canyang Carilagn," ( ang marilg na Gobernador General) ang
pinacacatawn ng Canyng Macapangyarihan, ang Hr
[70]
.
An bang hr cung Roque
[71]
man! Sa ganng amin ay
walng ibng hr cung d ang tunay
[72]
....
Phin 20Tiguil!ang sigw ng tenienteng nagbabal at wari'y
mandin ay nag-uutos sa canyng mga sundalo; inyng pagsisisihan
ang laht ninyng sinabi bcas din ay magbbigay sabi ac sa
Canyang Carilagn!...
Lacad na cay ngayn din, lacad na cay!ang sagt ng
boong paglibc ni Fr. Dmaso, na lumapt sa tenienteng nacasuntc ang
camy.Acal ba ninyo't may suot acng hbito'y wal acng ...?
Lacad na cayo't ipahihram co pa sa iny ang aking coche!
Naoow ang salitaan sa catawatawang any. Ang cagalingang
palad ay nakialam ang dominico.Mga guinoo!ang sabi niyng
taglay ang anyng may capangyarihan at iyng voces na nagdaraan sa
ilng na totoong nababagay sa mga fraile;huwag sana ninyng
papagligwligawn ang mga bagay, at howag namn cayng humnap
ng mga paglapastangan sa walng makikita cay. Dapat nating ibucd
sa mga pananalit ni Fr. Dmaso ang mga pananalit ng tao sa mga
pananalit ng sacerdote. Ang mga pananalit ng sacerdote, sa canyng


21
pagcasacerdote, "per se"
[73]
, ay hind macasasakt ng loob canino man, sa pagca't
mul sa lubs ng catotohanan. Sa mga pananalit ng tao, ay dapat
gawn ang is pa manding pagbabahagui: ang mga sinasabing "ab
irato"
[74]
, ang mga sinabing "exore"
[75]
, datapuwa't hind "in
corde"
[76]
, at ang sinasabing "in corde". Ang mga sinasabing "in corde"
lamang ang macasasakt ng loob: sacali't Phin 21dating tinatagly ng
"in meate"
[77]
sa isng cadahilanan, cung nasabi lamang "per
accidens"
[78]
, sa pagcacinitan ng salitan, cung mayroong....
Nguni't aco'y "por accidens" at "por mi"
[79]
ay nalalaman co
ang mga cadahilanan, pri Sibyla!ang isinalabat ng militar, na
nakikita niyng siya'y nabibilot ng gayng caraming mga pag
tatangitangi, at nanganganib siyng cung mapapatuloy ay siy pa ang
lalbas na may casalanan.Nalalaman co ang mga cadahilanan at
papagtatangiin ng "cagalangan p ninyo" (papagtatangitangiin p
ninyo). Sa panahng wala si pri Dmaso sa San Diego ay inilibng ng
coadjutor
[80]
ang bangcy ng isng tong totoong carapatdapat ...; op,
totoong carapatdapat; siya'y macilan cong ncapanayam, at tumloy
ac sa canyng bahay. Na siya'y hindi nangumpisl cailan man, at iyn
bag'y an? Ac ma'y hindi rin nangungumpisl, nguni't sabihing
nagpacamaty, iya'y isng casinungalingan, isng paratang. Isng tong
gaya niyng may isng anc na lalaking kinabubuhusan ng boong pag-
irog at mga pag-asa, isng tong may pananampalataya sa Dios, na
nacacaalm ng canyang mga catungculang dapat ganapn sa
pamamayan, isng tong mapagmahl sa capurihn at hindi sumisinsay
sa catuwiran, ang ganyng tao'y hind nagppacamatay. Ito'y sinasabi
co, at hind co sinasabi ang mga ibng aking iniisip, at kilanlng utang
na loob sa akin ng "cagalangan" p niny.
At tinalicdn ang franciscano at nagpatuloy ng pananalit:
Ng magcgayo'y ng magbalic ang curang it sa bayan,
pagcatapos na maalipust ang coadjutor, ang guinawa'y ipinahucay ang
bangcy na iyn, ipinadala sa labs ng libingan, upang iban hindi co
maalaman cung saan. Sa caruwagan nang bayang San Diego'y hindi
tumutol; tunay nga't iilan lamang ang nacaalam, walang camag-anac
ang nasir, at na sa Europa ang canyang bugtng Phin 22na anc;
nguni't nabalitaan ng Gobernador General, at palibhasa'y tong may
dalisay na ps, ay hiningi ang caparusahn ... at inilipat si pri
Dmaso sa lalong magaling na bayan. It ng lamang ang nangyari.
Ngayo'y gawn ng "iny pong cagalangn" ang pagtatangitangi.
At pagca sabi nit'y lumay sa pulutng na iyn.
Dinramdam cong hind co sinsadya'y nbanguit co ang isng
bagay na totoong mapanganib ani pr Sibylang may pighat.


22
Datapuwa't cung sa cawacasa'y nakinabang naman cay sa pagpapalt-bayan....
An bang pakikinabangin! At ang nawwal sa mga paglipat
... at ang mga papel ... at ang mga ... at ang laht ng mga nliligwn?
ang isinalabat na halos nauutl ni Fr. Dmaso na hindi macapagpiguil
ng galit.
Untiunting nanag-li ang capisanang iyn sa dating catahimican.
Nangagsidatng ang ib pang mga tao, caacby ang isng
matandng castilng pily, matams at mabat ang pagmumukh,
nacaacay sa bsig ng isng matandng babaeng filipinang pun ng cult
ang buhc, may mga pint ang mukh at nacasuot europea.
Sila'y sinalubong ng bating catoto ng naroroong pulutng, at
nangagsiup sa tab ng ating mga cakilala ang Doctor De Espadaa at
ang guinoong asawa niyang "doctora" na si Doa Victorina. Doo'y
napapanood ang ilng mga "periodista"
[81]
at mga "almacenero"
[82]
na
nangagpaparoo't parito at walng maalamang gawn.
Nguni't masasabi p ba ninyo sa akin, guinoong Laruja, cung
anng tao cay ang may ar ng bahay?ang tanng ng binatang
mapul ang buhc.Aco'y hind pa naipapakilala sa cany
[83]
.
Ang sabihana'y umals daw, ac ma'y hindi co pa siy nakikita.
Dito'y hind cailanganang mga pagpapakilala!ang isinabd ni
Fr. Dmaso,Si Santiago'y isng tong mabat.
Isang tong hindi nactuclas ng plvorang idinugtong ni
Laruja.
Cay p namn, guinoong Laruja!ang sinabi sa malambing
na pagsisi ni Doa Victorinang nag-aabanico.Paano p bang
matutuclasan pa ng abang Phin 23iyn ang plvora, ay alinsunod sa
sabi'y natuclasan na ito ng mga insc na malaong panahn na?


23

Nang mga insc? Nasisir b ang isip ninyo?ang sabi ni Fr.
Dmaso,Tumahn ng cay! Ang nactuclas ng paggaw ng
plvora'y isang franciscano, is sa aming samahan, Fr. Hind co
maalaman Savalls, ng siglong ... icapit!
Isang franciscano! Marahil nagung misionero sa China, ang
pr Savalls na iyanang itinutol ng guinoong babae na hind
ipinatatalo ng gayongayon lamang ang canyang mga isipan.
Marahil Schwartz
[84]
ang ibig p ninyong sabihin, guinoong
babaeang itinugn namn ni Fr. Sibyla, na hind man lamang siya
tintingnan.
Hind co maalaman; sinabi ni Fr. Dmasong Savalls: wal
acng guinaw cung d inulit co lamang ang canyang sinalit.
Magalng! Savalls Chevs, eh an ngayon? Hind dahil sa
isng letra ay siya'y maguiguing insc!ang mulng sinaysay na
nayyamot ang franciscano.
At ng icalabing-apat na siglo at hind ng icapitang
idinugtng ng dominico, na ang anyo'y parang sinsala ang camalan at
ng pasakitan ang capalaluan niyong isng fraile.
Mabuti, datapuwa't hind sa paglalabis cumulang ng isng
siglo'y siya'y maguiguing dominico na!
Ab, howag p sanang magalit ang cagalangn p ninyo!ani
pr Sibylang ngumngit.Lalong magalng cung siya ang nactuclas


24
ng paggaw ng plvora, sa pagca't sa gayo'y naibsan na niya sa pagcacapagod sa
gayng bagay ang canyang mga capatd.
At sinasabi p ninyo, pr Sibyla, na nangyari ang bagay na
iyn ng icalabng apat na siglo?ang tanng na malak ang nais na
macatals ni Doa Victorinang hind pa ng macapagcatawng tao
na si Cristo?
Pinalad ang tintanong na pumasoc sa salas ang dalawang guinoo.


Phin 25

II.
CRISOSTOMO IBARRA
Hind magagand at mabubuting bhis na mga dalaga upang
pansinn ng lahat, samp ni Fr. Sibyla; hind ang crilagdilagang
Capitan General na casama ang canyang mga ayudante upang maals sa
pagcatigagal ang teniente at sumalubong ng ilang hacbng, at si Fr.
Dmaso'y magung tila nawal-an ng dw: sila'y wal cung d ang
"original" ng larawang naca frac, na tangan sa camy ang isng
binatang luks ang boong pananamit.
Magandang gab p, mga guinoo! Magandang gab p
"among"
[85]
!ang unang sinabi ni Capitang Tiago, at canyng
hinagcan ang mga camy ng mga sacerdote, na pawang nacalimot ng
pagbebendicion. Inals ng dominico ang canyang salamn sa mata
upang mapagmasdan ang bagong datng na binat at namumutl si Fr.
Dmaso at nangddidilat ang mga mat.
May capurihan acng ipakilala p sa iny si Don Crisstomo
Ibarra, na anc ng nasir cong caibigan!ang ipinagpatuloy ni


25
Capitang Tiago.Bagong galing sa Europa ang guinoong ito, at siya'y aking
sinalubong.
Umalingawngaw ang pagtatac ng mringig ang pangalang ito;
nalimutan ng tenienteng bumat sa may bahay, lumapit siya sa binat at
pinagmasdan niya ito, mul sa paa hanggang ulo. Ito'y nakikipagbatian
ng mga ugaling salit ng sandalng iyon sa boong pulutng; tila mandin
sa canya'y walang bagay na naiba sa guitn ng salas na iyon, liban na
lamang sa canyang pananamt na itm. Ang canyang taas na higut sa
caraniwan, ang canyang pagmumukh, Phin 26ang canyang mga
klos ay pawang naghahalimuyac niyang cabataang mainam na
pinagsabay inaralan ang catawa't clolowa. Nababasa sa canyang
mukhng bucs at masay ang cauntng bacs ng dugong castil na
naaaninag sa isang magandng culay caymanggui, na mapulapul sa
mga pisngi, marahil sa pagcpatira niya sa mga bayang malalamg.
Ab!ang biglang sinabi sa magalc na pagtatacang cura
ng aking bayan! Si par Dmaso: ang matalic na caibigan ng aking
am!
Nangagtinginang lahat sa franciscano: ito'y hindi cumilos.
Ac po'y pagpaumanhinan niny, aco'y nagcmali!ang
idinugtong ni Ibarra, na ga nahihiy na.
Hind ca nagcmali!ang sa cawacasa'y naisagot ni Fr.
Dmaso, na sir ang voces.Nguni't cailan ma'y hind co nagung
caibigang matalic ang iyong am.
Untiunting iniurong ni Ibarra ang canyang camy na iniacmng
humawac sa camy ni par Dmaso, at tiningnan niya it ng boong
pangguiguilalas; lumingn at ang nakita niya'y ang mabalasic na any
ng teniente, na nagpapatuloy ng pagmamasd sa canya.
Bagongtao, cay po b ang anc ni Don Rafael Ibarra?
Yumucd ang binat.
Ga tumindg na sa canyang silln si Fr. Dmaso at tinitigan ang
teniente.
Cahimanawar dumatng cayong malualhat dito sa inyong
lupan, at magtam naw p cay ng lalong magandang palad cay sa
inyong ama!ang sabi ng militar na nanginginig ang voces. Siya'y
aking nakilala at ncapanayam, at masasabi cong siya'y isa sa mga
taong lalong carapatdapat at lalong may malinis na capurihn sa
Filipinas.


26
Guinooang sagt ni Ibarrang nababagbag ang psang inyo pong
pagpuri sa aking am ay pumapaw ng aking mga pag-alap-ap tungcol
sa caniyang kinahinatnang palad, na aco, na canyang anc ay di co pa
napagttalos.
Napun ng lh ang mga mat ng matand, tumalicd at umals na
daldl.
Napag-isa ang binata sa guitn ng salas; at sa pagca't nawal ang
may bahay, wal siyang makitang sa canya'y magpakilala sa mga
dalaga, na ang caramiha'y tinitingnan siya ng may paglingap. Nang
macapag-alinlang may ilng minuto, tinungo niya ang mga dalagang
tagly ang calugodlugod na catutubong kilos.
Phin 27Itulot ninyo sa aking lacdangan coanyaang mga
utos ng mahigpit na pakikipagcapwa tao. Pitng tan na ngayong
umals ac rito sa aking bayan, at ngayong aco'y bumalc ay hindi co
mapiguilan ang nasang aco'y bumti sa lalong mahalagang hiyas niya;
sa canyang mga suplng na babae.
Napilitan ang binatang lumay roon, sa pagca't sino man sa mga
dalaga'y walng nangahs sumagot. Tinungo niya ang pulutng ng
ilang mga guinoong lalaki, na ng mmasid na siya'y dumarating ay
nangagcabilog.
Mga guinooanyamay isang caugalan sa Alemaniang pagca
pumaparoon sa isang capisanan, at walang masumpungang sa canya'y
magpakilala sa mga ib; siya ang nagsasabi ng canyng pangalan at
napakikilala, at sumasagot naman ang mga causap ng sa gayn ding
paraan. Itlot p niny sa akin ang ganitng ugl; hind dahil sa ibig
cong dito'y magdal ng mga asal ng mga tag ibng lupain, sa pagca't
totoong magaganda rin naman ang ating mga caugalian, cung d sa
pagca't napipilitan cong gawn ang gayong bagay. Bumati na ac sa
langit at sa mga babae ng aking tinubuang lp: ngayo'y ibig cong
bumati naman sa mga cababayan cong lalaki. Mga guinoo, ang
pangalan co'y Juan Crisstomo Ibarra at Magsalin!
Sinabi naman sa canya ng canyang mga causap ang canicanilang
mga pangalang humiguit cumulang ang pagca walang cabuluhan,
humiguit cumulang ang pagca hind nakikilala nino man.
Ang pangalan co'y A!ang sinabi't sucat ng isang binata at
bahagya ng yumucd.
Bac po cay may capurihan acong makipagsalitaan sa
poetang ang mga sinulat ay siyng nacapagpanatili ng marubdb cong


27
pagsint sa kinaguisnan cong bayan? Ibinalit sa aking hind na raw po cay
sumusulat, datapuwa't hind nila nasabi sa akin ang cadahilanan ...
Ang cadahilanan? Sa pagc't hind tinatawag ang daklang
ningas ng isip upang ipamalingcahod at magsinungalng. Pinag-usig sa
harp ng hucm ang isang tao dahil sa inilagy sa tul ang isang
catotohanang hindi matututulan. Aco'y pinangalanang poeta, nguni
hind aco tatawaguing ull.
At mangyayari po bagang maipaunaw ninyo cung an ang
catotohanang yaon?
Sinabi lamang na ang anac ng len ay len din namn; cacaunti
na't siya'y ipinatapon sana.
At lumay sa pulutng na iyn ang binatang may cacaibang asal.
Halos tamtacbo ang isng tong masay ang pagmumukh,
pananamit Phin 28filipino ang suot, at may mga botones na brillante
sa "pechera." Lumapit cay Ibarra, nakipagcamay sa cany at nagsalit:
Guinoong Ibarra, hinahangad cong mkilala co p cay;
caibigan cong matalic si Capitang Tiago, nakilala co ang inyng
guinoong am ...; ang pangalan co'y Capitang Tinong, nannahan aco
sa Tundng kinlalagyan ng inyng bhay; inaasahan cng pauunlacn
niny ac ng inyng pagdalaw; doon na p cay cumain bcas!
Bihg na bihg si Ibarra sa gayng calakng cagandahang loob:
ngumngit si Capitang Tinong at kinucuyumos ang mga camay.
Salamat po!ang isinagt ng boong lugd.Nguni't pasasa
San Diego po ac bcas ...
Syang! Cung gayo'y sac na, cung cayo'y bumalc!
Hand na ang pagcain!ang bigy lam ng isng lingcod ng
Caf "La Campana." Nagpasimul ng pagpasamesa ang panauhn, bag
man nagpapamanhc na totoo ang mga babae, lalong lal na ang mga
filipina.




28
Phin 29

III.
ANG HAPUNAN
Jele jele bago quiere,
[86]

Tila mandn totoong lumiligaya si Fr. Sibyla: tahimic na
lumalacad at hind na nmamasid sa canyng nangingilis at manips na
mga lab ang pagpapawalng halag; hanggng sa marapating
makipagusap sa pilay na si doctor De Espadaa, na sumsagot ng
putl-putl na pananalit, sa pagct siya'y may pagc utl. Cagulatgulat
ang sam ng loob ng franciscano, sinisicaran ang mga sillang
nacahahadlng sa canyng nilalacaran, at hanggng sa sinic ang isng
cadete. Hind nagkikikib ang teniente; nagsasalitan ng masay ang
ib at canilng pinupuri ang cabutiha't casaganan ng haying pagcain.
Pinacunot ni Doa Victorina, gayn man, ang canyng ilng; nguni't
caracaraca'y lumingng malak ang glit, cawangis ng natapacang ahas:
mangyari'y natuntungan ng teniente ang "cola" ng canyng pananamt.
Datapuwa't wal p b, cayng mga mat?any.
Mayroon p, guinoong babae, at dalawng lalng magalng cay
sa mga mat niny; datapowa't pinagmmasdan co p iyang inyng
mga cult ng buhcang itinugn ng militar na iyong hind totoong
mpagparay sa babae, at sac lumay.
Bag man hind sinasadya'y capuw tumungo ang dalawng fraile
sa dyo ulunn ng mesa, marahil sa pagca't siyng pinagcaratihan nil
at nangyari ng ang mahhintay, na tulad sa nangagpapangagaw sa
isng ctedra
[87]
: pinupuri sa Phin 30mga pananalit ang mga
carapatn at catasan ng sip ng mga capangagw; datapua't pagdaca'y
ipinakikilala ang pabaligtad, at nangag-ungol at nangag-uupasal cung
hind sil ang macapagtam ng canilng hangd.
Ucol p sa iny, Fr. Dmaso!
Ucol p sa iny, Fr. Sibyla!
Cayo ang lalong unang cakilala sa bahay na it ... confesor ng
nasirang may bahay na babae, ang lalong may gulang, may carapatn at
may capangyarihan....


29
Matandng matanda'y hind pa naman!nguni't cayo p naman ang cura
nitong bayan!ang sagt na matabang ni Fr. Dmasong gayn ma'y
hind binibitiwan ang silla.
Sa pagca't ipinag-uutos p niny'y ac'y sumusunod!ang
iniwacs ni Fr. Sibyla.
Aco'y hind nag-uutos!ang itinutol ng franciscanoaco'y
hind nag-uutos!
Umuup na sana si Fr. Sibylang hind pinpansin ang mga
pagtutol na iyn, ng macasalubong ng canyang mga mat ang mga
mat ng teniente. Ang lalong mataas na oficial sa Filipinas, ayon sa
caisipn ng mga fraile, ay totoong malak ang cababaan sa isng uldog
na tagapaglt ng pagcain. "Cedant arma tog"
[88]
, ani Cicern sa
Senado; "cedant arma cotae"
[89]
anang mga fraile sa Filipinas.
Datapuwa't mapitagan si Fr. Sibyla, caya't nagsalit:
Guinoong teniente, dito'y na sa mundo
[90]
po tayo at wal sa
sambahan; nararapat po sa inyo ang umup rito.
Datapuwa't ayon sa any ng canyang pananalita'y sa canya rin
nauucol ang upuang iyn, cahi't na sa mundo. Ang teniente, dahil yat
ng siya'y howag magpacagambal, ng huwag siyang umup sa guitn
ng dalawng fraile, sa maiclng pananalita'y sinabing yaw siyang
umup roon.
Aln man sa tatlng iyo'y hind nacaalaala sa may bahay. Nakita ni
Ibarrang nanonood ng boong galc at nacangit sa mga
pagpapalamangang iyn sa upuan ang may bahay.
Bakit p, Don Santiago! hindi p b cay makikisalo sa
amin?ani Ibarra.
Nguni't sa lahat ng mga upuan ay may mga tao na. Hind
cumacain si Phin 31Lculo
[91]
sa bahay ni Lculo.
Tumahimic p cay! howag cayng tumindg!ani Capitang
Tiago, casabay ng pagdidin sa balicat ni Ibarra. Cay pa namn
gumgaw ang pagdiriwng na ito'y sa pagpapasalamat sa mahl na
Vrgen sa inyng pagdatng. Nagpagaw ac ng "tinola" dahil sa iny't
marahil malaon ng hind niny ntiticiman.
Dinal sa mesa ang isng umasong malaking "fuente"
[92]
.
Pagcatapos maibulng ng dominico ang "Benedcte"
[93]
na halos wal
sino mang natutong sumagot, nagpasimul ng pamamahagui ng laman
ng fuenteng iyon. Nguni't ayawan cung sa isng pagcalibng iba
cayng bagay, tumam cay pr Dmaso ang isng pinggang sa guitn


30
ng maraming po at sabw ay lumlangoy ang isng hubd na lig at isng
matigs na pacpc ng inahng manc, samantalang cumacain ang ib ng
mga hit at dibdb, lalong lal na si Ibarra, na nagcapalad mapatam sa
cany ang mga aty, balonbalonan at ib, pang masasarp na lamng
loob ng inahng manc. Nakita ng franciscano ang laht ng it, dinurog
ang mga po, humigop ng cauntng sabw, pinatung ang cuchara sa
paglalagy at biglng itinulac ang pingga't inilay sa canyng harapn.
Nallibang namng totoo ang dominico sa pakikipagsalitan sa binatang
mapul ang buhc.
Gaano pong panahng npaalis cay sa lupang ito?ang
tanng ni Laruja cay Ibarra.
Pitng tan halos.
!Aba! cung gay'y marahil, nalimutan na niny ang lupang
ito?
Baligtd p; bag man ang kinaguisnan cong lupa'y tila mandin
linilimot Phin 32na ac, siy'y lagu cong inaalaala.
An po ang big ninyng sabihin?ang tanng ng mapulng
buhc.
Ibig cong sabhing may isang tan na ngayng hind aco
tumtangap ng ano mang balit tungcol sa bayang it, hanggang sa ang
nacacatulad co'y ang isang d tagaritong hind man lamang nalalaman
cung cailan at cung paano ang pagcamatay ng canyang ama.
Ah!ang biglang sinabi, ng teniente.
At saan naroon p cayo at hind cayo tumelegrama?ang
tanong ni Doa Victorina.Tumelegrama cami sa "Peinsula"
[94]
ng
cami'y pacasal.
Guinoong babae; nitong huling dalawang tao'y doroon aco sa
dacong ibab ng Europa, sa Alemania at sac sa Colonia rusa.
Minagaling ng Doctor De Espadaa, na hangg ngayo'y hind
nangangahs magsalit, ang magsabi ng caunt:
Na ... na ... nakilala co sa Espaa ang isang polacong tag, Va ...
Varsovia, na ang pangala'y Stadtnitzki, cung hind masam ang aking
pagcatand; hind p b niny siya nakikita?ang tanong na totoong
kim at halos namumula sa cahihiyan.
Marahil pang matams na sagt ni Ibarranguni't sa
sandalng it'y hind ko naaalaala siy.


31
Aba, hind siy maaring ma ... mapagcamal-an sa iba!ang idinugtng
ng Doctor na lumacs ang loob.Mapul ang canyng buhc at
totoong masamng mangastl.
Mabubuting mga pagcacakilalanan; nguni't doo'y sa
casaliwang palad ay hind aco nagsasalit ng isa man lamang wicang
castl, liban na lamang sa ilang mga consulado.
At paano ang inyng guingawang pamumuhay?ang tanong
ni Doa Victorinang nagttaca.
Guinagamit co p ang wc ng lupang aking pinagllacbayn,
guinoong babae.
Marunong po b naman cayo ng ingls?ang tanong ng
dominicong natira sa Hongkong at totoong marunong ng "Pidggin-
English"
[95]
, iyang halo-Phin 33halong masamng pananalit ng
wic ni Shakespeare
[96]
ng anc ng Imperio Celeste
[97]
.
Natira acng isang tan sa Inglaterra, sa casamahn ng mga
tong ingls lamang ang sinsalit.
At aln ang lupang lalong naibigan p niny sa Europa?ang
tanng ng binatang mapul ang buhc.
Pagcatapos ng Espaa, na siyang pangalaw cong Byan, aln
man sa mga lupan ng may calayang Europa.
At cay pong totoong maraming nalacby ... sabihin niny,
an p b ang lalong mahalagng bagay na inyong nakita?ang
tanng ni Laruja.
Wari'y nag-isp-sp si Ibarra.
Mahalagng bagay, sa anng cauculn?
Sa halimbaw ... tungcl sa pamumuhay ng mga byan ... sa
bhay ng pakikipanaym, ang lcad ng pamamahal ng byan, ang col
sa religin, ang sa calahatn, ang cats, ang cabooan....
Malaong nagdidilidili si Ibarra.
Ang catotohanan, bgay na ipangguilals sa mga byang iyan,
cung ibubucod ang sariling pagmamalak ng bawa't is sa canyng
nacin.... Bago co paroonan ang isng lupain, pinagsisicapan cong
matals ang canyng historia, ang canyng Exodo
[98]
cung
mangyayaring masabi co it, at pagcatapos ang nasusunduan co'y ang
dapat mangyari: nakikita cong ang iguiniguinhawa ipinaghihirap ng
isng baya'y nagmmul sa canyng mga calayan mga cadilimn ng


32
isip, at yamang gay'y nanggagaling sa mga pagpapacahirap ng mga namamayan
sa icgagalng ng calahatn, ang sa canilang mga magugulang na
pagca walang ibng iniibig at pinagsusumakitan cung d ang sariling
caguinhawahan.
At wal ca na bagng nakita cung d iyn lmang?ang
itinanng na nagttawa ng palibc ng franciscano, na mul ng
pasimulan ang paghapon ay hind nagssalita ng an man, marahil sa
pagc't siya'y nalilibang sa pagcain; hind carapatdapat na iwalds mo
ang iyong cayamanan upang wal cang maalaman cung d ang
bbahagyang bagay na iyn! Sino mang musms sa escuelaha'y
nalalaman iyn!
Phin 34Npatingn na lamang sa cany si Ibarra't hind
maalaman cung an ang sasabihin; ang mga iba'y nangagtitinginan sa
pagkatac at nanganganib na magcaroon ng caguluhan.Nagttapos na
ang paghapon, ang "cagalangn p ninyo'y busg na"ang issagot
sana ng binat; nguni't nagpiguil at ang sinabi na lamang ay ang
sumsunod:
Mga guinoo; huwg cayng magttaca ng pagsasalitang
casambahy sa akin ng aming dating cura; ganyn ang pagpapalagy
niy sa akin ng ac'y musms pa, sa pagc't sa cany'y para ring hind
nagdaraan ang mga tan; datapowa't kinikilala cong utang na loob, sa
pagc't nagpapaalaala sa aking lubs niyng mga raw na madals
pumaparoon sa aming bhay ang "canyng cagalangn", at canyng
pinaunlacan ang pakikisalo sa pagcain sa mesa ng aking am.
Sinulyp ng dominico ang franciscano na nangangatal.
Nagpatuloy ng pananalit si Ibarra at nagtindg:
Itulot niny sa aking ac'y umals na, sa pagc't palibhasa'y
bago acng datng at dahil sa bcas din ay aco'y alis, marami pang
totoong ggawn acng mga bgay-bgay. Natapos na ang
pinacamahalag ng paghapon, caunt lamang cung aco'y uminm ng
alac at bahagy na tumtikim ac ng mga licor. Mga guinoo,
mtungcol naw ang laht sa Espaa at Filipinas!
At ininm ang isng copitang alac na hanggng sa sandalng iy'y
hind sinsalang. Tinularan siy ng Teniente, nguni't hind nagsasabi ng
an man.
Howg p cayng umals!ang ibinulng sa cany, ni
Capitang Tiago.Drating na si Mara Clara: sinund siy ni Isabel.
Paririto ang sa byang bgong cura, na santong tunay.


33
Paririto ac bcas bago ac umals. Ngayo'y may ggawin acng
mahalagng pagdalaw.
At yumao. Samantala'y nagluluwal ng sam ng loob ang
franciscano.
Nakita na niny?ang sinasabi niy sa binatang mapul ang
buhc na ipinagcucucumpas ang cuchillo ng himagas. Iy'y sa
pagmamataas! Hind nil maipagpaumanhng sil'y mapagwicaan ng
cura! Ang acal nil'y mga taong may cahulugn na! Iyn ang
masamng nacucuha ng pagpapadal sa Europa ng mga bt! Dapat
ipagbawal iyn ng gobierno.
At ang teniente?ani Doa Victorinang nakikicamp sa
franciscanosa boong gabng ito'y hind inals ang pagcucunt ng
pag-itan ng canyng mga kilay; magalng at tayo'y iniwan! Matand
na'y teniente pa hangg ngayn!
Hind malimutan ng guinoong babae ang pagcacabanggut sa mga
cult ng Phin 35canyng buhc at ang pagcacayapac sa
"encaonado" ng canyng mga "enagua."
Ng gabng ya'y casama ng mga ib't ibng bagay na isinusulat ng
binatang mapul ang buhc sa canyng librong "Estudios Coloniales,"
ang sumsunod: "Cung an't macahihilahil sa casayahan ng isng
pigung ang isng liig at isng pacpc sa pinggn ng tinola." At casama
ng mga iba't ibng paunw ang mga ganit:"Ang taong lalong
walng cabuluhn sa Filipinas sa isng hapunan casayahan ay ang
nagpapahapon nagpapafiesta: macapagpapasimul sa pagpapalayas sa
may bahay at mananatili ang laht sa boong capanatagn.""Sa mga
calagayan ngayn ng mga bagay bagay, halos ay isng cagalingang sa
canil'y ggawin ang huwg paalisn sa canilng lupan ang mga
filipino, at huwg man lamang turan silng bumasa"....


Phin 37



34
IV.
HEREJE AT FILIBUSTERO
Nag-aalinlangan si Ibarra. Ang hangin sa gab, na sa mga buwng
iy'y caraniwang may calamign na sa Maynil, ang siyng tila mandn
pumaw sa canyng noo ng manips na lap na doo'y nagpadilm:
nagpugay at huming.
Nagdaraan ang mga cocheng tila mga kidl't, mga calesang
pupahang ang lacad ay naghhingal, mga nagllacad na tag ib't
ibng nacin. Tagly iyng paglacad na hind nangagcacawangis ang
hacbng, na siyng nagpapakilala sa natitilihan sa walng mgaw,
tinungo ng binat ang dacong plaza ng Binundc, na nagpapalingap-
lingap sa magcabicabil na wari'y ibig niyng cumilala ng an man.
Yao'y ang mga dating daan at mga dating bhay na may mga pintng
put at azul at mga pader na pinintahn ng put cung dil caya'y mga
anyng ibig tularan ang batng "granito" ay masam ang
pagcachuwad; nananatili sa campanario ng simbahan ang canyng
rels na may cartulang cups na; iyn ding mga tindahan ng insc na
iyng may marurumng tabing na nsasampay sa mga varillang bacal,
na pinagbalibalicuc niy isng gab ang is sa mga varillang iyn, sa
pakikitulad niy sa masasama ang pagcaturong mga bt sa Maynil:
sino ma'y walng nagtowd niyn.
Marahan ang lacad!ang ibinulng, at nagtuly siy sa daang
Sacrista.
Ang mga nagbbili ng sorbete ay nananatili sa pagsigw ng:
Sorbeteee! mga huepe rin ang siyng pang-ilaw ng mga dating
nangagttindang insc at ng mga babaeng nagbbili ng mga cacanin at
mga bungang cahoy.
Cahangahang!ang sinabi niyit rin ang insc na may
pitng tan na, at ang matandng babae'y ... siy rin! Masasabing
nanaguinip ac ng gabng it sa pitng tang pagca pa sa Europa!.. at
Santo Dios! nananatili rin ang masamang pagclagay ng bat, na gaya
rin ng aking iwan!
At naroroon pa nga't nacahiwalay ang bat sa "acera" ng linlicuan
ng daang San Jacinto at daang Sacrista.
Phin 38Samantalang pinanonood niy ang catacatacng
pananatiling it ng mga bhay at ib pa sa byan ng walng
capanatilihn, marahang dumap sa canyng balicat ang isng camy;
tumunghy siy'y canyng nakita ang matandng Teniente na


35
minmasdang siyng halos nacangit: hind na tagly ng militar yang mabalasic
niyng pagmumukh, at wal na sa cany yang mga kilay na totoong
canyng ikinatatang sa ib.
Bagongtao, magpacaingat cay! Mag-aral p cay sa inyng
amang sinabi niy.
Ipatawad p niny; nguni't sa acal co'y inyng pinacamahl
ang aking am; maaar p bang sabihin niny sa akin cung ano ang
canyng kinhinatnan?ang tanng ni Ibarra na siy'y minmasdan.
Bakit? hind p b niny nalalaman?ang tanng ng militar.
Itinanng co cay Capitng Tiago ay sumagt sa aking hind niy
sasabihin cung d bcas na. Nalalaman po b niny, sacal?
Mangyari bag, na gaya rin namn ng laht! Namaty sa
bilangguan!
Umudlt ng isng hacbng ang binat at tinitigan ang Teniente.
Sa bilangguan? sinong namaty sa bilangguan?ang
itinatanng.
Ab, ang iny pong am, na nbibilangg!ang sagt ng
militar na may cauntng pangguiguilals.
Ang aking am ... sa bilangguan ... napipit sa bilangguan?
An p ang wic niny? Nakilala p b niny ang aking am? Cay
p ba'y ...? ang itinanng ng binat at hinawacan sa brazo ang militar.
Sa acal co'y hind ac nmamal; si Don Rafael Ibarra.
Siy nga, Don Rafael Ibarra!ang marahang lit ng binat.
Ang boong sip co'y iny pong nalalaman na!ang ibinulng
ng militar, na pusps ng habg ang any ng pagsasalit, sa canyng
pagcahiwatig sa nangyayari sa clolowa ni Ibarra; ang acal co'y
inyng ...; nguni't tapangan niny ang inyng loob! dito'y hind
mangyayaring magtamng capurihn cung hind nabibilangg!
Dapat cong acaling hind p cay nagbbir sa akinang
mulng sinabi ni Ibarra ng macaraan ang ilng sandalng hind siy
umimic! Masasabi p b niny sa akin cung bakit siy'y
nasasabilangguan?
Nag-anyng nag-iisip-isip ang militar.
Ang aking ipinagttacang totoo'y cung bakit hind ipinagbigay
alam sa iny ang nangyayari sa inyng familia.


36

Phin 39Sinasabi sa akin sa canyng hulng sulat, na may
isng tan na ngayn, na huwg daw acng maliligalig cung d niya ac
sinusulatan, sa pagc't marahil ay totoong marami siyang
pinakikialamn; ipinagtatagubilin sa aking magpatuloy ac ng pag-
aaral ... at benebendiconan ac!
Cung gay'y guinaw niy ang sulat na iyn sa iny, bago
mamatay; hind malalao't mag-isang tan ng siy'y aming inilibng sa
inyng bayan.
Anng dadahilana't nbibilangg ang aking am?
Sa cadahilanang totoong nacapagbbigay puri. Nguni't sumama
p cay sa aki't ac'y paroroon sa cuartel; sasabihin c hanggng tayo'y
lumalacad. Cumapit p cay sa aking brazo.
Hind nangag-imican sa loob ng sandal; may anyng nagdidilidili
ang matand at wari'y hinhingi sa canyng "perilla,"
[99]
na
hinihimashimas, na magpaalaala sa cany.
Cawangis ng lubs p ninyng pagcatalastsang ipinasimul
ng pagsasalitang am p niny'y siyng pangulo ng yaman sa boong
lalawigan, at bag man iniibig siy't iguinagalang ng marami, ang mga


37
ib'y pinagtatamnan namn siy ng masamng loob, kinainguitn. Sa
casaliwang palad, camng mga castilang naparito sa Filipinas ay hind
namin inuugal ang marapat naming ugalin: sinasabi co it, dahil sa is
sa inyng mga nunong lalaki at gayn din sa caaway ng inyng am.
Ang walng lict na paghahalihalil, ang capangitan ng asal ng mga
matataas na pn, ang mga pagtatangkilic sa di marapat, ang
camurahan at ang caiclan ng paglalacbay-bayan, ang siyng may sla
ng laht; pumaparito ang lalong masasam sa Pennsula, at cung may
isng mabat na mparito, hind nalalao't pagdaca'y pinassam ng mga
tagarito rin. At inyng talastasng maraming totoong caaway ang
inyng am sa mga cura at sa mga castl.
Dito'y sandalng humint siy.
Ng macaraan ang ilng buwn, bhat ng cay po'y umals,
nagpasimul na ang saman ng loob nil ni pr Dmaso, na d co
masabi ang tunay na caPhin 40dahilanan. Binbigyang casalanan siy
ni pr Dmasong hind raw siy nagcucumpisal: ng una'y dating hind
siy nangungumpisal, gayn ma'y magcabigan silng matalic, na
marahil natatandaan pa p niny. Bucd sa rito'y totoong dalisay ang
capurihn ni Don Rafael, at higut ang canyng pagcabanl sa
maraming nangagcucumpisal at nangagpapacumpisal: may tintunton
siy sa canyng sariling isng cahigpithigpitang pagsund sa atas ng
magandng asal, at madals sabihin sa akin, pagca nsasalit niy ang
mga smang it ng loob: "Guinoong Guevara, sinasampalatayanan
po b ninyng pinatatawad ng Dios ang isng mabigt na casalanan,
ang isng cusang pagpaty sa cpuw to, sa halimbw, pagc, nasabi
na sa isng sacerdote; na to rin namng may catungculang maglihim
ng sa cany'y sinasaysay, at matacot msanag sa infierno, na siyng
tinatawag na pagsisising "atricion"? Bucod sa duwag ay walng
hiyng pumapanatag? Ib ang aking sapantah tungcl sa Diosang
sinasabi niysa ganng akin ay hind nasasawat ang isng casam-an
ng casam-an din, at hind ipinatatawad sa pamamag-itan ng mga
walng cabuluhng pag-iyc at ng mga paglilims sa Iglesia." At
inillagy niy sa akin ang ganitng halimbw:"Cung aking pinaty
ang isng am ng familia, cung dahil sa catampalasanan co'y nabao't
nlugam sa capighatan ang isng babae, at ang mga masasayng
musms ay nagung mga dukhng ulila, mababayaran co cay ang
walng hanggang Catowiran, cung aco'y cusang pabitay, ipagcatiwal
co ang lhim sa isng mag-iingat na howag mhayag, maglims sa mga
cura na siyng hind tunay na nangagcacailangan, bumil ng "bula de
composicin," tumangistangis sa gab at araw? At ang bao at ang
mga ulila? Sinasabi sa akin ng aking "conciencia"
[100]
na sa loob ng
cya'y dapat acng humalili sa tong aking pinaty, ihandg co ang
aking boong lacs at hanggng aco'y nabubuhay, sa icgagalng ng


38
familiang itng ac ang may gaw ng pagcapahamac, at gayn man, sino ang
macapagbibigay ng capalt ng pagsint ng am?"Ganyn ang
pangangatuwiran ng iny pong am, at ang an mang guinagawa'y
isinasangayong lgu sa mahigpit na palatuntunang it ng wags na
caasaln, at masasabing cailn ma'y hind nagbigy pighat canino man;
baligtd, pinagsisicapan niyng pawin, sa pamamag-itan ng
magagandng gaw, ang mga tanging casawan sa catuwirang, ayon sa
cany'y guinaw raw ng canyng mga nun. Datapuwa't ipanumbalic
natin sa canyng samaan ng loob sa cura, ang mga pagPhin
41cacaalit na ito'y lumlubh; binbangguit siy ni pr Dmaso buhat
sa plpito, at cung d tinutucoy siy ng boong liwanag ay isng himal,
sa pagca't sa caugalian ng paring iy'y mahihintay ang laht.
Nakikinikinita co nang masam ang cahahangganan ng bagay na it.
Muling humntng sandali ang matandng Teniente.
Nagllibot ng panahn iyn ang isng nagung sundalo sa
artillera, na pinaals sa hucb dahil sa malabis na cagaspangn ng
canyng sal at dahil sa camangmangang labis. Sa pagca't
kinacailangan niyng mabuhay, at hindi pahintulot sa cany ang
magtrabajo ng mabigt na macasisir ng aming capurihan
[101]
, nagtam
siy, hind co alm cung sino ang sa cany'y nagbigy, ng catungculang
pagca maniningil ng buws ng mga carruaje, calesa at ib pang
sasacyn. Hind tumanggp ang ab ng an mang tr, at pagdaca'y
napagkilala ng mga "indio" ang bagay na it: sa ganang canil'y
totoong cahimahimal, na ang isang castil'y hind marunong bumasa't
sumulat. Pinaglilibacan ang culang palad, na pinagbabayaran ng
cahihiyan ang nsisingil na buws, at nalalaman niyng siy ang
hantungan ng libc, at ang bagay na it'y lalong nacraragdag ng dating
masam at magaspng niyang caugalan. Sadyang ibinibigay sa cany
ang mga sulat ng patumbalc; nagpapaconwar siya namng canyang
binabasa, at bago siy pumifirma cung san nakikita niyang walng
sulat, na ang parang kinahig ng manc na canyng mga letra'y siyng
larawang tunay ng canyng cataohan; linlangap niy ang masasaclp
na cairingang iyn, nguni't nacacasingil siy, at sa ganitng calagayan
ng canyang loob ay hindi siy gumagalang canino man, at sa inyng
ama'y nakipagsagutan ng lubhang mabibigat na mga salit.
Nangyari isng araw, na samantalang pinagpipihitpihit niy ang
isng papel na ibinigy sa cany sa isng tindahan, at ibig niyng
mlagay sa tuwd, nagpasimulng kinawayn ang canyng mga
casamahan ng isng batang nanasoc sa escuela, magtaw at itro siya
ng dalir. Nariringig ng tong iyn ang mga tawanan, at nakikita niyng
nagssaya ang libc sa mga d makikibuing mukh ng nangaroroon;
naubos ang canyang pagtitiis, biglng pumihit at pinasimulang Phin
42hinagad ang mga batang nangagtacbuhan, at sumsigaw ng "ba,"


39
"be," "bi," "bo," "bu." Pinagdimln ng galit, at sa pagca't hind siya mang-abot, sa
canil'y inihalibas ang canyng bastn, tinamaan ang is sa lo at
nbulagt; ng magcagayo'y hinandulong ang nasusubasob at
pinagtatadyacn, at aln man sa nangagsisipanood na nanglilibac ay
hind nagcaroon ng tapang na mamag-itan. Sa casamaang palad ay
nagdaraan doon ang inyng am. Napoot sa nangyari, tinacb ang
maniningil na castil, hinawacan siy sa brazo at pinagwicaan siy ng
mabibigt. Ang castilng marahil ang tingn sa laht ay mapul na,
ibinuhat ang camy, nguni't hind siy binigyang panahn ng inyong
am, at tagly iyng lacs na nagccanul ng pagca siy'y ap ng mga
vascongado ... anng ib'y sinuntc daw, anng ib nam'y nagcasiy,
na lamang sa pagtutulac sa cany; datapowa't ang nangyari'y ang tao'y
umg, napalay ng ilng hacbng at natumbng tumam, ang lo sa
bat. Matiwasay na ibinangon ni Don Rafael ang batang may sugat at
canyng dinal sa tribunal
[102]
. Sumuca ng dug ang naguing
artillerong iyn at hind na natauhan, at namaty pagcaraan ng ilng
minuto. Nangyari ang caugalan, nakialm ang justicia, piniit ang
inyng am, at ng magcagayo'y nangagsilitw ang mga lihim na
caaway. Umuln ang mga paratang, isinumbng na siy'y FILIBUSTERO
at HEREJE: ang maguing "hereje" ay isng casawang palad sa laht ng
lugar, lalong lalo na ng panahng iyng ang "alcalde"
[103]
sa lalawiga'y
isng taong nagpaparangalang siy'y mapamintacasi, Phin 43na
casama ang canyng mga allang nagdrasal ng rosario sa simbahan ng
malacs na pananalit, marahil ng marinig ng lahat at ng makipagdasal
sa canya; datapuwa't ang magung FILIBUSTERO ay lalong masam cay
sa magung "hereje," at masam pang lal cay sa pumaty ng tatlng
mniningil ng buws na marunong bumasa, sumulat at marunong
magtangtang. Pinabayan siy ng laht, sinamsm ang canyng mga
papel at ang canyng mga libro. Isinumbng na siy'y tumtanggap ng
"El Correo de Ultramar" at ng mga peridicong gling sa Madrid;
isinumbng siya, dahil sa pagpapadal sa iny sa Suiza alemana; dahil
sa siy'y nsamsaman ng mga sulat at ng larawan ng isng paring
binitay, at ib pang hind co maalaman. Kinucunan ng maisumbng ang
laht ng bgay, samp ng paggamit ng brong tagalog, gayng siy'y
nagmul sa dugng castil
[104]
. Cung naguing ib sana ang inyng
am, marahil pagdaca'y nacawal, Phin 44sa pagc't may isng
mlicong nagsaysy, na ang ikinamaty ng culang palad na maniningil
ay mul sa isng "congestin"
[105]
; nguni't ang canyng cayamanan,
ang canyng pananalig sa catuwiran at ang canyng galit sa laht ng
hind naaayon sa cautusn sa catuwiran ang sa canyng
nangagpahamac. Ac man, sacali't malak ang aking casuclamn sa
pagluhog sa paggaw ng magalng nino man, humarp ac sa Capitn
General, sa hinalinhan ng ating Capitn General ngayn; ipinaliwanag
co sa canyng hind mangyayaring magung "filibustero" ang


40
tumatangkilik sa laht ng castilang dukh naglalacbay rito, na pinatutuloy sa
canyng bahay at pinacacain at ang sa canyng mga ugt ay tumtacbo
pa ang mapagcandiling dugng castl; nawalng cabuluhng isagt co
ang aking lo, at ang manump ac sa aking carukhan at sa aking
capurihng militar, at wal ac ng nasunduan cung d magpakita sa
akin ng masamng pagtanggp, pagpakitan ac ng lalong masam sa
aking pagpapaalam at ang pamagatn ac ng "chilado"
[106]
!
Humint ang matand ng pananalit upang magpahing, at ng
canyng mahiwatigan ang hind pag-imc ng canyng casama, na
pinakikinggan siy'y hind siy tintinguan, ay nagpatuloy:
Nakialam ac sa usapn sa cahingian ng inyng am. Dumulg
ac sa bantg na abogadong filipino, ang binatang si A; nguni't
tumanggu sa pagsasanggalang."Sa akin ay matatalo"ang wic sa
akin.Panggagalingan ang pagsasanggalng co ng isng bagong
sumbong na laban sa cany at marahil ay laban sa akin. Pumaroon p
cay cay guinoong M, na masilacbng manalumpt, taga Espaa at
lubhng kinaaalang-alanganan. "Gayn nga ang aking guinaw, at ang
balitang abogado ang nangasiwa sa "causa" na ipinagsanggalang ng
boong catalinuhan at caningningn. Datapwa't marami ang mga
caaway, at ang il'y mga lhim at hind napagkikilala. Sagan ang mga
sacsng sabut, at ang canilng mga paratang, na sa ibang lugar ay
mawawal-ang cabuluhn sa isng salitang palibc patuy ng
nagssanggalang, dito'y tumitibay at tumtigas. Cung nasusunduan ng
abogadong mawalng cabuluhn ang canilng mga bintng, sa
pagpapakilala ng pagcacalabn-lban ng canicanilang saysy at ng mga
saysy nilng sarili, pagdaca'y lumlabas ang mga ibng sumbng.
Isinusumbng nilng nangamcm siy ng maraming lp, hiningn
siyng magbayad ng mga casiran Phin 45at mga caluguihng
nangyari; sinabi nilng siya'y nakikipagcaibigan sa mga tulisn, upang
pagpitaganan nil ang kanyng mga pananm at ang canyng mga
hayop. Sa cawacasa'y nagulng totoo ang usapng iyn, na an pa't ng
magung isng tan na'y walng nagcacawatasng sino man. Napilitang
iwan ng "alcade"
[107]
ang canyng catungculan, hinalinhn siy ng
ibang, ayon sa balita'y, masintahin sa catuwiran, nguni't sa casaliwang
palad, ito'y ilng buwn lamang nanatili roon, at ang napahalili sa
cany'y napacalabis naman ang pagca maibigun sa mabuting cabayo.
Ang mga pagtitiis ng hirap, ang mga sam ng loob, ang mga
pagdarlit sa bilangguan, ang canyng pagpipighat ng canyng
mapanood ang gayng caraming gumaganti ng catampalasanan sa
guinaw niy sa canilng mga cagalingan, ang siyng sumir sa
catibayan ng canyng catawang bacal, at dinapan siy, niyng sakt na
ang libingan lamang ang nacagagamot. At ng matatapos na ang laht,
ng malapit ng tamuhn niy, ang cahatulng siy'y walng casalanan, at


41
hind catotohanang siy'y caaway ng Bayang Espaa, at di siy, ang may sala ng
pagcamaty ng mniningil, namaty sa bilanggang wal sino man sa
canyng tab. Dumatng ac upang mapanood ang pagcalagt ng
canyng hining.
Tumiguil ng pananalit ang matand; hindi nagsalit si Ibarra ng
an man. Samantala'y dumatng sil sa pintan ng cuartel. Humint ang
militar, iniabt sa cany ang camy at nagsabi:
Binat, ipagtanng niny cay Capitang Tiago ang mga
paliwanag. Ngay'y magandng gab p! Kinacailangan cong tingnn
cung may nangyayaring an man.
Walng imc na hinigpt na mairog ni Ibarra ang payat na camy
ng Teniente, at hind cumikibo'y sinundn ng canyng mga mat it,
hanggng sa d na mtanaw.
Marahang bumalc at nacakita siy ng isng nagdaraang carruaje;
kinawayn niya ang cochero:
Sa Fonda ni Lala!ang sinabing bahagy na mawatasan.
Marahil nanggaling it sa calabozoang inisip ng cochero sa
canyng sarili, sac hinaplit ng ltigo ang canyng mga cabayo.


Phin 47

V.
ISANG BITUIN SA GABING MADILIM
Nanhc si Ibarra sa canyng cuarto, na nasadacong ilog,
nagpatihulg sa isng silln, at canyng pinagmasdn ang boong abt
ng tingin, na malak ang natatanaw, salamat sa nacabucs na bintan.


42
Totoong maliwanag, sa caramihan ng ilaw, ang catapt na bhay sa cabilng
ibayo, at dumrating hanggng sa canyng "cuarto" ang mga
masasayng tnig ng mga instrumentong may cuerdas ang caramihan.
Cung hind totoong gul ang canyng isip, at cung siy sana'y
maibigung macaalam ng mga guingaw ng capow to'y marahil
ninais niyng mapanood, sa pamamag-itan ng isng gemelos
[108]
, ang
nangyayari sa kinalalagyn ng gayng caliwanagan; marahil canyng
hinangan ang is, riyn sa mga cahimhimalng napapanood, is riyn
sa mga talinghagang napakikita, na maminsanminsang ntitingnan sa
mga malalakng teatro sa Europa, na sa marahan at caayaayang tnig ng
orquesta ay nakikitang sumisilang sa guitn ng isng uln ng ilw, ng
isng bumbugsong agos ng mga diamante at guint, sa isng
crikitdkitang mga pamuti, nababalot ng lubhng manips at
nanganganinag na gasa ang isng diosa, ang isng "silfide"
[109]
na
lumalacad na halos hind sumasayad ang paa sa tinatapacan, naliliguid
at inagaapayanan ng maningning na sinag: sa canyng pagdatng ay
cusang sumisilang ang mga bulaclc, nagbbigay galc, ang mga
sayw, nangapupucaw ang matimys na tugtugan, at ang mga pulutng
ng mga dablo, mga ninfa
[110]
, mga stiro
[111]
, mga gnio
[112]
, mga
zagala
[113]
, mga ngel Phin 48mga pastor ay sumsayaw, guinagalaw
ang mga pandereta, nangagpapaliguidliguid at inihahandog ng bawa't
is sa paanan ng diosa ang cancanilng alay. Napanood sana ni Ibarra
ang cagandagandahang dalagang timbng at matowd ang
pangangatawn, tagly ang mainam na pananamt ng mga anc na
babae ng Filipinas, na nangguguitn sa nacaliliguid na sarisaring to na
masasayng cumikilos at nangagcucumpasan. Diy'y may mga insc,
mga castil, mga filipino mga militar, mga cura, mga matatandng
babae, mga dalaga, mga bagongtao, at ib pa. Na sa tab ng diosang
iyn si pr Dmaso, at si pr Dmaso'y ngumngiting catulad ng isng
nasacaluwalhatan; si Fr. Sibyla ay nakikipagsalitaan sa cany, at
iniaayos ni Doa Victorina sa canyng pagcagandagandang buhc ang
isng tuhog na mga perla at mga brillante, na cumkislap ng sarisaring
kinng ng culay ng bahaghr. Siy'y maput, npacaput marahil, ang
mga matng halos laguing sa ibab ang tingn ay pawang
nangagpapakilala ng isng clolowang clinislinisan, at pagc siy'y
ngumngit at ntatanyag ang canyng mapuput at malilt na mga
ngpin, masasabing ang isng rosa'y bulaclc lamang ng cahoy, at ang
garing ay pangil ng gadya
[114]
lamang. Sa pag-itan ng nanganganinag
na damt na pia at sa paliguid ng canyng maput at linalic na lig ay
"nangagkikisapan," gaya ng sabi ng mga tagalog, ang masasayng mga
mat, ng isng collar na mga brillante. Isng lalaki lamang ang tila
mandin hind dumaramdam ng canyng maningnng na akit: it'y isng
bat pang franciscano, payt, nannilaw, putlin, na tintanaw na d


43
cumikilos ang dalaga, buhat sa maly, cawngis ng isng esttua
[115]
, na halos
hind humhing.
Datapuwa't hind nakikita ni Ibarra ang laht ngit:
napapagmasdan ng canyng mga mat ang ibng bagay. Nacculong
ang isng munting luang ng apat na hubd at maruruming pader; sa is
sa mga pader, sa dcong itas ay may isng "reja"; sa ibabaw ng
maram at casuclamsuclam na yapacn ay may isng bang, at sa
ibabaw ng bang ay isng matandng lalaking naghhingal; ang
matandng lalaking nahihirapan ng paghing ay inililingap sa
magcabicabil ang mga mata at umiiyac na ipinangungusap ang isng
pangalan; nag-isa ang matandng lalaki; manacanacang nriringig ang
calansng ng isng tanical isng buntng-hiningng naglalampasan
sa mga pader ... at pagcatapos, doon sa maly'y may isng masayng
pigung, hlos ay isng mahalay na pagcacatow; isng binata'y
nagttawa, ibinubuhos ang lac sa mga bulaclc, sa guitn ng Phin
49mga pagpupuri at sa mga tanging tawanan ng mga ib. At ang
matandng lalaki'y catulad ng pagmumukh nga canyng am! ang
binata'y camukh niy at canyng pangalan ang pangalang
ipinangungusap na casaby ang tangis!
It ang nakikita ng culang palad sa canyng harapn.
Nangamaty ang mga law ng catapt na bhay, humint ang
msca at ang caingayan, nguni't nririnig pa ni Ibarra ang cahapishapis
na sigw ng canyng am, na hinahanap ang canyng anc sa canyng
catapusng horas.
Inihihip ng catahimicn ang canyng hungcag na hininga sa
Maynil, at war mandi'y natutulog ang laht sa mga bsig ng wal;
nriringig na nakikipaghalnhinan ang talaoc ng manc sa mga relj ng
mga campanario at sa mapanglw na sigw na "alerta" ng nayyamot
na sundalong banty; nagpapasimul ng pagsungaw ang capirasong
bown; wari nga'y nangagpapahingaly na ang laht; si Ibarra man ay
natutulog na ri't marahil ay napagl sa canyng malulungcot na mga
caisipn sa paglalacby.
Nguni't hind tumutulog, nagppuyat, ang batang franciscanong
hind pa nalalaong nakita nating hind cumikilos at hind umimic.
Napapatong ang sco sa palababahan ng durungawan ng canyng
"celda" at sal ng plad ng camy ang putlai't payt na mukh, canyng
pinanonood sa maly ang isng bituing numningning sa madilm na
langit. Namutl at nawal ang bituwin, nawal rin ang mga bahagyng
snag nang nagppatay na bown; nguni't hind cumilos ang fraile sa
canyng kinlalagyan: niyao'y minamsdan niy, ang malayong abt ng


44
tinging napapaw sa ulap ng umaga sa dacong Bagumbayan, sa dacong dagat na
ngugulaylay pa.


Phin 51

VI.
CAPITANG TIAGO
Sundin namn ang loob mo dito sa lupa!
Samantalang natutulog nag-aagahan ang ating mga guinoo'y si
Capitang Tiago ang ating pag-usapan. Cailn ma'y hind tayo nagung
panauhn niy, wal nga tayong catuwiran catungculang siy'y
pawalng halag at huwg siyng pansinn, cahi't sa mahalagng
capanahunan.
Palibhasa'y pandc, maliwanag ang culay, bilg ang catawn, at
ang mukh, salamat sa saganang tab, na alinsunod sa mga nallugod
sa cany'y galing daw sa langit, at anng mga caaway niy'y galing daw
sa mga dukh, siy'y mukhng bt cay sa tunay niyng gulang: sino
ma'y maniniwalang tatatlompo't limang tan lamang siy. Tong banl
ang laguing any ng canyng pagmumukh ng panahng nangyayari
ang sinasaysay namin. Ang bo ng canyng long bilg, maliit at
nalalaganapan ng buhc na casing itm ng luyong, mahab sa dacong
harapn at totoong maicl sa licuran; hind nagbabago cailn man ng
any ang canyng mga matang malilit man ay d singkt na gaya ng sa
insc, mahayap na hind sapt ang canyng ilng, at cung hind sana
pumangit ang canyng bibg, dahil sa napacalabs na pagmamascada
niy at pagngng, na sinisimpan ang sap sa isng pisng, na siyng
nacasisir ng pagcacatimbang ng tabas ng mukh, masasabi naming
totoong magalng ang canyng paniniwal at pagpapasampalatayng


45
siy'y magandng lalaki. Gayn mang napapacalabis ang canyng pananabaco't
pagngng ay nananatiling mapuput ang canyng mga sariling ngipin,
at ang dalawang ipinahirm sa cany ng dentista, sa halagng
tiglalabing dalawang piso ang bawa't is.
Ipinalalagay na siy'y is sa mga lalong mga mayayamang
"propietario"
[116]
sa Binundc, at is sa lalong mga pangulong
"hacendero"
[117]
, dahil sa canyng mga lp sa Capampangan at sa
Laguna ng Bay, lalonglal na sa bayan ng San Diego, na doo'y itinataas
tan tan ang buwis ng lp. Ang San Diego Phin 52ang lalong
naiibigan niyng byan, dahil sa caligaligayang mga pliguan doon, sa
balitang sabungn, sa mga hind niy nalilimot na canyng naaalaala:
doo'y ntitira siy ng dalawng buwn sa bawa't isng tan, ang
cadalian.
Maraming mga bhay si Capitang Tiago sa Santo Cristo, sa daang
Anloague at sa Rosario. Siy't isng insc ang may hawc ng "contrata"
ng opio at hind nga cailangang sabhing sil'y nangagtutub ng
lubhng malak. Siy ang nagpapacain sa mga bilangg sa Bilibid at
nagpapdala ng dam sa maraming mga pangulong bhay sa Maynil;
dapat unawing sa pamamag-itan ng "contrata." Casund niy ang laht
ng mga pinun, matalin, magalng makibagay at may pagcapangahs,
pagc nauucol sa pagsasamantal ng mga pagc ilng ng ib; siy ang
tanging pinanganganibang capangagw ng isng nagngangalang Perez,
tungcl sa mga "arriendo" at mga "subasta" ng mga sagutin
pangangatungculang sa towi na'y ipinagcacatiwl ng Gobierno ng
Filipinas sa mga camy ng mga "particular"
[118]
. Cay nga't ng
panahng nangyayari ang mga bagay na it, si Capitang Tiago'y isng
taong sumasaligaya; ang ligaya bagng macacamtan sa mga lupang
iyn ng isng tong maliit ang bo ng lo: siy'y mayaman, casund ng
Dios, ng Gobierno at ng mga to.
Na siy'y casund ng Dios, it'y isng bagay na hind mapag-
aalinlanganan: halos masasabing marapat sampalatayanan: walng
cadahilanan upang mcagalit ng mabat na Dios, pagc magalng ang
calagayan sa lp, pagc sa Dios ay hind nakikipag-abot-usap cailn
man, at cailn ma'y hind nagpapautang sa Dios ng salap. Cailn ma'y
hind nakipag-usap sa Dios, sa pamamag-itan ng mga pananalangin,
cahi't siy'y na sa lalong malalakng mga pagcaguipt; siy'y mayaman
at ang canyng salap ang sa cany'y humahalili sa pananalangin. Sa
mga misa at sa mga "rogativa'y" lumalng ang Dios ng mga
macapangyarihan at mga palalong mga sacerdote. Lumalng ang Dios,
sa canyng walng hanggng cabaitan, ng mga dukh, sa iguiguinhawa
ng mga mayayaman, mga dukhng sa halagng piso'y macapagdarasal
ng cahi't labing anim na mga misterio at macababasa ng laht ng mga
santong libro, hanggng sa "Biblia hebrica" cung daragdagan ang


46
bayad. Cung dahil sa isng malakng caguipita'y manacnacng kinacailangan
ang mga saclolo ng calangitan at walng makita agd cahi't isng
candilang pul ng insc, cung magcagayo'y nakikiusap na siy sa mga
santo at sa mga santang canyng pintacasi, at ipinangangac sa canil
ang maraming bagay upang sil'y mapilitan at lubs mapapaniwalaang
tunay na magalng ang canyng mga hangd. Datapuwa't ang totoong
ll niyng pinangangacuan at guinganapan ng mga Phin 53pangac
ay ang Virgen sa Antipolong Nuestra Seora de la Paz y Buen Viaje;
sapagc't sa ilng may caliliitang mga santo'y hind nga lubhng
gumganap at hind rin totoong nag-uugaling mahl ang tong iyn;
ang cadalasa'y pagc kinamtn na niy ang pinipita'y hind na muling
ngugunt ang mga santong iyn; tunay nga't hind na namn sil
mulng liniligalig niy, at cung sacali't napapanaho'y talasts ni
Capitng Tiagong sa calendario'y maraming mga santong walng
guingaw sa langit marahil. Bucd sa roo'y sinasapanth niyng
malak ang capangyariha't lacs ng Virgen de Antipolo cay sa mga
ibng Virgeng may dal mang bastng pilac, mga Nio Jess na
hub't hubd may pananamt, mga escapulario, mga cuints
pamigks na cuero ("correa"): marahil ang pinagmumulan nit'y ang
pagc hindi mpalabir ang Guinoong Babaeng iyn, mpagmahal sa
canyng pangalan, caaway ng "fotografa"
[119]
, ayon sa sacristn
mayor sa Antipolo, at sac, pagca siya'y nagagalit daw ay nangngitim
na cawangis ng luyong, at nanggagaling namn sa ang ibng mga
Virgen ay may calambutn ang ps at mapagpaumanhin: talasts ng
may mga tong iniibig pa ang isng haring "absoluto"
[120]
cay sa isng
haring "constitucional"
[121]
, cung hind nriyan si Luis Catorce
[122]
at
si Luis Diez y Seis
[123]
, si Felipe Segundo
[124]
at si Amadeo
Primero
[125]
. Sa cadahilanan ding it marahil cay may nakikitang mga
insc na di binyagan at sampng mga castilang lumalacad ng Phin
54paluhd sa balitang sambahan; at ang hind lamang napag-uuss
pa'y ang cung bakit nangagtatanan ang mga curang dal ang salap ng
casindcsindc na Larawan, napasa sa Amrica at pagdatng doo'y
napaccasal.
Ang pintuang iyn ng salas, na nattacpan ng isng tabing na sutl
ay siyng daang patung sa isng maliit na capilla pnalanginang d
dapat mawal sa alin mang bhay ng filipino: naririyan ang mga "dios
lar"
[126]
ni capitan Tiago, at sinasabi naming mga "dios lar," sa pagca't
lalong minamgaling ng guinoong ito ang "politeismo"
[127]
cay sa
"monoteismo"
[128]
na cailan ma'y hind niy naabt ng pag-iisip. Doo'y
may napapanood na mga larawan ng "Sacra Familia"
[129]
na pawang
garing mul, sa ulo hangang dibdib, at gayon din ang mga dacong dulo
ng mga camy at paa, cristal ang mga mat, mahahab ang mga pilc
mat at cult at culay guint ang mga buhc, magagandng yr ng
escultura sa Santa Cruz. Mga cuadrong pintado ng leo ng mga


47
artistang taga Pc at taga Ermita, na ang naroroo'y ang mga pagpapasakt sa mga
santo, ang mga himal ng Vrgen at iba pa; si Santa Lucang nacatitig
sa langit, at hawc ang sng pinggng kinalalagyan ng dalaw pang
matng may mga pilc-mat at may mga klay, na catulad ng
napapanood na nacapint sa "tringulo" ng Trinidad sa mga
"sarcfago egipcio"
[130]
; si San Pascual Baylon, San Antonio de Padua,
na may hbitong guingn at pinagmmasdang tumatangis ang isng
Nio Jess, na may damit Capitan General, may tricornio
[131]
, may
sable at may mga botang tulad sa sayw ng mga musms na bat sa
Madrid: sa ganng cay Capitan Tiago, ang cahulugan ng gayng any'y
cahi't idagdg ng Dios sa canyng capangyarihan ang capangyarihan ng
isng Capitang General sa Filipinas, ay paglalaruan din siy ng mga
franciscano, na catulad ng paglalar sa isng "mueca" larauang
taotauhan. Napapanood din doon ang isng San Antonio Abad, na may
isng baboy sa tab, at ang sip ng carapatdapat na Capitan, ang baboy
na iy'y macapaghihimalng gaya rin ni San Antonio, at sa ganitng
cadahilana'y hind siy, nangangahs tumawag sa hayop na iyn ng
Phin 55"baboy" cung d "alg ng santo seor San Antonio;" isng
San Francisco de Ass na may pitng pacpc at may hbitong culay
caf, na nacapatong sa ibabaw ng isng San Vicente, na wal cung d
ddalawang pacpac, nguni't may dal namng isng cornetn; isng San
Pedro Mrtir na biyc ang ulo, at tangan ng isng d binyagang
nacaluhod ang isng talibng ng tulisn, na na sa tabi ng isng San
Pedro na pinuputol ang tainga ng isng moro, na marahil ay si Malco,
na nangangatlabi at napapahindc sa sakt, samantalang tumatalaoc at
namamayagpag ang sasabunging nacatuntong sa isng haliguing
"drico"
[132]
, at sa bagay na ito'y inaacal ni Capitang Tiago, na
nacararating sa paguigung santo ang tumag at gayon din ang mtag.
Sino ang macabibilang sa hucbng iyn ng mga larawan at
macapagsasaysay ng mga canicanyng tngo't mga cagalingang doo'y
natitipon?!Hind nga magcacasiyang masabi sa isng captulo lamang!
Gayn ma'y sasabihin din namin ang isng magandang San Miguel, na
cahoy na dinorado at pinintahn, halos isng metro ang tas:
nangangatb ang arcngel, nanglilisic ang mga mata, cunt ang noo at
culay rosa ang mga pisng; nacasuot sa caliwng camay ang isng
calasag griego, at iniyayamb ng canan ang isang kris joloano, at
handang sumugat sa namimintacasi sa lumapit sa cany, ayon sa
nahihiwatigan sa canyng acm at pagtingng hind ang tungo'y sa
demoniong may buntt at may mga sungay na ikinacagat ang canyng
mga pangil sa bintng dalaga ng arcngel. Hind lumalapit sa cany
cailn man si Capitang Tiago, sa tacot na bac maghimal.
Mamacailn bagng gumalw na parang buhy ang hind lamang
iisng larawan, cahi't anng pagcapangitpangit ang pagcacgawang
gaya ng mga nanggagaling sa mga carpintera sa Paete, at ng


48
mangahiy at magcamt caparusahn ang mga macasalanang hind
nananampalataya? Casabihng may isng Cristo raw sa Espaa, na
nang siy'y tawaguing sacs ng mga nangac sa pagsinta, siy'y
sumang-ayo't nagpatotoo, sa pamamag-itan ng minsang pagtang ng
lo sa harp ng hucm; may isng Cristo namng tinanggl sa
pagcapc ang canang camy upang yacapin si Santa Lutgarda; at
an? hind ba nababasa ni Capitang Tiago sa isng maliit na librong
hind pa nalalaong inilalathal, tungcol sa isng pagsesermong guinaw
sa pamamag-itan ng tinangtang at kinumpscumps ng isng larawan
ni Santo Domingo sa Soriano? Walng sinabing an man lamang salit
ang santo; nguni't naacal inacal ng sumulat ng librito, na ang sinabi
ni Santo Domingo sa canyng mga tinangtang at kinumpscumps ay
ipinagbibigay Phin 56alm ang pagcatapos ng santinacpn
[133]

Hindi ba sinasabi namng malaki ang pamamag ng isng pisngi cay
sa cabil ng Virgen de Luta ng bayan ng Lip at capol ng putic ang mga
laylayan ng canyng pananamt? Hindi b it'y lubs na
pagpapatotoong ang mga mahl na larawa'y nagpapasial din nam't
hind man lamang itinataas ang canilng pananamt, at sinsactan din
namn sil ng bagang, na cung magcabihira'y tayo ang dahil? Hindi b
namasdn ng canyng sariling matang maliliit ang laht ng mga Cristo
sa sermn ng "Siete Palabra"
[134]
na gumgalaw ang lo at
tumatangong macaitl, na siyng nacaaakit sa pagtangis at sa mga
pagsigw ng laht ng mga babae at ng mga calolowang mahabaguing
talagng mga taga langit? An pa? Napanood din namn naming
ipinakikita ng pri sa mga nakkinig ng sermn sa cany sa oras ng
pagpapanaog sa Cruz cay Cristo ang isng panyng pun ng dug, at
cam sana'y tatangis na sa malaking pagcaw, cung di lamang sinabi
sa amin ng sacristan, sa casaliwang palad ng aming clolowa, na iyn
daw ay bir lamang: ang dugng iyon-anya-ay sa inahng manc, na
pagdaca'y inihaw at kinain, baga ma't Viernes Santo ... at ang sacristan
ay matab. Si Capitang Tiago nga, palibhasa'y taong matalin at banl,
ay nag-iingat na huwag lumapit sa Krs ni San Miguel.Lumay tayo
Phin 57sa mga panganib!ang sinasabi niy sa canyng sarili
nalalaman co ng isng arcngel; nguni't hind, wal acong tiwal!
wal acong tiwal!
Hind dumaran ang isng tang hind siy nakikidal sa pagpasa
Antipolong malaki ang nagugugol, na ang dal'y isng orquesta: cung
nroroon na'y pinagcacagulan niy ang dalaw sa lubhng maraming
mga misa de graciang guingaw sa boong tatlng siym, at sa mga
ibng araw na hind guingaw ang pagsisiym, at nallig pagcatapos
sa bantg na "batis" bucl, na ayon sa pinasasampalatayana'y nalig
roon ang mahl na larawan. Nakikita pa ng mga mapamintacasing to
ang mga bacs ng mga pa at ang hilahis ng buhc ng Vrgen de la Paz
sa matigs na bat, ng pigan niy ang mga buhc na iyn, an pa't


49
walng pinagibhan sa aln mang babaeng gumagamit ng langis ng niyg, at para
manding patalm ang canyng mga buhc, cung dili cay'y diamante
at walng pinag-ibhn sa may sanlibong tonelada ang bigt. Ibig sana
naming ihaplt ng cagulatgulat na larawan ang canyng mahl na buhc
sa mga mat ng mga tong mapamintacasing it, at canyng tuntungan
ang canilng dil lo.Don sa tab rin ng bucl na iyn ay dapat
cumain si Capitang Tiago ng inihaw na lechn, dalg na sinigng sa
mga dahon ng alibangbang, at ib pang mga lutong humigut cumulang
ang sarp. Mahiguthigut sa apat na raang piso ang nagugugol sa cany
sa dalawng misang iyn, datapuwa't maipallagay na mra, cung pag-
iisip-isipin ang capurihng tinatmo ng In ng Dios sa mga ruedang
apy, sa mga cohete, sa mga "berso," at cung babalacbalakin ang
pakinabang na kinkamtan sa bong isng tan dahil sa mga misang
it.
Nguni't hind lamang sa Antipolo guinagaw niy ang canyng
maingay na pamimintacasi. Sa Binundc, sa Capampangan at sa bayan
ng San Diego: pagc magsasabong ng manc na may malalakng
pustahan, nagppadala siy sa cura ng mga salapng guintng col sa
mga misang sa cany'y magpapl, at tulad sa mga romanong
nangagttanong muna sa canilng mga "augur"
[135]
bago
makipaghamoc, na pinacacaing magalng ang canilng mga sisiw na
iguinagalang; pinagtatanungan din ni Capitang Tiago ang canyng
sariling mga "augur"; nguni't tagly ang mga pagbabagong hatol ng
mga panahn at ng mga bagong catotohanan. Pinagmmasdan niy ang
ningas ng mga candl, ang soc ng incienso, ang voces ng sacerdote at
ib pa, at sa laht ng bagay pinagsisicapan niyng mahiwatigan ang
canyng maguiguing palad. Pinaniniwalaang bihirang matalo si
Capitng Tiago sa mga pakikipagpustahan, at ang canyng
manacnaPhin 58cang pagcatalo'y nagmmul sa mga cadahilanang
ang nagmisa'y nammalat, cacaunti ang mga law, masebo ang mga
"cirio"
[136]
, napahal cay ang isng achoy sa mga salapng
ipinagpamisa, at ib pa: ipinaaninaw sa cany ng celadon ng isng
Cofrada, na ang gayng pagcpalihis ng palad ay mga pagtikm
lamang sa cany ng Langit, at ng lalong mapapagtibay siy sa canyng
pananampalataya at pimimintacasi. Kinallugdan ng mga cura,
iguinagalang ng mga sacristn, sinusy ng magcacandilng insc at ng
mga castillero, si Capitang Tiago'y lumiligaya sa religin dito sa lup,
at sinasabi ng mga matataas at banal na mga tong sa langit man daw
ay malak rin ang lacs ng canyng capangyarihan.
Na siy'y csund ng Gobierno, ang baga'y na it'y hind dapat
pag alinlanganan, bag man tla mandn may cahirapang it'y
mangyari. Walng cyang umsip ng an mang bagong bagay,
naggalac na sa canyng casalucuyang pamumuhay, cailn ma'y


50
laguing laang tumalima sa catapustapusang Oficial quinto sa laht ng mga
oficina, maghandg ng mga htang jamn, mga capn, mga pavo, mga
bungang choy at halamang gling sa Sunsng sa alin mang panahn
ng isng tan. Cung nriringig niyng sinasabing masasam ang mga
tunay na lahing filipino, siyng hind nagpapalagay sa sariling d siy
dalisay na tagalog, nakikipintas siy at ll pa manding masam ang
canyng guinagawang pagpul; sacali't ang pinipintasa'y ang mga
mestizong insc mestizong castil, siy nama'y nakkipintas, marahil
sa pagca't inaacal na niyng siy'y dalisay na "ibero"
[137]
: siy ang
unaunang pumupuri sa laht ng mga pagpapabuws, lalo't cung sa
licuran nit'y naamo'y niyng may "contrata" isng "arriendo."
Lgui ng may hand siyng mga orquesta upang bumat at tumapt sa
canino mang mga gobernador, mga alcalde, mga fiscal, at iba pa, sa
canilng mga caarawn ng santong calagy, caarawn ng
capanganacan, panganganc pagcamaty ng isng camag-anac, sa
maiclng salit'y ang an mang pagbabagong lacad ng pamumuhay na
caraniwan. Nagppagaw ng mga tulng pangpuri sa mga tong sinabi
na, ng mga himnong ipinagdriwang ang "mabait at mairog na
Gobernador; matapang at mapagsicap na Alcalde, na pinaghahandaan
sa langit ng palma ng mga banl" ( palmeta) at iba't iba pang mga
bagay.
Nagung Gobernadorcillo siy ng "gremio" ng mga "mestizong
sangley", bag man maraming nagsitutol, sa pagca't hind siya nil
ipinallagay na mestizong Phin 59insic. Sa dalawng tang canyng
pangangapita'y nacasir siy ng sampng frac, sampng sombrerong de
copa at anim na bastn: ang frac at sombrero de copa'y sa
Ayuntamiento, sa Malacanyng at sa cuartel; ang sombrero de copa at
ang frac ay sa sabungan, sa pamilihan, sa mga procesin, sa mga
tindahan ng mga insc, at sa ilalim ng sombrero at sa loob ng frac ay si
Capitang Tiagong nagpapawis at nag-eesgrima ng bastng may borlas,
na nag uutos, naghuhusay at guinugulo ang laht, tagly ang isng
cahangahangng casipagan at isng pagcamatimtimang lal pa manding
cahangahang. Cay nga't ipinalalgay ng mga punong
macapangyarihang siy'y isng magaling na to, cagandagandahan ang
pso, payp, mpagpacumbab, masunurin, mapagpakitang loob, na
hind bumabasa ng an mang libro peridicong galing sa Espaa,
bag man magalng mag-wcang castl; ang tingin sa cany, nil'y
tulad sa pagmamasd ng isng abng estudiante sa gasgs na tacn ng
canyng lum ng zapato, pakilng dahil sa any ng canyng
paglacad:Naguiguing catotohanan, sa calagayan niy, ang casabihn
ng mga cristianong "beati pauperis spiritu"
[138]
at ang caraniwang
casabihng "beati possidentes"
[139]
, at mangyayaring maipatungcol sa
cany yang mga sabing griego na anng ib'y mal ang pagcacahulog
sa wicang castil: "Gloria Dios en las alturas y paz los hombres de


51
buena voluntad"
[140]
! sa pagca't ayon sa makikita natin sa mga susunod dito,
hind casucatng magcaroon ang to ng magandng calooban upang
sumapyap. Ang mga d gumagalang sa religi'y ipinallagay siyng
halng; ipinallagay siy ng mga dukhng walng aw, tampalasan,
mapagsamantala ng cahirapan ng capuw, at ipinallagay naman ng
mga mababab sa canyng siy'y totoong malabis umalipin at
mapagpahirap. At ang mga babae? Ah, ang mga babae!
Umaalingawngaw ng d cawas ang mga paratang, na naririnig sa mga
mahihirap na mga bhay na pawid, at pinagsasabihang may naririnig
daw na mga taghy, mga hagulhl, na manacnacang may casamang
mga uh ng isng bagong caaanc. Hind lamang isang dalaga ang
itinutur ng daliring mapagsapantah ng mga namamayan: malamlm
ang mat at looy na ang dibdib ng gayng dalaga. Nguni't hind
nacabbagabag ng canyng pagtulog ang laht ng it; hind
nacaliligalig ng canyng catahimican ang Phin 60sino mang dalaga;
isng matandng babae ang siyang nacapagpapahirap ng canyng loob,
isng matandng babaeng nakikipagtaasan sa cany ng pamimintacasi
na nagung dapat magtam sa maraming cura ng lalong malalaking
pagpupuri at pagpapaunlc cay sa mga kinamtn niy ng panahng
siy'y guingaling. May banl na pag-uunahng ikingagaling ng
Iglesia si Capitang Tiago at sac ang babaeng baong itng
pagmamanahan ng mga capatd at ng mga pamangkn, tulad namn sa
pag-aagawn ng mga vapor sa Capangpangang pinakikinabangan ng
mga tong byan. Naghandg si Capitang Tiago sa isng Vrgeng aln
man ng isang bastng plac na may mga esmeralda at mga topacio?
Cung gay'y pagdaca'y nagpapagaw namn si Doa Patrocinio sa
platerong si Gaudinez ng isng bastng guint na may mga brillante.
Na nagtay si Capitang Tiago ng isng arcong may dalawng mukh,
may balot na damt na pinabintgbintg, may mga salamn, mga
globong cristal, mga lmpara at mga araa, handg sa procesin nang
naval? Cung gay'y magpapatay namn si Doa Patrocinio ng isng
arcong may apat na mukh, matas ng dalawng vara sa arco ni
Capitang Tiago at lalong marami ang mga btin at ib pang sarisaring
mga pamuti. Pagc nagcgayo'y guinagamit namn ni Capitang Tiago
ang canyng lalong naggawang magalng, ang bagay na canyng
ikinatatang: ang mga misang may mga bomba't ib pang pangpasayng
guinagamitan ng plvora, at pagnangyari it'y kincagat ni Doa
Patrocinio ng canyng mga ngidngid ang canyng lb, sa pagca't
palibhasa'y totoong mayamutin ay hind niy matiis ang "repique" ng
mga campan, at lal ng kinallupitan niy ang ugong ng mga putucan.
Samantalang si Capitang Tiago'y ngumngit ay nag-iisip naman si
Doa Patrocinio ng paggant, at pinagbabayaran niy ng salap ng mga
ib ang lalong magagaling na magsermng hirang sa limng mga
capisanan ng mga fraile sa Maynil, ang lalong mga balitang mga


52
cannigo sa Catedral, at samp ng mga Paulista, at ng mangag sermn sa mga
dakilang araw tungcl sa mga saysayin sa Teologa
[141]
, na lubhang
malalalim sa mga macasalanang walng nalalaman cung d wicang
tind lamang. Nmasid ng mga cacamp ni Capitang Tiago, na si Doa
Patrocinio'y nacacatulog samantalang nagsesermon, at sinasgot namn
sil ng mga cacampi ni Doa Patrocinio, na ang serm'y bayd na, at sa
ganang cany'y ang pagbabayad ang siyng lalong mahalag. Sa
ctapustapusa'y lubs na iguinup si Capitang Tiago ni Doa
Patrocinio, na naghandg sa isng simbahan ng tatlng andas na pilac,
na dinorado, na ang bawa't isa'y pinagcagugulan niy ng mahigut na
tatlng lbong Phin 61piso. Hinihintay ni Capitang Tiago na bawa't
araw ay titiguil ng paghinga ang matandng babaeng it, matatalo
cay ang lim anim na usapn sa paglilincd lamang sa Dios; ang
casamaang palad ay ipinagcsanggalang ang mga usaping iyn ng
lalong magagalng na abogado sa Real Audiencia, at tungcl sa
canyng bhay, walng sucat na mapanghawacan sa cany ang sakt,
ang cawangis niy'y cawad na patalm, marahil ng may
mapanghinularan ang mga clolowa, at cumacapit dito sa bayan ng
luhang gaya ng mahigpit na pagcapit ng gals sa balt ng to. Umaasa
ang mga cacamp ni Doa Patrociniong pagcamaty nito'y maguiguing
"canonizada"
[142]
, at si Capitang Tiago ma'y ssamba sa cany sa mga
altar, bagay na sinasang-ayunan ni Capitang Tiago at canyng
ipinangangaco, mamaty lamang agd.
Gayn ng ang calagayan ni Capitang Tiago ng panahng iyn.
Tungcl sa panahng nacaraa'y siy'y bugtng na anc ng isng mag-
aasucl sa Malabng mayaman din namn ang pagcabuhay, nguni't
npacaramot, na an pa't hind nagcagugol ng isng cuarta man lamang
sa pagpapaaral sa canyng anc, caya't nagung alil si Santiaguillo ng
isang mabat na dominico na pinagsicapang itur ang laht ng
maitutur at nalalaman niy. Ng magttamo na si Santiago ng
caligayahng siy'y tawaguing "lgico", sa macatuwd bag'y ng siy'y
mag-aaral na ng "Lgica",
[143]
ang pagcamaty ng sa cany'y
nagtatangkilc, na sinundn ng pagcamaty ng canyng am, ang siyng
nagbigy wacs ng canyng mga pag-aaral, at ng magcgayo'y
napilitang siyng mangasiw sa paghahanap-buhay. Nag-asawa siy sa
isng magandng dalagang taga Santa Cruz, na siyng tumulong sa
cany sa pagyaman, at siyng sa cany'y nagbigy ng pagcaguinoo.
Hind nagcsiya si Doa Pia Alba sa pamimili ng azcal, caf at tn:
ninais niyng magtanm at umani, at bumil ang dalawng bagong casl
ng mga lp sa San Diego, at mul niyao'y nagung caibigan na siy ni
pr Dmaso at ni Don Rafael Ibarra, na siyng lalong mayamang
mmumuhunan sa bayan.


53
Naguiguing isng gawng dapat sisihin ang malabis nilng pag-susumakit sa
pagpaparami ng cayamanan, dahil sa sil'y hind nagcacaanc, mul ng
sil'y mcasal na may anim na tan na, at gayn ma'y matuwid, matab
at timbng na timbng ang pangangatawn ni Doa Pia. Nawalng
cabuluhn ang canyng mga pagsisiym, "novenario," ang canyng
pagdalaw sa Virgeng Caysasay sa Taal, sa hatol ng mga
mapamintacasi; ang pagbibigay niy, ng mga lims, ang pagsaPhin
62sayw niy sa procesin ng Virgeng Turumb, sa Pakil, sa guitn ng
mainit na araw ng Mayo. Nawal-ang cabuluhng laht, hanggang sa
siy'y hinatulan ni pr Dmasong pumaroon sa Obando, at pagdatng
doo'y sumayw sa fiesta ni San Pascual Bayln, at huming ng isng
anc. Talasts na nating sa Obando'y may tatlng nagcacaloob ng mga
anc na lalaki at ng mga anc na babae; ang ibiguin: Nuestra Seora de
Salambaw, Santa Clara at San Pascual. Salamat sa hatol na ito'y
nagdalng to si Doa Pa ... ay! tulad sa mngingisdng sinasabi ni
Shakespeare sa Macbeth, na tumiguil ng pag-aawt ng siy'y
macasumpong ng isng cayamanan; pumanaw cay Doa Pia ang
catowaan, namanglw ng d an lamang at hind na nakita nino mang
ngumit.Talagng ganyn ang mga nagllihiang sinasabi ng laht,
samp ni Capitang Tiago. Isng lagnt na dumap sa cany
pagcapanganc (fiebre puerperal) ang siyng nagbigy wacs sa
canyng mga calungcutan, na an pa't naiwan niyng ulila ang isng
magandng sanggl na babae, na inanc sa binyg ni Fr. Dmaso rin; at
sa pagca't hind ipinagcaloob ni San Pascual ang batang lalaking sa
cany'y hinhing, pinangalanan ang sanggl ng MARIA CLARA, sa
pagbibigy unlc sa Virgen de Salambw at cay Santa Clara, at
pinarusahan ang may dalisay na capurihng si San Pascual Bayln, sa
hind pagbanggut ng canyng pangalan.
Lumak ang sanggl na babae sa mga pag-aalag ni tia Isabel, ang
matandng babaeng iyng tulad sa fraile ang pakikipagcapuw to na
nakita natin sa pasimul nit.
Hind tagly ni Mara Clara ang maliliit na mga mat, ng canyng
am: gaya rin ng canyng inng malalak ang mga mat, maiitm,
nalililiman ng mahahabang mga pilc-mat, masasay at caayaaya
pagc nagllar; malulungct, hind mapagcur at anyng
naggugunamgunam pagc hind ngumngit. Nang sanggl pa siy'y
cult ang canyng buhc at halos culay guint; ang ilng niyng
magand ang hayap ay hind totong matangos at hind namn sapt; ang
bibg ay nagpapaalaala sa maliliit at calugodlugod na bibg ng canyng
in, tagly ang mga catowatowang bloy sa mga pisng; ang balt niy'y
casng nips ng pang-ibabaw na balt ng sibuyas at maputng culay
blac, anng mga nahihibng na mga camag-anac, na canilng nakikita


54
ang bacs ng pagc si Capitang Tiago ang am, sa maliliit at magandng
pagcacaany ng mga tainga ni Mara Clara.
Ipinallagay ni ta Isabl na cay may pagca mukhng europeo si
Mara Clara'y dahil sa paglilih ni Doa Pa; natatandang madals
nakita niyng it'y tumatangis sa harapn ni San Antonio, ng mga
unang buwn ng canyang pagbubunts; gayn din ang isipan ng isng
pinsang babae ni Capitang Tiago, ang Phin 63pinagcacibhan lamang
ay ang paghirang ng santo: sa ganang cany'y naglihi sa Virgen cay
San Miguel. Isng balitang filsofong pinsan ni Capitang Tinong, at
nasasaulo ang "Amat"
[144]
, hinahanap ang caliwanagan ng gayng
bagay sa ikinapangyayari sa calagayan ng tao ng mga "planeta"
[145]
.
Lumak si Mara Clarang pinacaiirog ng laht, sa guitn ng mga
ngiti at pagsinta. Ang mga fraile ma'y linalar siya pagc isinasama sa
mga procesing puti ang pananamit, nalalala sa canyang malag at
cult na buhc ang mga sampaga at mga azucena, may dalawang
maliliit na pacpac na pilac at guintng nacacabit sa licuran ng canyang
pananamt, at may tangang dalawang calapating puting may mga taling
cintas na azul. At sac siya'y totoong masaya, may mga pananalitang
musms na calugodlugod, na si Capitang Tiago, sa cahibangan ng pag-
ibig, ay walang guinagaw cung di pacapurihin ang mga santo sa
Obando at ihatol sa lahat na sila'y umadhic ng magagandang escultura
nila.
Sa mga lupaing na sa dacong ilaya ng daigdig, pagdating ng
batang babae sa labing tatl labing apat na tan ay dinaratnan na ng
sa panahon, tulad sa buco cung gabi na kinabucasa'y bulaclac na. Sa
calagayang iyang pagbabagong any, pusps ng mga talinghag at ng
pagcamaramdamin ang puso, pumasoc si Maria Clara, sa pagsund sa
mga hatol ng cura sa Binundc, sa beaterio ng Santa Catalina
[146]

upang tumanggap sa mga monja ng mga turong banal. Tumatangis
Phin 64si Maria Clarang nag-paalam cy par Dmaso at sa tanging
catotong canyang calar-lar buhat sa camusmusan, cay Cristomo
Ibarra, na pagcatapos ay napa sa Europa naman. Doon sa conventong
iyng sacali't nakikipanayam sa mundo'y sa pamamag-itan ng mga
rejang lambal, at sa ilalim pa ng pagbabantay ng "Madre-Escucha",
natira si Mara Clarang pitng tan. Taglay ng bawa't isa ang
canicanicalang inaacalang icagagalng ng sariling pagcabuhay, at sa
canilang pagcahiwatig ng hilig ng isa sa isa ng mga bat, pinagcayaran
ni Don Rafael at ni Capitang Tiago, ang pagpapacasal sa canilang mga
anac, at sila'y nangagtatag ng samahan. Ang pangyayaring itng
guinaw ng macaraan ang ilang tan buhat ng umals si Ibarra'y
ipinagdiwang ng dalawang pusong na sa magcabilang dlo ng daigdg
at na sa iba't ibang calagayang totoo.


55


Phin 65

VII.
MAIROG NA SALITAAN SA ISANG "AZOTEA"
Maagang nangagsimb ng umagang iyn si ta Isabel at si Mara
Clara: mainam na totoo ang pananamt nit at may tangang isng
cuints na azl ang mga butil, na inaar niyng parang brazalete,
[147]
at
may salamn sa mat si ta Isabel, upang mabasa ang dalng "Ancora de
Salvacin"
[148]
, samantalang nagmimisa.
Bahagy pa lamang nacaaals sa altar ang sacerdote, nagsabi ang
dalagang ibig na niyng omow, bagay na totoong ipinangguilals at
isinam ng loob ng mabat na tang walng boong acal cung d ang
canyng pamangking babae'y mpagbanal at madasaling tulad sa isng
monja man lamang. Nagbubulng, at pagcatapos na macapagcucrz ay
nagtindg ang mabat na matandng babae.Bah! patatawarin na ac
ng mabat na Dios na dapat macakilala ng pso ng mga dalaga cay sa
iny p ta IsabelAng sasabihin sana ni Mara Clara sa cany upang
putln ang canyng matitind, nguni't sa cawacasa'y mga pagsesermng-
n.
Ngay'y nacapag-agahan na tila at nillibang ni Mara Clara ang
canyng pagcainp sa paggaw ng isng sutlng "bolsillo", samantalang
ibig pawin ng ta ang mga bacs ng nagdaang fiesta sa pagpapasimul
ng paggamit ng isng plumero. Sinisiyasat at inuusisa ni Capitang
Tiago ang mga ilng casulatan.
Bawa't lagunlng sa daan, bawa't cocheng dumaraan ay
nangagppacaba sa dibdib ng vrgen at siya'y pinangingilabot. Ah,
ngay'y ibig niyng maparoon ul sa beaterio, sa casamahn ng


56
canyng mga caibigang babae! Doo'y matitingnan niy "siyng" hind
mangnginig, hind magugulumihanan! Datapowa't hind bag, siy
ang iyng caibigan ng panahng musmus ca pa? hind b cay'y
nangagllaro ng larng halng at hanggng sa cay'y nag-aaway na
manacnac? Ang dahil ng mga bagay na it'y hind co sasabihin; cung
icw na bumabasa'y umibig ay mapagkikilala mo, at cung hind namn
ay sayang na sa iy'y aking sabihin; hind mapag-uunawa ang mga
talinghagang it ng hind na Phin 66casisinta cailn man.
"Sa acal co Mara'y may catowiran ang mdicoani Capitang
Tiago. Dapat cang pasalalawigan, namumutl ca ng mainam at
nagcacailangan ca ng mga mabubuting hangin. An bang acal mo: sa
Malabn ... sa San Diego?
Namul si Marang tulad sa "amapola"
[149]
pagcrinig niy nitng
hulng pangalan, at hind nacasagt.
"Ngay'y pparoon cay ni Isabel at icw sa beaterio, at ng
cunin niny roon ang iyng mga damt, at macapagpaalam ca sa iyng
mga caibigan; hind ca na papasoc ul roon.
Dinamdam ni Mara Clara iyng hind malrip na calungcutang
bumabalot sa clolowa, pagc iniiwan ang isng kinatirahang
pinatamuhn natin ng caligayahn; nguni't nagpagaang ng canyng
pighat ang pagcaalaala ng isng bagay.
At sa loob ng apat limng araw, pagc may damt ca nang
bgo'y paparoon tayo sa Malabn.... Wal na sa San Diego ang iyng
inama; ang curang nakita mo rito cagab, iyng paring bt ay siyng
bagong cura natin don ngayn; siy'y isng santo.
Lalong nacaggaling sa canyng catawn ang San Diego,
pinsan!ang ipinaalaala ni ta Isabel;bucd sa roo'y lalong mabuti
ang bahay natin don, at sac malapit na ang fiesta.
Ibig sanang yacapin ni Mara Clara ang canyng ta; nguni't
narinig niyng tumiguil ang isng coche ay siy'y namutl.
Ah, siy ng!ang isinagt ni Capitang Tiago, at nagbago ng
pananalit at idinagdg:Don Crisstomo!
Nalaglg sa mga camy ni Mara Clara ang tangang canyng
guingaw; nag-acal siyng cumilos ay hind nangyari: isng
pangingilabot ang siyng tumtacbo sa canyng catawn. Nrinig ang
yabg ng paa sa hagdanan at pagcatapos ay ang sariw at voces lalaki.
Tulad sa cung ang voces, na it'y may capangyarihang hiwg, iniwacs
ng dalaga ang lagum at nagtatacb at nagtg sa panalanginang


57
kinlalagyan ng mga santo. Nagtawanan ang dalawng magpinsan, at nrinig ni
Ibarra ang ingay ng sinsarhang pintuan.
Nammutl, humhinga ng madals, tinutp ng dalaga ang
cumcabang dibdb at nag-acalang making. Nring ang voces, yang
voces na pinacassinta't sa panag-nip lamang niy nririnig:
ipinagttanong siy ni Ibarra. Sa pagcahibng sa tow ay hinagcn niy
ang santng sa cany'y nlalapit, si San Antonio Abad; santong
mapalad ng nabubuhay at ngayng siy'y cahoy; lgu ng may Phin
67magagandng mga tucs! Pagcatapos ay humanap ng isng btas ng
susan, upang makita niya si Ibarra; mapagsiyasat ang canyng any;
ngumngit si Mara Clara at ng cunin siy ng canyng ta sa gayng
panonood, sumabit sa lig ng matandng babae at sinis it ng halc na
paulit-ulit.
Nguni't halng, an ang nangyayari sa iy?ang sa cawacasa'y
nasabi ng matandng babae, na pinapahid ang isng lh sa mga mat
niyng lant na.
Nahiy si Mara Clara at tinacpn ang mga mat, ng canyng
mabibilog na mga brazo.
Hal, maghusay ca, halica!ang sabi ng matandng babae ng
boong pag-irog.Samantalang nakikipag-usap siy sa iyng am ng
iyng ... halica at huwag cang magpahintay!
Napadal ang dalagang tulad sa isng musms, at doon sil
nagculng sa canyng "aposento."
Masay ang salitaan ni Capitang Tiago at ni Ibarra ng sumipt si
ta Isabel na halos kinacaladcad ang canyng pamangkng babae, na
nagpapalingling cung saansaan, datapuwa't hind tumtingin sa
canino mang to....
Anng pinag-usapan ng dalawng clolowang iyn, an ang
canicanilng sinabi diyn sa salitaan ng mga mat, na lalong lubs ang
galng cay sa salitaan ng bibg, salitaang ipinagcaloob sa clolowa at ng
huwag macagul ang ingay sa pagtatamng timys ng damdamin? Sa
mga sandalng yan, pagca nagcacawatasn ang dalawng linikhng
sumasaligaya sa kilos ng mga balintatang natatabingan ng mga pilc-
matng pinaglalampasanan ng pag-isip, ang pananalita'y mabagal,
magaspng, mahin, wangis sa ugong ng culg na nangangalagcag at
walng tuos cung isusumag sa nacasisilaw na liwanag at mabils ng
kidlt: nagsasaysay ng isng damdaming kilala na, isng isipang napag-
uunaw, na, at cay lamang guinagamit it'y sa pagc't ang mith ng
ps'y siyng nacapangyayari sa boong cataohang saganang sagan sa
galc, big na ang boong catawn niyng casama ang laht ng sancp na


58
lamn, but at dug at ang boong caisipn ay magsaysy ng hiwagang mga
catowang inaawit ng espritu. Sa tanng ng pagsint sa isng sulyp na
numningning lumlamlam, walng mga sagt ang salit: tumtugon
ang ngit, ang halc ang buntng hining.
At pagcatapos, sa pagtacas ng dalawng nagsisintahan sa
"plumero" ng ta Isabel na nagpapabangon sa alicabc, sil'y pumaroon
sa azotea upang sil'y macapag-usap ng boong calayan sa silong ng
mga blag; an ang canilng pinag-usapan ng marahan at nangnginig
cay, mga maliliit na bulaclc ng "cabello-de-ngel"? Cay ang
magsabi't may bang cay sa inyng hining at may Phin 68mga
clay cay sa inyng mga lab; icw, "cefiro"
[150]
ang magsabi yamang
nag-aral ca ng di caraniwang mga tnig sa lhim ng gabng madilim at
sa talinghag ng aming mga cagubatang virgen; sabihin niny, mga
sinag ng raw, maningnng na tagapagpakilala sa lp ng Walang
Hanggn, tanging hind nahahawacan sa dagdig ng mga nattangnan:
cay ang mangagsabi, sa pagca't wal acng nalalamang isaysy cung
d mga cahalingng hind mainam dinggun.
Nguni't yamang ayaw ninyng sabihin, aking ttingnan cung
aking maissaysay.
Ang langit ay azul: nagppagalaw ng mga dhon at ng mga
bulaclac ng halamang gumagapang ang isng malamig na amihang
hind amy rosa,dahil dito'y nangagsisipanginig ang mga cabello
dengelang mga halamang nacabitin, ang mga tuyng isd at ang
mga lmparang galing sa China. Ang ingay ng sagwng humahal ng
malabong tubig ng log, ang dagundong ng pagdaan ng mga coche at
mga carretn sa tuly ng Binundc ay maliwanag na dumrating
hanggang sa canil; nguni't hind ang mga ipinagbbubulong ng ta.
Lalong magalngang wic nitdiy'y ang boong bayan ang
siyng bbantay sa iny.
Nang magpasimul'y wal silng pinagsalitaanan cung di pawang
mga cahalinganiyng mga cahalingng totoong nacacawangis niyng
mga cayabangan ng mga nacin sa Europa: masasarap at lsang pult
sa mga magcacanacin, datapuwa't nacapagttawa nacapagpapacunt
sa kilay ng mga taga ibang lupan.
Ang babae, palibhasa'y capatd ni Cain ay panibughuin, caya't
dahil dito'y tumanong sa nangingibig sa cany:
Lagu bang isinaisip mo ac? hindi mo ba ac linimot sa
gayng caraming mga paglalacb'y mo? Pagcaramiraming malalakng
mga ciudad na may pagcaramiraming magagandang mga babae!...


59
Ang lalaki namn, palibhasa'y is pa ring capatd ni Can ay marunong
umiwas sa mga tanng at may caunting pagca sinungaling, cay nga:

Mangyayari bagng cat'y limutin?ang sagt na
nangangaanino ng boong ligaya sa mga maiitm na balngtatao ng
dalaga;mangyayari bagng magculang ac sa panunump, sa isng
panunumpang dakila? Nattandaan mo ba ang gabng yaon, ang gabng
yang sumsigwa, na icw, ng makita mo acng nag-isang tumatangis
sa siping ng bangcy ng aking in'y lumapit ca sa akin, ilinagy mo ang
iyong camy sa aking balcat, ang camy mong malaon nang Phin
69ayaw mong ipahintulot na aking mtangnan, at iyong sinabi sa akin:
"Nangulila ca sa iyong in, ac'y hind nagcain cailn man.": at
dumamay ca sa akin ng pag-iyc. Iniirog mo ang aking in at icw ay
pinacaibig niyng tulad sa isng anc. Sa dacong labs ay umulan at
cumkidlat; nguni't sa acal co'y nacrinig ac ng msica, at nakita
cong ngumngit ang maputlng mukh ng bangcy ... oh, cung buhy
sana ang aking mga magulang at mapanood nila icw! Nang
magcagay'y tinangnn co ang iyng camy at ang camy ng aking in,
nanump acng ssintahin cat, cat'y paliligayahin, an man ang
capalarang sa aki'y ipagcaloob ng Langit, at sa pagca't hind
nacapagbigy pighati cailn man sa akin ang sumpng it; ngay'y


60
mulng inuulit co sa iy. Mangyayari bagng limutin co icw? Laguing
casamasama co ang pag-aalaala co sa iyo; iniligts ac sa mga
panganib ng paglalacad magung caaliwan co sa pag-iis ng aking
clolowa sa mga ibng lupain; ang pag-aalaala sa iyo ang pumaw ng
bs ng "loto" ng Europa na cumacatcat ng mga pag-asa at ng
casaliwaang palad ng kinaguisnang lp sa caisipn ng maraming mga
cababayan! Sa mga panaguimpan co'y nakikita co icw na nacatindig sa
tabng dagat ng Maynil, nacatanaw sa malayong abt ng paningng
nababalot sa malamlam na liwanag ng maagang pagbubucang
liwayway; aking nririnig ang isng aaying-aying at malungcot na awit
na sa aki'y pumupucaw ng nagugulaylay ng mga damdamin, at
tinatawag co sa alaala ng aking ps ang mga unang tan ng aking
camusmusn, ang ating mga catuwan, ang ating mga paglalar, ang
boong nacaraang maligayang panahng binigyn mong casayahan,
samantalang doroon ca sa bayan. Sa aking sapantaha'y icw ang
"hada"
[151]
, ang espritu, ang caayaayang kincatawan ng aking
Bayang kinguisnan, magand, mahinhn, masintahin, lubs calinisan,
anc ng Filipinas, niyng cagandagandahang lupang bucd sa mga
dakilang cagalingan ng Inang Espaang
[152]
tagly rin niy'y may
maririkt pang mga hiyas ng isng bayang bt, tulad sa pagcacapisan
sa iyong cataohan ng laht ng cagandahan at carikitang
nacapagpapaningning sa dalawang lh; cay nga't nabubu lamang sa
is ang pagsinta co sa iyo't ang pagsinta co sa aking tinubuang lp ...
Maaari ba catng limutin? Macilang ang boong sip co'y aking
nririnig ang mga tung ng iyng piano at ang mga tnig ng iyong
voces, at cailn mang tinatawag co ang iyng pangalan ng ac'y na sa
Alemania, sa dacong hpon, pagca naglalacad ac sa mga caparangang
nappuspos ng mga talinghagang likh ng mga poeta roon at ang mga
cahimahimalang Phin 70salitsaling sabi ng mga tong nangunang
nabuhay, nakikinikinita co icw sa lap na sumisilang at napaiimbulg
sa dyo ng capatagan, wr nriringig co ang iyong voces sa pagasps
ng mga dahon, at pagc umuuw na ang mga tagabukid na galing sa
canilng sinasacang lp at canilng ipinarringig buhat sa maly ang
canilng caraniwang mga awit, sa aking acala'y pawang nakikisaliw
sil sa mga voces ng caibuturan ng aking dibdib, na nag-aalay na lahat
sa iyo ng awit at siyng nagbbigay catotohanan sa aking mga nais at
mga panaguimpn. Cung minsa'y nliligaw ac sa mga lands ng mga
cabunducan, at ang gabng doo'y untunt ang pagdatng ay narratnan
acng naglcad pa't hinahanap co ang aking daan sa guitn ng mga
"pino," ng mga "haya"
[153]
at ang mga "encina"
[154]
; cung
nagccagayn, cung nacallusot ang ilng mga snag ng buwn sa mga
pung ng masinsng mga sang, wari'y nakikinikinita co icw sa
sinapupunan ng gubat, tulad sa isng nagpapagalagalang aninong
ggalawgalw at nagpapacabicabil sa liwanag at sa mga carilimn ng


61
malagng caparangan, at sac ipinarrinig ng "ruiseor"
[155]
ang canyng ib't
ibng cawiliwiling huni, inaacl cong dahil sa icw ay nakikita't icw
ang siyng sa cany'y nacaaakit. Cung inalaala co icw! Hind lamang
pinassaya sa aking mga mat ng lagablb ng sa iy'y pagsinta ang lap
at pinapammula ang hielo
[156]
! Sa Italia, ang magandng langit ng
Italia, sa canyng cadalisaya't cataasa'y nagsaslit sa akin ng iyong
mga mat; ang canyng masayng pnoorin ay nagsasaysay sa akin ng
iyong ngit, wangis ng mga halamanan sa Andalucang nalalaganapan
ng hanging may kipkp na bang, pusps ng mga pangdilidiling
casilanganan, sagan sa hiwag at sa calugodlugd na mga tanghalin,
pawang nangagsasalita sa akin ng sa iy'y pagsint! Sa mga gabng
may bown, yang bowang wari'y nagttuc, sa aking
sinagwnsagwng nacalulan ac sa isng sasakyng malit sa ilog Rhin,
itintanong co sa aking sarili cung d cay maray ac ng aking
gungun upang makita co icw sa, guitn ng mga lamong
[157]
na sa
pampang, sa bat ng Lorelay sa guitn ng mga alon at icw ay Phin
71umaawit sa catahimican ng gab, tulad sa dalagang hadang mpang-
aliw, upang bigyng casayahan ang pag-iis at ang calungcutan ng mga
guibng castillong iyn.
Hind ac naglacby-bayang gaya mo, wal acng nakikita cung
d ang iyng bayan, ang Maynila't Antipoloang sagt ni Mara
Clarang ngumngit, palibhasa'y naniniwal sa laht ng sinasabi ni
Ibarra,nguni't mul ng sabihin co sa iyng paalam! at pumasoc ac
sa beaterio, lgu nang naaalaala cat at hind co icw nilimot, bag
man ipinag-utos sa akin ng confesor at pinarusahan ac ng maraming
mga pahrap. Naggunit, co ang ating mga paglalar, ang ating mga
pag-aaway ng tayo'y mga musms pa. Hinihirang mo ang lalong
magagandng sigay at ng tayo'y macapaglar ng siclt, humahanap ca
sa log ng lalong mabibilog at makikinis na batng maliliit na may iba't
ibang clay at ng macapaglar tayo ng sintc; icw ay npacawalng
tuto, lgu cang natatalo, at ang parusa'y binbantilan cat ng plad ng
aking camy, nguni't d co inillacas, sa pagca't naaaw ac sa iyo.
Napacamagdaray, icw sa larng chongca't dinraig mo pa ang
pagcamagdaray co, at caraniwang agawn ang naguiguing catapusn.
Nattandaan mo b ng icw ay magalit ng totohanan? Niy'y
pinapagpighat mo ac; nguni't ng matapos, pagc naaalaala co iyn sa
beaterio, ac'y ngumngt dinaramdam cong icw ay wal, at ng
macapag-away ul cat ... at ng pagdaca'y mgaw natin ang
pagcacsund. Niy'y mga musms pa tayo, naparoon tayong naligong
casama ang iyng in sa batis na iyng nalililiman ng mga cawayanan.
Sa mga pampng ay may mga sumisibol na mga bulaclc at mga
halamang sinasabi mo sa akin sa wicang latn at wicang castil ang
cancanilang mga cacaibng pangalan, sa pagca't niy'y nag-aaral ca na
sa Ateneo. Hind cat pinpansin; nagllibang ac sa panghahagad ng


62
mga paropar at ng mga tutub, na sa canyng catawng maliit na tulad sa alfiler
ay tagly ang laht ng mga culay ng bahaghar at ang laht ng mga
kintb ng gring, mga tutubng gumgalaw at nangaghhagaran sa
magcabicabilang mga bulaclc; cung minsa'y ibig cong masubucan at
hulihin ng camy ang maliliit na isdng matuling nangagtatacbuhan sa
mga lumot at sa mga batuhn sa pampng. Caguinsaguinsa'y nawal ca,
at ng icw ay bumalc, may dal cang coronang mga dahon at mga
bulaclc ng dalandng ipinutong mo sa aking lo, at tinatawag mo
acng "Cloe"
[158]
, at gumaw ca namn ng coronang damng
gumagapang. Nguni't kinuha ng iyng nanay ang aking corona,
pinucpc ng isng bat at sac inihal sa gug na ipinaglilinis ng ating
lo; tumul ang mga luh sa iyng mga mat, at sinabi mong Phin
72hind nacaaalam ang iyng in ng "mitologa"
[159]
."Halng!ang
isinagt ng nanay momakikita mo't mababang pagcatapos ang
inyng mga buhc."Nagtaw ac, naghinanakt icw, at ayaw mo na
acng causapin, at sa boong maghapo'y nagpakita ca ng poot, na siyang
iknaibig co namang umiyc.
Ng bumalc tayo sa bayan, at sa pagca't mainit na totoo ang araw,
nuha ac ng mga dahon ng sambng nasumsibol sa mga tabng daan,
ibinigy co sa iy't ng ilagy mo sa loob ng iyng sombrero, at ng di
sumakt ang iyng ulo. Ngumit icw ng magcgayo'y tinangnn co ang
camy mo at nagcsund na cat.
Ngumit ng boong ligaya si Ibarra, binucsn ang canyang cartera,
kinuha sa loob niyn ang isng papel at sa loob nito'y may nababalot na
mga dahong nangingitim, tuy at mababang.
Ang iyng mga dahon ng sambng!ang isinagt ni Ibarra sa
titig ni Mara Clara,it lamang ang naibigy mo sa akin.
Dalidal namng kinuha ni Mara Clara sa canyng dibdb ang
isng bolsitang rasong maput.
Ps!ani Mara Clara at tinampl ang camy ni Ibarra;hind
ipinahihintulot ang paghp: ito'y isng sulat ng pagpapaalam.
Iyn b ang isinulat co sa iyo bago ac pumanaw?
At sumulat p b cay sa akin ng ib pa, aking guinoo?
At an b ang sinasabi co sa iyo ng panahng iyn?
Maraming cabulastugan! mga dahilan ng masamng
mngungutangang isinagt ni Mara Clarang ngumngit, na
ipinakikilalang totoong ikinassaya ng canyng loob ang gayng mga
cabulaanan.Howg cang malicot! babasahin co sa iyo ang sulat na
ito! nguni't illingid co ang iyng mga pagpuri at ng d ca magdalit!


63
At itinas ang papel sa tapt ng canyang mga mat at ng huwag makita ng
binat ang canyng mukh, at nagpasimul:
"Aking ..." hind co babasahin sa iyo ang sumsunod, sa
pagca't isng cabulastugn!at pinaraanan ng mga mat ang ilng
talat."Ibig ng aking am, ang ac'y yumao, bag man
ipinamamanhic cong huwag""Icw ay lalakiang sabi sa akin, dapat
mong isipin ang panahng drating at ang iyong mga lacs. Dapat
mong pag-aralan ang dunong sa pamumuhay, ang d maibibgay sa iyo
ng iyong kinamulatang lp, at ng balang araw ay makapaglingcod ca
sa cany. Cung mananatili ca sa aking tab, sa aking lilim, sa
impapawd na ito ng mga hnalan, Phin 73hind ca matututong
tumanw sa malay, at sa araw na cata'y maiwan sa ibabaw ng lupa'y
maitutulad ca sa halamang sinasalit ng ating poetang si Baltazar;
"Para ng
halamang lumak sa
tubig,
daho'y nallanta
muntng d madilig,
ikinalolooy ang
sandalng init...."
Nakita mo na! binat ca na halos ay tumatangis ca pa!
"Nacapagpasakit sa aking loob ang ganitng pag-wiwic, caya't
ipinahayag co sa canyng icw ay aking sinsinta. Hind umimc ang
aking am, naglinng-lining, ilinagy sa aking balicat, ang canyng
camy at nagsalit sa aking nangnginig ang voces:Ang sip mo ba'y
icw lamang ang marunong umibig at hind ca iniibig ng iyng am at
hind dinramdam ang sa iy'y paghiwaly?" Hind pa nalalaong
nangulila tayo sa iyng in; tumutungo ac sa catandan, diyn sa
gulang na ang hinahanap ay ang tulong at pagbibigay alw ng cabatan,
at gayn ma'y tinatanggap co ang pag-iis at d co tals cung cat'y
makikita pa ul. Nguni't dapat cong isipin ang mga ibng bgay na
lalong malalak.... Bumbucas sa iyo ang panahng sasapit,
samantalang sumsara sa akin; sumisilang sa iyo ang mga pagsinta, ang
mga pag-ibig co'y nangammatay; cumcul ang apy sa iyng mga
ugt sa aki'y nagsisimul, ang calamign, at gayn ma'y icw ay
umiyac at hind ca marunong maghandg ng ngayn, at ng sa bcas ay
makinabang ca at pakinabangan icw ng iyng kinaguisnang lp."
Napun ng lh ang mga mat ng aking am, naluhd ac sa canyng
paanan, siy'y aking niyacap at sinabi co sa canyng ac'y nahahandng
yumao".


64
Napatiguil ang pagbasa, dahil sa pagcaligalig ni Ibarra: namumutl ang
binat at nagllacad ng paroo't parito sa magcabicabilang dlo ng
azotea.
An ang iyng damdm? an ba ang nangyayari sa iyo?ang
tanng ni Mara Clara cay Ibarra.
Dahil sa iy'y nalimutan co ang aking mga catungculan; dapat
acng pumaroon ngayn din sa aking bayan! Bcas ang fiesta ng mga
namaty.
Hind umimc si Mara Clara, itinitig niyng ilng sandal ang
canyng malalaki't mapupungay na mga mat cay Ibarra, cumuha ng
ilang bulaclc at sinabi sa canyng nababagbag ang loob:
Lumacad ca, hind na cat pinipiguil; magkikita ul tayo sa loob
ng ilng raw! Ilagy mo itng bulaclac sa ibabaw ng libingan ng
iyong mga magulang!
Nang macaran ang ilng minuto, ang binata'y nananaog na sa
hagdanang casabay si Capitang Tiago at si ta Isabel, samantalang
nagcuculong sa pnalanginan si Mara Clara.
Phin 74Ipakisabi nga p niny cay Andng na canyng
ihand ang bahay at mangagsisirating si Mara at si Isabel!Dumatng
naw cayng maluwalhati!ani Capitang Tiago, samantalang
sumsacay si Ibarra sa coche, na yumaong ang tungo'y sa plaza ng San
Gabriel.
At sinabi pagcatapos ni Capitang Tiago cay Mara Clara na
umiyac sa tab ng larawan ng isng Vrgen:
Hal, magsind ca ng dalawng candilang mangahat, ang isy
sa Seor San Rafael, pintacasi ng mga nagllacbay. Isindi mo ang
lmpara ng Nuestra Seora de la Paz y Buen Viaje. Lalong magalng
ang magcagugol ng isng salap sa pagkt at anim na cuarta sa langs,
cay sa magbayad pagcatapos ng isng mahalagng tubs.




65
Phin 75

VIII.
MANGA ALAALA
Pinagdaraanan ng coche ni Ibarra ang bahagui ng llong masayng
nayon ng Maynil; ang nacapagbbigay panglw sa cany ng gabng
nagdaan, sa liwanag ng araw ay nacapagpapangit sa cany cahi't sy'y
ayaw.
Ang casayahang hind nagllicat sa laht ng panig, ang lbhng
maraming cocheng nagpaparoo't paritong sacdal ng tutulin, ang mga
carromata, ang mga calesa, ang mga europeo, ang mga insc, ang mga
dalisay na tagarito, na bawa't is'y may cancanyang sariling pananamit,
ang mga naglalac ng mga bungang-cahoy at halaman, mga
corredor
[160]
, hubd na cargador
[161]
, mga tind ng mga cacann, mga
fonda
[162]
, mga restaurant
[163]
, mga tindahan, samp ng mga carretng
hla ng mga mpagpaumanhin at walng damdaming calabw na tila
mandn nagllibang sa paghla ng mga "bulto" samantalang
naglilninglining, ang laht ng ngay at calugcg, pati ng araw, isng
am'y na tng, ang sarisaring mga culay, pawang pumupucaw sa
canyng alaala ng isng daigdig na nagugupiling na mga gunit.
Wal pang latag na mga bat ang mga daang iyn. Dalawng araw
lamang sund na umint, ang mga daa'y naguigung alabc ng
tumtakip sa laht, nag-papaub at bumubulag sa mga nagllacad:
isng araw lamang umuln ay naguiguing lw na, ano pa't cung gab
ay naaanino roon ang mga farol ng mga coche at tumtilamsic buht sa
limng metrong lay sa mga nagllacad sa mga makikipot na mga
acera. Gaano caraming mga babae ang nangag-iwan sa mga along
putic na iyn ng canilng mga chinelas na bordado! Pagcacgayo'y
nangapapaPhin 76nood na pnpison ang mga daan ng hanyhany na
mga presidiarong ahit ang ulo, na ang mga mangs ng baro'y maicl at
tcong ang salawl na may mga nmero at may mga letrang azul, sa
mga binti'y may mga tanicalng halos nababalot ng maruruming mga
basahan upang huwag na totoong macasakt ang pagkisks ang lamig
marahil ng bacal; dalawa't dalaw ang pagcaccabit, mga sang sa
araw, mga hapng-hap sa init at sa pagod, pinapagmmadal at sil'y
hinhampas ng pamal ng isng presidiario ring marahil nagccmit
casayahan, sa pagca't sa ganng cany nama'y nacapagpapahirap sa


66
mga cawangis din niyng presidiario. Matatangcd sil, madidilm ang
pagmumukhng cailn ma'y hind nmasdang lumiliwanag sa pagsilang
ng isng ngit; numningning, gayn man ang canilng mga balingtata,
pagcc dumarap sa canilng mga balicat ang humahaguing na paml,
pagc hinahaguisan sil ng isng nagllcad ng ups ng isng
tabacong bas-bas at naccalas na, dinrampot ang ups ng lalong
nlalapit at itinatag sa canyng salact: ang mga ib'y minmasdan
ang mga nagdaraan ng pagtingng cacaib. War'y nriringg pa niy
ang canilng caingayang guingaw sa pagdudurg ng batng itatabon
sa mga lubc at ang nacallaguim na calansng ng mabibigt na mga
tanical sa nammag na nilng mga bucng-bcong. Kinikilabutan si
Ibarra cung naaalaala niy ang isng nangyaring sumugat sa canyng
pag-iisip-musms; niy'y catnghalian at ibinbagsac ng araw sa lp
ang canyng lalong maiinit na mga snag. Sa llim ng isng carretng
cahoy nacabulagt ang is sa mga tong iyn, walng malay to, bucs
ng caunt ang mga mat; pinagbubuti naman ng dalawng presidiario
rin ang isng hihigng cawayan, walng galit, walng pighat, walng
yamt, an pa't walng pinag-ibhn sa sinasabing caugalia't any ng
dalisay na mga tagarito. "Ngay'y icw, bcas nama'y cam," marahil
siyng sinasabi sa cancanil. Hind pinpansin ng mga tong
nagdudumaling dumaraan ang bagay na iyn; nagdaraan ang mga
babae, tintingnan sil at nangagpapatuloy ng paglacad, caraniwan ng
mapanood ang mga bagay na yan, linipacn na ang mga ps;
nangagtatcbuhan ang mga coche, ipinaaanino sa canilng catawng
may barniz ang mga snag ng araw na iyng maningnng sa isng langit
na walng alapaap; sa cany lamang, batang may labng isng tan at
bgong carrating na galing sa canyng bayan, nacallaguim ang
napapanood na iyn; sa cany lamang nacapagbigy bangungot ng
kingabihan.
Wal na ang mabat at may wags na puring "Puente de Barcas,"
yang tuly filipinong-mabat na nagsusumakit maglingcd, bag man
tagly niya ang catutubong mga capintasang tumataas at bumbab
alinsunod sa maibigan ng Phin 77ilog Pasig na d miminsang
nagpahirap at gumib sa tuly na iyon.
Hind lumlag ang mga talisay sa plaza ng San Gabriel;
nananatili sil sa pagcacyagutin.
Sa ganng canya'y nagbawas ang gand ng Escolta, bag man
ngay'y may isng malaking bahay na may mga "cariatide"
[164]
sa
dating kinatatayuan ng mga lumang camalig. Tinakhn niy ang
bagong "Puente de Espaa"
[165]
; nangagpaalaala sa cany ng mga
maguiguinw na umaga, cung doo'y dumaraang namamangc silng
patung sa mga paliguan sa Ul-ul, ang mga bahay na na sa pangpng
na dacong canan ng log, na napapag-itanan ng mga cawayanan at mga


67
punong cahoy, doon sa wacs ng Escolta at pasimul ng Isla del Romero.
Nasasalubong niy ang maraming mga cocheng hinihila ng mga
maiinam na mga cabayong malilit, lulan ng mga coche ang mga
empleadong nacacatucatulog pa marahil ay pumapatungo na sa
canilng mga oficina; mga militar, mga insc na may anyng hambg at
catawataw ang pagcacaup; mga fraileng hind maimikin, mga
cannigo at iba pa. Tila mandin canyng namataan sa isng marikit na
"victoria"
[166]
si pr Dmasong mabalasc ang mukh't cunt ang mga
klay; nguni't siy'y nacaraan na at ngayo'y masayng bumabati sa
cany, bhat sa canyng carretela
[167]
si Capitan Tinong na casacy
ang canyng asaw't dalawng mga anc na babae.
Ng macabab na ng tuly, tumacb ang mga cabayo't tinungo ang
paseo ng Sabna
[168]
. Sa caliwa'y ang fbrica ng tabaco sa Arroceros,
na pinanggagalingan ng malakng gong na guingawa ng mga
cigarrera sa pagpucpc ng mga dahon ng tabaco. Napangit si Ibarra, sa
pagca alaala ng masangsng na amy na iyng sa tuwng icalimng
oras ng hapo'y lumalaganap sa tuly ng Barcas at humihilo sa cany ng
panahng siy'y musms pa. Ang masasayng mga salitan, ang mga
catatawanan ang siyng cahi't hind niy sinasadya'y nacapaghatd sa
canyng gungun sa nayon ng Lavapis, sa Madrid, samp ng doo'y
mga pangliligalig ng mga cigarrera, na totoong nacacapahamac sa
sawng palad na mga "guindilla"
[169]
Phin 78at iba p.
Ipinagtabuyan, ang canyng caayaayang mga naaalaala ng Jardn
Botnico
[170]
; iniharp sa canyng pag-isip ang demonio ng mga
pagsusumagsumag; ang mga Jardn Botnico sa Europa, sa mga
lupaing nangagcacailangan ng malacs na calooban at saganang guint
upang mapasibol ang isng dahon at mapabucs ang isng bulaclc;
hind lamang doon, cung d sa mga "colonia" man ay may mabubuti
ang alag at mga mahahalagng Jardn Botnicong bucs na lagui sa
sino mang ibig manood. Inihiwaly don ni Ibarra ang canyng mga
mat at inilingap niy sa dacong canan, at doo'y canyng nakita ang
matandng Maynilng naliliguid ng mga ct at mga bangbng, tulad
sa isng dalagang culang sa dug, na nababalot ng isng pananamit ng
canyng nunong babae ng panahong it'y sumasacagaran.
Natanawan niy ang dagat na hind maabot ng tanw ang guilid
na lubhng maly!...
Na sa cabilng ibayo ang Europa!ang inisip ng binat! Ang
Europang may magagandng mga nacing hind nangagllicat ng
pagsusumicap sa paghanap ng caligayahn, nagsisipanaguinip
pagcacaumaga at nangagdramdam cabiguan sa towng lumlubog ang
araw ... lumiligaya sa guitn ng canyng mga capahamacn! Tunay


68
ng, sa cabilang ibayo ng dagat na d maulata'y nangaroroon ang mga nacing
mapagmahal sa espritu, at bag man hind nil minmasam ang
catawn, ll pa mandng mpagmahal sa espritu cay sa mga
nagpapanggp na lubhng umiirog sa espritu.
Nguni't nangagsitacas ang canyng mga pagdidilidiling it ng
canyng makita ang muntng bundc-bunducan sa capatagan ng
Bagumbayan. Ang nammucod na bundc-bunducan sa isng tab ng
paseo ng Luneta ang siy ng yng umaakit sa canyng sip at siyng sa
cany'y nagpapagunamgunam.
Canyng guinugunit ang tong nagbucs ng canyng pag-isip at
nagpakilala sa cany, ng magalng at ng nasacatuwiran. Tunay nga't
ccaunt ang mga caisipng sa cany'y iniaral, nguni't hind ang mga
walng cabuluhng pag-ulit lamang ng mga sinabi ng ib; pawang mga
caisipng galing sa pananalig na hind nangagculab sa liwanag ng
lalong matitindng law ng dakilang pagsulong. Ang tong ya'y isng
matandng sacerdote, ang mga pangungusap na sa cany'y sinabi ng
siy'y pagpaalaman ay umaalingawngaw pa sa canyng mga tainga:
"Huwg mong calimutang bag man pag-aar ng sangcataohan ang
carunungan, Phin 79"minamana lamang ang carunungang iyn ng
mga tong may ps,?ang paalaala niy."Pinagsicapan cong ilipat
sa iyo ang aking tinanggp sa aking mga maestro; ang cayamanang
iy'y pinagsicapan co namng dagdagn sa boong abt ng aking cya at
inililipat co sa mga tong humahalili; gayn din ang ggawin mo sa
mangagsisihalili sa iyo, at mapagttatlong ibayo mo, sa pagc't icw ay
paparoon sa mga lubhng mayayamang lupan."At ngumngiting
idinagdg; "Nangagaisiparito sil sa paghanap ng guint;
mangagsiparoon namn cay sa canilng lupa't hanapin niny roon
ang ibng guintng ating kinacailangan! Alalahanin mo, gayn mang
hind ang laht ng cumkinang ay guint. Namaty riyn ang paring
iyn."
[171]

Sa mga gunit niyng it'y sumsagot siy:
Hind, an mang caratnan, ang una'y ang kinaguisnang lp,
ang una'y Filipinas, anc ng Espaa, ang una'y ang lupang castl.
Hind, ang bagay na iyng isng casaliwaang palad ay hind
nacarurungis sa Bayang kinguisnan, hind. Hind nacahahalina sa
canyng paggugunamgunam ang Ermita, iyng Fnix
[172]
na pawid, na
mulng sumisilang sa canyng mga ab sa anyng mga bahay na may
mga pintng put at azul at ang bubng ay zinc na may pintng pul.
Hind nacaaakit sa canyng pagmamalasmalas ang Maalat, ni ang
cuartel ng caballerang may mga punong cahoy sa tapt, ni ang mga
tagaroon, ni ang mga maliliit na bahay na pawid na may matitibong na


69
bubungng nangaccubli sa mga pn ng saguing at mga bunga, na guinagawang
tulad sa mga pugad ng bawa't am ng isng mag-anac.
Tuly ang paggulong ng coche: nacasasalubong ng isng
carromatang hla ng is dalawang cabayo, na napagkikilalang galing
lalawigan, dahil sa guarnicin at iba pang cagamitng pawang abac.
Pinagpipilitang makita ng carromatero ang nagllacbay na nacasacy sa
maningning na coche at nagdaraang hind nakikipagpalitan ng cahi't
isng pananalit, ng cahi't isang pakikipagbatan. Cung minsa'y isng
carretng hla ng isng calabaw na marahan ang lacad at parang walng
an man ang siyng nacawawal ng capanglawan ng maluluang at
maalicabc na mga lansangang napapaliguan ng makinng na araw ng
mga "trpico"
[173]
. Nakikisaliw sa malungct at d nagbbagong any
ng awit ng namaPhin 80matnugot na nacasacy sa calabaw ang
matinding calairit ng tuyng rueda sa pag-kit na casama ang
kinskins ng mabigt na carretn; cung minsan nama'y ang malagslas
na tung ng gasgs na mga paa ng isng paragos, niyng trineong
[174]

sa Filipinas ay hinihilang napacabanayad sa ibabaw ng alabc ng mga
lubc sa daan. Sa mga capatagan, sa mga malilinis na lupang
pinaghahalamanan ay nanginginain ang mga hayop na casama ng mga
tagc, na payapang nacadap sa ibabaw ng mga vacang capng
ngumnguy at linalasa ang mga sariwang dam ng parang, na
ipinipiktpikt ang mga mat,; sa dacong malayo'y mga babaeng
cabayong nangagdadambahan, nangaglulucsuhan at nangagtatacbuhang
hagad ng isng masival na potrong mabab ang buntt at malag ang
kilng: humahalinghng ang potro at pinasasambulat ang lp ng
canyng malalacs na mga cuc.
Pabayan nating maglacby ang binatang nagdidilidili
nacacatulog: ang hiwagang malungct masay ng catapangang hind
nacacaakit ng canyng gunamgunam: ang araw na iyng
nagpapapakintab sa mga dulo ng mga cahoy at nagpapatacb sa mga
tagabukid na nangapapas ang mga paa sa nagbabagang lp, bag mn
sil'y may panyapc na mga lipc; ang araw na iyng pumipiguil sa
isng babaeng tagabukid sa lilim ng isng talisay cawayanan, at sa
canya'y nagpapasip ng mga bagaybagay na walang catuturn at d
mapagwar, ang isip na iyo'y hindi nacalulugod sa ating binat.
Bumalc tayo sa Maynil samantalang gumugulong ang coche't
nagpapaguiray-guiray, tlad sa isng lasng, sa burl-brl na lup, at
samantalang tumtawid sa tuly na cawayan, pumapanhic sa matarc na
ahunn bumbab sa totoong malalim na lusungn.



70

Phin 81

IX.
MANGA CAUGALIAN NG BAYANG ITO
Hind nagcmal si Ibarra; nalululan nga si "victoriang" iyn si
par Dmaso at tumutungo sa bhay na canyng bgong caiwan.
Saan b cay paroroon?ang tanng ng fraile cay Mara Clara
at cay ta Isabel, na mangagsisisacay na sa isng cocheng may mga
pamuting plac, at tinatamptamp ni pr Dmaso ang mga pisng ni
Mara Clara, sa guitn ng canyang mga caguluhan ng sip.
Cucunin co sa beaterio ang aking mga bagaybagay roonang
sagt ni Mara Clara.
Aha! ah! tingnn natin cung sino ang mananalo sa amin,
tingnan natin!ang ipinagbububulng na hind npapansin ang
sinasabi, na an pa't nagtac, ang dalawang babae. Tinngo ang
hagdanan at nanhc doon si pr Dmasong nacatung ang lot't
madlang-dalang ang hacbng.
Marahil siya'y magssermon at canyng isinasaulo ang canyng
ipangangaral!an ta Isabel;sacy na Mara at tatanghalin tayo ng
pagdatng.
Hind namin masbi cung magsesermn ng hind; datapuwa't
inaacala naming mga daklang bagay ang mga pinag-isip-sip niy, sa
pagc't hind man lamang naiabot niy, ang canyng camy cay
capitang Tiago, cay't napilitang yumucd pa it ng caunt upng
hagcn ang camy na iyn.
Santiago!ang nang sinabi niymay pag-uusapan tayong
mahahalagang bagay; tayo na sa iyong oficina.
Maligalig ang lob ni Capitang Tiago, hind nacaimc nguni't
sumund sa napacalakng sacerdote, at sinarhn ang pint pagcapsc
nil.


71
Samantalang nagsasalitaan sil ng lhim, siyasatin ntin cung an ang
kinaratnan ni Fr. Sybila.
Phin 82Wal sa canyang convento ang pants na dominico;
maagang maaga, pagcapagmisa, siy'y napatungo sa convento ng
canyng capisanang na sa macapasoc ng pintuan ni Isabel Segunda,
ni Magallanes, alinsunod sa naghaharing familia, sa Madrid.
Hind niya pinansin ang masarp na amy-chocolate, at gayn
ding d niya inin ngay ng mga cajn at ang salapng nriringig mul,
sa Procuracin, at bahagy ng sumagt sa mapitagan at maguliw na
bat ng uldg na procurador, nanhc si Fr. Sybila, tinahac ang ilang mga
"corredor" at tumuctc ng but ng mga dalr sa isng pintan.
Tuly!anang isng voces na wari'y dumaraing.
Pagalingin naw cay ng Dios sa inyng sakt!ang siyng
bat ng batang dominico pagpasoc.
Nacaupo sa isng malaking silln ang isng matandng pr,
culubt at g nammutl na ang balt ng mukh, cawangis ng is riyn
sa mga santong ipinint ni Rivera. Nangllalalim ang mga matng
napuputungan ng lubhng mlalagong kilay, na palibhasa'y lguing
nacacunt ay nacapagdragdag ng ningnng ng paghhingal ng
canyang mga mat.
Nabbagbag ang lob na pinagmasdn siy ni pr Sibilang
nacahalukipkp ang mga camy sa ilalim ng cagalanggalang na
escapulario ni Santo Domingo. Inilungayngay pagcatapos ang lo,
hind umimic at wari'y naghhintay.
Ah!ang buntng hining ng maysaktinihahatol sa akin,
Hernando; na akin daw ipahw! Ipahiw sa tand co ng it! Itng
lupang ito! Ang cagulatgulat na lupang it! Muhang ulirn ca sa
nangyayari sa akin, Hernando!
Dahndhang itinas ni Fr. Sybila ang canyng mga mat at
itinitig sa mukh ng may sakt:
At an p ang inyng minagaling?ang itinanng.
Mamaty! Ay! May nlalabi pa bag sa aking ibng bgay?
Malbis na totoo ang aking ipinaghihirap; datapuwa't.... pinapaghirap
co namn ang marami.... nagbabayad-tang lamang ac! At icw,
cumust ca? an ang sady mo?,
Naparto p ac't sasabihin co sa iny ang ipinagcatiwalang
blin sa akin.


72
Ah! at an ang bagay na iyn?
Psh!sumagt na may sam ang loob, umup at iliningn ang
mukh, sa ibng panig,mga cabulastigan ang sinabi sa atin; ang
binatang si Ibarra'y isang matalnong bagongtao; tila mandn hind
halng; nguni't sa acl co'y isng mabat na bagongtao.

Phin 83Sa acl mo?
Nagpasimul cagab ang canilng pagcacalit!
Nagpasimul na! at bkit?
Sinaysay ni Fr. Sibyla, sa maiclng pananalit, ang nangyari cay
pr Dmaso at cay Crisstomo Ibarra.
Bucd sa ritoang idinugtng na pangwacsmag-aasawa
ang binat sa anc na babae ni Capitang Tiago, na nag-aral sa colegio
ng ating mga capatid na babae; siy'y mayaman at d nga niy iibiguing
magcaroon ng mga caaway upang siy'y mawal-n ng caligayahn at
cayamanan.
Itinang ng may sakt ang canyang lo, sa pagpapaklalang siy'y
sang-yon.
Siy ng, gayn din ang king acl ... Sa pamamag-itan ng
gayng babae at isng bianng lalaking gayn, maguiguing atin ang
canyng cataw't clolowa. At cung hind llong magalng cung siya'y
magpakitang kaaway natin!


73
Minamasdng nagttaca ni Fr. Sibyla ang matand.
Unawing sa icagagaling ng ating Santong Capisananang
idinugtng na naghihirap ng paghing.Minmagaling co pa ang
makilaban sa tin, cay sa mga halng na pagpupuri at paimbabw na
panghihinuy ng mga caibigan.... tunay at sil'y may mga bayad.
Inaacal p b ninyng gayn?
Tiningnn siy ng boong lungct ng matand.
Tandan mong magalng!ang isinagt na
nagccangpapaglManacatil ang ating capangyarihan samantalang
sa capangyarihang iya'y nananalig. Cung tyo'y labnan, ang sasabihin
ng Gobierno'y: "Nilalabanan sil, sa pagca't ang mga fraile'y isng
hadlng sa calayaan ng mga filipino; at sa pagca't gayo'y papanatilihin
natin ang mga fraile."
At cung sil'y pakinggn? Manacnacang ang Gobierno'y....
Hind sil pakkingan!
Gayn man, cung sa udyc ng casakim'y nasin ng
Gobiernong maow sa cany ang ating inaani ... cung magcaroon ng
isng pangahs at walang glat na....
Cung magcgayo'y sa ab niy!
Capuw hind umimc.
Bucd sa ronang ipinatloy ng may sktkinacailangan
nating tay'y labnan, tyo'y pucwin: nagpapakilala sa atin ang mga
labanng ito ng cung saan naroon ang ating cahinaan, at ang gay'y
nacapagpapagalng sa atin. Nacararay sa tin at nacapgpapahimbing
ang malbis na mga pagpri: datapowa't sa lbs ay nacapagpapapangit
ng ating any, at sa araw na mahlog tyo sa Phin 84capangitang
any, tyo'y mapapahamac, na gya ng pagcapahamac natin sa Europa.
Hind na papasoc ang salap sa ating mga simbahan; sino ma'y wal ng
bbili ng mga escapulario, ng mga correa at ng an man, at pagc hind
na tayo mayaman, hind na natin mapapapanalig ang mga budh.
Psh! Mananatili rin sa atin ang ating mga "hacienda," ang ating
mga bhay!
Mawwala sa ating laht, na gaya ng pagcawal sa tin sa
Europa! At ang llong masam'y nagpapagal tyo at ng tyo'y
manggupusps. Sa halimbw: iyng npacalabis na pagsusumakit na
dagdagan sa tantan, ayon sa ating maibigan, ang halag ng buws ng
ating mga lp, ang pagsusumakit na iyng aking sinalansng sa laht


74
ng mga malalaking pulong natin; ang pagsusumakit na iyn ang siyng
macapapahamac sa atin! Napipilitan ang "indiong" bumil sa ibang
daco ng mga lpang casng galng din ng ating mga lup ll pang
magalng. Nanganganib acng bac tyo'y nagpapasimul na ng
pagbab: "Quos vult perdere Jupiter dementat prius."
[175]
Dahil dito'y
huwg ng nating dagdagn ang ating bigt; ang bya'y nagbububulng
na. Mabti ang inisip mo: pabayan natin ang ibng makikipaghusay
don ng cancanilang sagutin; papanatilihin natin ang sa ati'y
pagpipitagang nlalabi, at sa pagc't hind malalao't makkiharp tyo
sa Dios, linsin ntin ang ating mga cama'y ... Maaw naw sa ting
mga kahinan ang Dios ng mga pagcahabg!
Sa macatuwd ay inaaacal p b ninyng ang buws ay ...
Howg na tayong mag-sap ng tungcl sa salap!ang
isinalabat ng may sakt na masam ang lob.Sinasabi mong
ipinangac ng teniente cay pr Dmaso..?
Opo, amang sagot ni pr Sibylang g ngumngit na.
Nguni't nakita co caninang umga ang teniente, at sinbi sa king
dinramdam daw niy ang lahat ng nangyri cagab, na ummbulog
daw sa canyng lo ang Jerez, at sa acl niya'y gayn din ang nangyri
cay pr Dmaso.At ang pangaco?ang tanng cong pabir.Padre
cura ang isinagt:marunong p acng tumupd ng king wic, pagc
sa pagtupd na iya'y hind co dinurungisan ang aking capurihn; cailan
ma'y d co naguing ugl ang magcanul canino man, at dhil dito'y
teniente ac hangg ngayn.
Ng macapagsalitaan sil ng mga ib't ibng bgay na walng
cabuluhn, nagpaalam s Fr. Sibyla.
Phin 85Hind nga namn naparon ang teniente sa
Malacanyng; ngunit naalaman din ng Capitan General ang nangyari.
Nang nakikipagsalitaan siy sa canyng mga ayudante tungcl sa
mga pagbanggut na sa canya'y guingaw ng mga phayagan sa
Maynil, sa ilalim ng mga pamagat na mga "cometa"
[176]
at iba pang
mga napakikita sa langit, sinab sa cany ng is sa mga ayudanteng
iyn ang pakikipagcagalit ni pr Dmaso, na pinalubh pa ang
cabigatn ng mga pananalit, bag man pinakinis ng caunt ang mga
bigcs ng sabi.
Sno ang sa iyo'y nagsbiang tanong ng Capitn General na
ngumingit.
Naringig co p cay Laruja, na siyng nagbabalit caninang
umga sa psulatan ng pmahayagan.


75
Mulng ngumit ang Capitan General at idinagdg:
Hind nacassakit ang babae't fraile! Ibig cong manahimic sa
ntitirang panahn ng pagtir co sa lupng it, at aayaw na acng
makipag-alt sa mga lalaking gumagamit ng sya. At llong ll na
ngayng king natalasts na pinaglalaruan lamang ng provincial ang
aking mga tos; hiningi cong pinacaparusa ang paglilipat sa ibng
bayan ng fraileng iyn; at siy nga namn, siya'y inilipat, nguni't doon
siya inilagay sa lalong magaling na byan: frailadas!
[177]
na sinsabi
natin sa Espaa.
Nguni't humint ng pagngit ang Capitan General ng nagisa na.
Ah! cung hind sna npacatang ang byang ito'y pasusucuin
co ang aking mga cagalanggalang na iyn!ang ipinagbuntng
hining.Datapuwa't carapatdapat ang bwa't byan sa kinasasapitan
niy; gawin ntin ang inuugal ng laht.
Samantala'y natpos si Capitang Tiago ng pakikipulong cay pri
Dmaso, sa lalong magalng na sabi, ang pakikipulong ni pr
Dmaso cay Capitang Tiago.
Ngayo'y napagsabihan na cat!ang sabi ng franciscano ng
magpaalam. Nalgan sana ang laht ng it, cung nagtanngtanng ca
mna sa akin, cung d Phin 86ca sana nagsinungaling ng icw ay
tinattanong co. Pagsicapan mong howag ca nang gumaw ng mga
cahalingn, at manlig ca sa canyng inama!
Lumibot ng macaalawa macaatl sa salas si Capitang Tiagong
nag-isip-isip at nagbbuntng hining; di caguinsaguinsa'y prang may
naisip siyng magalng, tumacb sa pnalanginan at pinaty ang mga
candl at ang lmparang canyng pinasindihn upang siyng
macapagligts cay Ibarra.
May panahn pa, sa pagca't totoong malay ang linlacbay
ang ibinulng.


Phin 87


76

X.
ANG BAYAN
Hlos sa pampng ng dagtan ang kinlalagyan ng byang San
Diego
[178]
, na sumasaguitn ng mga capatgang hlamanan at mga
palyan. Nagppadala sa ibng mga byan ng ascal, bigs, caf at mga
bngang halman, ipinagbbili cay ng mrangmra sa insc na
nagsasamantal ng cawal-ng mlay ng pagcahilig sa mga
masasamang pinagcaratihan ng magsasac.
Pagc raw na mabting panahn at umacyat ang mga bat sa
caitaasan ng campanario ng simbahan, na napapamutihan ng lmot at
ng damng hatd ng hngin; pagcacgayo'y masayng
nangagsisigawan, sa udyc ng cagandhan ng ntatanaw na
humhandog sa canilng mga mat. Sa gutn ng carming mga
bubungng pwid, ts, "zinc" at ynot, na napapaguitnaan ng mga
bulaclc nattalastas ng bawa't is ang paraan ng pagcakita sa
cancanilang bhay na maliliit, ang canil bagng malilinggut na
pgad. Nagagamit nilng panand ang laht: isng chy, isng
samploc na may maliliit na dhon, ang nig na pusps ng mga bco,
tulad sa maanaking si Astart
[179]
cay Diana
[180]
sa Efeso
[181]
na
may maraming sso, isng humhabyog na cawyan, isng bnga,
isng cruz. Naroron, ang log, calakilakihang ahas na cristal na
natutulog sa verdeng alfombra: pinaaalon ang canyng gos ng mga
pirpirasong malalakng batng nagcacapatlngpatlng sa mabuhanging
inaagusan ng tbig; cumikipot Phin 88ang log sa dco ron, at may
mga pangpng na matatas na kinacapitang nangpapalc-lc ng mga
cahoy na nacalitw ang mga ugt, at sa dco rito'y lumlaylay ang mga
panab at lumuluang at tumitining ang gos. May ntatanaw sa dcong
malyong isng maliit na bahay, na itinay sa pangpng na hind
natacot sa cataasan, sa hanging malacs at sa pinanununghang bangng
mallim, at masasabi, dahil sa canyng malilit na haligui, na siy'y
isng clakilakihang zancuda
[182]
na nag-aabang ng ahas upang
daluhngin. Mga catawn ng pn ng nig ng cahoy na may balt pa,
na gumgalaw at gumiguiwang ang siyang naghhugpong ng
magcabilang ibayo, at cahi't sila'y masasamng tuly, datapuwa't
mainam namng cagamitn sa circo sa pagpapatiwatiwric, bagay na
hind dapat pawal-ng halag: nangagcacatw ang mga bt, bhat sa
log na pinaliliguan, sa mga pagcalagum ng nagdaraang babaeng may


77
snong na bacol, ng matandng lalaking nangnginig sa paglcad at
pinababayang mahlog ang canyang tungcd sa tbig.
Nguni't ang llong nacahihicayat ng pagmamasd ay ang isng
matatawag nating niimos na gbat sa dgat na iyn ng mga lpang
linng. Diya'y may mga ctandtandang mga choy, na gung ang
catawn, at cay lmang nammatay ay pagc tinman ng lintc ang
matas na dlo at nasusunog: ang sabihana'y hind lumalakit sa b ang
apy na iyn at nammatay don din; diy'y may mga pagclalaking
mga batng dinramtan ng terciopelong lmot ng panahn at ng
"naturaleza": humhimpil at nagpapatongpatong sa canilng mga gang
ang alabc na pinacacapit ng uln at ang mga bon ang siyng
nagttanim ng mga binh. Malayang lumalag ang mga cacahuyan:
mga dam, mga dawag, mga tabing na damng gumagapang na
nangagsasalasalabat at nagpapalipatlipat sa is't isng cahoy, bumibitin
sa mga sang, cumacapit sa mga ugt, sa lup, at sa pagc't hind pa
mandin nasisiyahan sa ganit si Flora
[183]
, ay nagttanim siy ng mga
dam sa ibbaw ng dam; nabubuhay ang lmot at ang cbuti sa mga
gahc-gahc na balt ng choy, at ang mga damng dp, mga
cawilwling manunuluyan, ay napapagcamal-an sa canilang mga
pagcyacap sa cahoy na mpagpatuloy.
Iguinagalang ang gbat na iyn: may mga sali't-sling sabing
sinsalit tungcl doon; nguni't ang llong malpit sa catotohanan, at sa
pagca't gay'y siyang hind lubhang pinaniniwalaan at hind naman
napag-aalaman, ay ang sumusunod:
Nang ang baya'y wal cung d isang walang halagang tumpc ng
mga damp, Phin 89at saganang sumsibol pa sa pinacalansangan ang
dam; ng panahng yang pagcagabi ay nanasoc don ang mga us at
mga baboy-ram, dumatng isng raw ang isng matandng castilang
malallim ang mga mat at totoong magalng magwcang tagalog.
Pagcatpos na matingnn at malbot ang mga lp sa magcabicabil,
ipinagtanng niy cung sinosino ang may ar ng cagubatang inaagusan
ng tubig na malacc. Nangagsiharp ang ilng nangagsabing uman'y
sil raw ang may r, at ang guinaw ng matand'y binil sa canil ang
gbat na iyn, sa pamamag-tan ng mga damt, mga hyas at cauntng
salap. Nawal pagctapos ang matand na hind maalaman cung
pano. Pinananaligan na ng tong siy'y "encantado", ng mino ng mga
pastl ang isng caangutng nagbubuhat sa cartig na gbat; canilng
binacs, at ang nsumpungan nila'y ang matandng lalaking bulc na at
nacabtin sa sang ng isng "balt". Nacatatacot na siy ng panahng
buhy pa, dhil sa canyng malalim at malagunlng na voces, dhil sa
malalim niyang mga mat at dhil sa twa niyng walng ngay; nguni't
ngayng siy'y magbigt ay lumiligalig siy sa pagtulog ng mga babae.
Itinapon ng ilng babae sa log ang mga hyas at sinunog ang damt na


78
canyng bigy, at mul ng ilibng ang bangcy sa pn ng balt ring iyn, sino
mang to'y wal ng mangahs na doo'y lumpit. Isng pastl na
naghhanap ng canyng mga hayop, ibinalitang nacakita raw siy ron
ng mga law; nangagsiparon ang mga bnat at nacrinig na sil ng
mga dang. Isng clang plad na nangingibig, na sa pagmimith niyng
mpuna ng sa cany'y nagwwalang bahl, nangcong mtitira siyng
magdamg sa llim ng choy at ipupulupot niy sa pun nit ang isng
mahabang yantc, namaty dahil sa matindng lagnt na sa canya'y
dump kinabucasan ng gab ng canyng pakikipagpustahan. May
pinagsasalitaanan pang mga catha't sali't saling sabi tungcl sa gubat na
iyn.
Hind nag-ilng buwn at naparoon ang isng binatang wari'y
mestizong castl, na ang sabi'y anc daw siy ng nasr, at nanahn sa
sloc na iyn at nangasw sa pagsasaca, lalonglal na sa pagtatanm
ng tn. Si Don Saturnino'y isng binatang malungct ang asal at
lubhng magagalitn, at cung minsa'y malupt; datapuwa't totoong
masipag at masintahin sa paggaw: binacuran ng pader ang
pinaglibingn sa canyng am, na manacnac lamang dinadalaw.
Nang may cagulangan na'y nag-asawa sa isng batang dalagang taga
Maynl, at dito'y nagung anc niya si Don Rafael, na am ni
Crisstomo.
Batangbat pa si Don Rafael ay nagplit nang siy'y calugdn ng
mga tong bukid: hind nalao't pagdaca'y lumag ang pagsasacang
dinal at pinalaganap ng canyng am, nanahn doon ang maraming
to, nangagsiparoon ang maPhin 90raming insc; ang pul ng mga
damp'y nagung isng nayon, at nagcaroon ng isng curang tagalog;
pagcatapos ay nagung isng bayan, namaty ang cura at naparoon si
Fr. Dmaso; nguni't ang libinga't caratig na lupa'y pawang
pinagpitaganan. Nangngahas na maminsanminsan ang mga batang
lalaking mangagsiparoong may mga dalng panghamps at mga bat,
upang lumiguid sa palibot libot at manguha ng bayabas, papaya, dhat
at iba pa, at cung minsa'y nangyayaring sa casalucuyan ng canilng
guingaw, cung canilng pinagmmasdang walng imc ang lubid na
gagalawgalaw buhat sa sang ng choy, lumlagpac ang is dalawng
batng hindi maalaman cung san gling; pagcacagayo'y casabay ng
sigw na:ang matand! ang matanda!canilng ipinagtatapunan
ang mga bungang choy at ang mga panghamps, lumlucso sil sa
mga choy at nangagtatacbuhan sa ibabaw ng malalakng bat at sa
mga cacapaln ng dam, at hind sil tumitiguil hanggng sa macalabs
sa gubat, na nangammutl, humihingal ang ib, ang iba'y umiyac, at
ccaunt ang nangagttawa.


79


Phin 91

XI.
ANG MANGA MACAPANGYARIHAN
M
a
n
g

a
g
h
a
t
i
-
h
a
t
i

c
a
y

a
t


80

c
a
y

'
y

m
a
n
g

a
g
h
a
r
i
.

(
B
a
g
o
n
g

M
a
c
h
i
a
v
e
l
o
)
[
1
8
4


81
]

Sinosino bag ang mga nacapangyayari sa bayan?
Cailn ma'y hind nacapangyari si Don Rafael ng nabubuhay pa
siy, bag man siy ang lalong mayaman doon, malak ang lp at
hlos may tang na loob sa cany ang laht. Palibhasa'y mahinhng
loob at pinagsisicapang huwg bigyng cabuluhn ang laht ng
canyng mga guingaw, hind nagtatag sa byan ng canyng partido
[185]
, at nakita na natin cung paano ang mga paglaban sa cany ng
makita nilang masam ang canyng calagayan.Si Capitang Tiago
caya?Totoo't cung siy'y dumrating ay sinasalubong siy ng
orquesta ng mga nagcacautang sa cany, hinhandugan siy ng pigung
at binbusog siy sa mga lay. Inilalatag sa canyng mesa ang lalong
magagalng na bngang choy; cung nangacacahuli sa pangngaso ng
isng us baboy-ram'y sa cany ang icapat na bahagui; cung
nababat niy ang cainaman ng cabayo ng isng sa cany'y may utang,
pagdatng ng calahating horas ay sumsacanyang cuadra
[186]
na: ang
laht ng it'y catotohanan; nguni't siy'y pinagttawanan at tinatawag
siy sa lihim na Sacristan Tiago.
Ang gobernadorcillo bag cay?
It'y isng clang palad na hind nag-uutos, siy ang sumsunod;
hind nacapagmmura canino man, siy ang minumura; hind naggawa
niy ang maibigan, guingaw sa cany ang calooban ng ib; ang
capalt Phin 92nit'y nannagot siy sa Alcalde mayor ng laht ng sa
cany'y ipinag-utos, ipinagaw at ipinatatag sa cany ng mga ib, na
para manding nanggaling sa bung ng canyng lo ang laht ng iyon;
nguni't dpat sabihin, sa icapupuri niy, na ang catungculang canyng
hwac ay hind niy ninacaw kinamcm: upang tamuhi'y nagcagugol
siy ng limng libong piso, at maraming cadustan, nguni't sa
napapakinabang niy'y canyng inaacalang murangmura ang mga
gugol na iyn.
Cung gayo'y bac cay ang Dios?
Ah! hind nacatitigatig ang mabait na Dios ng mga conciencia at
ng pagcacatulog ng mga mmamayan doon: hind nacapangingilabot
man lamang sa canila; at sacali't msalit sa canil ang Dios sa alin
mang sermn, walng slang naiisip nilng casaby ang pagbubuntng
hining: Cung isa sana ang Dios!... Bahagy na nil nagugunit ang
Dios: lalong malak pa nga ang capagurang sa canila'y ibinbigay ng
mga santo at mga santa. Npapalagay ang Dios sa mga tong iyng
tulad diyn sa mga haring nagllagay sa canyng paliguid ng mga
tinatangi sa pagmamahal na mga lalaki't babae: ang sinusuy lamang
ng baya'y itng canilang mga tinatang.


82
May pagcawangis ang San Diego sa Roma; nguni't hind sa Roma ng
panahng guinuguhitan ng araro ng cuhilang si Rmulo
[187]
ang
canyng mga ct; hind rin sa Romang nacapaglalagd ng mga
cautusan sa sandaigdg sa palilg sa sarili't sa mga ibng dug, hind:
wangis ang San Diego sa casalucuyang Roma, at ang bilang caibhn
lamang ay hind mga monumentong mrmol at mga coliseo ang naroon,
cung d sawaling monumento at sabungng pawid. Ang pinaca-papa sa
Vaticano'y
[188]
ang cura; ang pinaca hr sa Italiang na sa Quirinal
[189]

ay ang alfrez ng Guardia Civil; datapowa't dapat unawing ibabagay
na laht sa sawl at sa sabungng pawid. At dito'y gaya rin doong
palibhasa'y ibig macapangyari ang is't is, nangagpapalagayang ang
is sa canila'y labis (sa macatuwid ay dapat mawal ang is sa canila),
at dito nanggagaling ang wlang lict na samaan ng loob. Ipaliliwanag
namin ang aming sabi, at ssaysayn namin ang caugala't budh ng cura
at ng alfrez.
Si Fr. Bernardo Salv ay yaong bat at hind makibuing
franciscanong sinaysay na namin sa unahn nit. Natatang siya, dahil
sa canyng mga sal at klos sa canyng mga capow fraile, at
llongll na sa napacabalasic na si pr DPhin 93masong canyng
hinalinhn. Siy'y payt, masasactn, halos lagu na lamang nag-isip,
mahigpt sa pagtupd ng Phin 94canyng mga catungculan sa
religin, at mapag-ingat sa carilagn ng canyng pangalan. May isng
buwan lamang na nacararating siy ron, halos ang laht ay nakicapatid
na sa V.O.T.
[190]
, bagy na totoong ipinamamanglw ng canyng
capangagw na cofrada ng Santsimo Rosario. Lumlucso ang
clolowa sa catuwan pagcakita ng nacasabit sa bawa't liig na apat
limng mga escapulario, at sa bawa't bayawng ay isng cordng may
mga buhl, at niyng mga procesin ng mga bangcy mga
fantasma
[191]
na may mga hbitong guinggn. Nacatipon ang sacristn
mayor ng isng mabutbut ng puhunan, sa pagbibil sa pagpapalims,
sa pagca't ganit ang marapat na pagsasalit, ng mga casangcapang
kinakailangan upng mailigts ang clolowa at mabca ang diablo:
talasts ng ang espritung it, na ng una'y nangngahas na sumalansng
ng pamukhan sa Dios, at nag-aalinlangan sa pananampalataya sa mga
wic nit, ayon sa sabi sa librong santo ni Job, na nagpailanglng sa
alng-lang sa ating Panginoong Jesucristo, na gaya ng guinaw namn
ng Edad Media
[192]
sa mga bruja
[193]
, at nananatili, ang sabihan,
hangg ngayn sa paggawa ng gayn din sa mga asuang
[194]
sa
Filipinas; datapowa't tila mandn ngayn ay nagung mahihiying totoo
na, hanggng sa hind macatagl sa pagtingn sa capirasong damt na
kinalalarawanan ng dalawng brazo, at natatacot sa mga buhl ng isng
cordn: nguni't dito'y walng napagkikilala cung d sumusulong namn
ang dunong sa panig na it, at ang diablo'y aayaw sa pagslong, cung
dil caya'y hind malulugdn sa pagbabagong asal, tulad sa laht ng


83
namamahay sa mga cadiliman, sacasacali't hind ibig na sapantahain nating tagly
niy ang mga cahinan ng loob ng isng dalagang llabing-limng tan
lamang.
Alinsunod sa aming sinabi, si pr Salv'y totoong masigasig
gumanap ng canyng mga catungculan; napacasigasig namn, ang sabi
ng alfrez,Samantalang nagsesermontotoong siya'y maibigung
magsermonpinasasarhan niy, ang mga pintuan ng simbahan. Sa
ganitng gaw'y natutulad siy cay Nern
[195]
na ayaw magpaalis
canino man, samantalang cumacanta sa teatro: nguni't guinagawa iyn
ni Nern sa icgagaling, datapuwa't guingaw ang mga bagay na iyn
ng cura sa icasasam ng mga calolowa. Ang laht ng caculangn ng
canyng mga nassacop, ang cadalasa'y pinarurusahan ng mga "multa";
sa pagc't bihrang bihirang namamal siy,; sa bagay na ito'y niiba
siyng lubh cay pri Dmaso, na pinaghuhusay ang laht sa pamamag-
itan ng mga panununtc at panghahamps ng bastong nagttawa pa at
taglay ang magandng hangd. Sa bagay na it'y hind siya
mapaghihinanactn: lubs ang canyng paniniwalang sa pamaml
lamang pinakikipanayaman ang "indio"; ganit ang salit ng isng
fraileng marunong sumulat ng mga libro, at canyng
sinasampalatayanan, sa pagc't hind niy, tinututulan ang an mang
nlilimbag: sa hind pagcmasuwayng ito'y macarraing ang maraming
tao.
Bihrang bihrang namamalo si Fr. Salv, nguni't gaya na nga ng
sabi ng isng sa baya'y matandng filosofo
[196]
, na ang naguiguing
caculangn sa blang ay pinasasagan namn sa tind; datapuwa't hind
rn namn siy mapaghihinanactan tungcl sa ganitng gaw.
Nacapangngilis ng canyng mga ugt ang canyng mga pag-
aayuno
[197]
at pangingilin ng pagcain ng mga lamng-cti na siyng
ikinapaguguing dukh ng canyng dug, at, ayon sa sabihan ng to,
pumpanhic daw ang hangn sa canyng lo.
Ang alfrez, na gaya na nga ng sinabi namin, ang tanging caaway
ng capangyarihang ito sa clolowa, na may pacay na macapangyari
namn sa catawn. Siy lamang ang tang, sa pagca't sinasabi ng mga
babae na tumatacas daw sa cura ang diablo, dahilng sa ng minsang
nangahs ang diablo na tucsuhn ang cura, siy'y hinuli nit, iguinapos
sa paa ng catre at sac pinl ng cordn, at cay lamang siy inalpasn
ay ng macaraan na ang siym na araw.
Phin 95Yaya mang gay'y ang tong pagcatapos ng ganitng
nangyari, makipagcagalt pa sa cay pr Salv ay maipapalagay na
masam pa sa mga abng diablong hind marunong mag-ingat, cay
nga't marapat na magcaroon ng gayng capalaran ang alfrez. Doa
Consolacin cung tawaguin ang canyng guinoong asawa, na isng


84
matandng filipina, na nagpapahid ng maraming mga "colorete"
[198]
at mga
pintura; ib ang ipinangangalan sa cany ng canyng esposo at ng ib
pang mga to. Nanghihigant sa sariling catawn ang alfrez, sa
canyng pagcawalng palad sa matrimonio, na nagpapacalasng
hanggang sa d macamalay-to; pinag-"eejercicio"
[199]
ang canyng
mga sundalo sa arawan at siy'y sumisilong sa llim, cung dil cay, at
it'y siyng lalong madals, pinapagpag niy ng pl ang licd ng
canyng asawa, na cung d man isng "cordero" (tupa) ng Dios na
umalis ng casalanan nino man, datapuwa't nagagamit namn sa
pagbabawas sa cany ng maraming mga cahirapan sa Purgatorio,
sacali't siy'y mparoon, bagay na pinag-aalinlanganan ng
mapamintacasing mga babae. Nangaghahampasang magalng ang
alfrez at si Doa Consolacing parang nangagbbiruan lamang, at nag-
aalay silng walng bayad sa mga capit-bahay ng mga pnoorin:
"concierto vocal" at "instrumental"
[200]
ng apat na camy, mahin,
malacs, na may "pedal"
[201]
at laht.
Cailn mang dumrating sa tainga ni pr Salv ang mga
escndalong
[202]
it, siy'y ngumngit at nagcucruz at nagdrasal
pagcatapos ng isng Am naPhin 96min; cung tinatawag siyng
"carca"
[203]
, mapagbanalbanalan, "carlistn"
[204]
, masakm, ngumngit
rin si pr Salv at lalong nagdrasal. Cailn ma'y ipinagbibigay alm
ng alfrez sa ilang castilang sa cany'y dumadalaw ang sumusunod na
casabihn:
Paparoon b cay sa convento upang dalawin ang "curita"
[205]

"Mosca, muerta
[206]
? Mag-ingat cay! Sacali't anyayahan cayng
uminm ng chocolate, bagay na aking pinag-aalinlanganan!.. nguni't
gayn man, cung cay'y aanyayahan, cay'y magmasd. Tinawag ang
alila't sinabing: "Fulanito, gumaw ca ng isng "jcarang"
[207]

chocolate; eh?"Cung gay'y mtira cayng walng an mang agam-
agam; nguni't cung sabihing: "gumaw ca ng isng "jcarang"
chocolate, "ah"?"Pagc gay'y damputin niny ang inyng
sombrero at yumao cayng patacb.
Bakit?ang tanng ng causap na nagugulatnanglalason p
b sa pamamag-itan ng chocolate? Carambas
[208]
!
Ab, hind namn npacagayn!
At paano, cung gayn?
Pagca chocolate eh? ang cahuluga'y malapot, at malabnw
pagca chocolate ah?
[209]

Nguni't inaacal naming ito'y bintng lamang ng alferez; sapagc't
ang casabihng ito'y cabalitang guinagaw rin daw ng maraming mga


85
cura. Ayawn lamang cung ito'y talagng ugal na ng boong capisanan ng mga
fraile ...
Upang pahirapan ang cura, ipinagbabawal ng militar, sa udyc ng
canyng asawa, na sino ma'y huwag macagal pagcatugtg ng icasiyam
na horas ng gabi. Sinasabi ni Doa Consolacing d umano'y canyang
nakita ang cura, na nacabarong pinya at nacasalact ng nt't ng huwag
siyang makilala, na naglbot na malalim na ang gab. Nanghhiganti
naman ng boong cabanalan si Fr. Salv: pagcakita niyang pumapasoc sa
simbahan ang alfrez, lihim na nag-uutos sa Phin 97sacristang isar
ang laht ng mga pint, at nagpapasimul ng pagsesermn hanggng sa
mpikit ang mga mat ng mga santo at ibulng sa cany ng calapating
cahoy na na sa tapt ng canyng lo, ang larawn bag ng Espritung
Dios, na siy na, alang-alang! Hind dahil dito'y nagbabagong ugli
ang alfrez, na gaya rin ng laht ng hind marurunong magbalc-lob:
lumlabas sa simbahang nagttungayw, at pagcsumpong sa isng
sacristan alil ng cura'y pinipiit, binbugbog at pinapagpupunas ng
sahg ng cuartel at ng bahay niyng sarili, na pagc nagcacagayo'y
lumilinis. Pagbabayad ng sacristan ng multang ipinarurusa ng cura,
dahil sa hind niy pagsipt, canyng ipinauunw, ang cadahilanan.
Dinringig siyng walng kib ni Fr. Salv, ilinligpit ang salap, at ang
nang guingawa'y pinawwal-an ang canyng mga cambng at mga
tpa at ng doon sil manginain sa halamanan ng alfrez, samantalang
humahanap siy ng isng bagong palatuntunan sa isng sermng lalong
mahab at nacapagpapabanal. Datapuwa't hind naguiguing hadlng
ang laht ng it, upang pagcatapos ay mangagcam'y at magsalitaan ng
boong cahinusayan, cung sil'y magkita.
Pagc, itinutulog ng canyang asawa ang calasingn humhilic
cung tanghal, hind maaway ni Doa Consolacin ang alfrez,
pagcacgayo'y lumlagay sa bintan't humhitit ng tabaco at
nacabarong franelang azul. Palibhasa'y kinassusutan niy ang
cabataan, mul sa canyng kinlalagya'y namaman, siy ng canyng
mga mat, sa mga dalaga, at sil'y canyng pinpintasan. Ang mga
dalagang itng sa cany'y nangatatacot, dumaraang kimingkim, na d
man lamang maitunghy ang mga mat, nangagdudumal ng paglacad
at pinipiguil ang paghing. May isng cabanalan si Doa Consolacin:
tila mandin hind siy nananalamin cailn man.
Ito ang mga macapangyarihan sa bayang San Diego.



86

Phin 98

XII.
ANG LAHAT NANG MANGA SANTO
[210]

Marahil ang bugtng na bagay na hind matututulang ikinatatang
ng to sa mga hyop ay ang paggalang na inihhandog sa mga
namamatay.
Sinsaysay ng mga historiador
[211]
na sinasamba at dindios nil
ang canilng mga nn at magugulang; ngay'y tumbalc ang
nangyayari: ang mga paty ang nagcacailangang mamintuh sa mga
buhy. Sinasabi rin namng iniingatan ng mga taga Nueva Guinea sa
mga caja ang mga but- ng canilng mga paty at nakikipagsalitaan sa
canil; sa pinacamarami sa mga bayan ng Asia, Africa at Amrica'y
hinahayinan ang canilng mga paty ng lalong masasarp nilng mga
pagcain, ang mga pagcaing minmasarap ng mga paty ng panahng
sil'y nabubuhay, at nangagppiguing at inaacal nilng dumdalo sa
mga pigung na it ang mga paty. Ipinagttay ng mga taga Egipto ng
mga palacio ang mga paty, ang mga musulmn nama'y
ipinagppagaw, sil ng maliliit na mga capilla, at ib pa; datapowa't
ang bayang maestro sa bagay na it, at siyng lalong magalng ang
pagcakilala sa ps ng tao'y ang bayan ng Dahomey
[212]
. Nattalastas
ng mga maiitm na it, na ang to'y mapanghigant, at sa pagca't gay'y
sinasabi nilng upang mabigyang catowan ang namaty, wal ng
lalong magalng cung d ang patayn sa ibabaw ng pinaglibingan sa
cany ang laht ng canyng mga caaway; at sa pagc't ang to'y
malulugdng macaalam ng mga bagay-bagay, sa tan-tao'y
pinadadalhn siy ng isng "correo" sa pamamag-itan ng linaplp na
balt ng isng alipin.
Tayo'y niiba sa laht ng iyn. Bag man sa nababasa sa mga sulat
na naPhin 99uukit sa mga pinaglibingan, halos wal sino mang
naniniwalang nagpapahingalay ang mga paty, at lal ng hind
pinaniniwalang sumasapayp. Ang lalong pinacamagalng mag-sip
ay nangag-aacalang sinsanag pa ang canilng mga nn sa thod sa
Purgatorio, at cung di siy mpacasam (mapasainfierno bag),


87
masasamahan pa niy, sil roon sa mahbang panahn. At ang sino mang ibig
tumutol sa amin, dalawin niy ang mga simbahan at ang mga libingan
sa boong maghapong it, magmasd at makikita. Datapowa't yamang
tayo'y na sa bayan ng San Diego, dalawin natin ang libingan dito.
Sa dacong calunuran, sa guitn ng mga palaya'y nroroon, hind
ang ciudad, cung d ang nayon ng mga paty: ang daan ng pagparoo'y
isng makitid na lands, maalabc cung panahng tag-nit, at
mapammangcan cung panahng tag-uln. Isng pintang cahoy, at
isng bcod na ang calahati'y bat at ang calahati'y cawayan ang tila
mandin siyng ikinhihiwalay ng libingang iyn sa bayan ng mga
buhy; datapowa't hind nahihiwalay sa mga cambng ng cura, at sa
ilng baboy ng mga calapt bhay, na pumapasoc at lumlabas doon
upang mangagsiyasat sa mga libingan mangagcatow sa gayng pag-
iis.
Sa guitn ng malang na bacurang iyn may nacatayng isng
malaking cruz na cahoy na natitiric sa patungang bat. Inihapay ng
uns ang canyng INRI na hoja de lata, at kinatct ng uln ang mga
letra. Sa paanan ng cruz, tlad sa tnay na Glgota
[213]
, samasamang
nbubunton ang mga bung ng lo at mga but-, na ang walng
malasakit na maglilbing ay itinatapon doon ang canyng mga
nahuhucay sa mga libingan. Diy'y mangaghhintay sil, ang lalong
malapit mangyari, hind ng pagcabhay na mag-ul ng mga paty, cung
d ang pagdatng doon ng mga hyop at ng sil'y painitin ng canilng
mga tubg at linisin ang canilng malalamig na mga cahubdn.
Nmamasdan sa paliguidliguid ang mga bagong hcay: sa dco rito'y
hupyc ang lp, sa dco roo'y anyng bundc-bunducan namn.
Sumsibol doo't lumlag ng minam ang tarambulo't pandack; ang
tarumbulo'y ng tundin ang mga bint ng canyng matitinc na mga
bnga, at ng dagdg namn ng pandacak ang canyng amy sa amy
ng libingan, sacali't it'y Phin 100walng casucatng amoy. Gayn
ma'y nasasabgan ang lp ng ilng maliit na mga bulaclac, na gaya rin
namn ng mga bungng iyng ang Lumikh lamang sa canil ang
nacacakilala na: ang ngit ng mga bulaclc na iy'y maputl at ang
halimyac nil'y ang halimyac ng mga baunan. Ang dam at ang mga
gumagapang na dam'y tumtakip sa mga sloc, umuucyabit sa mga
pader at sa mga "nicho"
[214]
, na an pa't dinramtan at pinagganda
ang hubd na capangtan; cung minsa'y pumapasoc sa mga gahc na
gaw ng mga lindl, at inililihim sa mga nanonood ang mga
cagalanggalang na mga libingang walng lamn.
Sa horas ng pagpasoc namin ay bingaw ang mga hayop; ang
mangisangisang baboy lamang, hayop na mahirap papaniwalin, ang
siyng sumisilip ng canyng maliliit na mga mat, isinusungaw ang lo


88
sa isng malakng gang ng bacod, itinatas ang ngus sa hngin at wari'y
sinasabi sa isng babaeng nagdrasal:
Howg mo namng cacanin laht, tirhn mo ac nang caunt,
ha?
May dalawng lalaking humuhucay ng isng baunan sa malapit sa
pader na nagbabalang gumh: ang is, na siyng maglilbing ay
walng cabahbahl; iniwawacsi ang mga gulogd at ang mga but,
na gaya na pag-aabsng ng isng maghahalamn ng mga bat at mga
sangng tuy; ang is'y nangnganingan, nagpapawis, humhitit at
lumlur may't may.
Pakinggn mo!anang humhitit, sa wcang tagalog.Hind
cay magalng na cat'y humcay sa ibang lugar? Ito'y bagng bgo.
Pawang bgo ang laht ng libng.
Hind na ac macatagl. Ang but-ng iyng iyng pinutol ay
dumrug pa ... hm! at ang mga buhc na iyn?
Nac, napacamaselang ca naman!ang ipinagwc sa cany
ng isAng icaw ma'y escribiente sa Tribunal! Cung humcay ca
sanang gya co ng isng bangcy na dadalawampong araw pa, sa gab,
ngitngit ng dilm, umulan ... namaty ang farol cong dal....
Kinilabutan ang casama.
Naals ang pagcapac ng cabaong, umaalingsaw ... at mapilitan
cang pasann mo ang cabaong na iyn, at umulan at camng dalaw'y
cpuw bas at....
Kjr!....At bkit mo hincay?...!
Tiningnan siy ng maglilbing ng boong pagtatac.


89

Phin 101Bkit?...nalalaman co b? Ipinag-tos sa king
hucyin co!
Sino ang nag-tos sa iy?
Napaurong ng caunt ang maglilbing at pinagmasdn ang canyng
casama, mul sa pa hangng lo.
Ab! tila ca namn castil! ang mga tanng dng iyn ang
siyng guinaw sa akin pagcatapos ng isng castil, datapuwa't sa
lihim. Ngay'y ssagutn cat, ng gaya ng pagcsagot co sa castil:
ipinag-tos sa akin ng curang malak.
Ah! at an ang guinaw mo sa bangcy pagcatpos?ang
ipinagpatloy na pagtatanng ng maselang.
Diablo! cung d co lamang icw nakikilala at natatalastas cung
icw ay "lalaki", sasabihin cung icw ay tnay ngang castilang civil:
cung magtanng ca'y tlad din sa cany. Gayn ...ipinag-utos sa akin
ng curang malakng siy'y ilibng co sa libingan ng mga insc, nguni't
sa pagc't totoong mabigt ang cabaong at maly ang libingan ng mga
insc....


90
Ayaw! ayaw! ayaw co ng humcay!ang isinalabat ng causap na lips
ng pangingilabot, na binitiwan ang pla at umahon sa hcay;akng
nbaac ang b-o ng isng lo at nanganganib acng bac hind ac
patulugun sa gabng it.
Humalakhc ang maglilbing ng canyng makitang samantalang
umaalis ay nagcucruz.
Unti-unting nappun ang libingan ng mga lalaki't mga babeng
pwang nangacalucs. Ang ib'y nangaghhanap na maluat ng baunan;
sil-sil'y nangagtatatalo, at sa pagca't hind mandn sil
mangagcasund, sil'y nangaghhiwalay at bawa't is'y lumluhod cung
san lalong minamagaling niy,; ang mga ib, na may mga "nicho" ang
canilng mga camag-anac, nangagssindi ng malalakng candil at
nangagdrasal ng taimtm; naririnig din namn ang mga buntng
hining at mga hagulhl, na pinacalalabis pinipiguil. Narringig na
ang alingawngaw ng "orpreo, orpresis" at "requiemeternams."
Nsoc na nacapugay ang isng matandng lalaki. Marami ang
nangagtaw pagcakita sa cany, ikinunt ang mga klay ng ilng mga
babae. Tila mandn hind pinpuna ng matandng lalaki ang gayng
mga ipinakikita sa cany, sa pagc't napatungo siy sa buntn ng mga
bung ng lo, lumuhd at may hinanap sa loob ng ilng sandal sa mga
but-; pagcatapos ay maingat na inisaisng ibinucd ang mga bung ng
lo, at sa pagca't hind mandn makita niy ang canyng hinahanap,
umilng, lumngap sa magcabicabil at nagtanng sa maglilbing.
Oy!ang sinabi sa cany.
Phin 102Tumunghy ang maglilbing.
Nalalaman mo b cung saan naroon ang isng magandng
bung ng lo, maputng tulad sa lamn ng niyg, walng
caculangculang ang mga ngpin, na inalagy co sa paann ng cruz, sa
ilalim ng mga dahong iyn?
Ikinibt ng maglilibing ang canyng mga balcat.
Masdn mo!ang idinugtng ng matand, at ipinakita sa
cany, ang isng plac na salap,wal aco cung hind it, nguni't
ibbigay co sa iy cung makita mo ang bungng iyn.
Pinapagdilidili siy, ng ningnng ng salap, tinanw ang buntunan
ng mga, but, at nagsalit:
Wal b roon? Cung gay'y hind co nalalaman. Nguni't cung
ibig niny'y bbigyan co p cay ng ib.


91
Catulad ca ng baunang iyng hinuhucay!ang winca sa cany ng
matandng lalaking nangnginig ang voces;hind mo nalalaman ang
halag ng nawawal sa iyo. Sino ang ililibing sa hcay na iyn?
Nalalaman co b cung sino? Isng paty ang illibing diyan!
ang sagt na nayyamot ng maglilibing.
Tulad sa baunan! tulad sa baunan!ang inulit ng matandng
lalaking nagttawa ng malungcot;hind mo nalalaman ang iyong
hinuhucay at ang iyong nilalamon! Hcay! hcay!
Samantala'y natapos ng maglilbing ang canyng gaw; dalawng
nacatimbng lupang bas at mapulpul ang na sa magcabilang tab ng
hcay. Cumha sa canyng salact ng hich, ngumang at
pinagmasdmasd na may anyng tang ang mga nangyayari sa canyng
paliguid.


Phin 103

XIII.
MGA PAUNANG TANDA NANG UNOS
Nang sandalng lumlabas ang matandng lalaki, siy namng
pagtiguil sa pasimul ng bagts lands ng isng cocheng tila mandn
maly ang pinanggalingan, punngpun ng alabc at nagpapawis ang
mga cabayo.
Umibs si Ibarra sa cocheng casund ng isng allang matandng
lalaki; pinaalis ang coche sa isng galw lamang ng lo at napatungo sa
libingang walng kib at malungct.
Hind itinulot ng aking sakt at ng aking mga
pinangangasiwang ac'y macabalc dito!ang sinasabi ng matandng
lalaki ng boong cakiman;sinabi ni Capitang Tiagong siy na ang


92
bahalang magpatay ng isng "nicho"; datapuwa't tinanimn co ng mga bulaclc
at isng cruz na ac ang gumaw....
Hind sumagt s Ibarra.
Diyan p sa licd ng malakng cruz na iynang
ipinagpatuloy ng alil, na itinutur ang isng sloc ng sil'y macapasoc
na sa pintan.
Lubhng natitigagal ng ang caisipn ni Ibarra, cay't hind niy
nahiwatigan ang pagtatac ng ilng to ng siy'y canilng makilala, na
tumiguil sa canilng pagdarasl at sinundn siy ng tingn, sa lak ng
pangguiguilalas.
Nag-iingat ang binat ng paglacad, pinangingilagan niyng
dumaan sa ibabaw ng mga pinaglibingan, na madalng nakikilala sa
cahupyacn ng lp. Tinatapacan niy ng una, ngay'y iguinagalang
niy; gayn din ang pagcaclibing sa canyang am. Humint siy
pagdatng sa cabilng daco ng cruz at tumingn sa palibotlibot.
Nmangh at napatigagal ang canyng casama; hinahanap niy ang
bacs sa lpa ay wal siyng makitang cruz saan man.
Dito cay?ang ibinbulong;hind doon; nguni't hincay
ang lp.
Tinitingnan siy ni Ibarra, na totoong masam ang lob.
Siy ng!ang ipinagpatuloy,nattandaang cong may isng
bat sa tab; Phin 104may caiclan ang hcay niyao'y may sakt ang
maglilibing, cay't isng casam ang siyng napilitang humcay
datapuwa't ittanong natn sa cany cung an ang guinaw sa cruz.
Pinatunguhan nil ang maglilibng, na nagmmasid sa canil ng
boong pagtatac.
Yumucd it sa canil, pagcapugay ng canyng salact.
Maipakikisabi p b niny sa amin cung aln ang hcay na
do'y dating may isng cruz?ang tanong ng all.
Tiningnan ng tinatanong ang lugar at nag-isp sip.
Isng cruz bang malak?
Op, malak,ang pinapagtibay na sagt ng matandng lalaki
ng boong catuwan, at tinitingnan niy ng macahulugn si Ibarra, at
sumay namn ang mukh nit!
Isng cruz na may labor at may taling oway?


93
Siy ng! siy ng! iyn ng! iyn ng!at iguinuhit ng alil sa lup
ang isng anyng cruz bizantina
[215]
.
At may tanm na mga bulaclc sa hcay?
Mga adelfa, mga sampaga at mga pensamiento! iyn ng!
ang idinugtng na malak ang tow, at inalayan niy ng isng tabaco
ang maglilbing.
Sabihin nga niny sa amin cung aln ang hcay at cung san
naroon ang cruz.
Kinamot ng maglilbing ang tainga't sumagt na naghhicab:
Ab ang cruz!... akin ng sinnog!
Sinnog? at bkit niny sinnog?
Sa pagc't gayn ang ipinag-tos ng curang malak.
Sno b ang curang malak?ang tanng ni Ibarra.
Sno? Ang nanghhampas, si par Garrote.
Hinapls ni Ibarra ang canyng no.
Datapuwa't masasabi p b niny sa amin man lamang ang
kinalalagyan ng hcay? Dapat ninyng matandaan.
Ngumit ang maglilbing.
Wal na riyn ang paty!ang mulng isinagt ng boong
catahimican.
An p ang sabi niny?
Ab!ang idinugtng ng tong iyng ang any'y nagbbir;
ang naguing Phin 105capalt niy'y isng babaeng inilibng co roong
may isng lingg na ngayn.
Nauull p b cay?ang itinanong sa cany ng all,
diyata't wal pa namng isng tang siy'y aming inillibing.
Tunay nga iyn! marami ng buwan ang nacaraan mul ng
siy'y aking hucayi't cuning ul sa baunan. Ipinag-utos sa aking siy'y
hucayin co ng curang malak, upang dalhin sa libingan ng mga insc.
Nguni't sa pagk't mabigt at umulan ng gabng yan....
Hind nacapagpatuloy ng pananalit ang to; umudlt sa
pagcguitl ng makita ang any ni Crisstomo, na dinaluhng siy't
sac siy tinangnn sa camy at ipingwagwagan.


94
At guinaw mo ba?ang tanng ng binatang ang any ng pananalita'y
hind namin maisaysay.
Howg po cayng magalit, guinooang sagt ng maglilbing
na namumutla't nangnginig;hind co po namn siy inilbing sa
casamahn ng mga insc. Mabuti pa ang malnod cay sa mapasama sa
mga inscang wica coat siy'y iniabsng co sa tubig!
Inilagy ni Ibarra ang canyng mga camay sa magcabilang balicat
ng maglilbing at mahabang oras na siy'y tinitigan ng tinging hind
maisaysay cung anng big sabihin.
Icw ay wal cung d isng culang palad!ang sinabi, at
umals na daldaling tinatahac ang mga but, mga hcay, mga cruz, na
parng sang sir ang sip.
Hinhaplos ng maglilbing ang canyng bsig at bumbulong:
Ang guingawang mga caligalign ng mga paty! Binugbg
ac ng bastn ng pring malak, dahilng ipinahintulot cong ilibng ang
paty na iyn ng aco'y may sakt; ngayo'y caunt ng balin nit ang
aking bsig, dahil sa pagcahucay co ng bangcy. It nga namng mga
castil! Marahil pa'y alisn ac nit ng aking hnap-bhay!
Matlin ang lacad ni Ibarra na sa maly ang tanw; sumsunod
sa canyng umiyac ang allang matandng lalaki.
Llubog na lamang ang raw; macacapl na mga dilm ang siyng
lumalatag sa Casilanganan; isng hanging mainit ang siyng
nagpapagalaw sa dlo ng mga choy at nagpaparang sa mga
cawayanan.
Nacapugay na lumalacad si Ibarra; sa canyng mga mat'y walang
bumabalong na isng lh man lamang, walng tumatacas sa canyng
dibdib chi't isng buntng hining. Lumalacad na parang may
pinagtatanauan, marahil sa Phin 106pagtacas sa anino ng canyng
am, bac namn cay sa dumdating na uns. Tinhac ang bya't
lumabs sa luwl, tinungo yang lmang bhay na malaon ng panahng
hind tinutungtungan. Naliliguid ang bahay na iyn ng pader na
sinsibulan ng mga damng macacapl ang dahon, tila mandin siy'y
hinuhudyatn; bucs ang mga bintn; umugoy ang ilng-lang at
ipinpagaspas ng boong casayahan ang canyng mga sangng htic ng
mga calapati na nagpapaliguidliguid sa matibong na bubng ng
canilng tahanang na sa guitna ng halamanan.
Nguni't hind pinpansin ng binat ang caligayahng itng
inhhandog sa canyng pagbalc sa lmang bhay: nacapc ang
canyng mga mat sa any ng isng sacerdoteng canyng


95
macacasalubong. It'y ang cura sa San Diego, yaong laguing nagdidilidiling
franciscano na ating nakita, ang caaway ng alfrez. Tiniticlop ng
hangin ang canyng malapad na sombrero; ang canyng hbitong
guinggo'y dumirikit sa canyng catawn at ipinakikita ang anyo nito; na
an pa't nmamasid ang canyng mga payt na htang may pagc
sacng. Sa cna'y may hwac na isng bastng palasang may tampc na
gring. Non lamang nagcakita silng dalaw ni Ibarra.
Pagsasalubong nil'y sandalng humint ang binata't siy'y
tinitigan; iniiwas ni Fr. Salv ang canyng mga mat at
nagpaconowarng nallibang.
Sandalngsandali lamang tumagl ang pag-aalinlangan: malicsng
linapitan siy ni Ibarra, pinatiguil at idinin ng boong lacs ng canyng
camy na ipinatong sa balicat ng pr, at nagsalitng halos bahagy na
mawatasan:
An ang guinaw mo sa aking am?ang itinanng.
Si Fr. Salvng namutl, at nangatl ng mabasa niy ang mga
damdaming nalalarawan sa mukh ng bint'y hindi nacasagt;
nawaln ng diw.
An ang guinaw mo sa aking am?ang mulng itinanng na
nalulunod ang voces.
Ang sacerdoteng untunting nahtoc, dahil sa camy na sa cany'y
nagdriin ay nagpumilit at sumagt:
Cay po'y nagcacamal; wal acng guinagawang an man sa
inyng am.
Anng wal?ang ipinagpatuloy ng bint, at sac siy idinin
hanggng sa siy'y mpaluhod.
Hind p, sinasabi co sa iny ang catotohanan! ang aking
hinalinhn, si pr Dmaso ang may cagagawn....
Ah!ang sinabi ng binata't siy'y binitiwan at bago tumampl
sa noo. At iniwan ang abng si Fr. Salv at dalidling tinungo ang
canyng sariling bhay.
Samantala'y dumatng ang alil at tinulungan sa pagtindg ang
fraile.


96


Phin 107

XIV.
ANG ULOL NA SI TASIO ANG FILOSOFO
Nagllacad sa mga lansngang walng tinutungo't walng iniisip
ang cacaibng matandng lalaki.
Nag-aral siy ng una ng Filosofa, at inwan niya ang pag-aral sa
pagsund sa canyng inng matand na; at hind niy ipinagpatuloy ang
pag-aaral, hind sa caculangan ng magugugol at hind rin sa caculangan
ng cya ng pag-isip: tumguil siy ng pag-aral, dahiln ng sa pagc't
mayaman ang canyng in, at dahilan sa ayon sa sabiha'y matalas ang
canyng sip. Natatacot ang mabat na babaeng magung pants ang


97
canyng anc at macalimot sa Dios, cay nga't siy'y pinapamil, sa siy'y
magpr wan niy ang colegio ng San Jos. Nang panahn pa
namng iy'y siy'y may naiibigang babae, cay't pinil niy ang wan
ang colegio at nag-asawa siy. Hind lumamps ang isng tan at siy'y
nabo at naulila; guinaw niyng aliwan ang mga libro upang siy'y
macaligts sa calungcutan, sa sabong at sa pagca walng guingaw.
Datapowa't lubhng nawili sa mga pag aaral at sa pamimil ng mga
libro, hanggng sa mapabayaan niy ang sariling pamumuhay, cay't
siy'y unti-unting naghrap.
Tinatawag siyng Don Anastasio filsofo Tasio ng mga tong
may pinagaralan, at ang mga masasam ang tr, na siyng lalong
marami, tinatawag siyng Tasiong ul-l, dahil sa hind caraniwang
canyng mga caisipn at cacaibang pakikipagcapowa-to.
Ayon sa sinabi na namin, ang hapo'y nagbabalang magca uns;
liniliwanagan ang ab abng langit ng ilng kidlt; mabigt ang alng-
lang at totoong maalis-s ang hangin.
Wari'y nalimutan na ng filsofo Tasio ang canyng kinallugdang
bung ng ulo; ngay'y ngumingiting pinagmmasdan ang maiitim na
panganurin.
Phin 108Sa malapt sa simbaha'y nasalubong niy ang isng
tong naca chaqueta ng alpaca at daladala sa camy ang may mahigut
na isng arrobang candl at isng bastng may borlas, blang sagusag
ng punong may capangyarihan.
Tila po cayo'y nattow?ang tanng nit sa wcang tagalog.
Siya nga p, guinoong capitan; nattow ac sa pagc't may is
acng inaasahan.
Ha? at alin ang inyng inaasahang iyn?
Ang uns!
Ang uns! Nag-aacl b cayng malig?ang tanng ng
gobernadorcillo ng palibc, na minamasdan ang dukhng pananamt ng
matandng lalaki.
Malg ac ... hind masam, lalong lal na pagc nacatitisod
ng isng dumi!ang sagt ni Tasio, na palibc din namn ang any ng
pananalita, bag man may pagca pagpapawalng halag sa canyng
causapnguni't naghhintay ac ng llong magalng.
At an p b iyn?


98
Ilng mga lintc na pumaty ng mga to at sumnog ng mga bhay.
Hingn na ninyng paminsanan ang gnaw!
Nararapat tayong laht, cay at acng gunawin! Dal p niny
riyan, guinoong capitan, ang isng arrobang candlang gling sa
tindahan ng insc; may mahigut ng sampng tang aking ipinakikiusap
sa bawa't bgong capitang bumbili ng pararrayos
[216]
, at
pinagtatawanan ac ng laht; gayn ma'y bumibili ng mga "bomba" at
mga "cohete", at nangagbabayad ng mga repique ng mga campn.
Hind lamang it: kinbucasan ng pakikiusap co sa iny, nagbilin p
cay sa mga magtutunw na insc ng isng "esquilang" lay cay Santa
Brbara, gayng nasiyasat na ng carunungang mapanganib ang
tumugtg ng mga campan sa mga araw na may uns. At sabihin p
niny sa akin, bakit p b ng tang 70 ng mahulog ang isng lintc sa
Binyng, doon pa namn nahlog sa campanario at iguinib ang relj
sac isng altar? An ang guinagaw ng esquilita ni Santa Brbara?
Phin 109Nang sandalng iyo'y cumislp ang isng kidlt.
Jess, Mara y Jos! Santa Brbarang mahl!ang ibinulng
ng capitang namutl at nagcruz.
Humalakhc si Tasio.
Cay'y carapatdapat sa pangalan ng inyng pintacasi!an
Tasio sa wicang castil, tinalicdn ang capitan at tumngo sa simbahan.
Nagttayo ang mga sacristan sa loob ng simbahan ng isng
"tmulo"
[217]
na nalilibot ng mga malalaking candilang natitiric sa mga
candelabrong choy. Ang tmulong yao'y dalawng mesang malalakng
pinagpatong at nattacpan ng damt na maitm, na may mga listng
puti; sa magcabicabila'y may napipintang mga bung ng lo.
Iyn ba'y patungcl sa mga clolowa sa mga candil?ang
itinanng.
At ng makita niy ang dalawng batang lalaking may sampng
tan ang is at ang is'y may malapit sa pit, lumapit sa canilng hind
na hinantay ang sagt ng mga sacristn.
Sasama ba cay sa akin, mga bta?ang itinanng sa canil.
May hand sa iny ang inyng nanay na isng hapunang marapat sa
mga cura.
Aayaw po caming paalisin ng sacristan mayor hanggang hind
tumutugtog ang icawalng horasang sagt ng pinacamatand.


99
Hinihintay co pong msingil ang aking "sueldo" upang maibigay co sa aking in.
Ah! at san b cay paparoon?
Sa campanario p upang dumubls sa mga clolowa.
Pasasacampanario cay? cung gay'y cay'y mag-ingat!
howg cayng lalapit sa mga campan hanggng umunos!
Umals sa simbahan, pagcatapos na masundn ng isng titg na
may habg ang dalawng batang pumapanhic sa mga hagdanang
patungo sa coro.
Kinuscs ni Tasio ang mga mat, tumingn ul sa langit at
bumulng: Ngay'y dramdamin cong mahulog ang mga lintc.
At nacatungng pumaroon sa labs ng byang nag-iisip-isip.
Duman p muna cay!ang sabi sa cany sa wicang castl ng
isng matimys na voces mul sa isng bintan.
Tumunghy ang filsofo, at canyng nakita ang isng lalaking
may tatlomp tatlompo't limang tang sa cany'y ngumit.
Phin 110An p b ang inyng binabasa riyn?ang tanng
ni Tasio, na itinutur ang isng librong hawac ng lalaki.
Isng librong pangcasalucuyan: "Las penas que sufren las
benditas nimas del Purgatorio!"
[218]
ang isinagt ng causap na
ngumingit.
Nac! nac! nac!ang wic ng matandng lalaki sa
sarisaring "tono" ng voces, samantalang pumapasoc sa bhay;
totoong matalas ang sip ng cumath niyn.
Pagcapanhc niy ng hagdanan ay tinanggp siy ng boong
pakikipag-ibigan ng may bhay na lalaki at ng canyng asawa. Don
Filipo Lino ang pangalan ng lalaki at Doa Teodora Via namn ang
babae. Si Don Filipo ang siyng teniente mayor at siyng pn ng isng
"partidong" halos ay "liberal"
[219]
, sacali't matatawag it ng gayn, at
cung sacaling mangyayaring magcaroon ng mga "partido" sa mga
bayan ng Filipinas.
Nakita p ba niny sa libingan ang anc ng nasirang si Don
Rafael na bagong carrating na galing sa Europa?
Op, nakita co siy, ng siy'y lumlunsad sa coche.


100
Ang sabihana'y naparoo't upang hanapin ang pinaglibingn sa canyng
am ... Marahil cakilakilabot ang canyng pighat ng maalaman....
Ikinibt ng filsofo ang canyng mga balicat
[220]
.
Hind p b dinramdam niny ang casaliwang palad na
iyan?ang tanng ng guinoong babaeng bt pa.
Talasts na p ninyng ac'y is sa anim na nakipaglibing sa
bangcy; ac ang humarap sa Capitan General ng aking makitang ang
laht dito'y hind umimic sa gayng calakilakihang capusungn,
gayng cailn ma'y minamagaling co ang paunlacn ang tong mabait
cung nabubuhay pa cay sa cung paty na.
Cung gay'y bakit?
Datapuwa't hind p ac sang-ayon sa pagmamanamana ng
caharan. Alang-lang sa caunting dugong insc na bigy sa akin ng
aking in, sumasang-ayon ac ng caunt sa caisipan ng mga insc:
pinaunlacan co ang am dahil sa anc, nguni't hind ang anc dahil sa
am. Na ang bawa't is'y tumanggp ng gantng pl ng caparusahn
dahil sa canyng mga gaw; datapuwa't hind dahil sa mga gaw ng ib.
Nagpamisa p b cay ng patungcol sa inyng nasrang asawa,
alinsunod Phin 111sa hatol co sa iny cahpon?ang itinanng ng
babae nagbago ng pinasasalitaanan:
Hind!ang sagt ng matandng lalaking ngumingiti.
Sayang!ang isinagt ng babaeng tagly ang tnay na
pagpipighat;casabihng hanggang sa icasampong oras ng umaga
bcas, ang mga calolowa'y malayang naglilibot at naghihintay ng sa
canil'y pagbibigy guinhawa ng mga buhy; na ang isng misa sa mga
panahng it'y catimbng ng lim anim na misa sa mga ibng araw
ng isng tan, ayon sa sabi ng cura, caninang umaga.
Mainam! Sa macatuwd ay mayroon tayong isng caaliw-alw
na taning na dapat nating samantalahin?
Nguni't Doray!ang isinabad ni Don Filipo;talastas mo ng
hind naniniwl si Don Anastasio sa Purgatorio.
Na hind ac naniniwal sa Purgatorio?ang itinutol ng
matandng lalaking tumitindig na sa canyng upuan.Diyata't pati ng
"historia" ng Purgatorio'y aking nalalaman!
Ang historia ng Purgatorio!ang sinabing pusps ng pagtatac
ng mag-asawa. Tingnn ng natin! Saysayin niny sa amin ang
historiang iyn!


101
Hind pal niny nalalaman ay bakit cayo'y nangagpapadal roon ng
mga misa at inyng sinasabi ang mga pagcacahirap doon? Magaling!
yamang nagpapasimul na ng pag-uln at tla mandn ttagal,
magcacapanahn tayo upang howag tayong mayamtang isinagt ni
Tasio, at saca nag-isp-sip.
Itiniclp ni Don Filipo ang librong canyng tangan, at umup sa
canyng tabi si Doray, na nhahandang huwag maniwl sa laht ng
sasabihin ni Tasio. Nagpasimul it sa paraang sumusunod:
Malaon pang totoo bago manaog ang ating Panginoong
Jesucristo'y may Purgatorio na, at ito'y na sa calaguitnaan ng lp, ayon
cay pr Astete, sa malapit sa Cluny, ayon sa monjang sinasabi ni pr
Girard, datapuwa't hind ang may cahulugan dito'y ang kinalalagyan.
Magaling, sinosino ang mga nassanag sa apoy na iyng nag-aalab
mul ng lalangn ang sanglibutan? Pinapagtitibay ang caunaunahang
pagcacatatg ng Purgatorio ng Filisofa Cristiana na nagsasabing wal
raw guingawang bagong an man ang Dios mul ng magpahingaly
siy.
Mangyayaring nagcaroong "in potentia"
[221]
; datapuwa't hind
"in actu"
[222]
, ang itinutol ng teniente mayor.
Phin 112Magalng na magalng! Gayn ma'y sasagutin co
cayng may ilng nacakilala ng Purgatorio na talagang mayroon na
"inactu", ang is sa canil'y si Zarathustra Zoroastro
[223]
, na siyang
sumulat ng isng bahagui ng "Avestra"
[224]
at nagtatag ng isng
religing sa mga tanging bagay nacacahawig ng atin at alinsunod sa
mga pantas, si Zarathustra'y sumilang na nauna cay Jesucristo ng
walng daang tan ang cauntian. Ang cauntian ang wc co, sa pagca't
pagcatapos na masiyasat ni Platn
[225]
, Xanto de Lidia Plinio
[226]
,
Hermipos at Eudoxio,
[227]
inaacal nilng nauna si Zarathustra cay
Jesucristo ng dalawang libo at limng daan tan. Sa papaano mang
bagay, ang catotohana'y sinasabi na ni Zarathustra ang isng bagay na
nawawangis sa Purgatoria, at naghahatol siy ng mga paraan upang
macaligts doon. Mattubos ng mga buhy ang mga calolowang
namaty sa casalanan, sa pagsasalit ng mga nasasaysay sa "Avestra" at
gumaw ng mga cagalingan; datapuwa't kinacailangang ang
mananalangin ay isng camg-nac ng nasr hanggang sa icaapat na
salin. Ang panahng tning sa bgay na it'y sa tan tan, tumtagal ng
limng raw. Nang malaon, ng tumibay na sa bayan ang gayng
pananampalataya, napagwr ng mga sacerdote sa religing iyng
malakng d an lamang ang pakikinabangin sa gayng
pananampalataya, caya't kinalacal nil yang mga "bilangguang
ngitngit ng dilm na pinaghaharan ng mga pagngangalit sa nagawang
casalanan", ayon sa sabi ni Zarathustra. Ipinaalam ng nilng sa


102
halagng isng "derem", salapng bahagy na ang halag'y nababawas sa
calolowa ang isng tong pagcacasakit ng d caws; nguni't sa pagca't
ayon sa religiong iy'y may mga casalanang pinarurusahan ng tatlng
daan hanggng isng libong tan, gaya ng pagsisinungalng, ng
pangdary, at ng hind pagganp sa naipangac, at ib pa, ang
nangyari'y tumtanggap ang mga balaws na sacerdote ng maraming
millong "derems." Dito'y mapag-wawari na niny ang caunting bagay
na nawawangis sa Purgatorio natin, bag man mapagtatant na ninyng
ang pinagcacaibha'y ang mga Phin 113religin.
Isng kidlt na may casund agd agd na isng maugong na
culg ang siyng nagpatindig cay Doray na nagsalitng nagcucruz:
Jess, Maria y Jos! Maiwan co muna cay; magsusunog ac
ng benditang palasps at ng mga "candilang perdn".
Nagpasimul ng pag-ulng tila ibinubuhos. Nagpatloy ng
pananalit ang filsofo Tasio, samantalang sinusundan niy ng tingn
ang paglay ng may asawang babeng bt pa.
Ngayng wal na siy'y lalong mapag-uusapan na natin ng
boong caliwanagan ang dahil ng ting salitaan. Cahi't may cauntng
pagcamapamahin si Doray, siy'y magalng na catlica, at hind co big
na pumacnt sa ps ng pananampalataya: naiba ang isng
pananampalatayang dalsay at wags sa halng na pananampalataya,
tlad sa pagcacaiba ng nngas at ng soc, wngis sa caibhn ng msica
sa isng gust na caingayan: hind napagkikilala ang ganitong
pagcacaiba ng mga halng, na tlad sa mga bing. Masasabi nting sa
ganng tin ay magalng, santo at na sa catuwiran ang pagcacahc ng
Purgatorio; nananatili ang pagmamahalan ng mga paty at ng mga
buhy at siyng nacapipilit sa llong calinisan ng pamumuhay. Ang
casam-a'y na sa tacsil na paggamit ng Purgatoriong iyn.
Nguni't tingnn natin ngayn cung bakit pumasoc sa catolicismo
ang adhicng itng wal sa Biblia at wal rin sa mga Santong
Evangelio. Hind binbangguit ni Moiss at ni Jesucristo caunti man
lamang ang Purgatorio, at hind nga casucatn ang tanging saysay na
canilang sabing na sa mga Macabeo, sa pagca't bucd sa ipinasiy sa
Concilio ng Laodicea, na hind catotohanan ang librong ito, ay nit na
lamang huling panahn tinanggap ng Santa Iglesia Catlica. Wal ring
nacacatulad ng Purgatorio sa religin pagana. Hind mangyayaring
panggalingan ng pananampalatayang it ang casaysayang "Ali
panduntor inanies" na totoong madals bangguitn ni Virgilio
[228]
na
siyng nagbigy dahil sa dakilang si San Gregorio
[229]
na magsalit ng
tungcl sa mga clolowang nalunod, at idagdg ni Dante
[230]
ang bagay
na it sa canyng "Divina Comedia".


103
Phin 114Wal rin namng nacacawangis ng ganitng caisipn sa mga
"brahman"
[231]
, sa mga "budhista"
[232]
at sa mga egipcio mang
nagbigy sa Roma ng canilng "Caronte"
[233]
at ng canilng
"Averno"
[234]
. Hind co sinasaysay ang mga, religin ng mga bayan ng
Ibab ng Europa: ang mga religing it, palibhasa'y religin ng mga
"guerrero"
[235]
, ng mga "bardo"
[236]
at ng mga mngangaso
[237]
,
datapuwa't hind religin ng mga filsofo, bag man nananatili pa ang
canilng mga pananampalataya at pat ng canilng mga "rito"
[238]
na
pawang nanglangcap na sa religin cristiana; gayn ma'y hind
nangyaring sumama sil Phin 115sa hucb ng mga tampalasang
nangloob sa Roma, at hind rin sil nangyaring lumuclc sa
Capitolio
[239]
: palibhasa'y mga religin ng mga lap, pawang
nangappaw sa catanghaliang scat ng araw.Hind ng
sumasampalataya sa Purgatorio ang mga cristiano ng mga unang siglo:
nangammatay silng tagly iyng masayng pag-asang hind na
malalao't sil'y hharap sa Dios at makikita nil ang mukh nit. Si San
Clemente na taga Alejandra
[240]
, si Orgenes
[241]
at si San Irineo
[242]

ang siyng mga unang mga pr ng Iglesiang tila bumbanggut ng
Purgatorio, marahil sa pagcadal sa canil ng akit ng religin ni
Zarathustra, na namumulaclac at totoong lumalaganap pa ng panahng
iyn sa boong Casilanganan, sa pagca't malimit nating nababasa ang
mga pagsisi cay Orgenes, dahil sa canyng malabis na paghlig sa mga
bagay sa Casilanganan. Guinagamit ni San Irineong pangpatibay sa
pananampalataya sa Purgatorio, ang "pagctira ni Jesucristong tatlng
araw sa cailaliman ng lp," tatlng araw na pagcapasa Purgatorio, at
canyng inaacla, dahil dito, na bawa't clolowa'y dapat manatili sa
Purgatorio hanggng sa mabuhay na mag-ul ang catawn, bag man
tila laban mandin sa bagay na it ang "Hodie mecum eris in
Paradiso
[243]
." Nagsasaysay rin namn si San Agustn, tungcl sa
Purgatorio; datapowa't sacali't hind niy pinagtibay na tunay na
mayroon ng, gayn ma'y ipinallagay niyang mangyayari ngang
magcaron, sa pag-aacl niyng maipagpapatuloy hanggng sa
cabilang bhay ang tintanggap nating mga caparusahan sa bhay na
it, dahil sa ating mga casalanan.
Nac namn si San Agustin!ang sinabi ni Don Filipo;
hind pa siy magcacsiya sa tinitiis nating mga hirap sa bhay na it't
ibig pa niy ang magpatuloy hanggng sa cabilng-bhay!
Ganyn nga ang calagayan ng bagay na ito: sumasampalataya
ang ib at ang ib'y hind. Bag ma't sumng-yon na si San Gregorio,
alinsunod sa canyng "de quibusdam levibus culpis esse ante judicium
purgatorius ignis credenPhin 116dus est," hind rin nagcaroon ng
patuluyang catibayan ang Purgatorio, hanggang sa ng ipasiy ng
Concilio sa Florencia ng tang 1439, sa macatuwd ay ng macaraan na


104
ang walng daang tan, na dpat magcaroon ng isng apy na pangdalsay
panglnis sa mga clolowang bag ma't namaty na sumsinta sa Dios,
nguni't hind pa lubs napagbabayaran ang Justicia ng May Capal. Sa
cawacasa'y ang Concilio Tridentino
[244]
, sa ilalim ng pangungulo ni
Pio IV ng tang 1563, sa icalabinglimng plong ay ilinagd ang
cautusn tungcl sa Purgatorio, na ang pasimula'y: "Cum catholica
ecclesia Spiritu Sancto edocta etc.," na doo'y sinasabing ang mga
patungcl ng mga buhy, ang mga panalangin, ang mga paglilims at
iba pang mga gawng cabanalan ay siyng mabibsang paraan upang
mailigts sa Purgatorio ang mga clolowa, bag man sinasabing ang
paghahayin ng misa'y siyang lalong cagalinggalingan sa lahat. Gayn
ma'y hind sumasampalataya ang mga protestante
[245]
sa Purgatorio, at
gayon dn ang mga pring griego
[246]
, sa pagca't wal silng nakikitang
pagbibigay catotohanan ng Biblia
[247]
, at sinasabi nilng binibigyng
wacs ng camatayan ang taning upang macagaw ng mga carapatn
ng mga laban sa mga carapatn, at ang "Quodcumque ligaberis in terra"
hind ang cahulug'y "usque ad purgatorium" etc.; nguni't dito'y
maissagot na sa pagc't na sa calaguitnan ng lpa ang Purgatorio,
talagng dapat mapasailalim ng capangyarihan ni San Pedro.
Datapuwa't hind ac matatapos ng pagsasaysay, cung sasalitain co ang
laht ng mga sabi tungcol sa bagay ni t. Isng araw na ibiguin p
ninyng pagmatuwiranan natin ang bagay sa Purgatorio, magsady,
cay sa aking bhay at doo'y babasahin natin ang mga libro at tayo'y
maly at payapang macapagpapalagayan ng cancanyang catuwiran.
Ngay'y yayao na ac: hind co mapaghl cung bakit itinutulot ng
cabanalan ng mga crstiano ang pagnanacaw sa gabng it.Cayng
mga punong byan ay nangagpapabay sa ganitng gaw, at aking
ipinanganganib ang aking mga libro. Cung sana'y nanacawin nil sa
akin upang canilng basahin ay aking ipauubay, datapuwa't marami
ang nangag-iibig na tupukin ang aking mga libro, sa hangd na
gumanp sa akin ng isng pagcacaawang gaw, at dapat ngang
catacutan ang Phin 117ganitng pagcacaawang gawang carapatdapat
sa califa
[248]
Omar
[249]
. Dahil sa mga librong it'y ipinallagay ng
ibng linagdaan na aco ng parusa ng Dios....
Nguni't inaacal cong cay po'y sumasampalataya sa parusa ng
Dios?ang tanng ni Doray na ngumngit at lumlabas na may dalang
lalagyn ng mga bgang pinagsusunugan ng mga tuyng dahn ng
palasps, na pinagbubuhatan ng nacayyamot nguni't masarp na amy
na soc.
Hind co po alm, guinoong babae, cung an ang ggawin sa
akin ng Dios!ang isinagt ni matandng Tasio na nag-isip-sip.
Pagc ac'y naghihingal na, ihhandog co sa cany ang aking


105
cataohang walng camunt mang tacot; gawn sa akin ang bawa't ibiguin.
Nguni't ma'y naiisip aco ...
At an po ang naisip ninyng iyn?
Cung ang mga catlico lamang ang tanging mapapacagaling, at
lim lamang sa bawa't isng daang catlico ang siyng
mpapacagaling, at sa pagca't ang dami ng mga catlico'y
icalabingdalawang bahagui ng mga nabubuhay na to sa lp, sacali't
paniniwalaan natin ang sinasabi sa mga estadstica
[250]
, ang
mangyayari'y pagcatapos na mapacasam ang yuta-yutang mga tong
nabuhay sa daigdig sa boong d mabilang na mga siglong nagdaan,
bago nanaog sa lp ang Mananacop, at pagcatapos na mamatay dahil
sa atin ang Anc ng isng Dios, ngay'y llima lamang ang
mapapacagaling sa bawa't isng libo't dalawng daang to? Oh, tunay
na tunay na hind! Minmagaling co pa ang magsaysay at
sumampalatayang gaya ni Job: "Diyata't magpapacabagsc icw sa
isng inillipad na dahon at pag-uusiguin mo ang isng tuyng layc?"
Hind, hind mangyayari ang gayng casaliwaang plad na
calakilakihan! Cung sampalatayanan ito'y isng capusungn; hind,
hind!
Anng inyng ggawin? Ang Justicia, ang cadalisayan ng Dios
...
Oh, datapuwa't nakikita ng Justicia at ng Cadalisayan ng Dios
ang darating bago guinaw ang paglikh sa Sangsinucob!ang
isinagt ng lalaking matandang nangingilabot na tumindg.Ang
boong kinapal, ang to ay isng linalng sa isng nais lamang ng
calooban; nguni't hind niy kinacailangan, cay't hind ng marapat na
likhan niy, hind, cung cacailanganing mapacasam sa walng
hanggng casaliwaang palad ang dandang to upang mapaligaya ang
is lamang, at ang laht ng it'y dahil sa mga minanang casalanan sa
sandalng pagcacasala, Hind! Cung iy'y maguiguing catotohanan,
sacaln na ninPhin 118yo't patayin iyng inyng anc na lalaking
diya'y tumutulog; cung ang ganyng pananampalataya'y hind isng
malaking capusungng lban sa Dios na iyng dapat na magung siyng
Dakilang Cagalingan; pagcacgay'y ang Molok fenicio na ang
kinacai'y ang inihahayin sa canyng mga pinpatay na to at ang
dugng walng-malay-sla, at sinususunog sa canyng tiyn ang mga
sanggl na inagaw sa dibdib ng canilng mga in, ang mamamatay-
tong dios na iyn, ang dios na iyng calaguimlagum, cung isusumag
sa Cany'y masasabing isng dalagang mahin ang loob, isng
caibigang babae, ang in ng Sangcataohan!


106
At pusps ng panghihilacbt, umals sa bhay na iyn ang ul-l ang
filsofo, at tumacb sa lansangan, bag man umuulan at madilm.
Isng nacasisilaw na kidlt na caacby ng isng cagutlaguitlang
culg na nagsabog sa impapawid ng pangpaty na mga lintic ang
siyng tumanglw sa matandang lalaking nacatas ang mga camy sa
langit, at sumsigaw:
Tumututol icaw! Talastas co nang hind ca mabangs; talastas
co nang ang dapat co lamang itawag sa iyo'y SI MABAIT!
Nag-iibayo ang mga kidlt, lalong lumlacas ang uns....


Phin 119

XV.
ANG MGA SACRISTAN
Bahagy na ang patlng ng dagundng ng mga culg, at
pinangungunahan bawa't culg ng cakilakilabot na namimilipit na
lintc: masasabing isinusulat ng Dios ang canyng pangalan sa
pamamag-itan ng isng snog at ang walng hanggng bubng ng
lngit ay nangnginig sa tacot. Ang ula'y parang ibinubuhos, at sa
pagca't hinhampas ng hnging humahaguing ng lubhng malungct,
bwa't sandali'y nagbabago ng tinutungo. Ipinarringig ng mga
campna, ng voces na tagly ang malaking lagum, ang canilng
mapanglw na hibc, at sa sandasandalng nihihimpil ng
nangagbbangis na mga culg ang canilng matung na atngal, isng
malungct na tugtg ng campn, na dang ang catlad, ang siyng
humahagulgl.
Nangasaicalawng sray ng campanario ang dalawng btang
nakita nting casap ng filsofo. Ang pinacabt sa canil, na may
malalakng matng maitm at matatacutng mukh, pinipilit na idigkt


107
niy ang canyng catawn sa catawn ng canyng capatd, na totoong
nacacawangis niy ang pagmumukh, at ang caibhn lamang ay
mallim tumingn at may pagcaanyng matpang. Ang pananamit ng
dalaw'y dukhng-dukh at pusps ng mga sursi at tagp. Nanga-uup
sa capirsong choy at capuw may tangang isng lubid na ang dlo'y
na sa icatlng sray, doon sa itas, sa guitn ng cadilimn. Ang ulng
itinutulac ng hngin ay dumrating hanggng sa canil at
pinapammisic ang isng ups ng candilang nag-aalab sa ibbaw ng
isng malakng bat na canilng pinagugulong sa coro, upang huwarn
ang gong ng culg, cung Viernes Santo.
Batakin mo ang iyng lbid, Crispin!anng capatd na
matand sa bt niyng capatd.
Nag-alambitin sa lbid si Crispin, at nrinig sa itas ang isng
dang na mahin, na pagdca'y natacpn ng isng culg, na ang gong
ay pinarami ng liboPhin 120libong alingawngw.
Ah! cung na sa bhay sana tyong casma ng nnay!ang
ibinuntng hining ng maliit na tintingnan ang canyng capatd;
doo'y hind ac matatacot.
Hind sumagt ang matandng capatd; minmasdan cung pano
ang pagtl ng pagkit at tla mandin may pinag-iisip.
Doo'y wal sino mang nagsasabi sa aking ac'y nagnancw!
ang idinugtng ni Crispin;hind itutulot ng nnay! Cung maalaman
niyng aco'y pinapal....!
Inihiwaly ng matandng capatd ang canyng mga mat sa ningas
ng law, tumingal, pinang-guigulan ng cagt ang malaking lbid at
bago biglng binaltc, at ng magcagayo'y nringig ang matung na
tugtg ng campn.
Mananatil b tayo sa ganitng pamumhay, cac?ang
ipinatloy ni Crispin. Ibig co snang magcasakit ac bcas sa bhay,
ibig cong magcasakt ac ng malan at ng ac'y alagan ng nnay at
huwg na acng pabalikn ul sa convento! Sa ganit'y hind ac
panganganlang magnancaw at walng hhampas sa akin! At icw
man, cac, ang mabuti'y magcasakit cang casma co.
Howag!ang sagt ng matandng capatd;mammatay
tyong laht: mammatay sa pighat ang nnay at cata'y mammatay ng
gtom.
Hind na sumagt ul si Crispin.


108
Gano b ang sasahurin mo sa bowng ito?ang tanng ni Crispin ng
macaraan ang sandal.
Dalawng piso: tatlng multa ang ipinarusa sa akin.
Bayaran mo na ang sinasabi nilng nincaw co, at ng huwag
tyong tawguing mga magnanacaw; bayran mo na, cac!
Naulol ca b, Crispn? Walng macacain ang nnay; ang sabi
ng sacristan mayor ay nagnacaw ca raw ng dalawng onza, at ang
dalawang onza ay tatlompo't dalawng piso.
Bumilang ang malit sa canyng mga dalr hanggng sa dumating
sa tatlompo't dalaw.
Anim na camy at dalawng dalr! At bawa't dalr ay piso
ang ibinulng na nag-iisip-isip.At bawa't piso ... ilng cuarta?
Isng dan at anim na p.
Isng da't nim na pong cuarta? Macasandaan at nim na
pong isng cuarta? Nac! At gaano ang isng da't nim na p?
Phin 121Tatlomp at dalawng camyang sagt ng
matandng capatd.
Sandalng pinagmasdn ni Crispn ang maliliit niyng camy.


109

Tatlomp at dalawng camy!ang inuulit litnim na
camy at dalawang dalr, at bawa't dalr ay tatlomp at dalawng
camy ... at bawa't dalr ay isng cuarta ...Nac gano carming cuarta
niyn! Hind mabibilang ng is sa loob ng tatlng raw ...at macabbili
ng sinelas na col sa mga paa at sombrerong col sa lo, pagc umiinit
ang raw, at isng malakng pyong pagca umulan, at pagcain, at mga
damt na col sa iyo at sa nnay at....
Nag-isp-sip si Crispin.
Ngay'y dinramdam co ang hind co pagnancaw!
Crispin!ang ipinagwc sa cany ng canyng capatd!
Huwg cang maglit! Sinabi ng curang ppatayin daw ac ng
pl pag hind sumipt ang salap; cung nincaw co nga sna ang
salapng iy'y aking maisisipot ...at cung sacali't mamaty ac,
magcaroon man lamang icw at ang nnay ng mga damt!...
Syang at hind co ng nincaw!
Hind umimc ang pinacamatand at hinla ang canyng lbid.
Pagcatapos ay nagsalitng casaby ang buntng hining.


110
Ang ikinatatacot co'y bac, cagalitan ca ng nnay cung maalaman!
Sa acl mo cay?ang tanng ng malit na nagttaca.
Sabhin mong maigui ang pagcabugbog sa akin, ipakikita co ang aking
mga pas at ang punt cong buls: hind ac nagcaroon cailan man cung
d isng cuarta lmang na ibinigay sa akin niyng pasc at kinha sa
akin cahapon ng cura ang isng cuartang iyn. Hind pa ac nacacakita
ng gayn cagandng isng cuarta! Hind maniniwl ang nnay! hind
maniniwal!
Cung ang cura ang magsabi....
Nagpasimul, ng pag-iyc si Crispn, at ibinbulong sa guitn ng
paghagulhl:
Cung gay'y umuw ca ng mag-is; aayaw acng umuw.
Sabihin mo sa nnay na ac'y may sakt; aayaw acng umuw.
Crispn, huwg cang umiyc!anang matandng capatd.
Hind maniniwal ang nnay; huwg cang umiyc; sinabi ni matandng
Tasiong may hand raw sa ating masarp na hapnan.
Tumingal si Crispn at pinagmasdn ang capatd.
Isng masarp na hapnan! Hind pa ac nanananghalan:
ayaw acng pacanin hanggng hind sumsipot ang dalawng onza ...
Datapuwa't cung maniwal ang nnay? Sabhin mong
nagsisinungalng ang sacristan mayor, at ang curang maniwal sa
cany'y sinungaling din, na silng laht ay sinungaling; na Phin
122sinasabi nilng magnanacaw daw tayong laht, sa pagca't ang ttay
natin ay "viciosong".
Nguni't sumngaw ang isng lo sa maliit na hagdng patung sa
pangulong aray ng campanario, at ang long it, na cawangis ng cay
Medusa
[251]
, ang siyng biglng humrang ng salit sa mga lb ng
bt. Ya'y isng long hab, payt, na may mahahabang buhc na
maitm; salamng azul sa mat ang siyng cumcubl ng pagca bulg
ang isng mat. Yan ang sacristn mayor, na talagng gayn cung
pakita, walng ngay, hind nagpparamdam ng pagdatng.
Nanglamg ang magcapatd.
Minumultahn cat, Basilio, ng cahti, dhil sa hind mo
pagtugtg ng maayos!ang sbi ng voces na malagunlng na tla
walng campan sa lalaugan.At icw, Crispn, mtira ca rito ngayng
gab hanggng sa sumipt ang iyng nincaw.


111
Tiningnn ni Crispn ang canyng capatd, na parang siy'y humihinging
tangklic.
Binigyn na cam ng capahintulutan ... hinhintay p cam ng
nnay sa las ochoang ibinulng ni Basiliong tagly ang boong
cakiman.
Icw man namn ay hind macaaals sa icawalng oras;
hanggng sa icasamp!
Nguni't talasts na p ninyng hind nacapagllacad pagca las
nueve na, at maly ang bhay.
At ibig mo yatang macapangyari pa cay sa kin?ang
itinanng na galt ng tong iyn. At hinawacan si Crispn sa bsig at
inacmang caladcarn.
Guinoo! may isng lingg na p ngayng hind namin
nakikita ang aming in!ang ipinakiusap ni Basilio, at tinangnn ang
canyng btang capatd na ang any'y big ipagsanggalng it.
Nailay ang canyng camy ng sacristn mayor sa isng tampl, at
sac kinaladcd si Crisping nagpasimul ng pag-iyc, at nagpatinghig,
samantalang sinasabi sa canyng capatd:
Huwg mo acng pabayan, ppatayin ac nil!
Nguni't hind siy pinansn ng sacristan, kinaladcd at nawal siy
sa guitn ng cadilimn.
Phin 123Ntira si Basiliong hind man lamng macapagsalit.
Nrinig niy, ang mga pagcachampshamps ng catawn ng canyng
capatd sa mga baitang ng maliit na hagdanan, isng sigw, ilng
tampl, at unti-unting napw sa kanyng tainga ang gayng mga
pagsigw na nacahhambal.
Hind humhinga ang bt: nacatindg na nakkinig, dilt na dilt
ang mga mat, at nacasuntc ang mga camy.
Cailn bag cay ac macapag aarro ng isng bkid?ang
marhang ibinbulong, at daldaling nanog.
Pagdatng sa coro'y naking ng maigui: lumlay ng boong
catulinan ang voces ng canyng capatd, at ang sigw na: "nnay!"
"cac!" ay nawalng lubs pagcasar ng pint. Nangngatal,
nagpapawis, sandal siyng tumiguil; kincagat niy ang canyng
camao upang lunrin ang isng sigw na nagtutumcas sa canyng
ps at pinabayaan niyng magpalingaplingap ang canyng mga mat
sa nag-aagaw dilm at liwanag na simbahan. Doo'y malamlm ang


112
ningas ng law na langs sa "lmpara"; na sa guitn, ang "catafalco"; sar ang
laht ng mga pintuan, at may mga rejas ang mga bintn.
D caguinsaguinsa'y nanhc sa maliit na hagdn, linampasn ang
pangalawang sray, na kinalalagyan ng nagniningas na candl, nanhc
sa icatlng sray. Kinals ang mga lbid na nacatl sa mga "badajo"
(pamaltc ng campn), at pagcataps ay mulng nanog na
nammutl; ngni't cumkinang ang canyng mga mat'y hind sa mga
lh.
Samantala'y nagpapasimul ng pagtl ang uln at untiunting
lumiliwanag ang lngit.
Pinagdugtong ni Basilio ang mga lubid, itinl ang isng dlo sa
isng maliit na pinacahalgui ng "barandilla", at hind man lmang
naalaalang patayn ang law, umus-s sa lubid sa guitn ng cadilimn.
Nang macaraan ang ilng minuto, sa is sa mga dan sa byan, ay
nacrinig ng mga voces at tumung ang dalawng putc; nguni't sno
ma'y walng natigatig, at mulng tumahimic na laht.


Phin 124

XVI.
SI SISA
Madilim ang gab: tahimic na tumutulog ang mga namamayan;
ang mga familiang nag-alaala sa mga namatay na'y tumulog na ng
boong capanatagn at capayapaan ng loob: nangagdasl na sil ng
tatlng bahagui ng rosario na may mga "requiem", ang pagsisiym sa
mga clolowa at nangagpanngas ng maraming candilang pagkt sa
harp ng mga mahl na larawan. Tumupd na ang mga mayayaman at
ang mga nacacacaya sa pagcabhay sa mga nagpamana sa canil ng
caguinhawahan; kinabucasa'y ssimba sil sa tatlng misang ggawin


113
ng bwa't sacerdote, mangagbbigay sil ng dalawng piso at ng ipagmisa ng
isng patungcl sa clolowa ng mga namaty; bbili sila, pagcatapos,
ng bula sa mga paty na pusps ng mga indulgencia. Hind nga totoong
npacahigpit ang Justicia ng Dios na gya ng justicia ng to.
Nguni't ang dukh, ang mahrap, na bahagy nanacacakita upang
may maipag-agdng-bhay, at nangangailngang sumhol sa mga
"directorcillo," mga escribiente at mga sundalo, upang pabayaan silng
mamhay ng tahimic, ang tong iy'y hind tumutulog ng panatag, na
gaya ng inaacla ng mga poeta sa mga palacio, palibhasa'y hind pa sil
marhil nacapagtitiis ng mga hagps ng carlitan. Malungct at nag-
iisp-sip ang dukh. Nang gabng iyn, cung ccaunt ang canyng
dinasl ay malakng lubh ang canyng dalngin, tagly ang hrap sa
mga mat at ang mga lha sa ps. Hind siy nagssiyam, hind siy
marunong ng mga "jaculatoria", ng mga tul at ng mga "oremus," na
cath ng mga fraile, at iniuucol sa mga tong walng sariling caisipn,
walng sariling damdmin, at hind rin namn napag-uunaw ang laht
ng iyn. Nagdrasal siy ng yon sa pananalit ng canyng caralitaan;
ang clolowa niy'y tumatangis dhil sa canyng sariling calagayan, at
dhil namn sa mga namaty, na ang pagsint nil sa cany'y siyng
canyng cagalingan. Nangyayaring macapagsaysy ang mga lb niy
Phin 125ng mga pagbt; nguni't sumsigaw ang canyang sip ng mga
daing at nagssalit ng mga hinanakt. Cay bag'y mangassiyahan.
Icw na pumuri sa carukhan, at cay namn, mga aninong
pinahihirapan, sa walng pamting panalangin ng dukh, na sinasaysay
sa harp ng isng estampang masam ang pagcacgaw, na
liniliwanagan ng law ng isng timsm, bac cay ang ibig ninyo'y
ang may mga candlang malalak sa harp ng mga Cristong sugatn, ng
mga Virgeng malilit ang bibg at may mga matng cristal, mga misang
wcang latng ipinangungusap ng mga sacerdoteng hind inuunaw ang
sinasabi? At icw, Religing ilinaganap na talagng col sa
sangcataohang nagdaralit, nalimutan mo na cay ang catungculan
mong umalw sa naaapi sa canyng carukhan, at humiy sa
macapangyarihan sa canyng capalalan, at ngay'y may laan ca
lamang na mga pangc sa mga mayayaman, sa mga tong sa iy'y
macapagbabayad?
Ang caawaawang tao'y nagppuyat sa guitn ng canyng mga
anc na nangatutulog sa canyng sping; iniisip ang mga bulang dapat
bilhn upang mpahingaly ang mga magulang at ang namaty na
esposo."Ang psoanyang pso'y isng linggng caguinhawahan
ng aking mga anc; isng linggng mga tawanan at mga catuwan, ang
aking inimpc sa bong isng buwan, isng casuutan ng aking anc na
babaeng nagddalaga na."Datapuwa't kinacailangang patayn mo ang
mga apy na itang wc ng voces na canyng nrinig sa sermn


114
kinacailangang icw ay magpacahrap. "Tunay ng! kinacailangan! Hind
ililigtas ng Iglesia ng walng bayad ang mga pinacasisinta mong
clolowa: hind ipinammigay na walng byad ang mga bula. Dpat
mong bilhn ang bula, at hind ang pagtulog cung gab ang iyng
ggawin, cung d ang pagpapagal. Samantala'y maillantad ng iyng
anc na babae ang bahgui nang catawng dapat ilhim sa nanonood;
magpacagtom ca, sa pagca't mahl ang halag ng lngit! Tunay na
tnay ng ytang hind pumapasoc sa lngit ang mga dukh!
Nangagliliparan ang mga caisipng it sa alang-alang na pag-itang
mul sa sahg na kinalalatagan ng magaspng na bang, hanggng sa
palupong kinatatalan ng dyang pinag-uguyan sa sanggl na lalki.
Ang paghing nit'y malug at payp; manacnacang nginunguy ang
lway at may sinasabing d mawatasan: nananaguinip na cumacain ang
sicmurang gutm na hind nabusg sa ibinigy sa cany ng mga capatd
na matatand.
Ang mga culiglg ay humuhuning hind nagbabago ang tnig at
isinasaliw ang canilng walng humpy at patupatuloy na rit sa mga
patlngpatlng na tin-s na hni ng cagaycy na nacatag sa dam
ang butiking lumlabas sa canyng bts upang Phin 126humnap ng
macacain, samantalang ang tuc, na wala ng pinanganganibang tbig
ay isinusungaw ang canyng ulo sa gang ng bulc na pn ng choy.
Umaatungal ng lubhng mapanglaw ang mga so doon sa daan, at
sinasampalatayanan ng mapamahing nakikinig na sil'y nacacakita ng
mga espritu at ng mga anino. Datapuwa't hindi nakikita ng mga so at
ng ib pang mga hyop ang mga pagpipighat ng mga tao, at gayn
man, gaano carami ang canilang mga cahirapang tintiis!
Doon sa maly sa bayan, sa isng lyong may isng horas,
ntitira ang in ni Basilio at ni Crispn, aswa ng isng lalking walng
puso, at samantalang ang babae nagpipilit mabhay at ng macapag-
arug sa mga anc, nagpapagalgala at nagsasabong namn ang lalaki.
Madalang na madlang sil cung magkta, nguni't lgui ng kahapishapis
ang nangyayari pagkikita. Unti-unting hinubdn ng lalaki ang canyng
aswa ng mga hyas upang may maipagvicio siy at ng wal nang
caanoano man si Sisa, upang magugol sa masasamng mga hinggul ng
canyng asawa, pinagpasimulan nitng siy'y pahirapan. Mahin,
palibhas, ang loob, malak ang cahigtn ng ps cay sa pag-isip, wal
siyng nalalaman cung d sumint at tumngis. Sa ganng cany'y ang
canyng asawa ang siyng dios niy,; ang mga anc niy'y siyng
canyang mga ngel. Sa pagca't talasts ng lalaki cung hanggng saan
ang sa canya'y pag-big at tacot, guingawa namn niy ang catulad ng
asal ng laht ng mga diosdiosan: sa arw-raw ay lumlal ang canyng
calupitan, ang pagca walng w at ang pagcapatupatuloy ng bawa't
maibigan.


115
Ng mhang tanng sa cany si Sisa ng minsang siy'y sumipt sa bhay, na
ang mukha'y mahigut ang pagdidilim cay sa dati, tungcl sa
panucalang ipasoc ng sacristan si Basilio, ipinatloy niy ang
paghahagps ng manc, hind siy sumagot ng oo ayaw. Hind
nangahs si Sisang ultin ang canyang pagtatanong; datapuwa't ang
lubhng mahigpt na casalatn ng canilng pamumhay at ang hangd
na ang mga bta'y mangag-ral sa escuelahan ng bayan ng pagbasa't
pagslat, ang siyang sa canya'y pumlit na ipaltoy ang panucal niya.
Ang canyang asawa'y hind rin nagsabi ng an man.
Nang gabng yaon, icasamp't calahat labng-is ang horas, ng
numiningning na ang mga bituin sa langit na pinaliwanag ng uns,
nacaup si Sisa sa isng bangcng cahoy na pinagmamasdan ang ilang
mga sang ng cahoy na nagniningasningas sa calang may tatlng
batng-buhay na may mga dunggt. Nacapatong sa tatlng batng it
tungc ang isang palayc na pinagsasaingan, at sa ibabaw ng mga
bga'y tatlng tuyng lawlaw, na ipinagbbili sa halagang tatl ang
daPhin 127lawang cuarta.
Nacapangalumbab, minmasdan ang madilawdilaw at mahinang
nngas ng cawayang pagdaca'y naguiguing ab ang canyang madalng
malugnaw na bga; malungct na ngit ang tumatanglaw sa canyang
mukh. Nagugunit niya ang calugodlugd na bugtng ng palayc at ng
apy na minsa'y pinaturan sa canya ni Crispin. Ganit ang sinabi ng
bat:
"Naup si Maitm,
sinult ni Mapula.
Nang malao'y
cumaracara."
Bat pa si Sisa, at napagkikilalang ng dacong na'y siya'y
maganda at nacahahalina cung cumlos. Ang canyang mga mata, na
gaya rin ng canyang calolowang ibibigay niyang lahat sa canyang mga
anac, ay sacdal ng gaganda, mahahab ang mga pilc-mata at nacauukit
cung tumingn; mainam ang hayap ng ilng; marikt ang pagcacaany
ng canyang mga labing namumutl. Siya ang tinatawag ng mga tagalog
na "cayumanguing caligatan," sa macatuwid baga'y cayumanggu,
nguni't isang clay na malnis at dalsay. Baga man bat pa siya'y dahil
sa pighat, dahil sa gtom, nagpapasimul na ng paghupyac ang
canyang namumutlang mga pisng; ang malagng buhc na ng na'y
gayac at pamuti ng canyang catahan, cung cay husay hind sa
pagpapaibig, cung d sa pagca't kinaugalang husayin: ang pusd ay
caraniwan at walang mga "aguja" at mga "peineta."


116
May ilang araw nang hind siya nacacaalis sa bahay at canyang tinatapos
tabin ang isang gawang sa canya'y ipinagbiling yarin sa lalong
madalng panahng abt ng caya. Sa pagcaibig niyang macakita ng
salap, hind nagsimba ng umagang iyn, sa pagca't maaabala siya ng
dalawang horas ang cauntian sa pagparoo't parito sa bayan:
namimilit ang carukhang magcasala!Ng matapos ang canyang
gawa'y dinala niya sa may-ar, datapuwa't pinangacuan siya nit sa
pagbabayad.
Wal siyang insip sa boong maghapon cung d ang mga ligayang
tatamuhin niya pagdatng ng gab: canyang nabalitaang ow ang
canyang mga anac, at canyang insip na sila'y canyang pacaning
magalng. Bumil ng mga lawlaw, pinitas sa canyang malit na
halamanan ang lalong magagandang camatis, sa pagca't nalalaman
niyang siyang lalong minamasarap ni Crisping pagcain, nanghing sa
canyang capit bahay na si filsofo Tasio, na tumitira sa may mga
limangdaang metro ang lay sa canyang tahanan, ng tapang baboy-
ram, at isang hit ng patong-gubat, na pagcaing lalong minamasrap ni
Basilio. At pusps ng pag-asa'y isinaing ang lalong maputng bigas, na
siya rin ang cumha sa guican. Yan Phin 128nga nama'y isang
hapnang carapatdapat sa mga cura, na canyang hand sa caawaawang
mga bat.
Datapuwa't sa isang sawng palad na pagcacatao'y dumatng ang
asawa niya't kinain ang canin, ang tapang baboy ram, ang hit ng pato,
limang lawlaw at ang mga camatis. Hind umiimic si Sisa, baga man
ang damdam niya'y siya ang kinacain. Nang busg na ang lalaki'y
naalaalang itanng ang canyang mga anac. Napangit si Sisa, at sa
canyang catowa'y ipinangac sa canyang sariling hind siya
maghahapunan ng gabng iyn; sa pagca't hind casiya sa tatl ang
nalabi. Itinanng ng ama ang canyang mga anac, at ipinalalagay niya
itng higut sa siya'y cumain.
Pagcatapos ay dinampt ng lalaki ang manc at nag-acalang
yumao.
Ayaw ca bang makita mo sila?ang itinanng na
nangangatal;sinabi ni matandang Tasiong sila'y malalaon ng caunt;
nacababasa na si Crispin ... marahil ay dalhn ni Basilio ang canyang
sueldo.
Ng marinig itng huling cadahilanan ng pagpiguil sa canya'y
humint, nag-alinlangan, nguni't nagtagumpay ang canyang mabuting
angel.
Cung gay'y itira mo sa akin ang piso!at pagcasabi ay
umalis.


117
Tumangis ng bong capaitan si Sisa; nguni't pagcaalaala sa canyang mga
anac ay natuy ang mga luh. Mul siyang nagsaing, at inihand ang
tatlong lawlaw na natira: bawa't isa'y magcacaroon ng isa't calahat.
Darating silang malak ang pagcaibig na cumain!ang iniisip
niya:malay ang pinangagalingan at ang mga sicmrang gutm ay
walang ps.
Pinakingan niyang magalng ang lahat ng ingay, masdan natin at
hinihiwatigan niya ang lalong mahinang yabag:
Malacas at maliwanag ang lacad ni Basilio; marahan at hind
nacacawangis ang cay Crispinang iniisip ng ina.
Macaalawa macaatl ng humni ang calaw sa gbat, mul ng
tumil ang ulan, at gayn ma'y hind pa dumarating ang canyang mga
anac.
Inilagay niya ang mga lawlaw sa loob ng palayc at ng huwag
lumamig, at lumapit sa pintuan ng damp upang siya'y malibang ay
umawit ng marahan. Mainam ang canyang voces, at pagc narrinig
nilang siya'y umaawit ng "cundiman", nangagsisiiyac, ayawan cung
bakit. Ngni't ng gabing iy'y nangangatal ang canyang voces at
lumalabas ng pahirapan ang tnig.
Itiniguil ang canyang pag-awit at tinitigan niya ang cadiliman.
Sino ma'y walang nanggagaling sa bayan, liban na lamang sa hanging
nagpapahulog ng tubig sa malalapad na mga dahon ng mga saguing.
Phin 129Caracaraca'y biglang nacakita ng isang song maitm
na sumipt sa harap niya; may inaamoy ang hayop na iyn sa landas.
Natacot si Sisa, cumha ng isang bat at hinaguis. Nagtatacb ang
asong umaatungal ng pagcapanglawpanglaw.
Hind mapamahin si Sisa, nguni't palibhasa'y marming toto ang
canyng nrinig na mga sinasabi tungcol sa mga gungun at sa mga
song maiitm' caya nga't nacapangyri sa cany ang lagum. Dalidaling
sinarhn ang pint at naup sa tab ng law. Nagpapatbay ang gab ng
mga pinaniniwalaan at pinupuspos ng panimdm ang alng-lang ng
mga malicmtang anno.
Nag-aclang magdasl, tumwag sa Vrgen, sa Dios, upang
calingin nil ang canyng mga anc, llonglal na ang canyng
bunsng si Crispn. At hind niy sinsadya'y nalimutan niy ang dasl
at napatungo ang bong pag-iisip niy sa canil, na an pa't canyng
naaalaala ang mga pagmumukh ng bwa't is sa canil, yang mga
mukhng sa tow na'y ngumngit sa cany cung natutulog, at gayn din
cung nagguising. Datapuwa't caguinsaguinsa'y naramdaman niyng


118
naninindg ang canyng mga buhc, nangdidilat ng manam ang canyng mga
mat, malicmt catotohanan, canyng nakikitang nacatndg si
Crispin sa tab ng calan, don sa lugar na caranwang canyng inup-an
upang makipagsalitaan sa cany. Ngay'y hind nagsasabi ng an mn;
tinititigan siy niyng mga matng malalak at ngumngit.
Nnay! bucsn niny! bucsn niny, nnay!ang sabi ni
Basilio, bhat sa labs.
Kinilabtan si Sisa at nawal ang malcmat.


Phin 130

XVII.
BASILIO
Bahagy pa lamang nacapapasoc si Basiliong guiguirayguiray,
nagpatnghulg sa mga bsig ng canyng in.
Isng d masbing panglalamg ang siyng bumlot cay Sisa ng
makita niyng nag-isang dumatng si Basilio. Nagbantng magsalit ay
hind lumabs ang canyng voces; inbig niyng yacpin ang canyng
anc ay nawal-n siy ng lacs; hind namn mangyaring umiyc siy.
Nguni't ng makita niy ang dugng pumapalg sa noo ng bata'y
siy'y nacasigw niyng tnig na wri'y nagpapakilala ng pagcalagt ng
isng bagtng ng ps.
Mga anc co!
Howg p cayng mag-ala ala ng an man, nnay!ang
isinagt ni Basilio;ntira p sa convento p si Crispin.
Sa convento? ntira sa convento? Buhy?


119
Itiningal ng bt sa canyng in ang canyng mga mat.
Ah!ang isinigaw, na an pa't ang lubhng malaking pighati'y
naguing lubhng malaking catowan. Si Sisa'y umiyc, niycap ang
canyng anc at pinusps ng halc ang may dugng no.
Buhy si Crispin! Iniwan mo siy sa convento ... at bkit may
sgat ca, anc co? Nahlog ca b?
At siniyasat siy ng boong pag-ingat.
Ng dalhn p si Crispin ng sacristan mayor ay sinbi sa king
hind raw ac macaaalis cung d sa icasampng horas, at sa pagc't
mallim na ang gab, ac'y nagtnan. Sa baya'y sinigawn ac ng mga
sundalo ng "Quien vive," nagtatacb ac, bumarl sil at nahilahisan ng
isng bla ang king no. Natatacot acng mahuli at papagpupunsin
ac ng cuartel, na aby ng pl, Phin 131na gaya ng guinaw cay
Pablo, na hangg ngay'y may sakt.
Dios co! Dios co!ang ibinulng ng inng kinkiligSiy'y
iyng iniligtas!
At sac idinugtng, samantalang, humahanap ng panaling damit,
tbig, sc, at balahibong maliliit ng tagc:
Isng dl pa at npatay ca sana nil, pinaty sana nil ang
aking anc! Hind guingunit ng mga guardia civil ang mga in!
Ang sasabihin niny'y nahulog ac sa isng choy; huwg p
snang maalaman nino mang ac'y pinaghgad.
Bkit b ntira si Crispin?ang itinanng ni Sisa pagcatapos
magaw ang paggamot sa anc.
Minasdn ni Basiliong isng sandal ang canyng in, niycap
niy it at sac, untiunting sinaysy ang col sa dalawng onza, gayn
ma'y hind niy sinabi ang mga pagpapahirap na guinagaw sa canyng
capatd.
Pinapaghl ng mag-in ang canilng mga lh.
Ang mabat cong si Crispin! pagbintangn ang mabat cong si
Crispin! Dahilng tay'y dukh, at ang mga dukhng gya natin ay
dapat magtis ng laht!ang ibinulng ni Sisa, na tinitingnan ng mga
matng pun ng lh ang tinghy na nauubusan ng langs.
Nanatiling malanlan ding hind sil nag-imican.


120
Naghapunan ca na b?Hind? May cnin at may tuyng lawlw.
Wal acng "ganang" cumain; tbig, tbig lmang ang big co.
Oo!ang isinagt ng in ng boong lungct;nalalaman co ng
hind mo ibig ang tuyng lawlw; hinandan cat ng ibng bgay;
nguni't naparto ang iyng ttay, caawaawang anc co!
Naparito ang ttay?ang itinanng ni Basilio, at hind
kinucusa'y siniyasat ang mukh at ang mga camy ng canyang in.
Nacapagsikp sa ps ni Sisa ang tanng ng canyng anc, na
pagdaca'y canyng napag-abt ang cadahilanan, cay't nagdumalng
idinugtng:
Naparito at ipinagtanng cay ng mainam, ibig niyng cay'y
makita; siya'y gutm na gutm. Sinabing cung cay raw ay nananatili
sa pagpapacabat ay mul siyng makikisama sa tin.
Ah!ang isinalabat ni Basilio, at sa sam, ng canyng lob ay
iningiw ang canyng mga lab.
Anc co!ang ipnagwc ni Sisa.
Ipatwad p niny, nnay!ang mulng isinagt na matigs
ang anyPhin 132Hind b cay llong magalng na tyong tatl
na lmang, cay, si Crispin at ac?Nguni't cay po'y umiyac;
ipalagy ninyng wal acng sinabing an man.
Nagbuntng-hining si Sisa.
Sinarhn ni Sisa ang damp at tinabunan ng ab ang caunting bga
sa caln at ng huwg mapugnw, tlad sa guinagaw ng to sa mga
damdmin ng clolowa; tacpn ang mga damdaming iyn ng ab ng
bhay na tinatawag na pag-wawalang-bahl, at ng huwg mapugnw
sa pakikipanaym sa arw-raw sa ting mga capow.
Ibinulng ni Basilio ang canyng mga dasl, at nahig sa tab ng
canyng in na nananalangin ng paluhd.
Nacacaramdam ng nit at lamg; pinagpilitang pumkit at ang
iniisip niy'y ang canyng capatd na buns, na nag-aacalang tumulog
sana ng gabng iyn sa sinapupunan ng canyng in, at ngay'y marahil
umiyac at nangangatal ng tcot sa isng sloc ng convento.
Umaalingawngaw sa canyng mga tanga ang mga sigw na iyn, tlad
sa pagcrinig niy ng siy'y droon pa sa campanario; datapuwa't
pinasimulang pinalb ang canyng sip ng pagd na naturaleza at
nanog sa canyng mga mat ang "espritu", ng panaguimpn.


121
Nakita niy ang isng cuartong tulugn, at doo'y may dalawng candlang
may nngas. Pinakkinggn ng curang madilm ang pagmumukh at
may hawac na yantc ang sinasabi sa ibng wic ng sacrstan mayor, na
cakilakilabot ang mga klos. Nangngatal si Crispin, at palingaplingap
ang matng tumatangis sa magcabicabil, na prang may hinahanap na
to, isng tagan. Hinarp siy ng cura at tinatanong siyng malak
ang glit at humaguint ang yantc. Ang bata'y tumacb at nagtag sa
licuran ng sacristan; nguni't siy'y tinangnn nit at inihand ang
canyng catawn sa sumusubong glit ng cura; ang caawaawang bta'y
nagpupumigls, nagssicad, sumsigaw, nagppatinghig, gumugulong,
tumitindg, tumatacas, nadudulas, nasusubasob at sinsangga ng mga
camy ang mga hamps na sa pagca't nasusugatan ay biglng itinatag
at umaatungal. Nakikita ni Basiliong namimilipit si Crispin,
inihhampas ang lo sa tablng yapacn; nakikita niy at canyng
nririnig na humhaguinit ang yantc! Sa lakng pagngangalit ng
canyng bunsng capatd ay nagtindg; sir ang isip sa d maulatang
pagcacahirap ay dinaluhong ang canyng mga verdugo, at kinagat ang
cura sa camy. Sumigw ang cura't binitiwan ang yantc; humawac ang
sacristan mayor ng isng bastn at pinl sa lo si Crispin, natimbuang
ang bt sa pagcatulg; ng makita ng curang siy'y may sugat ay
pinagtatadyacn si Crispin; nguni't it'y hind na nagssanggalang,
hind na sumsigaw: gumugulong sa tablng Phin 133parang isng
bagay na hind nacacaramdam at nag-iiwan ng bacas na bas ...
Ang voces ni Sisa ang siyng sa cany'y gumsing.
An ang nangyayari sa iyo? Bakit ca umiyac?
Nanag-nip ac!... Dios!ang maring sbi ni Basilio at
humlig na bas ng pwis. Panag-nip iyn; sabihin p ninyng panag-
nip lmang, nnay, iyn; panag-nip lmang!
An ang napang-nip mo?
Hind sumagt ang bt. Naup upang magphid ng lh at ng
pwis. Madilm sa loob ng damp.
Isng panag-nip! isng panag-nip!ang inuulit-lit ni
Basilio sa marahang pananalit.
Sabihin mo sa akin cung an ang iyng pinanag-nip; hind ac
mcatulog!ang sinbi ng in ng mulng mahig ang canyng anc.
Ang napanag-nip co, nnay,ani Basilio ng marhancam
raw ay namumulot ng hay sa isng tubigang totoong maraming
bulaclc, ang mga babae'y may mga dalng bacol na pun ng mga hay
... ang mga lalaki'y may mga dal ring bcol na pun ng hay ... at ang


122
mga btang lalaki'y gayn din ... Hind co na natatandan, nnay; hind co na
natatandan, nnay, ang mga ib!
Hind na nagplit ng pagtatanng si Sisa; hind niy pinpansin
ang mga panag-nip.
Nnay, may naisip ac ngayng gabng it,ani Basilio
pagcaraan ng ilng sandalng hind pag-imc.
An ang naisip mo?ang itinanng niy.
Palibhasa'y mapagpacabab si Sisa sa laht ng bgay, siy'y
nagpapacabab pat sa canyng mga anc; sa acl niy mabuti pa ang
canilng pag-isip cay sa cany.
Hind co na ibig na magsacristan!
Bkit?
Pakinggn p niny, nnay, ang aking nisip. Dumatng p
ritong galing sa Espaa ang anc na lalaki ng nasirang si Don Rafael,
na inaacal cong casingbat din ng canyng am. Ang mabuti p,
nnay, cnin na niny bcas si Crispin, singiln niny ang aking sueldo
at sabihin ninyng hind na ac magsasacristan. Paggalng co'y
pagdaca'y makikipagkita ac cay Don Crisstomo, at ipakikiusap co sa
canyng ac'y tanggapng tagapagpastl ng mga vaca ng mga
calabaw; malak na namn ac. Macapag-aaral si Crispin sa bhay ni
matandng Tasio, na hind namamal at mabat, cahit ayaw maniwl
ang cura. Maaar pa Phin 134bang tayo'y mapapaghrap pa ng higut
sa calagayan natin? Maniwal, p cay, nnay, mabat ang matand;
macilang nakita co siy sa simbahan, pagc sno ma'y wal roon;
nalluhod at nananalangin, maniwal p cay. Nalalaman na p niny,
nnay, hind na ac magsasacristan: bahagy na ang pinakikinabang at
ang pinakikinabang pa'y naoow lmang sa kinamumulta! Gayn din
ang idinraing ng laht. Magpapastol ac, at cung aking alagaang
magalng ang ipagcacatiwal sa akin, ac'y callugdan ng may-ar; at
marahil ay ipabyang ating gatsan ang isng vaca, at ng macainom
tayo ng gtas; big na big ni Crispin ang gtas. Sno ang nacacaalam!
marahil bigyn pa p cay ng isng malit na "guy," cung makita nil
ang magalng cong pagtupd; aalagaan ntin ang guya at ting
patatabang gya ng ting inahng manc. Mangunguha ac ng mga
bungang choy sa gbat, at ipagbbili co sa byang casama ng mga
glay sa ating halamanan, at sa ganito'y magcacasalap tyo.
Maglalagay ac ng mga sl at ng mga balatc at ng macahuli ng mga
ibon at mga alamd, mangingisd ac sa log at pagc ac'y malak na'y
mangangso namn ac. Macapangangahoy namn ac upang
maipagbil maialay sa may-r ng mga vaca, at sa gany'y mattow


123
sa atin. Pagc macapag-aararo na ac'y aking ipakikiusap na ac'y
pagcatiwalan ng capirasong lp at ng king matamnan ng tub
mais, at ng hind p cay manah hanggang hating gab. Magcacaroon
tyo ng damt na bgong col sa bawa't fiesta, cacain tyo ng carne at
malalakng isd. Samantala'y mamumuhay acng may calayan,
magkikita tyo sa arw-raw at magsasalosalo tyo sa pagcain. At
yamang sinasabi ni matandng Tasiong matalas daw toto ang lo ni
Crispin, ipadal natin siy sa Maynl at ng mag-aral; siy'y
paggugugulan ng bnga ng aking pawis; hind ba, nnay?
An ang aking wiwicain cung d oo?ang isinagt ni Sisa
niyacap ang canyng anc.
Nahiwatigan ni Sisang hind na ibinibilang ng anc sa hinharap
na panahn, ang canyng am, at it ang nagpatul ng mga lh niy sa
pagtangis na d umimic.
Nagpatuloy si Basilio ng pagsasaysay ng canyng mga binabant
sa hinharap na panahn, tagly iyang ganp na pag-asa ng cabataang
walng nakikita cung d ang hinahangad. Walang sinasabi si Sisa cung
d "oo" sa laht, sa canyng acala'y ang laht ay magalng. Untiunting
nanaog ang pagchimbing sa pagl na mga bubng ng mat ng bt, at
ngayo'y binucsn ng Ole-Lukoie, na sinasabi ni Anderson, at isinucob
sa ibabaw niy ang magandng payong na pusps ng masasayng
pintura.
Phin 135Ang acl niy'y siya'y pastol ng casama ng canyng
bunsng capatd; nangunguha sil ng bayabas, ng alpy at ng ib pang
mga paropar sa calicsihn; pumapasoc sil sa mga yungb at nakikita
nilng numiningning ang mga pader; nalilig sil sa mga bucl, at ang
mga buhngin ay alabc na guint at ang mga bato'y tlad sa mga bat
ng corona ng Vrgen. Sil'y inaawitan ng mga maliliit na isd at
nangagtatawanan; iniyuyucayoc sa canila ng mga cahoy ang canilang
mga sangang humihitic sa mga salap at sa mga bnga. Nakita niya ng
matapos ang isang campanang nacabitin sa isang cahoy, at isang
mahabang lubid upang tugtuguin: sa lubid ay may nacataling isang
vaca, na may isang pgad sa guitn ng dalawang sungay, at si Crispin
ay nasa loob ng campan at iba pa. At nagpatuloy sa gayng
pananaguinip.
Nguni't ang inang hind gaya niyang musms at hind nagtatacb
sa loob ng isang horas ay hind tumutulog.



124

Phin 136

XVIII.
MGA CALOLOWANG NAGHIHIRAP
Magcacaroon na ng icapitong horas ng umaga ng matapos ni Fr.
Salv ang canyang catapusng misa: guinaw niy ang tatlng misa sa
loob ng isng oras.
May sakt ang pranang madadasaling mga babae; hind
gaya ng dating mainam at mahinhn ang canyng klos.
Naghubad ng canyng mga suot na di umimic, hind tumitingin sa
canino man, hind bumabat ng cahi't an.
Mag-ingat!anng bulungbulungan ng mga sacristan;
lumulbh ang sam ng lo! Uulan ang mga multa, at ang laht ng
ito'y pawang casalanan ng dalawng magcapatd!
Umals ang cura sa sacrista upang tumungo sa convento; sa slong
nit'y nangacaup sa bangc ang pit walng mga babae at isng
lalaking nagpapalacadlacad ng paroo't parito. Nang makita nilng
dumarating ang cura ay nangagtindigan; nagpauna sa pagsalubong ang
isng babae upang hagcn ang canyang camy; nguni't gumamit ang
cura ng isng anyng cayamutn, caya't napahint ang babae sa
calaguitnaan ng canyng paglacad.
Nawalan yat ng sicapat si Curiput?ang maring sabi ng
babae sa salitng patuy, na nasactn sa gayng pagc tanggp.
Huwag pahagcn sa cany ang cama'y, sa gayng siy'y celadora ng
"Hermandad", gayng siya'y si Hermana Rufa! Napacalabis namang
toto ang gayng gaw.
Hind umup ngayng umaga sa confesonario!ang
idinugtng ni Hermana Spa, isng matandng babaeng wal ng
ngipin;ibig co sanang mangumpisal at ng macapakinabang at ng
magcamit ng nga "indulgencia".


125
Cung gayo'y kinahahabagan co cay!ang sagt ng isang babaeng bat
pa't ma'y pagmumukhang tanga; nagcamt ac ngayng umaga ng
tatlng indulgencia plenaria na aking ipinatungcl sa calolowa ng aking
asawa.
Phin 137Masamang gaw, hermana Juana!ang sab ng
nasactn ang loob na si Rufa.Sucat na ang isang indulgencia plenaria
upang mahang siya sa Purgatoro; hind dapat ninyng sayangin ang
mga santa indulgencia; tumlad cay sa akin.
Lalong magalng ang lalong marami: ang sabi co!ang sagt
ng walng mlay na si hermana Juana, casaby ang ngit.
Hind agd sumagt si hermana Rufa: nanghing muna ng isng
hits, nginng, minasdn ang nagcacabilog na sa cany'y nakikinig ng
d cawas, lumur sa isng tab, at nagpasimul, samantalang
ngumngat ng tabaco:
Hind co sinasayang cahi't isng santong araw! Nagcamt na
ac, bhat ng ac'y mapanig sa Hermandad, ng apat na raa't limampo't
pitng mga indulgencia plenaria, pitng da't anim na pong libo,
limng daa't siym na po't walng tang mga indulgencia. Aking
itintal ang laht ng aking mga kincamtan, sa pagca't ang ibig co'y
malinis na salitaan; ayaw acng mangdy, at hind co rin ibig na ac'y
dayin.
Tumiguil ng pananalit si Rufa at ipinatuloy ang pagnguy;
minmasdan siy, ng boong pagtatac ng mga babae; nguni't humint
sa pagpaparoo't parito ang lalaki, at nagsalit cay Rufa ng may anyng
pagpapawalang halag.
Datapuwa't nacahigut ac sa iny, hermana Rufa, ng tang it
lamang sa mga kinamtan co, ng apat na indulgencia plenaria at
sangdaang tan pa; gayng hind lubhang nagdrasal ac ng tang it.
Higut cay sa kin? Mahigut na anim na raa't walompo't
siym na plenaria, siym na raa't siym na po't apat na libo walng
daa't limampo't nim na tan?ang ulit ni hermana Rufang wari'y
masam ng caunt ang loob.
Gayn ng, walng plenaria at sangdaa't labing limng tan ang
aking cahiguitn, at it'y sa ilang buwn lamangang inulit ng
lalaking sa lig ay may sabit na mga escapulario at mga cuintas na pun
ng libg.
Hind dapat pagtakhanani Rufang napatalo na;cay p ang
maestro at ang pn sa lalawigan!


126
Ngumingit ang lalaking lumak ang loob.
Hind ng dapat ipagtacng ac'y macahigut sa iny ng
pagcacamit; halos masasabi cong cahi't natutulog ay nagccamit ac ng
mga ndulgencia.
At an p b ang guingaw niny sa mga indulgenciang
iyn?ang tanng na sabysaby ng apat limng voces.
Psh!ang sagt ng lalaking umany ng labis na
pagpapawalang halag;aking isinasabog sa magcabicabil!
Datapuwa't sa bgay ngang iyn hind co mangyayaring cay'y
purhin, Phin 138mestroang itinutol ni Rufa,Cay'y pasasa
Purgatorio, dahil sa inyng pagsasayng ng mga indulgencia.
Nalalaman na p ninyng pinagdurusahan ng apat na pong raw sa
apy ang bawa't isng salitng walng cabuluhn, ayon sa cura; nim
na pong raw sa bawa't isng dangcal na sinulid; dalawampo, bawa't
isng patc na tubig. Cay'y pasasa Purgatorio!
Malalaman co na cung paano ang paglabs co ron!ang
sagt ni hermano Pedro, tagly ang dakilang pananampalataya.
Lubhng marami ang mga clolowang hinng co sa apy! Lubhng
marami ang guinaw cong mga santo! At bucd sa rito'y "in articulo
mortis" (sa horas ng camatayan) ay macapagccamit pa ac, cung aking
ibigun, ng pitng mga "plenaria", at naghihngal na'y
macapagliligtas pa ac sa mga ib!
At pagcasalit ng gay'y lumayng tagly ang malakng
pagmamataas.
Gayn ma'y dapat ninyng gawn ang catulad ng aking gaw,
na d ac nagssayang cahit isng raw, at magalng na bilang ang
aking guingaw. Hind co ibig ang magday, at yaw namn acng
maray nino man.
At paano p, b ang gaw niny?ang tanng ni Juana.
Dapat ng p ninyng tularan ang guingaw co. Sa halimbaw:
ipalagy p ninyng nagcamt ac ng isng tang mga indulgencia:
itinatal co sa aking cuaderno at aking sinasabi:"Maluwalhating
Amng Poong Santo Domingo, pakitingnn p niny cung sa
Purgatorio'y may nagcacailangan ng isng tang ganp na walng labis
culang cahi't isng raw."Nagllar ac ng "cara-y-cruz;" cung
lumabs na "cara" ay wal; mayroon cung lumabs na "cruz." Ngay'y
ipalagy nating lumabs ng "cruz", pagcgayo'y isinusulat co: "nsingil
na;" lumabs na "cara"? pagcgay'y iniingatan co ang indulgencia, at
sa ganitng paraa'y pinagbubucodbucod co ng tigsasangdaaag tang


127
itintal cong magalng. Sayang na sayang at hind magaw sa mga indulgencia
ang cawangis ng guingaw sa salap: ibibigay cong patubuan:
macapagliligtas ng lalong maraming mga clolowa. Maniwl cay sa
akin, gawn niny ang king guingaw.
Cung gay'y lalong magalng ang king guingaw!ang
sagt ni hermana Spa.
An? Llong magalng?ang tanng ni Rufang nagttaca.
Hind mangyayari! Sa guingaw co'y wal ng ggaling pa!
Making p cayng sandal at paniniwalan niny ang king
sbi, hermana!ang sagt ni hermana Spang matabng ang
pananalit.
Tingnn! tingnn! pakinggn natin!ang sinabi ng mga ib.
Phin 139Pagcatapos na macaub ng boong pagpapahalaga'y
nagsalit ang matandng babae ng ganitng any:
Magalng na totoo ang inyng pagcatalastas, na cung dasaln
ang "Bendita-sea tu Pureza," at ang "Seor-mio Jesu cristo,Padre
dulcsimo-por el gozo," nagcacamit ng sampng tang indulgencia sa
bawa't letra..
Dlawampo!Hind!Clang!Lima!ang sabi ng ilng
mga voces.
Hind cailangan ang lumabis cumulang ng is! Ngayn:
pagca nacababasag ang aking isng alilang lalaki isng alilang babae
ng isng pinggn, vso taza, at ib pa, ipinapupulot co ang laht ng
mga piraso, at sa bawa't is, cahi't sa lalong caliitliitan, pinapagdrasal
co siy ng "Bendita-sea-tu-Pureza" at ng Seor-mio-Jesu cristo Padre
dulcsimo por el gozo", at ipinattungcol co sa mga clolowa ang mga
indulgenciang kincamtan co. Nalalaman ng laht ng taga bhay co ang
bagay na it, tng lamang na hind ang mga ps.
Nguni't ang mga alilang babae ang siyng nagccamit ng mga
indulgenciang iyn, at hind cay, Hermana Sipaang itinutol ni Rufa.
At snong magbabayad ng aking mga taza at ng aking mga
pinggan? Nattowa ang mga alilang babae sa gayng paraang
pagbabayad, at ac'y gayn din; sil'y hind co pinapl; tinutuctucan
co lamang kincurot ...
Gagayahin co!Gayn din ang aking ggawin!At ac
man!ang sabihan ng mga babae.


128
Datapuwa't cung ang pinggn ay nagcacdalawa nagccatatatlong
piraso lamang? Cacaunt ang inyng ccamtan!ang ipinaunaw pa
ng maulit na si Rufa.
Itulot p ninyng ipagtanng co sa iny ang isng pinag-
aalinlanganan coang sinabi ng totoong cakiman ng bt pang si
Juana.Cay p mga guinoong babae ang nacacaalam na magalng ng
mga bagay na itng tungcl sa Langit, Purgatorio at Infierno,....
ipinahahayag cong ac'y mangmang.
Sabihin niny.
Madals na aking nakikita sa mga pagsisiym (novena) at sa
mga ib pang mga libro ang ganitong mga bilin: "Tatlng amnamin,
tatlng Abguinoong Maria at tatlng Gloria patri.."
At ngayn?....
At ngay'y ibig cong maalaman cung paano ang ggawing
pagdarasal: tatlng Amanaming sund-sund, tatlng Abaguinoong
Mariang sund-sund; macaatlng isng Amanamin, isng
Abaguinoong Mara at isng Gloria Patri?
Gay ng ang marapat, macaitlng isng Amanamin....
Phin 140Ipatawad niny, hermana Spa!ang isinalabat ni
Rufa: dapat dasaling gaya ng ganitng paraan: hind dapat ilahc ang
mga lalaki sa mga babae: ang mga Amanamin ay mga lalaki, mga
babae ang mga Abaguinoong Mara, at ang mga Gloria ang mga anc.
Ee! ipatawad niny, hermana Rufa; Amanamin, Abaguinoong-
Mara at Glora ay catulad ng canin, ulam at pats, isng sb sa mga
santo ...
Nagccamal cay! Tingnn na p lamang niny, cayng
ngdrasal ng paganyn ay hind nasusunduan cailn man ang inyng
hinhing!
At cayng nagdrasal ng pagany'y hind cay nacacacuha ng
an man sa inyng mga pagsisiym!ang mulng isinagt ng
matandng Spa.
Sino?ang wic ni Rufang tumindghind pa nalalaong
nawalan ac ng isng bic, nagdasl ac cay San Antonio ay aking
nakita, at sa catunaya'y naipagbil co sa halagang magalng, ab!
Siya nga ba? Cay pal sinasabi ng inyng capit-bahay na
babaeng iny raw ipinagbil ang isang bic niya!


129
Sino? Ang walng hiy! Ac ba'y gaya niny ...?
Nacailangang mamaguitn ang maestro upang sil'y payapain:
sino ma'y wal ng nacgunit ng mga Amanamin, walang pinag-
uusapan cung d mga baboy na lamang.
Aba! aba! Huwg cayong mag-away dahil sa isng bic
lamang! Binibigyan tayo ng mga Santong Casulatan ng halimbw;
hind kinagalitan ng mga hereje at ng mga protestante ang ating
Panginoong Jesucristo na nagtapon sa tubig ng isng cwang mga
baboy na canilng pag-aar, at tayong mga binyagan, at bucod sa roo'y
mga hermano ng Santsimo Rosario pa, tyo'y mangag-aaway dahil sa
isng bic lamang? Anng sasabihin sa atin ng ating mga capangagaw
na mga hermano tercero?
Hind nangagsi-imc ang lahat ng mga babae at canilang
tintakhan ang malalm na carunungan ng maestro, at canilng
pinanganganiban ang masasabi ng mga hermano tercero. Nsiyahan
ang maestro sa gayng pagsund, nagbgo ng any ng pananalit, at
nagpatuloy:
Hind malalao't ipatatawag tayo ng cura. Kinacailangang
sabihin natin sa canya cung sino ang big nating magsermon sa tatlong
sinabi niy sa atin cahapon: si pr Dmaso, si pr Martin cung
ang coadjutor. Hind co maalaman cung humrang na ang mga tercero;
kinacailangang magpasiy.
Ang coadjutorang ibinulong ni Juanang kimingkim.
Hm! Hind marunong magsermn ang coadjutor!ang wca
ni Sipa;Phin 141mabuti pa si pr Martin.
Si pr Martin?ang maring tanong ng isang babae, na
anyng nagppawalng halag;siy'y walng voces; mabuti si pr
Dmaso.
Iyn, iyan ng!ang saysy ni Rufa.Si pr Dmaso ang
tunay na marunong magsermon, catulad siya ng isang comediante;
iyan!
Datapuwa't hind natin maunw ang canyng sinasabi!ang
ibinulong ni Juana.
Sa pagc't totoong malalim! nguni't magsermon na lamang
siyang magaling....
Nang gay'y siyng pagdatng ni Sisang may sunong na bacol,
nag-magandang araw sa mga babae at pumanhc sa hagdanan.


130
Pumpanhic iyn! pumanhc namn tyo!ang sinabi nil.
Nraramdaman ni Sisang tumtiboc ng bong lacs ang canyng
ps, samantalang pumapanhc siy sa hagdanan; hind pa niy
nalalaman cung an ang canyng sasabihin sa pr upang mapahup
ang galit, at cung an ang mga catuwirang canyng isasaysay upang
maipagsanggalng ang canyng anc. Nang umagang iyon, pagsilang
ng mga unang snag ng liwywy, nanaog siya sa canyng halamanan
upang putihin ang lalong magagandng glay, na canyng inilagay sa
canyang baclang sinapnan ng dhong sguing at mga bulaclac.
Nanguha siy sa tabng ilog ng pac, na talastas niyang naiibigan ng
curang cning ensalada. Nagbihis ng lalong magagalng niyng damt,
sinunong ang bacol at napasabayang hind guinising muna ang canyang
anc.
Nagpapacarahan siy ng boong cya upang huwag umingay, unt-
unting siy'y pumanhc, at nakikinig siya ng mainam at nagbabac-
sacaling marinig niy ang isng voces na kilal, voces na sariw voces
bat.
Nguni't hind niy nrinig ang sino man at sino ma'y hind niy
nasumpungn, caya't napatungo siya sa cocn.
Diya'y minasdn niy ang laht ng mga sloc; malamg ang
pagcactanggap sa cany ng mga alil at ng mga sacritan. Bahagy na
siy sinagot sa bti niy sa canil.
Saan co maillagay ang mga glay na it?ang itinanng na
hind nagpakita ng hinanakit.
Diyn..! sa alin mang lugar.ang sagot ng "cocinero", na
bahagy na sinulyp ang mga glay na iyn, na ang canyng
guingawa ang siyng totoong pinakikialaman: siya'y naghihimulmol
ng isng capn.
Isinalansng mahusay ni Sisa sa ibabaw ng mesa ang mga talng,
ang mga Phin 142"amargoso", ang mga patola, ang zarzalida at ang
mga mrang mrang mga talbs ng pac. Pagcatpos ay inilagy ang
mga bulaclc sa ibabaw, ngumit ng bahagy at tumanng sa isng
all, na sa tingn niya'y lalong magalng causapin cay sa cocinero.
Maaar bang macausap co ang pr?
May saktang sagt na marahan ng all.
At si Crispin? Nalalaman p b ninyo cung na sa sacrista.
Tiningnn siy ng allang nagttaca.


131
Si Crispin?ang tanng na pinapagcunt ang mga klay.Wal ba sa
inyng bahay? Ibig ba ninyng itanggu?
Nasabhay si Basilio, nguni't ntira rito si Crispinang itintol
ni Sisa;ibig co siyng makita....
Ab!anng all;ntira ng rito; nguni't pagcatapos ...
pagcatapos ay nagtanan, pagcapagnacaw ng maraming bagay.
Pinaparoon ac ng cura sa cuartel pagca umagang umaga ngayn,
upang ipagbigy sabi sa Guardia Civil. Marahil sil'y naparoon na sa
inyng bahay upang hanapin ang mga bt.
Tinacpn ni Sisa ang mga tainga, binucsn ang bibg, nguni't
nawalang cabuluhn ang paggalw ng canyng mga lb: walng
lumabs na an mang tni!
Tingnn na ng niny ang inyng mga anc!ang idinugtng
ng cocinero. Napagkikilalang cay'y mpagtapat na asawa; nagsilabs
ang mga anc na gaya rin ng canilng am! At mag-ingat cay't ang
maliit ay llampas pa sa am!
Nanambitan si Sisa ng boong capaitan, at nagpacup sa isng
bangc.
Howg cayng manngis dito!ang isinigw sa cany ng
cocinero:hind ba niny alm na may sakt ang pr? Doon cay
manangis sa lansangan.
Nanaog sa hagdanan ang abang babaeng halos ipinagtutulacan,
samantalang nagbubulungbulungan ang mga "manang" at
pinagbabalacbalac nil ang tungcl sa sakit ng cura.
Tinacpn ng pany ng culang plad na in ang canyng mukh at
piniguil ang pag-iyc.
Pagdatng niy sa dan, sa pag-aalinlanga'y nagpalngaplngap sa
magcabicabil; pagcatapos, tla mandin may pinacs na siyng
ggawin, cay't matulin siyng lumay.

Phin 143



132
XIX.
MGA KINASAPITAN NG ISANG MAESTRO SA
ESCUELA
Caraniwang tao'y haling ang ispan
at sa pagca't sil'y nagbabayad mandin,
carampatang sil'y pag-salitang hangl
ng upang matowa sa ga-yng pagbgay.
(LOPE DE VEGA.)
Natutulog ng tahmic, na tagly iyng pagpapaimbabaw ng mga
elemento
[252]
, ang dagatang nalilibot ng canyang mga cabunducan, na
an pa't tila mandin hind siy nakialam sa malacs na uns ng gabng
nagdan. Sa mga nang snag ng liwnag na pumupucaw sa tbig nang
mga nagkintbkintb na mga lamng-dgat, naaaninagnagn sa maly,
hlos sa wacs ng abt ng tanw, ang ab-abng mga anno: ya'y ang
mga bangc ng mga mngingisdang naglligpit ng canilng lambt;
mga casc at mga parw na nangaglladlad ng canilng mga lyag.
Pinagmmasdan ang tbig ng dalawng tong capuw pwang
lucs, ang pananamt mul sa isng mataas na kinlalagyan: si Ibarra
ang is sa canil, at ang is'y isng binatang mpagpacumbab ang
any at mapanglaw ang pagmumukh.
Dito ngang sabi nitng huldito iniabsng ang bangcy
ng inyng am. Dito cam ng teniente Guevara at ac ipinagsama ng
tagapaglibng!
Pinisl ni Ibarra ng boong pag-big ang camy ng bint.
Wal p cayng scat kilanln sa king tang na lob!ang
mulng sinabi nit.Marmi pong totoo ang utang na lob co sa
inyng am, at ang tanging guinaw co'y ang makipaglibng sa cany.
Ac'y naparitong wal acng cakilala sno man, walng tagly na an
mang slat upang may magtangklic sa Phin 144kin, salt sa
carapatn, walng cayamanang gaya rin ngayn. Inwan ng king
hinalinhn ang escuela upang maghnap bhay sa pagbibil ng
tabacoInampn ac ng inyng am, inihanap ac ng isng bhay at
binigyn ac ng laht cong kinacailangan sa icasusulong ng pagtutr;
siy'y napapasa escuela at namamahagui sa mga btang mahihrap at


133
mapagsakit sa pag-aaral ng ilng mga cuadro; sil'y binbigyan niy ng mga
libro't mga papel. Datapuwa't it'y hind nalon, cawngis din ng laht
ng bgay na magalng!
Nagpugay si Ibarra't anaki'y nanalanging mahabang horas.
Hinarp pagcatapos ang canyng casama at sa canya'y sinabi:
Sinasabi p ninyng sinasaclolohan ng aking am ang mga
batang dukh, at ngayn p?
Ngay'y guinagaw nil ang boong cya, at sumusulat sil
cailn man at macasusulat,ang isinagt ng binat.
At ang dahil?
Ang dahil ay ang canilng gulant na mga br at
nangahihiyang mga mat.
Hind umimc si Ibarra.
Iln b ang inyng mga batang tinuturuan ngayn?ang
tanng na wari'y may hangd na macatals.
Mahigut pong dalawng dan sa talan, at dalawamp at lim
ang pumapasoc!
Bkit nagcacganyan?
Mapanglw na ngumit ang maestro sa escuela.
Cung sabhin co po sa iny ang mga cadahilana'y cailangang
magsalit ac ng isng mahb at nacayyamot na casaysayanang
sinab niy.
Huwg po ninyng ipalagay na ang tanng co'y dahil sa isang
hangad na walang catuturnang muling sinabi ni Ibarra ng boong
cataimtiman, na canyng minmasdan ang malyong abot ng tanw.
Llong mabuti ang aking mapaglining, at sa acala co'y cung king
ipatloy ang lyon ng aking am ay lalong magalng cay sa siy'y
tangisan, ll pa mandin cay sa siya'y ipanghigant. Ang libingan niya'y
ang mahl na Naturaleza, at ang bayan at isng sacerdote ang siyng
canyng mga caaway: pinatatawad co ang bayan sa canyng
camangmangn, at iguinagalang co ang sacerdote dahil sa canyng
catungculan at sa pagc't ibig cong iglang ang Religing siyng
nagtur sa mga namamayan. Ibig cong gawng patnubay ang panucal
ng sa aki'y nagbigy bhay, at dhil dito'y ibig co snang maunw ang
mga nacahhadlang dito sa pagtutr.


134

Pacapupurihin at d po cay calilimutan ng bayan cung inyng
papangyaPhin 145rihin ang magagandang mga panucl ng inyng
nasrang am!anng maestro.Ibig p b ninyng mapagkilla
cung an ang mga hadlng na natatalisod ng pagtutr? Cung gay'y
tantuin ninyng cailan ma'y hind mangyayari ang pagtuturong iyn sa
mga calagayan ngayn cung walng isng macapangyarihang tlong;
unauna'y cahi't magcaroon, it'y sinisira ng caculangn ng mga sucat na
magamit at ng maraming panrang malng caisipan. Sinasabing sa
Alemania'y nag-aaral daw sa escuela ng bayan sa loob ng walng tan
ang anc ng tagabkid; sino ang macacaibig ditong gummit ng
calahat man lamang ng panahng iyn sa gayng lubhng bbahagy
ang inaaning mga bnga? Nangagsisibasa, nangagsisisulat at canilng
isinasaulo ang malalakng bahagui at ng madals pang isinasaulo ang
mga boong librong wcang castl, na hind nawawatasan ang is man
lamang salit ng mga librong iyn? an ang pinakikinabang sa escuela
ng anc ng ating mga tagabkid?
At cayng nacacakita ng casam-an, an't hind niny pinag-
sip na bigyng cagamutan?
Ay!ang isinagt na iguingalaw ng boong calungcutan ang
lo:hind lmang nakikibun ang isng abng maestro sa mga malng


135
caisipn, cung d namn sa mga tanging laks na macapangyarihan. Ang unang
kinacailanga'y magcaron ng escuelahan, isng bhay, at hind gya
ngayng don ac nagtutr sa tab ng coche ng pr cura, sa slong ng
convento. Doo'y ang mga btang talagng maibigung bumasa ng
malacs, nacaliligalig nga namn sa pr, na cung minsa'y nananaog na
may dalng glit, lalongll na cung sumsakit ang lo, sinsigawan
ang mga bt at madals na ac'y linalait. Inyng natatalastas na sa
gany'y hind maaaring macapagtr at macapag-ral; hind
iguinagalang ng bt ang maestro, mul sa sandalng nakikitang
linalapastangan at hind siy pinagbbigyang catuwiran. Upang
pakinggn ang maestro, ng hind pag-alinlanganan ang canyng
capangyarihan, nagcacailangang siy'y caalng-alangnan, magcaron
ng dangal, magtagly ng lacs dahil sa pagpipitagan sa cany,
magcaroon ng calayang tng, at ipahintulot p ninyng sa iny'y
ipahayag ang mga malulungct na nangyayari. Inacl cong
magbagong palcad ay ac'y pinagtawann. Upang mabigyng
cagamutan ang casamang sa iny'y sinasabi co, aking minagalng na
magtr ng wcang castl sa mga bt, sa pagca't bucd sa ipinag-
uutos ng Gobierno, inacl co namng it'y isng cagalingan ng laht.
Guinamit co ang paraang lalong magaang, na mga salit at mga
panglan, na an pa't hind co isinangcap ang mga daklang
palatuntunan, at ang talag co'y sac co na itr ang "gramtica", pagca
nacauunaw na sil ng wcang castl.
Phin 146Nang macaraan ang ilng linggo'y halos nawawatasan
na ac ng lalong matatalas ang sip at sil'y nacapag-uugnay-ugnay na
ng ilng mga salit.
Humint ang maestro at tila nag-aalinlangan; pagcatapos, tila
mandin minagaling niy ang sabihing lahat, caya't nagpatuloy:
Hind co dapat icahiy ang pagsasaysay ng mga caapihng
aking tintiis, sino mang mlagay sa kinlalagyan co'y gayn din
marhil ang uugalin. Ayon sa sinbi co, ang pasimula'y magalng;
datapowa't ng macaran ang ilng raw, ipinatawag ac sa sacristan
mayor ni pri Dmaso, na siyng cura ng panahng iyn. Palibhasa'y
talastas co ang canyng sal at nanganganib acng siy'y papaghinty-
hintayin, pagdaca'y nanhc ac at nagbgay sa cany ng magandng
raw sa wicang castl. Ang cura, na ang boong pinacabat ay ang
paglalahad sa akin ng camy upang king hagcn, pagdaca'y iniurong
it at hind ac sinagt, at ang guinawa'y ang magpasimul ng
paghalakhc ng halakhac-libc. Npatanga ac; nhaharap ang
sacristan mayor. Sa sandaling iy'y wal acng maalamang sabihin;
natigagal ac ng pagtitig sa cany; datapuwa't siy'y nagpatloy ng
pagtataw. Aco'y nayyamot na, at nakikinikinita cong ac'y
macagagaw ng isng d marapat; sa pagca't hind ng nangagcacalaban


136
ang maguing mabuting cristiano at ang matutong magmahl ng sariling
carangalan. Tatanungin co na sna siy, ng di caguinsaguinsa'y inihalli
sa twa ang pag-alimura, at nagsabi sa kin ng patuy:"BUENOS DIAS
pal, ha? BUENOS DIAS! nacacataw ca! marunong ca ng magwicang
castl pal!"At ipinatuloy ang canyng pagtatawa.
Hind napiguil ni Ibarra ang isng ngit.
Cay po'y nagttawaang mulng sinabi ng maestro na
nagttawa rin namn:ang masasabi co p sa iny'y hind ac
macatawa ng mangyari sa akin ang bagay na iyn. Nacatindg ac;
nramdaman cong umaacyt sa aking lo ang dug at isng kidlt ang
nagpapadilm sa aking sip. Nakita cong maly ang cura, totoong
maly; lumapit aco't upang tumtol sa cany, na d co maalaman cung
an ang sa cany'y aking sasabihin. Namaguitn ang sacristan mayor,
nagtinig ang cura at sinabi sa akin sa wcang tagalog na nagagalit:
"Howg mong paggamitan ac ng hirm na mga damt; magcsiya ca
na lmang sa pagsasalit ng iyng sariling wc, at howg mong sirin
ang wcang castilang hnd ucol sa iny. Nakikilala mo b si
maestrong Ciruela? Unawain mong si Ciruela'y isng maestrong hind
marunong bumasa'y naglalagay ng escuelahan."Inacal cong siy'y
piguilin, nguni't nasoc siy sa canyng cuarto at biglang isinar ng
boong lacas ang pint. An ang aking maggaw acng bahagy na
magcsiya sa kin ang king sueldo, na upang msingil co ang
sueldong it'y Phin 147aking kinacailangan ang "visto bueno" ng
cura at maglacbay ac sa "cabecera" (panglong byan) ng lalawigan;
an ang maggaw cong laban sa cany, na siyang pangulong pn ng
calolowa, ng pamamayan at ng pamumuhay sa isng byan,
linlampihan ng canyng capisanan, kinatatacutan ng Gobierno,
mayaman, macapangyarihan, pinagtatanungan, pinakikinggan,
pinaniniwalan at linilingap ng laht? Cung inaalimura ac'y dapat
acng howg umimc; cung tumutol aco'y palalayasin ac sa king
pinaghahanapang-bhay at magpacailan ma'y mawawal na sa akin ang
catungculan co, datapuwa't hind dahil sa pagcacgayn co'y
mpapacagaling ang pagttur, cung d baligtd, makikicamp ang
laht sa cura, caririmariman ac at ac'y tatawaguing hambg, pall,
mpagmataas, masamng cristiano, masam, ang tr ng maglang, at
cung magcabihir pa'y sasabihing caaway ac ng castil at
"filibustero." Hind hinahanap sa maestro sa escuela ang marunong at
maspag magtr; ang hinhing lmang sa cany'y ang matutong
magtis, magpacaalimura, huwg cumilos, at, patawrin naw, ac ng
Dios cung aking itinacul ang aking "conciencia" at pag-isip!
datapuwa't ipinanganc ac sa lupang it, kinacailangan cong
mabuhay, may isng in ac, caya't nakikisang-ayon na lmang ac sa
aking capalaran, tlad sa bangcy na kincaladcad ng lon.


137
At dahil po b sa hadlng na it'y nanglupaypy na cay magpacailan
man?
Cung ac nga disin ay nagpacadal!ang isinagt;
hanggang doon na lamang sna sa mga nangyaring iyn ang dinating
cong mga casaliwang palad! Tnay nga't mul, niya'y totoong
kinasusutan co na ang aking catungculan; nag-isip acng cumita ng
ibng hnap-bhay na gya ng aking hinalinhn, sa pagca't isng
pahrap ang gaw, pagc guinganap ng masam sa loob at
nacapagpapaalaala sa akin ang escuelahan sa arw-raw ng aking
pagcaalimra, na syng naguiguing dahil ng aking pag-langap ng
totoong capaitpaitang mga pagpipighat sa mahahbang horas. Nguni't
an ang aking ggawin? Hind co mangyaring masabi ang catotohanan
sa aking in; kinacailangang cong sabihing nacapagbbigay ligya
ngayn sa akin ang canyng tatlng tang mga pagpapacahrap upang
ac'y magcaroon ng ganitng catungculan; kinacailangang
papaniwalin co siyng ang hanap-bhay co'y totoong nacapagbbigay
dangl; na ang pagpapacapagod co'y cawiliwli; nasasabugan ng mga
bulaclac ang lands; na walng naguiguing bunga ang aking pagtupad
ng mga catungculan cung d ang pagcacaroon ng mga caibigan; na
aco'y iguinagalang ng bayan at pinupuspos ng mga paglngap; sa
pagca't cung hind gayn ang aking gawin, bucod sa ac'y na sa
casawang palad na'y papagdadalamhatin co pa ang ib, bgay na bkit
wal na acng caPhin 148pakinabangan ay ipagcacasala co pa.
Nananatili nga aco sa aking calagayan at hind co mnagalng na ac'y
manglupaypy: binant cong makilban sa masamang plad.
Tumguil na sandali ang maestro, at saca nagpatloy:
Mul ng aco'y maalimura ng gayng pagcgaspang-gaspng,
sinlit co ang king sarili, at nakita kong tunay ng namng
npacahangal ac. Ping-arlan co raw-gabi ang wicang castl, at ang
laht ng mga nauucol sa king catungculan; pinahihiram ac ng mga
libro ng matandng filsofo, binabasa co ang laht ng king
nsusumpong, at sinisiyasat co ang laht ng king binabasa. Dhil sa
mga bgong caisipng nsunduan co sa isa't is ay nagbgo ang king
palcad ng bait, at king nakita ang maraming bagay na ib ang any
cay sa pagctingin co ng na. Nakita cong mga camalian ang mga
dating ang boong acla co'y mga catotohanan, at nakita cong pawang
mga catotohanan ang mga ipinallagay co ng nang mga camalian. Ang
mga pamaml, sa halimbaw, na bhat sa caunaunhang mul'y
siyng sagusag ng mga esculahan, at ang sip co ng na'y siyng
tanging parang llong malacs sa pagcatuto,binihasa tayo sa
ganyng ang paniniwl,aking napagwar ng matpos, na d lmang
hind nacatutulong ng pagsulong ng bt sa pag-aaral, cung d bagcs
pang nacasisir sa cany ng di an lamang. Napagkilla cong


138
maliwanag na hind ng mangyayaring macapag-isip cung na sa mga mata ang
"palmeta" ang mga paml; ang tcot at ang pangingilabot ay
nacaggulo ng bait canino man, bucd sa ang panimdim ng bt,
palibhasa'y llong guisng ay ll namng madalng climbagan ng an
man. At sa pagc't ng mangyring malimbag sa lo ang mga caisipn
ay kinacailangang maghri ang catiwasayan, sa labs hanggng sa loob,
na magcaroon ng catahimican ang isip, magtamasa ng capayapaan ang
catawn at ang clolowa at magtaglay ng masiglng loob, inacla cong
ang nang dpat cong gawin ay ang maguing caraym co ang mga
bt, sa macatuwid baga'y huwag nil acng catacutan at ipalagy nil
acng caibigan, at ang sil'y matutong magmahl sa canilng sarli.
Napagkilala co rin namng ang canilng pagcakita sa araw-araw ng
pamamalo'y pumpatay sa canilng ps ng w, at pumpugnaw
niyng ningas ng dangal, macapangyarhang panggalw ng daigdig, at
nlalakip sa gayn ang pagcawal ng hiy, na mahirap ng totoong
mulng magbalc. Naliwanagan co rin namang pagc napaplo ang is,
nagttamong caaliwan pagc napapal namn ang mga ib, at
ngumingit sa tow pagc nriringig niy ang canilang pag-iyac; at ang
pinapammal, bag ma't masam sa loob ang pagsund sa nang
raw, nabibihsa na cung matpos at ikinaliligaya ang cahapishapis
Phin 149niyng tungculin. Ikinalagum co ang nagdaang panahn,
aking pinagsicapang pagbutihin ang casalucuyan sa pagbabago ng
dating cagagawn. Pinacs cong calugdn at cawilihan ang pag-aral,
king tincang ang "cartilla'y" huwg mlagay na librong maitm na
napapaligan ng mga lh ng camusmusn, cung d isng caibigang sa
cany'y mag-uulat ng caguilgulalas na mga lhim; na ang escuelaha'y
huwg magung pgad ng mga capighatan, cung d isng paraisong
libangan ng sip. Untunt ngang inals co ang mga pamaml, dinal co
sa king bhay ang mga paml, at ang inihalli co'y ang pagbbigy
unlc sa masisipag mag-ral at ng caigayahan ng ib at ang
pagpapakilala ng cancanlang sariling dangl. Cung hind natututo sa
pinag-aaralan, ipinallagay cong sa caculangn ng pagsusumkit, cailan
ma'y hind co sinasabing dahil sa capuruln ng sip; pinapaniniwal co
silng canilng tagly ang llong masaganang cya, cay sa tunay na
abt ng canilng lacs, at ang paniniwalang itng canilng
pinagsisicapang papagtibayin, ang siyng sa canil'y pumipilit na mag-
ral, tlad namn sa pagcacatiwl sa sariling lacs na siyng
naghhatid sa cabayanhan. Ng nagpapasimul pa lmang ac'y tla
mandn hind llabas na magalng ang king bgong palcad: marmi
ang hind na nag-aral; datapowa't ipinatuloy co, at aking nmasid na
unt-unting sumsaya ang mga loob, dumarami ang pumapasoc na mga
bt at llong nagmamlimit, at ang minsang mapuri sa harapn ng
laht, kinabucasa'y nag-iibayo ang natututuhan. Hind nalao't cumalat
sa bayang hind ac namamal; ipinatawag ac ng cura, at sa


139
panganganib cong bac mangyari na namn ang gaya ng na, bumat ac sa
cany ng mapanglw sa wcang tagalog. Nito'y hind siy nanglibc sa
kin. Sinbi sa king pinassam co raw ang mga bt; na sinasayang
co ang panahn; na hind ac gumganap sa king catungculan; na ang
amng hind namaml ay napopoot sa canyng anc, ayon sa Espritu
Santo; na ang letra'y pumapasoc sa pamamag-itan ng dug, at ib't ib
pa; sinaysay sa kin ang isng buntng mga casabihn ng panahn ng
mga catampalasanan, na an pa't wari'y casucatan ng nasabi ang isng
bgay ng mga to sa na upang huwg ng matutulan, at alinsunod sa
ganitng palcad ng sip ay dapat na ng marahil nating paniwalang
nagcaroon sa daigdg ng mga cakilakilabot na any ng mga hyop na
kinath ng sip ng mga to ng mga panahng iyn at canilng iniukit sa
canilng mga palacio at mga catedral. Sa cawacasa'y ipinagtagubilin sa
king aco'y magspag at manumbalic ac sa unang caugalan, sa pagca't
cung hind, siya'y magsusumbong sa alcalde lban sa kin. Hind
humint rto ang king casaliwang plad: ng macaraan ang ilng raw
ay nangagsirating sa slong ng convento ang mga am ng mga bt, at
nangailangan acng pasacllo sa boong aking pagtitiis Phin 150at
pagsang-ayon. Nangagpasimula ng pagpupuri sa mga panahng nang
ang mga maestro'y may matigs na loob at ang pagtturong
guinagawa'y tulad sa pagtutro ng canilng mga nno."Ang mga
tang yan ang tnay na mga marurunong!ang sbi nil;ang mga
tong ya'y namamal at tintuwid ang licng choy. Sil'y hind mga
bt, sil'y matatandng malak ang pinagdanasan, may mga buhc na
put at mababalsic! Si Don Catalinong hr nilng laht na nagttag ng
esculahang iyn, hind nagcuculang sa dalawampo't lim ang plong
ibinibigay, caya't naguing marurunong at mga pri ang canyng mga
anc. Ah! mahahalag cay sa tin ang mga to sa na, p,
mahahalag cay sa tin."Hind nangagcsiya ang mga ib sa ganitng
magagaspng na mga pasring; sinabi nil sa king maliwanag, na cung
ipatutuloy co ang aking palcad, ang canilng mga anc ay hind
matututo, at mapipilitan silng alisn sa king esculahan. Nawalang
cabuluhan ang aking mga pagmamatuwd sa canil: palibhasa'y bat
ac'y hind nila binibigyan ng malaking catuwiran. Gaano calaki ang
aking iaalay, magcaroon lamang ac ng mga ban! Binbangguit nila
sa akin ang minamagalng nilang pangangatuwiran ng cura, ni Fulano,
ni Zutano, at binabangguit naman nila ang canilang sarling catawan, at
sinasabi nilang cung hind sa mga pamamal ng canicanilang mga
maestro'y hind sana sila nangatto ng an man. Nacabawas ng caunt
ng capaitan ng capighatan cong it ang magandang paglngap na
ipinakita sa akin ng ilan.
Dahil sa nangyaring it, napilitan acng huwag gumamit ng isang
palacad, na pagcatapos ng malaking pagpapagal ay nagpapasimul na
ng pamumunga. Sa aking pagngangalit, dinal co kinabucasan sa


140
escuelahan ang mga pamal, at mulng sinimulan co ang aking
catampalasanang gaw. Nawal ang catiwasayan, at mulng naghar na
naman ang capanglawan sa mga mukh ng mga batang nagpapasimul
na ng pagguliw sa akin: sila ang tanging mga carayam co, ang tangi
cong mga caibigan. Baga man pinagsisicapan cong magdamt ng
pamamal, at cung namamal man aco'y pinaggaang co hanggang sa
abot ng caya; gayn ma'y dinaramdam nila ng malabis ang canilang
pagcaams, ang canilang pagcaimb at nangagsisitangis ng d ugaling
saclap. Dumarating sa aking ps ang bagay na iyn, at cahit
nagngitngitngit ac sa sariling calooban ng laban sa canilang halng na
maggulang, gayn ma'y hind ac macapanghiganti sa mga walang
malay-salang tinatampalasan ng maling mga caisipan ng canilang mga
ama. Nacapapas sa akin ang canilang mga lh: hind magcasiya sa
loob ng aking dibdb ang aking ps, at ng araw na iyo'y iniwan co ang
pagtutur, baga man d pa sumasapit ang horas, at omow ac sa aking
bahay upang tumangis na nagisa.... Phin 151Marahil mamangh p
cay sa aking pagcamaramdamin, nguni't cung cay'y malagay sa aking
catayua'y inyng mapagcucr. Sinasabi sa akin ng matandang Don
Anastasio:"Humhing ng pal ang mga ama? Bakit hind niny
sila ang pinal?" Dahil dito'y nagsasakit ac.
Nakkinig si Ibarrang nag-iisp sip.
Bahagy pa lamang acng gumgaling sa sakt ay nagbalc ac
sa esculahan at nasumpungan cong icalimang bahagui na lamang ang
natitira sa canila. Nangagsitacas ang mga pinacamagaling, dahil sa
panunumbalic ng dating palacad, at sa mga natitira, sa ilang batang
cay pumapasoc sa esculaha'y ng hind macagaw sa canilang bahay,
sno ma'y walang bumat sa akin sa aking paggalng: sa ganang canila'y
walang malasakit ang gumalng ac hind; marahil lalong inibiig sana
nila ang ac'y manatili sa pagcacasakt, sa pagca't tunay nga't lalong
mainam mamal ang maestrong panghalli sa akin, nguni't ang capalt
naman nito'y bihirang pumaroon sa pagtutr sa esculahan. Ang mga
ibang tinuturuan co, yang mga batang napipilit ng canilang mga
magulang na pumasoc sa escuelahan, ang guinagawa'y nangaglalagalag
sa ibang daco. Binibigyang casalanan nila ac, na sila'y aking
pinagpakitaan ng mairugung loob at sinisisi nila ac ng manam.
Gayn man, ang isang anac ng tagabkid, na dumadalaw sa akin sa
boong aking pagcacasakt, cay hind na pumapasoc ay dahil sa siya'y
nagsacristan: sinasabi ng sacristan mayor na hind raw marapat na
magmaran sa esculahan ang mga sacristan, sa pagca't babab ang
canilang ur.
At nagcsiya na p b cay sa inyng mga bagong tinuturuan?


141
May magagaw pa p ba acng ibang bagay?ang isinagt.Gayn
man sa pagca't maraming nangyaring mga bagay-bagay, samantalang
may sakt ac'y nahalinhan cam ng cura. Sumibol sa akin ang isang
bagong pag-asa, at guinaw co na naman ang isang pamulng pagtikm,
at ng huwag malubos na toto ang pagcasayang ng panahn ng mga
bat at pakinabangan hanggang sa abt ng caya ang mga pal; na ang
mga pagcahiyang iy'y mapag-anihan man lamang nil ng cahi't
cacaunting bnga, ang siya cong insip. Yamang hind nila ac
mangyaring caguiliwan ngayn, ninais cong may maalaala sila sa aking
hind napacasaclp cung may maisimpan silang an mang bagay na
pakikinabangang ac ang may tr. Talastas na po ninyng na sa
wcang castl ang mga libro sa caramihan ng mga escuelahan, lban na
lamang sa catecismong tagalog na nagbabago, alinsunod sa samahan ng
mga fraileng kinapapanigan ng cura. Ang caraniwan ng mga librong
it'y mga "novena" mga, trisagio, ang catecismo ni Phin 152pari
Astete, na ang nacucuba nilang cabanalan doo'y cawangis din cung
naguing sa mga hereje ang mga librong iyn. Sa pagca't hind
manyaring sila'y aking maturuan ng wicang castla, at hind co rin
naman maisatagalog ang gayng caraming mga libro, pinapilitan cong
halinhang unt-unt ng maiiclng bahaguing sipi sa mga
napapakinabangang mga librong tagalog, gaya baga ng maliit na
casaysayan ng pakikipagcapuw tao ni Hortensio at ni Feliza
[253]
, ilang
mga maliliit na librong patnugot sa pagsasaca, at iba pa. Manacanacang
isinasatagalog co ang malilit na libro, gaya ng Historia ng Filipinas ni
par Barranera, at pagcatapos ay aking idindicta, upang canilang
tipuning na sa mga cuaderno, at cung minsa'y aking dinaragdagan ng
sarling mga pagpapahiwatig. Sa pagca't wal acong mga "mapa" upang
sa canila'y macapagtr ac ng Geografa, sinalin co ang isang mapang
nakita co sa "cabecera" (panglong bayan ng lalawigan), at sa
pamamag-itan ng sinalin cong it, at ng mga baldosa ng yapacan, na
iulat co sa canila ng caunt ang any nitng ating lupan. Ngay'y ang
mga babae naman ang nangagcagul; nangagcasiya ang mga lalaki sa
pag-ngit, dahil sa gayng gaw co'y canilang namamasdan daw ang isa
sa aking mga caululan. Ipinatawag ac ng bagong cura, at cahi't hind
ac pinag-wican, gayn ma'y sinabi sa aking ang religin daw ang
dapat cong pagsicapan, at bago co itur ang mga bagay na it'y dapat
na ipakilala ng mga bat, sa pamamamag-itan ng isang pagsusulit, na
totoong nasasaulo na nila ang mga Misterio, ang Trisagio at ang
Catolicismo ng Doctrina Cristiana.
Samantala'y nagpapagal nga ac at ng magung "papagayo"
[254]

ang mga bat, at canilang masaulo ang lubhang maraming bagay na
hind napagtatals isa man lamang salit
[255]
. Marami sa canila ang
nacasasaulo ng mga Phin 153"Misterio" at "Trisagio", datapuwa't
nanganganib acng masyang ang king mga pagpupumilit tungcl sa


142
cay pr Astete, sa pagca't hind pa totoong napag-wawar ng marmi sa king
mga tinuturan ang pagcacaiba't ib ng mga tanng at ng mga sagt, at
ang dapat na magung cahulugn ng dalawng it. At sa ganitng
calagaya'y mammatay tyo, at ganyn din ang ggawin ng mga
ipangnganac, samantalang sa Europa'y pinag-uusapan ang nauucol sa
pagslong.
Howg bag namn tyong napacamahiligun sa pag-sang dito
sa tin ay wal ng cagalingang mangyayri!ang itintol ni Ibarra, at
sac nagtindg. Pinahatdn ac ng isng anyya ng teniente mayor
upang ac'y dumal sa isng plong sa tribunal ... Sno ang nacaaalam
cung doo'y magcacaroon p cay ng sagt sa inyng mga tanng?
Nagtindig din ang maestro sa escuela, nguni't umiling, tand ng
pagcuculang tiwla, at sumagt:
Makikita ninyo't matutulad sa aking mga binlac ang lyong
canilng sinbi sa akin, at cung hind, tingnan natin!


Phin 154

XX.
ANG PULONG SA TRIBUNAL
Ya'y isang salas na may labngdalaw labng-limng metro ang
hb may wal sampng metro ang lang. Ang mga pader ng salas na
iy'y pinaput ng pintng pog at punng-pun ng mga dibujong ling
ang iguinhit na humigut cumlang ang capangitan, humigut
cumlang ang casalaulan, na may mga cahalong paunawang slat
upang mapag-unwang magalng ang mga cahulugn non.
Namamasdan sa isng suloc na nacasandl ng mahsay na
pagcacahanay ang may sampng mga lmang fusil na batng pingkian
ang pangpaputc na cahl ng sableng clawangin, mga espadin at mga
talibng: yan ang mga sandata ng mga "cuadrillero."


143
Sa isng dlo ng salas na napapapamutihan ng maruruming mga
"cortinang" pul, natatag ang larawan ng hri, na nacasbit sa pader,
nacapatong sa isng tarmang choy ang isng lmang sillng nacabuc
ang canyng wasc na mga brazo; sa harapa'y may isng malakng
mesang choy na narurungisan ng tinta na may mga kit na mga salit
at mga nang letra ng pangalan cawangis ng marami sa mga mesa sa
mga tindahan ng lac at cerveza sa Alemania, na caraniwang paroonan
ng mga estudiante. Manga sirng bancc at silla ang siyng
nacahhusto ng mga casangcapan.
It ang salas na pinagpupulungan ng tribunal, ng mga
pagpapahirap at ib pa. Dito nagsasalitaan ngayn ang mga pno ng
byan at ng mga nayon: hind nakikihl ang pangct ng mga
matatanda sa pangct ng mga bta, at hind nangagcacasund ang is't
is; sil ang mga kincatawan ng partido conservador at ng partido
liberal, ang naguiguing catanga'y totoong napapacalabis sa mga bayan
ang canilng mga pagtatalotalo.
Nacacapagclang-tiwl sa kin ang asal ng
gobernadorcillo!ani Don FiPhin 155lipong pno ng partido liberal
sa canyng mga catoto; may dti siyng talagang pacay siya totoong
ipinagpahuli niya ang pagtutuos ng blac na ggugulin. Unawin
ninyng labing-isng araw na lamang ang sa ti'y ntitira.
At ntira siya sa convento upang makipagsalitaan sa curang
may sakit!ipinaalaala ng sa sa mga bat.
Hind cailangan!ang sinbi namn ng is;ang laht, ay
naihand na natin. Huwg b lamang magcaroon ng llong marming
"voto" ang blac ng mga matatand....
Hind co inaacalang magcaroon!ani Don Filipo;ac ang
maghharap ng blac ng mga matatand....
Bakit? an ang sbi p niny?ang sa cany'y mga tanng
ng mga nakikinig sa canyng pwang nangagttaca.
Ang sinasabi co'y cung ac ang nang magsasalita'y king
ihharap ang blac ng ating mga caway.
At ang blac natin?
Cay p namn ang maghharap ng blac natinang sagt ng
tenienteng ngumingiti, na ang pinagsasabiha'y isng btang cabeza de
barangay;magsasalit p cay, pagc aco'y natlo na.


144
Hind p namin mawatasan ang inyng caisipn!ang sbi sa cany ng
mga causap, na minmasdan siyng puspos ng pag-aalinlngan.
Pakinggan niny!ang marahang sinabi ni Don Filipo sa
dalaw sa tatlng nakikinig sa canyNacausap co cannang maga
si matandng Tasio.
At an?
Sinabi sa akin ng matand: "Kinapopootan p cay ng inyng
mga caaway ng higuit sa pagcapot sa inyng mga caisipn. Ibig bag
ninyng howag mangyri ang isng bgay? Cung gay'y cay ang
humicayat na gawn ang bgay na iyn, at chi't ang bgay na iy'y
pakikinabangang higut cay sa isng "mitra" ay ipagtatacwilan. Cung
cay'y matlo na, inyng ipasbi ang inyng linalayon sa lalong
cababababaan sa laht ninyng mga casamahn, at sasang-ayunan ang
inyng lyong iyn ng inyng mga caaway, sa hangd nilng cay'y
hiyin." Datapuwa't iny snang ingtan ang lhim cong it.
Nguni't....
Cay nga ac ang siyng magsasalit upang gawn ang panucl
ng ating mga caway, na an pa't pacalalabisin co ang pangangatuwran
hanggang sa cataw-taw. Howg cayng maingay! Narito na si
Guinoong Ibarra at ang maestro sa escuela.
Phin 156Bumti ang dalawng bint sa is't isng pulutng;
nguni't hind nakialm sa mga salitan.
Hind nalo't pumsoc ang gobernadorcillong malungct ang
pagmumukh: siy rin ang nakita ntin cahapong may dalng isng
arrobang candil. Humint ang mga alingawngw pagpsoc niy;
baw't isa'y naup at untiunting naghr ang catahimcan.
Naup ang gobernadorcillo sa sillng nacalagy sa ibab ng
larawan ng har, macaapat maclimang umub, hinapls ang lo at
ang mukh, inilagy ang sco sa ibabaw ng mesa, inals, mulng umub
at gayn ang palit-ulit na guinaw.
Mga guino!ang sinbi sa cawacasang nanglulupaypay ang
voces:nangahs acng anyayhan co cayong laht sa pagpupulong na
it ... ejem!... ejem!... ggawin natin ang fiesta ng ating pintacasing si
San Diego sa ica 12 nitong buwn.... ejem!... ejem!... ngayo'y ica 2
tayo ejem!... ejem!...
At dito'y inub siy ng mahab at tuy na siyang pumguil ng
canyng pagsasalit.


145
Nang magcagayo'y tumindg sa bangc ng mga matatand ang isng tong
may anyong maksig, na may mga apat na pong tan ang glang. Siya
ang mayamang si capitang Basilio, caaway ng nasrang si Don Rafael,
isng taong nagsasabing uman'y mul ng mamatay si Santo Toms de
Aquino, ang mundo'y hind sumusulong ng cahi't iisang hacbang, at
mul ng canyng wan ang San Juan de Letrn, nagpasimul ang
Sangcatahan ng pag-udlt.
Itlot p ng mga camahalan ninyng magsaysay ac tungcl sa
isng bgay na totoong mahalagany. Ac ang nunang nagsalit,
bag man llong may carapatng manguna sa kin ang mga caumpc
dito, nguni't ac ang nang nagsalit, sa pagca't sa acal co'y sa mga
ganitng bgay, ang magpasimul ng pananalita'y hind ang cahuluga'y
siyng nangunguna, at gayn ding hind ang cbuntutan ang cahulugn
ng cahulihulihang magsaysy. Bucd sa rito'y ang mga bgay na
sasabihin co'y lubhng napacamahalag upang maipagpauby
sabihin cay sa cahulihulihan; it ang dhil at big co snang magpuna
ng pananalit, at ng mibigay ang dpat na cauculn. Itulot ng ninyng
ac ang munang magsalit sa plong na itng kinakikitaan co ng mga
nallimping totong mga litw na mga to, gya na nga ng guinoong
casalucuyang capitan, ng capitan pasado, ng caibigan cong tnging si
Don Valenting capitan pasado, ang aking caibigan sa camusmusng si
Don Julio, ang ating bantg na capitan ng mga cuadrillerong si Don
Melchor, at marami pang mga caguinoohang d co na sasabihi't ng
huwg acng humb, na nakikita ng inyng mga camahalang Phin
157pawang caharap natin ngayn pinamanhic co p sa inyng mga
camahalan ipahintulot na ac'y macapagsalit bago magsalit ang ibng
sno man Magttamo cay ac ng capalarang pahinuhod ang
capulungan sa king mapacumbabang capamanhican?
At sac yumucod ang mananalumpt ng bong pagglang at ga
ngumingit na.
Macapagsasalit na cay, sa pagc't cay'y pinakkinggan
nmn ng boong pagmimith!ang sinbi ng mga binangut na mga
caibigan, at iba pang mga tong nangagppalagay na siya'y daklang
mananalumpat: nangag-ubo ng bong ligaya ang mga matatand at
canilng pinagppisil ang dalawng camy. Pagcatpos na
macapagphid ng pwis si capitn Basilio ng canyng panyng sutl,
ay nagpatloy ng pananalit:
Yamang lubhng npacaganda ang inyong calooban at
mapagbigay lugod sa ating abng cataohan, sa pagcacaloob sa aking
ac ang macapagsalitng muna sa sino mang nririto, sasamantalahin
co ang capahintulutang itng sa aki'y ipinagcaloob ng bong
cagandhan ng pus at aco'y magsasalit. Iniisip ng aking isip na aco'y


146
sumasaguitn ng cagalanggalang na Senado romano, "senatus populusque
romanus", na sinasabi ntin niyng mga caayaayang panahng sa
caculangang plad ng Sangcataha'y hind na magbbalic, at aking
hhingin sa Phin 158"Patres Conscripti", ang sasabihin marahil ng
pants na si Ciceron, cung siy ang mlagay sa catayuan co ngayn;
hihngin co, sapagca't caps tyo sa panahn, at ang panaho'y guint,
yon sa sbi ni Salomn na sa mahalagang pinag uusapan ngayo'y
sabhing maliwanag, maicl at walang ligy-lgoy ng bwa't is ang
canyang panucal. Sinabi co na.
At tagly ang bong pagcalugd sa canyng sariling catahan at sa
magaling na pakikinig sa cany ng nangaroroon, naup ang
mananalumpat, datapuwa't canyng tiningnn mna si Ibarra at anyng
nagpapakilala siya ng canyng catasan, at canyng tiningnn din
namn ang canyng mga caibigan, na pra mandng sa canil'y canyng
sinasabi: H! Mabuti ba ang king pagcacsalit? h!
Inilarawan namn ng canyng mga caibigan sa canilng mga mat
ang dalawng pagtingng iyn, sa canilng pagsulyp sa mga btang
guino, na ibig nilng patayn sa caingguitn.
Ngay'y macapagsasalit na ang bawa't may ibig, na ...
ejem!ang sinabi ng gobernadorcillo, na hind natpos ang sinsalit,
mulng siy'y iniht ng ub at ng mga pagbubuntng hining.
Ayon sa hind pag-imc na nmamasid, sino ma'y yaw na siy'y
tawagguin "patres conscripti", sno ma'y walng tumtindg: ng
magcagay'y sinamantala ni Don Filipo ang nangyayari at humingng
pahintlot na macapagsalit.
Nangagkindtan at nangaghudytan ng macahulugn ang mga
conservador.
Ihharap co, mga guino, ang king panucalang gugugulin sa
fiesta! ani don Filipo.
Hind nmin masasang-ayunan!ang sagt ng isng
natutuyong matandng conservador na hind mapaclihn ng an man.
Lban sa panucalang iyn ang ming voto!ang sbihan ng
ibng mga caaway.
Mga guinoo!ani Don Filipong pinipiguil ang pagtwa;
hind co pa sinasabi ang panucalang dal rito naming mga "bt".
"Lubs" ang aming pagsa na siyng mamagalingn ng "lahat" cay sa
pinapanucl mapapanucl ng ming mga catlo.


147
Ang pallong pasimulng it ang siyng nacapusps ng glit sa caloban
ng mga conservador, na nagsisipanump sa canilng sariling canilng
gagawn ang catacottacot na pagsalangsng. Nagpatuloy ng pananalit
si Don Filipo:
Tatlong libo't limandang piso ang inaacl nting guglin.
Mangyayarng macagaw nga tyo, sa pamamag-itan ng salapng ito ng
isang fiestang macahihiguit ng di an lamang sa caningningan sa laht
ng hangg ngay'y napanood dito sa ating lalawigan at sa mga
lalawigang cartig man.
Hmjn!ang pinagsabihan ng mga hind naniniwl;
gumugugol ang bayang A. ng limng libo, ang bayang B. nama'y pat
na liboHmjn! cahambugn!
Pakinggn niny ac, mga guinoo, at cay'y maniniwl.
Aking iniaakit sa inyng tayo'y magtay ng isng malakng teatro sa
guitn ng plaza, na maghalagng isng da't limampng pso!
Hind csiya ang isng da't limamp, kinacailangang gumugol
ng isng da't anim na p!ang itinutol ng isng matigs ang long
conservador.
Ittic p niny, guinoong director, ang dalawang daang pisong
iniuucol sa teatro!ani Don Filipo.Iniaanyaya cong makipagcayr
sa comedia sa Tund upang magpalabs sa pitng gabng sunod sunod.
Pitng palabs na tigdadalawang daang pso bawa't gab, ang cabooa'y
isng libo at pat na rang pso: isulat p niny, guinoong director,
isng libo't pat na raang pso!
Nangagtinginan ang matatand't ang mga bt sa pangguiguilals;
ang mga nacatatalos lamang ng lhim ang hind nangagsiklos.
Iniaanyaya co rin namng magcaroon tayo ng maraming totoong
mga paputc; huwg nga tyong gumamit ng malilit na "luces" at ng
mga malilit na "ruePhin 159dang" kinallugdan lamang ng mga
musms at ng mga dalga, huwag tyong gumamit ng lahat ng it.
Malalakng mga bomba at sadyng malalakng mga cohatn ang ibig
natin. Iniaanyaya co nga sa iny ang pagcacagugol sa dalawang daang
malalakng bomba na tigalawang pso bwa't is at dalawang daang
cohatong gayn din ang halag. Ipagaw natin sa mga castillero sa
Malabn.
Hmjn!ang isinalbat ng isng matand:hind nacacagulat
sa kin at hind rin nacabibingi ang isng bombang tigalawang piso;
kinacailangang magung tigatlng piso.


148
Isulat p niny ang isng libong pisong gugugulin sa dalawang daang
bomba at dalawng daang coletn!
Hind na nacatis ang mga conservador; nangagtindigan ang ilan at
nangagsalitaan ng bucd.
Bucd pa sa roon, upang makita ng ating mga capit-bayang
tayo'y mga taong walang hinayang at nagcacanlalabis sa atin ang
salapang ipinagpatuloy ni Don Filipo, na itinaas ang voces at
matling sinulyap ang pulutng ng mga matatand,aking iniaanyaya:
una, apat na "hermano mayor" sa dalawng raw na fiesta, at icalawa,
ang itpon sa dagatan sa arw raw ang dalawng dang inahng manc
na pinirito, isang daang capng "rellenado" at limampng lechn, gya
ng guinagaw ni Sila, sa panahn ni Ciestn, na bgong casasabi pa
lmang ni capitang Basilo.
Siya ng, gya ni Sila!ang iculit ni capitang Basilio, na na
totow ng pagcbangguit sa cany.
Lumlaki ng lumlaki ang pagtatac.
Sa pagca't marmi ang ddalong mayayaman at bawa't isa'y
may dalng libolbong piso, at sac ang canilng lalong magalng na
sagabungin, at ang "liamp" at mga baraja, ini anyaya co sa iy na
tayo'y magpasabong ng labnglimng raw, at magbigay calayaang
mabucsan ang laht ng mga bahay ng sugalan....
Nguni't nangagtindg ang mga cabatan at siya'y sinalabt: ang
bong acl nil'y nasir ang sip ng teniente mayor. Nangagtatalotalo
ng mainam ang mga matatand.
At sa cawacasan, ng huwg mapabayaan ang mga caligayahan
ng clolowa....
Natacpng lubos ang canyng voces ng mga bulongbulungan at ng
mga sigawang sumibl sa lahat ng sloc ng slas: yao'y naguing isng
caguluhan na lmang.
Hind!ang isingaw ng isang matlic na conservador;ayaw
cong maiPhin 160pangalaratac niyang siya ang nacagawa ng fiesta,
ayaw. Pabayaan, pabayaan ninyong aco'y macapagsalit.
Diny tyo ni Don Filipo!ang sinsalit naman ng mga
liberal. Bovoto cami ng laban sa canya! Cumamp siya sa matatand!
Bomoto tayo ng laban sa canya!


149
Ang gobernadorcillo, na higut ang panglulupaypay sa cailan man; walang
guinawa cahi't an upang manag li ang catiwasayan: naghhintay na
sila ang cusang tumiwasay.
Humingng pahintulot ang capitan ng mga cuadrillero upang
magsalta; pinagcalooban siya, datapuwa't hind binucsan ang bibig, at
mulng naupng nakikim at pusps cahihiyan.
Ang cabutiha'y nagtindg si capitang Valenting siyang
pinacamalamg ang loob sa lahat ng mga conservador, at nagsalit.
Hindi cam macasang-ayon sa palagy na munacal ng teniente
mayor, sa pagca't sa ganang amin ay napaca labis naman. Ang gayng
mapacaraming mga bomba at ang gayong napaca raming gabi ng
pagpapalabas ng comedia'y ang macacaibig lamang ay ang isang
batang gaya ng teniente mayor, na macapagppuyat ng maraming gab
at macapakkinig ng maraming putc na d mabbingi. Itinanng co ang
pasiya ng mga taong matalino at nagcacaisa ang lahat sa hind pagsan-
ayon sa panucal ni Don Felipo. Hind b ganito, mga guino?
Tunay nga! tunay nga! ang sabay sabay na pinagcaisahang
sagt ng mga bata't matand. Nangalulugod ang mga bata sa pakiking
sa gayng pananalit ng isang matand.
An ang ating gagawn sa apat na mga hermano mayor!ang
ipinatloy ng matand.An ang cahulugan niyng mga inahng
manc, mga capn at mga lechng itatapon sa dagatan? Cahambugan!
ang sasabihin ng mga calapit-bayan natin, at pagcatapos ay magssalat
tayo sa pagcain sa loob ng calahating tan. An't makikiwangis tyo
cay Sila sa mga romano man? Tayo ba'y inanyayahan minsan man
lmang sa canilang mga fiesta? Ac sa gannang akin, lamang, calan
ma'y hind pa ac nacatatanggap ng an mang canlang lham na pang-
anyaya, gayng aco'y matanda na!
Ang mga romano'y tumahan sa Roma. Kinalalagyan ng papa!
ang marahang sa canya'y ibinulng ni capitng Basilio.
Ngayon co napagkilala!ang sinabi ng matandang hind
nagulomihanan. Marahil guinawa ang canilang fiesta cung "vigilia" at
ipinatatapon ng papa Phin 161ang pagcain at ng howag magcasala.
Nguni't sa paano mang bgay, hind mangyayaring masang-ayunan ang
inyong panucalang fiesta, sa pagca't isng caullan!
Napilitan si Don Filipong iurong ang canyng panucl; dahil sa
totoong sinsalansang.
Ang mga lalong matatalic na mga conservador sa canilng
caaway, hind nangagdamdam ng an mang pag-aalap-ap ng makita


150
nilng tumindig ang isng btang cabeza de barangay at humingng pahintlot
na macapagsalit.
Ipinammanhic co sa inyng mga camahalang ipagpaumanhng
bag ma't bt ac'y mangahs magsalit sa harp ng lubhng
marming tong totong cagalanggalang dhil sa canilang glang at
dhil namn sa catalinuhan at carunngang magpasiy ng tapt sa laht
ng bagay, nguni't sa pagca't ang caayaayang mananalumpatng si
capitang Basilio'y nag-aanyayang saysayin dito ng laht ang
canicanilang mga panucl, magung pinacacalsag ng aking cauntan
ang canyng mahalagang pananalit.
Tumtang, sa pagcalugod, ang mga conservador.
Magalng magsalit ang btang it!Siya'y
mpagpacumbab!Caguilguilals cung mangatuwran!ang
sabihan ng isa't is.
Sayang at hind marunong cumyang magalng!ang pasiy ni
capitan Basilio.Nguni't nangyayari it dahil sa hind siya nag-aral
cay Cicern, at sac totoong bt pa.
Hind cay isinsaysay co sa iny ang isng palatuntunan
panucl,ang ipinatuloy na salit ng btang cabeza,ay hind dahil
sa ang isip co'y inyng mmagalingin iny cayng sasang-ayunan:
ang aking hangad, casaby ng aking mul pang pangangayupp sa
calooban ng laht, ay patotohanan sa mga matatandang sa tuw na'y
sang-ayon ang aming ispan sa canilng sip, sa pagc't ming
inangkin ang laht ng mga adhicng isinaysay ng boong caningningn
ni capitang Basilio.
Mabuting pananalit! mabuting pananalit!ang sabihanan
ng mga pinauunlacng mga conservador. Hinuhudyatn ni capitang
Basilio ang bt upng sa cany'y sabihin cung paano ang marapat na
paggalw ng bsig at cung paano ang acm ng pa. Ang
gobernadorcillo ang tanging nananatili sa hind pagpansn, nallibang
may ibng iniisip: nahihiwatigan ang dalawang bagay na it sa cany.
Nagpatuloy ang bt ng pagsasaysay, na nalalao'y lalong sumsaya ang
pananalit:
Noow, mga guino, ang aking panucla sa sumusunod: mag-
sip ng mga bagong pnooring hind caraniwan at laguing nakikita natin
sa arw-raw, Phin 162at pagsicpang huwg umals dto sa byan
ang salapng nalicom, at huwg guglin sa walng cabuluhng mga
plvora, cung hind gamtin sa ano mang bagay na pakinabangan ng
lahat.


151
Iyn ng! iyn ng!ang isinng-yong salit ng mga bt; iyng ang
ibig nga namintotoong magalngang idinugtng ng mga
matatand.
An ang mhihit ntn sa isng linggng comediang hinhing
ng teniente mayor? An ang matututuhan natin sa mga hr sa
Bohemia at Granada, na nangag-uutos na putln ang lo ng canilang
mga anc na babae, cung dl caya'y ikinacarga sa isng can ang
mga anc na babaeng iyn at bgo naguiguing trono ang can? Tayo'y
hind mga hr, hind tayo mga tampalasang tong-prang, wal namn
tyong mga can, at cung sila'y ating parhan ay bibitayin tyo sa
Bgongbayan. An bag ang princesang iyng nakikihaloblo sa mga
paghahmoc, namamahagui ng tag at ls, nakikipag-away sa mga
principe at naglilibot na nangag-isa sa mga bundc at parang, na
cawangis ng nangatitigbalang? Kinalulugdan natin, ayon sa ating
caugalian, ang catamisan at ang pagcamasintahin ng babae, at
manganganib tayong tumngan sa mga camy ng isng binbining
narurungisan ng dug, cahi't na ang dugong ito'y sa isng moro
gigante; bag man ang dugng it'y sa pinawawal-an nating halag,
palibhasa'y ipinallagay nting imb ang lalaking nagbubuhat ng cam'y
sa isng babae, cahi't siya'y prncipe, alfrez, tagabkid na walng
pinag-aralan. Hind cay libolibong magalng na ang palabasin natin
ay ang larwan ng ating sariling mga caugalan, upang mabgo ntin
ang ating masasamang mga pinagcaratihan at mga lihs na hlig at
purihin ang magagandang gaw at caugalian?
Iyan ng! iyan ng!ang inlit ng canyng mga cacamp.
Sumasacatuwran!ang ibinulng na nangagdidilidili ang
ilng matatand.
Hind co naisip cailn man ang bgay na iyn!ang ibinulng
ni capitang Basilio.
Datapuwa't paano ang paggaw niny niyn?ang itinutol sa
cany ng isng mahirap sumang-ayon.
Magaang na magaang!ang sagt ng bt. Dal co rito ang
dalawang comedia, na marahil pasisiyahang totoong masasangayunan
at catowatowa ng mga cagalanggalang na matatandang dito'y nalilimp,
palibhasa'y lubs ang pagcatals nil sa bawa't magand at kilal
namn ng laht ang canilng catalinuhan.
Ang pagmagt ng is'y ANG PAG-HAHALAL NG
GOBERNADORCILLO, ito'y isng comediang patupatuloy ang pananalit,
nababahagui sa limang pangcat, cath ng is sa mga nriritong caharp.
At ang isa'y may siyam na bahagui, col sa dPhin 163lawng gabi,


152
isang talinghagang "drama" na ang pamimints ang tucoy, sinulat ng is sa
lalong magalng na poeta dito sa lalawigan at MARIANG MAKILING ang
pamagt. Nang ming mmasdang naluluatan ang pagpupulong ng
nauucol sa paghahand ng fiesta, at sa panganganib naming bac
culangin ng panahn, lhim na humnap cam ng aming mga "actor" at
pinapag-aral namin sil ng canicanilang "papel". Inaasahan naming
sucat na ang isng linggng pagsasnay upang sil'y macaganp ng
magalng sa canicanilang illabas. It, mga guinoo, bucd sa bgo,
pakikinabangan at sang-ayon sa mahsay na caisipn at may malakng
cagalingang hind malak ang magugugol: hind natin cailangan ang
pananamit: magagamit natin ang ating suot na caraniwan sa
pamumuhay.
Ac ang gugugol sa teatro!ang isigaw na malaking tawa ni
capitang Basilio.
Sacali't may lumalbas na mga cuadrillero, akng ipahihiram
ang aking mga nassacopang sabi namn ng capitn ng mga
cuadrillero.
At ac ... at ac ... cung nagcacailangan ng isng matand ... ang
sinabing hind magcatut ng is, at naghuhumiyd ng pagmamakisg.
Sang-yon cam! sang-yon cami!ang sigawan ng marami.
Nammutl ang teniente mayor: napun ng mga lh ang canyng
mga mat.
Siy'y tumatangis sa pagngingitngit!ang insip ng mahigpt
na conservador, at sumigaw:
Sang-yon cam, sang-yon cam, at hind cailangang
pagmatuwiranan pa!
At sa canyng galc sa canyng pagcapanghigant at sa lubs na
pagcatlo ng canyng caway, pinasimuln ng lalkng iyn ang
pagpapaunlc sa panucl ng bt. Nagpatuloy it ng pananalit:
Magagamit ang ikalimng bahagui ng salapng nalilicom sa
pamamahagui ng ilng gantng pl, sa halimbw, sa lalong mabuting
batang nag-aral sa escuela, sa llong mabting pastl, magsasac,
mngingisd, at ib pa. Macapagtatatag tayo ng isng unahn ng
patacbuhan ng mga bangc sa log at sa dagatan, patacbuhan ng mga
cabayo; magtay ng mga "palosebo" at mag-any ng mga larng
mangyayaring maksama ang tagabukid natin. Sumasang-yon na ac,
lang-lang sa totong pinagcaugalian na, ang tayo'y magcaroon ng
mga paputc: marikit at catuw-tuwang panoorn ang mga "rueda" at
mga "castillo", nguni't inaacal cung hind natin cailangan ang mga


153
bombang panucal ng teniente mayor. Casucatan na, sa pagbibigay casayahan sa
fiesta, ang dalawng bandang msica, at sa ganya'y maiilagan natin
iyang mga pag-aaway at pagcacagalt, na ang kinahihinatna'y ang mga
caawa-awang msicong naparirito't ng bigyang galc ang ating mga
pagpifiesta, sa pamamag-itan ng canilang pagpapagal, naguiguing
tunay na Phin 164mga sasabunging manc, na nangagsisiow,
pacatapos, na masam, ang sa canila'y pagcacabayad, masam ang
pagcacapacain, bugbg ang catawn at sugatn pa cung macabihir.
Mapasisimulan ang pagpapagaw ng isang maliit na bahay na
magamit na escuelahan, sa pamamag-itan ng lalabis na salap, sa
pagca't hind nga natin hihintaying ang Dios ay manaog at siyang
gumaw ng escuelahang iyn: capanglaw-panglaw ngang bagay, na
samantalang tayo'y may isng sabungng pangulo sa lak at gand, ang
mga bat natin ay nangag-aral halos don sa alagaan ng mga cabayo
ng cura. Sa maiclng salita'y narito ang panucal: ang pagpapainam
nito'y siyng pagcacapaguran.
Maaliw na bulungbulungan ang siyng sumilang sa salas; halos
ang laht ay sumasang-ayon sa bt: iilan lamang ang bumbulong:
Mga bgong bagay! mga bgong bagay! Sa ating mga
kinabataa'y!...
Ating sang-aynan na muna ngayn iyn!ang sabihan ng
mga ib;ting hiyin iyn.
At canilng itinutr ang teniente mayor.
Nang manumbalic ang catahimican, ang laht ay sumang-ayon na.
Clang na lamang ang pasiya ng gobernadorcillo.
Ito'y nagpapawis, hind mpacali, hinhaplos ang noo at sa
cawacasa'y nasabi ng pautal-utal, na nacatung:
Ac ma'y sang-ayon din!... nguni't ejem!
Hind umimic ang boong tribunal ng pakiking sa cany.
Nguni't?ang tanng ni capitang Basilio.
Totoong sang-ayon ac!ang inulit ng gobernadorcillo;sa
macatuwid baga'y ... hind ac sang-ayon ... ang sinasabi co'y sang-
ayon ac; nguni't ...
At kinuscos ang mga mat ng camaoo.
Nguni't ang cura,ang ipinagpatuloy ng clang pladibng
bgay ang big ng pr cura.


154
Nagcacagugol b ang cura sa fiesta tayo ang nagcacagugol?
Nagbigy b siy ng isng cuarta man lamang?ang sigaw ng isng
voces na nanunuot sa tainga.
Tumingn ang laht sa dacong pinanggagalingan ng mga tanng na
iyn: si filsofo Tasio ang nroroon.
Hind cumikilos ang teniente mayor at nacatitig sa
gobernadorcillo.
At an ang big ng cura?ang itinanong ni capitang Basilio.
Ab! ang big ng cura'y ... anim na procesin, tatlng sermn,
tatlng malalaking misa ... at cung may lumabis na salap, comediang
Tund at cant sa mga Phin 165pag-itan.
Ayaw namng cam ng laht ng iyn!ang sinbi ng mga bt
at ng ilng matand.
Siyng ibig ng pr cura!ang inulit ng gobernadorcillo.
Aking ipinangac sa curang magaganap ang canyang calooban.
Cung gay'y bakin inanyayahan pa ninyng cami magplong?
Inanyayahan co cay't ... ng sa inyo'y king sabihin ang gayng
bgay!
At bkit hind niny sinbi sa pagsisimul pa ng salitaan?
Ibig co snang sabihin, mga guino, nguni't nagsalita si
capitng Basilio'y hind na ac nagcapanahn ...! kinacailangang
sumund sa cur!
Kinacailangang sumund tay sa cany!ang inlit ng ilng
matatand.
Kinacailangang sumunod, sa pagca't cung hind, tayo'y
ibibilanggong laht ng alcalde!ang idinugtng ng bong
capanglawan ng ib, namng matatand.
Cung gayo'y sumund, cay at cay na lmang ang gumawa ng
fiesta!ang ipinagsigawan ng mga btainiuurong namin ang aming
mga ambg!
Nasingl ng lahat!ang sinabi ng gobernadorcillo.
Lumapit si Don Filipo sa gobernadorcillo at saca sinabi niya rito
ng bong capatan.


155
Inihndog co sa pagcaams ang pag-ibig co sa aking saril upang
magtagumpay lamang ang magandang caisipan; cay nam'y inihayin
niny sa pagcaap ang inyng camahalan upng manlo ang masamng
panucla, at inyng iniwasc ang laht.
Samantala'yisinasabi namn ni Ibarra sa maestro ng escuela:
May-ibig b cayng ipagbilin sa panglong byan ng
lalawigan? Paroroon ac ngayn din.
Mayroon p b cayng pakikialaman don?
Mayroon p tyong pakikialaman don!ang talinghagang
sagt ni Ibarra.
Sa daa'y sinasabi ng matandang filsofo cay Don Filipong
sinusumpa ang sarilng plad.
Tayo ang may casalanan! Hind cay tumutol ng cayo'y
bigyn nila ng aliping sa inyo'y magpn, at aking nalimutan ang bagay
na ito, sa aking cahalingan!


Phin 166

XXI.
CASAYSAYAN NANG BUHAY NANG ISANG INA
Walng tinutungo sa canyang paglacad,
walang linalayon sa linipadlipad,
susumandali ma'y di napapanatag.
(Alaejos)


156
Tumatcbo si Sisang patung sa canyng bhay, tagly iyng caguluhan ng
bat na nangyayari sa ating cataohan, pagc sa guitn ng isng
casacunan ay wal sino mang nagmamalasakit sa atin at sa ati'y
tumatacas ang mga pag-asa. Cung nagcacagayo'y anaki'y dumidilim na
laht sa ating paliguid, at sacali't macakita tayo ng isng mliit na ilaw
sa maly, tintacbo natin ang ilaw na iyn, pinag-uusig natin, at hind
natin alumana chi't makitang sa calaguitnan ng lands ay may isang
malalim na bangn.
Ibig ng inng iligts ang canyng mga anc, nguni't paano? Hind
itintanong ng mga in ang ggawing mga paraan, pagca nanucl sa
canilang mga anc.
Tumtacbong nagssikip ang dib-dib, palibhasa'y pinag-uusig ng
mga gunigunng calagumlaguim. Nrakip na cay ang anc niyang si
Basilio? San tumcas ang canyng anc na si Crispin?
Nang malpit na siy sa canyng bhay ay canyng natanawan ang
mga capacete ng dalawng sundalong na sa ibbaw ng bacuran ng
canyng halamanan. Hind mangyayaring maisaysay cung an ang
dinamdm ng canyng pus: nalimutan niy ang laht. Hind cail sa
cany ang canpangahasan ng mga tong iyng hind nangagpipitagan
cahi't sa llong mayayaman sa bayan, an cay ang mangyayari sa
cany at sa canyng mga anc na pinagbibintangan nangancaw? Hind
mga to ang mga guardia civil, sila'y mga guardia civil lamang: hind
nil dinringig ang mga panghihimanhic at sila'y bihasang macapanood
ng mga lh.
Phin 167Hind sinsadya'y itinas ni Sisa ang canyng mga
mat sa langit, at ang langit ay ngumngit ng caayaayang caliwanagan;
lumalango'y ang ilang maliliit at mapuputing alapaap sa nanganganinag
na azl. Humint siy upang piguilin ang pangangatal na lumalaganap
sa canyng boong katawn.
Iniiwan na ng mga sundalo ang canyng bhay at sil'y walng
casama; wal silng hinuli cung d ang inahng manc na pinattab ni
Sisa. Nacahing siy at lumacs ang canyng lob.
Pagcbabait nil at pagcgaganda ng canilng mga calooban!-
ang ibinulng na hlos umiyac sa catowan.
Cahi't sunuguin ng mga sundalo ang canyng bhay, huwag
lmang piitn nil ang canyng mga anc, ay sil'y pacapupuspusin dn
niy ng pagpupuri.
Muling tinitigan niy, sa pagpapasalamat, ang langit na
pinagdaraanan ng isang cawan ng mga tagc, iyng matutling mga


157
alapaap ng mga lngit ng Filipinas, at sa pagca't nanag-li sa canyng ps ang
pananlig ay ipinagpatloy niy ang paglcad.
Nang malapit na si Sisa sa mga catacot-tacot na mga tong yao'y
nagpalingaplingap sa magcabicabla at nagcconowng hind niy
nakikita ang canyng inahing manc na pumpiyac at humihinging
sclolo. Bahagya pa lamang nangacacaraan sa canyng tab ay nag-
acla siyang tumacb, nguni't piniguil ang tulin ng canyng paglacad
ng pagiingat na bac siy'y mino.
Hind pa siy nacallay ng malaki ng mrinig niyng siy'y
canilng tinatawag ng boong cabangisn.
Hind kinukusa'y lumapit si Sisa, at nramdaman niyng hind
niy maigalw ang canyng dil sa tcot at nattuy ang canyng
lalamunan.
Sabhin mo sa amin ang cattohanan cung hind itatli ca
namin sa choy na iyon at papuputucn ca namin ng dalawa!anang
is sa canilng may pagbabl ang tung ng voces.
Tumingin ang babae sa dacong kinalalagyan ng choy.
Icaw b ang in ng mga magnanacaw, icw?ang tanng
naman ng is.
In ng mga magnanacaw!ang di sinsadya'y inlit ni Sisa.
San nroon ang salapng iniuw sa iyo cagab ng iyng mga
anc?
Ah, ang salapi!...
Howag mong itanggu ang salapng iyn, sa pagca't llong
mpapasam icaw!ang idinugtng ng is. Naparto cami't ng dacpn
ang iyng mg anc; ang pinacamatanda'y nacatanan sa amin, saan mo
iting ang buns?
Huming si Sisa ng mringig ang gayong sabi.
Phin 168Guino!ang isinagotmalaon na pong araw na
hind co nakikita ang aking anc na si Crispn: ang bong acl co'y
masusumpungan co siy caninang umaga sa convento, doo'y ang sinbi
lamang sa aki'y....
Nagsuliapan ang dalawang sundlo ng macahulugn.
Magaling!ang biglng sinabi ng is sa canil; ibigay mo sa
amin ang salapi, at hind ca na namin babagabaguin.


158
Guinoo!ang isinam ng clang palad na babae!ang aking mga anac
ay hind nagnanacaw cahi't madayucdc; bihasa caming magtom.
Hind nag-uuw sa akin si Basilio cahi't isang cuarta; halughugun
niny ang boong bahay, at cung cayo'y macasumpong cahi't sisicapat
man lamang, gawn niny sa amin ang bawa't maibigan. Caming mga
dukh ay hind magnanacaw!
Cung gaynang ipinagpatuloy ng sundlo ng madlang na
pananalit, at canyng tinititigan ang mga mat ni Sisa,icw ay
summa sa amin; pagsisicapan na ng iyng mga anc na humarap at
issipt ang salaping ninacaw: Sumama ca sa amin!
Ac? sumama ac sa iny?ang ibinulng ng babae na
umudlt at minamasdan ng boong pagcagulat ang mga pananamt ng
sundalo.
At bakit hind?
Ah! mahabg cay sa akin!ang ipinamanhc na halos
lumluhod.Totoong ac'y mahrap; wal acng guint hiyas man
lamang na scat maialay sa iny: nacha na niny ang aking tanging
pag-aar, ang inahng manc na inacala co sanang ipagbili ... dalhn na
niny ang lahat ng inyng masumpong sa aking damp; nguni't
pabayan na niny rito acng pumayap; pabayaan na ninyng
mamatay ac rito!
Slong na! kinacailangang sumama ca sa amin; at cung aayaw
cang sumama ng sa magalingan, icaw ay gagapusin namin.
Tumangis si Sisa ng capaitpaitan. Hind nababagbag ang loob ng
mga taong iyn.
Ipaubay man lamang ninyng ac'y mauna ng malay-lay!
ang ipinakiusap ng maramdaman niyang siya'y tinatangnan ng boong
calupitan at siya'y itinutulac.
Naaw ang dalawang sundalo at nag-usap sila ng marahan.
Hala!ang wca ng issa pagca't buhat dito hanggang sa
pumasoc tayo sa bayan ay macattacbo ca, icaw ay lalagay sa pag-itan
naming dalaw. Cung naroroon na tayo, macapagpapauna ca sa amin
ng may mga dalawampong hakbang; nguni't mag-ingat ca! huwag
cang papasoc sa aln mang tindahan Phin 169at huwag cang hihint.
Hala, lacad na at magmadal ca!
Nawal-ang cabuluhan ang mga pagsam, nawal-ang cabuluhan
ang mga pangangatuwiran, hind pinansin ang mga pangac. Sinasabi


159
ng mga sundalong lumalagay na sil sa panganib at malabis ng totoo ang
canilang ipinagcacaloob.
Nang malagay na siya sa guitna ng dalawa'y naramdaman niyang
siya'y nammatay ng hiy. Tunay nga't wal sino mang lumalacad sa
daan, nguni't ang hngin at ang liwnag ng raw? Ang tunay na
cahihiya'y nacacakita ng tumitingin sa alin mang dco. Tinacpn ng
pany ang mukh, at sa paglcad niyng walng nakikitang an man ay
tinangisan ng walng imic ang canyng pagcaams. Napagtatalastas
niy ang canyng cahirapan, nalalaman niyng sa cany'y wal sino
mang tumitingin at samp ng canyng asawa'y hind siy
ipinagmamalasakit; nguni't tunay na alm niyng siya'y ma'y capurihan
at kinalulgdan ng madl hanggng sa horas na iyn; hanggang sa
horas na iy'y canyng kinahhabagan yang mga babaeng
nangagdramit ng catawataw na pinammagatan ng bayang caagulo
ng mga sundalo. Ngay'y tila mandin sa ganng cany'y napabab siy
ng isng baytang sa kinlalagyan ng mga babaeng iyn sa hagdanan ng
bhay.
Narinig niya ang yabg ng lcad ng mga cabayo: ya'y ang mga
nagddala ng mga isd sa mga byang dco roon. Guingawa nil ang
gayng mga paglalacby na nagpupulupulutong ng maliliit ang mga
lalaki't babae, na nangacasacay sa masasamng cabayo, sa guitn ng
dalawng bkid na nangacabtin sa magcbilang taguiliran ng hyop.
Ang iln sa canil'y ng magdaan isng raw sa harapn ng canyng
damp ay nangagsihing ng tubig na inumin, at siy'y hinandugn ng
ilng isd. Ngay'y ng mangagdaan sil sa canyng tabi, sa acl niy'y
siy'y tinatahac at guiniguiic, at ang canilng mga tingng may calakip
na habg pagpapawalng halag ay lumlampas sa pany at tinutudl
ang canyng mukh.
Sa cawacasa'y lumay ang mga maglalacbay at nagbuntng
hining si Sisa. Inihiwal niyng sandal ang pany sa canyang mukh
upang canyng matingnn cung sil'y maly pa sa byan. May ntitira
pang ilng mga halgui ng telgrafo bago dumating sa "bantayan".
Cailan ma'y hind niy nramdaman ang caunatan ng gayong ly,
cung d niyn lamang.
Sa tabi ng daa'y may isng malagng cawayanang sa lilim niy'y
nagpapahinga siy ng unang panahn. Diya'y pinakikiusapan siy ng
catamistamisan ng sa cany'y nangingibig; tinutulungan nito siy ng
pagdadal ng choy at mga glay; ay! nagdaan ang mga raw na iyng
tlad sa panag-inip; ang nangingibig ay canyng naguing asawa, at ang
asawa'y inatangan ng catungculang "cabeza Phin 170de barangay" at
ng magcagay'y nagpasimula ang casaliwaang plad ng pagtawag sa
canilng pintuan.


160
Sa, pagca't nagpapasimul ang raw ng pag init na totoo, siya'y tinanng ng
mga sundalo cung ibig niyang magpahinga.
Salamat!ang canyng isinagt na nangingilabot.
Datapuwa't ng totoong siya'y mapuspos ng malaking
pangguiguipuspos ay ng malapit na siyang dumating sa bayan. Sa
malakng sam ng canyng loob ay siya'y lumngap sa magcabicabil;
malalawac na mga palyan, isng maliit na sanghng inaagusan ng
tubig na pangdilg, salupant na mga choy; wal siyng makitang
isng bangng pagpatibulirn isng malak't matigs na batng
paghampasn ng sariling catawn! Canyng pinagsisihan ang canyng
pagcasama sa mga sundalo hanggng doon; ngay'y
pinanghihinayangan niy ang malalim na ilog na tumtacbo sa malapit
sa canyng damp, sapagca't ang matataas na mga pampangin niyao'y
nasasabugan ng mga matutulis na buhy na batng nangaghhandog ng
catamistamisang camatayan. Nguni't ang pagcaalaala niy sa canyng
mga anc, sa anc niyng si Crisping hind pa niya natatalos ng
sandalng iyn ang kinasapitan, ang siyng tumanglw sa cany ng
gabng iyn ng canyng bhay cay't canyng naibulong sa pag-sang-
ayon sa marawal na palad:
Pagcatapos ... pagcatapos ay mananhan cam sa guitn ng
cagubatan!
Pinahran ng lha ang canyng mga mat, pagplit na tumiwasy at
nagsabi sa mga guardia ng marahang tnig:
Na sa bayan na tayo!
Hind mapaglrip ang any ng canyng pagcpanalit; yao'y daing,
sisi, hibic, ya'y dalngin, yan ang pighatng binu sa tnig.
Sinagt siy ng isng tang ng mga sundalong sa cany'y
nahhabag. Nagmadaling nagpauna si Sisa at pagplit na mag-anyng
tiwasy ang loob.
Nang sandalng iy'y pagpasimul ang pagrepique ng mga
campana't ipina-aalam ang pagcatapos ng msa mayor. Tinulinan ni
Sisa ang paglacad, at ng cung mangyayari'y huwag niyng
macasalubong ang mga tong lalabas sa simbahan. Datapuwa't hind
nangyari! walng nakitang paraan upang maiwasan ang gayng
pagcasalubong.
Bumat ng masaclp na ngiti sa dalawng cakilala niy, na sa
cany'y nag-uussa sa pamamag-itan ng tingn, at mul niy'y ng
canyng mailgan ang gayng mga cahirpan ng loob, tumung siy at


161
ang lpang tinutuntungan niy ang canyng minasdn, at bagay na
caguilaguilalas! natitisod siy sa mga bat ng lansngan.
Phin 171Tumiguil ng sandal ang mg to pagcakita sa cany,
sil-sil'y nangag-uusap at sinusundan siy ng canilng ttig: nakikita
niya ang laht ng it, nraramdaman niya, bagaman siy'y laguing
nacatingn sa lp.
Naringig niy ang voces ng isng walng cahihiyang babae, na
nasalicuran niy at nagttanong ng hlos pasigw:
Saan niny nahuli ang babaeng it? At ang salpi?
Ya'y isng babaeng walng tpis, dilaw at verde ang sya at ang
bro'y gasang azul; napagkikilala sa canyang pananamt na siy'y isng
caagulo ng sundalo.
Nacaramdam si Sisa ng isng parang tampl: wari'y hinubdn siy
ng babaeng iyn sa harp ng caramhan. Sandalng tumunghy upang
siy'y magswa sa libc at pag-ams: nakita niyang ang mga to'y
maly, totoong maly sa cany; gayn ma'y nramdaman niy ang
calamign ng canilng tingin at canyang nriringig ang canilng mga
bulungbulungan. Lumalacad ang abng babaeng hind nararamdaman
ang pagtungtng sa lpa.
Uy, dito ca tumngo!ang isininigw sa canya ng isng
guardia.
Tulad sa walng pag-isip na nawasac ang nacapagpapagalaw,
biglangbiglang ipinihit niy ang canyng mga paa. At hind siy
nacakikita ng an man, walng an mang iniisip, siya'y tumacbo at
nagtg; nakita niy ang isng pintuang may isng sundalong banty,
nag-acla siyang pumasoc doon; nguni't siya'y inilihs sa canyang
paglacad ng is pang voces na lal pa manding mabalasc. Tinunutn
niya ang pinanggalingan ng voces, na humhacbang siyng halos
masungab sa panglulupaypy; naramdaman niyang siya'y itinutulac sa
licuran, siya'y pumikit, humacbng ng dalaw at sa pagca't kinlang
siya ng lacs, nagpaclugmc na siy sa lp, paluhd muna at paup
pagcatpos. Isang pagtngis na walng lha, walang sigw, walang
hibc, ang siyang sa canya'y nagpapacatal.
Yn ang cuartel: doo'y may mga sundalo, mga babae, mga baboy
at mga inahng manc. Nangagsisipanah ng canicanilang mga damt
ang ibng mga sundlo, samantalang nacahiga sa bangc ang canilang
mga caagulong babae, na ang hta ng lalaki ang inuunan,
nangaghihithiitan ng tabaco cigarrillo at minmasdang ang
bubungang nangayyamot sa bhay: Tumutulong namn ang mga


162
ibng babae sa paglilinis ng damit ng mga sandata at iba pa, at inaaguing-ng
ang mga mahahalay na awit.
Tila mandin nacatacas ang mga sisiw! Ang inahng manc
lamang ang inyong dal?anang isang babae sa mga sundalong
bagong dating; na hind napagsi Phin 172siyasat cung ang sabi niya'y
dahil cay Sisa sa inahng manc na nagpapatuloy ng piniycpiyc.
Siya nga namn! cailan ma'y mahalag ang inahng manc cay
sa sisiwang isinagot niy sa cany ring tanong, ng makita niyng
hind umiimic ang mga sundalo.
Saan naroon ang sargento?ang tanng na may anyng sam
ang loob ng is sa mga guarda cvilNagbigay sabi na b sa alferez?
Mga kibit ng balcat ang siyng sa canya'y sagt ng nangaroon,
sino ma'y walang nagmamalasakit ng camunt man lamang tungcl sa
calagayan ng abng babe.
Dalawng horas ang itinagal doon ni Sisa, sa isng anyng halos
ay hibng, nacaunct sa isng sloc, nacatgo ang lo sa mga camay,
gust at gusamt ang buhc. Natanto ng alfrez ang padakip na iyon ng
pagcatanhaling tapt, at ang nang guinaw niy'y ang huwag
paniwalan ang sumbng ng cura.
Bah! iya'y mga caul-ulan lamang ng curipot na fraile!any,
at ipinag-utos na alpasn ang babae, at sino ma'y huwag ng makialam
ng bagay na iyon.
Cung ibig niyng msumpong ang sa cany'y nawalang
idinugtonghingin niya sa canyng San Antonio magsacdl cay
siya sa nuncio! Iyan!
Dahil sa mangyaring ito, si Sisa'y pinalayas sa cuartel na halos
ipinagtutulacan, sa pagca't aayaw siyang cumlos.
Nang mkita ni Sisang siya'y sumasaguitna ng daan lumacad na
siyng d alam ang guingawa, at tumngo sa canyang bhay,
nagmmadal, walang an mang takip ang lo at ang tinititiga'y ang
malyong tan-awin. Nagniningas ang araw sa taluctc ng langit at
walang an mang alapaap na nacacucubl sa maningnng niyang
cabilugan; bahagy na pinaggalaw ng hangin ang dhon ng mga
cahoy; hlos tuy na ang mga daan; walng mangahas cahi't isang ibon
man lamang na iwan ang lilim ng mga sang.
Sa cawacasa'y dumating din si Sisa sa canyang maliit na bahay.
Pumsoc siy roong pip, hind umiimic, nilibot ang cabahayan, umals,
nagpalacadlacad sa magcabicabila. Tumacb, pagcatapos sa bahay ni


163
matandang Tasio, tumwag sa pintuan; nguni't wal roon ang matand. Bumalic
sa canyng bhay ang culang palad at nagpasimul ng pagtwag ng
pasigw: Basilio! Crispn! at maya't maya'y humihinto at nakikinig ng
mainam. Inuulit ng alingangaw ang canyng voces: ang matimyas na
lagaslas ng tubig sa calapit na log, ang msica ng mga dahon ng mga
cawayan; it ang tanging mga voces ng pag-iisa. Mulng tumatawag,
umaacy't sa isng mataas na lpa, lumulusong sa isang bangin,
nananaog sa ilog; nagpapalngaplingap ang Phin 173canyng mga
matng may anyng mabangis; ang mga mat ring iyo'y manacanacang
nag-aalab ng mainam, pagcatapos ay nagddilim, tulad sa langit cung
gabng sumsigwa: masasabing nammisic ang liwanag ng pag-isip at
malapit ng magdilm.

Mulng pumanhc sa canyng maliit na bhay, naup sa bang na
canilng hinig-n ng nagdaang gab, itinunghy ang mga mat at nakita
niy ang capirasong napunit sa br ni Basilio sa dlo ng isng
cawayan ng dingding, na na sa tab ng bangin. Nagtinding, kinuha ang
pilas na damit na iyon at pinagmasdan sa nit ng raw: may mga bahid,
na dug.
Datapwa't marahil hind nakita ni Sisa ang gayong mga bahid, sa
pagca't nanaog at ipinagpatuloy ang pagsisiyasat sa plas, sa guitn ng


164
nacasusunog na nit ng araw, na canyng itinataas, at sa pagca't tila mandin ang
tingin niya'y madilm na laht, tinitigan niy ng paharap ang araw ng
dilt na dilt.
Nagpatloy rin siya ng pagpapalacadlacad sa magcabicabil, na
sumsigaw umaatungal ng cacaibang tung; marahil siya'y
catatacutan cung sa canya'y may macarinig; may isng tnig ang
canyng voces na hind caraniwang manggaling sa lalamunan ng to.
Sa boong gab, pagca umaatungal ang uns, at lumilipad ang hangin ng
calaguimlaguim na catulinan, at ipinagtatabuyan ng canyng hind
nakikitang mga pacpac ang isng hucbng mga aninong sa cany'y
humahagad, cung sacali't cayo'y na sa isng bhay na guib at nag-isa,
at nacacarinig cay ng mga cacaibang daing, mga cacaibang buntng-
hiningng ipinallagay ninyng ya'y ang hilahis ng hihip ng hangin sa
pagtm sa matataas na mga torre sirng mga pader, datapuwa't sa
iny'y pumupuspos ng tacot at sa iny'y nagpapakilabot na hind niny
mapiguilan; talastasin ng ninyng higuit ang lungct ng tnig ng inng
iyn, cay sa hind mapaglrip na mga hibc sa mga gabng madilm
pagc umaatungal ang uns.
Sa gayng calagaya'y inbot si Sisa ng gab. Pinagcalooban siy
marahil ng Lngit ng ilng horas na pagcacatulog, at samantalang
siya'y nahihimbing, hinilahihisan ng pacpc ng isang ngel ang
namumutl niyng mukh, upang macatct sa cany ang alaala, na
walng ibng tintaglay cung d pawang capighatan; marahil hind
csiyang macya ng mahinang lacs ng to ang gayng caraming mga
pagcacaskit, caya't ng magcgayo'y na mag-itan marahil ang Inang-
Talag ng Dios na tagly ang canyang matimys na pangpagaang ng
hrap, ang pagcalimot; datapuwat sa papaano man, ang catotohana'y ng
kinabucasan, si Sisa'y nagpapalacdlcad na nacangit, nag-aawit
cung hind nakikipag-usap sa laht ng mga may bhay na kinapl.


Phin 174



165
XXII.
MANGA ILAW AT MGA DILIM
Nacaraan ang tatlng raw mul ng mangyari ang mga bagay na
aming sinaysay. Guinamit ng bayan ng San Diego ang tatlong araw na
ito, na casama ang mga gab sa paghahanda ng fiesta at sa mga salitaan,
casabay ang mga pag-uupasl.
Samantalang canilng nilalasap-lasap na ang mga mangyayaring
mga casayahan, pinipintasan ng ib ang gobernadorcillo, ang ib
nam'y ang teniente mayor, at ang ib'y ang mga bat, at hind
nawawalan ng binibigyang casalanan ng laht ang laht.
Pinag-uusap-usapan ang pagdating ni Mara Clara, na casama ng
ta Isabel. Sila'y nangatutw sa gayong pagdatng, palibhasa'y canilng
kinallugdan siy, at casaby ng canilng malaking pangguiguilals sa
canyng cagandahan, ang canil namng pagtatac sa mga
pagbabagobago ng caugalian ni pri Salv."Madals na siy'y
natitigagal at anaki'y nakalilimot samantalang nagmimisa; hindi na
lubhng nakikipagsalitaan sa amin, at kitangkita ang canyang pagyayat
at ang canyng pagcawalng catiwasayan ng loob,"ang sabihan ng
mga nagcucumpisal sa cany. Namamasid ng "cocinerong" siya'y
namamayat ng namamayat, at dumaraing ng d pagpapaunlac sa
canyng mga inilulutong pagcain. Nguni't ang lalong nacapagpapaalab
ng mga bulong-bulunga'y ang canilang namamasdang mahigut sa
dalawng ilaw sa convento cung gab, samantalang si pr Salv'y
dumadalaw sa isang bahay ng mmamayan ... sa bhay ni Mara Clara!
Nangagcucruz ang mga mpagbanal, nguni't ipinatutuloy nila ang
pagbubulong-bulungan.
Tumelgrama si Juan Crisstomo Ibarra buhat sa pangulong bayan
ng lalawigan, na bumabati siy cay ta Isabel at sa pamangkin nito;
nguni't hind ipinaliliwanag cung bakit wal siy roon. Ang acl ng
marami siya'y nabibilango dahil sa ginaw niya cay par Salv ng hapon
ng araw ng "Todos los Santos".
Phin 175Datapuwa't lal ng lumak ang mga usap-usapan ng
makita nila ng hapon ng icatlng araw na lumlunsad si Ibarra sa isang
coche, sa harapan ng munting bahay na tinitirahan ng dalagang canyang
maguiguing asawa, at bumabati ng boong pitagan sa fraile, na
tumutungo rin sa bahay na iyn.
Sino ma'y walang nacacagunit cay Sisa at sa canyang mga anac.


166
Cung pumaroon tayo ngayn sa bahay ni Mara Clara, isang magandang
pgad na na sa guitna ng mga dalandan at ilang-ilang, mararatnan pa
natin ang binata't dalagang capuw nacasungaw sa isang bintana sa
dacong dagatan. Lumililim sa bintanang iyon ang mga bulaclac at mga
halamang gumagapang sa mga cawayan at sa mga cawad, na pawang
nangagsasabog ng pihcang bango.
Bumubulong ang canilang mga labi ng mga salitang higuit ang
cagandahang dinggun cay sa halishsan ng mga dam, at lalong
mahalimuyac cay sa hanging may taglay na bangong handog ng mga
bulaclac halamanan.
Sinasamantala ng mga "sirena" sa dagatan ang pag-aagaw-dilm
ng oras na iyon ng matling pagtatakp-slim ng hapon, upang isungaw
sa ibabaw ng mga alon ang canilang masasayng maliliit na lo at
pangguilalasan at bumat ng canilang mga awit sa araw na
naghihingal. Mga azl daw ang canilang mga mata at ang canilang
mga buhc; na sila'y may mga ptong na coronang halaman sa tubig na
may mga bulaclac na mapuputi't mapupula; manacanac raw
ipinamamalas ng mga bul ang canilang parang linalic na catawang
higuit sa bul ang caputian at cung ganap ng gabi'y canilang
pinasisimulaan ang canilang mga calugodlugod na paglalar, at
canilang ipinarrinig ang mga tinig na talinghagang tulad sa mga arpa
sa langit; sa bihanan din namang ...; nguni't pagbalican natin ang ating
mga kinabataan pakinggan natin ang wacas ng canilang salitaan.
Sinasabi ni Ibarra cay Mara Clara:
Bcas, bago magbucng liwayway, magganap ang hangd mo.
Ihhand cong laht ngayng gab at ng huwag magculang ng an man.
Cung gay'y susulat ac sa aking mga caibigang babae at ng
mangagsiparito. Gawn mo ang bagay na it sa isang parang howag
sanang macasund ang cura!
At bakit?
Sa pagca't tila mandin ac'y binbantayan niy. Nacassam sa
kin ang canyng mga matang malallim at malulungct, pagca
itinititig niya sa akin ay ac'y natatacot. Pagc ac'y kinacausap niy,
siya'y may isng voces na ... sinasabi sa akin ang mga bagay na totoong
cacaiba, na hind mapaglirip, na totoong cacatuw ... minsa'y itnanng
niya sa akin cung hind co nananag-nip Phin 176ng tungcl sa mga
slat ng nanay; sa aking acala'y halos nasisra ang canyang bat.
Sinasabi sa akin ng caibigan cong si Sinang at saca ni Andeng na aking
capatd sa gatas, na siya'y may pagcaculang-culang ang sip. Gawn
mo sana ng paraang siya'y howag pumarito!


167
Hind maaaring siya'y hind natin anyayahanang sagot ni Ibarrang nag-
iisip-sip.Catungculang atang ito ng caugalian ng bayan; siya'y nasa
bahay mo at bucod sa rito'y nag-ugaling mahal siya sa akin. Nag
magtanng sa canya ang Alcalde tungcl sa bagay na sinabi co na sa
iy, walang sinabi siya cung d pawng mga pagpuri sa akin, at hindi
nag-acalang maglagay ng cahit caunting hadlang man lamang. Nguni't
namamasid cong icaw ay nammuh; howag cang manimdm at hind
macasasama siya sa atin sa bangc.
Narinig ang marahang lacad; yao'y ang curang lumalapit na taglay
ang ngitng pilit.
Maguinaw ang hangin!any;pagc nacachagup ng isng
sipn, ay hind bumbitiw cung d dumatng ang tag-nit. Hind ba
cay nanganganib na baca cay'y malamigan?
Nangangatal ang voces niy at sa maly ang canyng tanw:
hind siy tumitingin sa binata't dalga.
Tumbalc; ang pakiramdm namin ay caayaaya ang gabi at
masarap ang hngin. It ang pinac "otoo" at "primavera"
[256]
namin,
nanllaglag ang ilng mga dahon, datapuwa't laguing sumisilang ang
mga bulaclac.
Nagbuntng hining si pr Salv.
Ipinallagay cong carikitdikitan ang pagcaclangcap ng
dalawng bahaguing it ng tang hind nangguguitn, ang "invierno"
(tagguinaw)ang ipinagpatuloy ni Ibara.Sisilang, pagdating ng
Febrero, ang mga bagong sanga ng mga cahoy at pagdating ng Marzo'y
may mga bungang hinog na tayo. Pagdating ng mga buwang tag-init ay
paparoon cami sa ibang daco.
Ngumit si Fray Salv. Nagpasimul sila ng pagsasalitaan ng mga
bagay-bagay na walang cabuluhan, ng nauucol sa panahn, sa bayan at
sa drating na fiesta; humanap si Mara Clara ng dahiln at umals.
At yamang mga fiesta ang ating mga pinag-uusapan, itulot p
ninyng cayo'y anyayahan co sa gagawin namin bcas. Ito'y isng
fiestang bkid na aming iaalay sa aming mga caibigan at iniaalay
namn nil sa amin.
At saan p ba gagawin?
Phin 177Ibig ng mga cabataang gawn sa btis sa umaagos sa
malapit ditong gubat at na sa tabi ng balt: cay magbangon tayo ng
maaga at ng huwag tyong abtin ng raw.


168
Nag-sip-sip ang fraile, at d nalaon at sumagt:
Mpanucsong totoo ang anyya at aco'y napahihinuhod, upang
sa inyo'y patotohanang hind po ac nagttanim sa iny. Datapuwa't
kinakailangang dumal roon pagcatapos na aking maganp ang aking
mga catungculan. Cay'y maplad, sa pagca't may calayan, lubos na
may calayan!
Nang macaraan ang ilng sandal ay nagpaalam si Ibarra upang
pangasiwan ang paghahand ng fiesta sa kinabucasan. Madilm na ang
gab.
Lumapit sa cany sa daan ang isng sa canya'y naghandg ng
boong pagglang.
Sino p b cay?ang sa canya'y tanng ni Ibarra.
Hind p niny alam, guinoo, ang aking pangalan,ang sagt
ng hind kilal.Dalawng raw na pong hinihintay co cay.
At bakit?
Sa pagca't sa alin mang daco'y hind ac kinahabagn,
palibhasa'y ac raw po'y tulisn, guinoo Datapuwa't nawalan ac ng
mga anc, sir ang isip ng aking asaw, at ang sabihan ng laht ay
carapatdapat ac sa nangyayar sa akin!
Madaling pinagmasdn ni Ibarra ang taong iyn, at tumanng:
At an b ang big niny ngayon?
Ipagmacawa co po sa iny ang aking asawa at ang aking mga
anc!
Hind ac macatiguil,ang sagot ni Ibarra. Cung big po
ninyng sumund sa akin, habang tayo'y lumalacad ay masasabi niny
ang sa iny'y nangyayari.
Napasalamat ang tao at pagdaca'y nangawal sil sa guitn ng
cadilimn ng mga daang bahagy na may law.


Phin 178


169

XXIII.
ANG PANGIGISDA
Numningning pa ang mga bituin sa langit "zafir",
[257]
at
nangagugulaylay pa ang mga ibon sa mga sang ng cahoy, ay
nangaglilibot na sa mga lansangan ng bayang ang tungo'y sa dagatan,
ang isang masayng cawang naliliwanagan ng nacagaglac na liwanag
ng mga huepe.
Sil'y limng mga batang dalagang nangagmmadal ng paglacad,
na nagcacacapitcapit nacayacap cay sa bayawang ng calapt, na ilng
matandang babae ang sumsunod at saca ilng mga babaeng alilang
sunong ng calugodlugod na any ang mga bcol na pun ng mga bon;
mga pinggn at iba pa. Pagcakita sa canilng mga mukhng ang
cabata'y tumatawa at ang pag sa'y manningning; sa panonood ng
linipadlipad ng canilng malalag't maiitim na buhc at malalapad na
cunt ng canilang mga damt, marahil ipalagy nating sil'y mga diosa
ng gab, cung d sana talasts nating sil'y si Mara Clara na casama ang
canyng pat na caibigan: ang masayng si Sinang na canyng pinsan,
ang hind makbuing si Victoria, ang magandng si Iday at ang
mahinhing si Neneng na matimtiman at kim ang cagandahan.
Nangagsasalitaan ng boong ligaya, nangagtatawanan,
nangagcucurutan, nangag-aanasan at pacatapos naghahalakhacan.
Guiguisingin niny ang taong natutulog pa!ang
ipinagwiwic sa canil ni ta Isabel;ng cabataan namin ay hind cam
nagcacaingay ng ganyn.
Marahil hind namn cay gumiguising ng maagang gaya
namin, at marahil hind namn npacamatulugun ang mga
matatanda!ang panagt ng maliit na si Sinang.
Sandaling hind sil nangagssalit, pinagpipilitan cay nilang
magsalit ng marahahan; nguni't hind nalalao't nangacalilimot,
nangagtatawanan, at pinpun Phin 179ang daan ng canilng mga
bt at sariwang tnig.
Conowar magtamp ca; huwg mo siyng causapin!ang sabi
ni Sinang cay Mara Clara;cagalitan mo siy at ng huwg mamihasa
sa casam-an ng sal.


170
Howag mo pacahigpt namn!ani Iday,
Magmahigpt ca, howag cang haling! Dapat magmasunurin ang
nangingibig samantalang nangingibig; sa pagca't cung asawa na'y
gagawin ang bawa't maibigan niya!ang hatol ng maliit na si Sinang.
An ang kinalaman mo niyan, bt?ang ipinagwca ng
canyng pinsang si Victoria.
Ssst! huwag cayng maingay at dumarating sil!
Dumarating ng namn ang isng pulutng ng mga binatang
nangagttanglaw ng sigsig. Nangagsisilacad silng hind umimic na
tinutugtugan ng isng guitarra.
Tila guitarra ng pulubi!ani Sinang na nagtatawa.
Nang mag bot na ang dalawng pulutng, ang mga babae ay
siyng nag-anyng hind makibuin at matimtiman, na pra manding
hind pa sil nacacapag-aral na tumawa; tumbalc, ang mga lalaki
namn ang nangagsasalit, nangagsisingit at tumtanong ng macaanim
upang magtam ng isng casagutan.
Tahmic bag cay ang dagtan? Inaacla bag ninyng
magcacaroon tayo ng mabuting panahn?ang tanng ng mga in.
Huwg p sana cayng maligalig, mga guinoong babae, mabuti
acng lumangy!ang sagt namn ng isng bintang payt at
matangcd.
Dpat sanang tayo'y nagsimb mna!ang buntng-hining ni
ta Isabel na pinagduduop ang camy.
Nasasapanahn pa, guinoong babae: si Albinong ng panahn
niy'y naguing "seminarista," macapagmimisa sa bangc,ang isinagt
ng is, na itinutur ang binatang payt at matangcd.
Si Albinong may pagmumukhng palabir, ng mrinig na siy'y
binbangguit, nag-anyng mapanglaw at banl, na an pa't guingagad
niy si pr Salv.
Bag ma't hind nililimot ni Ibarra ang cahinhinn, nakikisalamuh
siy sa casayahan ng canyng mga casamahn.
Pagdatng nil sa pasgan, hind sinsady'y tumcas sa mga lbi
ng mga babae ang mga sigw ng pagtatac at catowan. Doo'y canilng
nakita ang dalawng bangcng nagcaccabit, na mainam ang
pagcacgayac ng mga pinagtuhg-thog na mga bulaclc at mga dahon,
casama ng mga sarisaring clay na mga Phin 180damt na


171
pinacumb: nacasabit sa bagong lagy na bubng ng sasacyng iyn ang mga
maliliit na farol na papel, na may mga casal-t na mga rosas at mga
clavel, mga bungang halamang gya ng piny, casy, saguing, bayabas,
lanzones at ib pa. Dinal ron ni Ibarra ang canyng alfombra, mga
maririkit na panbing at mga cogn at ang laht ng it'y siyng
guinawang upuang maguinhwa ng mga babae. Napapamutihan din ang
mga tikn at mga sagwn. Sa isng bangcng lalong marikit ang
pagcacgayac ay may isng arpa, mga guitarra, mga acorden at isng
sungay ng calabaw; sa isng bangc nama'y nagniningas ang mga
calng lp at doo'y inihhand ang ch, caf at salabt na ggawing
aghan.
Dito ang mga babae, diyn ang mga lalaki!ang sabi ng mga
in paglulan nil sa bangc.Mangtali cay! Howag sana cayng
lubhng magalw at mlulubog tayo!
Mangagcruz muna cay!ang sabi ni ta Isabel na nagcucruz.
At tayo ba'y mangag-isa lamang dito?ang tanng ni Snang,
na pinassama ang mukhTayo ba lamang ...? Ary!
Ang cadahilanan ng "ary!" na it'y gaw ng isng curt na sa
capanahuna'y ibinigy cay Snang ng canyng in.
Lumlayong untunt ang mga bangc sa pasigan at naaanino ang
ilw ng mga farol sa salamn ng dagatang walng caalon-alon. Sa
silangana'y sumusungaw ang mga unang clay ng liwayway.
Naghahar ang malakng catahimican; ang mga binata't dalagang
nagcacabucod-bucod, ayon sa calooban ng mga ina'y tila
nangaggugunamgunam.
Mag-ingat ca!ani Albinong seminarista ng sabing malacs sa
isng capuw bint;yapacan mong magaling ang mga bunt na
pangsicsc na na sa ilalim ng iyng paa.
Bakit?
Sa pagca't maaaring mabungls at pumasoc ang tbig;
maraming btas ang bangcng it.
Ay, at tayo'y lumlubog!ang sigawan ng mga babaeng
malak ang gulat.
Huwg cayng mabahla, mga guinoong babae!ang
pangpayapang sa canila'y sinabi ng seminarista. Ang bangcng iy'y
hind maano; walng btas cung d llima lamang, na hind naman
totoong malalak.


172
Limng btas! Jess! At ibig ba ninyng lunurin cam?ang sigawan
ng mga babaeng nangatatacot.
Phin 181Wal p namn cung d llima, mga guinoong
babae, at ganyn calaki lamang!ang patibay na sabi ng seminarista,
at sa canil'y itinuturo ang maliit na blog na gaw ng canyang hinlalak
at hintutr na pinaghhugpong ang capuw dulo. Yapcan ninyng
mabuti ang bunt na sicsc at ng hind mabungls.
Dios co! Mara Santsima! Pumapasoc na ang tubig!ang
sigaw ng isng matandng babaeng ang pakiramdam niya'y nabbas
na siy.
Nagcaroon ng caunting caguluhan, ang iba'y tumitil-, ang ib
nam'y big lumucs sa tbig.
Yapcan ninyng magaling ang bunt diyan!ang patuloy na
sigw ni Albino, at canyang itinutur ang dcong kinalalagyn ng mga
dalaga.
Saan? saan? Dios! Hind namin nalalaman! Parang wa na
niny, cayo'y pumarini't hind namin nalalaman!ang pamanhc ng
matatacutng mga babae.
Kinailangang lumipat ang ilng bagongto sa cabilng bangc
upang papanataguin ang loob ng mga natatacot na mga in. Laking
pagcactaon! Tila mandin may isng panganib sa tab ng bawa't dalaga.
Wal cahi't isng nacapagbibigay panganib na btas sa tab ng lahat ng
matatandang babae. At lalo pa manding malakng pagcactaon!
Umup si Ibarra sa tab ni Mara Clara; naupo si Albino sa tabi ni
Victoria at ib pa. Mulng naghr ang catahimican sa cabilugan ng
mapag-ingat na mga in. Datapuwa't hind sa limp ng mga dalaga.
Sa pagca't hind gumgalaw ng camunt man lamang ang tubig,
hind nlalay ang mga bacld at sac totoo pang maaga,
pinagcayarang bitiwan ang mga gaod at mangag-aghan ang lahat.
Pinatay ang law ng mga farol, sapagca't nililiwanagan na ang alang-
alang ng liwaywy.
Walng casinggalng ng salabt cung inumn cung umaga bago
magsimb!ani capitana Tik na in ng masayng si Sinang;
uminom p cay ng salabt na may cahalong puto, Albino, at makikita
ninyng hangang sa sisipaguin pa cayng magdasl.
Iyn nga p ang guinagaw coang sagot naman nito;caya't
ibig co na tuly magcumpisl.


173
Huwag!ani Sinang,uminm cay ng cafng nacapagppasay ng
calooban.
Ngayn din, sa pagca't ganacacaramdam na ac ng calungcutan.
Huwag cayng uminm niynang paalaala ni ta Isabel;
uminm cay ng ch at cumain cay ng galletas; nacapagpapatahmic
daw ng sip ang ch.
Iinom din ac ng ch at cacain ac ng galletas!ang sagt ng
mapagbigay loob na seminaristaang cabutiha'y hind catolicismo ang
aln man sa mga Phin 182inumng iyn.
Nguni't mangyayari ba ninyng ...? ang tanng ni Victoria.
Cung macainm namn ac ng chocolate? Mangyayari rin!
Huwag lmang na mapacalaon bago mananghalan....
Maganda ang umaga: nagpapasimul na ng pagtinggd ang tbig,
at sa liwanag na nanggagaling sa langit at sa sinag na sa tubig
nagmmul, ang nangyayari'y isng caliwanagang tumtanglaw sa mga
bagaybagay, na halos hind nagcacaanino, isng maningning at
malamg na liwanag, na nahahaluan ng mga culay na ating
napagwawari sa mga tanging pintura tungcol sa dagat.
Hlos nangagagalac ang laht, sinasanghod nil ang mahnang
amhang untunting napupucaw; sampng ang mga inng pusps sa
paninimdim at mga pagpapaalaala'y nangagtatawanan at
nangagbbiruan silasil.
Nattandaan mo b? anang is cay capitana Tic
nattandaan mo b ng tayo'y nangaliligo sa ilog ng panahng dalaga
pa tayo? Di caguinsaguinsa'y dumrating na dal ng agos ang malilit na
bancang pac ng saguing, na may llang iba't ibang bungang halmang
nangsasalansan sa ibabaw ng mga mababangong bulaclac. Bawa't isa
sa mga bangc ay may maliliit na banderang kinasusulatan ng ating
canicanyang pangalan....
At cung bumbalic na tayo sa bhay?ang isinalabat namn
ng is, na hind nagpabayang macatapos ang nagssalit; nraratnan
nating wasc ang mga tuly na cawayan, at pagcacagayo'y napipilitan
tyong tumawd sa lat ... ang mga tampalasan!
Siya ngani capitana Tic;datapuwa't iniibig co pang
mabas ang laylayan ng aking sya cay sa ipakita ang aking paa:
nalalaman co ng may mga matng nagmmasid na nagtatago sa mga
damuhn sa pampng.


174
Nangagkikindatan at nangagngingitan ang mga dalagang nacacrinig ng
mga bagay na ito: hind pumapansin ang mga ib, sa pagca't may sarli
namn silng mga pinag-uusapan.
Is lmang to, ang gumganap ng pagcapiloto, ang nananatili sa
hind pag-imc at hind nakikisama sa gayng mga pagcacatuw. Siya'y
isng binatang napagkikilalang malacs sa canyng pangangatawan,
mga camay at paa, at may pagmumukhng nacacaakit ng pagmamasid
dahil, sa canyng mapanglaw na malalakng mata at mainam na tabas
ng canyang mga lab. Nahuhulog sa canyang malusg na lig ang
canyang mga buhc na maiitim, mahahaba at hind inaalagaan;
napagwawar sa mga cunt ng canyang itimang barong damt na
magaspang ang canyang macapangyarihang mga casucasuang sumapi
sa canyang maugat at Phin 183lils na mga bsig upang magamit na
parang isang balahbong ibon lamang ang malapad at pagclakilaking
sagwang canyng itintimon upang mapatnugutan ang dalawng
bangc.
Hind miminsang nasubucan ang tong it ni Mara Clarang siy'y
pinagmmasdan: cung nagcacgayo'y dalidaling tumtingin siy sa
ibng dco at tumtanaw sa maly, sa bundc, sa pampng. Nahabg
ang dalaga sa canyng pag-isa, cay't cumha ng ilng galleta at sac
inialay. Tiningnn siy ng pilotong wari'y nagttaca; nguni't sandalng
sandal lmang tumagl ang gayng tingin: nuha ng isng galleta, at
napasalamat sa maiclng salit na bahagy na mawatasan sa cahinan
ng voces.
At sino ma'y hind na mulng naalaala siy. Hind
nacapagpapacunt ng aln mang bahagui ng canyng mukh ang
masasayng tawanan at mga biran ng mga binata't dalaga; hind
nacapagpapangit sa canyng matatawanng si Snang, na napipilitang
sumandalng icuct ang klay cung tumtanggap ng mga curt, upang
manag-l sa dating casayahan.
Ipinagpatuloy ang canilng pagparoon sa mga bacld, pagcatapos
na macapagagahan.
Dalaw ang bacld na iyng ntatay sa catatagng pagcacalay,
at capuw pag-aar ni capitang Tiago. Natatanaw buhat sa maly ang
ilng tagc na nacadp sa ibabaw ng mga dlo ng mga cawayang
tlos, na ang any'y nagsisipanood, samantalang nangagliliparang ang
tungo'y sa iba't ibng dco ang mga "kalaway" na hinihilahisan ng
canilng mga pacpc ang dacong ibabaw ng dagatan at pinpuspos ang
impapawid ng canilng mga hning nanunuot sa tainga.
Sinundn ng tingn ni Mara Clara ang mga tagc, na ng mlapit
ang bangc ay nagliparang ang tungo'y sa calapt na bundc.


175
Nangagpupugad ba ang mga ibng iyan sa bundc? ang tanng ni
Mara Clara sa piloto.
Marahil p, guinoo,ang isinagtnguni't sino ma'y wal
pang nacacakita ng mga pugad na iyan.
Wal bang pugad ang mga ibong iyan?
Inacal cong sil'y may pugd, sa pagca't cung hind totoong
culang-plad sil.
Nahiwatigan n Mara Clara ang malungct na pangungusap ng
piloto ng gayng mga salit.
Cung gayo'y paano?
Hind raw, po, guinoo, nakikita ang mga pugad ng mga ibong
iyan, at taglay Phin 184namn ang bs na huwag makita ang may
dal ng pgad ng "calaway", at tlad sa clolowang hind nakikita cung
d sa maknis na salamn ng mga mat; gayon din namng hind
nakkita ang mga pgad na iyan cung hind lamang sa salamn ng tubig.
Nag-anyng nag-isip-isip si Mara Clara.
Samantala'y dumating sil sa bangc; itinl ng matandang
bangkero ang mga sasacyan sa isang tolos na cawayan.
Hintay muna!ani ta Isabel sa anc na lalaki ng matandang
talagang aacyat na sanang dal ang panloc,kinacailangang mahand
muna ang sinigng at ng tuly-tuly sa sabw ang mga isd
panggagaling sa tubig.
Mabat na ta Isabel!ang biglng sinabi ng seminarista;
aayaw na susumandal ma'y damdamn ng isd ang pagchiwalay sa
tubig.
Balitang magalng na maglt, baga ma't may malnis na mukh,
si Andeng na capatid sa gatas ni Mara Clara. Naghanda ng hgas-
bigas, mga camatis at camas, at tinutulungan inaabala caya siya ng
ilng marahil nangagnanais na sila'y canyang calugdn. Linilinis ng
mga dalaga ang mga talbs ng calabaza, hinhimay ang mga patn at
pinapuputolputol ang mga paayap ng casinghahab ng cigarrillo.
Upang libangin ang cainipn ng mga nagmmithing makita cung
paano llabas sa canilang bilangguan ang mga isdang buhy at
nangaggagalawan, kinuha ng magandang si Iday ang canyang arpa.
Hind lamang mainam tumugtg si Iday ng instrumentong it, cung
hind bucod sa rito'y may magagandang dalr.


176
Nangagpacpacan ang mga cabataan, hinagcn siya ni Mara Clara: ang arda
ang siyang instrumentong lalong tintugtog sa lalawigang iyon at
siyang nauucol sa gayng mga sandal.
Cantahin mo, Victoria, "Ang cancin ng Matrimonio"!ang
hiningi ng mga in.
Tumutol ang mga lalaki, at si Victoriang may mainam na voces ay
dumang na siya'y namamalat daw. "Ang cancin ng Matrimonio'y"
isng magandng tulng tagalog na nagsasaysay ng mga cahirapan at
mga calungcutan ng matrimonio, na hind binbangguit ang aln man sa
canyang mga catuwaan.
Nang magcagayo'y hining nilng cumant s Mara Clara.
Pawang malulungcot na laht ang aking mga "cancin".
Hind cailangan! hind cailangan!ang sabhan ng laht.
Hind na siya napapamanhic; tinangnan ang arpa, tumugtg ng
isng "preludio" pngunahin at cumantang ang voces ay
mataguinting, calugodlugod nat agad Phin 185ang damdamin:
Sa sariling
Bya'y
ctamistamisan
Ang laht ng horas
na nangagdaraan,
Palibhs roo'y pawang caibigan
Ang laht ng abt ng scat ng araw.
Pangbuhay na lubs, ang hanging amihang
Lumilipadlipad sa bundc at parang,
Lubhng maligya sampong camatayan
At lalong matimys ang pagsintang tunay!
________
_
Nagsisipagsaya sa labing marikit


177
Ang ganp sa ningas at wags na halk
Nang mapag-arugang in sa pag-big
Cung siya'y mguising na calong sa dibdib,
Tuloy hinahanap maguiliw na bsig
Na iniyayacap sa liguid ng liig
At ang mga mata'y pagc tumititig
Pawang ngumingit sa galc na akit.
________
_
Yaong camataya'y catamistamisan
Pagca nahahandog sa sariling Bayang
Ang lahat ng abot ng sinag ng araw
Ating cakilala't pawang caibigan:
Pangpatay na lubs ang hnging amihan
Sa sino mang tong walng maisaysay
Na Bayang sariling pinacamamahal,
Inang maaruga't isang casintahan!
Natpos ang voces, humint, napip ang arpa, at gayon ma'y
nagsisipanatili sa pakiking; sino ma'y walng pumalacpc.
Naramdaman ng mga dalagang nappno ng lh ang canilang mga
mat. Tila mandn nabbagot si Ibarra at ang binatang piloto'y
nacatanaw sa maly at hind cumikilos.
D caguinsaguinsa'y nrinig ang isng tung na nacabbingi;
sumigaw ang mga babae at tinacpan ang canilang mga tainga. Yao'y
gaw ng nagung seminaristang si Albino, na hinihipan ng boong lacs
ng canyng lalamunan ang sungay ng calabaw, na "tambl" cung
tawaguin. Nanag-ul ang tawanan at ang galak; ang mga matang dating
pun ng lh ay sumay.


178
Phin 186Datapuwa't cami ba'y bbingihin mo, hereje?ang sigw sa
cany ni tia Isabel.
Guinoong babae!ang sagt ng naguing seminarista ng boong
cataimtiman;may nringig acng sinasabing is raw dukhng
trompetero doon sa mga pampangin ng Rhin, na nacapag-asawa, sa
isng dalagang mahal at mayaman, dahil sa pagtugtg ng trompeta
lamang.
Tunay ng, ang trompetero sa Sackingen!ang idinugtng ni
Ibarra, na hind mangyaring d makipanayam sa bagong casayahan.
Nrinig na ninyo?ang ipinagpatuloy ni Albino;cay ng
ibig cong tingnan cung magcacaroon ac ng gayn ding capalaran.
At mul na namang hinipan ng ll pa mandng malacs ang
matung na sungay, at sinasadyang ilapt sa mga tainga ng mga
dalagang nagpapakita ng capanglawan. Sa gay'y nagcaroon ng ng
caunting caguluhan; siya'y pinahimpl ng mga in sa chahampas ng
chinelas at ccucurot.
Ary! ary!ang sinabi niya, na hinihip ang canyang mga
bsigGaano ang lyong ikinahihiwalay ng Filipinas sa mga
pampangin ng Rhin! "Oh tempora! oh mores!" Binibigyn ang ib ng
gantng-pl at balabal ng cahihiyan ang ibinbigay namn sa ib.
Nangagtatawanan na ang laht samp ni Victoria, gayn ma'y
sinasabi ng may masasayng mat na si Sinang cay Mara Clara ng
sabing marahan:
Mapalad icw! Ay, ac ma'y cacanta rin cung mangyayari
sna!
Sa cawacasa'y ipinagbigay alm ni Andeng, na nacahand na ang
sabw upang matanggp ang doo'y ilalagay.
Nanhc, ng magcagayon, ang nagbbinat ng anc ng mangingisd,
sa pabahay ng bacld, na na sa dcong dulong pinagtatalicupan nit at
doo'y maisusulat ang "Lasciate ogni speranza voi ch'entrate", cung
marunong sana at nacacawatas ng wcang italiano ang mga culang
plad na mga isd: ang pumapasoc sa canil roo'y hind lumlabas cung
d ng mamatay. Ya'y isng culng na may mga isng metro ang lang,
na ang pagcacaany'y macattindig ang isng to sa itaas upang buhat
doo'y mahagup ng sloc ang mga isd at maitaas.
Diyn ang tunay na hind ac mayyamot na mamingwit!ang
sabi ni Sinang na nangnginig sa galc.


179
Nangagmmasid ng d caws ang laht: nakkinikinita na ng ibng
nangagpapalagan at naglulucsuhan ang mga isd sa loob ng lambt ng
panaloc, cumikinng ang canilng makikintab na calisks at iba pa.
Gayn man, ng isisild ng bint ang lambt ay walng an mang
lumlucsong isd.
Phin 187Marahil pun,ang marahang sbi ni Albino;
mahiguit ng limng araw na hind pinapandaw.
Itinaas ng mangingisd ang sloc.... ay! cahi't isng isd man
lamang ay walng nacapamuti sa lambt; sa pagcahlog ng
masaganang patc ng tbig na liniliwanagan ng araw ay wari'y
nagttawa ng mataguintng. Isng "ah!" ng pagtatac, ng sam ng loob,
ng pagcabig ang tumcas sa mga lb ng laht.
Inulit ng bint ang paglulubog ng sloc, at gayn din ang
kinhinatnan.
Hind mo nalalaman ang iyng hnap-bhay!ang sa canya'y
sinabi ni Albino, at umukybit it sa pabahay ng bacld at inagaw ang
sloc sa cam'y ng bintMakikita niny ngayn! Andeng, bucsn
mo na ang palayc!
Datapuwa't si Albino ma'y hind nacacaalam: nanatli sa
pagcawalng lamn ang sloc. Pinagtawann siya ng laht.
Huwg cayng mangay at nririnig cay ng mga isd ay ayaw
pahli!Marahil punt ang lambt na ito!
Nguni't walng casirasir ang lambat.
Pabayaan mo't ac,ang sa canya'y sinabi ni Leng
nangingibig cay Iday. Siniyasat na magalng nit ang calagayan ng
bacld, minasdn ang lambt, at ng matant na niyng pwang
magalng ang calagayan ay tumanng:
Talasts ba ninyng magaling na may limang raw ng hind
pinapandaw it?
Totoong nalalaman namin! Niyong raw na bago mag "Todos
los Santos" ang chulihulihang pagcpandaw nito.
Cung gayo'y encantado ang dagatan macacahuli ac ng
cah't iiln.
Inilubog sa tubig ni Len ang sloc; datapuwa't nalarawan sa
mukh niy ang panguiguilalas. Sandaling tiningnan niy ng walng
imc ang calapt na bundc at ipinagpatuloy ang pag paparoo't parto ng


180
sloc sa tubig: pagcatapos ay umans na hind inaalis sa tubig ang sloc:
Isang buaya!
Isang buaya!ang canilng inlit.
Nagpalipatlipat ng boong tulin sa mga bibig ang salitng iyn, sa
guitn ng pagcatcot at pagcamangh ng laht.
An ang sbi niny?ang itinanong nil sa cany.
Ang sbi co'y may isng buayang nahuli,ang ipinagmatigas
na sabi ni Len, sac inilubg sa tubig ang tagdng cawayan ng sloc,
at nagpatloy ng pagsasalit:
Nariring ba niny ang tung na iyn? Iya'y hind ang
buhangin; iyn ang Phin 188matigs na balt, ang licd ng buaya.
Nakikita ba niny ang paggalw ng mga cawyan? Iya'y siy na
nagpupumigls, datapuwa't siya'y nababaluctot; hintay cay ...!
malak: may isang dangcl hlos mahiguit pa ang lpad ng canyng
catawn.
An ang marapat gawin?ang tanungan.
Hulihin!ang sabi ng isng voces.
Jess! at sino ang huhuli?
Sino ma'y walng humahandg na sumisid sa calaliman. Ang
tubig ay malalim.
Dapat na itli natin siy sa ating bangc at sac caladcarin ng
boong pagdiriwang!ani Sinang.Dapat bang cnin ang mga isdng
talagng cacanin natin!
Hind pa ac nacacakita hangg ngayn ng isng buayang
buhy!ang ibinulng ni Mara Clara.
Nagtindig ang piloto, cumuha ng isng mahabang lbit at
malicsng pumanhc sa pinacabataln ng baclad. Ipinagcaloob ni Leng
ang piloto'y siyng humalili sa canyng kinalalagyn.
Lumucs ang piloto sa loob ng pabahay ng bacld, sa guitn ng
pagtatac at baga man nangagsisigawan ang lahat.
Dalhin po niny ang sundng na it!ang sigw ni
Crisstomo, at sa canya'y iniaabot ang binunot na isang malapad na
sundng na gaw sa Toleod.


181
Datapuwa't napaiimbulog na ang libolibong patc, at naghlom na ang tbig
ng boong talinghag.
Jess, Mara y Jos!ang sigawan ng mga babae.
Magcacasacun tayo! Jess, Mara y Jos!
Huwg cayng mabahl, mga guinoong babae,ang sa
canila'y sinabi ng matandang bangkero,cung sa lalawiga'y may isng
macaggaw ng ganyng bagay, iy'y "siy."
An ang pangalan ng binatang iyn?ang itinanng nil.
Tinatawag namin siyng si "Piloto": sa mga pilotong nakilala
co'y siy ang magalng sa laht; ang casam-an lmang ay hind niy
kinaguiguiliwan ang hnap-bhay na iyn.
Ang tbig ay gumgalaw, umalimpuy ang tbig: tila mandin
may nagbubun sa ilalim; umuug ang bacld. Hind umimic ang
laht, pinipiguil ang paghing. Pinpisil ni Ibarra ng nangngatal niyang
camy ang puluhan ng matalas na sundng.
Tila mandin ang pagbubuno'y natapos na. Sumungaw sa ibabaw
ng tbig ang lo ng bint, na bint ng masayang sigawan: punng-
pun ng mga lh Phin 189ang mga mat ng mga babae.
Umakyat ang piloto na hawak ang dlo ng lbid, at ng na sa
bataln na'y sac hnila ang lbid na iyn.
Lumitw ang buaya: nactal ang lubid ng lambal na pahils sa lig
at sa dacong buntt. Malakng buaya iyn, na gaya na nga ng ibinalt
na ni Len may mga pint, at sa ibabaw ng canyng licd ay may
sumisibol ng lmot, na sa mga buaya'y siyng pinacauban cung bag sa
to. Umaatungal na parang vaca, hinahagkis ng canyng buntt ang
mga dinding ng bacld, cumacapit doon, at inginannganga ang
canyng maitim at cagulatgulat na bungang na an pa't ipinakikita ang
canyng mahahabang mga pangil.
Nag-iisa ang piloto sa paghila sa buaya sa taas: walng
nacacagunitang sa cany'y tumlong.
Nang wal na sa tbig at ng mailagy na sa ibabaw ng bataln,
tinapacan ng piloto ang buaya ng canyng paa; tincom ng canyng
malacs na camy ang pagclalaking mga pang, at binantang talan
ang ngs ng matibay na gpos. Tinicmn ng buaya ang hulng
pagpipigls, ibinalantc ang cataw't sac ipinl sa bataln ang
malacs niyang buntt, at pagcacawala'y sumibt at nilucs ang
dagtan, sa dacong labs ng bacld, na an pa't nacaladcad ang sa


182
canya'y nagpapasc. Walng salang mapapatay ang piloto; isng sigw ng
panghihilacbt ang tumacas sa laht ng mga dibdib.
Matuling tulad sa lintc ay biglng nahlog sa tbig ang isng
catawn; bahagy na sil nagcapanahng makitang si Ibarra iyn. Hind
hinimaty si Mara Clara, sa pagca't hind pa natututo ang mga
filipinang maghimatay.
Nakita nilng namul ang mga alon, nadampol ng dug ang tubig.
Lumucs sa malalim na tubigang binatang mangingisda na hawac ang
canyng gloc, sumund sa cany ang canyng am; datapuwa't bago
pa lamang nacasisisid sil'y siyng paglutang namn ni Crisstomo at
ng piloto na capuw nacacapit sa bangcy ng buaya. Ang boong tiyang
maput nito'y bac at nacapac sa lalamunan ang sundng.
Hind maisaysay ang catowan: libolibong camy ang sa canil'y
umabt upang iahon sil sa tbig. Nahihibang hlos ang matatandang
babae at sil'y nangagtatawanan at nangagdrasal. Nalimutan ni
Andeng na macaatlo ng sumulc ang canyng sinigng: nbub ang
laht ng sabw at namaty ang apy. Si Mara Clara lmang ang hind
macapagsalit.
Hind naano si Ibarra; nagcaroon ng bahagyng galos sa bisig ang
piloto.
Cay ang pinagcacautangan co ng aking buhay!ang sabi ng
piloto cay Phin 190Ibarrang nagbabalot ng mga mantang lana at mga
"tapiz".
Ang any ng voces ng piloto'y tila mandn may pighat.
Totoong maslong p cay sa panganib,ang sa canya'y
isinagot ni Ibarra;ul-ul huwag p ninyong ttucsuhn ang Dios.
Cung d ca sana nacabalc!...ang ibinulng ni Mara Clarang
namumutl at nangangatal pa.
Cung di sana ac nacabalc at icw ay sumunod sa akin,ang
isinagot ng bint, na canyng ipinagpatuloy ang caisipn,sa ilalim
ng dagata'y "mapapasama ac disin sa aking familia!"
Hind nalilimutan ni Ibarrang doon humhimlay ang mga but- ng
canyang am.
Aayaw ng pumaroon ang matatandang babae sa cabilang bacld,
big na nilang umuw, at ang canilng minmatuwid ay nagpasimul
raw ng masam ang araw, at baca may mangyaring maraming sacun.


183
At ang laht ng iya'y dahil, sa hind tayo nagsimba muna!ang
ibinubuntong hininga ng isng matandng babae.
Datapuwa't ano p bang sacun ang nangyari sa atin, mga
guinoong babae?ang tanng ni Ibarra.Ang buaya ang siya lamang
kinulang plad!
At ang bagay na ito'y nagpapatotoo,ang iniwacs ng naguing
seminarista,na sa boong canyng macasalanang buhay hind
nagsimb cailan man ang sawing palad na buayang ito. Cailan ma'y
hind co makitang siya'y ncasama ng lubhng maraming mga buayang
malimit na pasasimbahan.
Nagsiparoon ng ang mga bangc sa cabilng baclad, at
kinailangang mulng maghand si Andeng ng ibng sabw na
pagsisigangan.
Umaaraw na; humihihip ang amihan: napupucaw at namamasag
ang mga lon sa paliguid ng buaya, at nagttayo ng "nga bundc ng
bul, na doo'y cumkintab ng boong casaganaan sa mga culay ang
liwanag ng araw", ayon sa saysy ng poetang si P.A. Paterno.
Muling tumung ang msica: tumutugtog si Iday ng arpa, at ang
mga lalak nam'y mga acorden at mga guitarra, na humiguit
cumlang ang "afinacin;" datapuwa't si Albino ang magaling
tumugtg sa laht, sa pagca't tunay na kinacamot ang guitarra,
nagcuculang sa "tono" at mayatmaya'y sumisinsay sa comps, at
caguinsaguisa'y nacalilimot, caya't lumilipat sa sonatang ibang ib sa
dating tintugtog.
Pinaroonan ang cabilng bacld na may malaking pag-aalinlangan;
marami ang umaasang naroroon doon ang babaeng buayang asawa ng
npatay, nguni't mpagbir ang "Naturaleza", caya't laguing pun ng
isda ang sloc cailanis Phin 191ma't ililitaw.
Nag-uutos si tia Isabel:
Mabuting isigang ang "ayungin"; pabayaan niny ang "biy" at
ng mgawang "escabeche", ipas niny ang "dalag" at ang "buwan-
buwan": mahb ang bhay ng dalg. Ilagay niny sil sa lambt at ng
manatili sil sa tbig. Ilagay niny ang mga "sugp" sa cawli! Ucol
na ihaw ang "bnac" na may camatis sa tiyan, at nacablot sa dhon ng
sguing.
Pabayan niny ang ib at ng maguing pain. Hind magalng na
pabayang ang walng calamnlaman ang bacld,ang idinugtng.


184
Ng magcgayo'y nangag-acl silng lumunsd sa pampng, sa gubat na
iyn ng matatandang choy na pag-ar ni Ibarra. Doo'y sa llim at sa
tab ng malnaw na btis ay manananghalian sil sa guitn ng mga
bulaclc sa ilalim ng itatay agad-agad na mga palapala.
Umaalingawngaw sa alang-alang ang msica; napaimbulog ng
boong casayahan ang soc ng mga calng ang any'y manips na
ipoipo: umaawit ang tbig sa loob ng mainit na palayc; marahil ay
mga salitng pang-alw sa mga isdng paty, marahil ay libc at cuty:
nagpapapihitpihit ang bangcy ng buaya, cung minsa'y biglng
ipinakikita ang maputi at wacwc na tiyn, cung minsan nama'y
biglng ipinakikita ang may pint at namemerdeng licd, nguni't hind
nagugulumihanan ang tong minamahal ng Naturaleza, sa gayng
caraming pagpaty na cs sa mga capatd, ayon sa sasabihin marahil
ng mga "bramin" ng mga "vegetariano."


Phin 192

XXIV.
SA GUBAT
Maaga, maagang maaga ng magmisa si pr Salv, at sa ilng
sandali'y canyng nilnis ang may labingdalawng calolowang
marurum, at ang ganitng gawa'y hind niy nauugalan.
Tila mandn nawal-an ng gnang cumain ang carapatdapat na cura,
dahil sa pagcabasa ng ilng slat na dumatng na may mga "sello" at
mabuti ang pagcacalagay ng "lacre;" sa pagca't pinabayang lubs na
lumamg ang "chocolate."
May sakt ang pr,ang sinasabi ng "cocinero," samantalang
naghhand ng ibng "taza" ng chocolate;mahb ng raw na hind
cumacain, sa anim na pinggang inihahayin co sa cany sa "mesa,"
walng dalawng pinggn ang canyng sinsalang.


185
Dahil sa hind siy nacacatulog ng mahusay,ang sagt ng alilang
lalaki;siy'y binabangungot mul ng magbago ng tinutulugan.
Nalalao'y lalong nanglalalim ang canyng mga mat, at totoong
nannilaw.
Tunay nga namng nacahhabag tngnan si pr Salv. Hind man
lamang sinalang ang pangalawng taza ng chocolate, hind tinicmn
man lamang ang mga hojaldeng Ceb; nagpaparoo't parito sa malang
na slas at kinucuyumos ng canyng mabut-ong mga camy ang isng
sulat na manacnacang binabasa. Hining, sa cawacasan, ang canyng
"coche", nag-ayos at sac nag-utos na siy'y ihatd sa gubat na
kinalalagyan ng nacapammanglaw na choy at sa malapit doo'y
nangagcacatuwa ng paglalakbay sa caparangan.
Pinaalis ni pri Salv ang "coche", pagdatng sa lugar na iyn, at
pumsoc siyang nag-isa sa gubat.
Phin 193Isng mapanglw na lands na bahagy na nabucsn sa
casucalan ang pinagdraanang patung sa isng btis, na ang tubig na
umaagos doo'y gling sa ilng bucl ng malaccong tubig, tulad sa mga
na sa taguiliran ng Makling. Mga bulaclc na cusang sumisibol na ang
marami sa canila'y hind pa napapangalanan, ang siyang pamuti ng mga
pangpang ng batis na iyn; nguni't marahil ay kilal na ng mga
doradong maliliit na hyop, ng mga parparng sarisar ang lalak, at
may mga clay na azl at guint, mapuput at maiitm, sal-it sal-t na
clay maniningning, makikintab, may mga tagly na mga rub at mga
esmeralda sa canilng mga pacpc, at ng mga libolibong mga tutubng
cumikinang ng tulad sa metal, at wari nasasabugan ng totoong mataas
na guint. Ang tunog ng pagaspas ng mga maliliit na mga hayop na ito,
ang irit ng yayay na nag-iingay sa araw at gab, ang huni ng ibon, ang
lagapk ng bulk na sanga ng cahoy na nahuhulog at nagcacasabitsabit
sa lahat ng lugar ang siyang tanging sumisir ng catahimican ng
talinghagang lugar na iyn.
Malanlaon din siyng nagpalacadlacad sa casucalan ng mga
gumagapang na dam, na canyng pinangingilagan ang mga dawag na
cumacapit sa canyng hbitong guingn na tla mandin ibig siyng
piguilin, at pinatitisodtisod maya't may ang mga para ninyng d
bihasang maglacd ng mga ugt ng mga choy na lumlabas sa lp.
Bigl siyng tumiguil: masasayng mga hlakhakan at mga sariwang
voces ang dumatng sa canyng mga tainga, at nanggagaling ang mga
voces at ang mga halakhakan sa btis, at nalalao'y llong nlalapit.
Titingnan co cung ac'y macacsumpong ng isng pgad,ang
sinsabi ng isng magand at matimys na voces na nakikilala ng


186
cura;big co siy makita na hind "niy" ac nakikita, big co siyng sundn sa
laht ng dco.
Nagtgo si pr Salv sa licd ng malakng pn ng isng choy at
sac nakinig.
Sa macatuwd ay big mong gawn sa cany ang sa iy'y
guingawa ng cura, na binbantayan ca saan ca man pumaroon?ang
itinugn ng isng masayng voces.Mag-ingat ca, sa pagca't
nacayayayat at nacapagpapalalim ng mga mat ang panibugh!
Hind, hind panibugh; cung d pagcaibig lmang na macaalam
ng d co tals!ang isinsagot ng mataguintng na voces, samantalang,
inuulit ng masay:
Siya ng, panibugh, panibugh!at humahalakhak ng twa.
Cung ac'y naninibugho, hind ac ang hind pakikita; ang hind
co ipakikita'y siy, ng hind siy mmasdan nino man.
Nguni't icw may hind mo siya makikita, at iya'y hind
magalng. Ang llong magalng, cung macacasumpong tyo ng pgad,
ay ating "iregalo" sa Phin 194cura, at sa gayo'y canyng
mabbantayan tayo, na hind magcacailangang siya'y makita, anng
acal mo?
Hind ac naniniwal sa mga pgad ng mga tagcang sagt
ng isng voces; nguni't cailan ma't aco'y manibugh matututo acng
magbantay na hind ac makikita.
At paano? at paano? Bakit, gaya b ng isng Sor Escucha?
Nacapagpahakhak ng masay ang gayng alaala sa
pagcacolegiala.
Nalalaman mo na cung paano ang pagday cay Sor Escucha!
Nakita ni pr Salv, mul sa canyng pinagtataguan si Mara
Clara, si Victoria si Sinang na nagllibot sa log. Lumalacad ang tatlng
ang tingin ay sa salamn ng tbig at nangaghhanap ng talnghgang
pgad ng tagc: Bas sil hangng sa tuhod, na ano pa't nahihiwatigan
sa mga malalapad na cunt ng canilang mga syang pangpalgo ang
calugdlugd na hbog ng canilng mga bint. Nacalugay ang canilng
buhc at hubd ang canilng mga bsig, at nattacpan ang catawn ng
isng brong may malalapad na ghit at masasayang mga clay.
Samantalang naghhanap sil ng isng bgay na hind mangyayaring
masumpungan ay namumuti tuly sil ng mga bulaclc at nangunguha
ng mga glay sa pampng.


187
Pinanonood ng fraileng Acten na nammutl at hind cumikilos ang
mahinhing Dianang iyn; ang mga mat niyng numningning sa
madilm na hungcg na kinlalagyan ay hind nangapapagal ng
pagtatac sa mga mapuput at parang linalic na mga bsig, yang
magandang liig hanggang pa pasimul ng dibdb; ang malliit at culay
rosang mga paang nangagllar sa tubig, pawang pumupucaw sa abang
cataohan niy ng cacaibang mga damdamin at nagpapapanaguinip ng
mga bgong caisipn sa nillagnat niyang budh.
Sa licd ng isng pag-lic sa lat, sa guitn ng masucal na
cawayanan; nangawal ang mga matitimys na mga dalagang iyn, at
hind na maringig ang canilng malulupit na mga parunggut. Halng,
nanglulupaypay, pigt ng pawis umals si pr Salv sa canyng
pinagtataguan, at nagpalingaplingap sa canyng paliguidliguid, na ang
mga mata'y hibng. Humintng hind cumikilos, nagaalinlangan;
humakbang ng iln at anaki'y big sumund sa mga dalaga, nguni't
nagbalic at naglacad sa pampng at ang ibng mga casama ng mga
dalagang iyn ang siyng hinanap.
Nakita niya sa malay-lay ron, sa guitn ng btis, ang isng
wari'y paliguang magaling ang pagcacabacod, at ang pinacabubng ay
isng malagong cawayan; may nanggagaling doong masasayng mga
voces ng babae. Napapamutihan Phin 195ang paliguang iyn ng
dahon ng mga niyog, mga bulaclac at mga bandera. Nacatanaw namn
siy sa daco pa roon ng isng tuly na cawayan at sa dacong malayo'y
mga lalaking nangaliligo, samantalang nangagccagulo ang caramihang
mga alilang lalaki at mga allang babae sa palbt ng mga calng
biglaan ang pagcacgaw at nangagsusumakit ng paghihimulmol sa
mga inahng manc, nangaghuhugas ng bigs, nag-iihw ng "lechn" at
ib pa. At doon sa cabilng ibayo, sa isng calinisang canilng
hinwan, sa loob ng lilim ng isng palapalang canilng bagong
itinayng ang mga haligui'y cahoy at ang bubng ay "lona" na" ang
isang bahagui at ang isng bahagui'y mga dahon ng malalakng choy,
nangagcacatipon ang maraming mga lalaki't mga babae. Doo'y
naroroon ang alfrez, ang coadjutor, ang gobernadorcillo, ang teniente
mayor, ang maestro sa escuela at ang maraming mga capitan at
tenienteng "pasado", pat ni capitang Basiliong am ni Snang, na
dating caaway ng nasrang si Don Rafael sa malaon ng pinag-uusapan.
Sa cany'y sinabi ni Ibarra: "Pinag-uusapan natin ang isang catuwiran,
at hind mag-caaway ang cahulugan ng pag-uusapn. At napahinuhod
ng boong galc ng loob ang balitang mnanalumpat ng mga
"conservador" sa anyaya ni Ibarra, at tuly nagpadal ng tatlong payo
at sac ipinanalim sa capangyarihan ng binat ang paglilingcd ng
canyng mga alil.


188
Sinalbong ang cura ng boong galac at pagpipitagan ng laht, pat ng
alfrez.
Nguni't saan p nanggaling ang cagalanggalang na camahalan
p niny?ang itinanng sa canya ng alfrez, ng makita nit ang
canyng mukhng pun ng glos, at ang canyng habito'y pusps ng
mga dahon at ng mga tuyng sangNaparap p ba ang
cagalanggalang na camahalan niny?
Hind! nligaw ac!ang isinagt ni pr Salv, at ibinab ang
canyng mga mat upang siyasatin ang canyng pananamt.
Nangagbbucas ng mga botella ng limonada, nangagbbiyac ng
mga niyog na mr at ng ang mga natatapos ng paliligo'y macinom ng
canyng malamg na tbig at ng macacain ng canyng malambt na
lamang higut ang caputian sa gatas; at bucd sa roo'y pinag-aalayan pa
ang mga dalaga ng isng cuintas na sampaga, na nasasal-itan ng mga
rosa at ilng-ilang, na siyang nagbibigay bang sa nacalgay na buhc.
Sila'y naup humihilig sa mga dyang nacabitin sa mga sanga ng
mga cahoy, nangaglilibang sa paglalaro sa paliguid ng isng batng
malapad, na may nacalagay sa ibabaw nitong mga baraja, mga tablero,
maliliit na mga libro, mga sigay at mga batng malilit.
Ipinakita nila sa cura ang buaya, datapuwa't tila mandin nallibang
ang sip sa ibng bagay, at cay lamang pinansin ang sinalita sa cany'y
ng sa canya'y Phin 196sabihing si Ibarra ang may gaw ng gayng
calakng sgat. Nguni't hind mangyaring makita ang bantg at hind
napagkikilalang piloto; bago dumatng ang alfrez ay siy'y wal na.
Sa cawacasa'y lumabs si Mara Clara sa pliguan, casama ang
canyng mga caibigang babae, sarwang tlad sa isng rosa sa nang
umgang pamumucadcad na numningning ang hamg na ang cawngis
ay kislp ng diamante sa caayaayang ulbs ng bulaclc. Inihandg niya
ang nang ngit cay Crisstomo, at naucol ang nang pagdidilm ng
canyng no cay pr Salv. Nahiwatigan nit, nguni't hind
nagbuntunghininga.
Dumatng ang oras ng pagcin. Nangagsiup sa mesang
pinangunguluhan ni Ibarra, ang cura, ang coadjator, ang alfrez, ang
gobernadorcillo at iln pang mga capitan, samp ng teniente mayor.
Hind ipinahintulot ng mga inng cumin ang sinomang lalaki sa mesa
ng mga dalga.
Hind ca na ngayn, Albino, macapag panucl ng mga btas,
pa na gya ng sa mga bangc,ani Len sa nagseminarista.
An? ano iyn?ang tanungan ng mga matatandang babae.


189
Na ang mga bangc, mga guinoong babae, ay pwang mga buong-b na
tlad sa pinggng ito;ang ipinaliwanag ni Len.
Jess, saramullo!ang sigaw ni tia Isabel na ngumngit.
May nabbatid na p b cayng ano man, guinong alfrez,
tungkl sa tampalsang nagpahrap sa catawn ni pr Dmaso?ang
tanng sa alfrez ni pr Salv, sa horas na iyn ng pagcain.
Sno p bang tampalsan iyn, padre cura?ang tanng ng
alfrez, na tintingnan ang fraile, na guingawang pinacasalamn sa
mat ang vaso ng lac na canyang ininom.
Ab, at sno pa p ba? Yaong tampalsang camacalaw ng
hapon ay bumuntal cay pr Dmaso sa daan!
Bumuntal cay pr Dmaso?ang tanungan ng ilng voces.
War'y ngumit ang coadjutor.
Tnay p, caya't nararatay ngayn si pr Dmaso!
Sinasapantahang ang gumaw ng gayo'y si Elias ding sa inyo'y
naglublb sa pusw, guinoong alfrez.
Namul sa hiya sa lac ang alfrez.
Ang boong sip co,ang ipinagpatuloy ni pr Salv, na ang
any'y war nangllibac;ay nalalaman po niny ang nangyayari. Ang
wc co'y alfrez ng Guardia Civil....
Nagcagt-lb ang militar at ibinulng ang isng halng na
pagtaliwacs.
Phin 197Sa ganito'y siyang pagsipot ng isang babaeng
namumutla, payat, abang aba ang pananamit; sino may walng nacakita
ng canyng pagdang; palibhasa'y lumalacad siyng walng imc at
napcawalng ingay ang canyang paglacad, na cung naguing gab
sna'y marahil ipalagy na siya'y isng "fantasma."
Pacanin niny ang cahabaghabg na babaeng iyn!ang
sabihan ng mga matatand:uy, pumarito cay!
Nguni't ipinagpatuloy ng babae ang canyng paglcad, at siya'y
lumapit sa mesang kinallagyan ng cura; ito'y lumingn, at nkilala
siy at nalaglg sa canyng camy ang cuchillo.
Inyong pacnin ang babaeng it!ang ipinag-utos ni Ibarra.
Madilim ang gab at nangawwal ang mga btang lalaki!
ang ibinbulong ng magpapalimos na babae.


190
Nguni't ng makita ang alfrez, na sa canya'y nagssalit, nguitl ang babae
at nagtatacb, at nawal sa guitn ng cacahuyan.
Sino ang babaeng iyn?ang itinanng.
Isng cahabaghabg na babaeng pinlit sirin ang sip sa
cagugulat at cpapahrap!ang isinagt ni don Filipo;may pat na
raw nang iya'y ganyn.
Iyan bag ang isng nagngangalang Sisa?ang tanong ni
Ibarra ng boong pagmamalasakit.
Ang babaeng iy'y dinakip ng iny pong mga sundalo,ang
ipinagpatuloy ng sabing may capaitan ng teniente mayor;siya'y
inilibot sa boong byang batd, dhil sa hind co maalamang mga bagay
ng canyng mga anc na lalaki, na ... hind nangagcaroon ng
caliwanagan.
Bakit?ang itinanng ng alfrez na humarp sa cura:iyn
p bag ang in ng inyng dalawng sacristn?
Sumng-yon ang cura sa pamamag-tan ng pagtang.
Na nangawalng hind man lamang guinaw ang an mang
pagsisiysat tungcl sa canil!ang idinugtong ni Don Filipo ng wri
may poot, at tinititigan ang gobernadorcillo na ibinab ang mga mat.
Hanpin niny ang babaeng iynang ipinag-utos ni
Crisstomo sa mga allang lalaki:Aking ipinangacong pagpapagalan
co ang pag-uuss cung saan naroon ang canyng mga anac na lalaki.
Nangawal, ang wic niny?ang itinanng ng alfrez.
Nangawal ang inyng mga sacristan, padre cura?
Inbos ininm ng cura ang vaso ng lac na na sa canyng harp, at
sac tumang, bilang sagt na oo.
Phin 198Carambas, pr cura!anng alfrez na casaby
ang twang libc, at nattuwa, dahil sa siya'y nacacaganti,pagca
nawwal ang ilng pso lmang ng cagalng-glang na camahalan p
ninyo'y maagang maaga pa'y inyng guiniguising ang aking sargento,
upang hanapin ang inyng salap; nguni't nawwal ang dalawang
sacristan ninyo'y hind p cay nagsasabi; at cay p, guinoong capitn
... totoo ngang cay po'y....
At hind tinapos ang canyang salit cung d ang guinawa'y
nagtaw, casabay ng paglulubg ng canyang cuchara sa mapulng
lamn ng papaya.


191
Sumagot ang curang malak ang hiy at nattulig.
Nagcgayon ac't dahil sa ac ang nannagot ng salap....
Mabting sagt, cagalanggalang na pastl ng mga cluluwa!
ang salabat sa cany ng alfrez na namumualan ng kinacain.
Mabting sagt, banl na lalki!
Nag-acalang mamaguitna si Ibarra, nguni't nagpilit si pr Salving
manag-li sa dating catahimican ng loob, at sumagot na caacbay ang
ngting plit:
At nalalaman p b niny, guinong alfrez, cung an ang
sabihanan tungcl sa pagcawal ng mga btang iyan? Hind? Cung
gayo'y ipagtanong p niny sa inyng mga sundlo!
At ano?ang sigaw ng alfrez na nawala ang towa.
Ang sabihana'y ng gabing iyn mawala ang mga bata'y may
mga tumung na ilang putc ng fusil!
Ilng putc?ang inlit ng alfrez na canyang minmasdan
ang mga cahrap.
Nangagsitang ang nangaroroon, bilang pagpapatunay na may
nringig nga sil.
Nang magcgayo'y sumagt si pr Salv ng madalang na
pananalita, taglay ang malupit na paglibac.
Sa nangyayari'y aking nakikitang bucod sa hind cay
nacacahuli ng mga gumgawa ng masam'y hind po niny nalalaman
ang mga guinagawa ng inyng mga capamahay, at gayn ma'y big po
ninyng masoc na tagapangaral at magtr sa mga iba ng canilang mga
catungculan: dapat po ninyong maalaman ang casabihang; lalong
nacacaalam ang ull sa canyang sariling bahay....
Mga guinoo!ang isinalabat ni Crisstomo ng canyang
makitang namumutla na ang alfrez;tungcol nga sa bagay na it'y
ibig cong maalaman cung an ang inyng pasiy sa isang aking
panucl. Inaacal cong ipagcatiwl ang pag-aalg sa babaeng diyng
sira ang sip sa isang mabting manggagamot at samantala'y hahanapin
co ang canyang mga anc, sa pamamag-tan ng tlong at mga hatol
ninyng dalaw.
Ang pagbabalc ng mga allang nangagsabing hind nil
nasumpungan ang sir ang sip na babe ang siyng nacalubs ng
pagcapayap sa dalawng nagcacagalit, at canilng dinal ang salitaan
sa ibang bagay.


192
Nangagbahabahagui sa ilng pulutong ang mga matanda't mga bt ng
matpos ang pagcain Phin 199at samantalang sila'y binbigyan ng
ch at caf. Cumuha ang ib ng mga "tablero" at ang ib nama'y
nangagsicuha ng "baraja," nguni't lalong minagaling ng mga dalag ang
mangatanng sa "Rueda de la Fortuna" (gulong ng capalaran), sa
pagcaibig nilng maalaman ang sa canila'y mangyayari sa panahng
hnaharap.
Hali cay, guinoong Ibarra.ang sigw namn ni cpitang
Basilio, na lang na ng caunt. May usapn tayong labing limng tang
tan na ngayn ang itintagal, at walng hucm sa Audienciang scat
macahtol: mangyayari bang tingnan natin cung ting mabbigyang
hangg sa "tablero"?
Ngayn din p, at sumasang-ayon ac ng boong catowaan!
Hintayn po niny acng saglt, sa pagca't nagpapaalam ang alfrez!
Nang maalaman nil ang gayng paglalar, nangagcapsan ang
laht ng matatandng lalaking marnong ng "ajedrez" sa palguid ng
"tablero"; mahalag ang larng iyn, caya't nacaakit pat sa mga hind
nacacaalam. Hinarp ng mga matatandng babae, gayn man, ang cura,
upang makipagsalitan sa cany tungcl sa mga bagay na nauucol sa
religin; datapuwa't hind marahil minmagaling ni fray Salv ang lugar
na kinlalagyan at ang capanahunang iyn, cay ng't pawang mga
malalb ang caniyng mga isinsagot at mapapanglaw at may glit na
hl, at ang canyang mga matng hind tumitingin man lamang sa
canyng mga kinacausap ay nagpapalingaplingap sa magcabicbil.
Nagpasimul ang lar ng boong cacadakilan.
Cung magtabl ang lar, papagtatablahn naman natin ang ting
usapnang sabi ni Ibarra.
Nang na sa calaghatan na ang lar, tumanggap si Ibarra ng isng
telegrama na nagpaningning ng canyang mga mat at nacapagbigy sa
cany ng pamumutl. Itinag niy sa canyng "cartera" ang telegrama,
na hind binucsn, at canyng sinulyp ang pulutong ng mga cabatang
nagpapatuloy ng pagtatanng cay Capalaran, sa guitn ng mga tawanan
at mga sigawan.
Phin 200"Jaque" sa "Hri!"anang binat.
Napilitang itag ni capitang Basilio ang "Hari" sa licd ng
"Reina."
"Jaque" sa "Reina"!ang muling sinbi ni Ibarra, na
pinagbabalan ng canyng "Torre" ang "Reina," na ipinagsasanggalang
ng isang "Pen."


193
Sa pagca't hind matacpn ni capitang Basilio ang "Reina" at hind namn
niy maiurong it, dahil sa "Haring na sa sa licd, huming siy ng
panahn upang siya'y macapa-isip.
Sumasang-ayon p ac ng boong tuw!ang sagt ni
Ibarra;mayroon pa namang sasabihin ac ngayn din sa ilng lalaki
sa pulutng na iyn.
At nagtindg siy, pagcapagcaloob sa canyng calaban ng icaapat
na bahgui ng isang oras upang mag-sip.
Tangan ni Idy ang mablog na cartng kinasusulatan ng apat na
po't walng tanng, at si Albino ang may tangan ng libro ng mga sagt.
Casinungalingan! hind totoo! casinungalingan!ang
isinsigaw ni Sinang na halos umiyac.
An b ang nangyayari sa iyo?ang sa cany'y tanng ni
Mara Clara.
Tingnn mo, aking itinanng: "Cailn bag ac magcacabait?"
binitiwan c ang mga "dado", at ang guinawa niyang curang iyang
bantilaw ay binasa sa libro ang ganito: "Pagca nagcabuhc ang
palaca!" It ba'y mabuti?
At saca nginiwian ni Sinang ang nagung seminarista, na hind
tumitiguil ng pagtatawa.
Nguni't Sno ba ang may utos sa iyong magtanong ca ng
gayon?ang sinabi sa canya ng pinsan niyang si VictoriaScat na
ang magtanng ng gayn upang marapat sa gayng mga sagt!
Tumanng p cay!ang sinabi nila cay Ibarra, casabay ng
paghahandog sa canya ng "rueda"Pinagcayarian naming cung sino
ang magcamit ng lalong magaling na sagt ay tatangap sa mga iba ng
isang handg. Nacatanng na camng lahat.
At Sino ang nagcamit ng lalong magalng na sagt?
Si Mara Clara! si Mara Clara!ang isinagt ni Sinang.
Ibiguin man niya't hind'y siya'y pinatanong namin: "Tapt baga't
hind magmamaliw ang canyng pagliyag?" at ang libro'y sumagt....
Nguni't tinacpan ni Mara Clarang nammulang mainam ang bibg
ni Sinang, at hind itinulot na maipatuloy ang sinasabi.
Cung gayo'y ibigay niny sa akin ang "rueda"!ani
Crisstomong ngumingit.


194
Tumanng: "Lalabas ba ng magalng ang casalucuyan conglinalayon?"
Napacapangit naman ng tanng na iyan!ang sigaw ni Sinang.
Phin 201Iniabsang ni Ibarra ang mga "dado" at alinsunod sa
canyang "numero" ay hinanap ang mukha at ang talata ng na sa libro.
"Ang mga panaguinip ay pawang mga panaguinip nga!"ang
binsa ni Albino.
Kinha ni Ibarra ang telegrama at nangangatal na bnucsn.
Ngay'y nagsinungalng ang libro niny!ang isinigaw na
pusps ng tuw.Basahin ninyo:
"Sinang-ayunan ang panuclang escuela, hinatlang cay ang
nanlo sa usapin."
An ang cahulugn nit?ang itinanng nil sa cany.
Hind b ang sbi ninyo'y bibigyan ng pabya (regalo) ang
magtam ng lalong mabting sagt?ang itinanng niy, na
nangangatal ang voces sa lak ng canyng tuw, samantalang hinahati
ng boong ingat ang papel.
Siy nga! siya nga!
Cung gay'y nrito ang aking paby,ang sinabi, at ibinigay
cay Mara Clara ang calahti;magttay ac sa byan ng isng
paralang col sa mga btang lalaki't babe; ang paralang it'y siyng
king paby.
At anng cahulugan niyang calaht ng papel?
It'y ihhandog co namn sa nagcaron ng lalong masam sa
mga sagt!
Cung gay'y ac! sa akin marapat ibigy!ang sigw ni
Snang.
Ibinigy sa cany ni Ibarra ang papel at matling lumay.
At an ang cahulugn nit?
Datapowa't maly na ang mapalad na binta, at nagbalc na mul
siy sa pakikilar ng "ajedrez."
Lumapit si Fr. Salv na wari'y nag-wwalang an man sa
masayng lpon ng mga cabatan. Pinapahid ni Mara Clara ang isang
lha sa catuwan.


195
Humint ng magcgayon ang tawanan at napip ang salitan. Tumtingin
ang cura sa mga bagongtao't dalaga, na di niy matutuhan cung an ang
sasabihin; hinhintay namn nilng magsalit ang cura at hind sil
umimic.
An it?ang sa cawacasa'y naitanong ng cura, at kinha ang
libro at canyang binbuclatbuclat.
Ang "Rueda de la Fortuna",isng librong libangan, ang
sagt ni Len.
Hind ba niny nalalamang casalanan ang maniwla sa mga
bgay na ganit?ang winic, at sac pinunitpunit ng boong glit ang
mga dhon ng libro.
Nagpumigls sa mga lbi ng lahat ang mga sigw ng pagtatac at
sam ng loob.
Phin 202Llong malakng casalanan ang gawn ang maibigan
sa bgay na hind cany't lban sa calooban ng tnay na may r!ang
itintol ni Albinong nagtindig.Amang cura, ncaw ang twag sa
ganyng gaw at ito'y bawal ng Dios at ng mga to.
Pinapagdap ni Mara Clara ang mga camay, at tinitigang
tumatangis ang mga wacs ng librong iyng hind pa nalalaong nag-
alay sa canya ng lubhng malakng ligaya.
Hind sumagt cay Albino si fray Salv, laban sa inaasahan ng
mga nanonood; ntira siy sa panonood cung paano ang linipadlipad ng
mga pinagpunitpunit na mga dhon ng libro, na ang ib'y ipinwid ng
hngin sa gbat at ang ib nam'y sa tbig; pagcatpos ay lumayng
guguirayguray at nacapatong ang dalawng camy sa ulo. Humintong
sandal at nakipg-usap cay Ibarra na naghatd sa cany sa is sa mga
cocheng nhahandang pangdal panghatid sa mga panauhn.
Mabuti at lumayas ang pang-aby-galc na iyn,ang
ibinulng ni Sinang.!May pagmumukhng wri'y sinasabing: "Huwg
cang tatawa't nalalaman co ang iyong mga casalanan."
Sa malakng catuwan ni Ibarra, sa pagcapagbigay niy sa
canyng maguiguing asawang si Mara Clara ng canyang pabuy,
nagpasimul siy ng paglalarng hind na iniisip ang guingaw, at
hind na nag-aabal ng pagbablacbalac ng pagwawr ng boong pag-
iingat ng calagayan ng mga "pieza."
Dahil sa ganito'y ang nangyari, baga man si capitang Basilio'y
bhagy ng nacapagssangalang, ang laro'y nagcapantay, salamat sa
maraming pagcacamaling sa huli'y guinaw ng bint.


196
Papagtablahin natin! papagtablahin natin! ang sabi ni capitang Basiliong
malak ang tuw.
Papagtablahin natin!ang inulit ng bint,cahi't magung
an man ang inihatol ng mga hucm sa ating usapn.
Nangagcamy ang dalawa na nangagpisilan ng boong
pagguiguiliwan.
Samantalang ipinagcacatuwa ng mga caharap ang nangyaring it
na nagbbigay wacs sa isng usapng totoong nagpapahrap na sa
dalawang magcalaban, ang biglng pagdating ng apat na guardia civil
at isng sargento, na pawang sandatahan at nacalagay sa dlo ng fusil
ang bayoneta, siyng sumir ng casayahan at nagdlot ng
panghihilacbt sa pulutng ng mga babae.-
Huwg kikilos ang sino man!ang sigaw ng sargento.
Papputucan ang cumilos!
Phin 203Hind inalintana ni Ibarra ang gayng pahyop na
pagmamatapang, tumindig siy at lumpit sa sargento.
An p ang inyng ibig?ang itinanng.
Na ngayn din ay ibigy sa amin ang isng may casalanang
nagngangalang Elas, na sa iny'y namimiloto cannang umaga,ang
isinagt na may anyng pagbabl.
Isng may casalanan?... Ang piloto? Cay po'y nagcacamali
marahil!ang itinugn ni Ibarra.
Hind p; ngayo'y isinumbng na naman ang Elas na iyng
nagbhat ng camy sa isng sacerdote....
Ah! at iyn ba ang piloto?
Iyn ng, yon sa sbi sa amin; tumtanggap p cay sa inyong
mga pagsasaya, guinoong Ibarra, ng tong may masamang caasalan.
Tiningnan ni Ibarra ang sargento mul sa mga paa hanggng sa lo
at sinagt siy ng lubhng malaking pagpapawalng halag:
Hind co cailangang ac'y magslit sa iny ng king mga
guingaw! Tinatangggap namin ng boong cagandahan ng loob ang
sino man sa ming mga pagsasay, at cay man, cung cay'y pumarto
sana, iny disng nasunduan ang isng luclucan sa mesa, na gya
naman ng inyng alfrez na capanaym namin ditong dalawng horas
lmang ang callampas.


197
At pagcawic nito'y tinalicuran siy.
Kinagt ng sargento ang canyng mga bigote, at sa pagca't
napagdilidili niyng siy ang lalong mahn, ipinag tos na paghanapin
sa magcabicabil at sa mga cacahuyan ang piloto, na ang any nit'y
nacatitic sa capirasong papel na canyng dal. It ang sinabi ni Don
Filipo sa cany:
Inyng talastasing naaangcap ang mga any't calagayang iyn
sa siym ng bawa't sampong dalisay na filipino; bac p cay'y
magcamal!
Sa cawacasa'y bumalc ang mga sundalo, at canilng sinabing
walng nakita silang bangc tong sno mang macapagbigy hinla;
nagsabi ng pautl-utl ang sargento ng ilng salit at sac umalis na
tulad ng pagdating: sa guardia civil.
Untuntng nanag-li ang katuwan, umuln ang mga tanng at
sumagna ang mga salisalitaan tungcl sa nangyri.
Cung gayo'y iyn pal ang Elas na naghlog sa alfrez sa
isng pusw!ang sbi ni Leng nag-isip-isip.
At pano b ang nangyaring iyn, paano?ang tanng ng
ilng ibig maPhin 204catant ng lhim.
Ang sabi'y nsalubong daw ng alfrez ang isng tong may pas-
ng choy na panggtong, ng isng raw na umuulan ng mainam ng
buwn ng Septiembre. Totoong maptic ang daan at sa tab lamang
may makipot na lands na malalakaran ng isang to. Ang guinaw raw
ng alfrez ay hind piniguil ang cabayo na siyng dpat sana, cung d
bagcs pinatulin at sumigw sa tong siya'y umudlt: tla mandin hind
big ng taong iyng bumalc sa pinanggalngan ayaw na mlubog sa
pusw, caya't nagpatloy ng paglacad. Sa glit ng alfrez ay inaclang
siya'y ipathac, nguni't cumha ang to ng caputol na choy at
pinacapalpl ang lo ng hyop nang boong laks, na an pa't
nbulagt ang cabayo't napatapon sa pusw ang alfrez. Sinasabi ring
ipinagpatuloy daw ng tong iyn ang paglacad ng boong tiwasy, na
hind niy alumana ang limng balang ipinahabol sa cany ng alfrez
na nabulagan sa marubdb na glit at sa lsac. Sa pagca't tnay na hind
kilal ng alfrez cung sno ang tong iyn, hininalang marahil ay ang
bantg na si Elas, na gling sa lalawgang may ilng buwn pa lamang,
na d alm cung tagasan, at napakilala sa mga guardia civil sa ilng
byan dhil sa mga cawangis ng gayon din mga cagagawn.
Cung gay'y tulisn pal siy?ang itinanng ni Victoriang
kinkilig.


198
Sa acl co'y hind, sa pagc't minsan daw ay siy'y nakilaban sa mga
tulisn isng araw na canilng linolooban ang isng bhay.
Walang mukhng masamng to!ang idinugtng ni Snang.
Wal, toto lamang mapanglw ang canyng tingn: hind co
nakitang siy'y ngumit man lamang sa boong umaga,ang sinb ni
Mara Clara.
Sa gay'y nagdan ang hpon at dumatng ang horas ng pag-ow
sa bayan.
Nangagsials sil sa gbat ng ilinliwanag ang mga hulng snag ng
naghhingalong raw, at nagdaan silng hind umimic sa malapit sa
mahiwgang pinaglibngn ng nn ni Ibarra. Pagcatpos ay nanag-l
ang masayang mga salitaang mangay, pusps ng caningasan, sa slong
ng mga sang ng choy na iyong hind totong sany na macrinig ng
gayng carming mga voces. Tila mandin nammanglaw ang mga
choy, umugoy ang mga gumagapang na mga dam at war'y sinasabi:
Paalam cabatan! Paalam, panag-nip na isng raw!
At ngayn, sa liwanag ng mapupul at malalakng ningas ng mga
sigsg; at sa tugtog ng mga guitarra, bayaan natin silng lumcad na
patung sa bayan. Nagbabawas ang mga pulutng, nammatay ang mga
ilaw, nappipi ang guitarra, samantalang sil'y nlalapit sa tahanan ng
mga to. Ilagy niny ang inyng "mscara", sa pagca't cayo'y
makikipanayam na namn sa inyng mga capatd!

Phin 205

XXV.
SA BAHAY NG FILOSOFO
Pagca umaga ng kinabucasan, pagcatapos na madlaw ni Juan
Crisstomo Ibarra ang canyang mga lp, siy'y tumngo sa bhay ni
mtandang Tasio.


199
Lubs na lubs ang catahimican sa halamnan, sa pagca't ang mga langay-
langayang nangagsasalimbayan sa palibt ng balisbisa'y bahagy na
umiingay. Sumsibol ang malilit na dam sa lmang pader na
guinagapangan ng cawngs ng bguing na bumubord sa mga bintn,
malit na bahay na anaki'y siyng tahanan ng catahimcan.
Mangat na itinli ni Ibarra ang canyng cabyo sa isng halgui,
siy'y lumacad ng hlos patiad ng pagdadahandahan at canyng tinhac
ang halamanang malnis at totoong magaling ang alg; pinanhc ang
hagdnan, at siya'y pumasoc, sa pagca't bucas ang pint.
Ang nang nakita niy'y ang matand, na nacayucd sa isang libro
na tla mandn canyng sinusulatan. May napanood sa mga pader na
tinitipong mga maliliit na mga hyop at mga dahon ng mga choy at
dam, sa guitn ng mga "mapa" at lmang estanteng pun ng mga libro
at ng mga slat-camy.
Lubhang nalilibang ang matand sa canyang guinagaw, na ano
pa't hind naino ang pagdating ng binat, cung d ng ito'y aalis na sana,
sa pagcaibig na huwag macagambal sa matandang iyn.
Ab! nariyan p b cay?ang itinanng, at tiningnan si
Ibarra ng wari'y nangguiguilals.
Ipagpaumanhin p niny,ang isinagt nit,cay p pala'y
maraming totoong guinagaw....
Siya ng p, sumusulat ac ng caunt, datapuwa't hind dal-dal
at ibig Phin 206cong magpahing. May magagaw p b acng an
mang sucat ninyng pakinabangan cahi't babahagy?
Malaki p!ang isinagt ni Ibarra at saca lumapt;
datapuwa't....
At sinulyp ang librong na sa ibabaw ng mesa.
Aba!ang biglang sinabing nangguguilalas; guinagamt po ba
ninyo ang inyong panahon sa pagsisiyasat cung an ang cahulugn ng
mga "geroglfico?"
Hind p!ang isinagt ng matandng lalki, at tuloy nag-lay
sa kany ng isng "silla";hind nacacawatas ac ng egipcio ng
copto man lamang, datapuwa't may caunt akng nalalamang paraan sa
pagsulat niyan, caya ac'y sumulat ng mga "geroglfico."
Sumusulat p cay ng mga "geroglifico"? At bkit p?ang
itinanng ng binatang nag-aalinlangan sa nakikita't nariringig.


200
Ng huwag mabasa nino man sa mga panahng it ang aking sinusulat.
Tinitigan ni Ibarra ang matandang lalaki, at ang sip niya'y bac
nasisir ang sip nit. Madaling madalng siniysat ang aclat, sa pagca
ibig niyang maalaman cung nagsisinungaling, at canyang nmasdang
totoong magalng ang doo'y pagcacaguhit ng mga hayop, mga ghit na
bilg, mga ghit na anyng pabilg, mga bulaclac, mga paa, mga
camay, mga bisig, at iba pa.
At bakit p cay sumusulat cung talagang aayaw cayng
mabasa nino man ang inyng sinusulat?
Sa pagca't hind co iniuucol ang king sinusulat sa mga taong
nabubuhay ngayn; sumusulat ac at ng mabasa ng mga taong
ipanganganak pa sa mga panahong sasapit. Cung mababasa ng mga tao
ngayon ang aking mga sinusulat ay canilang susunuguin ang aking mga
aclat, na siyang pinagcagugulan co ng pagal ng boong aking bhay;
datapuwa't hindi gayn ang gagawin ng mga taong ipanganganak pang
macababasa ng aking mga sinusulat ngayn; sa pagca't ang mga taong
ipanganganak pang iyo'y pawang maguiguing mga pantas at mauunaw
nila ang aking mga adhic at canilang wiwikain: HINDI NATULUG
NA LAHAT SA GABI NG AMING MGA NUNO! Ililigtas ng
talinghag ng mga cacaibang mga letrang it ang aking gaw, sa
camangmangan ng mga tao, na gaya naman ng pagcaligtas sa
maraming mga catotohanan ng talinghaga ng mga cacaibang mga
pagsamb at ng di sirain ng mapangwasak na mga camay ng mga
sacerdote.
At sa anng wica sumusulat po cayo?ang itinanong ni
Ibarra, pagcatapos ng isang sandalng hind pag-imc.
Sa wica natin, sa tagalog.
Phin 207At nagagamit p ba sa bagay na iyan ang mga
"geroglifico"?
Cung di lamang sa cahirapan ng magdibujo, nagcacailangan ng
panahn at tiyaga, halos masasabi co sa inyng lalong magaling na
gamitin ang mga "geroglifico sa pagsulat ng ating wik cay sa "alfabeto
latino". Tagly ang mga "vocal" ng dating "alfabeto egipcio"; ang ating
o na pangwacas na vocal na na sa calaguitnan ng o at ng u; wala rin sa
egipciong tnay na tung ang E; na sa "alfabeto egipcio" ang ating HA
at ang ating KHA na wala sa "alfabetong latn" ayon sa paggamit natin
sa castila. Sa halimbaw; sa sabing MUKHA,ang idinugtong na itinuro
ang librolalong nababagay na aking isulat ang slabang HA sa
pamamag-itan nitng anyng isd cay sa letrang latina na
ipinangungusap sa Europa sa pamamag-itan ng iba't ibng paraan. Sa


201
isng pangungusap na hind totoong ipinahahalat ang letrang it, gya sa
halimbwa dito sa sbing HAIN, na dito'y hind totooog mariin ang
pangungusap ng H, ang guinagamit co'y itng "busto" ng le itng
tatlng bulaklak ng LOTO, ayon sa bilang ng "vocal." Hind lmang it,
naggaw co rito ang pagslat ng tnig na sa ilng lumlabas, letrang
wal sa "alfabeto latinong" kinastil. Inuulit cong cung hind ng
lmang sa cahirpan ng pagdidibujo na kinacailangang pacabutihin,
hlos magagamit ng ang mga "geroglifico;" datapowa't ang cahirapang
ding it ang siyang pumimipilit sa aking huwag magsalit ng malwig
at huwag magsaysay cung d iyng catatagn at kinakailangan lmang:
bucd sa rito'y sinasamahan ac ng pinagpapagalan cong it, pagca
umalis ang king mga panauhing tag China at tag Japn.
An pong sbi niny?
Hind p ba ninyo nriringig? Mga langaylangayan ang king
mga panauhin; ng tang it'y nagclang ng is; marhil siy'y hinli ng
sno mang masamng btang insc japons.
Bakit p nalalaman ninyng sil'y nanggagaling sa mga
lupang iyn?
Dahil p sa isng magang na paraan: may ilng tan na
ngayng bgo sil umals ay itinatal co sa canilng paa ang isng
maliit na papel na may nacaslat na "Filipinas" sa wicang ingls, at
inaacal cong hind totong maly ang canilng pinaroroonan, at sa
pagc't sinsalita ang wicang ingls hlos sa laht ng pnig ng mga
dcong it. Hind nagcamt casagutan ang maliit cong papel sa loob ng
mahabang panahn, hanggng sa cawacasa'y ipinasulat co sa wicang
insc, at ang nangyari'y sil'y bumalic ng noviembreng sumund na
may mga dalng ibng mga maliliit na papel, na aking ipinabasa:
nacaslat ang is sa wcang insc, at ya'y isng bti magmula sa mga
pampangn ng HoangPhin 208ho, at ang is, alisunod sa insc na
king pinagtanungan, yan daw marahil ay wicang japons. Datapuwa't
cay po'y king linlibang sa mga bagay na it, at hind co itinatanong
sa iny cung sa paanong bagay macapagllingcod ac sa iny.
Naparito p ac't ibig cong makipag-sap ac sa iny tungcl sa
isang bagay na mahalaga,ang isinagt ng binat;cahapon ng
hapo'y....
Hinli p ba ang clang plad na iyan?ang isinalabat ng
matandang lalaking malaking toto ang pagca ibig na macaalam.
Si Elas p ba ang inyng sinasabi? Bakin p niny
naalaman?


202
Aking nakita ang Musa ng Guardia Civil.
Ang Musa ng Guardia Civil! At sino p ba ang Musang iyan?
Ang asawa ng alfrez, na inyng inanyayahan sa inyng
pagcacatuwa. Cumlat cahapon sa byan yaong nangyari sa buwaya.
Cung gaano ang catalsan ng sip ng Musa ng Guardia Civil ay gayon
din ang catampalasanan ng canyng budh, at hininl na marhil ang
piloto'y yaong napacapangahas na nag-abang sa canyang asawa sa
pusaw at bumuntl cay pr Dmaso; at sa pagca't siya ang bumabasa
ng mga "parte" (casulatang nagbibigay lam ng an mang bagay na
nangyayari) na dapat tanggapin ng canyng aswa, bahagy pa lamang
dumarating it sa canyang bahay na lang at walang malay, inutusan
ang sargento, samp ng mga soldado, at ng bagabaguin ang fiesta,
upang macapanghigant sa iny, Mag-ingat p cay! Si Eva'y mabait
na babae, palibhasa'y nanggling sa mga camay ng Dios ... Masama
raw babae si doa Consolacin, at walng nacacaalam cung caninong
camy siya nanggling! Kinacailangang naguing "doncella" nagung
ina, minsan man lmang, upang gumalng ang isang babae.
Ngumit ng caunt si Ibarra, sac smagt, casabay ang pagcuha sa
canyang cartera ng ilng mga papel.
Malmit na nagttanong p sa iny ang aking nasrang am sa
ilng mga bagay, at nattandaan cong pwang casayahan ang canyang
tinam lamang sa pagsund sa inyong mga cahatulan. May casalucuyan
acng isang munting gawain big cong papagtibayin ang magandang
calalabasan.
At sinabi ni Ibarra sa matandang lalaki sa maiclng pananalit, ang
pinagbabalac na escuelahang canyang inihandg sa canyang
pinangingibig, at inilahad sa mga mata ng nagtatacang filsofo ang mga
planong galing Maynila na sa canya'y ipinadala.
Ibig co sanang ihatol p niny sa akin cung sinosino sa bayan
ang mga Phin 209taong aking susuyuin, at ng lalong lumabs na
magalng ang gawaing it. Kilal p ninyng toto ang mga tong
nananahan dito; ac'y bgong carrating at hlos ac'y isng
manunuluyang tag ibang lupan sa aking sariling bayan.
Sinisiysat ni matandng Tasiong sa mga mata'y nangguiguilid
ang mga lh, ang mga planong na sa canyng harp.
Ang inyng ipagpapatuloy na yariin ay ang aking panaguinip,
ang panaguinip ng isng abng sir ang sip!ang biglng sinbing
nabbagbag ang lob;at ngay'y ang nang ihahatol co p sa iny'y
ang huwg na mulng cay'y magtanng sa kin magpacailan man!


203
Tiningnn siy ng bintang nangguguilalas.
Sa pagc't ang mga tong matitin'y ipalalagay p cayng sir
rin ang pag-isip,ang ipinagpatuloy ng pananalitng masaclp na
pagpalibhs.Inaacal ng tong pwang mga sir ang sip ng sno
mang hind nag-iisip ng wangis na canil; it ang dahiln at
ipinallagay nil acng ul-l, at ang gay'y kinikilala cong tang na
lob, sa pagc't ay, sa aba co! sa araw na ibig nilng ibalic sa aking
boo ang sir cong sip; sa araw na iy'y alsan ac ng cauntng
calayang king binil sa halag ng pagca-ac'y tong may clolowa.
At sno ang nacacaalam cung sil ng ang may catuwiran? Hind ac
nag-iisip at hind ac nabubuhay alinsunod sa canilng mga cautusn;
pawang mga ib ang king sinsunod na mga palatuntunan, ang king
mga adhic. Sa ganng canil'y ang tnay na matin'y ang
gobernadorcillo, sa pagca't palibhsa'y walng ibng pinagaralan cung
d ang magdlot ng chocolate at magtiis ng casam-n ng asal ni pr
Dmaso, ngay'y mayaman, linligalig niy ang mga maliliit na
capalran ng canyng mga cababyan at cung magcabihir pa'y
nagssalit ng tungcl sa catuwran. "Matalas ang pag-isip ng tong
iyn" ang inaacal ng mga hangal; "tingnan niny't sa walng an ma'y
nacapagpalak sa sarili!" Datapuwa't acng nagmna ng cayamanan,
mga pagca-alng-lang ng cpuw, ac'y nag-ral, ngay'y isng
mahrap ac, at hind ac pinagcatiwalan ng llong walng
cabuluhng tungclin, at ang sinasabi ng laht: "Iy'y isng ul-l, iy'y
hind nacauunaw cung an ang pamumuhay!" Tinatawag ac ng
curang "filsofo" ng palibc, na ang ipinahihiwatig ay ac'y isng
madaldal na ipinagmmayabang ang mga pinagarlan sa Universidad,
gayng siy pa namng llong walng cabuluhn. Marahil ng nam'y
ac ang tnay na bliw at sil ang mga tin, sno ang macapagsasabi?
At pinasps ng matand ang canyng lo, na ank ibig niyang
palayuin ang isng pag-isip, at sac nagpatloy ng pananalit:
Phin 210Ang icalawng maihahatol co sa iny'y magtanng
p cay sa cura, sa gobernadorcillo, sa laht ng mga tong nacacacaya;
bibigyan cay nil ng mga masasam, hangl at walng cabuluhng
mga cahatuln; datapuwa't hind pagtalma ang cahulugn ng
pagtatanng, magpacunuwar cayng sinsunod niny sil cailan man
at mangyayaring gawin ninyo, at inyng ipahayag na iniaalinsunod
niny sa canil ang inyng mga gaw.
Naglininglnng ng sandali si Ibarra at nagsalit, pagcatapos:
Magalng ang inyng htol, nguni't mahirap sundin. Dapuwa't
hind ng cay maipagpatuloy co ang aking panucl na hind tumakip
sa pancalang iyn ang isng dilm? Hind bag cay magaw ang


204
isng cagalingan cahi't tahkin ang laht, ymang hind cailangan ng
catotohanang manghirm ng pananamit sa camalan?
Dhl diy'y wal sino man sumisinta sa catotohanang hubd!
Magalng ang bgay na iyn sa salit, mangyayari lamang sa daigdg na
pinpanaguimpan ng cabatan. Nriyan ang maestro sa escuela, na
walang tumtulong sno man, sangl na psong nagmith ng cagalingan
ay walang inni cung di libc at mga halakhc; sinbi niny sa king
cay'y taga ibang byan sa inyng sariling lupan, at naniniwal ac.
Mul sa nang raw ng inyng pagdatng dto'y inyng sinactn ang
calooban ng isng fraileng cabalitaan sa mga tong siya'y isng banl,
at ipinalalagay ng canyng mga cpuw fraileng siy'y isng pants.
Loobin naw ng Dios na ang guinaw ninyng it'y huwg siyng
maguing cadahilanan ng mga mangyayari sa iny sa hinharap na
panahn. Huwg po ninyng acaling dhil sa pinawawal-ng halag
ng mga dominico at agustino ang guinggng hbito, ang cordn at ang
salaulang pangyapc, na dahil sa minsang ipinaalaala ng isng daklang
doctor sa Santo Toms, na ipinasiy ng papa Inocencio III, na lalong
nauucol daw sa mga baboy cay sa mga tao ang mga palatuntunan ng
mga franciscano'y hind sil mangagccaisa upang papagtibayin yang
sbi ng isng fraileng procurador: "Higuit ang ikinapangyayari ng
llong walang cabuluhng uldg cay sa Gobierno, chi't maguing
casama pa nit ang laht niyng mga soldado "Cave ne cadas".
Totong macapangyarihan ang guint; madals na inihpay ng gyang
vacang guint ang tnay na Dios sa canyng mga altar, at nangyayari
it bhat pa sa panahn ni Moss.
Hind ac lubhng mapanglwin sa pag-isip ng mangyayari sa
an mang bgay, at sa gnang kin ay hind namn napacapanganib ang
pamumuhay sa king lupan,ang isnagt ni Ibarrang ngumingit.
Inaacal cong npacalampas namn ang mga tcot na iyn, at umaasa
acng king maggaw ang aking Phin 211mga panucla, na hind
ac macacakita ng malalaking mga hadlng sa dcong yan.
Hind nga, sacali't cay'y tangkilikin nil; datapuwa't
magcacaroon cay ng mga hadlng cung cayo'y hind tangkilin.
Casucatn na upang madrog na laht ang inyng mga pagsusumicap
sa mga pader ng bahay ng tinatahanan ng cura, ang iwasws ng fraile
ang canyng cordn ipagpg cay niy ang canyng hbito;
ittanggui ng alcalde bucas, sa papaano mang dahiln, ang sa inyo'y
ipinagcaloob ngayon; hind itutulot ng sno mang inng pumsoc ang
canyng anc sa paralan, at cung macgayo'y baligtd ang ibubunga
ng inyng laht na mga pagpapagal: macapanghihin ng lob sa mga
magpapanucl pagcatapos, na tumikm gumaw ng an mang bagay
na cagalingan.


205
Bag man sa inyng sab,ang tugn ng bint, hind ac macapaniwl
sa capangyarihang iyang sinabi niny, at chit ipagpalagy ng
catotohanan, cahi't paniwalan tnay nga, mtitira rin sa king
pinacalbis ang bayang may pag-isip, ang Gobiernong may maningas
na hangad sa pagtattag ng mga panucalang totoong maiinam, taglay
niy ang mga dakilang adhic at talagng ibig nga niya ang icgagaling
ng Filipinas.
Ang Gobierno! Ang Gobierno!ang bulng ng filsofo, at
sac tumingal upang tingnn ang bubungn.Bag man tnay na
magcaron ng maningas na nasang padakilin ang lupang it sa
icgagaling ng mga taga rito rin at ng Inng Byan; bag man
manacanacang alalahanin ng mangisangisang mga nangangatungculan
ang magagandang caisipn ng mga hring catlico, at bangguitn cung
siya'y napapag-is, ang Gobierno'y hind nacakikita, hind nacaririnig,
hind nagpapasiy, liban na lamang sa ibiguin ng cura provincial na
canyng makita, mpakinggan at mpasiyahn; lubs ang
pagsampalatayang cay lamang siy matbay ay dahil sa canil; na
cung siya'y nananatili'y sa pagca't siya'y inaalalayan nil; cung siya'y
nabubuhay, sa pagca't ipinahihintulot nilng siy'y mabuhay, at sa araw
na iwan siy ng mga fraile'y siya'y mattumbang gya ng pagcatumb
ng isang taotaohan pagca wal ng sa canya'y pang-alalay. Tinatacot ang
Gobierno sa panghihimagsk ng bayan, at tinatacot ang bayan sa mga
hucb ng Gobierno: nagmul rito ang isang magaang na larng
nacacatulad sa nangyayari sa mga matatacutin cung sila'y pumapasoc
sa mga malulungct na lgar; ipinallagay nilng mga "fantasma" ang
canilang sarilng mga anino, at ipinallagay nilng mga voces ng ib
ang mga alngawngaw ng canilng sariling mga voces. Hind
macawwal ang Gobierno sa pananalima sa mga fraile, samantalang
hind siy nakikipag-alam sa bayng it; mabubuhay siyang catlad
niyng mga btang bliw, na pagdaca'y nangngatal mrinig lmang
ang voces ng sa canPhin 212ya'y tagapag-alg, na canilng
pinacasusuy ng d an lmang at ng sa canila'y magpaumanhin. Hind
naghhangad ang Gobiernong siya'y magtam sa hinharap na panahn
ng sariling lacs na sagn, siya'y isng bsig lmang, sa macatuwd ay
tagaganp; ang lo'y ang convento, sa macatuwd ay siyng tagapag-
utos, at sa ganitng hind niy pagkilos, nagpapaubay siyng siya'y
caladcarn sa magcabicabilang banging malalalim, siya'y naguiguing
lilim lamang, nawwal-an siyang cabuluhn, at sa canyng cahinaan at
casalatan sa caya'y ipinagcacatiwal niyang laht sa mga camy na
uphan. Cung hind'y iny pong ismag ang any ng pamamahl sa
atin ng ating Pmunuan sa mga ibang lupang inyng linacby ...
Oh!ang isinalabat ni Ibarra,mapapacalabis namn ang mga
cahingiang iyan; magcsiya na lmang tyo sa pagcakitang ang baya'y


206
hind dumraing, at hind nagcacahirap na gaya ng mga ibng lupan, at ito'y
salmat nga sa Religin at sa cabatan ng mga pnong dito'y
namamahl.
Hind dumraing ang bayan, sa pagc't walng voces, hind
cumikilos sa pagca't hind nacacaramdam sa mapanganib na pagtulog,
at hind nahihirapan, ang wic po niny, sa pagca't hind niy nakikita
cung paano ang pagdurug ng canyng ps, Nguni't makikita't
mariringig isng raw at sa ab ng mga lumiligaya sa pagdary at sa
gab cung mangagsigaw, dahil sa ang acl nil'y natutulog na laht.
Pagca naliwanagan ng scat ng raw ang carumaldumal na anc ng
mga cadilimn, cung magcgayo'y drating ang cakilakilabot na
pananag-l ng sp, bbugs at sasambulat ang hind maultang lacs
na kinulng sa lubhng mahbang panahn, ang napacaraming
camandg na isaisang patc na sinl, ang di masayod na mga himutc
na linunod ... Cung magcgayo'y sino cay ang magbabayad niyang
mga tang na manacnacang sinsingil ng byan ayon sa ating nababasa
sa pigt ng dugong mga dahon ng Historia?
Hind ipahihintulot ng Dios, ng Gobierno at ng Religing
dumating ang araw na iyan!ang mulng isinagt ni Crisstomo, na
nallaguim ng laban sa canyang sarling calooban.Sumasampalataya
sa religin at sumisinta sa Espaa ang Filipinas; talastas ng Filipinas
cung gaano calak ang mga cagalingang guingaw ng nacin sa canya.
Tunay nga't may mga capaslangang nagagawa, hind co rin naman
icacailang siya'y may mga caculangan; datapuwa't nagpapagal ang
Espaa ng pagbabago ng mga cautusn at mga palcad na nmamasid
niyng d totong wast upang mabigyng cagamutan ang gayng mga
capaslangn at mga caculangan; nagbabalac ng mga bago't bagong
panucl, hind masamang asal.
Phin 213Nalalaman co, at nrito ang casm-ang ll. Ang
mga pagbabagong utos na nanggagaling sa mataas, pagdatng sa baba'y
nawawal-ang cabuluhn, dahil sa mga pangit na pinagcaratihan ng
laht, sa halimbawa, ang maningas na hangad na pagdaca'y yumaman
at ang camangmangan ng bayang ipinauubya ang lahat ng gawn ng
may mga salanggapang na budh. Hind nasasalans ng isng tadhan
ng hr ang mga gawang lisy ng mga namiminn, samantlang hind
abangn ng isng mapagmalasakit na macapangyarihan ang lubs na
pagtalima sa tadhnang iyn ng hr, samantalang hind ipinagcacaloob
ang calayang magsalit laban sa malalabis na mga cagagawan ng
nangagllupit na mga harharan sa bayan: mtitira sa pagcapanucla,
ang mga panucla, ang mga capaslanga'y mananatili't hind
masasawat, at gayn ma'y tahmic na matutulog ang ministro, sa galc
na siya'y nacatupd ng canyng catungclan. Hind lamang ito, sacali't
pumarito ang isng guinong may mataas na catungclang may taglay


207
na mga dakila't magagandng mga hangd, samantalang sa licura'y tinatawag
siyng-ull, sa harp niya'y ganit ang ipassimulang sa canya'y
iparinig: "hind po nakikilala ng inyng camahalan, ang lupaing ito,
hind p nakikilala ng inyng camahalan ang mga "indio", pasasamain
p ng camalian niny sil, ang mabuti po'y magcatiwal cay cay
"fulano" at cay "zutano" at ib pa," at sa pagca't hind nga naman
nakikilala ng camahalan niya ang lupaing hangga ngayo'y na sa
Amrica ang canyng boong acl, at bucod sa roo'y ma'y mga
caculangan at may mga hind mapagtagumpayn ng marupc niyng
lob, na gaya rin naman ng laht ng to, siya'y napahihinuhod.
Nadidilidili naman ng camahalan niyang kinailangang siya'y magpatl
ng marming pwis at magcahrap ng d caws upang camtn niy ang
catungculang hinahawcan, na tatlng tan lamang ang ittagal ng
catungculang iyn, na sa pagca't siy'y may catandaan na'y
kinacailangang huwag ng mag-isip ng mga pagtutuwid ng lic at ng
mga pagsasanggalang sa naaapi, cung d ang iguiguinhawa niya sa
panahng darating; isng malit na "hotel" (magandang bahay) sa
Madrid, isng mainam na tahanan sa labs ng ciudad at isng magaling
na pakikinabang sa tantan sa patubuang salapi upang macapagbhay-
guinhwa sa pangulong byang tahanan ng hr ang mga bagay ngang
it ang dapat paghanapin sa Filipinas. Huwg tyong huming ng mga
cababalaghn, huwg nating hinging magmalasakit sa icagagaling ng
lupang it ang tag ibng lupang naparirito at ng macakita ng
cayamanan at pagcatapos ay aalis. Anng cahalagahan sa cany ng
pagkilalang lob ng mga sump ng isng bayang hind niya kilal, na
wal syng ano mang scat alalahanin at wal naman doon ang
canyng mga sinisinta? Upang tumimPhin 214yas ang dangal ay
kinacailangan umalingawngaw sa mga tainga ng ating mga iniibig, sa
hanging sumisimoy sa ating tahanang bahay sa kinamulatang bayang
mag-iingat ng ating bung at mga but-, ... ibig nating maramdaman
ang pagcaunlac sa ibabaw ng ating libingan, at ng mapapag-init ng
canyng mga sinag ang calamign ng camatayan, ng huwag namang
totoong mauwi na nga tayo sa wala, cung di may matirang an mang
macapagpapaalaala sa atin. Alin man dito'y wal tayong maipangac sa
pumaparito upang mamanihal ng ating capalaran. At ang lal pang
kasamasamaan sa laht ay nangagsisi-alis pagka nagpapasimul na ng
pagcaunaw ng canilang catungculan. Nguni't lumlay tayo sa ating
pinag-uusapan.
Hind, bago tayo magbalc sa pinag-uusapan natin ay
kinacailangang cong pagliwanaguin ang ilng mga tanging bagay,
ang dalidaling isinalabat ng binat. Mangyayaring sumang-ayon acng
hind nakikilala ng Pamahalaan ang calagayan, caugalian at minimith
ng bayan, datapuwa't sa acala co'y lalong hind nakikilala ng bayan ang
Pamahalaan. May mga cagawad ang Pamahalaang walang cabuluhan,


208
masasam, cung it ang ibig ninyng aking sabihin, datapuwa't mayroon
namang mga cagawad na magagalng, at ang magagalng na ito'y
walng magaw, sa pagca't sumasaguitn sila ng caramihang hind
gumgalaw, aayaw gumalaw, ang mga mamamayan bagang bahagy,
na nakikialam sa mga bagay na sa canya'y nauucol. Nguni't hind ac
naparito't ng makipagmatuwiran sa inyo tungcol sa bagay na it;
naparito ac't ng sa inyo'y huminging cahatulan, at ang inyong sabi'y
yumucd ac sa mga diosdiosang catawataw.
Tunay ng, at it rin ang aking inuulit, sa pagca't dito'y
kinacailangang ibab ang ulo pabayaang ilagpc.
Ibaba ang ulo pabayaang ilagpac?ang inulit ni Ibarrang
nag-iisip-isip.Totoong napacahigpit ang phirangang iyn! Nguni't
bakit? Diyata't hind ng cay mangyayaring magcaayos ang pagsinta
sa aking tinubuang lupa at ang pagsinta sa Espaa? Kinacailangan
bagang magpacambi upang maguing magalng na binyagan, papangitin
ang sariling budhi upang macagawa nga ng isng magaling na
panucal? Sinisinta co ang aking tinubuang lp, ang Filipinas, sa
pagca't siya ang pinapacacautangan co ng buhay at ng aking
caligayahan, at sa pagca't dapat sintahin ng lahat ng tao ang canyang
tinubuang lpa; sinisinta co ang Espaa, ang lupang tinubuan ng aking
magugulang, sa pagca't baga man sa lahat ng bagay na nangyayari,
pinagcacautangan siya at pagcacautangan ng Filipinas ng canyng
caligayahan at ng canyang cagalingan sa panahong drating; catlico
ac, nananatili sa aking dalisay ang pananampalataya ng aking mga
magugulang, at hind co maalaman cung anng cadahilanan at aking
ibbab ang aking lo, gayng mangyayari namang aking itunghay;
cung anong cadahilanan at aking ihahayin ang aking ulo sa aking mga
caaway, gayong sila'y mangyayari co namang yurakin!
Sa pagca't na sa camay ng inyng mga caaway ang linang na
ibig ninyng pagtamnan, at wal cayng lacs na mailalaban sa
canil.... Kinacailangan munang hagcan niny ang camay na iyang....
Hagcn! Datapuwa't nalilimutan na ba ninyong silasila ang
pumaty sa aking am, at siya'y canilng hinucay at inalis sa canyang
libingan? Nguni't acng canyng anc ay hind co nalilimutan, at cung
hind co siya ipinanghihiganti'y, dahil sa linilingap co ang capurihan ng
religin.
Itinung ang lo ng matandng filsofo.
Guinoong Ibarra.ang canyang isinagt ng madalang na
pananalit:cung nananatili sa inyong alaala ang mga gunitaing iyan,
mga gunitaing hind co maihahatol na inyng limutin; huwag p
ninyng ipagpatuloy ang panucalang inyng binabantang gawn, at


209
hanapin niny sa bang dco ang icagagaling ng inyng mga cababayan.
Humihingi ang panucal ninyo na ang ibang tao ang gumaw, sa
pagca't upang mayar, hindi lamang salapi at hangad na macayari ang
kinacalangan; bucd sa rito'y kinacailangan dito sa ating lupan ang
pagca matiisin, malabis na catiyagaa't pagsusumicap at matibay na pag-
asa, sa pagca't hind nahahanda ang linang; pawang mga dawag lamang
ang nacatanim.
Napag-uunaw ni Ibarra ang cahalagahan ng mga salitang it;
datapuwa't hind siya macapanglulupayp'y; na sa canyang gunita ang
alaala cay Mara Clara; kinacailangang mayari ang canyang inihandg
na pangac.
Wala na bagng ibang sa inyo'y maihatol ang dinanas niny
cung di ang mahigpt na paraang iyan?ang itinanong sa mahinang
pananalita.
Tinangnn siy ng matandng lalaki sa bsig at saca siya dinal sa
bintan. Isang hanging malamig na pangunahin ng timog ang siyang
humihihip; nalalatag sa mga mata niya ang halamang ang hangganan ay
ang malawac na gubat na siyang pinacabacod.
Bakit p ba hind natin tutularan ang gawa niyng mahinang
catawn ng halamang iyang humihitic sa dami ng bulaclac at mga
bco?anang filsofo, na itinutur ang isang magandang pn ng
rosa.Pagcahumihihip ang hangin at ipinagwawagwagan siya, ang
guinagawa niya'y yumyucod, anaki'y itinatag ang canyang
mahalagang taglay. Cung manatili ang pun ng rosa sa pagcatuwid,
siya'y mababali, isasabog ng hangin ang mga bulaclac at maluluoy ang
mga bco. PagPhin 216caraan ng hangin, nananag-uli ang pun ng
rosa sa pagtuwid, at ipinagmamalaki ang canyang cayamanan, sino
ang sa canya'y macacappintas dahil sa canyang pahihinuhod sa
pangangailangan, sa macatuwid baga'y sa pangangailangang pagyucod?
Tan-awain po ninyo roon ang lubhang mayabong na choy na "cpang"
na iyn, na iguinagalaw ng boong cadakilaan ang canyang na sa
caitaasang mga dahong pinagpupugaran ng lawin. Ang "cpang" na
iya'y dinala co ritong galing sa gubat ng panahong siya'y mahin pang
usbng; inalalayan co ang canyang catawan ng maliliit na mga patpat
sa loob ng di cacaunting panahn. Cung dinal co rito ang cahoy na
iyang malaki na't sagana sa buhay, wala ngang salang hindi sana siya
nabuhay: ipinagwagwagan disin siya ng hangin ng panahng hindi pa
nacacacapit ang canyang mga ugat sa lupa upang macapagbigay sa
canya ng kinacailangang icabubuhay, alinsunod sa canyang laki at taas.
Ganyan din p naman ang maguiguing wacas ninyo, halamang inacat
na nanggalng sa Europa at inilipat sa mabatng lupang it, cung hind
cay hahanap ng sa inyo'y aalalay, at hind cay magpapacalit.


210
Masama p ang inyng calagayan, cay'y nag-is, mataas; umuug ang lp,
nagbabalit ang langit ng malakng uns, at napakita ng nacahihicayat
ng paglapit ng lintc ang maruruclay na dulo ng inyong angcn. Hind
catapangan, cung di capangahasang tacsil ang mag-isang makihamoc sa
boong casalucuyang nririto; wala sino mang pumipintas sa pilotong
nangngubli sa isang doongn sa unang hihip ng hanging nagbabalita
ng darating na bagy. Hind caruwagan ang yumucod cung nagdaraan
ang punglo (bala); ang masama'y ang lumantad upang mahandusay at
huwag na muling bumangon.
At magcacaroon cay ng inaasahan cong bunga ang pag-amis
sa sariling it?ang itinanng ni Ibarra;maniniwal cay sa akin at
lilimutin cay ng sacerdote ang guinaw co sa canyang pag-imbi?
Tunay ng cayang tutulong sila sa akin sa icalalag ng pagpapaaral sa
mga bat, na siyng makikipangagaw sa convento ng mga cayamanan
ng bayan? Hind caya mangyaring sila'y magpacunwar ng pakikipag-
ibigan, magpaimbabaw ng pagtatangkilic, at sa ilalim, sa mga
cadiliman ay siya'y bacahin, siraing unti-unti, sugatan ang canyang
bucng-bcong at ng lalong madaling maibuwal siy, cay sa labanan ng
pamukhaan? Alinsunod sa iniacal po ninyong mga anyo'y
maaasahang mangyayari ang lahat!
Nanatili ang matandang lalaki sa hind pag-imc at hind
macasagt. Nag-isip-isp ng ilang sandal at sac nagsalit ul:
Cung gayn ang mangyari, cung maluoy ang inyng panucal,
macaaaliw sa inyong hapis ang pagcaalam ninyong inyong guinaw
ang lahat ninyong macacaya, at gayon man ang cahinatna'y may caunt
ring pakikinabangin: itatag Phin 217ang unang bat, magtanim, at
marahil cung macaraan na ang sigabo ng uns ay sumibol ang ilng
butil, magnawnaw pagcalampas ng capahamacn, mligtas ang angcan
sa pagcapahamac at sa cawacasa'y maguing binhi ng mga anac ng
maghahalamng namatay. Mangyayaring macapagpalacs ng loob ang
gayng ulirn sa mga ibng nangatatacot lamang magpasimul.
Pinaglininglining ni Ibarra ang mga catuwirang it, napagmasid
ang canyng calagayan at napagwaring totoong na sa catwiran ang
matandng lalaki sa guitn ng canyang pagcamahiliguin sa paniniwala
sa mapapanglaw na casasapitan ng an mang panucal.
Naniwal ac sa iny!ang biglng sinabi, at pinacahigpit ni
Ibarra ang camay ng matandng lalak.Hindi nasayang ang aking
pag-asang bibigyan p niny ac ng magalng na cahatuln. Ngayn
dn ay paparon ac sa cura't aking bubucsn sa cany ang nilalaman
ng aking pus, sa pagca't ang catotohana'y wal naman siyng
guinagaw sa aking an mang bgay na masam, sa pagca't hind


211
naman maguiguing cawangis na lahat ng nag-usig sa aking am. Bucd sa rito'y
may ipakikiusap pa ac sa cany tungcl sa icagagalng niyng culang
palad na ulol na babaeng iyn at ng canyng mga anc; nananalg ac
sa Dios at sa mga tao!
Nagpaalam sa matandng lalaki, sumacay sa cabayo at yumao.
Masdn nating magaling!ang ibinulng ng mapag-isip ng
mapapanglaw na filsofo; na sinusundn si Ibarra ng canyng tanaw;
hiwatigan nating mabuti cung paano cay ang gagawn ni Capalarang
pagyar ng pinasimulaang "comedia" sa libangan.
Ngayo'y tunay na siya'y nagcacmali: pinasimulaan ang
"comedia" ng caunaunahan pa bago nangyari ang sa libingan.


Phin 218

XXVI.
ANG "VISPERA" NG "FIESTA."
Tayo'y na sa icasamp ng Noviembre, vispera (araw na
sinusundan) ng fiesta (pagsasay).
Iniiwan ang caugaliang any sa araw-araw, at gumagamit ang
bayan ng isng walng cahulilip na casipagan sa bahay, sa daan, sa
simbahan, sa sabungan at sa cabukiran; pinupun ang mga bintan
(durungawn linib) ng mga "bandera" at ng mga "damscong may
iba't ibang culay; napupuspos ang alang-alang ng mga ugong ng mga
putc at ng msica; nasasabugan at nalalaganapan ang hangin ng mga
cagalacan.
Sarisaring minatamis na mga bungang cahoy rito ang
nangacalagay sa mga "dulcerang" (lalagyn ng matams) cristl na may
sarisring masasayng clay na pinag aayos-yos ng dalaga sa isang


212
"mesita" (malit na mesa), na nattacpan ng maputing "mantel" na "bordado."
Sumisiap sa "ptio" ang mga sisiw, cumacacac ang mga inahing
manc, humagukhoc ang mga baboy, na nangaguguitla sa catuwaan ng
mga tao. Nagmamanhic manaog ang mga alilang may mga dalng
doradang "vagilia" (sasisaring bgay na lalagyan ng pagcaing
napapamutihan ng mga dibujong dorado), pilac na mga "cubierto"
(cuchara, cuchillo at tenedor) dito'y may kinagagalitan dahil sa
pagcabasag ng isang pingan, doo'y pinagtatawanan ang isang babayeng
tagabukid; sa lahat ng daco'y may nangag-uutos, nangag-uusapan,
sumisigaw, nangagpipintasan, nangagbabalacbalac, nangag-aaliwan
ang isa't is, at pawang caguluhan, ugong, caingayn. At ang lahat ng
pagsusumicap na it at itong lahat na pagpapagal ay dahil sa panauhing
kilala hind kilala; ang cadahilana'y ng pagpakitaan ng magandang
loob ang taong marahil ay hind pa nakikita cailan mn, at marahil
cailan man ay hind na pakikita pagcatapos; ng ang tagaibang bayan,
ang naglalacbay-bayan, ang caibigan, ang caaway, ang filipino, ang
castila, ang dukh, ang mayaman ay umalis doon pagcaPhin 219tapos
ng fiestang natutuwa at walang maipintas: hind man lamang hinihing
sa canilang cumilala ng utang na loob, at hind hinihintay sa mga
panauhing yaong huwag gumaw ng an mang isasam ng
mapagcandiling magcacasambahy samantalang tinutunaw cung
matunaw na sa tiyan ang canilang kinain. Ang mga mayayman, ang
mga nacakita ng higuit cay sa mga ib, palibhasa'y nangaparoon sa
Maynil, nangagsisibili ng cerveza, champagne, mga licor, mga alac at
mga pagcaing galing Europa, mga bgay na bahagy na nil natiticman
ang isng sub isng lagc. Magandang toto ang pagcacahanda ng
canyng mesa.
Sa dacong guitn'y naroroon ang isng "pinya-pinyahang"
kinatutusucan ng mga panghiningng marikt na lubh ang
pagcacagaw ng mga "presidiario" sa mga horas ng canilng
pagpapahingalay. Ang mga panghiningng it'y may mga anyong
"abanico," cung minsa'y catulad ng mga pinagsalitsalit na mga
bulaclac, isng ibon, isng "rosa", isng dahon ng anahaw, mga
tanical, na pinapagmul ang laht ng it sa isng caputol na cahoy
lamang: isng bilanggong pinarurusahan sa sapilitang pagtatrabajo ang
may gaw, isng pangal na "cuchillo" ang gamit na casangcapan at ang
voces ng bastonero ang siyang nagtutur.Sa magcabilang tab ng
pinyang it, na tinatawag na "palillera", nacalagy sa mga cristal na
"frutero" (lalagyan ng bungang-cahoy) ang nacatimbng mga
"naranjitas" (santones ang tawag ng iba), lansones, ates, chicos at
mangg pa cung magca minsan, bag man buwan ng Noviembre. Sac
sa manga bandeja sa ibabaw ng mga papel na may burdang inukit at
may mga pintng makikinng na mga clay, nacahayin ang mga
"jamong" galing Europa galing China, isng malaking "pastel" na ang


213
any'y "Agnus Dei," (tupang may tangay na banderang may nacadibujong isang
cruz), cay'y calapati, ang Espritu Santo marahil, mga "pavo
rellenado," at ib pa; at sa casamahan ng lahat ng ito'y ang pangpagana
sa pagcaing mga frasco ng mga "achara" na may caayaayang mga
dibujong gaw sa bulaclac ng bunga at ib pang mga glay at mga
bungang halaman na totoong mainam ang pagcacahiw na idinigkt ng
"almibar" sa mga taguiliran ng mga garrafn.
Linilinis ang mga globong vidrio, na pinagmanamana ng mga
ama't ng mga anc, pinakikintab ang mga tansong aro; hinuhubdan ang
mga lampara ng petrleo ng canilang mapupulng mga funda, na sa
canila'y naglalagac sa loob ng isang tan sa mga langaw at sa mga
lamoc na sa canila'y sumisir; umuugoy, cumacalansing, umaawit ng
caligaligaya ang mga "almendra" at mga palawit na cristal na
nagkikinagan ng sarisaring maniningning na clay dahil sa any ng
pagcacatapyas; na ano pa't anaki'y nangakikisaliw sa pagcacatuw,
nangagsasay Phin 220pinagpag-iiba't-iba ang ningning at
pinasisinag sa ibabaw ng mapuputing mga pader ang mga clay ng
bahag-hari.
Ang mga bata'y nangaglalar, nangagcacatuwan, hinahabol ang
maniningning na mga clay, nangatitisod, nababasag ang mga tubo,
datapuwa't ito'y hind nacacagambal upang ipagpatuloy ang catuwaan
ng fiesta: ibng ib ang canilng casasapitan at ang mga luh ng
canilng mabibilog na mga mat, ang siyang magsaysay cung mangyari
ang ganitng pagbabasag sa ibng panahon ng isng tan.
Lumalabs, na gaya rin ng mga cagalang-galang na mga
lmparang it, sa mga pinagtatagan, ang mga pinagtiyagaang gawn
ng dalaga: mga "velo" na sa "crochet" ang pagcacayar, maliliit na mga
alfombra, mga bulaclac na gawng camay; inilalabs din ang mga
caunaunahang bandejang sa calaguitnaa'y may nacapintng isng
dagatang may mga maliliit na isda, mga buaya, mga lamng dagat, mga
lmot, mga coral at mga batng vidriong maniningning ang mga clay.
Namamaul ang mga bandejang it sa mga tabaco, mga cigarrillo at
maliliit na hitsng pinil ng mainam na mga dalir ng mga dalga.
Cumikintb na parang salamn ang tabl ng bhay; mga cortinang
jsi pia ang mga pamuti ng mga pintan, sa mga bintana'y nacasabit
ang mga farol cristal, papel rosa, azul, verde pul: napupuspos ang
bahay ng mga bulaclac at ng mga lalagyan ng mga halamang
namumulaclac magaling na mga pamuti na ipinapatong sa mga
pedestal na loza sa China; pati ng mga santo'y nangagsisigayac, ang
mga larawan at ang mga, "reliquia" ay nangagssaya namn,
pinapagpagn sil ng alabc at binibitinan ng pinagsalitsalit na mga
bulaclac ang canilng mga marco.


214
Nangagttay sa mga dan, sa lyong hlos nagcacatuladtulad, ng maiinam
na mga arcong cawayang binurdahan sa libolibong paraang tinatawag
na "sincban", at naliliguid ng mga caluscs, na makita lmang ng mga
bata'y nangagsasayahan na. Sa paliguid ng patio ng simbaha'y naroon
ang malaking toldang pinagcaguglan ng mainam, na mga pun ng
cawayan ang mga tcod, at ng doon magdan ang procesion. Sa ilalim
ng toldang ito'y nangaglalar ang mga bta, nangagtatacbuhan, nangag-
aacayatan, nangaglulucsuhan at canilng pinupunit ang mga bagong
barong talagng canilng pagbibihisan sa caarawan ng fiesta.
Nangagtay doon sa plaza ng tablado, palabasan ng comediang
ang mga guinamit na kasangcapa'y cawyan, pwid at choy. Diyan
magsasaysay ng mga cahangahang ang comediang Tundo, at
makikipag-unahan sa mga dios sa cababalaghan: diyn ccanta at
ssayaw si na Marianito, Chananay, Balbino, Ratia, Phin
221Carvajal, Yeyeng, Liceria at iba pa. Kinalulugdan ng Filipino ang
teatro at nangagsusumicap ng pagdal sa mga guingawang palabas na
mga drama; pinakikinggang hind umiimc ang cant, kinatutuwan ang
sayw at ang "mmica", hind-sumusutsot, (tand ng pagpintas,) nguni't
hindi namn pumapacpac (tanda ng pagpupuri) Hind niy naibigan
ang pinalabas? Ang guingawa'y nginangangang ang canyng hits,
cung dl cay'y umaalis na hind guinagambl ang ibng marhil ay
nangallugod sa pinallabas na iyn. Manacanacang humhiyaw
lmang ang mga mmamayang hangl, pagc hinhagcan niyayacap
ng lumlabas na mga lalki ang lumlabas na mga babae; datapwa't
hind lumlampas sa gayng gaw. Ng na'y walang pinallabas cung
hind mga drama lamang; gumgawa ang poeta ng bayan ng isng
cathang doo'y hind naaaring hind magcaroon ng labann,
pagcacadalawang minuto, isang mapagpatawang "tpay at cakilakilabot
na mga malicmatang pagbabagobago ng any. Datapwa't mula ng
maisipan ng mga artista sa Tundng gumawa ng labann bawa't
icalabing limng "segundo" at maglagay ng dalawang tpay, at
magpalabas ng mga cathang ll ng d scat mapaniwalan, mul no'y
canilng natabnan ang canilng mga capangagw na mga tag
lalawgan. Sa pagca't totong malulugdin sa bagay na gayn ang
gobernadorcillo, ang guinaw niya'y canyang piniling camalam ang
cura, ang comediang "Principe Villardo, ang mga pcong binnot sa
imbng yungib," dramang may "magia" at may mga "fuegos
artificiales."
May't may'y nirerepique ng boong galc ang mga campan, ang
mga campan ring iyn ang dumdoblas ng camacasampong araw.
Mga ruedang may mga bomba at mga "verso" (morterete) ang siyng
umu-ugong sa mpapawid; ipakikita ang canyng dunong ng
"pirotcnico" castillerong filipino, na natutuhan ang canyng "arte"


215
na sino ma'y walng nagtuturo, naghahanda ng mga toro, mga castillong may
mga paputc at may mga "luces de Bengala", mga globong papel na
pinapantog ng hanging mainit, mga "rueda de brillante," mga bomba,
mga cohetes at ib p.
Tumtunog sa maly ang caayaayang alingawngw? Pagdaca'y
nangag tatcbuhan ang mga batang lalaki at nangag-unahan sa
pagtngo sa labs ng byan upang salubngin ang mga banda ng
msica. Lim ang inupahan, bucd sa tatlng orquesta. Hind dapat
mawala ang msica ng Pagsanghang ang escribano ang siyang may ar,
at gayn din ang msica ng S.P. de T., na balitang totoo ng panahng
iyn, dahil sa ang namamatnugot ay ang maestro Austria ang lagalag
bagng si "cabo Mariano," na ayon sa sabihana'y dala raw niya sa dulo
ng canyng batuta ang pagcabantog at ang magagandang tnig. Pinupri
ng Phin 222mga musico ang canyng marcha fnebre "El Sauce", at
canilang pinanghihinayang siya'y hind nacapag-aral ng msica, sa
pagc't sa cagalingan niyng umsip ay macapagbibigay dangal sana
siy sa canyng kinguisnang byan.
Pumasoc na ang msica sa bayan at tumutugtog ng masayang mga
"marcha" na sinsundan ng mga btang marurumi ang pananamit
halos mga hubo't hubd: may ang br ng canyng capatd ang suot,
may ang salawl ng canyng am. Pagdacang tumitiguil ang msica'y
nasasaulo na nil ang tugtuguing canilng nrinig, canilng inuulit na
sa aguing-ng ng bibig isinusutsot ang tugtuguing iyn ng lubs na
cakinisan, at canilng pinasisiyahan na cung magand pangit.
Samantala'y nangadaratingan ang mga carromata, mga calesa
mga coche ng mga camag-anac, ng mga caibigan, ng mga hind cakilala
ng mga tahur na dal ang canicanilang lalong magagaling na mga
manc at mga supot ng guint, at nangahhandang ipanganib ang
canilng pamumhay sa sugalan sa loob ng "rueda" ng sabungn.
Tumatanggap ang alfrez sa gabigab ng limng pong piso!
ang ibinbulong ng isng lalking pandc at matab sa tainga ng mga
bgong dating;paririto si capitang Tiago at magllagay ng bangc;
may labng-walng libong dal si capitang Joaquin. Magcacaroon ng
"liamp," sampng lbo ang illagay na puhnan ni insc Carlos.
Magsisirating na gling sa Tanawan, sa Lip at sa Batangan at gayn
din sa Santa Cruz, ang malalacs na mga "punto" (mananay). Nguni't
magchocolate cay. Hind tayo aanitan ni capitang Tiago, na gaya ng
tang nagdaan: ttatlong misa de gracia ang canyng pinagcagugulan,
at aco'y may muty sa cacw. At cumusta p b ang familia?
Mabuti po! mabuti po! salamat!ang isinsagot ng mga
nangingibang byan;at si pr Dmaso?


216
Magsesermn sa umaga si pri Dmaso at pagcgab casama nating
siya'y magbbangc.
Lalong mabuti! lalong mabuti! cung gayo'y walang ano mang
panganib!
Pantag, totong panatag tayo! Bucd sa roo'y susub si insic
Carlos!
At inaacma ng matabang tao ang canyng mga daliring war'y
nabibilang ng salap.
Sa labas ng bayan ang nangyayari nama'y nabibihis ang mga
tagabundoc ng lalong magagaling nilang pananamit upang dalhn sa
bahay ng canicanilang mamumuhunan ang pinatabang magalng na
mga inahing manoc, mga baboy-ram, mga usa, mga ibon; inilululan
ng mga ib sa mabibigat ng hilahing mga Phin 223carretn ang
choy na panggtong; ang mga iba'y mga bngng choy, bihirang
makitang mga dp na nasusumpungan sa gbat; at ang mga iba'y
nagddala namn ng big na may malalpad na mga dhon, tics ticas
na may mga bulaclac, na clay apy upang ipamti sa mga pintuan ng
mga bhay.
Nguni't ang kinaroroonan ng llong malakng casayahang hlos ay
caguluhan na'y don sa isang malpad na capatgang mataas, na ilng
hacbng lmang ang ly sa bhay ni Ibarra. Cumacalairit ang mga
"polea", umaalingawngaw ang mga sigawan, ang mataguintng na
tung ng batng nilalabr, ang martillong pumpucpoc ng pc, ang
palacl na inilalabr ng cahab-an. Caramihang to ang dumducal ng
lupa at gumgaw sil ng isng maluang at mallim na hcay
naghahanay ang ib ng mga batng tinibg sa tibagan ng byan,
nagbbaba ng lulan ng mga carretn, nagbbunton ng buhangin,
nangagllagay ng mga torno at mga cabrestante....
Dito! don iyan! Madali!ang isinsigaw ng isng maliit na
matandng lalking ang pagmumukh'y masay at mataln, na ang
hwac na pinacatungcd ay isng metro na may tans ang mga cant at
nacabilbid don ang lbid ng isng plomada. Iyn ang maestro ng
paggaw, si or Juang arquitecto, albail, carpintero, blanqueador,
cerrajero, pintor, picapedrero at manacnac pang escultor.
Kinacailangang it'y mayari ngayn din! Hind
macapagtatrabajo bcas at ggawin na ang ceremonia sa macalawa!
Madal!
Gawn niny ang hoyo sa isng paraang maipasoc na angcp
na angcp ang tila hhip na it!ang sinasabi sa ilng mga picapedrero


217
na nangagpapakinis ng isang malaking batng parisuct;sa loob nit iingatan
ang ating mga pangalan!
At inuulit sa bwa't tagaibng byang lumalapit, ang macalilibong
canyng sinbi na:
Nalalaman b niny ang ming ittay? Talastasn ninyng
it'y isng esculahan, huwran ng mga ganitng bgay rin, catlad ng
mga esculahan sa Alemania, higut pa ang cabutihan! Ang
arquitectong si guinong R. at ac ang gumuhit ng plano, at ac ang
namamatnugot sa paggaw! Siy ng, p; tingnn ninyo. It'y
maguiguing isng palaciong may dalawng pinacapacpc; col ang isa
sa mga btang lalaki at ang is'y sa mga btang babae. Magcacaroon
dito sa guitn ng isng malaking halamanang may tatlng huwd sa
bucl ng tbig na sumusumpt na paitaas, at caligaligaya ang samblat
ng mga patc; mga pn ng choy diyan sa mga taguilran, maliliit na
halamanan, at ng ang mga bta'y Phin 224magtatanim at mag-aalg
ng mga halaman sa mga horas ng paglilihng, sasamantalhin ang
panahn at hindi sasayngin. Tingnn niny't malalalim ang mga
simiento! Tatlng metro at pitomp't limng centmentro. Magcacaroon
ang bahay na it ng tatlng bodega, mga yungb sa illim ng lp mga
bilangguan sa mga tamd mag-aral sa malapt, sa totong malapit sa
mga pinaglalaruan at sa "gimnasio", at ng mrinig ng mga
pinarurusahang bt cung paano ang guingawang pagcacatuw ng
mga masisipag-mag-ral. Nakikita p b niny ang malaking lugar na
iyng walng caanoano man? Itintalaga ang capatagang iyng
lampaslampasan ang hangin upang diyn mangagtacbhan at
mangaglucsuhan ang mga bt. Magcacaroon ang mga batang babae ng
halamanang may mga uupn, mga "columpio", mga cacahyan at ng
doon sil macarapaglar ng "comba", mga bucl ng tbig na
pumapaimbulog, culungan ng mga ibon at ib pa. It'y maguiguing
isang bgay na crikitdikitan.
At pinapagkikiskis ni or Juan ang mga camy sa galc, at ang
iniisip niya'y ang pagcabantg na mtatamo. Magsisparito ang mga
tag ibng lupain upang dalwin iyn at sila'y mangagtatanong:Sno
ang dakilang arquitectong gumaw nit?Hind b niny nalalaman?
Tila mandin hind catotohanang; hind niny makilala si or Juan!
Marahil totong maly ang inyong pinangalingan!ang issagot ng
laht.
Nagpaparoo't parto sa magcabicabilang dlong taglay ang
ganitong mga pagdidilidili, na canyang inuusisang lahat, at ang laht ay
canyng minmasdan.


218
Sa ganng kin ay napacarami namang cahoy ang gamit na iyan sa isang
cabriaang canyng sinabi sa isang taong nannilaw, na siyang
namamatnubay sa ilang mga manggagaw;casucatan na, sa ganang
akin, ang tatlng mahahabang trozo na papagtutungcung-calan
"trpode", at sac tatl pang cahoy na papagcapitcapitin!
Aba!ang isinagt ng lalking nannilaw na ngumngit ng
cacaib;llong malakng pangguiguilals ang ting ttamuhin
samantalang llong marmi ang mga casangcapang gamtin ntin sa
gawaing it. Llong manam ang any ng caboan, llong mahalag at
canilng wiwicin: gaano calakng pgod ang guingol dto! Makikita
ninyo cung an ang cbriang king ittay! At pagcatpos ay king
pamumutihan ng mga banderola, ng mga guirnaldang mga dhon at
mga bulaclc ...; masasabi niny pagcatapos na nagcaron cay ng
magandng caisipn ng pagcactanggap niny sa kin sa casamahn ng
inyng mga manggagwa, at wal ng mahhangad pa si guinong
Ibarra!
Sa dcong malaylay roo'y may natatanawng kiosko, na
nagcacahugpong Phin 225sa pamamag-itan ng isng blag na
nahahabungan ng mga dhon ng sguing.
Ang maestro sa esculahang may mga tatlompng btang lalki ay
nangagggaw ng mga corona, nangagtatali ng mga bandera sa mga
malilit na manga halguing cawyang napupuluputan ng damt na
putng pinacumb.
Pagsicpan ninyng umnam ang pagcacasulat ng mga letra!
ang sinasabi sa mga nagppinta ng mga salitng ittanyag sa laht;
paririto ang Alcalde, marming mga cura ang magssidalo, marhil
pat ng Capitan General na ngayo'y na sa lalawigan! Cung makita
nilng magalng cayng magdibjo, marahil cayo'y purhin.
At handugn cam ng isng pizarra ...?
Sno ang nacaaalam! datapuwa't huming na si guinoong Ibarra
ng is sa Maynil. Drating bcas ang ilng bgay na ipamamahgui sa
inyng pinacaganting pl.... Datapuwa't pabayaan niny ang mga
bulaclc na iyn sa tbig, ggawin natin bcas ang mga ramillete,
magddala pa cay rto ng mga bulaclc, sa pagca't kinacailangang
malatagan ang mesa ng mga bulaclac, ang mga bulaclc ay
nacapagbbigay say sa mga mat.
Magddala rto ang king am bcas ng mga bulaclc ng bain
at sac isng bcol na mga sampaga.


219
Hindi tumatanggp ng byad ang aking am sa tatlng carritng
buhanging dinal rito.
Ipinangac ng aking tiong siya ang magbabayad sa isng
maestro,ang idinugtong ng pamangkin ni capitang Basilio.
At tnay nga namn; kinalugdn ang panuclang iyn ng laht
hlos. Hining ng curang siy ang mag-amang-binyg at
magbebendicin sa paglalagy ng nang bat, pagdiriwng na ggawin
sa catapusng araw ng fiesta, at siyng ggawing is sa mga
pinacamalaking pagsasaya. Pat ng coadjutor ay lumpit ng bong
cakiman cay Ibarra, at sa canya'y inihandg ang laht ng mga
pamisang pagbayaran sa cany ng mga mapamintacasi hanggng sa
mayar ang bhay na iyn. Mayroon pa, sinabi ni hermana Rufa, ang
mayaman at mapag-impoc na babaeng sacali't cuculangin ng salap,
canyng lilibutin ang ilng byan upang magpalims, sa illim ng
tnging pagcacasunduang sa cany'y babayaran ang paglalacby, ang
mga cacnin at ib pa. Pinasalamatan siy ni Ibarra at siy'y sinagt:
Wal tyong macucuhang mahalagng bgay, sa pagc't hindi
ac mayman at hind namn simbahan ang bhay na it. Bucd sa
rito'y hind co ipinangcong king ittay ang bhay na itng ib ang
magcacagugol.
Phin 226Pinagtatakhan siy at guinagawang ulirn ng mga
binta, ng mga estudianteng gling Maynilang pumaron don at ng
makipagfiesta; nguni't gaya ng nangyayari hlos cailn man, pagca ibig
nating tulran ang mga tintakhang mga to, ang naggagad lmang
natin ay ang canyng walng cabuluhng mga guingaw, at cung
magcaminsan pa'y ang canyng mga sawng caasalan, nangagtataca
palibhasa'y wal tyong cya sa ibng bgay, minmasdan ng
maraming sa canya'y nangagttaca cung paano ang pagtatali ng
bintang iyn ng canyng corbata, ang mga ib nama'y ang any ng
cuello ng br, at hind ccaunti ang nagmmasid cung iln ang mga
botn ng canyng americana at chaleco.
Tila mandin pawang nangapawi magpacailn man ang mga
masasamng nangyayari sa panahng hinharap na guinuguniguni ni
matandng Tasio. Iyn ng ang sinabi ni Ibarra isng raw sa cany;
nguni't siy'y sinagt ng matandng mapag-sip ng malulungct:
Iny p snang alalahanin ang sinasabi ni Baltazar:
"Cung ang
isalubong sa iyong
pagdatng


220
Ay masayng mukh't may pakitang
guliw,
Llong pag-ingta't
caaway na lihim..."
Cung gaano ang galng ni Baltazar sa pagca poeta ay gayn din sa
catalinuhang umsip.
It at ib pang mga bgay ang mga nangyari sa raw na
sinusundan ng fiesta bago lumubg ang raw.


Phin 227

XXVII.
SA PAGTATAKIPSILIM.
Gumaw rin namn ng malaking hand sa bhay ni capitang
Tiago. Nakikilala natin ang may bhay; ang canyng hilig sa
caparangalanan, at dpat na hiyan ng canyng capalaluang pagca tag
Maynila, sa carkitan ng piguing, ang mga tagalalawigan. May is pang
cadahilanang sa canya'y pumipilit na pagsicapan niyng siya'y
macapangibabaw na lubos sa mga ib: casma niy ang canyng anc
na si Mara Clara at sac naroroon ang canyng mamanugangin, caya't
walng pinag uusapan ang mga tao cung d siy lmang.
At siy nga namn: hinandugan ang canyng mamanugangin ng
is sa llong mga dalubasang pmahayagan sa Maynil ng isng
"artculo" (casulatan) sa canyng nang mukh, na ang pamagt (ng
artculong iyn) ay "Siya'y inyong tularan!" pinuspos siya ng mga
pangaral at inaalayan siy ng ilng mga papuri. Tinawag siyng
"marilag na binata at mayamang mamumuhunan;" pagcatapos ng
dalawng renglon ay sinabing siya'y "tanging mapagcaawang-gaw"; sa


221
sumsunod na prrafo'y ikinpit namn sa cany ang saysay na: "alagad ni
Minervang naparoon sa Inng Bayan upang bumt sa wags na lp ng
mga arte at mga carunungan" at sa dcong ibab pa'y "ang espaol
filipino" at iba't ib pa. Nag-aalab ang loob ni capitang Tiago sa
magandang pakikipag-unahn sa gawng magaling, at canyng inisip
na bac magalng na canyng pagcagugulan ang pagtatay namn ng
isng convento.
Nang mga nagdang raw ay dumatng sa bhay na tinatahanan ni
Mara Clara at ni ta Isabel ang maraming caja ng mga cacnin at mga
inumng gling Europa, mga salaming pagclalaki, mga cuadro at ang
piano ng dalaga.
Dumatng si capitang Tiago ng raw rin ng vispera: paghalc sa
cany ng camy ng canyang anc na babae, hinandugn niy it ng
isng magandang relicariong guint na may mga brillante at mga
esmeralda, na ang lam'y isng Phin 228tatal ng bangca ni San
Pedro, sa dacong inup-n ng ating Panginoong Jesucristo ng panahn
ng pangingisda.
Wal ng lalal pa sa galing ng pagkikita ng bibiananin at ng
mamanugangin; cauculn ngang sil'y mag-sap ng nauucol sa
escuelahan. Ang ibig ni capitang Tiago'y tawaguing "Escuela ni San
Francisco."
Maniwal cay sa kin,ang sabi ni capitang Basilio,isng
magalng na pintacasi si San Francisco! Wala cayong pakikinabangin
cung tatawaguin ninyong "Escuela ng Instruccin Primaria". Sino p
si Instruccin Primaria?
Dumating ang ilng mga caibigang babe ni Mara Clara at
canilng inanyayahan itong magpasial.
Nguni't bumalic ca agd,an capitang Basilio sa canyng anc
na babe na sa cany'y humihinging pahintulot;nalalaman mo ng
sasalo sa tin sa paghpon si par Dmasong bgong carrating.
At canyng liningon si Ibarrang nag-anyng may inisip, at
idinugtng:
Cay po namn ay sumalo ng paghpon sa amin; magiisa cay
sa inyng bhay.
Malakng toto po ang king pagca ibig, datapwa't dpat pong
sumaaking bahay ac't bac sacling may dumating na mga "visita,"
ang isinagt ng binatang nagcacang-utal, at iniiwasan ang ttig ni
Mara Clara.


222
Dalhn po niny rito ang inyng mga caibigan, ang itintol ng bong
capanatagn ni capitang Tiago;May sagnang pagcain sa king
bahay.... Bucd sa ro'y ibig cong cay at si pr Dmaso'y
magcwatasan....
Magcacaroon na p ng panahn sa bgay na iyn!ang
isinagt ni Ibarrang ngumingiti ng sapilitang pagngit, at humandng
samhan ang mga dalaga.
Nanaog sil sa hagdanan.
Nangguiguitn si Mara Clara cay Victoria at cay Iday, sumusunod
sa licuran si ta Isabel.
Nagwawahi ang tao sa udyc ng pagglang, at ng sila'y
mabigyng daan. Pusps ng catacatacang cagandahan si Mara Clara:
napwi ang canyng pamumutl, at cung nananatiling tila may inisip
ang canyng mga mata, ang canyng bibig namn ay war'y walng
ibang nakikilala cung hind ang ngit. Tagly iyng cagandahan ng loob
ng isng lumiligayang dalaga, siya'y bumabat sa canyng mga dating
cakilala mul pasa camusmusan, at ngayo'y nagsisipangguilals sa
canyng maplad na cabatan. Sa clang pang labng limng raw ay
nanag-l sa cany yang lubs na pagpapalagay ng loob, yang
catabilng musmos na tila mandin nagulayly sa guitn ng makikipot
na tahanang nalilibot Phin 229ng pader sa beaterio; masasabing
kinikilala ng paropar ang lahat ng mga bulaclac pagcaals niya sa
canyng bahay-uod; nagcasiya sa cany ang lumipd na sumandali at
magpainit sa mga doradong snag ng raw upang mawal ang catigasan
ng mga casucasuan ng bgong nagcacapacpc. Cumikislp ang bgong
bhay sa boong cataohan ng dalaga: pawang magaling at maganda ang
canyang tingin sa laht; isinasaysay ang canyng pagsint sa pamamag-
itan niyang calugodlugd na asal ng isng virgeng palibhasa'y walng
namamasdn cung d mga budhng dalsay, hind nakikilala cung an
ang dhil ng mga paghihiyahiyan. Gayn man, pagca siya'y inaalayan
ng masasayng mga aglahi'y tinatcpan niya ang canyng mukh ng
abanico; datapuwa't pagca nagcacagay'y ngumingit ang canyng mga
mat at lumalaganap sa canyng boong cataohan ang bahagyang
kilabot.
Pinasimulaang lagyn ng mga law ang mga pangulong bhay, at
sa mga daang pinagdaraanan ng mga msica ay sinisndihan ang mga
law ng mga araang cawayan at cahoy na inihuwad sa mga araa ng
simbahan.
Natatanaw buhat sa daan, sa mga bintanang bucs, ang hind
naglilicat na pagpaparoo't parito ng mga tao sa mga bahay, sa guitn ng
caliwanagan ng mga law at halimuyac ng mga bulaclac, sa caayaayang


223
tnig ng piano, arpa orquesta. Nangaglalacaran sa mga daan ang mga insc,
mga castila, mga filipinong may suot europeo suot tagalog.
Nangagcacahalhal sa paglacad, na nangagcacasicuhan at
nangagtutulacn ang mga alilang lalaking may dalang carne mga
inahng manc, mga estudianteng nacaput ang pananamit, mga lalaki't
mga babae, na nangagsisipanganib na sila'y matahac ng mga coche at
mga calesa, na cahit sumisigaw ng "tab" ang mga cochero'y
nahihirapan din silang macapaghaw ng daan.
Bumati sa ating mga cakilala, ng na sa tapt sil ng bhay ni
capitang Basilio, ang ilng mga kinabataan, at inaayayahang pumanhic
muna sa bhay. Ang masayng voces ni Sinang, na tumatacbng
papanaog sa hagdanan, ang siyng nagbigay wacs sa mga
pagdadahilan upang huwag pumanhic.
Pumanhc muna cayng sandal upang aco'y macasama sa
iny,ang sinasabi niya. Nababagot ac sa pakikipanayam sa gayng
caraming hind co mga cakilalang walang pinag-uusapan cung di mga
sasabungin at mga baraja.
Nangagsipanhic sil.
Punongpuno ang salas ng mga tao. Nangagpauna ang iln upang
bumati cay Ibarra, na kilala, ang pangalan ng lahat; canilang
pinagmamasdan ng boong pagcahanga ang cagandahan ni Mara Clara,
at nangagbubulungbulungan ang ilang mga matatandang babae,
samantalang ngumangang: mukhang vrgen!"
Phin 230Napilitan sil roong uminm ng chocolate. Naguing
matalic na caibigan at taga pagsanggalang ni Ibarra si capitang Basilio,
mula ng araw na sila'y maglibang sa caparangan. Naalaman niya, sa
pamamag-itan ng telegramang inihandg sa canyang anac na babaeng
si Sinang, na natatalos ni Ibarra ang canyang pananalo sa usapin, ayon
sa hatol ng hucom, at dahil dito'y sa pagca't aayaw siyang pagahis sa
cagandahan ng loob, canyang ipinakiusap na pawalang cabuluhan ang
pinagcayarian ng sila'y maglar ng ajedrez. Datapwa't sa pagca't aayaw
pumayag si Ibarra sa gayng bagay, ipinakiusap naman ni capitang
Basiliong ang salaping dapat na ibayad sa mga costas ay gamitin sa
pagbabayad ng isang maestro sa gagawing escuela ng bayan. Dahil sa
gayng nangyayari, guinagamit ni capitang Basilio ang canyang
mainam na mga pananalita, at ng huwag ng ipagpatuloy ng ibang mga
causapin ang canilang mga cacaibang adhica, at sa canila'y sinasabi:
Maniwala cay sa akin: sa mga usapn ang nananalo'y siyang
nahuhubdan!


224
Datapwa't wala siyang mapahinuhod na sino man, baga man canyang
sinasambit ang mga romano.
Ng macatapos ng macainom ng chocolate, napilitan ang ating mga
cabataang pakingan ang pianong tinutugtog ng organista ng bayan.
Pagca siya'y pinakikinggan co sa Simbahan ani Sinang, nacacaibig
acong magsayaw; ngayong piano ang canyang tinutugtg ang naiisipan
co nama'y magdasal. Dahil dito'y sasama ac sa iny.
Ibig p ba nnyng pumarito sa amin ngayng gab?ang
inians ni capitang Basilio sa tainga ni Ibarra ng it'y magpaalam na
maglalagy si par Dmaso ng isng maliit na bangc.
Ngumit si Ibarra at sumagt ng isng tang ng lo, na
mangyayaring ang maguing cahuluga'y pagsang-ayon, at mangyayari
namang hind pagsang-ayon.
Sino ba iyan?ang tanng ni Mara Clara cay Victoria, na
itinur sa isng mabils na sulyp ang isng binatang sa canil'y
sumusunod.
Iyan ... iya'y isng pinsan co,ang isinagt na halos
nagugulumihanan.
At ang is?
Iya'y hind co pinsan.ang dalidaling isinagt ni Sinang;iy'y
isng anc ng aking ta.
Nagdaan sil sa harapn ng conventong tahanan ng cura, na ang
catotohanan ay hind sahl sa mga ibng lugar sa casayahan. Hind
napiguilan ni Sinang ang isng sigaw ng pangguiguilals ng canyng
makitang may mga law Phin 231ang mga lmpara, mga lmparang
ang mga any'y sa caunaunahan pa, na hind pinababayaan cailan man
ni pr Salving siyang pag-ilawan at ng huwag magcagugol sa petrleo.
May nangariring na mga sigawan at malalacs na halakhacan,
napapanood na ang mga fraile'y lumalacad ng mahin, at iguinagalaw
ang lo ng ayon sa comps, at malakng tabaco ang napapamuti sa mga
lb. Pinagsisicapan ng hind pring sa canila'y nakikipanayam, na
canilng gagarin ang laht ng guingaw ng mga mababait na fraile.
Ayon sa mga damit europeong canilng casuutan, marahil sila'y mga
cawan (empleado) ng gobierno mga punong lalawigan.
Natanawan ni Mara Clara ang mabilog na pangangatawn ni par
Dmaso sa tab ng makisig na tindg ni par Sibyla. Hind cumikilos sa
canyng kinalalagyn ang matalinghaga at mapanglawing si par Salv.


225
Nalulungcot!ang ipinahiwatig ni Sinang;canyng pinag-iisip-isip
ang canyng magugugol sa gayng caraming mga panauhn. Nguni't
makikita rin ninyng hind siy ang magbabayad cung hind ang mga
sacristn. Sa tuwituwi na'y cumacain ang canyng mga panauhin sa
ibng lugar.
Sinang!ang ipinagwic sa cany ni Victoria.
Totong aco'y galt sa cany mul ng iwasac ang "Rueda de la
Fortuna," hind na ac mangungumpisal sa cany.
Natang sa laht ng mga bahay ang isng walng cailaw-ilaw, at
hind man lamang bucs ang mga bintana; ang bahay na iyn ang sa
alfrez. Nagtac sa bgay na it si Mara Clara.
Ang asuang! ang Musa ng Guardia Civil, ang wic ng ng
matandng lalaki!ang biglng sinabi ng catacot tacot na si Sinang.
An ang ipakikialam niy sa ating mga catuwaan? Marahil ay
nagngangalit! Pabayaan mong dumating ang clera at makikita mong
siya'y mag-aanyaya.
Cailn ma'y kinasusutan co siy, at lalonglalo na ng guluhin ang
ating pagcacatuwa sa pamamag-itan ng canyng mga guarda civil.
Cung Arzobispo lamang aco'y ipacacasal co ang babaeng iyn cay par
Salvi.... makikita mo cung an ang canilng maguiguing mga anc!
Sucat bang ipahuli ang caawaawang piloto, na sumugb sa tubig
macapagbigay loob lamang....
Hind niy natapos ang sinasabi; sa suloc ng plaza na
pinagcacantahan ng isng bulg na lalak, na isng guitarra ang catono,
ng casaysayang ucol sa mga isd, may isng hind caraniwang
napapanood.
Yay'y isng lalaking ang nacapatong sa lo'y isng malapad na
salact na dhon ng bul, at dukhang totoo ang pananamt. Ang suut
niya'y isng gulaguPhin 232lanit na levita at salawal na maluang, na
cawangis ng salawal ng mga insic, na punt sa ib't ibng lugar.
Carukharukhaang mga panyapc ang nacasuut sa canyng mga paa.
Sumasadilm ang canyng mukh dahil sa canyng salact; nguni't
manacanacang nagmumul sa cadilimng iyn ang dalawang kislp, na
pagdaca'y napapawi. Siya'y matangcd, at napagkikikilalang siya'y bt
pa, dahil sa canyng mga galw. Inilalagy sa lp ang sang baculan,
at pagcatapos ay lumalayo't nagsasalit ng mga cacaibang tnig na hind
mawatasan; nananatiling nacatindg, lubs ang pagcalay sa mga ib,
na anaki'y siya at ang caramihang tao'y talagng nangagpapangilagan
ang is't is. Pagcacagayo'y nangagsisilapit ang ilng mga babae sa
canyng baculan at inilalagy doon ang mga bungang choy, isd,


226
bigs at ib pa. Pagc wal ng lumalapit na sino man, nangagsisilabs sa mga
cadilimang iyn ang ibng mga tnig na lalong malulungcct, nguni't
hind na totoong nacalulunos, napasasalamat marahil; dinarampot ang
canyang baculan at sac lumalay upang ulitin ang gayn ding gaw sa
ibng lugar naman.
Nagunit ni Mara Clara sa gayng nakita ang isng sacun, at
pinagsumakitang itanng cung an an nangyayari sa cacaibng tong
iyn.
Iyan ang sanlzarohin,ang isinagt ni Iday.May apat na
tan na ngayng kinapitan siy ng sakit na iyan: ang wic ng ib'y dahil
sa pag-aalag, sa canyng in, at anng ib nam'y dahil sa pagcapiit
niya sa malamg na bilangguan. Siya'y doon tumatahan sa cabukiran, sa
malapit na sa libingan ng mga insc; hind siya nakikipag-abot-usap
canino man, nangagsisilayng laht sa cany sa tacot na bac
mahawahan. Cung makita mo sana ang canyang damp! Iyn ang
damp ni Guirng-guirng: ang hangin, ang uln at ang araw ay pawang
pumapasoc at lumalabas na catulad ng carayom sa damt. Ipinagbawal
sa canyng humip ng an mang bagay na pag-aari ng sino mang tao.
Nahulog isng raw sa sangh ang isng bat; hind naman malalim ang
sangh, datapuwa't nagctaong siya'y dumaraan doon, ang guinaw
niya'y tinulungan niya ang bat sa pag-ahon doon. Napagtant ng am
ng bat ang nangyaring iyn, pagsacdal sa gobernadorcillo, at ipinapal
siya nito ng anim sa guitn ng daan at sac ipinasunog pagcatapos ang
yantc. Cakilakilabot iyn! Tumatacb sa pagtacas ang sanlazarohin,
hinahabol siya ng tagapalo at sinisigawan siya ng gobernadorcillo:
"Mag-aral ca! mabuti pang malunod na nga ang isang tao, huwag
lamang magcasakit na gaya ng sakit mo."
Tunay ng!ang ibinulng ni Mara Clara.
At hind nalalaman ang canyang guinagawa'y dalidaling lumapit
sa baculan ng clang palad, at inilagay roon ang relicario na bago pa
lamang cahahandg sa canya ng canyang ama.
Phin 233An ang guinaw mo?ang sa cany'y itinanng
ng canyng mga caibigang babae.
Wal acng ibang sucat mibigay!ang isinagt, at canyng
inilihim sa pamamag-itan ng isng tawa ang luh ng canyng mga
mat.
At an ang canyng ggawin sa iyong relicario?ang sa
cany'y sinabi ni Victoria.Binigyn siy isng araw ng salap.
Nguni't ang guinaw ng sanlazarohin ay inilay sa cany ang salapng
iyn sa pamamag-itan ng isng patpat: an ang ggawin niy sa salap


227
sa gayng wal sino mang tumangp ng an mang bgay na gling sa cany?
Cung macacain sana ang relicario!
Tiningnn ni Mara Clara ng boong pananaghil ang mga babaeng
nagbibil ng mga cacann, at ikinibt ang mga balicat.
Nguni't lumpit ang sanlazarohn sa baculan, kinuha ang hiys na
cuminng sa canyng mga camy, lumuhd, hinagcn ang hiys na
iyn, at saca nagpugay at bago isinubsb ang canyng no sa alabc ng
bacs ng dalaga.
Ikinubl ni Mara Clara ang canyng mukh sa canyng abanico at
dinal ang pany sa canyng mga mat.
Samantala'y lamapit ang isng babae sa culang palad na anaki'y
nagdrasal. Lugy at gusamt ang canyng mahabang buhc, at sa
liwanag ng ilaw ng mga farl ay napanood ang payt at namumutl ng
mainam na pagmumukh ng ul-ol na si Sisa.
Ng maramdaman ng sanlazarohin ang paghip sa cany,
nagpacasigawsigaw, at tumindg sa isng lucs. Nguni't humawac sa
canyng bsig ang ul-ol na babae, sa guitn ng malakng pangingilbot
ng tao, at it ang canyng sinabi:
Magdasl tayo! magdasl tayo! Ngayn ang caarawan ng
mga paty! Ang mga ilaw na iy'y siyng mga bhay ng mga tao;
ipagdasl natin ang aking mga anc na lalaki!
Ilay niny ang babaeng iyn, papaglayuin niny sil! sa
pagca't mahahawa ang ul-ol na babae!ang sigawan ng caramihang
tao, datapwa't walng mangahs na lumapit sino man.
Nakikita mo ba ang ilaw na iyn sa campanario? Ang ilaw na
iyn ang aking anc na si Basiliong nananaog sa pamamag-itan ng
isng lbid! Nakikita mo ba ang ilaw na iyn na convento? Ang ilaw
na iyn ang aking anc na si Crispn, nguni't hind co sil paroroonan sa
pagca't may sakit ang cura at siya'y maraming mga onza, at ang mga
onza'y nangawawal. Magdasal tayo at ating ipatungcol sa caluluw
ng cura! Dinadalhn co siy ng amargoso at zazalidas; punongpun ang
aking halamanan ng mga bulaclac at dating may Phin 234dalawa
acong anc na lalaki. Dati acng may halamanan, nag-aalag aco mga
bulaclac at dating may dalaw acng anc na lalaki!
At binitawan ang sanlazarohin at lumayng cumacant:
Dting may halamanan aco't mga bulaclc, aco'y dating may
mga anc na lalaki, halamanan at mga bulaclc!


228
An na ba ang nagaw mong magaling sa cahabghabg na babaeng
iyn?ang tanng ni Mara Clara cay Ibarra.
Wal pa! siya'y nawala ng mga araw na it sa bayan at hindi
nangyaring siya'y masumpungan!ang isinagt ng binatang
nagdadalng cahihiyanBucod sa roo'y totoong marami ang aking
guinaw, nguni't huwg ca sanang mahapis; ipinangac sa akin ng
curang tutulungan niy ac, tuly ipinagtagubilin niy sa akin ang
malaking pag-iingat at paglilihim sa pagca't tila mandin isang
cagagawn ng guardia civil Totoong ipinagmamalasakit ng cura ang
babaeng iyn!
Hind ba sinasabi ng alfrez na canyng ipahahanap ang mga
bt?
Oo, nguni't ng sabihin iyo'y may caunting....calanguhan siy!
Casasabi pa ng gayng bgay ng canilng makitang hind
inihahatd cung di kinacaladcad ang ul-ol na babae ng isng soldado:
aayaw sumama si Sisa.
Bkit ba niny hinuli ang babaeng iyn? An ang canyng
guinaw? ang tanong ni Ibarra.
Cung bkit? Hind ba niny nakita cung paano ang guingaw
niyng pag-iingay?ang sagt ng tagapag-ingat ng catahimican ng
bayan.
Dalidaling kinuha ng sanlazarohin ang canyng baculan at
lumay.
Minagalng ni Mara Clarang umuw na, sa pagca't lumipas sa
cany ang tuw at casayahan.
Mayroon din palang mga taong hind lumiligaya! ang canyng
ibinulng.
Pagdatng niy sa pintuan ng canyng bahay, canyng
naramdamang naragdagan ang canyng capanglawan, ng canyng
mahiwatigang aayaw pumanhc at nagpapaalam ang nangingibig sa
cany.
Kinacailangan!ang sabi ng binat.
Pumanhc sa hagdanan si Mara Clarang ang sumasaisip ay
totoong nacayayamot ang mga araw ng fiesta, pagc dumarating ang
mga panauhing tagaibang bayan.


229


Phin 235

XXVIII.
MANGA SULAT
Ang bawa't tao'y nagsasaysay
ayon sa kinasasapitan
sa fiestang pinaroroonan.
Sa pagca't walng an mang mahalagang nangyayari sa mga taong
sinasaysay natin ang buhay na pinagdaanan, sa gab ng sinusundang
araw ng fiesta at gayn din sa kinabucasan, magalac na lalactawan
namin ang araw na it ng pagsasay, cung di lamang inaacala naming
baca sacal hangaring maalaman ng sino mang bumabasang taga ibang
lupan cung paano ang guinagaw ng mga filipino sa canilng mga
pagpifiesta. Sa ganitng cadahilana'y sisipiin naming hind daragdaga't
hind babawasan ang ilng mga sulat, na ang is sa canila'y ang sa
"corresponsal" ng isang pamahayagang matimtiman at tinatangi sa
Maynil, na cagalanggalang dahil sa canyang cataasan at cahigpitang
manalit. Ang mga bumabasa sa amin ang siy ng bahalang magpun
sa ilang maliliit at calacarang mga cauculan.
Narito ang sulat ng carapatdapat na "corresponsal" ng mahal na
pamahayagan:
"Guinoong Namamatnugot....
"Tangi cong caibigan: cailan ma'y hind pa ac nacapapanood, at
inaacal cong hind na ac macapapanod pa sa mga lalawigan ng isng
fiestang tungcl sa religing totoong dakil, maningning at
nacababagbag ng loob, na gaya ng pagsasayng guinagawa sa bayang


230
ito ng mga totoong cagalanggalang at mga banal na mga paring Franciscano."
"Pagcaramirami ng dumalo: nagtam ac rito ng ligayang bumati
sa halos laht ng mga castilang tumitira sa lalawigang ito, sa tatlong
cagalanggalang na mga Paring Agustino na na sa lalawigang Batangan,
sa dalawang cagalanggalang na mga Paring Dominico, na ang is sa
canila'y ang totoong cagalanggalang na Phin 236si Pri Fray
Hernando de la Sibyla, nasa canyng pagparito'y canyang pinaunlacan
ang bayang it, bagay na hind dapat calimutan magpacailan man ng
mga carapatdapat na mga tagarito. Nakita co rin naman ang lubhang
maraming mga caguinoohang taga lalawigang Tanguay,
Capangpangan, ang maraming mayayamang mga taga Maynil at
maraming mga banda ng msica, at ang is sa canila'y ang lubhng
mainam na banda sa Pagsanghn, pag-aari ng guinoong Escribanong si
guinoong Miguel Guevara at ang caramihang mga insic at mga indio,
na taglay ng mga insc ang canilang talagang dating caugaliang pagca
maibigung macakita ng iba't ibang bagay, at ng mga indio ang canilng
asal na mapamintacasi, hinihintay nil ng maalab na pagmimith ang
pagdating ng araw na ipagsasaya ang dakilang fiesta, upang canilng
mapanood ang palalabasing "comico-mmico-lirico-coreogrfico-
dramtico," at ng magaw ang bgay na it'y sila'y nagtay ng isng
malaki at maluang na tablado sa guitn ng plaza."
"Ng icasiyam na oras ng gabi ng araw na icasamp nitng buwan,
araw na sinusundan ng fiesta, pagcatapos ng isng masarp at saganang
hapunang inihandg sa amin ng Hermano Mayor, tinakhan naming
laht na mga castila't mga fraileng na sa convento, ang caaliw-aliw na
tugtg ng musicang may casabay na nagsisiksicang caramihang tao at
ng gong ng mga cohete at malalaking bomba, at pinamamatnugutan
ng mga guinoo ng bayan, ang tinutungo'y ang convento upang cami'y
sunduin at ihatd sa lugar na nahahand at iniuucol sa amin at ng doo'y
panoorin namin ang catuwaang palalabasin."
"Napilitan caming pahinunod sa gayng magandng anyaya, bag
man lalo sanang minamagaling co pa ang magpahingalay sa mga bisig
ni Morfeo, at pagcalooban ng masanghayang pagpahingalay ang aking
nananakit na mga laman at buto, salamat sa nilundaglundag ng lulanng
sa ami'y ipinagcaloob ng Gobernadorcilio sa bayan ng B."
"Nanaog nga cam at aming hinanap ang aming mga casamang
humahapon bahay na pag-aari rito ng mapamintacasi at mayamang si
don Santiago de los Santos. Ang totoong cagalanggalang na si Pr
Fray Bernardo Salvi na cura nitng bayan, at ang totong
cagalanggalang na si Pr Fray Damaso Verdolagas, na sa tanging
biyay ng Cataastaasan ay magaling na sa dinaramdam na sa canya'y
guinawa ng camy na pusng, na ang casama'y ang totoong


231
cagalanggalang na si Pr Fray Hernando de la Sibyla at ang banl na cura sa
Tanawan at iba pang mga castil, ang siyang mga panauhn ng
mayamang filipino. Diya'y nagtam caming capalarang pangguilalasan,
hind lamang ang lubhang mahahalagang casangcapan at cagalingang
magpamuti ng may-ari ng Phin 237bagay, bagay na hind caraniwan
sa mga taong tub rito, cung di naman ang camahlmahalan,
cgandagandahan at mayamang dalagang magmamana, na
nagpakilalang siya'y tunay at ganp na alagad ni Santa Cecilia sa
pagtugtg ng lalong caayaayang msicang likh ng mga alemn at ng
mga italiano, sa canyng mainam na piano, na an pa't ang canyng
cagalingang tumugtg ay nagpaalaala sa akin sa babaeng si Galvez.
Sayang at napacatimtiman naman ang gayong lubs sa cagalingang
binibini, at inililihim ang canyang mga carapatn sa madlng
caguinoohang pawang pagpupuri lamang ang sa canya'y handg. Hind
co dapat iwan sa tintero, na sa bahay ng nag-anyaya'y pinainm cami
ng champaa at masasarap na mga licor ng boong casaganaan at
cagandahang loob na siyang caugaliang hind nagbabago ng kilalang
mamumuhunan."
"Pinanood namin ang palabs. Kilala na po niny ang ating mga
artistang si na Ratia, Carvajal at Fernandez; cam lamang ang
nacaunawa ng canilang carikitang lumabas, sa pagca't ang mga taong
walang pinag-arala'y walang napagtant cahi't babahagya. Magaling
ang pagcacalabas ni Chananay at ni Balbino, baga man may caunting
pamamaos nil: isang pagcantng hidwa ng caunti sa msica ang
guinawa ni Balbino, datapuwa't catacatac ang cabooan at ang canilang
pagpupumilit sa mabuting pagganap. Lubhng naibigan ng mga indio at
lalong-lal na ng gobernadorcillo ang comediang tagalog: nagpakita ng
malaking catuwaan ang gobernadorcillo at sinasabi sa aming syang
daw at hindi pinapakipag-away ang princesa sa gigante na sa canya'y
umagaw, bagay na sa canyng balac ay lal sanang caguilaguilalas, at
higuit pa, cung hind mangyaring talban ang gigante cung di sa psod
lamang, na gaya baga ng isang nagngangalang Ferrags, ayon sa
nababasa sa casaysayan ng buhay ng Doce Pares. Nakikisang-ayon sa
acala ng gobernadorcillo ang totoong cagalanggalang na si Par Fray
Damaso, taglay iyng cagandahan ng psong siyang ikinatatang niy,
at ang idinagdag pa'y cung sacali't magcagayon daw, ang princesa na
ang hahanap ng paraan at ng canyng masunduan ang psod ng gigante
upang sa gayo'y canyang mpatay."
"Hind co p kinacailangang sabihin sa inyong samantalang
guingaw ang pagpapalabas ay di itinulot ng Rothschild na filipinong
magculang ng ano man sa cagandahan ng canyang loob: ang mga
sorbete, mga limonada gaseosa, mga refresco, mga matamis, mga alac
at iba't iba pa'y saganang ipinamamahagui sa aming lahat na


232
nangaroon. Ininng toto, at na sa catuwiran nga ang gayong pag-ino, ang
pagcawala roon ng kilala at marunong na binatang si don Juan
Crisostomo Ibarra, na ayon sa talos na ninyo, ay dapat na siyng
mangul bPhin 238cas sa pagbebendicin ng unang bat na nauucol
sa dakilang "monumento" na canyang ipinatatay sa udyc ng
malaking nais na macagaw ng magalng. Ang carapatdapat na
calahing it ng mga Pelayo at ng mga Elcano, (sa pagca't ayon sa
napagtant co'y tub sa ating bayani at uring mahl na mga lalawigan
sa dacong Timugan ng Espaa ang is sa canyng mga nun sa am, na
marahil ay is sa mga unang kinasama ni Magallanes ni Legaspi) ay
hindi rin napakita sa mga nalalabing oras ng araw, dahil sa caunting
sakit na canyng dinaramdam. Nagpapalipatlipat sa mga bibig ang
canyng pangalang ipinangungusap lamang upang purihin, mga
pagpupuring hind mangyayaring di mauuw sa icararangal ng Espaa
at ng tunay na mga castilang gaya na ng natin, na cailan ma'y hind
natin pinasisinungalingan cailan man ang ating dug, cahit
magpacramirami ang mga maguing cahal."
"Napanood namin ngayng icalabing is ng buwan, sa dcong
umaga, ang isng nangyaring lubhng nacababagbag ng loob. Hayg
ng at talasts ng laht na sa araw na it'y cafiestahan ng Virgen de la
Paz (Virgen ng Capayapaan), at it'y ipinagsasay ng mga Hermano
(capatd) ng Santisimo Rosario Bcas ang cafiestahan ng Pintacasing si
San Diego, at sa fiestang iy'y lubhang nakikitulong ang mga Hermano
ng V.O.T. (Venerable Orden Tercera; Cagalang-galang na Pangatlng
Hany). May isng malaking pagpapataasang banal ang dalawang
Capisanang it sa paglilingcd sa Dios, at dumaratng ang ganitng
gawng cabanalan hanggang sa panggalingan ng santong
pagcacasamaan ng loob nil, gaya na ng nitong hulng nangyari dahil
sa pakikipagtalo sa salitaan ng dakilang taga pagsermong kinikilalang
talagang balit, na hind iba't ang di mamakailang aking binangguit, na
totoong cagalanggalang na si Pr Fray Damaso, na siyng lalagay
bcas sa sadyang licman ng Espiritu Santo, at ayon sa maacal ng
laht ay hind malilimutang paunlacn ng religin at ng literatura."
"Alinsunod ng sa aming sinasaysay, napanood namin ang isng
nangyaring lubhng nacapagtutur at nacababagabag ng loob. Lumabas
sa sacrista ang anim na mga bata pang mga "religioso" (fraile), ang
tatlo sa canila'y upang mangagmisa at ang tatl ng mag-"acolito",
nanicluhod sila sa harap ng altar, at kinanta ng "celebrante" (ang
magmimisa) na it nga'y ang totoong cagalanggalang na si pr Fray
Hernando Sibyla, ang "Surge Domme", na siyang dapat maging
pasimul ng procesin sa paliguid ng simbahan, taglay yang mainam
na voces at anyong mataimtin na sa cany'y kinikilala ng lahat at siyang
lubs na ipinaguiguing dapat niy sa pangguiguilalas ng madla. Pagca


233
tapos ng "Surge Domine", pinasimulan ang procesin ng gobernadorcillo, na
nacafrac, dal ang "guin" Phin 239at may casunod na apat na
sacristang may hawac na mga insensario. Sumusunod sa canilng
licuran ang mga cirial na pilac, ang caguinoohan ng bayan, ang
mahahalagang mga larawang nasusuutan ng sutlang raso at guint ni na
Santo Domingo at San Diego, at ng Virgen de la Paz na may isng
carikitdikitang balabal (manto) na azul at may mga planchang pilac na
dinorado, handg ng banl na capitang paradong si don Santiago de los
Santos, na totoong carapatdapt uliranin at hind casiya ang siy'y
ibantog magpacailn man. Nalululan ang laht ng mga larawang it sa
mga carrong plac. Sumusunod caming mga castil at ang ibng mga
religioso sa licuran ng In ng Dios: tinatangkililc ng isng pliong dal
ng mga cabeza de barangay ang "oficiante" at ang wacs ng procesio'y
ang may mabuting carapatang capisanan ng Guardia Civil. Inaacal
cong hind na cailangang sabihing caramihang mga "indio" ang siyng
bumubuo ng dalawang hanay ng procesin, na pawang may tangang
candlang may ningas at taglay ang boong pamimintacasi. Tumutugtog
ang msica ng mga marcha religiosa; ulit-ulit na putc ang siyng
guingawa ng mga bomba at ng mga apy na rueda.
Nacapangguiguilals ang panonood ng cahinhinn at nngas ng lob na
iniuudic sa pus ng mga nanampalataya sa canilng wags at
malaking pananalig sa Vrgen de la Paz ang pagdiriwang na lubs at
marubdb na pamimintacasing guingaw nating nagtam ng palad na
ipanganc sa llim ng casantasantahan at walng bhid na dungis na
bandera ng Espaa sa ganitong mga cafiestahan."
"Ng matapos ang procesio'y pinasimuln ang misa, na sinasaliwan
ng orquesta at ng mga artista ng teatro. Ng matapos na ang Evangelio'y
pumanhk sa plpito ang totoong cagalanggalang na si Pr Fray
Manuel Martn, agustinong nanggling sa lalawigang Batangan, na
pinagtakhn ng mga nakikinig na pwang nangabitin sa canyng
pananalit, lalonglal na ang mga castla, sa pagpapasimul ng
pangangaral ng wcang castl, na sinaysay ng boong cabayanihan sa
mga pananalitang magagaang ang pagcacataglay, at totoong angcp na
ancp, na an pa't pinpuspos ang aming mga ps ng mataimtim na
pamimintacasi at pag-aalab. Ang ganitng pangungusap ng ang siyng
marapat ilagd sa dinaramdam, ating dinaramdam pagc nauucol ang
sinasaysay sa Vrgen sa ating sinisintang Espaa, at llongllo na
pagc naisasal-it sa sinasabi, yamang mangyayari namn sa bagay na
it, ang mga caisipn ng isng prncipe ng Iglesia, na si "seor
Monescillo," na mapapagtitibay na siyng dinramdam ng laht ng mga
castil."
"Ng matpos ang misa'y pumanhc camng laht sa convento, na
casama ng mga caguinoohan sa bayan at ib pang mahahalagng mga


234
tao, at doo'y Phin 240hinandugn sil ng boong cagandahan ng loob,
pagpipitagan at casaganaang siyng kinaugalian ng totoong
cagalanggalang na si Pr Fray Salv, na inalayan nil ng mga tabaco at
mga pagcaing inihand ng Hermano Mayor sa slong ng Convento na
hand sa laht ng mga nagcacailangang patahimikin ang mga
pangangailangan ng sicmur."
"Walng nagung caculangang an man sa loob ng maghpon
upang bigyng casiyahan ang fiesta at ng upang manatili ang masayng
caasaln ng mga castil, na sa mga gayng capanahuna'y hind
mangyaring mapiguilan, na ipinakikilala, cung minsa'y sa mga
"cancin" mga sayaw, at cung minsa'y sa mga walng cahulugan at
masayng mga paglilibng, palibhasa'y may mga psong mahl at
malacs, na an pa't hind nacararaig sa canil ang mga pighati, at sucat
na ang magcapisan ang tatlng castil sa alin mang lugar, upang doo'y
tumcas ang calungcutan at sam ng loob. Pinag-alyan ng sa
maraming bahay si Terpscore datapuwa't lalonglalo na sa marilg na
cayamanyamanang filipino na pinagpiguingan sa amin sa pagcain.
Hind co na kinacailangang sabihin p sa inyng lubhng masagan at
masarp ang mga ipinacain sa piguing na iyn, na masasabing
pangalawa na ng mga piguing sa casalan sa Can cay Camacho, na
pinagbuti at dinagdaran pa mandin. Samantalang nagtatamasa cami ng
mga caligayahan ng pagcaing pinamamatnubayan ng isng tagalt ng
"La Campana," tumtugtog naman ang orquesta ng mga cawiliwiling
tinig. Tagly ng cagandagandahang dalaga sa bahay, ang isng
casuutang mestiza, at isng war'y gos ng mga brillante, at siy ng,
ayon sa pinagcaratihan na, ang reina ng fiesta. Dinamdm naming laht
na dahil sa isng hind namn malubhng pagcpatapiloc ng canyng
magandang paa'y hind siya nangyaring nagcamit ng mga ligaya sa
pagsasayw, sa pagca't cung ayon sa aming nahiwatigang siy'y ganp
sa cagalingang gumaw ng an man, ang guinoong binibining de los
Santos, cung sumayaw marahil ay catulad ng isng "silfide"."
"Dumating ng hapong it ang Alcalde ng lalawigan, upang bigyn
ng cadakilaan sa canyng pagharp ang gagawing "ceremonia" bcas.
Dinamdm niy ang pagsam ng damdm ng hirang na
mamumuhunang si guinoong Ibarra, na salamat sa Dios, at ayon sa
sabihana'y magalng na."
"Nagcaroon ng gabng it ng mainam na procesin, datapuwa't
sasabihin co na ang bagay na it sa aking sulat bcas, sa pagca't bucd
sa mga malalaking bombang sa aki'y nacatulg at halos nacabingi, ac'y
totoong pagd at nahahapay na ac sa pag-aantoc. Samantalang
binabaw co ang lacs sa mga bisig ni Morfeo, sa macatuwid baga'y sa
catre ng convento, hinahangad co, tangi Phin 241cong caibigang


235
cay'y matam ng magandang gabi at hanggang bcas, isng araw na dakil."
"Ang mairuguin ninyng
catotong nakikiram'y.
"Ang Corresponsal.
San Diego, 11 ng Noviembre."
It ang isinulat ng mabait na corresponsal. Tingnn namn natin
ngayn cung an ang isinulat ni capitang Martn sa canyng catotong si
Luis Chiquito.
"Minamahal cong Choy: Magmadal cang pumarni, cung
mangyayari; sapagca't ang fiesta'y totoong masay; scat ang matant
mong hlos natumb ang bangc ni capitang Joaquin: macaitlong
pinagulong ni capitang Tiago ang canyng tay, at sa tatlong iy'y
tumam, at pint ng pintng palagui, caya't sa gayng nangyari lalong
nangliliit sa catuwan si cabezang Manuel na may ar ng bahay.
Binasag ni Pr Dmaso, sa isng dagoc, ang isng ilawn, sa pagca't
hangg ngay'y hind pa siy tumatam miminsan man lamang. Natalo
ang Cnsul sa canyng mga sasabungin, at natalo sa bangc ang laht
ng pinanalunan sa atin sa fiesta ng Binyng at sa fiesta ng Pilar, sa
Santa Cruz."
"Inaasahan naming isasama rito sa amin ni capitang Tiago ang
canyng mamanugangin, ang mayamang nagmana cay Don Rafael,
datapuwa't wari'y ibig manding tumulad sa canyng am, sa pagca't
hind man lamang napakita Sayang! Sa masd co'y hind siya
pakikinabangan cailan man."
"Malakng totoong cayamanan ang nakikita ng insc na si Crlos
sa "liamp"; naghihinala acng may taglay siyng an mang lihim,
isng bato-balan marahil: walng tguil ang canyng pagdaing ng sakit
ng lo, na may taling pany pagc tumitiguil na ng untiunt ang umikit
na sangkap ng "liamp," pagcacagayo'y tumtungo siy ng mainam
hanggng sa halos mpabungg na sa canyng noo, na anaki'y ibig na
totoong hiwatigan ang pag-inog na iyn. Nagcuculang tiwal ac, dahil
sa may nalalaman acng mga cawangis ng bagay na iyng guingaw."
"Paalam, Choy; magaling ang calagayan ng aking mga
sasabungin, at ang aking asawa'y masay at naglilibang."
"Ang iyng catotoo.
Martn Aristorenas."


236
Tumanggap naman si Ibarra ng isng maliit na liham na may pabang, na
ibinigay sa cany ng gab ng unang araw ng fiesta ni Andng, na
capatd sa suso ni Mara Clara. Ganit ang sab ng liham:
"Crisstomo: Mahigut ng isng araw na hind ca napakikita;
nahiguingan cong Phin 242may caunting dinaramdam icw, cata'y
ipinagdasal at ipinagsindi cata ng dalawang malalaking candil, bag
man sinasabi ng tatay na hind raw mabigt namn ang sakt mo.
Totoong niyamt nil ac cagab at ngayn; pinatutugtog nil ac ng
piano at canil acng inaanyayahang sumayw. Hind co nalalamang
lubhang marami sa ibabaw ng lup ang mga nacapagbbigay yamt.
Cung hind lamang cay Pr Dmaso na pinagpiplitang ac'y libangn
sa pagsasaysay ng maraming bagay, ac sana'y magcuculng sa aking
sild upang matulog. Isulat mo sa akin cung an ang dinaramdam mo,
sa pagca't sasabihin co sa tatay na icw ay dalawin. Samantala'y
inutusan cong pumaryan sa iyo si Andng, at ng ipaglut ca ng ch;
magalng siyng maglut at marahil ay daig ang iyong mga alil."
"MARIA CLARA."
"Pahabol. Pagca hind ca naparini bcas, hind ac paparoon sa
ceremonia. Calakip."


Phin 243

XXIX.
ANG UMAGA.
Tinugtg ng mga banda ng msica ang "diana" sa unang pagsilang
ng liwayway, na an pa't pinucaw ng masasayng tugtuguin ang mga
pagl na mga mamamayan. Nanag-uli ang bhay at casayahan, mulng
nirepique ang mga campan at nagpasimul ang mga putucan.


237
Yaon ang catapusang raw ng fiesta, yan ang tunay na araw ng
cafiestahan. Inaasahang lalong marami ang mapapanood, higut pa sa
nacaraang araw. Lalong marami ang mga "manong" ng V.O.T.
(Venerable Orden Tercera; Cagalanggalang na Pangatlong Hnay) cay
sa mga manong ng Santsimo Rosario, at nangagsisingit ng boong
cabanalan ang mga manong na iyon ni San Francisco, sa canilng
paniniwalang sa gayo'y canilng mahihiy, ang canilng mga
capangagaw. Lalong marami ang bilang ng mga candilang canilng
binil: nag-ani ng malaking pakinabang ang mga insc na magcacandil,
at nangag-iisip silng pabinyag upang mipakilala nil ang canilang
pagtumbs, baga man sinanabi ng ilang yao'y hind raw sa canilng
pananampalataya sa pagca catlico cung d sa canilang nais na
macapag-asawa. Datapawa't sa gay'y sumsagot ang mga babaeng
banal:
Cahi't magcagayon man, hind mangyayaring hind magung
isang himala ang sabaysaby na pag-aasawa ng gayong caraming mga
insc; papagbabaliking loob na sil ng canicanilang mga esposa.
Isinuot ng mga tao ang canilng lalong magagaling na mga
bihisan; lumabs sa kinatataguang mga cajita ang laht ng mga hiyas.
Samp ng mga "tahur" at ng mga sugarol ay nagbihis ng mga barong
bordado na may malalaking brillante, mabibigat na tanicalang (cadena)
guint at mapuputing sombrerong jipijapa. Ang matandng filsofo
lamang ang nananatili sa dating suot; ang baro'y sinamy na may mga
guhit na itim, nabobotones hanggang sa liig Phin 244maluang na
zapatos at malapad na sombrerong fieltro na culay ab.
Ngay'y lal pa manding mapanglaw cay cay sa dati!ang
sabi sa cany ng teniente mayor,aayaw p ba cayng manacanac
tayong magsay, yamang maraming tayong lubhang sucat na itangis?
Hind ang cahulugan ng pagsasaya'y dapat na gumaw ng mga
caululan!ang isinagot ng matand.It rin ang halng na pagtatapon
ng salap sa tan-tan! At ang lahat ng ito'y bakit? iwalds ang salap,
sa gayng macapl na totoo ang carukhan at mga pangangailangan.
Ab! nalalaman co na; it ang pagtatapn, ang maruming paggagalac
upang matacpn ang mga caraingan ng laht!
Nalalaman na p ninyng sumasang-ayon ac sa inyng mga
caisipan,ang mulng sinabi ni don Filipo, na tla ibig magpakitang
galit at tla ngumingiti.Cay'y aking ipinagsasanggalang, datapuwa't
an ang aking magagagaw sa gobernadorcillo at sa cura?
Magbitiw ng tungclang sinundn ng filsofo, at saca
lumay.


238
Natigagal si Don Filipo, at sinundn ng mat ang matand.
Magbitiw ng tungcl!ang ibinbulong, samantalang
tumutungo sa simbahan,magbitw! Oo! cung is sanang bagay na
nagbibigay dangal ang tungcling it at hind isng pas-anin, oo,
bibitiwan co!
Pun ng tao ang patio ng simbahan: mga lalaki't mga babae, mga
bata't mga matatanda, taglay ang lalong magagaling na pananamit, na
nangagcacahalo-hal, pumapasoc at lumalabas sa makikipot na mga
pintan. Amy plvora, amy bulaclc, amy incienso, amy pabang;
pinatatacb at pinasisigaw ang mga babae at pinapagtataw ang mga
bat ng mga bomba, ng mga cohete at ng mga buscapis. Isng banda
ng msica ang tumtugtog sa tapt ng convento, isng banda namn
ang naghahatid sa mga nangangatungculan sa bayan, ang mga ibng
banda'y naglilibt sa mga daang kinalaladlaran at winawagaywayan ng
maraming mga bandera. Lumilibang sa paningin ang liwanag at clay
na sarisar, at sa pangpakinig nama'y mga tnig at mga gong. Hind
nagtitiguil ang mga campan ng carerepique, nagcacasalasalabat ang
mga coche at mga calesa, na manacanacng ang mga cabayong
humihila sa canil'y nangguiguitla dumdamba, humuhulay, mga
bagay na bag man hind casangcp sa palatuntunan ng fiesta, gayn
ma'y naguiguing isng pnooring hind pinagbabayaran at siyng lalong
mahalaga.
Nag-utos ang Hermano Mayor sa raw na it ng mga alil upang
mangaghanp sa mga daan ng mga inaanyayahan, tlad sa nagpiguing
na sinasabi sa atin ng EvanPhin 245gelio. Hlos spilitan ang pag-
aanyaya upang uminm ng chocolate, caf, ch, cumain ng matamis, at
iba pa. Madals na naguiguing cawangis ng isng pakikipagcagalt ang
guinagawang pag-aanyaya.
Ggawin na ang misa mayor, ang misang tinatawag na "de
dalmtica", catulad ng misa cahapong sinasaysay ng carapatdapat na
corresponsal, at ang blang caibhn lmang, ang magmimisa ngayo'y si
Par Salv, at sa mga taong makiking ng misa ngayo'y casama ang
Alcalde ng lalawigan, caacby ang maraming mga castl at mga tong
marurunong, upang pakinggn si Pr Dmaso na totoong bantg sa
lalawigan. Samp ng alfrez, bag man siya'y lubhng dal na sa mga
pangangaral ni Pr Salv, pumaroon din, sa pagpapatotoo niya ng
cagalingan ng canyang loob at ng cung mangyayari, macapanghiganti
siy sa mga pagbibigay galit na sa cany'y guinaw ng cura. Sa
calakhn ng pagcbantog ni Pr Dmaso'y ipinag-puna na ng
corresponsal ang pagslat namamatnugot ng pamahayagan ng
sumsunod:


239
"Alinsunod sa aking ipinagpuna na sa inyo sa walng wast cong mga
talata cahap'y gayn nga ang nangyari. Nagcamt cami ng tanging
capalarang mpakinggan ang totoong cagalanggalang na si Pr Fray
Damaso Verdolagas, na nagcurang malaon sa bayang it, at ngay'y
inilipat sa llong malaki, blang ganting pala sa canyang mabuting
pagtupad sa canyang mga catungculan. Lumagy ang maningning na
mananalumpati ng mga mahal na bagay sa paaralang Espiritu Santo ang
nagtuturo, at nagsaysay ng carikitdikitan at clalim-lalimang sermon,
na nagbigay cabanalan sa madl at pinagtakhn ng laht ng mga
binygang naghihintay ng boong pagmimith ng pagsilang sa lubhang
mapagbungang mga labi ng nacaguiguinhawang bucl ng walng
hanggng-bhay. Cadakilaan sa mga cahulugan, capangahasan sa mga
munacal, mga bagong pananalit, cagandahan sa any, catutubong
mga galaw, pagsasaysay na calugodlugd, calusugn ng mga adhic,
nrito ang mga hyas ng Bossuet na castil, na talagng carapatdapat
ng ang canyng malakng pagcbantog hind lamang sa mga
marurunong na mga castila, cung di naman sa mga walng pinag-
aralang mga "indio" at sa mga mapanglinlang na mga anc ng
"calangitang imperio" (imperio ng cainsican)."
Gayon man, unti ng mapilitan ang mapagcatiwalang corresponsal
na canyang sirain ang calahatlahatan niyang sinulat. Idinaraing ni Pr
Damaso ang isng magaang na sipng canyang nasaguip ng gabing
nagdaan: pagcatapos na siya'y macapagcant ng masasayng mga
"petenera", (caraniwang kinacanta sa mga lalawigang andalus, sa
Espaa), siya'y uminm nga tatlong vsong sorPhin 246bete at
sandali siyang nanood ng pinalalabas sa teatro. Dahl sa bagay na ito'y
ibig sana niyang magbitw ng pagca tagasalit ng mga wic ng Dios sa
mga tao, nguni't sapagca't walng ibng makitang nacacaalam ng bhay
at mga himal ni San Diego,tnay nga't nattalos ang mga bagay na
it ng cura, nguni't kinacailangang siy'y magmisa,pinagcaisahan ng
ibng mga fraile na wal ng gagaling pa sa tnig ng voces ni Pr
Dmaso, at lubhang tnay na cahinahinayang na huwag italumpati ang
totoong mainam na sermng gaya na nga ng naisulat at naisaulo na.
Dahil dito'y ang babaeng dating tagapag-ingat ng susi'y siya'y
ipinaghand ng mga limonada, pinahiran ang canyang dibdib at liig ng
mga unguente at mga langis, binalot siy ng maiinit na mga cmot,
siya'y hinilot at iba pa. Umnm si Par Dmaso ng hilw na itlg na
binati sa lac, at sa boong umaga'y hind nagsalit at hind man lamang
nag-agahan; bahagy na uminm ng isng vasong gatas, isng tazang
chocolate at lalabin-dalawang biscocho, na an pa't tiniis niya ng boong
cabayanihang huwag cumain ng isng sisiw na frito at calahating
quesong gawang Laguna, na canyang kinaugaliang canin
pagcacaumaga, sapagca't ayon sa canyang catiwalang babae, maaaring


240
macapagpaub ang sisiw at ang queso, dahil sa capuw may asin at may tab.
Guingaw ang lahat ng it't ng camtan natin ang calangitan at
magbalc loob tayo!ang sabi ng mga Hermana ng V.O.T., ng
canilng maalaman ang ganitng canyng mga pagpapacahirap.
Siy'y pinarurasahan ng Virgen de la Paz!ang ibinbulong
naman ng mga Hermana ng Santisimo Rosario, palibhasa'y hind nil
maipatawad ang canyang pagkiling sa canilang mga caaway na capuw
babae.
Lumabs ang procesin pagca alas ocho y media sa lilim ng mga
toldang lona. Nacacahawig din ng guinaw, cahapon, baga man may
isng bagay na nabago: ang mga Hermano ng V.O.T., na mga
matatandang lalaki't babae, casama ang ilng mga dalagang patung na
sa pagtand, ang pananamit na dal'y mahahabang hbitong guingn:
damt na guingng magaspng ang sa mga mahihirap, at ang sa mga
mayayama'y guingng sutl, sa macatuwid baga'y ang tinatawag na
"guingng franciscano", sa pagca't siyang lalong caraniwang gamitin
ng mga cagalanggalang na mga fraileng franciscano. Ang lahat ng mga
mahal na hbitong iy'y mga dalsay, sa pagca't pawang galing sa
convento sa Maynil, na siyng kinucunan ng mga mamamayan sa
lims na ang capalit ay salapng isinasang-ayon sa tning na halagang
hind natatawaran, cung bag mangyayaring sabhing cawangis ng sa
isng tindahan. Ang halagang itng hind nabaPhin 247bawasa'y
mangyaring maragdagan, nguni't hind nababawasan. Tulad sa mga
habitong it'y nagbibil ng gayn ding mga hbito sa monasterio ng
Santa Clara, na tagly, bucd ang mga tanging biyyang
nacapagbibigay ng maraming mga indulgencia sa mga paty na
pinagsasaputan, ang biyyang lal pa manding tangi: na lal pang
mahl ang halag paga lalong lum, gulanit at hind na magagamit.
Itinititic namin it at baca sacaling banal na bumabasang
nagcacailangan ng gayng mga mahl na "reliquia" (an mang bagay
na guinamit linangcp na nga ib), baca caya may matalas na isip
casam-ang mmumulot ng mga basahang taga Europa, na ibig
yumaman sa pagdadal sa Filipinas ng isng "cargamento"" (maraming
ycos na catatagang llan sa sng dang) ng mga hbitong masurot at
malibg, sa pagca't nagcacahalag ng labng anim na pso higuit pa,
ayon sa calakhn ng pagcalibaguing humigut cumulang.
Nacapatong si San Diego de Alcal sa isng carrong
napapamutihan ng mga planchang plac na nabuburdahan. May
malaking capayatn ang Santo, garing mul sa lo hanggng bay-
awang, magagalitn at nacacaaalang-alang ang any ng pagmumukh,
baga mn cult ang buhc sa lo, na catulad ng mga ita. Sutlang raso
na nabuburdahan ng guint ang canyng pananamit.


241
Sumusunod ang ating cagalang-galang na Amang si San Francisco,
pagcatapos ay ang Virgeng gaya cahapon, ang caibhn lamang ay si
Pr Salv ngayn ang sumasailalim ng palio at hind ang makisig na si
Pr Sibyla na mainam cumy. Nguni't cung di tagly ni Pr Salv ang
magandang any ni Pr Sibyla, datapuwa't nagcacanlalabis naman sa
cany ang pagca anyng banl: nacatung ang mga mat; nacadoop ang
mga camay na ang any'y matimtiman at lumalacad na nacayucd. Ang
mga may dal ng palio'y yan ding dting mga cabeza de barangay, na
nagpapawis ng boong ligaya, sa canilng panunungcl na
nakikisacristn, bucd sa sil'y maniningil ng buwis, manunubos ng
mga taong lagalg at mga dukh, sa macatuwid baga'y mga Cristong
nagbibigay ng dug dahil sa mga casalanan ng mga ib. Ang coadjutor,
na nacasobrepelliz, ay nagpaparoo't parito sa iba't ibng mga carro, na
dal ang incensario, at canyng manacanacang hinahandugan ng soc
nit ang pangamoy ng cura, na pagca nagcacagayo'y lalong lalong ng
nagmumukhang caaway ng tawa at magagalitn.
Dahndahn nga at matimtiman ang lacad ng procesing
inaacbayan ng ugong ng mga bomba at ng tinig ng mga cant at
msicang tungcol sa religing ilinalaganap sa impapawid ng mga banda
ng msicang sumusunod sa licurn ng bawa't carro. Samantala'y
napakasipag na totoo ang pamamahagui ng Hermano Mayor ng
malalaking mga candila, na ang marami sa mga nakipagPhin
248procesio'y nag-uwi sa canilang mga bahay ng maipag-iilaw sa apat
na gabi samantalang nangagsusugl. Nagsisiluhd ng boong glang ang
mga nanonood pagca nagdaraan ang carro ng Ina ng Dios at
nangagdarasal sil ng taimtim sa loob ng mga Sumasampalataya ng
mga Aba p.
Tumiguil ang carro sa tapt ng isng bhay na sa mga bintanang
napapamutihan ng maririkit na mga pangsampy (colgadura) ay
nacasungaw ang Alcalde, si capitang Tiago, si Mara Clara, si Ibarra,
ilang mga castil at mga dalaga; ngcataong tumunghy si Pr Salv,
datapuwa't hind gumaw ng cahi't munting kilos na magpahalatang
siya'y bumabat nakikilala niy sil; ang tanging guinaw niy'y
lumindg lamang, tinud ang catawn at sa gayo'y sumabalicat niy ng
lalong caayusan at gand ang "capa pluvial."
Sa dacong ibab ng bintana'y may isng dalagang nacallugd ang
gand ng mukh, mahalag ang suut na damt at may klic na isng
musms na lalaki. Marahil siy'y sisiwa taga pag-alag lamang, sa
pagca't ang sanggl na iy'y maputi at mapul ang buhc, samantalang
ang dalaga'y caymanggu at mahigut pa sa caitimn ng azabache ang
canyng mga buhc.


242
Pagcakita sa cura, iniunat ng musms ang canyng maliliit na bsig,
tumawa niyng twang hind nacapagbibigay skit at hind namn
pighati ang nacapagpapataw, at sumigw ng pautl sa guitna ng isng
sandalng catahimican: T ...tay! Tatay! Tatay!
Kinilabutan ang dalaga, dalidaling inilagay ang canyang camay sa
ibabaw ng bibig ng sanggl na lalaki at patacbng lumay roong taglay
ang totoong malaking cahihiyan. Umiyc ang bt.
Nangagkindatan ang mga mapaghinala, at nangagsingit ang mga
castilang nacamasid ng gayng maiclng pangyayari. Naguing pul ang
catutubong pamumutla ni Pr Salv.
At gayn ma'y wala sa catuwiran ang to: hind man lamang
nakikilala ng cura ang babaeng iyn, siya'y taga-ibang bayan.

Phin 249

XXX.
SA SIMBAHAN.
Mul sa is hanggang sa cabilng dlo'y pun ang camlig na
pinalalag'y ng mga tong ya'y bahay ng Lumalng sa laht.
Nangagtutulacn, nagsisicsican, nangagdudurugan ang is't is, at
nangagdaraingan ang ilng lumlabas at ang maraming nagsisipasoc.
Malay pa'y iniuunat na ang camy sa pagbabas ng mga dalir ng
tbig na bendita, nguni't caguinsaguinsa'y dumrating ang isng lon ng
pagtutulacn at napapalay ang camay: Nariringig pagca nagcacagayon
ang isng ngil, nagmmura ang isng babaeng nayapacan, datapuwa't
hind tumitiguil ang pagtutulacn. Ang ilng matandang lalaking
naisasawsaw ang mga dalir sa tubig na iyng culay pusal na,
palibhasa'y naghgas ng camy roon ang boong byan, bucd pa sa
mga taga-ibng byang doo'y dumarayo, ipinapahid ang tbig na iyn
ng boong pamimintacasi, baga mn sila'y nahihirapan dahil sa casicpn,
sa canilng btoc, sa puy, sa noo, sa ilng, sa bab, sa dibdib at sa
psod, sa canilng pananalig na sa gay'y canilng nabebendita ang


243
mga bahaguing iyn ng catawn, bucd sa hind sil magcacasakit ng paninigs
ng liig, ng sakt ng lo, ng pagcatuy, ng hind pagcatnaw ng
kinacain. Ang mga cabataan, marahil sa sila'y hind totoong masasactn
baca cay naman hind sil naniniwala sa mahal na gamt na yn,
bahagy na nilng binabas ang cduloduluhan ng canilng daliriat
ng walang an mang masabi sa canil ang mga mapamintacasing tao,
at cunuwa'y canilang ipinapahid sa canilng no, na, ang catotohana'y
hind nil isinasayad. "Marahil nga'y bendita ang tbig na iyn at taglay
ang laht ng mga sinasabi",ang iniisip marahil ng sino mng
dalaga,"nguni't may isng culay na" ...!
Bahagy na macahing roon, mainit at amy hyop na dalaw ang
pa; datapuwa't catumbs ng lah't ng pagcacahirap na iyn ang
magsesermong as Phin 250sermng yao'y dalawang daa't limampung
piso ang bayad ng bayan. Ito ang sinab ng matandng Tasio.
Dalawang daa't limampung piso ang bayad sa isang sermn!
Is lamang to at sa minsan lamang na paggaw! Ang icatlng
bahagui ng ibinabayad sa mga comediante na mangagpapagal sa loob
ng tatlng gab!... Tunay nga marahil na cayo'y mayayaman!
At bakit namn mawawangis ang bagay na iyn sa isng
comedia?ang isinagt na masam ang loob ng mapsoc na maestro
ng mga Hermano ng V.O.T.; nacahuhulog ng mga caluluwa sa infierno
ang comedia, at nacapapasalangit ang sermn! Cung humingi siy ng
sanglibo'y babayaran din namin, at kikilalanin pa naming utang na loob
...
Cahi ma't comedia, cung sa ganng akin!ang isinisigaw
naman sa galit ng is.
Naniniwal ac, palibhasa'y magalng na totoo ang inyng
pagca unaw sa kinauuculan ng comedia at ng sermn!
At yumao ang pusng, na hind inalumana ang guinagaw ng
magagaliting maestro na mga paglait at masasamang hlang
mangyayari sa daratning bhay ni matandng Tasio sa hinaharp na
panahn.
Samantalang hinihintay ang Alcalde, ngpapawis at naghihicab
ang mga tao; iguinagalaw sa hangin ang mga paypy, mga sombrero at
mga pany; nangagsisigawan at nangag-iiyacan ang mga bat, bagay
nagbbigay pagl sa mga sacristan na pagpapalabas sa mga batang iyn
sa simbahan. Ang gawng ito'y siyang umaakit sa pagdidilidili ng
matalas na caisipan at malumanay na maestro ng Cofrada ng Santisimo
Rosario:


244
"Pabayaan ninyng lumapit sa akin ang mga bta," anng ting
Panginoong Jesucristo, nguni't dito'y dapat ng unawaing ya'y ucol
lamang "sa mga batang hind umiiyac."
Ganit ang sinasabi ng is sa mga matatandang babaeng
nannamt ng guingn, si Hermana Pute bag, sa isng babaeng may
anim na tan na ang glang na canyng ap, na nacaluhd sa canyng
tabi:
Condenada! itahimic mo ang iyng isip, at macaririnig ca ng
isng sermng gya ng sa Viernes Santo!
At sac pinacacurotcurt, na an pa't pinucaw ang cabanalan ng
batang babae, na ikinibit ang mukh, pinahab ang ngso at
pinapagcunt ang mga klay.
Humihimly ang ilng mga lalaking nacapaningkayd sa tab ng
mga conPhin 251fesionario. Ang acal ng ating matandang babaeng
nagngungunguya ng mga dasal at pinatatacb sa canyng mga dalr
ang mga butil ng canyng cuints, na ang guingawang pagtang ng
isng matandng lalaking malaki ang pag-aantoc, ay talagng gayn
ang lalong magalng na pagsang-ayon sa mga calooban ng Langit,
caya't ang guinaw niya'y untitunti niyng guinagd ang gayng any.
Na sa isng sloc si Ibarra; nacaluhd si Mara Clara sa malapit sa
altar mayor, sa isng lugar na nagmagandang loob ang curang paalsan
ng mga tao sa pamamag-itan ng mga sacristn. Nacaup si capitang
Tiagong nacasot ng frac sa is sa mga bangcng laan sa mga pinun,
dahil sa bagay na it'y ang isip ng mga insc na sa cany'y hind
nacakikilala'y gobernadorcillo rin siy cay't hind nangangahs na sa
cany'y lumapit.
Sa cawacasa'y dumating ang Alcalde na casama ang canyng
Estado Mayor, (ang mga guinoong sa cany'y umaacbay), doon sa
sacrista sil nagmul at siy'y lumucloc sa is sa mga maiinam na mga
sillng nacapatong sa ibabaw ng isng alfombra. Pangdakil ang
casuutan ng Alcalde at sa cany'y nacalagy ang banda ni Crlos III at
apat limng mga condecoracin (mga saguisag na inilalagy sa
dibdib, tand ng sa nagdadala'y pagbibigay unlc ng isng har ng
cataastaasang pn sa isng nacin.)
Hind siy nakikilala ng bayan.
Ab!ang biglng sinabi ng isng tagabukid; isng civil na
nacasuot comediante!
Tang!ang isinagt ng canyng calapit at siy'y sinic;
iyn ang principe Villardo na ating nakita cagab sa teatro!


245
Tumaas ng ang calagayan ng Alcalde sa mga mat ng byan at siy'y
ipinalagay na encantadong principe, na ncapanalo sa mga gigante.
Nagpasimula ang misa. Nagsitidindig ang mga nauup, ang mga
natutulog ay nangguisng dahil sa cacacampanilla at sa matung na
voces ng mga cantr. Tila totoong natutuw si Pr Salv, baga man
siy'y may mukhang walang caibigan, sa pagca't sa cany'y
naglilingcd na dicono at subdicono ang dalaw pa namng agustino.
Bawa't is'y nagcant, ng dumatng ang col na panahn, baga
man humiguit cmulang na nagdaraan sa ilng ang canilng voces at
malab ang pangungusap, liban na lamang sa nagmimisa na may pagca
nanginginig ang voces at hind mamacilang nasir ang tono, na an
pa't malaki ang ipinagtataca ng mga tong sa cany'y nacakikilala.
Gayn ma'y gumgalaw siya ng makinig na any at hind nag-aang-
ang; ikincanta ang "Dominus vobiseum" ng taimtim Phin 252sa
loob, ikinikiling ng caunti ang lo at tumitingala sa "boveda,"
(bubungan ng simbahan). Sa pagmamasid ng pagtanggp niy ng as
ng incienso, masasabing totoo ng ang sabi ni Galeno, na naniniwalng
pumapasoc daw ang soc sa bao ng lo, pagcaraan sa btas ng ilng na
ang tuly ay sa salaang but-, sa pagca't siya'y lumilindig, iniiling-ay
ang lo sa lcod, pagcatapos ay lumalacad na patung sa guitn ng altar
ng lubhng malakng pagmamakisig at caguilasan, hanggang sa acalain
ni capitan Tiagong daig niya sa cagalingang cumy ang comedianteng
insc ng gabing nagdaang nacadamt emperador, may pint ang mukh
may maliliit na bandera sa licd, ang balbs ay buntt ng cabayo at
macapal ang "suclas" ng sapn.
Hind ng mapag-alinlanganan, higuit ang camahalang umany
ng isng cura namin cay sa lahat ng mga emperador.
Sa cawacasa'y dumating ang pinacananasang sandali na marinig,
na si Pr Dmaso. Nangagsiup sa canilng mga silln ang tatlng
sacerdote, na ang any'y nacapag-bibigy ulirn sa cahinhinan, ayon sa
sasabihin marahil ng may malinis na caloobang "corresponsal;"
tinularan sil ng Alcalde at ib pang mga taong may vara at may
bastn; humint ang msica:
Pamucaw ang paghaliling iyn ng catahimican sa gong sa ating
matandng Hermana Pule, na humihilic na, salamat sa msica. Tlad
cay Segismundo gaya ng "cocinero" sa kinathang bhay ni
Dornroscheu, ang unang guinawa pagcaguising ay tuctucan ang
canyng apng babae, na nacatulog din. Ito'y umatungal, datapuwa't
pagdaca'y nalibang ng makitang nagdaragoc sa dibdib ang isang babae
sa lubs na pananalig at sa caalaban ng loob.


246
Pinagsicapan ng lahat na maipacaguinhawa ng any; naningcayad ang mga
walng bangc, umup sa lup sa canilng sariling paa ang mga
babae.
Tinhac ang caramihan ni Pr Dmaso, na pinangungunahan ng
dalawng sacristan at sinusundan ng isng capuwa niya fraileng may
dalng isng malaking cuaderno. Nawala siy pagpanhc sa hagdanang
palicawlicaw, nguni't pagdaca'y mulng sumipt ang canyng mabilog
na lo, pagcatapos ay ang canyng macacapal na btoc at sumunod
agad-agad ang canyng catawan. Tumingin sa magcabicabila ng boong
capanatagan ng loob at uubo-ub; nakita niya si Ibarra. Ipinahiwatig
niya sa isng tanging kirp, na hind calilimutan sa canyng mga
pananalangin ang casintahan ni Mara Clara; tinitigan ng tinging may
towa si Pr Sibyla at saca niya sinulyap ng tingng calakip ang
pagpapawalang halag si Pr Manuel Marsing cahapo'y nagsermn.
Ng matapos ang ganitng pagsisiyasat; liningon ang casama ng
paalims at sa cany'y sinabi: "MagpacaPhin 253talino, capatid!
Binucsan nit ang cuaderno.
Datapuwa't carapatdapat na isaysay sa isng bahaguing bucd ang
sermng it. Isng binatang nag aaral ng panahng iyn ng taquigrafia
at malakng totoo ang pagcalugd sa mga dakilang mananalumpati ang
siyng umalalay ng pagtititic samantalang nagsasaysay si Pr Dmaso;
at salamat sa ganitng guinawa'y mailalagd namin dito ang isng
bahagui ng pangangaral tungcl sa religin sa mga lupaing iyn.


Phin 254

XXXI.
ANG SERMON.
Nagpasimul si Pr Dmaso, ng madalang at mahinang
pangungusap:


247
"Et spiritum tuum honum dedisti, qui doceret eos, et manna tuum non
prohibuisti ab ore corum, et aquam dedisti eis in siti"."At ibinigay
mo sa canil ang espritu mong magaling upang canilng itur at hind
mo inals sa canilng bibig ang iyng man at binigyn mo sil ng
tubig sa canilng pagcauhaw!"
"Mga salitang ipinangusap ng Panginoon sa pamamag-itan ng
bibig ni Esdras, icalawng aclt, icasym na bahagui, icadalawampong
tul."
Sa udyc ng pangguiguilals ay sinulyp ni Pr Sibyla ang
nagsesermn; namutla at lumun-oc ng laway sa Pr Manuel Martin:
marikit ang sermng iyn cay sa canyng sermn.
Ayawan cong nahiwatigan ni Pr Dmaso ang gayng bagay
baca cay naman talagang namamaos pa, datapuwa't ang guinawa
niya'y umubng macailan at ikinapit ang dalawang camy sa
palababahan ng plpitong mahal. Sumsa tapat ng canyng lo ang
Espiritu Santo na bago lamang cappinta: maputi, malinis at culay rosa
ang maliliit na paa at ang tuc.
"Crilagdilagang Guinoo (sa Alcalde), cbanalbanalang mga
sacerdote, mga cristiano, mga capatid cay Jesucristo!"
Gumawa rito ng dakilng paghint, at maling inilacad niya ang
canyng paningin sa mga nakikinig, at sa canya'y nacagalc ang pag-
ulinig sa canya at canilang taimtim na pagtahimic.
Wicang castil ang unang bahagui ng canyng sermn at wicng
tagalog ang icalawang bahagui: "loquebantur omnes linguas".
Pagcatapos ng mga oh! at ng paghinto dakilang iniunat niya ang
canyang Phin 255canang camy sa dacong altar at tumitig sa Alcalde,
naghalukipkip pagcatapos, na walng an mang sinasabi; nguni't
caguinsaguinsa'y inihalili sa mahinhing kilos ang cagalawn, iniling-ay
sa licd ang lo, itinur ang dacong pintng malak na pinutol ang
hangin sa pamamag-itan ng taguiliran ng camy ng boong cabilisn,
hanggang sa acalain ng mga sacristang ang cahulugn ng gayong galw
ay ipinag-uutos sa canilng sar ang mga pinto, at gayn nga ang
canilng guinaw; nagdamdam ligalig ang alfrez at nag-alinlangan
cung siy'y llabas hind; datapuwa't nagpapasimul na ang
nagsesermn ng pananalitang malacs, pun at mataguinting: tunay nga
pal namng totoong matalin sa panggagamt ang dating canyng
tagaalagang babae.
"Nagniningning at cumikislap ang altar, malapad ang malaking
pint, ang hangin ang sasacyan ng santong wica ng Dios na bbucal sa


248
aking bibig, pakinggn nga niny ng mga pangdingig ng caluluwa at ng ps at
ng hind mangalaglag ang mga salit ng Panginoon sa lupang batuhn
at canin ng mga ibon sa Infierno, cung d ang cay'y lumag at sumibol
na catulad ng isng santong binh sa linng ng ating cagalanggalang at
huwad sa serafing Amng si San Francisco! Cayng mga malalaking
macasalanan, mga bihag ng mga moro ng clolowa, na siyang
lumalaganap sa mga dagat ng walng hanggang bhay, na pawang
nacalulan sa macapangyarihang mga sasacyn ng sa tong catawn at
ng mga lugd sa bhay na it, cayng hind magcandadala ng mga
tanical ng mahahalay na hilig at ng mga calibugan, at nangagsisigaod
sa dang ng taga Infiernong si Satn, masdn niny riyan ng
mapitagang pagcahiy ang tumutubs sa mga clolowa sa pagcabihag
ng demonio, ang matapang na Geden, ang malacs na loob na David,
ang mapagwaguing Roldan ng cacristianohan, ang tagalangit na guardia
civil, na higut ang catapangan sa lahat ng mga guardia civil cahi't
pagsamasamahin ang mga guardia civil ngayn at ang sa bcas pa".
(Pinapagcunt ng alfrez ang noo)"Siya ng, guinoong alfrez, higut
ang canyng tapang at lacs, na cahi't wal siyng fusil cung di isng
cruz na cahoy, canyng guingahis ng boong cabayanihan ang walang
hanggang tulisn ng mga cadilimn, at gayn din ang laht ng mga
cacamp ni Luzbel, at cung d lamang hind nangamamtay ang mga
espiritu, silng lahat ay nangalipol na magpacailan man! Ang
caguilaguilals na lalng na it ng Dios, itng hind mapaglrip na
himal ay ang maluwalhating si Diego de Alcal, na, gagamit ac ng
isng pagsusumag, sa pagca't nacatutulong na magalng ang mga
pagsusumag sa pagca unaw ng mga bagay na hind mapag-abt ng
sip, ayon sa wic ng ng ib, sinasabi co nga na ang dakilang santong
it'y isng catapustapusang Phin 256cawal, isng "ranchero"
(tagapagpacain) lamang sa aming lubhng macapangyarihang hucbng
pinag-utusan ng aming tulad sa serafing Amng si San Francisco, na
siyang ikinararangal cong kinapapanigang ac'y cabo sargento sa
talaga't aw ng Dios."
Ang mga hangal na "indio", ayon sa sabi ng "corresponsal",
walang nbingwit sa sinaysay na iyn, liban na lamang sa mga salitang
"guardia civil", "tulisan", "San Diego" at "San Francisco"; namasid nil
ang pagsam ng mukh ng alfrez, ang anyng bayani ng nagsesermn,
at sa gayo'y inacala nilng kinagagalitan ng Pr ang alfrez dahil sa
hind niy inuusig ang mga tulisn. Si San Diego at si San Francisco
ang gaganap ng bagay na iyn, at sil nga ang tnay na macagagawa,
tulad sa pinatototohanan ng isng pinturang na sa convento ng Maynila,
na sa pamamag-itan lmang ng canyng cordn ay nahadlangan ni San
Francisco ang paglsob ng mga insc ng mga unang tan ng
pagcatucls sa Filipinas ng mga castila. Hind nga cacaunti ang
catuwaang tinam ng mga namimintacasi, kinilala nilng utang na


249
loob sa Dios ang ganitng tlong, at hind sil nag-aalinlangan sa paniniwalang
pagca wal ng mga tulisn, ang mga guardia civil naman ang lilipulin
ni San Francisco. Lalong pinagbuti nga nil ang pakikinig, sinundan
nil ang mga sinasaysay ni Pr Dmaso, na nagpatuloy ng pananalit:
"Crilagdilagang guinoo: Ang malalaking mga bagay talagng
malalakng mga bagay cahi't na sa tab ng mga maliliit, at ang mga
maliliit cailan ma'y maliliit din na sa siping man ng mga malalaki. It
ang sabi ng Casaysayan, (Historia), at sa pagca't ang Casaysayan, sa
sandaang palo'y is lamang ang tumatam, palibhasa'y bagay na gaw
ng mga tao, at ang mga tao'y nagcacamaling "errare es hominum" ayon
sa sabi ni Ciceron, ang may dil ay nahihidw, ayon sa casabihan sa
aking bayan, ang nangyayari'y may lalong malalalim na catotohanang
hind sinasabi ng Historia. Ang mga catotohanang it, Crilagdilagang
Guinoo, ay sinabi ng Espritu Santo, sa canyng cataastaasang
carunungang cailan ma'y hind naabt ng pag iisip ng tao mul pa sa
mga panahn, ni Sneca at ni Aristteles, iyang mga pants na mga
fraile ng unang panahn hanggang sa macasalanang mga panahn natin
ngayn, at ang mga catotohanang it'y hind ng ib cung di hind
palaguing ang mga maliliit na bagay ay maliliit nga, cung di pawang
malalak, hind cung isusumag sa mga mumunt, cung di cung
isusumag sa lalong malalak sa lp at sa langit at sa hangin at sa mga
panganurin at sa mga tubig at sa alang-alang at sa buhay at sa
camatayan.
Siya nawa!ang isinagt ng maestro ng V.O.T., at saca
nagcruz.
Phin 257Ibig ni Pr Dmasong papangguilalasin ang mga
nakikinig sa ganitng any ng pananalitng canyng napag-aralan sa
isng dakilang tagapagsermn sa Maynil, at siya ngang nangyari, na
sa pagcpatanga sa gayng caraming mga catotohanan, kinailangan
niyang dungguln ng paa ang canyng "espiritu santo" (ang fraile
bagng sa cany'y tagadict) upang sa cany'y maipaalaala ang canyng
catungculan.
Maliwanag na nakikita ng inyng mga mat!ang sinabi ng
"espiritu" bhat sa ibab.
"Maliwanag na nakikita ng inyng mga mat ang sumasacsing
ganp at napapaukit na itng walng hanggng catotohanang
naalinsunod sa Filosofa! Maliwanag na nakikita iyng raw ng mga
cabanalan, at sinabi cong raw at hind buwn, sa pagca't walng
malaking carapatang numingning ang buwn sa boong gab; sa lup ng
mga bulg ang dalawng mata'y har ang bulg ang isng mat lamang
(nacapangyayari sa bayan ng mga hangal ang may caunting dunong na


250
pinag-aralan); mangyayaring numingnng ang isng law cung gab, ang isng
maliit na bituin; ang lalong mahalaga'y ang macapagningnng cahi't
catanghaliang tulad sa guinagaw ng raw: ganit nga ang
pagniningnng ng capatid na si Diego cahi't sa guitna ng lalong mga
dakilang santo! Nariya't nacahayg sa inyng mga mat, sa inyng
pusng na hind pananampalataya sa ulirng gaw ng Cataastaasan
upang mabigyng cahihiyan ang lalong mga dakila sa lup; oo, mga
capatid co, hayag, hayag sa laht, hayag!"
Nagtindg ang isng lalaking namumutl at nanginginig at nagtag
sa isng confesionario. Siya'y isng maglalac ng lac na nag-aagaw-
tulog at nananag-inip na hinihingan siy ng mga caribinero ng
"patente" na hind niy taglay. Hind na raw siy umals sa canyng
pinagtaguan hanggang sa hind natapos ang sermn.
[258]

"Mapagpacumbab at maligpiting santo, ang iyng cruz na
choy"(ang dal ng larawan ni San Diego'y cruz na pilac),"ang
iyng mahinhng hbito'y pawang nagbibigay dangal sa dakilang si
Francisco, na cam canyng mga Phin 258anac at nakikiwangis sa
canyng mga guinagaw! Inilalaganap namin ang layong santong lahi
sa boong daigdig, sa laht ng mga suloc, sa mga ciudad, sa mga bayan
at hind namin tiniting ang maputi sa maitim"(piniguil ng Alcalde
ang canyng paghinga)"sa pagtitiis ng hind pagcain at ng mga
pagpapacahirap, santong lahi mo na sa pananampalataya at sa religing
may taglay na sandata"(Ah! ang hining ng Alcalde)"na
pinapananatili ang sangcataohan sa matatag na calagayan at pumipiguil
na mabuld sa malalim na bangin ng capahamacn!"
Untiunting naghihicab ang mga nakikinig, sampo ni capitang
Tiago: Hind pinakikinggan ni Mara Clara ang sermn: nalalaman
niyang malapit sa canyng kinalalagyn si Ibarra at siyng sumasaisip
niya, samantalang siy'y nag-aabanico at canyng minmasdan ang toro
ng is sa mga Evangelista, na walng pinag-ibhn sa any ng isng
calabaw na maliit.
"Dapat nating masaulong laht ang mga Santong Casulatan, ang
bhay ng mga santo, at sa ganit'y hind co kinacailangang sa iny'y
mangaral, mga macasalanan; dapat ninyng maalaman ang mga bagay
na itng totoong mahalag at kinacailangang gaya ng pagcasaulo sa
Ama namin, bag man nacalimutan na niny it at nagbubuhay
protestante hereje na cay, na hind nagsisigalang sa mga ministro
(cawan ng Dios, na gaya ng mga insc), nguni't cay'y
mangagpapacasama, ll ng mangapapahamac cay, mga sinumpa!"
Ab, cosa ese pale Lmaso, ese! (Ab an ba namn ang pr
Dmasong iyn)ang ibinulng ng insc na si Crlos, na iniirapan ang


251
nagsesermng nagpapatuloy ng mga pananalitng naiisip niya ng sandalng
iyn, at nagbbubuga siy ng mga licaw-licaw na mga paglait at
pagmumur.
"Mamamaty cayng hind macapagsisisi ng inyng mga
casalanan, mga lahi ng mga hereje! Mul pa rito sa lupa'y
pinarurusahan na cay ng Dios ng mga pagcapiit at pagcabilangg!
Ang mga mag-amag-anac, ang mga babae ay dapat lumay sa iny:
dapat cayng bitayng laht ng mga namummun at ng hind
lumaganap ang binh ni Satans sa halamanan ng Panginoon!... Sinabi
ni Jesucristo: Cung cay'y may masamng casangcapan ng catawng
humihicayat sa iny sa pagcacasala, putulin niny, iabsng niny sa
apy!..."
Nanginginig si fray Dmaso, nalimutan niy ang canyng sermn
at ang maayos na pananalit.
Nring mo ba?ang itinanng sa canyng casama ng isng
binatang estudianteng taga Maynl;puputulin mo ba ang iyo?
Ca! siy na muna ang magputol!ang isinagt ng causap, na
itinutur Phin 259ang nagsesermon.
Naligalig si Ibarra; lumingap sa canyng paliguid at humahanap
ng alin mang sloc, datapwa't punngpun ang boong simbahan.
Walang nrrinig at walng nakikita si Mara Clara, na pinagsisiyasat
ang cuadro ng pinagpalang mga cluluwa sa Purgatorio, mga
cluluwng ang any'y mga lalaki't mga babaeng hub't hubad na may
nacapatong sa long "mitra," (sombrero ng papa,) "capelo" (sombrero
ng cardenal), "toca" (talucbng ng monja), na nangaiihaw sa apy at
nangagsisicapit sa cordn ni San Francisco, na hind nalalagot cahi't
lubhng napacabig-at ang mga nacabiting iyn.
Sa gayng pagdaragdag ni Fray Dmaso ng canyng mga naisipa'y
nag-caligw-ligw ang espritu santong fraile sa pagcacasunodsund ng
sermn hanggang sa siya'y lumactaw ng tatlng mahahabang pangct at
sumam ang pagdidict cay Pr Dmaso, na humihingal at
nagpapahinga sa canyang maalab na pagmumur.
"Sino sa iny, mga makasalanang nakikinig sa akin, ang hihimod
sa mga sgat ng isng dukh at libaguing magpapalimos? Sino?
Sumagt at itaas ang camy cung sino! Wal sino man! Dati co nang
nalalaman; wal ngang macagagaw ng gayn cung d ang isng
santong gaya ni Diego de Alcal; canyng hinimuran ang boong
cabulucn, at tuly sinabi niy sa isang capatid na nangguiguilals;
Ganit ang paggamot sa may sakt na it! Oh pagcacacawang gaw
ng cristiano! Oh pagcahabg na walng cahulililip! Oh cabanalan ng


252
mga cabanalan! Oh cagalinggalingang hind matutularan! Oh walng bahid na
lunas!...."
At ipinagpatuloy ang isng mahabang tanicalang mga oh! na
idiniripa ang mga camy, at itinataas at ibinababa na anaki mandin ibig
na lumipad bumugaw ng mga ibon.
"Nagsalit siy ng latin bago mamaty, bag man dating hind
murunong ng latin! Mangguilals cay mga macasalanan! Hind cay
macapagsasalit ng latin, baga man pinag aaralan niny, at sa pag aaral
na ito'y pinapal cay, hind cay macapagsasalit ng latin,
mamamatay cayng hind macapagllatin! Isng biyaya ng Dios ang
macapagwicang latin, cay nagsasalita ng latn ang Iglesia! Ac ma'y
nagwiwicang latin din! Bakit ipagkakait ng Dios ang caaliwang it ng
loob sa canyng minamahal na si Diego? Mangyayari ba siyng
mamaty, mapababayaan ba siyng hind nagwiwicang latn? Hind nga
mangyayari! Cung magcagay'y hind gaganp sa catuwiran ang Dios,
hind sa totohanang siy'y Dios! Nagwicang latn ng siy at
nagpapatotoo ang mga sumulat ng aclat ng mga panahng iyn!" At
canyng binigyng wacs ang canPhin 260yang pasimula ng
pangangaral ng lalong pinaghirapan niya na canyng inumit sa titic ng
isng dakilang manunulat, na si Guinoong Sinibaldo de Ms.
"Binabat ng cata, marilg na Diego, dangal ng aming samahn!
Pusps ca ng cabanalan, mahinhing may capurihn;
mapagpacumbabang may camahalan; masunuring boo ang loob;
mapagtiis sa cacaunting bagay na mapagmithi; caaway na tapt ang
loob; maawaing nagpapatawad; fraileng lubhng maselang;
mapanampalatayang namimintacasi; mapaniwalang walng mlay;
walng bahid calupaang sumisinta; hind maimiking may tinagong
lhim; mapagtiis na matiyag; matapang na natatacot; mapagpiguil na
may calooban; mpangahs na masulong; mapanalimang
nagpapacatin; mahiyaing may carangalan; mapag-ingat ng iyng pag-
aaring hind mahinayangin; maliksing tagly ang cya; mapagbigy
galang na marunong makipagkapuwa-tao; matalas ang sip na ma-ingat;
mahabaguing may awa, matimtimang may hiy; mapanghigantng
matapang; sa casipaga'y dukh na mapagsang-ayon; mapag-impoc na
mapagbiyaya; walng malay na nacacatals; mapagbagong may
kinauuwian; mapagwalangbahalang nagmimithng matuto: linalng ca
ng Dios upang camtn ang mga caayaayang lugd ng pagsintang
malamlam!...Tulungan mo acng umawit ng iyng mga cadakilan at
ng ang iyng pangala'y lalong mataas cay sa mga bituin at lalong
lumiwanag cay sa araw na umiinog sa iyong paanan! Tulungan niny
acng humingi sa Dios ng cauculng tlas ng sip, sa pamamag-itan ng
pagdarasal ng isng Aba Guinoong Mara!...


253
Nangagsiluhd na laht at bumngon ang isng hgong na catlad ng
sabay-saby na hgong ng sanglbong bubyog. Iniluhd ng Alcalde ng
malakng pag-hihirap ang isng pa, na iniiling ang lo sa sam ng
lob; namutl at nagsisisi ng taimtim sa ps ang alfrez.
Napacadiablo ang curang iyn!ang ibnulng ng is sa mga
binatang galing Maynl.
Huwg cang maingay!ang sagt ng casma,naririnig tyo
ng canyng asawa.
Samantala'y hind ang pagdarasl ng Ab Guinoong Mara ang
guingaw ni Pr Dmaso, cung d ang pag-away sa canyng "espritu
santo," dhil sa paglactaw na guinaw sa tatlng pinacamainam na
pangct ng canyng sermn, sac cumin ng tatlng merengue at
uminm ng isng vasong lac na Mlaga, sa canyang lubs na
pananalig na masusundan niy sa canyng kinin at ininm na iyon
ang magagalng na salitng canyng sasaysayin, ng higut sa
maibubulng sa cany ng laht ng mga "espiritu santong" choy na
may anyng calapati Phin 261 may but-'t may lamng may anyng
malibanging fraile. Pasisimulan niya na ang sermng wcang tagalog.
Tinuctucn ng matandng mapamintacasi ang canyng apng
babae, na naguising na masam ang loob at nagtanng:
Dumating na ba ang oras ng pag-iyc?
Hind pa, nguni't huwag cang matulog "condenada"!ang
isinagt ng mabait na nnong babae.
Babahagy lamang ang naitand namin sa pangalawang bahgui
ng sermn, sa macatwd bag'y ang sa wcang tagalog. Hind
nagsasaulo ng pinag-ayos sa wicang tagalog si Pr Dmaso, cung d
ang maisipan na lamang niy sa oras ng pagsesermn, hind sa dahilng
malak ang dunong niy sa pananagalog cay sa pangangastila, cung d
palibhasa'y ipinallagay niyng pwang hangl ang mga filipinong mga
taga lalawigan sa maayos na pananalit, hind siy nanganganib
macapagsalit ng mga caul-uln sa harp nil. Sa mga castila'y ib ng
bagay, may naringgan siyng may palatuntunan daw na sinusunod sa
magalng na pananalumpat, at hind ng malayong magcaron sa mga
nakikinig ng is man lamang na nacapag-aral sa colegio, marahil ang
guinoong Alcalde Mayor ang is sa canil; at dahiln dito'y isinusulat
muna niy ang canyng mga sermn, pinagsisicapang pagbuthin,
kinikikil at sac isinasaulo pagcatpos, at guingaw niy ang
pagsasanay sa loob ng mga dalawng raw bgo dumatng ang
pagsesermn.


254
Nagung cabalitang sino man sa nakikinig ay hind nacaunawa ng caboan
ng sermng iyn: at gayn ang nangyari, palibhasa'y mapupurl ang
canilng sip at totoong malalalim ang mga sinabi ng nagsermn, ang
sabi nga ni Hermana Rufa, cay nga't nasyang lmang ang paghihinty
ng mga nakikinig ng pagdatng ng mga pananalitng kinararapatang
iyacn, at bucd pa sa roo'y mulng natlog ang "condenadang" ap ng
matandng mpagbanal.
Gayn man, itng huling bahaguing it'y namungang hind gya,
ng na, cahi't sa mga tanging nakikinig man lamang, ayon sa makikita
natin sa dacong ssunod.
Nagpasimul ng isng: "Man capatir con cristiano", at sac
isinunod dito ang dugyng-dugyng mga salitng hind maihuhulog sa
an mang wic; nagsalita ng tungcl sa cluluwa, sa Infierno, sa
"mahal na santo pintacasi, sa mga macasalanang mga "indio" at sa mga
banal na mga Pring Franciscano.
Menche!anng is sa dalawng mga walng galang na tag
Maynila sa canyng casama:wicang griego sa ganng kin ang lahat
ng iyn, yayao na ac.
Phin 262At sa pagca't nakita niyang nacasar ang laht ng
pintuan, don siy lumabs sa sacrista, na ano pa't malaking totoo ang
ipinagcasala ng mga tao at ng nagsesermn, sa dahil sa gayo'y namutl
at itiniguil ni Pr Dmaso sa calahati ang isng salit niy; inacl ng
ilang magsasalit siy ng isng mabalsic na mra, nguni't nagcsiya na
lamang si Pr Dmaso na pasundan niy ng tingin ang umals, at sac
ipinagpatloy ang pagsesermn.
Ibinulusoc niy ang mga sump lban sa lcad ng mga caasalan ng
sangcataohan, lban sa pagwawalng glang, lban sa bagong
sumsilang na paglabg sa religin. Tila mandn ang ganitng bgay
ang siyang totong canyng cya, sa pagca't nag-aalab ang canyng
sip, at nagssalit ng bong carinan at caliwanagan. Tincoy ng
canyng pananalit ang mga macasalanang, hind nagsisipangumpisal,
na nangamamatay sa bilangguang hind nacatatanggap ng mga
sacramento, ng mga familiang sinump ng Dios, ng mga palalo't mga
sopladong "mesticillo" ng mga binatang nagdudunongdunungan, mga
"filosofillo" "pilosopillo", ng mga "abogadillo", mga "estudiantillo"
at iba pa. Hind cail ang caugalang tagly ng marami, pagc ibig
nilng libakn ang canilng mga caaway: dinuduluhan nil ang mga
pananalit ng "illo", palibhasa'y wal na mandng mapig sa canilng
tac, at sa ganitng gaw'y lubos na silng lumiligaya.
Naririnig na laht ni Ibarra at canyng nalalaman ang mga
pasaring na iyn. Nananatili sa cany ang paimbabw na catahimican


255
ng lob, hinahanap ng canyng mga mat ang Dios at ang mga pnong may
capangyarihan, datapuwa't doo'y wal cung d mga larwan ng mga
santo at ang humihmlay na Alcalde.
Samantala'y nraragdagan ng nraragdagan ang silacb ng lab ng
loob ng nagsesermn. Sinasabi niyng ng mga unang panahn daw, ang
laht ng filipino, cung nacacasalubong ang isng sacerdote ay
nagpupugay, iniluluhd ang isng pa sa lp at hinahagcn ang camy
ng pr."Datapua, gayn, ang idinugtngan gawa nnyo lman,
inalis nnyo an salcot an "sombrero de castorillo", na nalalgay
nnyo nacakilin sa ibabaw nan nyo lo, para hwac masisra ang
sclay nan nyon bhoc! Hsto na sabihin nnyo: Magandanaraw,
"amon"! at may man palalo, na man "estudiantillos de poco latin", na
dahil sila naaral sa Manila sa Europa, acala na nla mayron na sila
catuwiran makicmay sla sa min, sa lugar na sla mahahlic nan
cmay sa amin ...Ah! madli na darsin an paghuhcom, matatpos an
mndo, maram man snto an huhla nto ulan nan poy, bto, sca
bo, para parusahan an capalaluan nnyo!"
Phin 263At bago niy iniaral sa byang huag tulran ang gayng
mga "salvaje", cung d bagcs pang lumay at casusutan ang gayng
mga to, sa pagc't sil'y pwang mga "excomulgado."
"Din-guin ninyo an sabi nan man "santos concillos!"anya
"Cun nasasalbun nan san indio sa calle an san cura, itutn-go an lo,
ihahnda an cnyan lilo, at nan an amon ay cumapt don; pcca
nacacabayo capuwa, an cura saca an indio, pacca gyon, hihinto an
indio, mapupgay nan salcot sombrero nan boon glan; sa
catapsan, cun an indio nacacabyo at nadlalcat an cura, ibis sa
cabayo an indio at hind sascay li hngan hnd nasasbi sa cnya nan
cura slon! cun totoo malyo na an cura. Man sabi to ng santos
concillos, at an hind nasusnod, sya maguiguin "excomulgado."
At pagca ang sinasacyn ng is'y isng calabaw?ang tanng
ng isng masuring magsasac sa canyng calapt.
Cung gay'y ... macapagpapatuloy ca!ang isinagt nit na
totoong marnong umbag.
Datapuwa't marami ring nacacatulog nalilibang, bag man
nagsisisigaw ang nagsesermn at cumikiyang magalng; paano'y iyn
ng iyn ang isenesermn sa an mang raw at sa an mang bagay:
nawaln ng cabuluhng magbuntng-hining at magtangistangisan ang
ilng mpagbanal na babae, dahil sa mga casalanan ng mga pusng,
napilitang itiguil nil ang canilng gaw dhil sa wal sino mang sa
canl'y makisap. Si Hermana Put ma'y laban doon ang iniisip.
Nacatulog ng mainam ang isng lalaking nacaup sa canyng tab, na


256
walng n-an'y natumb sa canyng ibabaw, na an pa't nalcot ang canyng
hbito: dinampt ng mabait na matandng babae ang canyng bacy at
guinsing sa chahampas ang lalaking iyn, casabay ng sigaw na:
Ay! lyas, salvaje, hyop, demonio, calabw, so, condenado!
Nagcagul ng dahil dito. Humint ang nagsesermn, itinas ang
mga klay, sa pagtatac niy sa gayng calakng caligaligan. Linnod
ng cagalitan ang salit sa canyang lalamnan, caya't wal siyang
nagaw cung d umatngal at, suntukn ang palababahan ng plpito.
Namnga ang gayng gaw: binitiwan ng matandang babae ang bacy,
nagbubulng at pagcatapos na macapagcruz na macailan, naluhd siya
ng boong cataimtiman.
"Aaah! aaah! ang sarisawa'y!naisigaw ng nagagalit na
sacerdote, na naghalukpkip at naipailng-ilng;sa ganyan baga cun
caya ac nangagaral dito sa iny sa boon umaga, man salvajes! Dito sa
bahy nan Dios cyo naaway at cayo nasasbi nan man salitan
masasma, man walan hya! Aaaah! cayo Phin 264wla nan
iguingalan!....Ito an man gawa nan calibugan at nan hind paglayo sa
calupaan nan panahon ito! Sinasabi co na sa inyo aah!
At ipinatuloy niya ang pagsesermn tungcl sa bagay na it sa
loob ng calahating oras. Humihilic na ang Alcalde, tatangotango na si
Mara Clara sa pagcaantoc, hind na mapaglabanan ng abang dalaga
ang pagtutuc, palibhasa'y wal ng ano mang pintura at ano mang
larawan man lamang na mapagsiyasat sa mapaglibangan. Hind na
nacalingit cay Ibarra ang mga sinasabi at gayn din ang mga pasaring;
ang canyang iniisip ngay'y isang maliit na bahay sa taluctc ng isang
bundc, at doo'y nakikita niyang si Mara Clara'y na na sa halamanan.
Anng masakit sa canya cung doon sa capataga'y gumagapang ang
mga tao sa canilang mga imbing bayan!
Macaalawang ipinatugtg ni Pr Sibyla ang campanilla, nguni't
it'y parang guinagatungan ng cahoy ang apy: palibhasa'y "tercero" si
fray Dmaso'y lal nang pinahab niya ang sermn, Nangangagat-labi
si Fray Sibyla, at ulit-ulit na pinagbubuti niya ang canyng salamn sa
matng "cristal de roca", na guint ang kinacacabitan. Si Fray Manuel
Martn ang tanging tla mandn nakikinig ng bong ligaya, sa pagca't
ngumingiti.
Sa cawacasa'y sinabi ng Dios na siya na, napagal ang nagsesermn
at nanaog sa plpito.
Nangagsiluhd ang lahat upang magpasalamat sa Dios. Kinuscs
ng Alcalde ang canyang mga mata, innat niya ang isang brazo na para
manding nag-iinat, nagbitiw ng isang malalim na "ah"! at naghicab.


257
Ipinagpatuloy ang misa.
Nang cantahn na ni Balbino at ni Chananay ang "Incarnatus est",
ng magasiluhd na ang lahat, at ng magsitung na ang mga sacerdote,
ibinulng ng isang lalaki sa tainga ni Ibarra ang ganit:"Sa
ceremonia ng bendicin ay huwag p cayng llay sa cura, huwag
cayng lulusong sa hcay, huwag cayng lalapit sa bat;
mapapanganyay ang inyng bhay cung di niny ac sundin!".
Nakita ni Ibarrang nawal si Elias sa caramihan, pagcasabi sa
canya ng bagay na iyn.


Phin 265

XXXII.
ANG "CABRIA".
Guinanp ng taong naninilw ang canyng pangac: hind isng
madaling wariing "cbria" (pangbab pangtaas ng an mang bgay na
mabigt) ang itinay sa ibbaw ng nacabucs na hcay upang ibab
roon ang lubhng malaking batng "granito"; hind ang panukalang
"trpode" (tatlng tungcng calng mga mahahabang cahoy) ni or
Juan, upang ibitin sa dlo niy ang isng "polea," yao'y mahigut, yao'y
bucd sa isng mquina'y isng pamuti, nguni't isng dakl at
nacahahangang pamti.
Sa ibbaw ng walng metro ang tas ay ntatay ron ang totong
magul at mahrap na lirping mga "andamlo": apat na malalaking
choy na nacaban sa lp ang siyng mga pinacahalgui, na
nagcacacabitcabit sa pamamag-itan ng mga malalakng cahab ang
pahalng, na nagcacacabit cabit namn sa pamamag-tan ng malalaking
pcong hanggng sa calahat lamang ang nacaban, marahil sa pagc't
aalisin din lamang agad ang bagay na iyn, ay ng magaang na
mapagcals-cals. Ang malPhin 266alaking mga lubid na nacabitin


258
sa laht ng mga panig, ang siyng nacapagbbigay anyng catibyan at
cadakilan ng caboang nacocoronahan don sa itas ng mga
banderang may sarisaring clay; manga gallardete na nagsisiwagaywy
at lubhng malalakng mga guirnaldang bulaclc at mga dahong
totong nacalulugod panoorin.
Doon sa caitaasan, sa lilim ng mga anino ng mga malalaking
choy, ng mga guirnalda at ng mga bandera, nacabiting ang tl ay mga
lbid at mga ganchong bcal, ang isng pagclakilakng "polea" na may
tatlng "rueda," at sa mga nagniningning na taguiliran nito'y nacasult
at nacasacy ang tatlng lbid na ll pa mandng malalaki cay sa mga
ib, at nacabitin sa tatlng pagslalaking mga lbid na it ang isng
pagclakilaking "sillar" na bu na may hucay sa dcong guitn, na cung
itm sa cpuw gang ng isng btong capapatungang na sa illim na
ng hcay, siyang maguiguing gang na lang pagllagyan ng
casaysayang casalucuyan, ng mga pmahayagan, ng mga casulatan, ng
mga salapi, ng mga medalla at ib pa, at ng maibalit ang mga bagay na
iyn sa mga tong mabubuhay sa chulihulihang panahn. Nagmumul
ang mga malalakng lbid na it sa itas na patung sa ibab, at
nasusulot sa is pang "poleang" malaki ring nacagpos sa paanan ng
"aparatong" iyn, at ang dcong dlo ng mga lbid na iy'y nacabilibid
sa "cilindro" ng isng "torno", na nacapac sa lp ng malalaking
choy. Ang tornong it, na napagagalaw sa pamamag-itan ng
"dalawng manubrio" ay nagdragdag sa lacs ng tao ng macasandaang
ibayo, dahil sa nagcaca-cam-camng mga ruedang may ngipin, bag
man ang nasusunduang lacs ay naguiguing cabawasn namn sa
catulnan.
Tingnn p niny,ang sabi ng taong nannilaw samantalang
pinipihit ang "manubrio;"tingnn p niny, or Juan, cung di sa lacs
co lamang ay laking naittaas at naibbab ang calakilakihang bat....
Npaca buti ang pagcacaany-any, na yon sa maibigan co'y aking
naittaas naibbab ng is ng isng dl, at ng magaw ng bong caal-
wanan ng isng tong nasasailalim ng hcay ang paglalapat ng
dalawng bat, samantalang aking pinangangasiwan bhat dto.
Hind ng mangyayaring d pangguilalasn ni or Juan ang taong
ngumngiti ng anyng totong cacaib. Nangag-uusap-usapan ang mga
nannood, at canilng pinupuri ang lalaking naninilaw.
Sino p b ang nagtr sa iny ng "maquinaria?"ang tanng
sa cany ni or Juan.
Ang aking am, ang aking nasirang am!ang sagt na
casaby ang canyng cacatuwng ngit.
At sa inyng am?...


259
Si Don Saturnino, ang nn ni Don Crisstomo.
Hind co nalalamang si Don Saturnino'y....
Oh! maraming bagay ang canyang nalalaman! Hind lmang
mainam mamal at ibinibilad sa araw ang canyang mga trabajador;
bucd sa roo'y marunong pumcaw sa natutulog, at magpatulog sa
naguiguising. Darating ang panahng iny ring makikita cung an ang
itinur sa akin ng aking am,makikita rin p niny!
At ngumingit ang lalakng nannilaw, nguni't sa isng cacatuwang
any.
Phin 267Sa ibabw ng isng masang natatacpan nang isng
"lapz" (pangladlad sa mga dingding pangtakip sa mga mesa) na
galing sa Persia'y nacalagy roon ang cawangis ng hihip na tingg, at
ang mga bagay na iingatan sa pinacalibingang iyn: isng caja na ang
mga pinacadingding ay macacapal na cristal ang siyang paglalagyan ng
pinacabangcy na iyng hind mabubulc ng isang panahn at siyng
caliligpitan ng mga macapagpapaalaala sa mga tao sa haharapng
panahn ng mga bagay na ucol sa isng panahng nacaraan na. It ang
ibinbulong ng filsofo Tasio na doroon naglalacadlacad.
Marahil isng raw, pagca ang gawang nagpapasimul ngayn
ng pagsilang sa maliwanag ay cung matand na at maguib dahil sa
ilng mga sacunng sa cany'y nagdaan, cung magcabihira'y dahil sa
mga pagpapagpg (paglindol) ng Naturaleza, cung magcabihira'y dahil
sa mapagwasac na camay ng tao, at sumibl sa ibabaw ng mga
casangcapan ng guibng it ang dam at baguing; at pagcatapos, cung
pugnawin na ng panahn ang dam, ang baguing at ang mga sirng
casangcapan ng bahay na it, at catcatin sa mga dahon ng Casaysayan
(Historia) ang sa cany'y gunit, at gayn din ang mga gumaw sa
cany, na malaon ng panahng nawal sa alaala ng mga tao: marahil,
cung napalibing na nawala na ang mga lahing casama ng mga
pinacabalt ng lp, sa is lamang pagcacataon, cung pasilangin ang
tilamsc ng apy sa batng matigs ng pico ng sino mang manghuhucay
ng mina, mangyayaring masunduan sa sinapupunan ng malakng bat
ang mga talinghag at mga lihim. Marahil ang mga pants ng isng
nacing dito'y tumir'y mangagsisicap, na gaya naman ng pagsisicap
ngayn ng mga "egiptlogo" (ang mga malulugdin sa mga bagay na na
sa Egipto) sa nangatirng bagay ng isng dakilang "civilizaciong"
nagpagal sa pagsisiyasat ng walng hanggan, at hind sinapantahang sa
canya'y babab ang isng pagcahabhabang gabi. Marahil sabihin ng
isng paham na "profesor" (tagapagtur) sa canyng mga alagd, na
may lim hanggang pitng taon, sa isang wicang siyang sinasalita ng
laht ng mga tao;"Mga guinoo! Pagcatapos na matingnn at


260
mapagsiyasat ng boong catiyagaan ang mga bagay na nasumpungan sa ilalim
nitng ating lup, pagcatapos na mausis ang cahulugn ng ilng mga
tand, at pagcatapos na maihulog sa wica natin ang ilng mga salit,
masasapantah nating walang an mang tacot na magcamal, na
nauucol ang mga bagay na iyon sa panahn nang cahunghangan nang
tao, sa madilim na panahng caraniwan nating tawaguing panaguinip
nang isip. Tunay nga, mga guinoo; sucat na ang sabihin sa iny, upang
mapagcurcur ninyo cung gaano ang cahangalan ng mga
cannonunuan natin, na ang tumira rito'y hind Phin 268lamang
cumikilala pa sil ng mga hari, cung di upang macapagpasiy sil ng
an mang bagay na nauucol sa pamamahal sa canilng sariling bayan,
kinacailangan pa nilng dumal sa cabilang dulo ng daigdg, na ano pa't
masasabi nating sila'y catulad ng isng catawang upang gumalw ay
kinacailangang magtanng sa canyng ulo, na na sa cablang ibayo ng
Sanglibutn, marahil sa mga lupaing itinatag ngayn ng mga alon.
Itong di mandin mapaniniwalaang cahidwaan ng sip, cahi't acalain
ninyng hindi sucat mangyari, inyng kilalaning gayn nga cung
didildilihin ang calagayan ng mga kinapal na iyng bahagy na lamang
nangangahas acng tawaguing tao! Ng mga caunanahang panahng
iyn, ang mga kinapal na ito'y nakipag-uusap pa (ganit marahil ang
canilng boong acal) sa Lumikh sa canil, sa pagca't sil'y may mga
kinikillang mga Ministro (kinacatawan) ng Lumikh iyn, mga
kinapal na iba cay sa mga ib na canilng sa tuwi na'y pinangangalanan
ng mga talinghagang letrang M. R. P. Fr., na sa pagbibigay cahulugan
sa mga letrang ito'y hind nangagcacaisa ang ating mga marurunong.
Alinsunod sa pangcaraniwang profesor ng mga wic, sa pagca't wal
cung d sasandaan lamang ang mga profesor ng mga wicang malak ang
caculangan na siyang gamit ng nacaraang panahn, marahil "Muy Rico
Propietario" daw ang cahulugan ng M. R. P., sa pagca't may pagca
pangalawang Dios ang mga Ministrong it, mga cbanalbanalan mga
cgaling galingang mananalumpat, mga carunong-dunungan, at bag
man totong malak ang canilng capangyarihan at sa canila'y
pagcaaalang-alang, cailan ma'y hindi sil gumagaw ng cahi't
babahagyang capaslangan, bagay na nagpapatibay sa akin ng
paniniwala sa aking sapantahang hind cawangis ang canilang pagcatao
sa pagcatao ng ib. At cung hind maguing casucatan it upang
mapapagtibay ang aking panucal may natitir pang isng catuwirang
hind sinasalansang nino man at bawa't raw na nagdaraa'y lal at
lalng nagttumibay, na pinapananaog ng mga talinghagang kinapal na
iyn ang Dios sa ibbaw ng lup, sabihin lamang nil ang ilang wic,
na hind nasasalita ng Dios cung d sa pamamag-itan ng canilang bibig,
at ang Dios na iy'y canilng kinacain, iniinm nil ang canyng dug
at madalas na ipinacacain nil naman sa mga tong caraniwan."


261
Ito'y iba pang mga bagay ang inilalagay ng hindi mapaniwalang filsofo sa
bibg ng mga may bulc na pusong mga tao sa panahng sasapit.
Marahil mag-camali ang matandang Tasio, bagay na hind nga totoong
malay nguni't pag-balican natin ang ating sinasaysay. Inihahanda
ngayn ang pagcaing masarp sa mga kioskong kinakitaan natin
camacalawa sa maestro at sa mga alagd. Gayn, ma'y sa mesang
hand sa mga bata'y wala is man lamang botella ng alac, Phin
269nguni't ang cahalili nama'y ang lalong sumasaganang ang mga
bunga ng cahoy. Sa lilim ng blag na siyang naghuhugpng sa
dalawng kiosko'y naroroon ang mga upuan ng mga msico, at sac
isng mesang nalalaganapan ng mga matams, ng mga "cosfitura", ng
mga frasc ng tubig na nacocoronahan ng mga dahon at mga bulaclac
na inihahand sa mauhaw na mga taong dadalo ron.
Nagpatay ang maestro ng escuela ng mga palosebo, ng mga
lucshan at nagpabitin ng mga cawali't mga palayoc na iniuucol sa
catuwatuwang mga lar. Nangaglluponlpon sa lilim ng mga choy
sa ilalim ng balag ang caramihang taong masasayng mga clay ang
damit na bihs, at sila'y nangagsisitacas sa maningning na raw.
Nangagsisipanhc ang mga bat sa mga sang ng mga cahoy sa
ibbaw ng mga bat, sa pagcaibig nilng makitang magaling ang
"ceremonia", at sa gay'y narurugtungan nil ang cababaan ng canilang
taas; minmasdan nil ng boong pananaghil ang mga batang
pumpasoc sa escuelang mallinis at magalng ang pananamt na
nangaroron sa lugar na sa canila'y laan. Malakng di ano lamang ang
galc ng mga maggulang; baga man sila'y abng mga tagabukid, sa
pagca't mapapanod nilng cumcain ang canilng mga anac sa mesang
natatacpan ng maputing mantel, na halos mawawangis sa Cura at sa
Alcalde. Sucat na ang pag-isipin ang mga bagay na iyn upang huwag
magdamdam gutom, at ang gayng pangyayari'y pagsasabisabihanan
ng salinsaling maguiguing tao sa ibbaw ng lup.
Hind nalao't narinig ang malayong mga tinig ng msical ang
nangunguna'y isng pulutng ng sarisaring tao, na ang bumbuo'y
taglay ang laht ng mga glang at taglay ng pananamt ang laht ng
mga clay. Nabalisa ang lalaking naninilaw at siniyasat ang boong
"aparato" niy ng isng sulyap. Sinusundn ang canyng mat at
hinihiwatigan ang laht niyng mga kilos ng isng mapag-usisang
tagabkid: yao'y si Elias na dumal rin doo't ng panoorin ang
"ceremonia"; halos hind siy makilala dahil sa canyng salact at sa
any ng canyng pananamit. Pinagpilitan niyng siya'y mapalagay sa
lalong magalng na lugar, halos sa siping ng torno, sa pampang ng
hcay.
Casama ng msicang dumating ang Alcalde, ang mga
nammunong guinoo sa bayan, ang mga fraile at ang mga castilang


262
may mga catungculan, liban na lamang cay Par Dmaso. Causap ni Ibarra ang
Alcalde, na canyng totoong naguing caibigan, mul ng canyang
handugan siya ng ilang maaayos na pagpuri, dahil sa canyang mga
condecoracin at mga banda: ang malaking hilig sa pagcamahal na tao
ang siyang panghina ng loob ng marilag na Alcalde. Casama si
capitang Tiago, ang alfrez at ilang mayayaman, ng maningning na
cawan Phin 270ng mga dalagang may dalang payng na sutl.
Sumsunod si Pr Salvi na walang kib at anyng nag-iisipisip, na
gaya ng dating canyang ugali.
Umasa p cay sa aking tlong cailn ma't ucol sa isng
mabuting gaw,ang sabi ng Alcalde cay Ibarra;ibibigay co sa iny
ang laht ninyng cacailanganin, pabibigyan co cay cay sa ib.
Samantalang sil'y napapalapt, nararamdaman ng binatang
tumatahip ang canyng ps. Hind niy sinasadya'y tinungo ng
canyng mga mat ang cacaibng mga andamio na doo'y nacatay;
nakita niyng sa cany'y yumuyucod ng boong galang ang lalaking
naninilaw at siya'y tinitigang sandal. Pinagtakhan niy ang
pagcasumpng doon cay Elas, na sa pamamag-itan ng isng
macahulugang kirp ay ipinaunaw sa canyng alalahanin ang sa
cany'y sinabi sa simbahan.
Isinuot ng cura ang mga pananamt ng pagcacaserdote at
pinasimulaan ang "ceremonia": tangan ng sacristan mayor na bulg ang
isng mat, ang libro, at tangan naman ang isng monagulilo ang
pangwisic at lalagyan ng tubig na bendita. Na sa paliguid ang mga ib,
nacatay at pawang nacapugay, napacalaki ang canilng catahimican,
na an pa't baga man ang pagbasa'y mahin napagwawaring
nanginging ang voces ni Pri Salvi.
Samantala'y inilagy sa cajang cristal ang lahat ng bagay na doo'y
ilalaman, gaya bag ng mga sulat camay, mga pamahayagan, mga
medalla, mga salapi at ib pa, at ang lahat ng iyo'y isinuot sa parang
hihip na tingg at inihinang na magalng ang takip.
Guinoong Ibarra, ibig p ba ninyng ipasoc ang caja sa dapat
calagyan? Hinihintay ng Cura!ang inianas ng Alcalde sa tainga ng
binat.
Malaking totoo p ang aking pagcaibig,ng isinagt ni
Ibarra,ngunit cung magcagay'y cacamcamin co ang nacauunlac na
tungculing iyan sa guinoong Escribano; ang guinoong Escribano ang
siyang marapat magpatotoo ng guinagawang it!
Kinuha ng Escribano ang cajang iyn, nanaog sa hagdanang
nalalatagan ng alfombra na patungo sa hcay, at inilagay ng


263
cadakilaang marapat sa gang ng bat. Ng magcagayo'y dinampt ng cura ang
"hisopo" at winiligan ang bat ng tubig sa bendita.
Dumatng ang sandalng dapat na maglagy ang bawa't is ng
isang cucharang "lechada" sa ibbaw ng sillar na nacalagy sa hcay at
ng lumpat na magalng at cumapit ang isng manggagaling sa itaas.
Inihandg ni Ibarra sa Alcalde ang isng cucharang albail, na sa
malapad na dahong pilac niy'y nacaukit ang bilang ng araw na iyn:
nguni't nagtalumPhin 271pat muna ng wicang castil ang mahal na
Alcalde.
"Mga taga San Diego!"anya sa salitng cagalanggalang:May
capurihn camng siyang mangulo sa isng "ceremonia", na ang
cahalagaha'y matatant na niny cahi't hind co sabihin. Itinatatag ang
isng escuela; ang escuela'y siyang patuunan ng pamamayan, ang
escuela'y siyng aclat na kinatatalaan ng icagagaling ng mga bayan sa
panahng sasapit! Ipakita ninyo sa amin ang escuela ng isng bayan at
sasabihin namin sa iny cung an ang bayang iyan."
"Mga taga San Diego! Pasalamatan niny ang Dios na sa iny'y
nagbigay ng mga banal na sacerdote, at ang Pamahalaan ng Inang
Bayang naglalaganap na di napapagal ng "civilisacin" sa masaganang
mga pulng it, na inaampn ng canyng maluwalhating balabal!
Purihin niny ang Dios na nagdal sa iny rito nitng mga
mapagpacumbabng mga sacerdote, na sa iny'y nanggbibigay
liwanag at nagtutur sa iny ng wic ng Dios! Purihin niny ang
Pamahalaang gumaw, gumagaw at gagaw ng mga pagpapacahirap
sa icagagalng niny at sa icagagaling ng inyng mga anc!"
"At ngayng benebendita ang unang bat nitng lubhng
macahulugang bahay, cam, Alcalde Mayor nitng lalawigan, sa
pangalan ng dakilang Har, na ingatan naw ng Dios, ng Har sa mga
Espaa, sa pangalan ng maluningning na Pamahalaang castl at sa
ilalim ng pagtatangkilik ng canyng walng bahid at cailn ma'y
mapagdiwang na bandera, binibigyan namin ng dakilang cahulugan ang
guinawang it at sinimulaan namin ang paggaw ng escuelahang it."
"Mga taga San Diego, mabuhay ang Har! Mabuhay ang Espaa!
mangabuhay ang mga fraile! Mabuhay ang Religin catlica!"
Mabuhay! mabuhay!ang isinagt ng maraming voces,
mabuhay ang guinoong Alcalde!
It'y nanaog, pagcatapos, ng boong cahinhinang madakil,
casabay ng mga tinig ng msicang nagpasimul ng pagtugtg; naglagy


264
ng ilng cucharang lechada sa ibabaw ng bat, at catulad din ng madakilang
cahnhinang gaya ng siya'y pumanhc.
Nangagpacpacan ang mga nangangatungculan sa pamahalaan.
Iniabt ni Ibarra ang is pang cucharang plac sa Cura, na ng
macatitig na sumandal sa cany'y marahang nanaog. Ng na sa calahat
na ng hagdana'y tumingal upang tingnan ang nabibiting batng
nacatali sa matitibay na mga lbid, datapuwa't ang pagtinging yao'y
sandalng sandal lmang at nagpatuloy ng pananaog. Gumaw rn siy
ng gaya ng guinaw ng Alcalde, nguni't ngayo'y lalng marami ang
nangagsipacpc: nakisama sa pagpacpc ang mga fraile at si capitang
Tiago.
Phin 272Tila mandin humahanap si Pr Salv ng mapagbigyn
ng cuchara; tiningnan niy si Mara Clara at anak'y nag-aalinlangan;
ngun't nagbago ng panucal at ang guinawa'y sa escribano niy
ibinigy. Ito'y sa pagbibigy loob, lumapt cay Mara Clara, datapuwa't
ito'y tumangguing ngumingiti. Nagsnodsunod nanaog ang mga fraile,
ang mga empleyado at ang alfrez. Hind nalimutan si capitang Tiago.
Si Ibarra na lamang ang culang at ipag-uutos na sana sa nannilaw
na taong pababain na ang bat, ng maalaala ng cura ang binat, na
pinagsabihan ng anyng nagbibir at taglay ang pambabw na sa
cany'y pagpapalagay na catotong tunay:
Hind p ba issaloc niny ang iny namang cuchara,
guinoong Ibarra?
Cung magcagayo'y aking gagagarn si Juan Palomo ac ang
nagluluto't ac rin ang cumacain!ang isinagt nit ng gayn din any
ng pananalit.
Lacad na cay!anang Alcalde sa cany, saca siy marahang
itinulac;cung hind, mag-uutos acong huwag pababan ang bat at
matitir tayo rito hanggang sa caarawn ng paghuhucm.
Napilitan si Ibarrang tumalim dahil sa ganitng cakilakilabot na
bl. Hinalinhan niya ang maliit na cucharang plac ng isng malakng
cucharang bacal, bagay na nagpangiti sa ilng mga tao, at mapayapang
lumacad. Tinitingnan ng naninilaw na tao ang banging na sa tabi ng
canyng mga paa.
Pagcatapos na matingnan ng mabilis ni Ibarra ang nacabiting sillar
sa tabi ng canyng lo, si Elas at ang lalaking naninilaw, nagsalit siy
cay or Juan, na ang canyang voces ay nanginginig ng caunt:


265
Ibigy p niny sa akin iyang timb at ihanap niny ac sa itaas ng
ibng cuchara!
Napag-is ang binat. Hind na siya minamasdan ni Elas; ang mga
mat nito'y nacapac sa lalaking naninilaw, na nacadungaw sa hcay at
sinusundan ang mga kilos ng binat.
Nririnig ang ingay na guinagaw ng cuchara sa paghal ng
pinagsamang buhangin at apog na nakikisaliw sa hugong ng mahinang
pagsasalita ng mga cawan ng gobierno na pinupuri ang Alcalde dahil
sa canyang talumpat.
Caringatdingat ay bumugs ang isang lagapac; umilandng ang
poleang (cal) nacatal sa pn ng cbris, at saca sumund ang terno na
humahamps sa aparatong tulad sa isng panghataw: nangagsigalaw
ang mga malalakng choy, lumipd ang mga gapos at sa isng kisp
mat'y nlugsong laht, na casabay ang kakilakilabot na ugong
Sumilakb ang isng alapaap na alikabk; pinuspos Phin 273ang
alang-alang ng isng sigaw sa panghihilacbt ng libolibong voces.
Tumacas at nangagsitacb halos ang laht, babahagy na ang
nangagmadalng lumsong sa hcay. Si Mara Clara at si Pr Salv ang
nangagsipanatili lamang sa canilng kinlalagyan, sa pagca't hind sil
mangacagalw, nangamumul at hind mangapagsalit.

Nang mapawi-pawi na ang sumilacbng alicabc, nakita nilng
nacatayo si Ibarra sa guitna ng mga cahabaan, mga cawayan,
malalaking mga lbid, sa pag-itan ng torno at ng malaking bat, na sa
pagbab ng gayng cabils, ang laht ay ipinagpag at pinis. Tangan pa


266
sa camy ng binata ang cuchara at canyng minmasdan ng mga matng gult
ang bangcy ng isng taong nacatimbuang sa canyng paann, na halos
nalilibing sa guitn ng mga cahabaan.
Hindi p ba cay namatay? Buhy pa ba cay? Alang-alang
sa Dios, magsalita p cayo!ang sabi ng ilang mga empleadong
punong-puno ng tacot at pagmamalasakit.
Himala! himala!ang isinisigw ng iln.
Hali cay at inyng alisin sa pagca dangan ang bangcay ng
sawng palad na it!ani Ibarrang anaki'y nguising sa isng
pagcacatulog.
Ng marinig ang canyng voces, naramdaman ni Mara Clarang
pnapanawan siy ng lacs, hanggng siy'y ntimbuang sa mga camy
ng canyng mga catotong babae.
Malakng caguluhn ang naghahar: sabay-sabay na
nangagsasalit, nangagcumpscumps ang mga camy,
nangagtatacbuhan sa magcabicabil, nangahhambal na laht.
Sino ba ang namatay? Buhy pa ba?ang mga tanng ng
alferez.
Canilng nakilalang ang lalaking naninilaw na nacatay sa tabi ng
torno ang siyng bangcay.
Pag-usiguin sa harp ng mga tribunal ng Justicia ang "maestro
de obras" (ang namamatnugot sa gaw)!ang siyang unang nasabi ng
Alcalde.
Canilng siniyasat ang calagayan ng bangcy, tinutp nil ang
dibdib, datapuwa't hindi na tumitibc ang ps. Inabot siy ng hamps
sa lo at nilalbasn ng dug ang dalawng btas ng ilng, ang bibg at
ang mga tainga. Canilng nakita sa canyng liig ang mga bacs na
cacaib: apat na malalalim na lub sa isng dco at is sa cabilng
dco, bag man it'y may calakhn: sino mang macakita niy'y
wiwicaing sinacl siy ng sipit na bcal.
Binabati ng boong galc ng mga sacerdote ang binata at pinipisil
nil ang canyng mga camy. Ganit ang sabing nagcacang-iiyac ng
franciscanong may Phin 274mapagpacumbabang any na siyang
umeespiritu santo cay Pri Dmaso.
Banal ang Dios, magaling ang Dios!
Pagca nadidilidili cong bahagy lamang ang panahng pag-itan
mul ng ac'y mpalagay sa lugar na iynang sabi ng is sa mga


267
empleado cay Ibarra,nac! cung ac ang naguing cahulihulihan sa laht,
Jess!
Naninindig ang aking mga buhc!anang isng pawin at
bahagy na ang buhc.
At mabuti't sa iny nangyari ang bagay na iyan at hindi sa
akin!ang ibinubulng ng isng matandng lalaking nanginginig pa.
Don Pascual!ang biglang sinabing malacs ng ilng mga
castl.
Mga guinoo, gayn ang sabi co, sa pagca't hind namaty ang
guinoong it; cung sa aki'y hind man ac napis, mamamatay rin ac
pagcatapos, madilidili co lamang ang bagay na iyn.
Datapuwa't malay na si Ibarra, at canyang pinag-uusisa ang
calagayan ni Mara Clara.
Hind dapat maguing cadahilanan ang bagay na it upang hind
mtuloy ang fiesta, guinoong Ibarra!anang Alcalde;purihin natin
ang Dios! Hindi sacerdote at hind man lamang castil ang namatay!
Kinacailangan nating ipagdiwang ang pagcaligtas p niny! An cay
ang mangyayari sa iny cung nadag-anan cay ng bat!
Para manding nakikinikinita na, nakikinikinita na!ang
isinisigw ng escribano;sinasabi co na! hind masigl ang paglusong
sa hcay ni guinoong Ibarra, Nakikita co na!
Isang "Indio" naman lamang ang siyng namaty!
Ipagpatuloy ang fiesta! Msica! hind mabubuhay ng
capanglawan ang namatay! Capitan, gagawin dito ang pagsisiyasat!...
Pumarito ang directorcillo!.... Piitin ang "maestro de obras"!
Ipangw siy!
Ipangw! Eh! msica! msica! Ipangw ang maestrillo!
Guinoong Alcalde,ang itinutol ng boong catigasan ng loob ni
Ibarra;cung hindi macabubuhay sa namatay ang capanglawan, lal
ng hindi macabubuhay ang pagcabilangg ng isng tao, na hindi pa
natin nalalaman cung may sala siy wal. Nannagot p ac sa
canyng calagayan at hinihing cong pawal-an siy, sa mga araw na it
man lamang.
Sang-ayon! sang-ayon! nguni't huwag na lamang siy uul!


268
Sarisarng mga salisalitaan ang lumilibot. Pinaniniwalaan ng isng himal
Phin 275ang nangyaring iyn. Gayn ma'y tila mandin hind totong
natutuw si Pr Salvi sa himalng sinasapantahang guinaw ng isng
santo ng canyng capisanan at ng canyng pinganangasiwaang bayan.
Hind nagculang ng nagdagdag na canyng nakitang lumusong sa
hcay ang isng nacasuot ng pananamt na itimng catulad ng sa mga
franciscano. Hind ng mapag-aalnlanganan: si San Diego ang nanaog
na iyn. Napagtant rin namng nakinig ng misa si Ibarra, at ang
lalakng nannilaw ay hind; ito'y maliwanag na cawangis ng sicat ng
raw.
Nakita mo na? ayaw cang magsisimb,anang isng ina sa
canyng anaccung d cata napal upang icaw ay aking pilitin,
ngay'y pasasatribunal cang nacalulan sa cangga na gaya naman niyan!
At siy ng naman: hatid sa tribunal na ncabalot sa isng banig
ang lalaking nannilaw ang canyng bangcay.
Umuwing patacb sa canyng bhay si Ibarra upang magbihis.
Masamng pasimul, hm!ang sinabi ng matandng Tasio na
doo'y lumalay.


Phin 276

XXXIII.
LAYANG-CAISIPAN.
Nagtatapos na si Ibarra ng paghuhusay ng catawn ng sa cany'y
ipagbigay alam ng isng allang lalakng may isng lalakng tagabukid
na nagttanong cung siy'y naroroon.
Sa pagsasapantah niyng marahil ang nagtatanng ay isa sa
canyng mga casama sa bukid, ipinagutos niyng papasukin ang taong


269
iyn sa canyng "despacho", silid na araln, ligpitan ng mga aclt at laboratorio
qumico tloy.
Nguni't sinadya mandin upang siy'y lubhang mangguilals, ang
nasumpungan niya'y ang mabalasic at matalinghagang any ni Elias.
Iniligtas niny ang aking bhayang sinabi nit sa wicang
tagalog, dahil sa pagcamasid niya sa kilos ni Ibarra;binayaran co ng
caunt ang aking utang at wal ng cayng sucat kilalaning utang na
loob sa akin, tumbalc, ac ang ma'y kinikilalang utang na loob.
Naparito p ac't ng makiusap sa iny tungcl sa isng bagay.
Magsalita p cay!ang sagt ng binat sa wicang tagalog
din, taglay ang pangguiguilals sa mabalasic na any ng tagabukid na
iyn.
Sandaling tinitigan ni Elas ang mga mat ni Ibarra, at nagpatuloy
ng pananalita:
Sacali't ibiguin ng justicia ng mga taong liwanaguin ang
talinghagang it, ipinamamanhic co p sa inyong huwag ninyng
sasabihin canino man ang tagubiling sinabi co sa iny sa simbahan.
Huwag p cayng mabahala,ang isinagt ng binat sa isng
anyn nagpapakilala ng sama ng loob;talastas cong cay'y pinag-
uusig, datapuwa't ac'y hind marunong magcanul canino man.
Phin 277Oh, hind dahil sa akin, hind dahil sa akin!ang
madalng isinagt ni Elas, na nagpapahalat ng caalaban ng loob at
pagcahind maalam magpacababit'y dahil p sa iny: wal caunt
mang tacot ac sa mga tao.
Nragdagn ang pangguiguilalas ng binat: bago ang any ng
pananalit nang tagabukid ng iyng ng unang daco'y piloto, at tila
mandin hind agpang sa canyang anyo at gayn din sa canyang
pamumuhay.
An p ba ang ibig ninyng sabihin?ang tanng sa lalaking
talinghagang iyn, na pinagsisiyasat ng canyang paningin.
Ang pananalit co po'y hind palaisipan, pinagsisicapan cong
magsabi ng maliwanag. Sa icapapanatag p niny kinacailangang
sapantahain ng inyng mga caaway na cay'y hind nag-aalap-ap at
palagay ang loob niny:
Umudlt si Ibarra.
Ang aking mga caaway? May mga caaway ba ac?


270
May caaway p tayong laht, guinoo, mul sa lalong maliit na hayop
hanggang sa tao, mul sa lalong dukh hanggang sa lalong mayaman at
macapangyarihan! Ang pagcacaroon ng caaway ang siyang talagang
cautusan ng buhay!
Walang imc na tinitigan ni Ibarra si Elas.
Cay po'y hind piloto at hind cay tagabukid!ang canyng
ibinulng.
May mga caaway p cay sa mga matataas at mababang tao,
ang ipinagpatuloy ni Elas na hind pinansn ang mga sinalit ng
binat;nais p ninyng ituly ang isng panucalang dakil, may
pinagdaanan p cay, nagcaroon ng mga caaway ang inyng nunong
lalaki at ang inyng am, sil'y may mga kinahiligan ng ps, at sa
pamumuhay hind ang mga tampalasa't masasamang tao ang lalong
nacapupucaw ng maalab na mga pagtatanm ng galit, cung hind ang
mga taong may malilinis na calooban.
Nakikilala p ba niny ang aking mga caaway?
Hind sumagt pagdaca si Elas, at ang guinawa'y naglininglining.
Nakikilala co ang is, iyng namaty,ang isinagt.
Napagtalastas co cagabng may isng bagay na canilng inaacalang
laban po sa iny, dahil sa ilng mga salitang canyang isinagt sa isng
lalaking hind co kilal na nawal sa cadiliman. "Hind it cacanin ng
mga isdng catulad ng canyng am: makikita p niny bcas",
anya,Ang mga salitng it'y siyang nacahicayat sa aking
pagdidilidili, hind lamang sa taglay na canyang cahulugan, cung hind
sa taong nagsalit, na niyng araw pa'y nagcusang humarp sa "maestro
de obras" at canyang sinabi ang canyng hangad na siy na ang
mamamatnugot ng mga gawain sa paglalagy ng unang bat, na hind
humingi ng malakng bayad, at Phin 278ipinagbabansag ang
malalakng canyng mga caalaman. Wal acng pagsaligang casucatan
upang masapantal co ang canyng masamang calooban, nguni't may
isng cauntng bagay na nagsasabi sa aking ang mga sapantah co'y
catotohanan, at dahil dito'y aking hinirang upang cay'y pagbilinan, ang
isng sandal at isng calagayang ucol at angcp upang cay po'y
huwag macapagtatanng sa akin. Ang mga ibng nangyari'y nakita na
p niny.
Malaon nang hind nagsasalit si Elas, at gayn ma'y hind
sumasagt at hind pa nagsasalit ng an man si Ibarra. Siy'y
naggugunamgunam.


271
Dinaramdam co na ang taong iya'y namatay!ang sa cawacasa'y nasabi
niy;marahil sa cany'y may napag-usis pang caunting mga bagay!
Cung siy'y nabhay marahil siy'y nacawal sa nangingnig na
camy ng bulg na justicia ng tao. Hinatulan siy ng Dios, pinatay siy
ng Dios, ang Dios ang siyng tanging humucm sa cany!
Minasdng sandal ni Crisstomo ang lalakng nagsasalita sa
cany ng gayn, at canyng nakita ang mga batibot na mga braso nit,
na punng-pun ng mga pas at malalakng bugbg.
Cay p ba'y nananampalataya naman sa mga himal?ang
sinabing ngumingit;tingnan p niny ang himalng sinasabi ng
bayan!
Cung nananampalataya p ac sa mga himala'y hind ac
mananampalataya sa Dios: sasampalataya ac sa isng taong naguing
dios, sasampalataya acng tunay ngang linalang ng tao ang Dios
alinsunod sa canyng larawan at calagayan; datapawa't
sumasampalataya ac sa Cany; hind miminsang nramdaman co ang
canyng camy. Nang lumulugso na ang laht, na ano pa't nanganganib
malipol ang laht ng nangaroroon sa lugar na iyn, ac, ac ang
pumiguil sa tampalasan, lumagay ac sa canyng tab; siya ang
nasugatan at aco'y nacaligts at hind nasactn.
Cay? sa macatuwid pala'y cay?...
Op! hinawacan co siy ng nag-iibig ng tumacas, pagcatapos
na mapasimulan niy ang gawang pangpahamac; nakita co ang
caniyng pananampalasan. Sinasabi co p sa iny; ang Dios na ng p
lamang ang siyng tanging maguing hucm sa mga tao, siy na ng
lamang ang tanging magcaroon ng capangyarihan sa bhay; na cailan
ma'y huwag isiping siy'y halinhan ng tao!
At gayn man ngayon po'y cayo'y....
Hind p!ang isinalabat ni Elas, palibhasa'y nahulaan niy
ang tutol, hind nagcacawangis.Pagca hinahatulan ng tao ang ibang
mga tao sa camatayan sa capahamacan ng pagcabuhay magpacailan
man sa hinaharap na panaPhin 279hn, guinagaw ang gayng
paghatol na hind siy lumagay sa panganib, at gumagamit siy ng
lacs ng ibang mga tao upang ganapin ang canyng mga hatol, na sa
laht ng ito'y mangyayaring pawang camalian lihis sa catuwiran.
Datapuwa't ac, sa aking paglalagay sa tampalasan sa gayn ding
panganib na canyng nilaan sa mga ib, nalalakip din ac sa gayon din
capanganiban. Siya'y hind co pinatay, pinabayaan cong patayin siy ng
camy ng Dios.


272
Hind p ba cay sumasampalataya sa pagcacataon?
Pagca nanampalataya sa pagcacatao'y para ring nanmpalataya
sa mga himal; ang nananampalataya sa dalawang bagay na ito'y
naniniwala namang hind nattalos ng Dios ang mga mangyayari sa
panahng sasapit. An ang pagcactaon? Isang bagay na nangyaring
sino ma'y hind nacaaalam ng mangyayar. An ang himal? Isng
casalangsangan, isng pagcacasir-sir ng lacad na tacd sa mga
kinapal. Isng caculangan ng laan sa mangyayari at isng
casalangsangang ang cahuluga'y dalawang malalaking capintasan sa
isip na namamatnubay sa mquina ng daigdig.
Sino p ba cay?ang mulng itinanng ni Ibarra na ma'y
halong tacot;cay p ba'y nag-aral?
Napilitan acng sumampalatayang totoo sa Dios, sa pagca't
pumanaw sa akin ang pananalig sa mga tao,ang isinagt ng piloto, na
an pa't iniwasan ang pagsagt sa tanng.
Ang isip ni Ibarra'y canyng napag-unaw, ang caisipan ng pinag-
uusig na binatang iyn: hind niy kinikilala ang catuwiran ng taong
maglagd ng cahatuln sa canyng mga capuw, tumututol siy laban
sa lacs at cataasan ng calagayan ng mga tanging pulutng na tao sa
ibng mga pulutng.
Datapuwa't kinacailangang sumang-ayon cay sa
pangangailangan ng lalarong timbangang tao, cahi man lubh ang
capintasan at mga caculangan nitang itinutol niy.Cahi't anng
dami ng mga kinacatawn ng Dios sa lupa'y hind mangyayar, sa
macatuwid baga'y hind sinasabi ng boong caliwanagan ang canyng
pasy upang mabigyang cahatulng ang yutayutang mga pagaalit-alt
na ibinabalangcs ng mga hidw nating budh. Nauucol, kinacailangan
sumasacatwirang manacanaca'y humatol ang tao sa canyng mga
capuw.
Tunay ng, datapuwa't ng upang gawn ang cagalingan, hind
ang casam-an; upang sumawat ng lihis at magpabuti, hind ng
macapagwasac, sa pagca't cung hind matuntng sa matuwid ang
canyng mga pasya'y wal siyang capangyarihang mabigyang
cagamutan ang masamng canyng guinaw. Nguni't higuit sa aking
cya ang pagmamatuwirang it,ang canyng idinugtng at binago
ang any ng Phin 280pananalita,at nililibang co po say ngayong
cay'y hinhintay; Huwag p ninyng calimutan ang casasabi co pa sa
iny: may mga caaway cay; magpacabuhay p cay sa icgagaling ng
inyng tinubuang bayan.
At nagpaalam.


273
Cailn co p cay makikita uli?ang tanng ni Ibarra.
Cailan man p't ibiguin niny at cailn mang ma'y magagaw
acng inyng pakikinabangan. May utang pa p ac sa iny.


Phin 281

XXXIV.
ANG PAGCAIN.
Nangagasisicain sa ilalim ng pinamutihang kiosko ang mga mahl
na tao sa lalawigan.
Na sa isng duyo ng mesa ang Alcalde; sa cabilng duyo naman
naroon si Ibarra. Nacaup sa dacong canan ng binat si Mara Clara, at
sa dacong caliwa, niy ang escribano. Si capitang Tiago, ang alfrez,
ang gobernadorcillo, ang mga fraile, ang mga cawani ng pamahalaan at
ang ilang mga dalagang nangasira'y nangagsiup, hind ayon sa
canicanilng calagayan sa bayan, cung di ayon sa canicanilng hilig.
May catmtamang say at galc ang cainan, datapuwa't ng
nangangalahati na'y siyang pagdating ng isng cawan sa telgrafo na si
capitang Tiago ang hanap upang ibigay sa cany ang isng telegrama.
Ayon sa caugalia'y humingi ngang pahintulot si capitang Tiago upang
basahin ang telegramang iyn, at ayon sa caugalian naman ay
ipinamanhc ng laht na canyng basahin.
Pinapagcunt muna ng carapatdapat na Capitan ang canyng mga
kilay, itinas pagcatapos, namutl ang canyng mukh, nagliwanag,
dinlidalng tiniclp ang papel at sac nagtindig.
Mga guinoo,ang sinabing nagmamamadal,daratng
ngayng hapon ang crangaldangalang Capitang General upang
paunlacn ang aking bahay!


274
At sac biglng nagtatacbng dal ang telegrama at ang servilleta, nguni't
walng sombrero, na pinag-uusig ng mga hiyawan at mga tanng.
Cung ang pagdatng ng mga tulisn ang ibinalita'y gayn na ng
lmang ang ligalig na mangyayari.
Nguni't pakinggan p niny!cailan daratng?Sabihin
niny sa amin!Ang Cpitan General!
Phin 282Malyo na si Cpitang Tiago.
Drating ang Capitan General at doon ttuloy sa bhay ni
Capitan Tiago!ang sigawan ng iln, na ano pa't hind na nil dinidili-
diling naroroon ang anac na babae't ang canyng mamanugangin.
Hind macahihirang ng lalal pa sa galing!ang itinutol ni
Ibarra.
Nangagtitinginan ang mga fraile: it ang cahulugan ng canilng
tinginan:"Gumagaw ang Capitan General ng is sa canyng mga
capslangan, inaalipust niy tayo, dapat na sa convento siy
tumuly",datapuwa't sa pagca't gayn din ang iniisip ng laht, sil'y
hind umiimic at hind sinasaysay nino man ang canyng caisipan.
May nangagsabi na sa akin sa hapon ng bagay na iyn,
datapuwa't hind pa nalalaman ng Capitan General cung siya'y
matutuly.
Nlalaman p ba ng camahalan niny, guinoong Alcalde, cung
hanggang cailan matitir rito ang Capitan General?ang tanng ng
alfrez na nangangnib.
Hind co talastas na maigui; maibiguin ang Capitan General na
mangbigl.
Nrito ang ibng mga telegrama!
Ang mga telegramang iyo'y sa Alcalde, sa alfrez at sa
gobernadorcillo; namamasid na magaling ng mga fraileng wal is man
lmang telegramang ucol sa cura.
Drating ang Capitan General sa icapat na oras ng hapon, mga
guinoo!anang Alcalde ng pananlitang madakil;macacacain tayo
ng boong catahimican.
Hind macapagsasabi ng hihiguit pa sa rito sa cagalingan si
Leonidas sa Termpilas: "Ngayong gabi'y hahapon tayong casama ni
Plutn!"


275
Nanag-uli ang salitaan sa lacad na caugalian.
Namamasid cong wal rito ang ating dkilang mngangaral!
ang kiming sinalit ng is sa mga naroroong cawan ng gobierno, na
mahinhin ang any at hind binubucsn ang bibig hanggang sa oras ng
pagcain, at sa boong umaga'y ngayon ng lmang nagsalit.
Ang laht ng nacaalam ng mga nangyari sa am ni Crisstomo'y
cumilos at cumindt, na ang cahuluga'y:"Hal cay! Sa unang
hacbng pa lmang ay cayo'y nsilat na!Datapuwa't sumagt ang
ilng mapagmagandang loob:
Marahil npapagal siy ng caunt....
Anng caunti lmang?ang biglng sinabi ng alfrez;pagd
na pagd Phin 283marahil, at ayon sa casabihn dito'y
"malunqueado" (bugbg na bugbg ang catawn). Nac ang pangaral
na iyn!
Isng mainam na sermn, cadakidakilaan!anang escribano.
Marangal, malalim!ang idinugtng ng corresponsal.
Upang macapagsalit ng gayng catagl, knacailangang
magcaroon ng llamunang gaya ng canyng llamunan,ang
ipinahiwatig ni pr Manuel Martn.
Walng pinupur ang agustino cung di ang lalamunan lmang
niy.
Nalalaman ba ninyng si guinoong Ibarra'y siyng lalong may
magalng na tagapaglut sa boong lalawigan?anang Alcalde upang
putulin ang salitaan.
Iyan ng ang sinasabi co, datapuwa't ang magandang babaeng
canyng calapt ay ayaw paunlacn ang hayin, sa pagca't bahagy na
lmang tiniticman ang pagcain,ang tutol ng is sa mga cawan ng
gobierno.
Nagdamdam cahihiyan si Maria Clara.
Napassalamat ac sa guinoo ... napacalabis naman ang
canyng pangangasiw sa aking cataohan,ang kimng sinalit ng
pautl,datapuwa't....
Datapuwa't pinaunlacan p niny ng malak ang
pagsasalosalong it sa iny lmang pagparito,ang sinabing
pangwacs sa salit ng Alcaldeng malingap sa babae, at sac humarap
cay pr Salv.


276
Pr Cura,ang malacs na idinugtng,nmamasid co pong sa
maghapo'y hind cay umimic at may inisip....
Catacot-tacot na magmamasid ang guinoong Alcalde!ang
biglng sinabi sa isng cacaibng any ni pr Sibyla.
It na ang aking ugali,ang pautl na sinabi ng franciscno;
ibig co pang makinig cay sa magsalit.
Ang pinagsisicapang lagui ng camahalan p ninyo'y ang
makinabang at huwag mangulugui!ang sinabi ng alfrez, na aglah
ang any ng pananalit.
Hind inaring bir ang bagay na iyn ni pr Salv; sandaling
numingnng ang canyng paningin, at sac sumagt:
Magalng ang pagcatalastas ng guinoong alfrez na sa mga raw
na ito'y hind ng ac ang lalong nakikinabang nangungulugui!
Hind inalumana ng alfrez ang dagoc na iyn sa pamamag-itan ng
isng cunua'y tawa, at winalang bahal ang pasaring na iyn.
Nguni, mga guinoo, hind co mapagwar cung bakit
macapagsasalitaan ng mga pakikinabang mga pangungulugui,ang
isinabat ng Alcalde;an ang mawiwic sa atin ng mga magagandang
loob at matatalinong binibining nangaritong nagbibigay unlc sa atin ng
canilng pakikipanayam? Sa ganng akin, Phin 284ang mga dalaga'y
tulad sa mga taguintng ng arpa ng calangitan sa guitna ng gabi!
kinacailangang pacauliniguin at sil'y pakinggan, at ng ang mga
caayaayang tinig nilng nagpapailanglang sa calolowa sa calangitang
kinarorooran ng walng hanggan at ng lalong cagandagandahan....
Naghahanay ang camahalan p niny ng mga matitimys na
sasay!anang escribano ng boong galc, at ininm niy at ng Alcalde
ang lac na na sa canicanilng copa.
Hind mangyaring hind co gawn,anang Alcalde, na
pinapahid ang canyng mga lab;cung hind laguing gumagaw ng
magnnacaw ang capanahunan, ay gumagaw namn ng manunul. Ng
cabataan co'y cumath ac ng mga tul, na hind namn masasam.
Sa macatuwid po'y naglilo ang inyng camahalan sa mga Musa
upang sumund cay Themis!ang sinaysay ng ating "corresponsal" na
mahiligun sa mga diosa ng panahng una.
Psch! anng ibig ninyng aking gawin? Sa tuwi na'y naguing
hilig co ang aking mapagkilal ang laht ng calagayan ng pammuhay.
Nammupol ac cahapon ng mga bulaclc, ngay'y aking hawac


277
naman ang tungcod ng Justicia at naglilingcd ac sa sangcataohan, bcas....
Bcas ay ihahaguis ng camahalan p niny ang tungcd na iyn
sa apy at ng inyng mapainit ang maguinw na dacong hpon ng
buhay, at ang cucunin p namn ninyo'y ang catungculang pagca
ministro,ang idinugtng ni pr Sibyla.
Psch! oo ... hind ... ang maguing ministro'y hind siyng lalong
aking pinacahahangad na camtan: sino mang walng carapata'y
naguiguing ministro. Isang mainam na bahay sa dacong timugan ng
Espaa at ng matirahan cung panahng tag-init, isang malaking bahay
sa Madrid at tahanan at mga lupan sa Andalusia cung panahong tag-
lamig ... Hind ng masasabi sa akin ni Voltaire: "Nous n'avons jamais
t chez ces peuples que pour nous y enrichir et pour les calomnier".
Ang boong sip ng mga cawan ng gobierno'y nagsalit ang
Alcalde ng isng catatawann, caya't nagtawanan sil't ng bigyng
capurihan ang gayng pagpapataw; sil'y guinayahan ng mga fraile,
palibhasa'y hind nil tals na si Voltaire ay yang Voltaireng hind
mamacailang canilng sinump at inilagay sa infierno. Nguni, sa
pagca't nalalaman ni par Sibyla cung sino si Voltaire, siya'y
magpakilang galit, sa pagsasapantaha niyang nagsalit ang Alcalde ng
isng laban paglabag sa religion.
Phin 285Nagsisicain naman sa isng "kiosko" ang mga batang
lalak, na ang canilng maestro ang sa canila'y nangungul.
Gumagaw sil ng malakng caingayan, gayng sil'y mga batang
filipino, sapagca't ang caraniwan, cung ang mga batang filipino'y na sa
pagcain at na sa harp ng ibng mga tao'y hind ang cagaslawn ang
canilng naguiguing caculangan, cung di ang cakimian. Ang isa'y
nagcacamal ng paggamit ng mga "cubierto" at sa gayo'y sinsala ng
calapit; dito'y nagmumul ang isng pagmamatuwiran, at ang dalawang
nagtatalo'y nagcacaroon ng canicaniyng mga cacamp: ang wic ng
iba'y ang cuchara, anang iba nama'y ang tenedor ang cuchillo, at sa
pagca't wal silang kinikilalang capuw batang lalong marunong cay sa
ib, doo'y nangagcacaingay ng di sapal, , sa lalong maliwanag na
sabi, sila'y nangagmamatuwirang wangs sa pagtatal ng mga telogo.
Ang mga magugulang ay nangagkikindatan, nangagsisicuhn,
nangaghuhudyatan, at nababasa sa canilng mga pagngit na sa sila'y
lumiligaya.
Ab!ang sabi ng isng babaeng tagabukid sa isng
matandang lalaking nagdidicdic ng hits sa canyng calicot;
magpapar ang aking si Andoy, cahi't ayaw ang aking asawa. Tunay
nga't mga dukh cami, nguni't cami'y magsisipag sa paghahanap buhay,


278
at cami'y magpapalimos cung cacailanganin. Hind nawawalan ng nagbibigay ng
salapi at ng macapagpr ang mga mahihirap. Hind ba sinasabi ni
hermano Mateo, taong hind nagsisinungaling, na si papa Sixto'y isng
pastol lamang ng calabaw sa Batangan? Tingnan na ng lamang niny
ang aking si Andoy, tingnan niny siy cung d camukh na ni San
Vicente!
At cumacayat ang laway ng mabat na ina sa panonood sa canyng
anc na hinahawacan ang tenedor ng dalawang camay.
Tulungan nawa siy ng Dios!ang idinugtng ng matandang
lalaki, na nginunguy ang sap;cung maguing papa si Andoy, cami
pa sa sa Roma je!je! nacalalacad pa acng mabuti. At cung sacali't
mamatay ac ... jeje!
Huwag p cayng mabahal, incong! Hind malilimot ni
Andoy na tinuruan niny siy ng paglla ng mga bilao at ng dikin.
Tunay ang sabi mo Petra; ac ma'y naniniwala ang anc mo'y
nagcacaroon ng mataas na catungculan ... ang cababaa'y patriarca.
Hind pa ac nacacakita ng batang hiniguit sa cany sa cadaliang
natuto ng hanap-buhay! Oo, oo, maaalaala na niya ac, cung siy'y
papa na obispo at maglibang sa paggawa ng mga bilauhang gagamitin
ng canyng tagapaglutong babae. Oo, ipagmimisa nga niy ang aking
calolowa, jeje!
At taglay ng mabait na matanda ang ganitng pag asa'y sinicsicang
maiPhin 286nam ng maraming hits ang canyng calicot.
Cung pakikinggan ng Dios ang aking mga pagsam at
magaganap ang aking mga pag-asa, sasabihin co cay Andoy: "Anc,
pawiin mo sa amin ang laht ng casalanan at ipadal mo cam sa
langit". Hind na tayo mangangailangang magdasl, mag ayuno
bumil pa ng mga bula. Maaar ng gumaw ng mga casalanan ang may
isng anc na santo papa!
Paparoonin mo siy sa bahay bcas, Petra,anang matandang
lalak na totoong nagagalc;tuturuan co siy ng pagcacayas ng nito!
Hmjo! ab! An p ba, incng ang pagcaalam niny?
Inaacal p ba ninyng iguinagalw pa ng mga papa ang canilng mga
camy? Ang cura ng, gayng siya'y cura lamang, cay lamang
nagpapagal ay cung nagmimisa, pagca nagpapapihitpihit! Ang
arzobispo'y hind na pumipihit, paup cung magmisa; cay ng't ang
papa ... ang papa'y nacahig cung magmisa, at may abanico pa! An
p ba ang sip niny?


279
Hind isng calabisn, Petra, ang canyng malaman cung paano ang
guinagawang paghahand ng nito. Mabuti na ng ang siy'y
macapagbili ng mga salact at mga petaca at ng huwag macailangang
magpalimos na gaya ng guinagaw rito ng cura sa tan-tan sa
pangalan nga papa. Nahahabag acong makita ang isng santong pulubi,
caya't aking ibinibigay ang lahat cong nalimpoc.
Lumapit ang isng tagabukid at nagsalit.
Aking pinagtibay na, cumare, magdodoctor ang aking anac,
wal ng magaling na gaya ng doctor!
Doctor! huwag ng cayng maingay, cumpare;ang sagt ni
Petra;wal ng magalng na gaya ng magcura!
Cura? prr! Sumsingil ng maraming salap ang doctor; sil'y
sinsamba ng maysakt, cumare!
Magnilaynilay cay! Sucat ng magpapihitpihit ng macaatlo
macaapat ang cura at magsalit ng "dminus pabiscum," upang canin
ang Dios at tumangap ng salap. Sinsabi ng laht sa cany, pat ng mga
babae, ang canilng mga lihim.
At ang doctor? At an bang acal niny sa doctor? Nakikita
ng dctor na lahat, pat ng itinatag ninyng mga babae, pumpulso sa
mga dalaga.... Ibig cong maguing doctor isng lingg man lamang!
At ang cura? hind ba nakikita ng cura ang nakikita ng inyng
doctor? At magaling pa sa riyan! Nlalaman na niny ang casabihan;
"sa cura ang matatabang inahing manc at gayn din ang binting
mabilog!"
Phin 287At an, cumacain ba ang mga manggagamot ng
tuyng lawlaw? nasasactn ba ang mga dalir sa pagdidildil ng asn?
Narurumhn ba ang camy ng cura na gaya ng mga camy ng
manggagamot? Ng huwag magcagayo'y may malalakng hacienda sil,
at sacali't gumagaw, gumagawng may msica at siy'y tinutulungan
pa ng mga sacristan!
At ang cumumpisl cumare? Hind ba pagpapagal ang
cumumpisl?
Nac, ang pagpapagal na iyn! Ang pagcaibig ninyng sa
iny'y mangumpisal ang laht ng tao! Diyata't nagcacapagod at
nagcacapangpapawis pa ng tayo sa pagcaibig nating masiyasat cung
an ang mga gaw ng mga lalaki't mga babae at cung an ang mga
gaw ng ating mga capit-bahay! Walng guinagaw ang cura cung d


280
maupo, at pagdaca'y sinasabi na sa cany ang laht; cung minsa'y nacacatulog,
datapuwa't sucat na ang maggawad ng dalawa tatlng benedicin
upang tayo'y maguing anac ul ng Dios! Maanong maguing cura na
ng lamang ac sa isng hapon ng cuaresma!
At ang ... ang magsermn? sasabihin naman niny sa aking
iya'y hind pagpapagod? Nkita na niny cung paano ang pagpapawis
ng curang malaki caninang umaga!ang itinututol ng lalaking
nacacaramdam na siya'y nalulupig sa matuwiranan.
Ang magsermn? Isng pagpapagal ba ang magsermn?
Saan naroon ang inyng pag-iisip? Maanong macapagsasalit na ng
ac hanggang tanghal, mul sa plpito, na aking macagaltan at
mapagwicaan ang laht, na sino ma'y walng macapangahs na
tumutol, at pagbabayaran pa ac sa gayng gaw! Maanong maguing
cura na ng ac isng umagang nangagsisimb ang mga may utang sa
akin! Pagmasdan niny cung paano ang pagtab ni pr Dmaso sa
canyng capagmumur at capapal!
At dumarating ng naman si pr Dmaso, taglay ang paglacad ng
taong matab, na halos nacangiti, nguni't sa isng anyng nagpapakilala
ng pangit niyng caisipn, caya't pagcakita sa cany ni Ibarra'y nalit sa
canyng pagtatalumpat.
Binat nil si pr Dmaso, baga man may halong pagtatac,
datapuwa't nagpakita ang laht ng galc sa canyng pagdating, liban na
lamang cay Ibarra. Nangaghihimagas na at bumubul na ang sa mga
copa ang "champaa".
Naowi sa pangangatl ang ngit ni pr Dmaso, ng canyng
mamasdan si Mara Clarang nacaup sa dacong canan ni Crisostomo;
nguni't umup siy sa isng silla sa tab ng Alcalde, at sac tumanng
sa guitna ng isng macahulugang catahimican:
Phin 288May pinag-uusapan ba cayng an man, mga
guinoo? Ipagpatuloy niny ang salitaan!
Nangagtatalumpatian,ang sagt, ng Alcalde. Binabangguit ni
guinoong Ibarra ang laht ng sa canya'y tumulong sa adhicng
icagagaling ng madl, at sinasaysay ang nauucol sa arquitecto, ng ang
camahalan p niny'y....
Hind ng ac nacacamuang ng tungcl sa arquitectura,ang
isinalabat ni pr Dmaso,datapuwa't tinatawanan co ang mga
arquitecto at gayn din ang mga tangng tumatacb sa canil. Nriyan,
ac ang gumuht ng piano ng simbahang iyn, at lubs sa cagalingan
ang pagsacagaw: ganyan ang sabi sa akin ng isng ingls na maglalac


281
ng mga hiys, na tumuloy isng raw sa convento. Sucat ng magcaroon ng
dalawang daling noo upang macagaw ng piano!
Gayon man,ang mulng isinagt ng Alcalde, ng mamasid
niyng hind umimic si Ibarra,pagca nauucol na sa mga tangng
bahay, gaya na ng baga ng isng escuela, sa halimbawa,
nagcacailangan tayo ng isng "perito" (isng tang pants sa paggaw
ng an man).
An bang "perito ni peritas"!ang sinabing malacs na
palibac ni pr Dmaso.Ang nagcacailangan ng mga "perito" ay
isng "perrito" (tuta maliit na so)! Kinacailangang maguing hayop
pa cay sa mga "indio", na gumagawang mag is ng canilng mga
bahay, upang hind matutong magpagaw ng apat na pader at saca
patungan sa ibbaw ng isng tangkil, na siy ngang isng tunay na
escuela!
Tuminging laht cay Ibarra, datapuwa't ito'y baga man lalong
namutl, nagpatuloy na parang nakikipagsalitaan cay Mara Clara.
Nguni't dilidilihin p ninyng....
Tingnan p niny,ang ipinagpatuloy na sabi ng franciscano,
na ayaw papagsalitain ang Alcalde,tingnan p niny cung paano ang
guinaw ng isng "lego" namin, na siyng lalong pinacahayop sa laht
naming mga lego, na yumari ng isng magalng, mabuti at murang
hospital. Marunong magpagawang magalng at hind nagbabayad cung
d walong cuarta lmang sa araw-araw sa bawa't is sa mga taong
nanggagaling pa sa ibng bayan. Nlalaman ng legong iyn cung paano
ang nauucol na pakikisama sa mga "indio", na hind gaya ng maraming
mga haling at mga "mesticillo", na nagpapasam sa mga taong iyn sa
pagbabayad sa canila ng tatlng bahagui isng salap.
Ang wic p ba ninyo'y walng cuarta lamang ang
ibinabayad? Hind mangyayari!Ibig ng Alcaldeng baguhin ang lacad
ng salitaan.
Phin 289Tunay p, at iyan ang dapat uliranin ng mga
nagpapanggap na magagaling na mga castil. Nakikita na ng, na buhat
ng mabucsn ang Canal ng Suez ay sumapit dito ang cahalayang asal.
Ng una, ng kinacailangan nating lumigoy sa Cabo, hind nacararating
dito ang lubhang maraming; mga may masasamng caugalian, at hind
namn nacapaglcbay roon ang mga iba upang mangagasam!
Datapuwa't pr Damaso!...


282
Nakikilala na p niny cung an ang "indio"; bahagy pa lamang
nacacaalam ng caunt ay nagmamarunong na. Ang laht ng mga
huguing iyng napapasa Europa'y....
Ngun't pakinggan p niny!...ang isinasalabat ng Alcalde,
na nababalis dahil sa masasakt na mga pasaring na iyn.
Magcacaroon sil ng wacs ayon sa canicanilng carapatn
ang ipinagpatuloy na pr Dmaso;nkikita sa calaguitnaan ang
camy ng Dios, kinacailangang maguing bulg upang huwag
mmasdan. Tumatanggap na sa bhay pang it ang mga maglang ng
gayng mga ahas ... nangammatay sa bilangguan j! j! at masasabi
nating walng sucat na....
Datapuwa't hind natapos ang sinasabi. Sinsundan siy ng mat ni
Ibarrang nangingitimngitim ang pul ng mukh sa malakng galit; at
pagcrinig ng pasaring sa canyng ama'y nagtindg, at sa isng lundg
ay ilinagpc ang canyng batibot na camy sa ibbaw ng lo ng
sacerdote, na natihay at tulg.
Sa lubs na pagcagulat at pagcatacot, sino ma'y walng nangahs
mamaguitn.
Lay cay!ang sigw ng binat ng tinig na cagulatgulat, at
inabot ang matalas na sundng samantalang inipit ng canyng paa ang
liig ng fraile, na nahihimsmasan sa canyng pagcatulg;ang ayaw
mamaty ay huwag lumapit!
Pinagdirimln si Ibarra: nangangatal ang canyng catawn
uminog sa kinalalagyan ang canyng mga matng nangagbabal.
Nagpumilit si Fr. Dmasong bumangon at tumindg; datapuwa't
hinawacan siy sa liig ni Ibarra, saca siy ipinagwas-wsan hanggang
sa siy'y mapaluhod at mabaluctoc:
Guinoong Ibarra! guinoong Ibarra!ang pautl na sinabi ng
iln.
Datapuwa't sino man, cahi man ang alfrez ay ayaw mangahs
lumapit at canilng nmamasdan ang kislp ng sundng at nababalac
nil ang lacs at calagayan ng binat. Nangatitigagal na laht.
Cayo'y diyan! hind cay nangagsisiimc, ngayo'y ac ang
marapat na Phin 290mang cumilos. Siya'y inilagan co, dinal sa
akin siy ng Dios, ang Dios ang siyng humatol!
Nahihirapan ng paghing ang binat, datapuwa't ang canyng bsig
na basal ay nagpapatuloy ng pagpiguil sa franciscano, na hind
macawal cahi't nagpupumigls ng d cawas.


283
Tahimic na tumitibc ang aking pus, hind mabibig ang aking
camy!...
At tumingin sa paliguid niya't nagsalit;Makinig muna cay,
mayroon bagang is man lamang sa iny na umibig sa canyng am,
na nagtamin ng malalim na galit sa canyng pinagcacautangan ng
bhay, is man lamang na ipinanganc sa cahihiyn at sa caimbihn?...
Nakita mo na? Nariring mo baga ang hind nil pag-imic na iyn?
Sacerdote ng isng Dios ng capayapaan, pusps ang bibig mo ng
cabanalan at religin, at ang puso'y pun ng mga carumhn, hind mo
marahil nlalaman cung an ang isng am!... cung guinugunit mo
sana ang iyng am! Nkita mo na? Sa guitn ng caramihng iyng
pinawawalan mong halaga, wal cahi't is man lamang na catulad mo!
Nahatulan ca na!
Ang mga taong sa cany'y nacaliliguid, sa pagcaisip nilng do'y
gagaw ng isng cusang pagpatay, sila'y nangagsikilos.
Lumay cay!ang mulng isinigw na nagbabal ang tinig;
an? nanganganib ba cayng dumhm co ang aking camy ng
maruming dug? Hind ba sinabi co na sa inyng tiwasay na tumitiboc
ang aking pus? Lumay cay sa amin! Pakinggan niny mga
sacerdote, mga hucm, na ang boong acal ninyo'y hind cay cawangis
ng ibng mga tao at nagbibigy cay sa inyng saril ng ibng mga
catuwiran! Ang aking am'y isng taong may malinis na capurihn,
ipagtanng niny diyan sa bayang lubs na iguinagalang ang
pagaalaala sa cany. Ang aking am'y isng mabait na mayaman:
inihandg niy ang canyng pagpapacahirap sa akin at sa icagagaling
ng canyng bayan. Laguing bucs ang canyng bhay, laguing hand
ang canyng dulang sa taga-ibang lupain sa pinapanaw sa canyng
kinaguisnang lup, na sa udyc ng caralitaa'y tumatacb sa cany!
Siya'y mabuting cristiano: lagui ng guinagaw niy ang cagalingan at
cailan ma'y hind siy umap sa mahinang naguiguipit at hind siy
humabg sa na sa malakng carukhaan.... Binucsn niy sa taong
sumasadlit ang mga pintuan ng canyng bahay, pinaup niy at
pinacain sa canyng dlang at canyng pinangalanang caibigan. An
ang pagtumbs na sa cany'y guinaw? Siya'y pinaratangan, pinag-usig,
pinapanandata ng laban sa cany ang camamangmangan at siya'y
pinag-usig hanggang sa libingang pinagpapaPhin 291hingalayan ng
mga paty. At, hind pa nagcacasiy sa ganitng mga gawa'y pinag-
uusig naman ngayon ang anc na lalaki! Aco'y tumacas sa cany,
inilagan cong siya'y aking macaharap ... Nring niny siy caninang
umaga na hind pinagpacundanganan ang plpito, idinalir ac sa halng
na pananampalataya ng mga taong hangl sa bayan, nguni't hind ac
umimc. Ngayo'y naparito't aco'y hinahamit; nagtiis ac sa hind pag-
imc na inyng pinangguilalasn, datapuwa't mulng linait ang lalong


284
pinacamamahal ng laht ng mga anc sa caibuturan ng canilng alaala ...
Cayng mga naririt, mga sacerdote, mga hucm, nakita baga niny
ang pagpapacacasipag sa paggaw ng matand ninyng am, at ng
masunduan ang inyng icagagalng, mamatay sa hapis ang amng iyn
sa isng bilangguan, na nagbubuntong hinng sa pagmimithng cayo'y
mayacap; na humahanap ng isng taong sa canyng umalw, nag isa,
may sakt, samantalang cayo'y na sa ibng lupain?... Narinig ba niny
pagcatapos na siniraan ng pur ang canyng pangalan, nasumpungan
baga ninyng walng laman ang sa canya'y pinaglibingan ng pumaroon
cay at ang talag ninyo'y manalangin sa ibbaw ng baunang iyn?
Hind? Hind cay umimc? cung gayo'y hinahatulan ninyng tunay
ng siyng masam!
Iniangat ang bsig; datapawa't malicsng tulad sa cabilisn ng
sinag ng liwanag, pagdaca'y napagutn ang isng dalaga at piniguil ng
canyng linalic na camy ang mapaghigantng bsig: ang dalagang iyo'y
si Mara Clara.
Tiningnan siy ni Ibarra ng isng titig na wari'y nanganganno ang
casiraan ng sip. Unt unting lumuag ang pagcahawac ng mga naninigs
na mga dalir ng canyng mga camy at pinabayaang lumagpac ang
catawan ng franciscano't ang sundang, tinacpn ang mukha't tumacas
na sinagal ang caramihang tao.


Phin 292

XXXV.
MGA SALISALITAAN.
Pagdaca'y lumaganap sa bayan ang balita ng nangyaring iyn. Ng
bagobago'y ayaw maniwal sino man, nguni't sa pangangailangang
pahinuhod sa catotohanan, nangag-iinaman ang lahat sa pagsigw ng
pagtatac.


285
Bawa't isa'y nagbubulaybulay alinsunod sa abt ng cataasan ng
canicanilng calinisan ng budh.
Si pr Dmaso'y namaty!ang sabihan ng mga iiln;ng
itindg nil siya'y nalilig ang canyng mukh ng dug at hind
humihing.
Magpahingalay naw siy sa capayapaan, nguni't walng
guinaw sa cany cung d papagbayarin lamang ng canyng utang
ang malacs na sabi ng isng binatWariin ninyng walng sucat
maipangalan sa guinaw niy caninang umaga sa convento.
An ba ang guinaw? Mul bang sinuntc ang coadjutor?
An ba ang guinaw? Ating tingnn! Sabihin mo sa amin!
Nakita ba niny ng umagang it ang isng mestizong castl na
lumabs sa dcong sacrista samantalang nagssermon?
Oo! oo ng, siya'y nakita namin! Pinagmasdn siy ni pr
Dmaso.
Ang nangyri'y ... pagcatapos ng sermn, siy'y ipinatwag at
tinanng cung anng dahil sa siy'y lumabs."Hind p ac malam
ng wicang taglog, padre",ang isinagt."At bakt ca nanglibc, na
sinabi mong wicang griego iyn?ang isinigw sa cany ni pr
Dmaso, at tuloy sinampl siy. Gumant ang binta, nagpanuntc ang
dalaw, hanggng sa sil'y pinag-awatanan.
Cung sa akin mangyari ang gayng bgay!...ang ibinulng
ng mrahan ng isng estudiante.
Phin 293Hind co minamagalng ang guinaw ng franciscano,
ang idinugtng namn ng is,sa pagca't hind dapat ipagpilitan ang
Religing prang isng parusa isng pahirap; datapuwa't hlos
ikinattuw co, sa pagca't nakikilala co ang bintang iyn; siy'y tag
San Pedro Macat at maigui siyng magwicang taglog. Ngayo'y ibig
niyng siy'y ipalagy na bgong gling sa Rusia, at ipinagmmapuri
ang pagpapacunuwarng hind niy nalalaman ang wc ng canyng
mga maguglang.
Cung gay'y linlikh sil ng Dios at sil'y nangagsusuntucan!
Gayn ma'y dpat tyong tumtol sa cagagawng iyn,ang
sbing malacs ng isng estudiante namn;ang d pag-imc ay prang
isng pag-sangyon, at ang guinawng iy'y mangyayaring gawn
namn sa aln man sa tin. Nanunumbalic tyo sa mga panahn ni
Nern!


286
Nagccamal ca!ang ttol ng is;si Nern ay isng daklang artista,
at si pr Dmaso'y isng casamasamaang magsesermn!
Ib namn ang salisalitaan ng mga tong may catandaan na.
Samantalang hinhintay nil sa isng maliit na bahay, na na sa
labs ng byan ang pagdatng ng Capitn General, it ang sinasabi ng
Gobernadorcillo:
Hind ng bgay na magang sabhin cung sno ang may
catuwran at cung sno ang wal, datapuwa't cung nacapagmunimuni
sna si guinoong Ibarra....
Cung nagcaron sna si pr Dmnaso ng calahat man lmang
ng pagmumunimuni ni guinong Ibarra, ang talagng ibig p ninyng
sabihin marhil?ang isinalbat ni don Filipo,Ang casamaa'y
nagpalt sil ng catungclan: ang bt ang nag sal matand at ang
matand ang nag-sal bt.
At ang sabi p ninyo'y wal sno mang dumal upng sil'y
awatin, liban na lmang sa anc na babe ni cpitang Tiago?ang
tanng ni cpitang Martn. Sino man sa mga fraile, cahi't ang Alcalde
man lmang? Hm! Ll pa ngang masama! Hind co nanasaing aking
casapitan ang calagayan ng binat. Sino ma'y walang
macapagpapatawad sa gayng sa cany'y pagcatcot. Ll pa ngang
masama! Hm!
Sa acal cay niny?ang tanng ni cpitang Basilio, na
totoong malak ang hangad na macatalastas.
Umaasa ac,ani don Felipong nakipagsulypan cay cpitang
Basilio,na hind siy pababayaan ng bayan. Dpat nting alalahanin
ang guinaw ng canyng mga maguglang at ang canyng
casalucyang guingaw ngayon. At Phin 294sacali't hindi umimic
ang bayan, dahil sa pagcatacot, ang canyang mga caibiga'y....
Nguni, mga guinoo,ang isinalabat ng gobernadorcillo,ano
baga ang ating magagawa? ano ang magagawa ng bayan? Mangyari
ang ano mang mangyari'y ang mga fraile ang siyang "lagui" ng na sa
catuwiran!
"Lagui" na silang na sa catuwiran, sa pagca't "lagui" ng
binibigyang cabuluran natin sila; minsan man lamang ay magbigay
tayong catuwiran sa ating sarili, at pagsacagayo'y saca tayo mag-usap!
Kinamot ng gobernadorcillo ang canyng ulo, tumingala sa
bubungan at saca nagsalita na ang tinig ay masaclap:


287
Ay! ang nit ng dugo! Tila mandin hind ninyo nalalaman ang lupang
kinalagayan natin; hind ninyo nakikilala ang mga cababayan natin.
Ang mga fraile'y mayayaman at nangacacaisa; tayo'y nagcacwasac
wasc at mga dukha. Siya nga! ticman ninyong siya'y inyng
ipagmalasakit, at makikita ninyng cayo'y pababayaan ng ating mga
cababayang mag-isa sa mga sagutin!
Siy nga!ang biglang sinabi ni don Filipo ng boong
saclp,mangyayari nga ang gayon samantalang ganyan ang
pinagiisip, samantalang totoong nagcacahawig ang tacot at ang
pagiingat. Lalo pang pinapansin ang isng capahamacng hind pa
nalalaman cung mangyayari nga, cay sa kinacailangang
pagcpacagaling; pagdaca'y dinaramdam ang tcot, sa hind ang
pananalig; bawa't is'y walang iniisip cung d ang ganang canya, sino
ma'y hind nag-iisip ng ganang sa mga ib, caya mahihin tyong laht!
Cung gayo'y ispin na muna ninyo ang sa ganng mga ib, at
bago niny isipin ang sa ganng iny, at makikita niny cung pano
ang pagpapabayang sa iny'y gagawin. Hindi ba niny nalalaman ang
casabihang castil: "na nag-pasimula sa sarling catawn ang mahsay
na pagcacaawang gaw"?
Ang llong magalng na inyng masasabiang sagot na pagalit
ng teniente mayorna nagsisimul ang mahusay na caruwagan sa
malabis na pag-ibig sa sariling catawan, sa nawawacasan sa pagcawala
ng cahihiyan! Ngayn di'y ihaharap co sa Alcalde ang pagbibitiw ng
aking catungculan; bundat na ac ng paglagay sa cahihiyan, na canino
ma'y wala acong nagagawang cagalingan. Paalam!
Iba naman ang mga panucala ng mga babae.
Ay! ang buntng hininga ng isng babae na ang any'y
mabait;cailn ma'y ganyn ang mga cabataan! Cung nabubuhay ang
canyang mabait na ina'y anong sasabihin? Ay, Dios! Pagca napag-
iisip co na maaaring magcaganPhin 295yan din ang king anc na
lalki, na mainit din namn ang lo ...ay Jess! halos pinananaghilian
co ang canyng nasirang in..,mamamtay ac sa dalamhti!
Nguni't ac'y hind ang sagt namn ng isng babe,hind ac
magdadalamhti cung sacali't magcacaganyan din ang king dalawng
anc na lalki.
An p ang sinasabi ninyo, capitana Maria?ang sabing
malacs ng unang babeng nagsalita, na pinagduduop ang mga camy.
Ibig cong matuto ang mga anc na nagsasanggalng ng
capurihan ng namatay ng mga maguglang nil, capitana Tinay; ano


288
p ang wiwicain ninyo cung isng araw na cayo'y bao na mrinig ninyng
pinaguupasalaan ang inyng asawa, at itung ng inyng anc sa
Antono ang lo at huwag umimic?
Ipagcacait co sa cany ang aking bendicion!ang sabing
malacas ng pangatlng babae, na ito'y si hermana Rufadatapuwa't....
Hind co maipagcacait ang aking bendicin cailan man!ang
isinalabat ng mabait na si capitana Tinay;hind dapat sabihin ng
isng in iyan ...datapuwa't hind co maalaman ang aking gagawin ...
hind co maalaman ... sa acal co'y ac'y mammatay..siy'y ...hindi!
Dios co! datapuwa't hind co na marahil iibiguing muling makita co pa
siya ... nguni't cung an-an ang mga iniisip niny, capitana Maria?
Datapuwa't gayn man,ang dugtng ni hermana Rufa,hind
dapat limuting isang malaking casalanan ang magbuhat ng camy sa
isang taong "sagrado."
Lal ng "sagrado" ang pagmamalasakit sa capurihn ng
namaty na mga maguglang!ang itintol ni capitana Maria.
Walng macapagwwalang galang sa canilang santong capurihn, cah
man ang Papa, at lal ng hind si pr Damaso!
Tnay nga!ang bulng ni capitana Tinay, na nagtataca sa
carunungan ng dalawa;saan niny kinucuha ang ganyng
pagcagagaling na mga pangangatuwiran?
Nguni't ang "excomunin" at ang pagcapacasama?ang
itinuttol namn ng Rufa.An ang capacann ng mga dangal at ng
capurihan sa bhay na it cung mapapasasama naman tayo sa cabilang
bhay? Dumaraang madali ang lahat ... datapuwa't ang excomunin ...
sumirang pri sa isang kinacatawan ni Jesucristo ... iya'y ang Papa
lamang ang nacapapapatawad!
Ipatatawad ng Dios na nag-uutos na igalang ang ama't ina;
hind siya eexcomulgahin ng Dios! At it ang sinasabi co sa iny, na
cung pumaroon sa Phin 296aking bahay ang binatang iyan, siya'y
aking patutuluyin at cacausapin; at iibiguin cong siya'y aking maging
mangang, cung mayroon sana acng anac na babae; ang mabat na
anac ay maguiguing mabat namang asawa at mabat na ama;
maniwal cay, hermana Rufa!
Hind gayn naman ang aking acala, sabihin na niny ang ibig
ninyng sabihin; at cahi man tila mandn cay ang sumasacatuwiran,
ang cura rin ang siyang paniniwalaan co cailan man. Ang unana'y
ililigtas co mna ang aking caluluwa, an p ang sabi niny, capitana
Tinay?


289
Ah, an ang ibig ninyng aking sabihin! Capuwa cay
sumasacatuwiran; sumasacatuwiran ang cura, datapuwa't dapat ding
magcaroon ng catuwiran ang Dios! Ayawan co, ac'y isang tanga
lamang ... Sasabihin co sa aking anac na lalaking huwag ng mag-aral,
ang siya cong gagawin! Namamatay daw sa bibitayan ang mga
marurunong! Mara Santisima, ibig pa naman pa sa Europa ng aking
anac na lalaki!
An p ang inaacala ninyng gawin?
Sasabihin co sa canyang manatili na lamang siya sa aking tabi,
an't iibiguin pa niyang maragdagan ang canyang dnong? Bcas
macalawa'y mamamatay rin cami, namamatay ang marnong na gawa
rin ng mangmang ... ang kinacailanga'y mamhay ng payap.
At nagbbuntong hininga ang mabait na babae at itinitingal sa
langit ang mga mat.
Ac naman,ang sabi ng bong cataimtiman ni capitana
Mara,cung ac ang gaya ninyng mayaman, pababayaan cong
maglacbaybayan ang aking mga anac; sila'y mga bat, at darating
ang araw na sila'y mangagcacagulang cacaunt ng panahn ang aking
icabubuhay ... magkikita na cam sa cabilang buhay ... dapat magmithi
ng lalong mataas na calagayan ang mga anac cay sa calagayang inabot
ng canilang mga ama, at wala tayong naitutur sa canila, cung sila'y na
sa ating sinapupunan, cung d ang pagcamusms.
Ay, cacatuw namang totoo ang mga caisipan pala ninyo!ang
bglang sinabi ni capitana Tinay, na pinagduduop ang mga camay;
tila mandin hind ninyo pinaghirapan ang panganganac sa inyong
cambal na mga anac, na lalaki!
Dahilan ng sa sila'y pinaghirapan co ng panganganac,
inalagaan at pinapagaral, cahi man cam dukh, hind co big na
pagcatapos ng lubhang maraming capagalang sa canila'y aking
guingol, ay walng cahinatnan sila cung d maguing calahating tao
lamang.
Phin 297Sa king palagy hind p niny iniibig ang inyng
mga anc ng alinsunod sa ipinag-uutos ng Dios!ang may cahigpitang
sbi ni hermna Rufa.
Ipatwad p niny, umiibig bawa't in sa canyng mga anc ng
alinsunod sa canyng adhic; may mga inng umiibig sa canyng mga
anc at ng canilng pakinabangan, ang ib nama'y umiibig sa canyng
mga anc dhil sa pag-ibig nil sa sarili, at umiibig namn ang ib sa


290
icagagaling ng canil ring mga anc. Ac'y nabibilang dito sa mga hulng sinbi
co, ganit ang itinr sa kin ng king aswa.
Hind totong nababagay sa tas ng religin, capitana Mara,
ang laht ninyng mga iniisip; cay'y msoc ng pagca hermana sa
Santsimo Rosario, cay San Francisco, cay Santa Rita, cay Santa
Clara!ang sabi ni hermana Rufa, na ang anyo'y prang nagsesermn.
Hermana Rufa, pagca carapatdapat na acng maguing capatd
(hermana) ng mga to, aking sisicaping ac'y maguing capatd namn
ng mga santo!ang canyng sagt na ngumingit.
Upang mabigyng wacs ang bahaguing itng nauucol sa mga
salisalitaan ng byan; at ng mapagwar man lmang ng mga bumabasa
cung an cay ang iniisip ng mga walng mlay na mga tagabkid sa
nangyari, pumaroon tayo sa llim ng tolda ng plaza, at pakinggn ntin,
ang mga salitaan ng ilng nangroroon, ang is sa canila'y cakilala
ntin, na d ib cung d ang nananaguinip sa mga doctor sa
panggagamot.
Ang llong dinramdam co'y hind n mayayari ang paralan!
ang sinasabi nit.
Bakit? bakit?ang tanungan ng mga nakkinig malak ang
pagpipilit na macalam.
Hind na maguiguing doctor ang king anc, siya'y maguiguing
magcacaritn na lamang! Wal! Hind na magcacaparalan!
Sino ang nagsbing hind na magcacaparalan?ang tanng
ng isng hangl at matabng tagabkid, na malalak ang mga pang at
maktid ang bo ng lo.
Aco! Pinangalanang "plibastiero" si don Crisstomo ng mga
pring mapuput! Hind na magcacaparalan!
Nagtatanungan ang laht sa pagsusulyapan. Nababago sa canil
ang pangalang iyn.
At masam b ang panglang iyn?ang ipinangahas na
itinanng ng hangl na tagabkid.
Phin 298Iyan ang llong masamng masasabi ng isng
cristiano sa cpuw niy!
Masam pa b iyn sa "tarantado" at sa "saragate"?


291
Ah, cung sna'y ganyn na ng lmang! Hind mamacailang tinwag
ac ng ganyn ay hindi man lmang sumakt ang king sicmr.
Datapuwa't marahil nam'y hindi na sasam pa sa "indio", na
sinasabi ng alfrez!
Ang nagsabing magcacaroon ng isng anc na lalking
carretonero'y llo pang nagpakita ng calungctan; nagcamt namn sa
lo ang is at nag-isip isip.
Cung gay'y marhil catlad ng "betelapora" na sinasabi ng
matandng babe ng alfrez! Ang masam pa sa riya'y ang lumur sa
hostia.
Talastasn mong masam pa sa lumur sa hostia cung viernes
santo, ang isinagt ng bong cataimtimn. Naaalaala na niny ang
salitng "ispichoso", na sucat ng icapit sa isng to, upang siya'y dalhn
ng mga civil ni Villa Abrillo sa tapunn sa bilangguan; unawin
ninyng ll pa manding masam ang "plibustiero." Ayon sa sbi ng
telegrafista at ng directorcillo, cung sabhin daw ng isng cristiano, ng
isng cura ng isng castl, sa isng cristianong gya ntin ay
nacacawangis ng "santusdeus" na may "requimiternam;" sa minsng
tawaguin cang "plibastiero," mangyayari ca ng magcumpisal at
magbayad ng iyong mga utang sa pagca't wal magagaw cung di ang
pabtay ca na lmang. Nalalaman mo na cung dapat macaalam ang
directorcillo at ang telegrafista: nakikipag-usap ang is sa mga cwad,
at marnong namn ang is ng castl at wal ng gamit cung di ang
pluma.
Pwang nangllumo ang laht.
Pilitin na acng papagsuutin ng zapatos at huwag acng
painumn sa bong king bhay cung di iyn lmang ih ng cabyo na
cung tawagui'y cerveza, capag napatwag ac cailan man ng
"pelbistero!"ang sumpng sinab ng tagabkid, na nacasuntc ang
mga camy.Sino? Ac, mayamang gya ni don Crisstomo,
marnong ng castlang gya niy, at nacapagdadali-dali ng pagcaing
may cuchillo at cuchara? magttawa ac cahit sa limng mga cura!
Tatawaguin cong "palabistero" ang nang civil na aking
makitang nagnanacaw ng inahing manc!... at pagdaca'y
magccumpisal ac!ang bulng na marhan ng is sa mga tagabkid,
na pagdca'y lumay sa pulutng.



292

Phin 299

XXXVI.
ANG UNANG DILIM
Hindi sahl ang ligalig na naghahari sa bahay ni capitang Tiago sa
caguluhan ng pag-isip ng mga tao. Walng guingaw si Mara Clara
cung d tumangis at yaw pakinggan ang mga salitng pang-alw ng
canyang tia at ni Andng na canyng capatd sa gtas. Ipinagbawal sa
cany ng canyng am ang pakikipag-sap cay Ibarra, samantalang
hind kincalagan it ng mga sacerdote ng "excomunin."
Si capitang Tiago na totoong maraming guinagaw sa paghahand
ng canyng bhay, upang matanggap don ng carapatdapat ang Capitn
General ay tinawag sa convento.
Huwg cang umiyc anc co!ang sinasabi ni ta Isabel, na
pinupunasan ng gamuza ang maniningning na mga salamng
pangninuhan; siya'y ccalagan ng excomunin, mangagsisisulat sa
Santo Papa ... magbibigay tyo ng malakng lims ... Hinimaty lamang
si pr Damaso ... hind namtay!
Huwag cang umiyac!ang sbi sa cany ni Andng ng
paans;ggaw ac ng paran upang siya'y iyong macausap; anng
cadahilana't itinatg ang confesionario, cung d ng gumaw ng
casalanan? Scat na ang sabihin cura sa upang ipatawad na laht!
Sa cawacasa'y nagbalic si capitang Tiago! Hinnap ng mga babe
sa mukh niy ang casagutan sa marming tanng; datapuwa't
nagbabalit ang mukh ni capitang Tiago ng panglulupaypy ng lob.
Nagpapawis ang abang lalki, hinahaplos ang no at hind
macapangsap ng isng salita man lamang.
Phin 300Ano ang nangyari, Santiago?ang tanng ni tia
Isabel na malaki ang pagmimithi.
Sumagt ito ng isng buntng-hininga, at pinhid ang isng lh.
Alang-alang sa Dios, magsalit ca! An ang nagyayari?


293
Ang aking ipinanganganib na nga!ang sa cawacasa'y sinbing
pabulals na halos umiiyac. Napahamac ng lahat! Iniuutos ni pr
Dmaso na sirain ang mga salitaan, sa pagca't cung hind'y
mapapacasama raw ac sa bhay na it at sa cabilng bhay! Gayon
din ang sbi sa kin ng laht, pat ni pr Sibyla! Hind co dpat
papanhikin siy sa aking bhay, at may tang ac sa canyang mahiguit
na limampng libong pso! Sinabi co it sa mga pari, dapuwa't hind
nil ac pinansin: Aln ba ang ibig mong mawal, ang sabi nila sa
akin,limampng libong pso ang iyong bhay at ang iyng
cluluwa? Ay, San Antonio! cung nalalaman co lmang ang gayn!
cung nalalaman co lamang ang gayn!
Humhagulgol si Mara Clara.
Huwg cang umiyc, anac co,ang idinugtng at liningon niy
it;hind ca gya ng nanay mong hind umiiyac cailan man ... hind
umiiyac cung d sa paglilih ... Sinasabi sa kin ni pr Dmasong
dumating na raw ang isng camag-nac niyng gling sa Espaa na
siyng itintalagang mangibig sa iy ...
Tinacpan ni Mara Clara ang canyng mga tainga.
Ngni, Santiago, nasisira na ba ang sip mo?ang sigw ni ta
Isabel; dapat bang magsabi ca sa cany ang ibang mangingibig?
Inaacal mo bang nagbabago ang anc mo ng mga mangingibig na
gaya ng pagbabago ng bro?
Iyn din nga ang iniisip co Isabel; si don Crisostomo'y
mayaman ...cay lmang nagaasawa ang mga castila'y sa pag-ibig sa
salapi ... datapuwa't an ang ibig mong aking gawn? Pinagbalaan nil
acng lapatan ng is ring excomunion ... sinasabi nilng lubh raw
nanganganib, hind lmang ang akng cluluwa, cung d namn ang
aking catawn ...ang catawn! naririnig mo? ang catawn!
Nguni't wal cang guinagaw cung d pasama-n ang lob ng
iyng anc! Hind ba caibigan mo ang Arzobispo? Bkit hind ca
sumlat sa cany?
Ang Arzobispo'y fraile rin, walng guinagaw ang Arzobispo
cung d ang sinasabi ng mga fraileng canyng gawin. Nguni, Mara,
huwg cang umiyc; drating ang Capitan General, nanasain cang
makita, at mammul ang mga mata mo ... Ay! ang isip co pa nama'y
magttamo ac ng isng hpong maligaya ... cung d lmang itong
nngyaring malakng casacunang ito'y ac sna Phin 301ang llong
maligaya sa lahat ng mga to at mananagbli sa akin ang laht ...
Tumiwasy ca, anc co; higuit ang casaliwng palad co cay sa iy ay
hind ac umiiyc! Maaaring magcaroon ca ng mangingibig na llong


294
magaling, datapuwa't ac'y mawwalan ng limampng libong piso! Ay, Virgen
sa Antipolo, cung magcaroon man lmang sna ac ng magandng
palad sa gabing it!
Mga patc, glong ng mga coche, tacbhan ng mga cabyo,
msicang tumtugtog ng marcha real ay nangagbaltang dumating na
ang mahal na Gobernador General ng Kapulhang Filipinas. Tumacb
si Mara Clara at nagtg sa canyng tinutulugang cabahayn ...
cahabaghabag na dalaga! pinaglalaruan ang iyng pus ng mga
magagaspng na mga camy na hind nacakikilala ng canyng mga
maseselang na mga cuerdas!
Samantalang nappuno ng to ang bhay at umaalngawngw sa
laht ng mga pnig ang malalacs na yabg ng mga lumalacad, ng mga
tnig na naguutos, calampg ng mga sable at ng mga espuela,
nahahandusay namng hlos nacaluhd ang lips pighatng dalga sa
harapan ng isng estempa ng Vrgen, na ang pagcacalarawa'y yang
any ng cahapshapis na pangngulila, na si Delaroche lmang ang
natutong macasip ng gayng damdamin, na wari'y napanood nit ng
manggaling na si Guinoong Santa Mara sa pinaglilibingan ng canyng
Anc. Hind ang pighati ng Inang iyn ang siyng iniisip ni Mara
Clara, ang iniisip niy'y ang sarling capighatan. Sa pagclungayngay
ng lo sa dibdb at sa pagctiin ng mga camay sa sahig na tabla, ang
azucenang hintoc ng malacs na hangin ang canyang nacacatulad.
Isng hinaharp na panahng pinanag-inip at hinimashimas na malaon,
mga sapantah ng budhng sumlang sa camusmusn at lumagong
casabay ng canyng paglaki at siyang nabibigay casiglahn sa
caibuturan ng canyng catahan, acalaing catcatin ngayn sa bat at sa
ps sa is lamang salita. Macacawangis it cung patigulin ng tibc
ng ps at bawian ang bat ng canyng liwnag!
Cung paano ang cabaitan at cabanalan ni Mara Clara sa canyng
pagcabinyagan, gayn din ang canyng pagcamasintahin sa canyng
mga maguglang. Hind lmang nacapagbbigay tcot sa canya ang
excomunin ang utos ng canyang ama't ang pinagbabalaang
catiwasayan nito'y pwang humihinging inisin niy ang canyng
pagsint at ihayin sa gayng mga daklang catungclan. Dinaramdam
niy ang bong lacs ng pagsinta cay Ibarra, na hanggang sa sandaling
iyo'y hind man lamang niy hinihinal. Ng minsa'y isng ilog na
umaagos ng bong cahinhinan; mababangong mga bulaclac ang siyang
nacalaPhin 302latag sa canyang mga pampangin. Bahagy na
napaaalon-alon ng bangin ang canyng gos; cung panonoori'y
masasabing tumitining. Datapuwa't d caguinsaguinsa'y cumipot ang
dinaraanan ng gos, magagaspng na mga malalakng bat ang siyng
humahadlang sa canyng paglacad, matatandng mga pn ng choy
ang siyng nacahlang na sumasala, ah, ng magcagay'y umatngal


295
ang ilog, tumindig, cumul ang mga lon, nagwagwag ng mandal ng mga bul,
hinamps ang malalaking mga bat at lumundg sa mallim na bangn!
Ibig niy sanang manalangin, ngunit sino ang macapananalangin
pagca nagngingitngit sa malakng hirap? Nananalangin pagca may pag-
asa, at cung wala'y nakikiusap tayo sa Dios, sa pamamag-itan ng mga
buntng hininga."Dios co! ang sigaw ng canyng ps,bkit
inihihiwalay mo ng ganyn ang isng to, bakit ikincait mo sa cany
ang pagsint ng mga iba? Hind mo ikinacait sa cany ang iyong araw,
ang iyong hangin at hind mo man lamang itinatag sa canyng mga
mat ang iyong langit, bakit ipagcacait mo sa canya ang pagsinta,
gayng wal mang langit, wal mang hangin at wal mang araw ay
mangyayaring mabhay, datapuwa't cung walang pagsinta'y hind
mangyayari cailan man?
Dumarating cay sa trono ng Dios ang gayng mga sigaw na
hind naririnig ng mga tao? Naririnig cay ang mga sigaw na iyn ng
Ina ng mga sawing palad?
Ay! ang cahabaghabag ng dalagang hind nacakilala ng isng
ina'y nangangahas ipagcatiwal ang mga dalamhating itng nagbubuhat
sa mga pagsinta sa ibabaw ng lp doon sa calinislinisang ps na
walang nakilala cung di ang pag-big ng anac sa ina at ang pag-big sa
ina sa anac; tumatacbo siya, sa canyang mga cahapisan, diyan sa
larawan ng babaeng dindios, sa mithing lalong cagandagandahan sa
lht ng mga mithi ng mga kinapal, diyan sa lalong caayaayang likha
ng religion ni Cristo, na natitipon sa canyang sarili ang dalawang lalong
cagandagandahang calagayan ng babae, vrgen at ina, na hind
nalahiran ng cahi't babahagyang dngis, na tinatawang nating Mara.
Ina!, Ina!ang canyang hibic.
Lumapit si ta Isabel, na siyang cumuha sa canya sa gayng
pighati. Dumatng ang ilng canyang caibigang babae at ibig ng
Capitan General na siya'y makita.
Ta, sabhin p ninyng ac'y may sakt!ang ipinakisap ng
dalagang nagugulat;patutugtugin nil ac ng piano at pacacantahin!
Phin 303Nagtindig si Mara Clara, tiningnan ang canyang ta,
pinilipit ang canyang magagandang bisig at nagsasalit ng pautal:
Oh, cung mayroon sana acng!...
Nguni't hind tinapos ang salit, at nagpasimul ng paghuhsay ng
canyang sarling catawan.


296


Phin 304

XXXVII.
ANG GOBERNADOR GENERAL
Ibig cong causapin ang binatang iyan!ang sabi ng
Gobernador General sa isang ayudante;pincaw niyang toto ang
aking nasang siya'y makilala.
May nangagsilacad na p upang siya'y hanapin, aking general!
Datapuwa't dto'y may isang binatang taga Maynl, na maplit ang
hingng siya'y papaskin dto. Sinabi p namin sa canyang walang
panahon ang camahalan niny, at cay'y hind naparto upang dumingig
ng mga pagsasacdal, cung d ng tingnan ang bayan at ang procesin;
ngni't sumagt, na sa tuwituw na'y may panahn daw na magagamit
ang camahalan p niny upang gumaw ng nauucol sa catuwran....
Liningn ng Gobernador General na nagtataca ang Alcalde.
Cung hind p ac nagcacamal,ang sagt ng Alcaldeng
yumucd ng caunt,iyan ang binatang cannang umaga'y nacagalt ni
par Damaso, dahil sa sermn.
Diyata't mayroon pang iba pala? Sinasady mandng talaga ng
fraileng iyang guluhn ang lalawgan, baca cay ang sip niya'y siya
ang nacapangyayari rito? Sabhin p niny sa binatang siya'y
magtuloy!
Nagpapasial na pabalicbalic sa magcabicabilang dlo ng salas ang
Gobernador General, na nangangatal sa galit.
Sa "antesala" (panig ng bahay na na sa bago pumasoc sa salas) ay
may ilang mga castil na nahahal sa mga militar, mga namumun sa
bayan ng San Diego at mga mamamayan; sila'y nagsasalitaan


297
nagmamatuwrang nagcacalpon sa iba't ibang pangcat. Nangaroroon din naman
ang lahat ng mga Phin 305fraile, lban na lmang kay pri Dmaso,
at ibig nilng pumsok upang maghandg ng galang sa Gobernador
General.
Ipinammanhic sa mga camahalan p ninyong mangaghintay ng
sandalianang ayudande;pumasoc p cay, binat!
Namumtla at nangangatal na pumasoc ang binatang iyng taga
Maynil na madalas mmali sa pananalita na pinaghahal ang griego at
ang tagalog.
Pawang napusps ng pangguilals ang lahat marahil, nga'y
totong malaki ang galit ng Gobernador General upang mangahs na
papaghintayin ang mga fraile. Nagsalita si pri Sibyla:
Ac'y walang an mang sasabihin sa cany!... nagsasayang
ac rito ng panahon!
Gayn din ang wic co,ang dugtong ng isng agustino;
tyo na?
Hind cay lalong magaling na ating siyasatin cung papano ang
canyng iniisip?ang tanng ni pri Salvi;sa ganya'y maiilagan
natin ang mga upasala ng mga macaaalam.. at maipaaalaala natin sa
canya ... ang canyng mga catungculan ...sa Religin,..
Magtuloy p ang mga camahalan niny, cung inyng ibig!
anang ayudante, na hatid ang binatang hind nacauunaw ng griego, na
ngay'y lumlabas na taglay ang isng pagmumukhng kinikinangan ng
catuwan.
Naunang pumasoc si pr Sibyla; sa licura'y sumsunod si pri
Salvi, si pr Manuel Martin at ang iba pang mga fraile. Sil'y
nangagsiyucd ng bong capacumbabaan, liban na lmang cay pr
Sibyla, na pinapanatil, samp sa canyng pagyucod, ang tanging any
ng isng nacatataas cay sa ib; na an pa't baligtad sa guinaw ni pr
Salvi, na halos hinutoc ang bayawang.
Sino p sa mga camahalan niny si pr Dmaso?ang biglang
itinanng ng Gobernador General, na hind man lamang sil pinaup,
hind sil kinumusta, at hind sil pinagsabihan niyng mga salitang
pangpapri na pinagcaugaliang tanggapin ng gayng mga catataas na
ring mga tao.
Hind p, guino, casama namin si pr Dmaso!ang sagt ni
pr Sibyla ng halos gayn ding masaclp na pananalit.


298
Nacahig p sa bang at may sakit ang lingcd ng camahalan niny!
ang idinugtng na bong capacumbabaan ni pr Salvi;pagcatapos na
magtam ng lugd na macabati p sa iny at macumusta namin ang
inyng calagayan, ayon sa nararapat gawin ng lahat ng mababait na
mga lingcd ng Hari at ng laht ng taong may pinag-aralan, naparito p
naman cami sa ngalan ng mapitagang lingcd niny, na may
casaliwang palad na....
Phin 306Oh!ang isinalabat ng Capitn General, na
pinipihit ang silla sa pamamag-itan ng isng pa nit at saca ngumiting
nangangatal,cung ang laht ng mga lingcd ng aking camahalan ay
catulad ng camahalan ni par Dmaso, lalong iibiguin co pang ac na
ang maglingcd sa akin ding camahalan!
Ang mga cagalangalang na mga fraile na pawang nacatay ang
catawan ay nangagsisitay naman ang canilng cluluwa sa ganitng
pagcasasalabat.
Cay po'y mangagsiup!ang idinugtng ng Capitn General,
pagcatapos ng sumandaling pagtiguil, at pinatamis ng caunti ang
canyng pangungusap.
Lumalacad na patiad si capitang Tiagong nacafrac; hatd niya't
tangan sa camy ni Mara Ciara, na pumasoc na halos hind
macahacbang at kimng kimi. Gayn ma'y gumamit ng calugd-lugd
at mapitagang pagyucd.
Ang guinoong binibini p bang it ang anac niny?ang
tanng na nagtataca ng Capitn General.
At iny p, aking General!ang sagt ni capitang Tiago ng
bong cataimtiman.
Nangasidilat ang Alcalde at ang mga ayudante; datapuwa't
nanatili sa hind pagngigiti ang Capitn General, iniabot ang camy sa
binibini at sa cany'y sinabi ng matimys na pananalit:
Mapapalad ang mga magugulang na may mga anc na babaeng
gaya p niny, guinoong binibini! Cay p'y ibinalita sa aking
carapatdapat na cay'y pagpitaganan at pangguilalasn ... hinangad co
cayng makita upang cay'y pasalamatan dahil sa magandang guinaw
p ninyo ngayong araw na it. Nalalaman cong "laht" at hind co
lilimutin ang marangal ninyng inasal pagslat co sa Gobierno ng Har.
Samantala'y itulot p niny, guinoong binibini, na pangalan ng
dakilang Har na dito'y aking ipinakikiharap, at umiibig ng
"capayapaan" at "capanatagan" ng canyng mga tapat na loob na
nasasacop, at sa pangalan co naman, na pangalan ng isng amng may


299
mga anc na babaeng casing glang p niny, na cayo'y pasalamatan ng boong
ligaya, at ipagtagubiling bigyan ng isng ganting pla!
Guinoo!...ang tugn ni Mara Clarang nangangatal.
Nahulaan ng Capitan General cung an ang talagang ibig niyang
sabihin at sumagt:
Toto pong magaling, guinoong binibini, na cay'y magcasiya
sa galk ng inyng sarilng budh at sa pagmamahal ng inyng mga
cababayan, na ang catunaya'y siy ngang lalong magaling na ganting
pla, at hindi na tayo dapat Phin 307humingi pa ng iba. Datapuwa't
huwag p ninyng ikait sa akin ang magandang pagcacataong aking
maipakilala na, cung marunong magparusa ang Justicia'y marunong di
namang gumanting pla, at siya'y hind parating "bulg."
Sinalit ng Capitan General sa isng paraang macahulugan at
lalong malacs ang laht ng mga salitang napapaguitanan ng lambl na
coma.
Naghihintay po ng mga utos ng camahalan ninyo si guinoong
Juan Crisostomo Ibarra!ang malacas na sabi ng isang ayudante.
Nangatal si Maria Clara.
Ah!ang biglang sinabi ng Capitan General,tulot po ninyo,
guinoong binibini, na sa layo'y sabihin ang aking nais na cayo'y muli
cong makita bago co iwan ang bayang ito: mayroon pa po acong
totoong mahahalagang bagay na sa inyo'y aking sasabihin. Guinoong
Alcalde, sasamahan po ninyo aco sa boong aking pagpapasial na ibig
cong gawing lcad, pagcatapos ng pakikipagsalitaan cay guinoong
Ibarra, na cami lamang dalawa ang mag-uusap.
Itulot p ng camahalan ninyo,ani pari Salvi ng boong
capacumbabaan, na sa inyo'y ipaalaalang si guinoong Ibarra'y
excomulgado....
Sinalabat siya ng Capitan General at ito ang sinabi:
Lubos cong ikinatutuwang walang iba acong dapat ipamanglaw
cung di ang calagayan ni pari Damaso, na aking hinahangad ng
"taimtim sa aking loob" na siya'y "ganap na gumaling," sa pagca't hindi
marahil lubhang macapagpapasaya ng loob sa canyang gulang ang
isang "paglalacbay sa Espaa," dahil sa caramdaman ng canyang
catawan. Datapuwa't ito'y maalinsunod sa cany ... at samantala'y
ingatan naw ng Dios ang inyong mga camahalan!
Nangagsialis ang isa't isa.


300
At tunay ngang maaalinsunod sa canya!ang ibinbulong ni pr Salvi,
paglabs.
Tingnan natin cung sino ang mauunang maglalacbay agad!
ang Idinugtng ng isa pang franciscano.
Yayao aco ngayon din!ang sabing masama ang loob ni pr
Sibyla.
At cami paparoon sa aming lalawigan!ang sinabi ng mga
agustino.
Hindi matiis ng isa't isa, sa dahil na masamang cagagawan ng
isang franciscano'y kinausap sila ng Capitn General ng malakng
calamign.
Nasalabong nila sa antesala si Ibarra, na sa canila'y nagpacaing
iilan pa lamang ang oras na nacararaan. Hind sila nagbatian, nguni't
nagcaroon ng mga tinginang lubhang marami ang sinasaysay.
Iba naman ang guinawa ng Alcalde; ng wal na roon ang mga
fralle'y biPhin 308nati siy at maguiliw na iniabot sa canya ang
camy, datapuwa't hind sila nacapagsalitaan ng ano man, dahil sa
pagdating ng ayudante.
Nasalubong niya sa pintuan si Maria Clara: maraming bagay rin
ang mga sinabi ng titigang guinawa ng dalawa, nguni't ibang iba sa
mga sinalita ng mga mata ng mga fraile.
Humacbang ng ilang patung sa canya ang Capitan General.
Lubs na lubs ang aking galac sa aking mahigpit na
pakikicamay sa iny, guinoong Ibarra. Itulot p niny sa aking cay'y
tanggapin co ng boong pagpapalagay ng loob.
Tunay nga namang pinanonood at pinagmamasid ang binata ng
Capitn General na napagkikilala ang canyang catuwaan.
Guinoo ... ang ganyang pagcalakilaking cagandahan ng loob....
Nacasusugat sa akin ang inyng pagtataca, inyng ipinakikilala
sa aking hind niny inaasahang cay'y pagpapakitaan co ng
magandang loob sa pagtanggap co sa iny: it'y pagcuculang tiwal sa
aking pagmamahal sa catuwiran.
Hind p pagbibigay ng catuwiran, guinoo, cung di
pagpapautang ng loob ang isng pagtanggapcatoto sa isang gaya
cong walang an man cahulugang sumasailalim ng capangyarihan ng
mahal na Har.


301
Mabuti, mabuti!anang Gobernador General na naupo at tuly itinur
sa cany ang isng upuan;bayaan ninyng ac'y magtam ng
sandaling pagbubucs ng pus; totoong malaki ang aking pagcalugd
sa inyng caasalan; caya nga't cay'y inihingi co na sa Gobierno ng
Har ng isng ganting palang dangal (condecoracin), dahil sa caisipan
ninyng pagcacaawang gawang pagtatay ng isng paralan ... Cung
nagsalit lamang cay sa akin, pinanood co sana ng boong tuw ang
pagdidiwang na guinaw at marahil ay nailigtas co cay sa isng sama
ng loob.
Sa ganang aki'y ipinalalagay cong napacaliit ang aking
adhic,ang isinagt ng binata,na hindi co inacalang may cauculng
carapatan upang abalahin co ang inyng caisipan na lubhng maraming
pinangangasiwaan; bucd sa ang catungculan co'y sa unang pun ng
aking lalawigan magsalit muna.
Iguinalw ng Capitan General ang canyng lo, na
nagpapakilala ng canyng ligaya, at nalalao'y lalong gumagamit ng
anyng pagpapalagay ng loob, at nagpatuloy ng pananalit:
Tungcl sa samaan ng loob na nangyari sa iny at kay pr
Dmaso, huwag p cayng matatacot at huwag din namang mag-iingat
ng pagtatanim Phin 309hind ssalangin ang is man lmang buhc
niny sa lo samantalang ac ang namamahal sa Kapulan, at tungcl
naman sa excomunin, cacausapin co na ang Arzobispo, sa pagca't
kinacailangang makibagay tayo sa lacad ng panahn: dito'y hind tayo
macapagtatawa sa mga bagay na it sa hayagang gaya sa Espaa sa
paham na Europa. Gayn ma'y dapat cayng magpacaingat sa
hinaharap na panahn; nakipagtunggali cay ng paharapan sa mga
capisanang dahil sa canilng cahulugan at cayamana'y kinacailangang
siya'y igalang. Nguni't cay'y aking tatangkilikin, sa pagca't
kinalulugdan co ang mga mababait na anc, kinalulugdan co ang
magbigay unlc sa capurihn ng mga namatay ng magulang; ac man
nama'y umibig din sa aking mga maggulang, at tulungan ac ng
Dios! hind co maalaman ang aking gagawin sa calagayan p niny!....
At biglng biglng binago ang salitaan, at tumanng:
Ibinalit sa aking galing daw p cay sa Europa, ntira ba cay
sa Madrid?
Op, natira acng ilng buwn doon.
Hind ba niny naririnig sa mga salitaan doon ang aking
familia?


302
Bagong caaalis pa p ninyo ng ac'y magtam ng capurihang ipakilala sa
inyong familia.
At cung gay'y bakit naparito cay ng walng dal na an mang
slat na pangtagubilin sa akin at ng cay'y aking tangkilikin?
Guinoo,ang sagt ni Ibarrang casabay ang pagyucod,sa
pagca't hind tuly tuly na galing aco sa Espaa, at sa pagca't
palibhasa'y sinabi sa akin cung an po ang caugalian niny, inaaala
cong hind lamang walang cabuluhan ang isng sulat na pangtagubilin
sa inyng ac'y inyng tangkilikin, cung d naman isng capaslangan
p sa iny: talagng natatagubilin sa iny caming mga filipinong laht.
Nasnaw ang isng ngiti sa mga labi ng matandang militar, na
madalang na muling sumagt, na anaki'y sinusucat at tinitimbang ang
canyang mga salita.
Ikinaliligaya cong umisip cayo ng papaganyan, at ... ganyan
nga sana! Gayn man, binata, dapat p ninyng maalaman cung an
ang mga mabibigat na bagay na pinapas-an namin sa Fiilpinas, Dito'y
caming mga matatandang mga militar, kinacaliangang gawin namin at
lumagay cami sa lahat; Hari, Ministro ng Estado, ng Guerra, ng
Gobernacin, ng Fomento, ng Gracia at Justicia at iba pa, at ang lalo
pang masama'y kinacailangan naming ipagtanng ang bawa't bagay sa
malayong Inang Bayan, na sinasang-ayunan minamasama, ng Phin
310papikit cung minsan, ayon sa casalucuyang panahn, ang aming
mga panucalang cahingian. At bago sasabihin namin mga castilang;
Ang yumayacap ng malaki'y hind nacapipisil na mabuti! Bucd sa
rito'y ang caraniwan, napaparito caming bahagya na napagkikilala ang
lupaing it, at iniiwan namin pagpapasimula naming makilala.Sa
inyo'y macapagsasalit ac ng walang ligoyligoy, sa pagca't walang
cabuluhang magpacunuwari ac ng ibng bagay. Caya nga cung sa
Espaa, na bawa't bagay may ucol na canyng ministro, na ipinanganc
at lumaki rin sa lupang iyn; na may mga pmahayagan at
napagkikilala ang munacala ng mga mamamayan, na iminumulat at
ipinauunawa sa Gobierno ang canyng mga camalian ng cany ring
mga camy, gayn ma'y hind wast at maraming totoo ang mga
caculangan, isng himala na dito'y hind magcagul-gulong laht, sa
caculangan ng mga cagalingang sinabi co na, bucd sa rito'y may isng
macapangyarihang caaway na humahadlang sa lihim sa icagagaling
nitong Kapuluan at lumulubid sa cadiliman ng icahihint nit sa
pagslong sa guinhawa at dangal. Hind nagcuculang ng magagandang
panucal ang mga namamamahala, nguni't napipilitan camng gumamit
ng mga mat at mga bisig ng ib na ang caraniwa'y hind namin kilala,
na marahil hind ang paglilingcd sa canyang sariling Bayan ang
guinagaw, cung d ang paglilingcd lamang sa sariling iguiguinhawa.


303
Ito'y hind casalanan namin, cung d sa calacaran ng panahn; hind cacaunti ang
naitutulong sa amin ng mga fraile, datapuwa't hind na macasasapt sil
... Ibig cong ipagmalasakit cay, at ibig co sanang huwag
macapagpahamac sa iny ng an man ang mga caculangan ng
casalucuyang sinusunod naming pamamahal ... hind co mangyaring
maampon ang lahat, at hindi namn macapagsacdal na laht sa akin.
May magagaw p ba ac sa inyng mapakikinabangan niny cahi't
cacaunti? mayroon p ba cayng an mang ibig hingi sa akin?
Nagnilay-nilay si Ibarra.
Guinoo,ang isinagt,ang lalong malaking nais co'y ang
ililigaya nitng aking bayan, ligayang ibig co sanang maguing
cautangan niya sa Inang Bayan, at sa pagpupumilit ng aking mga
cababayan, at mabigkisn ang Inang Bayan at ang aking mga
cababayan ng walng hanggang tali ng nagcacaisang mga adhic at ng
nagcacaisang mga pag-aari. Ang Gobierno lmang ang macapagbibigay
ng aking cahingian, pagcatapos ng mahabang panahng laguing
pagsusumakit at ng tapat na mga pagbabago ng mga cautusn.
Tinitigang sandal ng Capitn General, titig na tinumbasn ni
Ibarra ng gayn din catagal na titig.
Phin 311Cay p ang unang lalaking nacausap co sa lupaing
it!ang biglng sinabi at iniabot sa cany ang camy.
Wal p cayng nakikita cung d ang mga tong dito sa ciudad
ay humihilahod, hind p niny nadadalaw ang pinararatangang mga
damp sa aming mga bayan; cung mamasid p sana niny sila'y
macacakita cay ng tunay na may magandang ps at mga dalisay na
caasalan.
Nagtindig ang Capitn Ganeral at nagpasyl ng pacabcabila sa
slas.
Guinong Ibarra,ang pagdaca'y sinbi, na biglng tumguil,
ang binta'y tumindig;marhil yayo ac sa lob ng isng buwn;
hind nauucol sa inyng byan ang patacb ng inyng isip at ang
inyng pinag-arlan. Ipagbili p niny ang laht ninyng mga ariarian,
paghusyin niny ang inyng cabn ng damit at summa cay sa akin
sa Europa; ang singw ng lp roo'y macaggaling sa iny.
Hind co calilimutan hanggang nabubuhay ang magandang
loob na pakita sa akin ng iny pong camahalan! ang isinagot ni
Ibarrang nababagbag ng caunti ang calooban;datapuwa't dapat acng
tumir sa lupaing kinabuhayan ng aking mga magugulang.....


304
Kinamatayn nil, ang lalong carapatdapat ninyng sabhin! Maniwal
p cay sa akin, marahil higut ang aking pagcakilala sa inyng lupan
cay sa iny ... Ah! maalaala co pal,ang canyang biglng sinbi na
nagbago ng any ng pananalit,cay'y mag-aasawa sa isng
dalagang carapatdapat sambahn, ay binbinbn sa cay dito! Humay
cay! humay cay sa canyang tab at ng lalo cayng magcaroon ng
calayaan ay paparituhin niny sa akin ang canyng am,ang
idinagdg na nacangit.Gayn ma'y huwg ninyng lilimuting ibig
cong samhan niny ac sa pagpapasyl.
Yumucd si Ibarra at yumo.
Tinwag ng Capitn General ang canyng ayudante.
Naggalac acany, na tinatapictapc ang balicat ng
ayudante;ngayn co lamang nakita cung paano ang paran upang
magung isng magaling na castil, na hind kinacailangang talicdn
ang pagca magalng na filipino, at sintahn ang canyng sariling byan;
sa cawacasa'y naipakilala co ngayn sa mga fraile na hind laran nil
ang laht sa atin; binigyng btas ac ng bintang it sa paggawa ng
gayn, at hind malalao't mabibigyan co ng tapat na tumbs ang fraile!
Syang at ang binatang iya'y balang araw ay ... datapuwa't paparituhin
mo ang Alcalde sa akin!
Humarp caracaraca sa cany ang Alcalde.
Phin 312Guinoong Alcalde,ang sinbi sa canya pagpasoc
niya,ng mailagang mangyari uli ang "napanood" ng camahalan p
ninyng mga "cagagawan", mga cagagawang dinaramdam co,
palibhasa'y "nacasisirang pr" sa Gobierno at sa lahat ng mga castil,
nangangahas acng ipagblin sa iny ng "totoong mahigpit" si
guinoong Ibarra, upang hind lamang ipagcaloob niny sa canya ang
mga kinacailangan at ng maganap niy ang canyang mga panucalang
nauucol sa icapagcacapr ng Inang-Bayan, cung d naman pangilag
niny sa hinaharap na panahng siya'y bagabaguin ng taong sino man
at sa dahilang paano mang paraan.
Napag unaw ng Alcalde ang sa canya'y pagsisi, caya nga't siya'y
yumucd upang mailihim ang cagulumihanan ng canyang lob.
Ipasabi p niny ang gayn dn sa alfrez na siyang nag-uutos dito
sa "seccin", at iny pong siyasatin cung tnay ngang may mga tanging
cagagawang saril ang guinong iyan, na hind sinasabi ng mga
"reglamento": hind lamang isang caraingan ang aking naringig
tungcl sa ganitng bagay.


305
Humarap si capitang Tiagong matigas ang damt na magaling ang
pagcacaprinsa.
Don Santiago,ang sa cany'y sinabi ng capitan General sa
salitang mairog,hind pa nalalaong aking sinaysay ang aking
pakikianib sa iny ng galac, dahil sa pagcacapalad ninyng magcaroon
ng isang anac na babaeng gaya na ng baga ng binibining de los Santos,
ngayo'y nakikisama naman ac sa galac niny, dahil sa nyong
mamanugangin: ang catotohanan nga'y ang lalong mabait sa mga anac
na babae ay carapatdapat sa lalong magaling na mamamayang lalaki sa
Filipinas. Hind p ba mangyaring aking maalaman sa iny cung
cailang cay ipagsasaya ang canilang pagcacasal?
!Guino!...ang pautal na sabi ni Capitang Tiago, at pinahid
ang pawis na umaagos sa canyang no.
Aba! ayon sa masd co'y wal pang matibayang taning!
Sacali't clang ng mga padrino'y aking icagagalac ng malaki na ac ay
magung isa sa canila. It'y ng mapaw ang aking masamang pakilasa
sa maramng casalang linabasan co rto ng padrino hangga ngayon!
ang idinugtng, na ang Alcalde ang pinagsasabihan.
Siya ng p!ang isinagt ni Capitang Tiago, casabay ang
isang ngiting nacaaakit sa pagcahabag sa canya.
Pinaroonan si Mara Clara ni Ibarrang halos tumatacbo sa
paglacad: maraming lubhang sasabihin at isasaysay niya sa canyang
casintahan. Nacaringig Phin 313siy ng masasayng voces sa is sa
mga tahanan ng bhay, cay't siy'y marhang tumwag sa pintan.
Sinong tumatwag?ani Mara Clara.
Aco!
Tumahmic ang mga voces at ang pinta'y....hind nabucsn.
Ac ang tumatawag, macapapasoc ba ac?ang tanng ng
bint, na ang pso'y tumtiboc ng lubhng malacs.
Nanatili ang catahimican. Ng macaraan ang sandali'y mararahang
mga hacbang ang nangagsilpit sa pint, at ibinulng sa btas ng susian
ng masayng voces ni Snang.
Crisstomo, pasasa teatro cam ngayng gab; islat mo ang
ibig mong sabihin cay Maria Clara.
At nangagsilayo ang mga hacbang na matlin ding gya ng
pagcalapit.


306
An ang cahulugan cay nito?ang ibinulong ni Ibarrang naglilining-
lining at untiunting lumlay sa pintan.


Phin 314

XXXVIII.
ANG PROCESION.
Paggab, at ng nsisindi ng laht ang mga farol sa mga bintan,
guinaw ang icapat na paglabs ng procesin, na sinsabayan ng
REPIQUE ng mga campan at ng talasts ng dating mga putucan.
Ang Capitan General na nagppasyal ng lacd, na caacby ang
canyng dalawang ayudante, si Capitang Tiago, ang Alcalde, ang
Alfrez at si Ibarra, na pinangungunahan ng mga guarda civil at ng
mga pnong-byan, na siyng nangagwawahi ng dan at nagpapatab sa
tao, inanyayhan silang doon manod ng pagdan ng procesin sa
bhay ng Gobernadorcillo, na nagpatay sa harapn ng isng tablado,
upang doon saysayn ang isang LOA (pagpupuri) sa pag bibigay dangal
sa Santong Patrn.
Tinalicdn marhil ng bong galc ni Ibarra ang pakiking ng
tulng iyn, palibhasa'y llong minmagaling pa niyng doon na
manod ng procesin sa bhay ni Capitang Tiago, na kinatitirahan ni
Mara at ng caniyng mga caibigang babe, nguni't sa pagc't big ng
Capitan General na mpakinggan ang LOA, napiltan siyng mag-alw
na lmang sa pag-sang si Mara Clara'y canyng makikita sa teatro.
Ang pasimul ng procesi'y mga "ciriales" na plac, na taglay ng
tatlng mga sacristng nangacaguantes, sumsunod ang mga bat sa
paralang casma ang canilng maestro; pagcatpos ay ang mga batng
may dalng mga farol na papel, na ib't ib ang mga clay at any,
nacalagy sa dlo ng isng tikng humigut cumlang ang hba sa
napapamuthan ng alinsnod sa naisipn ng mga bat, sa pagca't ang


307
nagcacaggol ng pag-ilaw na ito'y ang mga musms sa nyon at ang nyon, at
ang pinabahalan. Malgyang guinganap nil ang tungcling itng
initang sa canil ng MATANDA SA NAYON; Phin 315bawa't isa'y
nagmumunacl at gumagaw ng canyng farol, pinapamtihan ng
magalingin nilng mga sbit at ng maliliit na mga bandl, alinsunod
namn sa calagayan ng canilng buls, at sac iniilawan ng isng ups
ng candil, sacali't macapanghingi sila sa isng caibigan camag-nac
na sacristan, cung dili caya'y bumibili sila ng isng maliit na
candilang mapul, na guinagamit ng mga insc sa canilng mga altar.
Sa calaguitnaa'y nagpaparoo't parito ang mga alguacil at mga
teniente ng justicia, upng pangasiwang huwag magcwatac-watc
ang mga hany at huwg magcbuntn-buntn ang mga tao, at sa
ganitng cadahilana'y guinagaw nilng tagapamag-itan ang canilng
VARAS, sa pagcat sa mga panghahampas nila nito, na ipinamamahagui
nila ng ucol at catatagang lacas nasusunduan nil ang pagcunlac at
carikitan ng mga procecin, sa icababanal ng mga cluluwa at
ininingning ng mga pagdiriwng ng religin!
Samantlang ipinamamahgui ng walng byad ng mga alguacil
ang ganitng pangbanl na mga pal ng yantc, ang ib nama'y
nammigay rin ng walng byad ng malalaki't maliliit na mga candil,
at ng sa gayo'y canilng maaliw ang mga pinal.
Guinoong Alcalde,ani Ibarra, ng sabing mahna,guinagaw
po b ang mga pamamlong iyan upang mabigyng caparusahn ang
mga macasalanan, dahiln lmang na canilang naibigan?
Sumasacatuwiran p cay, guinoong Ibarra!ang sagot ng
Capitan General na naringig ang gayong catanungan:nacapagttaca
ang ganitng napapanod na ... catampalasanan sa bawa't maparitong
taga ibng lupan. Nararapat ngang ipagbwal.
Hind maalaman cung an ang dahil at cung bakit ang
nangungunang santo'y si San Juan Bautista. Sa nakikitang calagayan
niy'y masasabing hind totoong kinalulugdan ng mga tao ang mga
cagagawn ng pinsan ng ating Panginoong Jesucristo; tnay nga't siy'y
may mga paa't binting dalga, at may pagmumukhng ermitao,
datapuwa't ang kinalalagyan niya'y isng lmang ands na choy, at
siy'y dindimlan ng ilng mga batang may mga dalng farol na papel
na walng law, NA nangagpapaluan nang lihm ng canicanilang farol
ang is't is.
Clang plad!ang ibinbulong ng filosofo Tasio, na
pinanonod ang prosecin mul sa daan;hind macapagbibigay
cagalingan sa iyo ang icw ang nunang nagsaysay ng Magandang
Balit, at ang cahi't yumucd sa iyo Phin 316si Jess! hind


308
nacapagbbigay cagalingan sa iyo ang inyong malaking pananampalataya't ang
iyng pagpapacahrap, at ang iyo man lmang pagcamatay dahil sa
pagwalanggalng mo ng catotohanan at ng iyong pinananaligan;
linilimot ang lahat ng it ng mga tao, pagca walng tagly cung di ang
sarling mga carapatn! Lalong magaling pa ang magsermn sa mga
simbahn cay sa magung cawiliwiling tinig na sumisigaw sa mga
ilng, nagpapakilala sa iy ang mga bgay na it cung an ang
Filipinas. Cung pano sna ang iyng kinin at hind mga balang, cung
ang dinamt mo sana'y sutl at hind balat ng mga hayop, cung
nakipnig c sa isng Capisnan ng mga fraile....
Nguni't inihint ng matandng lalki ang canyng mga pagssi, sa
pagca't dumrating si San Francsco.
Hind ba sinabi co na nga?ang itinuly na ngumingit ng
patuy;it'y na sa isng carro at Santo Dios! gano carming mga
ilaw at gano carming mga farl na cristal! Cailan ma'y hind ca
naliguid ng ganyng carming mga pangliwnag, Giovanni
Bernardone! At pagcagalinggalng na msical ibang mga tnig ang
ipinaringig ng mga anc mo ng mamaty na icw! Datapuw,
cagalanggalang at mpacumbabang nagtay ng isng Capisnan, cung
mabhay cang mag-ul ngayon, wal cang ibang makikita cung d nga
haling na Eliasis de Cortona, at sacli't makilala ca ng iyng mga anc,
ibbilangg icaw at marhil ay mawngis ca sa kinaratnan ni Cesario de
Speyer!
Sumusunod sa msica ang isng estandarte na kinalalarawanan ng
santo ring iyon, datapuwa't may pitng pacpac. Dal ang estandarteng
iyn ng mga "hermano tercero," na nacahabitng guingn at nagdarasal
ng malacs at sa anyng caaw-awng ting.Ayawn cung ano ang
dahil ng pagcacagayn, sumsunod doon si Santa Mara Magdalena, na
pagcagandagandang larawang may saganang buhc, may panyong
pinyang bordado sa mga daliring pun ng mga singsng, at nararamtn
ng damit na sutlang may pamuting mga malalapad na guint. Naliliguid
siy ng mga ilaw at ng incienso; nanganganino sa canyng mga luhang
virdrio ang mga culay ng mga law "bengala," na nagbibigay sa
procesin ng anyng cahimahimal, caya nga't cung mins'y lumuluha
ang santang macasalanan ng verde, cung minsa'y pul, minsa'y azul at
iba pa. Hind nagpapasimul ang mga bahay ng pagpapaningas na mga
ilaw na it cung d cung nagdaraan si San Francisco; hind tinatamo ni
San Juan Bautista ang ganitong mga carangalan, caya't dalidaling
nagdaran, na canPhin 317yng pagcahiy na siy lamang ang bucd
na ang pananamt ay balt ng mga hayp sa guitn ng gayng caraming
mga taong lips ng guint at mga mahalagang bat.


309
Nariyn na ang ating santa!anang anc na babae ng gobernadorcillo
sa canyng mga panauhin; ipinahirm co sa cany ang aking mga
singsng, nguni't ng aco'y magtam ng langit.
Nangagsisitiguil ang mga nangagsisi law sa paliquid ng tablado
upng mapakinggan ang LOA (pagpupuri), gayn din ang guinagaw
ng mga santo; ibig na man nil ng sa canil'y nangagdadalang
makinig ng mga tul. Sa pagca pagd ng cahihntay ng mga
nangagdadala cay San Juan, sila'y nangagsiupo ng patingcayad, at
pinagcaisahan nilang ilagay muna sa lupa ang santo.
Baca maggalit ang aguacil ang tutol ng is.
Hes! diyata't sa sacristia'y inilalagay lamang siy sa isng
suloc na may mga bahay ng gagamb!
At ng mapalagay na sa lupa si San Juan, siya'y nagmkhang tila
is sa mga taong-bayan.
Nagpapasimula ang hanay ng mga babae buhat cay Magdalena,
ang caibhn lmang ay hind nagsisimula muna sa hanay ng mga
batang babae, na gaya ng mga lalaki, cung di ang mga matatandng
babae ang nangunguna at sumusunod ang mga dalaga na siyang
nangasahul ng procesin hanggang sa carro ng Virgen na sinusundan
ng cura na napapandungan ng palio. Pacana ang caugaliang it ni pari
Damaso, na siyang may sabi: "Hind ang mga matatandang babae ang
kinalulugdan ng Virgen cung di ang mga dalaga", bagy na isinasam
ng mukha ng maraming babaeng mapag-anyong banl, nguni't
sumasang-ayon sila at ng mapagbigyang loob ang Virgen.
Sumsunod cay Magdalena si San Diego, baga man sila hind niya
ikinatutuwa ang gayng calagayan, sa pagca't nananatili sa canyang
mukha ang cahapisan, na gaya rin caninang umaga ng sumusunod siya
sa licuran ni San Francisco. Anim na mga "hermana tercera" ang
humihila sa canyng carro, dahil sa cung anong pangaco
pagcacaramdam; ang catotohana'y sila ang humihila, at taglay nila ang
boong pagsusumipag. Huminto si San Diego sa harap ng tablado at
naghihintay na siya'y handugan ng bati.
Datapuwa't kinakailangang hintayin ang carro ng Virgeng
pinangungunahan ng mga taong suot "fantasma" mult, na
nacagugulat sa mga bata; caya nga't naririnig ang iyacan at sigawan ng
mga sanggol na mga haling ang caisipan. Gayn man, sa guitna ng
madilim na pulutng na iyon ng mga Phin 318hbito, mga capuchn,
mga cordn (lubid) at mga lambng, na caalacbay yang dasl na
pahuml at hindi nagbabago ang tinig, na papanood na wangis sa mga
mapuputing mga jazmin, tulad sa mga sariwang sampaga nahahalo sa


310
mga lumang mga basahan, ang labing dalawang batang babaeng nagagayasan ng
puti, nacocoronahan ng mga bulaclac, cult ang buhc, nagniningning
ang mga matang cahuad ng canilng mga collar; walng pinag-ibhan sa
mga angel ng caliwanagang napipilit ng mga mult. Sila'y pawang
nacacapit sa dalawang mga sintas na azul na nacatali sa carro ng
Virgen, na nagpapaalaala sa mga calapating humihla sa "Primavera"
(larawan ng pasimula ng tag-araw.)
Pawang handa na sa pakikinig ang lahat ng mga larawan, na
nagcacadaidaiti sila sa pag-ulinig ng mga tula; nacatitig ang laht sa
nacasiwang na cortina (tabing ng pintuan); sa cawacasa'y isang "aaah!"
ng pangguiguilalas ang nagpumiglas sa mga labi ng lahat.
At carapatdapat ngang pangguillasan: siya'y isng malakilaki ng
batang lalaking may mga pacpac, "botas" na pangpangabayo, banda,
cinturn at sombrerong may mga plumaje.
Ang seor Alcalde mayor!ang sigaw ng is; datapuwa't
nagsimula ang himala ng mga kinapal ng pagsasaysay ng isang tulng
cawangis din niy, at hind niy isinama ng loob ang sa canya'y
pagtutulad sa Alcalde.
Bakin pa sasaysayin dito ang mga sinabi sa wicang latn, tagalog
at wicang castila, na pawang tinula, ng caawaawang binigyang pahirap
ng gobernadorcillo? Linasap na ng mga bumabasa sa amin ang sermn
ni pari Damaso caninang umaga, at ayaw nga caming sila'y lubhang
palayawin ng napacarami namang mga caguilaguilalas na mga bagay,
bucd sa baca pa sumama ang loob sa amin ng franciscano cung siya'y
ihanap namin ng isang macacapangagaw, at ito ang aayaw cami,
palibhasa'y cami taong payapa, sa cagalingan ng aming capalaran.
Ipinagpatuloy pagcatapos ang procesin: ipinagpatuloy ni San
Juan ang malabis ng saclap na canyang paglalacad.
Ng magdaan ang Virgen sa tapat ng bahay ni cpitang Tiago'y
isang awit-calangitan ang sa canya'y bumati ng mga sinalita ng
Arcngel. Yao'y isang tinig na caayaaya, matining, mataguinting,
nagmamacaawa, itinatangis war ang "Ave Mara" ni Gounod, na
sinasaliwan ng pianong siya rin ang tumutugtg at caacbay niyang
dumadalangin. Nagpacapipi ang msica ng procesin, huminto ang
pagdarasal at tumiguil pati ni pari Salvi. NangangaPhin 319tal ang
voces at bumbunglos ng mga luha: higuit sa isang pagbati, ang
sinasaysay niya'y isng matas na dalangin, isang caraingan.
Narinig ni Ibarra ang tnig mula sa kinlalagyang durungawan, at
nanaog sa ibabaw ng canyang puso ang pangingilabot at calungcutan.
Napagkilala niya ang sa caluluwang iyong dinaramdam, na isinasaysay


311
sa isang pag-awit, at nanganib siyang magtanong sa sarili ng cadahilanan ng
gayong pagpipighati.
Mapanglaw at nag-iisip-isip ng siya'y masumpong ng Capitan
General.
Sasamahan niny ac sa pagcan sa mesa; pagsasalitaanan ntin
doon ang nauucol sa mga batang nngawala, ang sa canya'y sinabi.
Ac caya baga ang pinagcacadahilanan?ang ibinulng ng
bnata, na baga man tinitingnn niya'y hindi niya nakikita ang Capitan
General, na canyng sinundan ng wala sa canyang loob.


Phin 320

XXXIX.
SI DONA CONSOLACION.
Bkit nacasar ang mga bintana ng bahay ng alfrez? saan
naroroon, smantalang nagdaraan ang procesin, ang mukhng lalak't
nacabarong francia na Medusa Musa ng Guardia Civil? Napagkilala
caya ni doa Consolacing lubhang nacasususot ang canyang noong
nababalatayan ng mga malalaking ugt, na wari'y siyang
pinagdaraanan, hind ng dug, cung di ng suca at apd; ang malakng
tabac, carapatdapat na pamuti ng caniyang moradong mga labi, at ang
canyang mainguiting titig, na sa canyang pagsang-ayon sa isang
magandang udyc ay hind niy inibig na gambalain sa canyang
calaguimlaguim na pagsungaw, ang mga catuwaan ng caramihang tao.
Ay! sa ganng canya'y nagnawnw lmang, ng panahn na
naghahar ang caligayahn, ang mga magagandang udiyc ng budhi.
Mapanglw ang bhay, sa pagca't nagcacatuw ang bayan,na
gaya na ng ng sinasabi ni Snang; walng mga farl at mga bandera.


312
Cung d lmang sa centinela (bantay na sundalo) na nagpapasial sa pintuan,
mawiwicang walang to sa bhay.
Isng malamlm na law ang siyng lumiliwanag sa walng
cahusyang salas, at siyng nagpapangannag sa mga marurumng caps
na kinaptan ng mga bhay-gagamb at dinikitn ng alabc. Ang
ginong babae, ayon sa canyng pinagcaratihang huwg gumaw at
cakilakilabot; walng pamuti ang Phin 321canyng buhoc liban na
lamang sa isang panyong nacatal sa canyang lo, na doo'y
pinababayaang macatacas ang mga maninipis at maiicling tungcos ng
mga gusamt na buhoc ang brong franelang asl, na siyang na sa
ibabaw ng isa pang barong marahil ng una'y put, at isang syang
cups, na siyang bumabalt at nagpapahalat ng mga payt at lapd na
mga hit, na nagcacapatong at ipinag-gagalawan ng mainam.
Lumalabas sa canyang bibig ang bugl-bugl na as, na ibinbuga ng
boong pagcayamot sa alang-alang, na canyang tinitingnan-pagca
ibinubucas ang mga mata. Cung napanood sana siya ni don Francisco
Caamaque, marahil ipinalagay na siya'y isang hariharian sa bayan,
cung dilcaya'y mangcuculam, at pinamutihan pagca tapos ang
caniyang pagcatuclas na iyon ng mga pagwawariwari sa wicang tinda,
na siya ang may likh upang canyang maguing sariling gamit.
Hindi nagsimba ng umagang iyon ang guinoong babae, hindi dahil
sa siya'y aayaw, cun di baligtad, ibig sana niyang siya'y pakita sa
caramihan at makinig ng sermn, nguni't hindi siya pinahintulutan ng
canyang asawa, at ang pagbabawal ay may calakip, na gaya ng
kinauugalian, na dalawa tatlong lait, mga tungayaw at mga sicad.
Napagkikilala ng alfrez na totoong catawatawang manamit ang
canyang babae, na naaamoy sa canya yaong tinatawag ng madlang
"calunya ng mga sundalo," at hindi nga magaling na siya'y ilantad sa
mga mata ng mga matataas na tao sa pangulong bayan ng lalawigan, at
cahi't sa mga taga ibang bayang doo'y nangagsidalo.
Datapuwa't hindi gayon ang pinag-iisip ng babae. Tals niyang
siya'y maganda, na siya'y may pagca anyong reina at malaki ang
cahigtan niya cay Mara Clara sa cagalingang manamit at gayon din sa
karikitan ng caniyang mga damit: si Maria Clara'y nagtatapis, siya'y
hindi't naca "saya suelta." Kinailangang sa caniya'y sabihin ng alferez:
" itatahimic mo ang iyong bibig ipadadala cata sa bayan mo sa
casisicad!"
Hindi ibig ni doa Consolacing umuwi sa canyang bayan sa
casisicad, nguni't umisip siya ng gagawing panghihiganti.
Cailan ma'y hindi naguing carapatdapat macaakit sa canino man
ng pagpapalagay ng loob ang marilim na pagmumukh ng guinoong


313
babaeng ito, cahi't cung siya'y nagpipinta, ng canyng mukh, nguni siya'y
totoong nacapagbigay balisa ng umagang iyon, lalong lalo na ng siya'y
mapanood na magpabalicbalic ng paglacad sa magcabicabilang dulo ng
bahay, na walang imic at wari mandi'y nagbabalacbalac ng isang bagay
na cagulatgulat macapapahamac: taglay ng canyang paningin iyang
Phin 322sinag na ibinubuga ng isang ahas pagca inaacmaang lusayin
cung siya'y nahuhuli; ang paninging yao'y malamig, nagninining,
tumataos at may cadulingasan, carumaldumal, malupit.
Ang lalong maliit na pagcacahidwa, ang lalong babahagyang hindi
sinasadyang alatiit, humuhugot sa canya ng isang salaula at
napacaimbing lait na sumasampal sa caluluwa; datapuwa't sino ma'y
walang sumasagot: maguiguing isa pang malaking casalanan ang
mahinahong pakikiusap.
Nagdaan sa gayong calagayan ang maghapon. Palibhasa'y walang
ano mang nacahahadlang sa canyasapagca't piniguing ang canyang
asawa,ang budhi niya'y pinupuno ng guiyaguis: masasabing
untiunting pinupuspos ang canyang mga silacbo ng tilamsic at init ng
lintic at nangagbabalang magsambulat ng isang imbing unos.
Nangagsisiyucod na lahat sa canyang paliguid, tulad sa mga uhay sa
unang hihip ng bagyo: walang nasusunduang hadlang, hindi nacatitisod
ng ano mang dulo catayugang sucat mapagbuntuhan ng canyang
cayamutan; nanghihinuyo at nangangayupapang lahat ang mga sundalo
at mga alil sa paliguidliguid niya.
Ipinasara niya ang mga bintana upang huwag niyang maringig ang
mga pagcacatuwa sa labas; ipinagbilin sa centinela na huwag papasukin
ang sino man. Nagbigkis ng isang panyo sa ulo at ng wari'y ito'y
mailagang huwag sumambulat, at pinasindihan ang mga ilaw baga man
may sicat pa ang araw.
Ayon sa ating nakita na, piniit si Sisa, dahil sa panggugulo sa
catiwasayan ng bayan at inihatid sa cuartel. Niyo'y wala roon ang
alfrez, caya napilitan ang cahabaghabag na babaeng maglamay na
magdamag na nacaupo sa isang bangco, na walang diwa ang titig.
Nakita siya kinabucasan ng alfrez, at sa pagcaibig na siya'y
maipangilag sa ano mang casacunaan sa mga araw na iyon ng
caguluhan, at sa caayawan namang huwag magcaroon ng ano mang
hindi calugodlugod panoorin, ipinagbilin ng alfrez sa mga sundalong
alagaan si Sisa, caawaang pagpakitaan ng maguiliw na calooban at
pacanin. Gayon ang naguing calagayan sa loob ng dalawang araw ng
babaeng sira ang pag-iisip.
Ng gabing ito, ayawan cung dahil sa calapitan doon ng bahay ni
capitang Tiago'y dumating hanggang sa canya ang mapanglaw na canta


314
ni Mara Clara, cung dili caya'y pinucaw ng ibang mga tinig ang pagcaalaala
niya ng canyang mga dating canta, sa papaano man ang dahil,
pinasimulaan niyang cantahin ang mga "cundiman" nang canyang
cabataan. Pinakikinggan siya nang mga sundalo at hindi
nangagsisiimic: ay! sa canila'y nagpapagunit ang mga Phin
323tinig na iyn ng mga panahong una, yang mga gunit ng panahng
hindi pa narurungisan ang calinisan ng canilang budh.
Narinig din siy ni doa Consolacin sa oras na iyn ng canyng
cainipan, at ng canyng maalaman cung sino ang cumacanta'y nag-utos:
Papanhikin niny siy agad-agad!ang canyang sinabi
pagcaraan ng ilng sandaling canyang pag-iisip-isip. Isang bagay na
nacacahuwad ng ngiti ang siyang nasnaw sa canyang tuyong mga labi.
Ipinanhc doon si Sisa, na humarp na d nagulomihanan, na hind
nagpahalata ng pagtatac tcot: tila mandin wala siyng nakikitang
sino mang guinong babae. Ito'y nacasugat sa loob ng mapagmataas na
Musa, na ang bong acala'y nacaakit sa paggalang at pagcagulat ang
canyng calagayan.
Umub ang alfereza, humudyt sa mga sundalong mangagsiya-o,
kinuha ang ltigo ng canyang asawa sa pagca sabit, at nagsalita ng
mabangis na tinig sa babaeng sira ang isip:
"Vamos, magcantar icaw!"
Isa sa mga magagandang caugalian ng guinoong babaeng ito ang
magpacasumicap na huwag niyang maalaman ang wicang tagalog,
cung dili ma'y nagpapacunwaring hind niy nalalaman ang tagalog na
ano pa't sinasadyang magpautal-utal at magpamalimali ng pananalita:
sa gayo'y magagawa niy ang pag-aanyo ng tunay na "orofea", na gaya
ng caniyng caraniwang sabihin. At magaling nga naman ang canyng
guinagawa! sa pagca't cung pinahihirapan niy ang wicang tagalog, ang
wicang castila'y hindi lumiligtas sa gayng catampalasanan, sa nauucol
sa gramtica at gayon din sa pangungusap. At gayon man'y guinawa
ng canyng asawa, ng mga silla at ng mga zapatos ang boong caya
upang siya'y maturuan! Isa sa mga salitang lalong pinagcahirapang
totoo niy, na ano pa't daig ang pagcacahirap ni Champollion sa mga
geroglfico, ay ang sabing "Filipinas."
Ayon sa sabihanan, kinabucasan ng araw ng sa canila'y
pagcacasal, sa pakikipag-usap sa canyang asawa, na ng panahong iyo'y
cabo pa lamang, sinabi ni doa Consolacing "Pilipinas"; inacala ng
cabong catungculan niyng ipakilala ang pagcacamali at turuan, caya
nga't canyng tinuctucan at pinagsabihan:"Sabihin mong Felipinas,
babae, huwag ca sanang hayop. Hindi mo ba nalalamang ganyan ang


315
pangalan ng iyong p.bayan dahil sa nanggaling sa Felipe?" Ang babaeng
pinapanaguinip ang matimys na lugd ng pagcabagong casal, inibig
sumunod at sinabing; "Felepinas". Inacala ng cabong nacalalapitlapit
na, caya dinagdagan ang mga pagtuctoc, at sinigawan"Datapuwa,
baPhin 324bae, hindi mo ba masabi: Felipe? Huwag mong calimutan,
talastasin mong ang haring Felipe ... quinto.... Sabihin mong Felipe, at
saca mo iragdag ang "nas" na ang cahulugan sa wicang latin ay mga
pulo ng mga indio, at masusunduan mo ang pangalan ng iyong rep-
bayan!
Hinihpohipo ni Consolacin, na ng panahong iyo'y lavandera, ang
bcol ang mga bcol ng canyang ulo, at inulit, bagaman
nagpapasimula na ang pagcaubos ng canyng pagtitiis:
"Fe ...lipe, Felipe ...nas, Felipenas, gayn ng ba?
Nangguilals ng di ano lamang ang cabo. Bakit baga't
"Felipenas" ang kinalabasan at hindi "Felipinas"? Alin sa dalawa:
sasabihing "Felipenas" dapat sabihing "Felipi"?
Minagaling ng cabong huwag ng umimic ng araw na iyn, iniwan
ang canyng asawa at maingat na nuhang tanng sa mga limbag. Dito'y
napuspos ng hindi cawasa ang canyng pagtatac; kinust ang canyng
mga mat:Tingnan nating ... marahan! "Filipinas" ang siyang saysay
ng laht ng mga limbg, cung wicaing is-is ang mga letra; ang
canyng asawa at siy ay cacapuwa wala sa catuwiran.
Bakit?ang ibinubulong,macapagsisinungaling baga ang
Historia? Hindi bag sinasabi sa librong ito, na ang pangalang ito'y
siyang dito'y ikinapit, alang-alang sa infante na si don Felipe? Bakit
caya nagcapaapaano ang pangalang ito? Baca caya naman isang indio
ang Alonso Saavedrang iyn?...
Isinangguni ang canyang mga pag-aalinlangan cay sargento
Gmez, na ng panahn ng canyng cabataa'y naghangad na magpari.
Hindi man lmang pinapaguingdapat ng sargentong tingnan ang cabo,
nagpalabas sa bibig ng isng cumpol na as at sinagot siy ng lalong
malaking pagmamayabang:
Ng mga panahng una'y hindi sinasabing Felipe cung hindi
Filipi: tayong mga tao ngayn, palibhasa'y naguiguing "franchute"
(nakikigagad ng ugali sa mga francs), hindi natin matiis na
magcasunod ang dalawang "i". Caya nga ang taong may pinag-aralan,
lalong lalo na sa Madrid, hindi ca ba napaparoon sa Madrid? ang
taong may pinag-aralan ang wica co, nagpapasimula na ng pananalita
ng ganito: "menistro", "enritacin", "embitacin", "endino", at iba pa,


316
sa pagca't ito ang tinatawag na pakikisang-ayon, sa casalucuyang lacad ng
caugalian.
Hindi napaparoon sa Madrid cailan man ang cabo, ito ang
cadahilana't Phin 325hindi niya nalalaman ang cung bakin gayon ang
pananalit. Pagcalalaking bagay ang natututuhan sa Madrid!
Sa macatuwid ngayon ang dapat na pananalita'y?...
Ayon sa pananalita ng una, alam mo na? Ang lupaing ito'y
hindi pa pantas, iayon mo sa caugalian ng una: Filipinas!ang tugn
ni Gmez ng boong pagpapawalang halaga.
Sacali't masama ang pagcatanto ng cabo sa mga sarisaring wica,
ang capalit nama'y magaling siyang asawa: ang bagong canyang napag-
aralan ay dapat maalaman naman ng canyang asawa, caya't
ipinagpatuloy niya ang pagtuturo.
Consola, ano ang tawag mo sa iyong pbayan?
Ano ang aking itatawag sa canya? alinsunod sa itinuro mo sa
akin Felifenas!
Haguisin cata ng silla, p-!,cahapo'y magalinggaling na ang
pagsasalita mo ng pangalang iyan, sa pagca't naaayon sa bagong
caugalian; datapuwa't ngayo'y dapat mong sabihin ng alinsunod sa
matandang ugali Feli, hindi pala, Filipinas!
Tingnan mo, hindi pa ac luma! ano ba ang pagca isip mo?
Hindi cailangan! sabihin mong Filipinas!
Ayaw aco! Aco'y hindi isang lumang casangcapan ... bahagya
pa lamang nacagaganap aco ng tatlompong tan!ang isinagot na
naglilis ng mangas na parang naghahanda sa pakikiaway.
Sabihin mo, napacap, babalabaguin cata ng silla!
Namasdan ni Consolasin ang galaw, nagdilidili at nagsabi ng
pautal, na humihinga ng malacas:
Feli ...Fele ...File ...
Pum! erraes! ang silla ang siyang tumapos sa pananalita.
At ang kinawacasan ng pagtuturo'y suntucan, calmusan, mga
sampalan. Binuhucan siya ng cabo, tinangnan naman ng babae ang
balbas ng lalaki at ang isang bahagui ng catawanhindi macapangagat
sa pagca't umuugang lahat ang caniyang mga ngipin,bumigay ng
sigaw ang cabo, binitiwan siya ng babae, huminging tawad sa lalaki,


317
umagos ang dugo, nagcaroon ng isang matang mahiguit ang capulahan cay sa
isa, isang barong gulagulanit, lumabas ang maraming mga casangcapan
sa canilang pinagtataguan, datapua't ang Filipinas ay hindi lumabas.
Mga cawangis ng ganitong bagay ang mga nangyari cailan man at
caniPhin 326lang mapapag-usapan ang nauucol sa pagsasalit.
Binabalac ng cabo ng sakit ng loob, sa caniyang pagcamasid sa
pagsulong ng pagcatututo ng pagsasalita ng caniyang asawa, na sa loob
ng sampong ta'y hindi na ito macapagsasabi ng ano man. Gayon nga
naman ang nangyari. Ng sila'y icasal, nacacawatas pa ang canyang
asawa ng wicang tagalog, at nacapagsasalita pa ng wicang castil upang
siya'y mawatasan; ngayon, dito sa panahn ng pangyayari ng aming
mga sinasaysay, hindi na siya nacapagsasalit ng ano mang wic:
totoong nawili na siya sa pagsasalita ng pacumpas-cumpas, patango-
tang at pailing-iling na lamang, na ano pa't canyang hinihirang pa
naman yaong mga sabing maririin at maiingay, caya nga't linaluan pa
niya ng hindi ano lamang ang nagmunacala ng "Volapuk".
Nagcapalad nga si Sisa na hindi siya mawatasan. Umunat ng
caunti ang cunot ng mga kilay ng alfereza, isang ngiti ng catuwaan ang
siyang nagbigay saya sa caniyang mukha: hindi na nga mapag-
aalinlanganang hindi siya marunong ng wicang tagalog, "orofea" na
siya.
Asistente, sabihin mo sa babaeng ito sa wicang tagalog, na
siya'y cumanta! hindi niya aco mawatasan, hindi siya marunong ng
castila!
Nawatasan ni Sisa ang asistente at kinanta niya ang cancin ng
Gabi.
Pinakinggan ang paunang canta na may halong tawang palibac,
nguni't untiunting nawala sa canyang mga labi ang tawa, pinakinggang
magaling, at ng malao'y lumungcot at nag anyong nag-iisip ng caunti.
Ang tinig, ang cahulugan ng mga tul at pati ng canta'y tumatalab sa
canya. Nawawatasan niyang magaling: marahil nauuhaw sa ulan ang
pusong iyong mabato at tuy, ayon sa "cundiman", tila baga mandin ay
nanaog naman sa ibabaw ng canyang pus:
"Ang calungcuta't
guinaw at ang
calamigang
sa langit ay buhat,
putos ng balabal


318
ng gabing marilim at labis ng panglaw"....
"Ang lanta at
cupas na abang
bulaclac
sa boong maghapo'y
nagladlad ng dilag
sa nais na camtam
pagpuring maalab
sa udyoc ng dib-dib
na mapagmataas."
"Pagdating ng
hapon pawang
cahapisan
ang inaning bunga
sa hangad na dangal,
Phin 327at ang
pagsisisi ang taglay
na lamang
sa mga nagawang
lihis sa catuwiran."
"Pinagpipilitang
itaas sa langit
ang pinacadahong
lanta na't gulanit,
at caunting dilim
ang hingi ng hibic
upang maitago ang
puring naamis."
"At mamatay
siyang hindi
namamasdan


319
ng nacapanood na sicat ng araw,
ng ningning ng
caniyang naamis na
dangal
at ng hindi wastong
mataas na asal."
"Mataos ding
hingi ng canyang
dalangin
cay Bathalang
Poong lubhang
mahabaguin,
ang canyang
libinga'y
mangyaring diliguin
ng hamog na luhang
sa langit ay galing."
"Ang ibong
panggabi'y sadyang
iniiwan
ang lubhang
maluncot na
canyang tahanan
sa matandang cahoy
na lihim na guang
at liniligalig tahimic
na parang..."
Huwag, huwag ca ng cumanta!ang sigaw ng alfereza, sa
ganap na wicang tagalog, at tumindig na malaki ang balisa; huwag ca
ng cumanta! nacalalaguim sa akin ang mga tulang iyan!
Tumiguil ang ul-ol na babae ng pagcacanta: nagbitiw ang asistente
ng isang:Aba! sabe pala tagalog! (marunong pala ng tagalog) at


320
nacatungangang tinitingnan ang guinoong babae na puspos ng pagtataca.
Napagkilala nito na ipinagcanulo niya ang sariling catawan;
nahiy at palibhasa'y hindi sa babae ang catutubo niyang damdamin,
ang cahihiya'y nauw sa masilacbong galit at pagtatanim. Itinur ang
pintuan sa hindi marunong mag-ingat na asistente, at sa isang sicad ay
sinarhan ang pint, pagcalabas niya. Lumibot na macailan sa silid, na
pinipilipit ng nangingilis niyang mga camay ang ltigo, tumiguil na
bigla sa tapat ng ul-ol na babae, at saca sinabi sa canya sa wicang
castil;Sayaw!
Hindi cumilos si Sisa.
Sayaw, sayaw!ang inulit-ulit ng tinig na nacalalaguim.
Tiningnan siya ng ulol na babae ng titig na walang diwa,
walang cahulugan; itinaas ng alfereza ang caniyang isang bisig, at ang
isa namang bisig Phin 328pagcatapos, at saca ipinagpag ang
dalawang bisig: wal ring naguing cabuluhan. Hindi nacacawatas si
Sisa.
Siya'y naglulucs, naggagalaw, ibig niyang sa gayng gawa'y
gagarin siy ni Sisa. Naririnig sa dacong malayo ang msica ng
procesing tumutugtog ng isng marchang malungct at dakila,
datapuwa't naglulucso ang guinoong babae ng catacot tacot na ang
sinusunod ay ibang comps, ibang msica ang tumtunog sa loob ng
canyng budhi. Tinititigan siya ni Sisang hindi gumgalaw; isang
wangki sa pagtatac ang naguhit sa canyng mga mat, at isng
bahagyng ngiti ang siyng nagpapagalaw sa canyng mga putlaing
mga labi: kinalulugdan niy ang sayaw ng guinoong babae.
Huminto it at tila mandin nahihiy, iniyaang ang latigo, yaong
calaguim laguim na ltigong kilal ng mga magnanacaw at ng mga
sundalo, na gawa sa Ulango at pinag-inam ng alferez sa pamamag-itan
ng mga cawad na doo'y ipinulupot, at nagsalita:
Icaw naman ang nauucol sumayw ngayon!... sayw!
At pinasimulang paluin ng marahan ang walng ano mang takip na
mga paa ng ul-ol na babae, hanggng sa magcangiwingiwi ang
pagmumukha nito sa sakt, na an pa't pinilit niyng magsanggalang ng
mga camy.
Aj! nagpapasimula ca na!ang isinigaw na taglay ang
catuwaang malupit, at mula sa "lento" (madalang) ay iniuwi sa isang
"allegro vivace" (masaya at madalas).


321
Sumigaw ang cahabaghabag na babae ng isang daing sa sakt, at dalidaling
itinaas ang paa.
Sasayaw ca ba, p-india?ang sinasabi ng guinoong babae, at
tumutunog at humahaguinit ang latigo.
Nagpacalugmoc si Sisa sa sahig, tinangnan ng dalawang camay
ang mga binti, at tinitigan ang canyang verdugo ng mga matang
nacatiric. Dalawang malacas na hagupit ng ltigo sa licod ang pilit sa
canyang tumindig, at hindi na isng daing, cung di dalawang atungal
ang siyang isinigaw ng culang palad na sira ang isip. Nawalat ang
canyang manipis na bar, pumutoc ang balat at bumalong ang dug.
Nacapagpapagalac ng mainam sa tigre ang pagcakita ng dug:
nagpasilacbo ng loob ni doa Consolacin ang dugo ng canyang
pinahihirapan.
Sayaw, sayaw, condenada, maldita! Mapacasam naw ang
inang nanganac sa iyo!ang isinigaw;sayaw papatayin cata sa
capapal ng ltigo.
Phin 329At ang canyang guinawa'y hinawacan niya ng isang
camay ang babaeng ulol, samantalang pinapalo naman niya, ito at ng
canyang isang camay, at nagpasimul siya ng paglukso at pagsayaw.
Sa cawacasa'y napagkilala ng ulol na babae ang sa canya'y ibig,
caya nga't ipinagpatuloy niya ang paggalaw na walang wasto ng
canyang mga bisig. Isang ngiti ng ligaya ang siyang nagpacubot sa mga
lab ng maestra, ngiti ng isang Mefistfeles na babae na nangyaring
nacapag-anyo ng isang alagad; ang ngiting iyo'y may taglay na
pagtatanim, pagpapawalang halaga, paglibak at kalupitan, datapuwa't
walang magsasabing yao'y may cahalong halakhac.
At sa pagcatigagal ng pagtatamong lugod sa caniyang gawa'y
hindi niya naringig ang pagdating ng canyang esposo, hangang sa
biglang nabucsan ng malaking ingay ang pinto sa isang tadyac.
Sumipot doon ang alfrez na namumutla't marilim ang mukh;
napanood ang doo'y nangyayari at ibinulusoc sa canyang asawa ang
isang catacottacot na titig. Ito'y hindi cumilos sa kinalalagyan at
nanatiling nacangiti ng boong pagcawalang kinahihiyaan.
Inilagay ng alfrez ng lubos na pagpapacamairuguin ang canyang
camay sa balicat ng magsasayaw na caiba sa lahat, at ipinag-utos na
tumiguil ng pagsayaw. Huminga ang ulol na babae at dahandahang
napo sa lapag na narurumhan ng canya ring dug.


322
Nagpatuloy ang catahimican: humihingasing ng malacas ang alfrez;
kinuha ang ltigo ng babaeng sa canya'y humihiwatig at tumitingin ng
mga matang wari'y tumatanong, at saca sa canya'y nagsabi ng tinig na
payapa at madalangdalang:
Phin 330Ano ang nangyayari sa iyo? Hindi ca man lamang
nagbigay sa akin ng magandang gabi!
Hindi sumagot ang alfrez, at ang guinawa'y tinawag ang
"asistente."
Dalhin mo ang babaeng ito,anya;pabigyan mo siya cay
Marta ng ibang baro at sabihin mo tuloy na gamutin! Pacanin mo
siyang magaling at bigyan mo ng isang magaling na higaan ... icaw
ang bahala, pagca siya'y inyong pinaglupitan! Bucas ay ihahatid siya sa
bahay ni guinoong Ibarra.
Pagcatapos ay sinarhang mabuti ang pintuan, inilagay ang talasoc
at saca lumapit sa canyang asawa.
Naghahanp icaw na basaguin co ang mukha mo!ang sa
canya'y sinabing nacasuntoc ang mga camay.
Ano ang nangyayari sa iyo?ang tanong ng babae na
tumindig at umurong.
Ano ang nangyayari sa akin?ang sigaw ng tinig na cahawig
ng culog, casabay ng isang tungayaw, at pagcatapos na maituro sa
babae ang isang papel na puspos ng sulat na tila cahig ng manoc, ay
nagpatuloy ng pananalita:
Hindi mo ba ipinadala ang sulat na ito sa Alcalde, at iyong
sinabing pinagbabayaran aco upang aking ipahintulot ang sugal,
babaeng p? Aywan co cung bakit hindi pa kita linlusay!
Tingnan natin! tingnan natin cung macapangangahas ca!ang
sinabi sa canya ng babaeng nagttawa't siya'y linilibac;ang lulusay
sa aki'y isang malaking totoo ang cahigtan ng pagcalalaki sa iyo!
Narinig ng alfrez: ang gayong alimura, nguni't namasdan niya
ang ltigo. Dumampot ng isang pinggan sa mga na sa ibabaw ng isang
mesa, at ipinukol sa ulo ng asawa: ang babaeng dating bihasa na sa
ganitong pakikiaway, agad-agad yumucod, at ang pingga'y sa pader
tumama at doon nabasag; gayon din ang kinahangganan ng isang
mangcoc at ng isang cuchillo.
Duwag!ang sigaw ng babae,hindi ca macapangahas
lumapit!


323
At linurhan ang alfrez upang ito'y lalong magngitngit. Pinagdimlan ang
lalaki at umaatungal na hinandulong ang babae; nguni't hinaplit nito ng
caguilaguilalas na caliksihan ang mukha ng lalaki at saca sumagasang
tumacbong tuloytuloy sa canyang silid, at biglang sinarhan ng malacas
ang pinto. Hinabol siya ng alfrez, na humahagoc sa galit at sa sakit ng
palong tinanggap, nguni't walang nasunduan cung di mapahampas sa
pint, bagay na sa canya'y nagpabulalas ng mga tungayaw.
Sumpan naw ang iyong angcan, babaeng baboy! Bucsn mo,
pp, bucsan mo, sa pagca't cung hindi'y babasaguin co ang iyong
bung!ang iniaatungal, at kinacalabog ang pinto ng canyang mga
suntoc at sicad.
Hindi sumasagot si doa Consolacin. Nariringig sa dacong loob
ang calampagan ng mga silla at mga baul, na anaki mandin nagtatayo
ng isang cut sa pamamag-itan ng mga casangcapang-bahay.
Yumayanig ang bahay sa mga sicad at mga tungayaw ng lalaki.
Huwag cang pumasoc! huwag cang pumasoc!ang sabi ng
maasim na tinig ng babae; papuputucan co icaw pagca sumungaw ca!
Tila mandin untiunting pumapayapa ang lalaki, at nagcasiya na
lamang siya sa magpalacadlacad ng paroo't parito sa magcabicabilang
dulo ng salas, na ang isang halimaw na na sa sa jaula ang catulad.
Phin 331Pasalansangan ca't magpalamig icw ng ulo!ang
patuloy na paglibac ng babae, na tila mandin nacatapos na ng pagtatayo
ng caniyang pangsangalang na cut.
Isinusumpa co sa iyo, na pagca kita'y nahaguip, cahi't ang Dios
ay hindi ca makikita, salaulang babaeng p!
Oo! masasabi mo na ang ibiguin!... aayaw cang aco'y
magsimba! aayaw mo acong bayaang gumanap sa Dios!ang sabi ng
boong capalibhasaang siya lamang ang marunong gumaw.
Dinampot ng alfrez ang canyang capacete, naghusay ng caunti, at
saca umalis na ang hakbang ay malalaki, datapwa't pagcaraan ng ilang
sandali'y dahandahang bumalic: siya'y nag-alis ng canyang mga bota.
Palibhasa'y bihasang macapanood ang mga alila roon ng mga ganitong
pangyayari, caraniwang sila'y inaabot ng yamot, nguni't canilang
pinagtakhan ang pag-aalis ng mga bota, bagay na hindi dating
guinagawa, caya't nangagkindatan ang isa't isa.
Naupo ang alfrez sa isang silla, sa tabi ng dakilang pinto, at
nacapagtiis na maghintay roon ng mahiguit na calahating oras.


324
Tunay bagang umalis ca na naririyan ca pa, lalaking cambing?ang
tanong na manacanaca ng tinig, na pinagbabagobago ang lait, nguni't
nalalao'y ilinalacas.
Sa cawacasa'y untiunting inalis niya ang mga casangcapang
ibinunton sa tabi ng pinto: naririnig ng lalaki ang calampag, caya't
siya'y ngumingiti.
Asistente! umalis na ba ang panginoon mo?ang sigaw ni
doa Consolacin.
Sumagot ang asistente sa isang hudyat ng alfrez:
Oo po, guinoo, umalis na.
Naringig ang masayang tawa ng babae, at saca hinugot ang talasoc
ng pinto ...
Isang sigaw, ang calabog ng catawang natutumba, mga sumpa,
atungalan, mga tungayaw, mga hampas, mga tinig na pas ... Sino ang
macapagsasaysay ng nangyari sa cariliman ng silid na tulugan?
Ang asistente ay napasapanig ng bahay na pinaglulutuan, at
nagbigay sa tagapagluto ng isang hudyat na macahulugan.
At icaw ang magbabayad!ang sinabi sa asistente ng
tagapagluto.
Aco? Cung sacali'y ang bayan ang siyang magbabayad!
Itinanong niya sa akin kung umalis na: tunay; nguni't bumalik.


Phin 332

XL.
ANG CATUWIRA'T ANG LACAS.


325
Niyao'y may icasampong oras na ng gabi. Nanghihinamad na napaiimbulog
at nagnining sa madilim na langit ang ilang globong papel, na ipinaitaas
sa pamamag-itan ng as at ng hanging pinainit. Ang ilang mga globong
pinamutihan ng mga bomba't coetes ay nangasunog at isinasapanganib
ang lahat ng bahay; dahil dito'y may nakikita pang mga tao sa mga
palupo, na may mga dalang isng mahabang cawayang sa dulo'y may
nacacabit na basahan at saca isang baldeng tubig. Naaaninagnagan ang
maiitim nilang anyo sa malamlam na liwanag ng impapawid, at ang
cahalimbawa nila'y mga fantasmang mula sa alang-alang na nanaog
upang manood ng mga casayahan ng mga tao. Sinusuhan din naman
ang maraming mga "rueda", mga "castillo", mga toro mga calabaw na
apoy, at isang malaking volcang sa ganda at cadakilaa'y linaluan ang
calahatlahatang nakita hanggang sa panahong iyon ng mga taga San
Diego.
Ngayo'y tumutungo ang caramihang mga tao sa dacong plaza ng
bayan, upang panoorin ang huling palalabasin sa teatro. Dito't doo'y
may nakikitang mga ilaw ng Bengala (luces de Bengala), na siyang
lumiliwanag ng catacataca sa masasayang mga pulutong; gumagamit
ang mga bata ng mga sigsig sa paghahanap ng mga bombang hindi
pumutoc, at iba pang mga lab na mangyayari pang gamitin, datapuwa't
tumugtog ang msica ng isang palatandaan, at ng magcagayo'y linisan
ng lahat ang capatagang iyon.
Mainam na totoo ang pagcacapaliwanag sa tablado, libolibong
mga ilaw ang nacaliliguid sa mga haligui, nacabitin sa bubungan, at
nasasabog sa sahig na masinsin ang pagcacapulupulutong. Isng
alguacil ang siyng nag-aalaga ng mga ilaw na iyn, at pagca
napaparoon at ng mapagbuti ang mga ilaw na cucutapcutap, siya'y
pinagsusutsutanan at sinisigawan ng madla;Nariyan na, nariyan na
siy!
Phin 333Sa harp ng escenario (palabasan) ay pinagtotonotono
ng orquesta ang canilang mga instrumento, ipinariringig ang mga
pangunahin ng mga tugtuguin; sa licuran ng orquesta'y naroroon ang
lugar na sinasabi ng corresponsal sa canyng sulat. Ang caguinoohan sa
bayan, ang mga castila at ang mga mayayamang dayo'y nangagsisiupo
na sa nahahanay na mga silla. Ang bayan, ang mga taong walang
catungculan at walang mga dangal na caloob ng pamahalaa'y siyang
nacalalaganap sa nangatitirang lugar sa plaza; may pas-ang bangco ang
mga iba, na ang caraniwa'y hindi ng upuan cung di ng bigyang
cagamutan ang pagca pandac: pinanggagalingan ang ganitng gaw ng
maiingay na mga pagtutol ng mga walang bangco; pagcacagayo'y
nangagsisipanaog agad-agad ang mga nacatayo sa bangco; nguni't hindi
nalalao't sila'y muling pumapanhic, na parang walang ano mang
nangyari.


326
Mga pagpaparoo't parito, mga sigawan, mga ingayan sa pagtataca, mga
halakhacan, isng huli na sa panahng "buscapi", isang "reventador"
ang siyang nangagdragdag ng caingayan. Sa daco rito'y may
nababaling paa ng isng bangco at nangahuhulog sa lupa, sa guitna ng
tawanan ng caramihan, ang mga taong nanggaling sa malayo at ng
macapanood ay ngayo'y siyang naguiguing panoorin; sa daco roo'y
nangag-aaway sa pagpapangagaw sa lugar; sa dacong malayo pa roo'y
may nariringig na isng calampagan ng nababasag na mga copa at mga
botella: yao'y si Andeng na may dalng mga alac at mga pangpatid
uhaw; maingat na tangan ng dalawang camay ang malapad na bandeja,
nguni't canyang nacasalubong ang sa canya'y nangingibig, na nag-
acalang magsamantala ng gayong calagayan ...
Nangungulo sa pamamanihala at cahusayan ng panoorin ang
teniente mayor na si don Filipo; sa pagca't malulugdin sa "monte" ang
gobernadorcillo. Ganito ang sabi ni don Filipo cay matandang Tasio:
Ano caya ang mabuti cong gawin?ang sabi niy;hindi
tinanggap ng Alcalde ang pagbibitw co ng catungculan;"inaacala
po ba ninyng sal't cay sa lacs sa pagganap ng inyng mga
catungculan?"ang itinanng sa akin.
At ano ang inyong isinagot?
Guinoong Alcalde!ang aking isinagot;ang mga lacas ng
isang teniente mayor, cahi't magpacawalawalang capacanan, pawang
catulad ng mga lacas ng lahat ng mga pinuno: nanggagaling ang mga
lacas na iyan sa mga matataas na pinun. Tinatanggap ng cahi't hari
man ang canyang mga lacas sa bayan at tinatanggap Phin 334naman
ng bayan sa Dios ang canyang lacas. Itong bagay na ito pa naman ang
wala sa akin, guinoong Alcalde!Datapuwa't hindi aco pinakingan ng
Alcalde, at sinabi sa aking pag-uusapan na raw namin ang mga bagay
na ito pagca tapos ng mga fiesta.
Cung gayo'y tulungan nawa cayo ng Dios!ang sinabi ng
matanda, at nag-acalang umalis.
Aayaw po ba cayong manood ng palabas?
Salamat! hindi co kinacailangan ang sino man sa pananaguinip
at sa paggawa ng mga caululan, sucat na acong mag-isa,ang isinagot
ng filsofong calakip ang isang tawang palibac;datapuwa't ngayo'y
naalaala co, hindi ba tinatawag ang inyong paglilining ng caugalia't
hilig ng ating bayan? Payapa, nguni't malulugdin sa mga panooring
nauucol sa mga pagbabaca at sa mga labanang sumasabog ang dug,
ibig ang pagcacapantay-pantay, datapuwa't sumasamba sa mga
emperador, sa mga hari at sa mga prncipe; hindi mapagpitagan sa


327
religin, nguni't iniwawaldas ang pamumuhay sa mga walang cabuluhang pag
paparangalan sa mga fiesta; ang mga babae rito sa atin ay may
caugaliang matimyas, nguni't nangahahaling pagca nacacakita ng isang
princesang nagpapa-ikit ng sibat ... nalalaman po ba ninyo cung ano
ang cadahilanan nito? Talastasin po ninyong dahil sa....
Pinutol ang canilang salitaan ng pagdating ni Mara Clara at ng
canyang mga caibigang babae. Tinanggap sila ni don Filipo, at
sinamahan sila sa canicanilang upuan. Sumusunod sa canila ang curang
may casamang isa pang franciscano't ilang mga castila. Casama rin
naman ng cura ang ilang mga mamamayang ang hanap-buhay
umalacbay tuwina sa mga fraile.
Bigyang pala naw sila ng Dios naman sa cabilang buhay!
anang matandang Tasio, samantalang lumalayo.
Pinasimulan ang palabas cay Chananay at cay Marianito, sa
pagcanta ng "Crispino e la comare". May mga mata at may pakinig ang
lahat ng na sa escenario, liban lamang sa is: si pr Salvi. Tila mandin
walang sinady ng nagbibigay paroon cung di bantayan si Mara Clara,
na ang tinataglay na cahapisa'y nagbibigay sa canyang cagandahan ng
isang anyong cahimahimal sa ningning at cahalagahan, na ano pa't
napagwawaring tunay ng ang may catuwirang siya'y panoorin ng boong
pagliyag. Nguni't hindi nangagsasaysay ng pagliyag ang mga mata ng
franciscano, na lubhang natatago sa malalim na hungcag na
kinalalagyan ng canyang mga paningin; nababasa sa mga titig na iyon
ang isang Phin 335bagay na cahapisang may malaking
pagngingitngit: gayon marahil ang mga mata ni Can sa panonood,
buhat sa malayo, ng Paraiso, ng mga caligayahan, doo'y ipinakilala sa
canya ng canyang ina!
Nagttapos na ang "acto" (bahagui) ng pumasoc si Ibarra;
pinanggalingan ang pagdating niya roon ng isang bulungbulungan: siya
at ang cura ang siyang pinagtiningan ng pagpansin ng lahat.
Datapuwa't parang hindi nahiwatigan ng binata ang bagay na iyon,
sa pagca't bumati siya ng walang kim cay Mara Clara at sa canyang
mga caibigang babae, at naupo sa tabi ng canyang casintahan. Si
Sinang ang tanging nagsalit:
Pinanood mo ba ang volcan?ang initanong.
Hindi caibigan? ako'y napilitang aking samahan ang Capitan
General.


328
Cung gayo'y sayang! Casama namin ang cura, at sinasaysay sa amin ang
mga naguing buhay ng mga napacasama; nakita mo na? tacutin cami
at ng huwag caming macapagsaya, nakita mo na?
Nagtindig ang cura at lumapit cay don Filipo, na tila mandin
canyang pinakipagtalunan ng masilacbo. Mainit ang pananalita ng cura,
mahinusay naman at mahina ang pananalita ni don Filipo.
Dinaramdam co pong hindi aco macapagbigay-loob sa inyo;
ang sabi ni don Filipo;si guinoong Ibarra'y isa sa mga lalong
malalaki ang ambag, at may catuwirang macalagay rito samantalang
hindi nanggugulo ng capayapaan.
Nguni't hindi ba panggugulo ng capayapaan ang magbigay
casalanan sa mabubuting mga cristiano? Iya'y isang pagpapabayang
macapasoc ang isang lobo sa cawan ng mga mababait na tupa. Sasagot
ca sa bagay na ito sa harap ng Dios at sa harap ng mga matataas na
puno!
Cailan man po'y nananagot aco, padre, sa lahat ng mga gawang
bucal sa aking sariling calooban,ang isinagot ni don Filipo na
yumucod ng caunti;datapuwa't hindi binibigyang pahintulot aco ng
aking maliit na capangyarihang makialam sa mga bagay na nauucol sa
religin. Ang mga nag-iibig mangilag na canyang macapanayam ay
huwag makipagsalitaan sa canya: hindi naman namimilit si guinoong
Ibarra canino man.
Nguni't isng pagbibigay puang sa panganib, at cung sino ang
umiibig sa panganib ay sa panganib namamatay!
Wala acng nakikitang an mang panganib, padre: ang
guinoong Alcalde at ang Capitan General, na aking mga punong
matataas, capuwa nakipag-usap Phin 336sa cany sa boong hapong
it, at hindi nga ac ang sa canila'y magpapakilalang masama ang
canilang guinawa.
Cung hindi mo siy palalayasin dito'y cami aalis.
Daramdamin cong totoo, datapuwa't hindi aco
macapagpapalayas dito sa canino man.
Nagsisi ang cura sa sinabi, nguni't wala ng magawa. Humudyt sa
canyng casama, na nagtindig na masama ang loob, at capuwa sila
umalis. Guinagd sil ng mga taong canilng cacamp, baga man
inirpan muna nila ng boong pagtatanm si Ibarra.


329
Napuspos ang ugong ng mga bulungbulungan at salisalitaan: ng
magcagayo'y nangagsilapit at nangagsibati sa binatang si Ibarra ang
ilang mga tao, at sinabi sa cany:
Sumasainyo cami; huag po ninyng pansinin ang mga iyn!
Sinong mga "iyan"?ang itinanong na nagttaca.
Iyang mga nagsialis at ng mapangilagan ang macapanayam po
ninyo!
At ng mapangilagan ang aking pakikipanayam? ang aking
pakikipanayam?
Opo! anila'y excomulgado raw po cay!
Sa pagtatac ni Ibarra'y hindi naalaman cung an ang sasabihin,
at lumingap sa canyng paliguid. Canyng nakita si Mara Clara na
tinatacpan ang mukha ng canyng abanico.
Nguni't ito baga'y dapat cayang mangyari?ang sa cawacasa'y
biglng sinabi ng malacs;casalucuyan bang na sa unang panahn
tayo ng cadilimn? Sa macatuwid baga'y....
At lumapit sa mga dalaga, at binago ang anyo ng pananalit.
Pagpaumanhinan niny ac,any,nacalilimot acng
mayroon palng sa aki'y naghihintay na aking catipn; magbabalic ac
at ng cayo'y aking masamahan.
Huwag cang umals!ang sa canya'y sinabi ni Sinang;
sasayaw si Yeyeng sa "La Calandria"; totoong calugodlugod
sumayaw!
Hindi maaari, caibigan co, datapuwa't aco'y bbalic.
Lalong lumala ang mga bulungbulungan.
Samantalang lumalabas si Yeyeng na nacasuot "chula" at sinasabi
ang "Da ust su permiso?" ("Ipinagcacaloob po ba ninyo ang inyong
pahintulot?") at sinasagot siya ni Carvajal ng "Pase ust adelante"
("Tumuloy po cayo") at iba pa, nangagsilapit ang dalawang sundalo ng
guardia civil cay don Filipo Phin 337at hinihinging ihinto ang
pagpapalabas.
At bakit?ang tanong ni don Filipo na nagtataca.
Sa pagca't nagsuntucan ang alfrez at ang guinoong babae ay
hindi sila macatulog.


330
Sabihin po ninyo sa alfrez, na binigyan cami ng capahintulutan ng
Alcalde Mayor, at "wala sino man" sa bayang may capangyarihan
sumalangsang sa capahintulutang ito, cahi't ang gobernadorcillo man,
na siyang tangi cong mataas na puno.
Talastasin ninyong kinakailangang itiguil ang palabas!ang
inulit ng mga sundalo.
Tinalicdan sila ni don Filipo. Nangagsialis ang mga guardia.
Hindi sinabi canino man ni don Filipo ang nangyaring ito at ng
huwag magulo ang catahimican.
Ng matapos na ang bahaguing iyon ng zarzuela na totoong
pinagpurihanan, lumabas naman ang Prncipe Villardo, at hinahamon
ng away ang lahat ng mga morong pumipiit sa canyang am;
pinagbabalaan sila ng bayaning puputlan silang lahat ng lo, at ang
mga ulong ito'y ipadadala sa buwan. Sa cagalingang palad ng mga
moro, na nangagsisipaghanda na sa labanang tinutugtugan ng "himno
de Riego", ay siyang pagcacaroon ng isang gulo. Biglang nagsihinto ng
pagtugtog ang mga bumubuo ng orquesta at canilang linusob ang
teatro, pagcatapos maipaghaguisan ang canilang mga instrumento. Ang
matapang na si Villardo, na hindi inaacalang mangagsisirating ang mga
taong iyong, canyang ipinalagay na cacampi ng mga moro, inihaguis
naman ang canyang espada at escudo at saca bumigay ng tacbo; nang
makita ng mga morong tumatacas ang cakilakilabot na cristianong
iyon, hindi sila nag-alinlangang siya'y canilang gagarin: may nariringig
na mga sigawan, mga daing, tungayawan, mga salitang capusungan,
nagtatacbuhan ang mga tao, nangamatay ang mga ilaw,
ipinaghahaguisan sa impapawid ang mga vaso ng ilaw, at iba pa.
Mga tulisan! Mga tulisan!ang sigaw ng mga iba.Sunog! sunog!
mga magnanacaw!ang sigawan naman ng mga iba; nangagsisitangis
ang mga babae't ang mga musmos, gumugulong sa lupa ang mga banco
at ang mga nanonood, sa guitna ng ligalig, pagcacaingay at caguluhan.
Ano ang nangyari?
Ilinagad ng dalawang guardia civil na may tangang pamalo ang
mga msico at ng pahintuin ang pinalalabas; sila'y narakip, baga man
nagsisilaban, Phin 338ng teniente mayor, na casama ang caniyang
mga cuadrillerong ang dalang sandata'y ang canilang mga lumang
sable.
Inyong ihatid sila sa tribunal!ang sigaw ni don Filipo,cay
ang bahala pagca sila'y nacawala!


331
Bumalic na si Ibarra at canyang hinanap si Mara Clara. Nangagsicapit sa
canya ang natatacot na mga dalagang pawang nangangatal at
nangamumutla; dinarasal ni ta Isabel ang mga letana sa wicang latin.
Ng pagbalicang loob ng caunti ang mga tao sa pagcagulat, at ng
canilang matalastas cung ano ang nangyari, nag-alab ang galit sa lahat
ng mga dibdib. Umulan ang mga bato sa pulutong ng mga
cuadrillerong naghahatid sa dalawang guardia civil; may isang
nagyayacag na silabin ang cuartel at iihaw roon si doa Consolacing
casama ang alfrez.
Sa ganyan lamang sila pinakikinabangan!ang sigaw ng isang
babaeng naglililis ng canyang mangas at iniunat ang canyang mga
bisig;panggugulo ng bayan! Wala silang nalalamang pag-usiguin
cung di ang mababait na mga tao! Nariyan ang mga tulisan at ang mga
magsusugal! Sunuguin natin ang cuartel!
Hinihip ng isa ang canyang bisig at humihing ng confesin;
cahabaghabag na mga taghoy ang lumalabas sa ilalim ng mga
bangcong nangatumba: yao'y isang caawaawang msico. Punongpuno
ang escenario ng mga artista at ng mga taong bayan. Nariyan si
Chananay, na nacasuot ng Leonor sa Trovador, na nakikipagsalitaan ng
wicang tinda cay Ratia, na nacasuot maestro ng escuela; si Yeyeng na
nacabalot ng malaking panyong sutla na na sa tabi ng prncipe Villardo;
pinagpipilitan ni Balbino't ng mga morong aliwin ang mga msicong
may mga nasactan at hindi. Nagpapacabicabila ang ilang mga castila at
pinagsasabihan ang bawa't canilang nasasalubong.
Datapuwa't may nagcacabilog ng isang pulutong. Napag-unawa ni
don Filipo ang canilang adhica at canyang tinacbo upang sansalain.
Huwag sana ninyong sirain ang catahimican!ang isinisigaw
ni don Filipo;hihingi tayo bucas ng carapatang tumbas sa
caguluhang canilang guinawa, bibigyan tayo ng nauucol sa ating
catuwiran; nananagot aco sa inyong bibigyan tayo ng nauucol sa ating
catuwiran!
Hindi!ang isinasagot ng ilan; gayon din ang guinawa sa
Calamb (ng 1879), gayon din ang ipinangaco, datapuwa't walang ano
mang guinawa ang Alcalde! Ibig naming gumawa ng pagca justicia sa
aming camay! Tayo na sa cuartel!
Phin 339Nawalang cabuluhan ang mga pakikiusap ng teniente
mayor; nagpapatuloy ang pulutong sa canilang panucala. Lumingap si
don Filipo sa canyng paliguid at humahanap ng sa canya'y tumulong
ay canyng nakita si Ibarra.


332
Guinoong Ibarra, para na ninyng awa! Sila'y inyng sansalain,
samanatalang humaharap ac ng mga cuadrillero!
An ang aking magagawa?ang itinanong ng binata, na
natitigagal, datapuwa't malayo na ang teniente mayor.
Si Ibarra naman ang naglingap-lingap sa canyng paliguid, at
naghahanap siya ng hindi nalalaman cung sino. Sa cagalingang palad
ay anaki'y canyng nasuliapan si Elas, na walang bahalang pinanonood
ang gayng kilusan. Tinacb siya ni Ibarra, hinawacan siy sa bisig at
sinabi sa canya sa wikang castila:
Alang-alang sa Dios! gumawa po cay ng bahagya, sacali't
may magagawa; wala po acong magawang an man!
Tila mandin siya'y nawatasan ng piloto, sapagca't nawala siya't
sinuot ang mga bumubuo ng pulutong.
Naringig ang masilacbng pagmamatuwiran, mabils na tutuln;
pagcatapos ay untiunting nagpasimula ng paghihiwahiwalay ng mga
magcacapulutng, at naalis sa bawa't is ang anyng may gagawing
caguluhan.
At panahn na nga, sa pagca't lumalabas na ang mga sundalong
may dalang mga sandata at nacalagay sa dulo ng fusil ang bayoneta.
Samantala'y ano ang guinagawa ng cura?
Hindi pa nahihiga si pr Salv. Nacatindig siya, nacatuon ang noo
sa mga "persiana", sa dacong plaza ang tanaw, hindi cumikilos, at
manacanacang pinatatacas niya ang pinipiguil na buntong hininga.
Cung hindi sana napacadilim ang liwanag ng canyang ilaw, marahil
napagmasdang napupuno ng mga luha ang canyang mga mata. Gayon
ang caniyang naguing anyo sa isang horas halos.
Pinucaw siya sa ganitong calagayan ng pagcacagulo sa plaza.
Sinundan ng canyang mga matang nangguiguilalas ang walang tuos na
pagpaparoo't parito ng mga tao, at ang mga tinig nila'y dumarating sa
canyang hagawhaw na lamang.Isa sa mga alilang dumating ang sa
canya'y nagbigay alam ng nangyayari.
Dumaan sa canyang panimdim ang isang isipin. Sa guitna ng mga
caingayan at caguluhan, sinasamantala ng mga may mahahalay na
budhi ang pagcagulat at cahinaan ng loob ng mga babae;
nangasisisiticas at nangagliligtas sa sarili, sino ma'y walang
nacacaalaala sa cangino man, hindi nariringig ang sigaw, hiPhin
340nihimatay ang mga babae, nangagcacasaguian, nangasusungaba;
dahil sa pagcagulat at pagcatacot ay hindi pinakikinggan ang hibik ng


333
capurihang nalulugso, at sa calaguitnaan ng gabi ... at pagca nagcacaibigan!
Tila mandin nakikinikinita niyang calong ni Crisostomo si Mara
Clarang hindi nacamamalay-tao, at sila'y nangawala sa cadiliman.
Lumulucsong nanaog sa mga hagdanan, walang sombrero, walang
bastn at parang sira ang isip na tinungo ang plaza.
Nasumpungan niya roon ang mga castilang pinagwiwicaan ang
mga sundalo, canyang tiningnan ang mga upuang kinalalagyan ni
Mara Clara at ng canyang mga caibigan, at nakita niyang wala na sila
roon.
Padre Cura! padre Cura!ang sigawan sa canya ng mga
castila; nguni't hindi niya pinansin sila. Doo'y nacahinga siya: nakita
niya sa manipis na tabing na naroon ang isang anino, ang carapatdapat
sambahing anino, ang puspos ng biyaya at calugodlugod na
pangangatawan ni Mara Clara, at ang sa canyang ta na may dalang
mga taza at mga copa.
Magaling na lamang!ang canyang ibinulong,tila mandin
walang nangyari cung di ang pagcacasakit lamang.
Sinarhan ni ta Isabel, pagcatapos ang mga capis ng bintana, at
hindi na napakita ang caibig-ibig na anino.
Lumayo sa lugar na iyon ang cura, na di man lamang nakikita ang
caramihan. Nalaladlad sa harap ng canyang mga mata ang
cagandagandahang pangangatawan ng isang dalaga, na tumutulog at
humihinga ng catamistamisan; naliliman ang bubong ng mga mata ng
mahahabang pilicmata, na ang calantican ay tulad sa mga pilicmata ng
mga Virgen ni Rafael; ngumingiti ang maliit na bibig; nalalarawan sa
boo ng pagmumukhang yaon ang pagca Virgen, ang calinisang wagas,
ang pagca walang malay casalanan; ang pagmumukhang iyo'y isang
lubhang matimyas na panaguinip sa guitna ng maputing damit ng
canyang higaan, wangis sa isang ulo ng querubn sa guitna ng mga
alapaap.
Nagpatuloy ng pagcakita ang panimdim ni pari Salv ng iba't iba
pang mga bagay ...; nguni't sino ang macapaglilipat sa papel ng lahat
ng mapapanimdim ng isang nag-aalab na budhi?
Marahil ay ang Corresponsal ng peridico, na winacasan ang
pagsaysy ng fiesta at ng lahat ng mga nangyari sa ganitong paraan:
"Macalilibong salamat, walang hangang salamat sa sumapanahon
at masicap na pamamag-itan ng totoong cagalanggalang na si pari fray
Bernardo Salv, Phin 341na hindi kinatacutan ang lahat ng panganib,
sa guitna ng bayang iyng nagngingitngit ng galit, sa guitna ng


334
caramihang wala ng pinagpipitaganan; walng bastn, walang sombero'y
pinayapa niy ang mga galit ng caramihan, na walng ibang guinamit
liban na lamang sa canyng mapanghicayat na pananalita, at ang
cadakilaan at capangyarihang cailan ma'y hindi nagcuculang sa
sacerdote ng isang Religin ng Capayapaan. Linisan ng banal na
religioso ang mga catamisan ng pagcahimbing, na tinatamasa ng lahat
ng magandang diwa na gaya ng canyang taglay, upng mailagang
mangyari ang isang munting casacunaan sa canyng mga oveja. Hindi
nga marahil calilimutan ng mga mamamayan sa San Diego ang
ganitong lubhang magaling na guinawa niy at magpacailan ma'y
kikilanlin sa canyang utang na loob!"


Phin 342

XLI.
DALAWANG PANAUHIN.
Dahil sa calagayan ng calooban ni Ibarra'y hindi siya mangyaring
macatulog, caya nga't ng upang libangin ang canyng isip at ilayo ang
mga malulungcot na panimdim na lalong lumalaki ng di cawasa cung
gab, nagtrabajo siy, sa napag-iisang canyang "gabinete". Inabot siya
ng araw sa mga paghahalohalo at pagbabagaybagay, na doo'y canyng
inilulubog ang capucaputol na mga cawayan at mga iba pa, na
ipinapasoc pagcatapos sa mga frascong may mga nmero at natatacpan
ng lacre.
Ipinagbigay alam ng isang alilang lalaking pumasoc ang pagdating
ng isang taong bukid.
Papasukin mo!ang canyng sinabi, na hindi man lamang
lumingon.
Pumasoc si Elas, na nanatili sa pagcatindig at hindi umiimic.


335
Ah! cayo po ba?ang biglang sinabi ni Ibarra sa wicang tagalog, ng
siya'y canyang makita;ipagpaumanhin po niny ang aking pagca
pahintay sa iny, hindi co napansin ang inyng pagdating: may
guinagawa acong isang mahalagang pagtikim....
Ayaw co pong cayo'y abalahin!ang isinagot ng binatang
piloto; ang unang ipinarito co'y upang sa inyo'y itanong cung cayo'y
may ipagbibiling ano man sa lalawigang Batangang aking
patutunguhan ngayon din, at ang icalawa'y upang sabihin co po sa inyo
ang isang masamang balita....
Tinanong ni Ibarra ng mata ang piloto.
May sakit po ang anac na babae ni capitang Tiago,ang
idinugtong ni Elias ng sabing mahinahon,datapuwa't hindi malubha.
Iyang na nga ang aking ipinanganganib!ang sinabi ng
marahan,nalalaman po ba ninyo cung ano ang sakt?
Phin 343Lagnat po! Ngayon, cung wala cayong ipag-uutos....
Salamat, caibigan co; hinahangad cong cayo'y magcaroon ng
maluwalhating paglalacbay ...; datapuwa't bago cayo umalis, itulot po
ninyo sa aking sa inyo'y macapagtanong ng isa; cung sacali't lihs sa
tapat na pag-iingat ng lihim ay huwag cayong sumagot.
Yumucod si Elias.
Paano ang inyong guinawa't inyong nasansala ang panucalang
gulo cagabi?ang tanong ni Ibarra na tinititigan si Elias.
Magaang na magaang!ang isinagot ni Elias ng boong
cahinhinan;ang namamatnugot ng gayong kilusa'y magcapatid na
nangulila sa ama na pinatay ng guardia civil sa capapalo; nagcapalad
aco isang araw na mailigtas co sila sa mga camay rin ng mga iyong
umamis sa buhay ng canilang magulang, at dahil dito'y capuwa
cumikilala sa akin ng utang na loob ang dalawa. Sa canila, aco
nakiusap cagabi, at sila naman ang sumaway na sa mga iba.
At ang magcapatid na iyan ang canilang ama'y pinatay sa
capapalo?...
Ang cahahanggana'y cawangis din ng ama,ang isinagot ni
Elias ng marahang tinig;pagca minsang tinatacan na ng casacunaan
ng canyang tanda ang isang mag-anac, kinacailangang mamatay nga
ang lahat ng bumubuo ng mag-anac na iyan; pagca tinatamaan ng lintic
ang isang cahoy ay naguiguing alaboc na lahat.


336
At sa pagca't namasdan ni Elias na si Ibarra'y hindi umiimic, siya'y
nagpaalam.
Ng nag-iisa na siya'y nawala ang anyong panatag ang loob na
canyang naipakita sa harap ng piloto, at nangibabaw sa mukha ang
skit ng canyang loob.
At aco! ac ang nagpahirap ng di ano lamang sa babaeng
iyan!ang ibinulong.
Dalidaling nagbihis at nanaog sa hagdanan.
Bumati sa cany ng boong capacumbabaan ang isng maliit na
lalaking nacasuut ng lucsa at may isng malaking pilat sa caliwang
pisngi, at pinahinto siy sa paglacad.
Ano ba ang ibig niny?ang tanong ni Ibarra.
Guinoo, Lucas ang aking pangalan, ac ang capatid ng namatay
cahapon.
Ah! Inihahandog co sa iny ang pakikisama sa inyng
pighati!... at an pa?
Guinoo, ibig cong maalaman cung gaano ang inyng ibabayad
sa mag-anac na nangulila sa aking capatid.
Phin 344Ibabayad?ang inulit ng binata, na di napiguil ang
sama ng canyang loob;pag-uusapan na natin it. Bumalic po cay
ngayon hapon, sa pagca't nagmamadali ac ngayn.
Sabihin po lamang niny cung gaano ang ibig ninyng
ibayad!ang pinipilit itanong ni Lucas.
Sinabi co na sa inyng mag-uusap na tayo sa ibang araw,
ngayo'y wala acong panahon!ani Ibarrang naiinip.
Wala po cayong panahn ngayn, guinoo?ang tanng ng
boong saclap ni Lcas, na humalang sa harapan ni Ibarra;wala
cayong panahon sa pakikialam sa mga patay?
Pumarito na cay ngayong hapon, cung ibig ninyng
magbigay-loob!ang inulit ni Ibarrang nagpipiguil;ngayo'y
dadalawin co ang isng taong may sakt.
Ah! at dahil sa isang babaeng may sakit ay linilimot po ninyo
ang mga patay? Acala ba ninyo't cami'y mga ducha'y?...
Tinitigan siya ni Ibarra at pinutol ang canyang pananalita.


337
Huwag po sana ninyong piliting ubusin ang aking pagtitiis!ang sinabi
ni Ibarra at ipinagpatuloy ang canyang paglacad. Sinundan siya ni
Lucas ng titig na may calakip na ngiting puspos ng pagtatanim ng galit.
Napagkikilalang icaw ang apo ng nagbilad sa arao sa aking
ama!ang ibinulong;taglay mo pa ang gayon ding dugo!
At nagbago ng anyo ng pananalita, at idinugtong:
Datapuwa, cung magbayad ca ng magaling ... tayo'y
magcatoto!


Phin 345

XLII.
ANG MAG-ASAWANG DE ESPADAA.
Nacaraan na ang fiesta; muli na namang napag-unawa ng mga
mamamayan, cawangis din ng lahat ng tang nagdaan, na lalo ng dukha
ang cabn, na sila'y nangagcapagod, nangagpawis at totoong
nangagpuyat na hindi sila nangacapagsay, hindi sila nangagcamit ng
bagong mga caibigan, sa isang salita, mahal na totoo ang canilang
pagcabili sa mga caguluhan at sa mga basag-ulo. Datapuwa't hindi
cailangan; gayon din ang gagawin sa tang darating, gayon din sa
darating na ikasandaang taon, sa pagca't hangga ngayo'y ito ang siyang
naguing caugalian.
Naghahari sa bahay ni capitang Tiago ang malaking capanglawan;
nacasara ang lahat ng mga bintana, bahagya na nararamdaman ang
paglacad ng mga tao roon sa sahig, sa cocina lamang nangangahas
silang magsalita ng malacas. Nararatay sa banig at may sakit si Mara
Clarang caluluwa ng bahay; nababasa ang canyang calagayan sa lahat
ng mga mukha, tulad naman sa pagcabasa sa pagmumukha ng isang tao
ng mga dinaramdam ng canyang caluluwa.


338
Ano ba sa acala mo Isabel; sa Cruz sa Tunasan ba aco maglimos sa
Cruz sa Matahong?ang marahang tanong ng nababalisang ama.
Lumalaki ang Cruz sa Tunasan, datapuwa't pumapawis naman ang sa
Matahong; alin caya sa acala mo ang lalong mapaghimala?
Nag iisip-isip ang ta Isabel, iguinalaw ang ulo at bumulong:
Paglaki ... lalong malaking himala ang lumaki cay sa pumawis:
nagpapawis tayong lahat, nguni't tayong lahat ay hindi lumalaki.
Tunay nga, siya nga, Isabel, nguni't alalahanin mong ang
magpawis.... Phin 346ang magpawis ang cahoy na guinagawa
lamang na paa ng bangco ay hindi cacaunting himala ... Aba! ang
lalong mainam ay maglimos sa dalawang Cruz, sa ganya'y walang
maghihinanakit na sino man at lalong madaling gagaling si Mara Clara
... Mabuti ba ang pagcacahanda ng mga silid? Nalalaman mo ng
casama mag-asawang doctor ang isang bagong guinoong may
pagcacamag-anac ni pari Dmaso; kinacailangang huwag magculang
ng ano man.
Na sa cabilang dulo ng "comedor" ang magpinsang si Sinang at si
Victoria, na napaparoo't sinasamahan ang may sakit. Tinutulungan sila
ni Andeng sa paglilinis ng mga cagamitang pilac sa pag-inom ng ch.
Nakikilala ba ninyo ang doctor Espadaa?ang tanong na
mahigpit cay Victoria ng capatid sa suso ni Mara Clara.
Hindi!anang tinatanong;ang tanging nalalaman co lamang
sa canya'y mahal na totoong sumingil, ayon cay capitang Tiago.
Marahil totoong magaling siya cung gayon!ani Andeng;
mahal sumingil ang bumutas ng tiyan ni doa Mara, caya nga
marunong.
Haling!ang biglang sinabi ni Sinang,hindi ang lahat ng
sumisingil ng mahal ay marunong na. Tingnan mo si doctor Guevara;
pagcatapos na di natutong umalalay sa nanganganac, hanggang sa
putulin ang ulo ng sanggol, siningil ng limampong piso ang nabaong
lalaki ... sumingil ang siyang nalalaman.
Ano ang kinalaman mo?ang tanong sa canya ng canyang
pinsan at siya'y sinic.
At bakit hindi co malalaman? Ang lalaki, na isang maglalagari
ng cahoy, pagcatapos na siya'y mapangulila ng canyang asawa,
napilitan namang mawal-an siya ng bahay, sa pagca't pinilit siyang
magbayad ng Alcalde, na caibigan ng doctor ... bakit hindi co


339
malalaman? Pinautang pa siya ng aking ama upang macapasa Santa Cruz
[259]
.
Isang cocheng tumiguil sa tapat ng bahay ang siyang pumutol ng
lahat ng mga salitaan.
Nanaog na nagtutumacbo sa hagdanan si capitang Tiago, na
sinusundan ni ta Isabel, upang salubungin ang mga bagong dating.
Ang mga nagsidating na ito'y ang doctor na si don Tiburcio de
Espadaa, ang canyang guinoong asawang; doctora na si doa
Victorina de los Reyes "de" de Espadaa at isang binatang castilang
nacalulugod ang mukha at maganda ang kiyas.
Ang sa babaeng pananamit ay isang sutlang "bata" na
nabuburdahan ng Phin 347mga bulaclac, at may isang sombrerong
may isang malaking ibong "papagayo" na halos nababayuot sa mga
cintas na azul at pula; ang nangagcacahalong alaboc ng daan at
galapong ng bigas sa canyang mga pisngi ang siya manding
nagdaragdag ng canyang mga culubot; ngayo'y inaalalayan sa mga
bisig ang canyang asawang pilay, na gaya rin ng siya'y makita natin sa
Maynila.
Ikinaliligaya cong ipakilala sa inyo ang aming pinsang si don
Alfonso Linares de Espadaa!ani doa Victorina na itinuturo ang
binata; ang guinoong ito'y inaanac ng isang camag-anac ni pari
Dmaso, tanging kalihim ng lahat ng mga ministro....
Bumati ng calugodlugod ang binata; unti ng hagcan ni capitang
Tiago ang canyang camay.
Samantalang ipinapanhic ang lubhang maraming mga "maleta" at
mga "saco de viaje", samantalang inihahatid sila ni capitang Tiago sa
canicanilang mga silid, pag-usapan natin ang ilang bagay na nauucol sa
mag-asawang ito, na bahagya na natin napagsalitaanan sa mga unang
bahagui ng librong ito.
Si doa Victorina'y isang guinoong babaeng may taglay ng mga
apat na po't limang agosto, na catumbas ng tatlompo't dalawang abril
ayon sa canyang balac sa aritmtica. Maganda siya ng panahong bata
pa, malamn ang canyang catawan,gayon ang madalas niyang
sabihinnguni't sa canyang pagcawili sa panonood sa canyang sarili,
pinawal-ang halaga niya ang maraming sa canya'y nangingibig na mga
filipino, palibhasa'y ang minimithi niya'y ang ibang lahi. Hindi niya
inibig ipagcatiwala cangino man ang canyang maputi at maliit na
camay, datapuwa't hindi sa pagcuculang tiwala, sa pagca't hindi
mamacailang nagbigay siya sa ilang lagalag na mga tagaibang lupain at
mga tagarito ng mga pamuti at mga hiyas na hindi maulatan ang
cahalagahan.


340
Anim na buwan pa muna bago dumating ang panahong sinasaysay namin
ngayon, nasunduan niyang ganap ang lalong caligaligaya niyang
panaguinip, ang panaguinip ng boong buhay niya, na dahilan dito'y
pinawalang halaga niya ang mga pagsuyo ng cabataan at sampo ng mga
pangacong pagsinta ni capitang Tiago na ng una'y ibinubulong sa
canyang tainga inaawit sa ilang mga pananapat. Lampas na nga sa
panahon ng masunduan niya ang canyang mithi; nguni't palibhasa'y
cahi't pamalimali'y nagsasalita si doa Victorina ng wicang castila, at
higuit cay Agustina na taga Zaragoza ang canyang pagca espaola,
nalalaman niya yaong casabihang "Mas vale tarde que nunca"
(Magaling cay sa wala ang magcamit cahi't malaon), at siya rin ang
umaaliw sa sarili sa pagsasalita nito sa Phin 348canya rin."No hay
felicidad completa en la tierra" ay isa naman sa canyang laguing
guinagamit na casabihan sa canyang buhay, sa pagca't hindi lumalabas
sa canyang mga labi ang dalawang casabihang ito sa harap ng ibang
mga tao.
Si doa Victorinang pinagdaanan na ng una, pangalawa, pangatlo
at pang-apat na cabataan sa paglaladlad ng canyng mga lambat upang
mahuli sa dagat ng daigdg ang bagay na adhica ng canyng mga hindi
pagcacatulog, sa cawacasa'y napilitang sumang-ayon sa ibig ng
capalarang sa canya'y ipagcaloob. Cung naguing tatlompo't isang abril
sana ang canyng gulang, at hindi tatlompo't dalaw,ang layo'y
totoong malaki ayon sa canyng aritmtica.isinauli disin ng
cahabaghabag na babae sa Capalaran ang inihahandog sa canyng huli
sa lambt, upng maghinty ng lalong naaalinsunod sa canyang
calooban. Nguni't palibhasa'y pinapanucala ng tao at ang
pangangailangan ang siyng nagpapasiya, siyng malaki ng lubha ang
pangangailangan ng asawa, napilitang magalingin na niy ang isng
abang lalaki na iniabsang ng bayang Extremadura (Espaa), at
pagcatapos na macapaglagalag sa daigdig ng anim pitng tan, Ulisis
na bago, sa cawacasa'y nasumpungan niya sa pulo ng Lusng ang
mapapanuluyan, salapi at isang pans ng Calipso, na canyng-cabiac
dalandn ... ay! at ang dalanda'y maasim. Tiburcio Espadaa ang
pangalan ng caawaawa, at baga man tatlompo't limang tan ang glang
ay tila matanda na; gayn ma'y lalong bata pa siya cay doa Victorina,
na may tatlompo't dalawa lamang. Magaang maunawa ang cadahilanan
nit, nguni't panganib na sabihin.
Siya'y na pa sa Pilipinas na ang catungcula'y Oficial Quinto sa
mga Aduana, datapuwa't totoong napacalihis ang canyang palad, na
bucd sa siya'y nahilong mainam at nabalian siya ng isang hita
samantalang naglalacbay-dagat, binawian siya ng catungculan ng
macaraan ang labing limng araw mula ng siya'y dumating, pagbawing


341
sa capanahuna'y dinala sa cany ng "Salvadora", ng wala na siya cahit isang
cuarta man lamang.
Sa canyng pagcadala sa dagat, hindi niya inibig umuwi sa Espaa
hanggang hindi siy yumayaman, at inisip niyng maghanap-buhay sa
ano man. Ayaw itulot sa cany ng capalaluan ng budhi ng pagca castila
ang paggugugol ng lacas: hangad sana ng lalaking mamuhay siy sa
isang paraang walang icapipintas ang sino man, nguni't ayaw
ipahintulot sa canya ng capurihan ng mga castila na gugulin niy ang
lacs sa paggawa, at hindi siya mailigtas sa mga pangangailangan ng
capurihang iyn.
Phin 349Ng mga unang araw ay nabubuhay siya sa gugol ng
ilang cababayan niya, nguni't palibhasa'y marunong mahiya si Tiburco,
sa damdam niya'y masaclap ang canyang kinakain, caya't hindi
tumataba cung di bagcos pa ngang nangangayayat. Sa pagca't wala
siyang dunong, salapi mataas na taong tumangkilic sa canya, inihatol
sa canya ng canyang mga cababayan, upang huwag na siyang
macabigat pa sa pamumuhay na siya'y pa sa mga lalawigan at doo'y
magpanggap siyang doctor sa pangagamot. Ng mga unang mula'y
aayon sana ang lalaki, sa pagca't tunay nga't siya'y naguing alila sa
Hospital ng San Crlos nguni't wala siyang natutuhang ano man sa
carunungan tungcol sa panggagamot: ang tungculin niya roo'y
pagpagan ng alaboc ang mga bangco at papagningasin ang mga bagang
pangpainit, at ito'y hindi pa, nalaon. Datapuwa't sa pagca't nalalao'y
humihigpit ang caguipitan, at pinapawi ng canyang mga caibigan ang
mga pag-aalap-ap niya, pinakinggan niya sila sa cawacasan, siya'y na
pa sa mga lalawigan, nagpasimula siya ng pagdalaw sa ilang mga may
sakit, at sumisingil siya ng alinsunod sa inihahatol sa canya ng sariling
budhi. Datapuwa't ang nacawangis niya'y ang binatang filsofo na
sinasabi ni Sameniego, sa cahulihuliha'y sumingil siya ng mahal at
linagyan niya ng mataas na halaga ang canyang mga dalaw sa mga may
sakit; dahil dito'y ipinalagay siyang dakilang manggagamot, at marahil
siya sana'y yumaman, cung hindi nabalitaan ng mga pangulong
manggagagamot sa Maynila ang camalacmalac na canyang pagsingil at
ang pakikipangagaw na guinagawa sa mga ibang manggagamot.
Namag-itan sa canya ang mga walang catungculan at ang mga
profesor."Caibigan,ang canilang sinabi sa maganapin sa
catungculang si Dr. C.,pabayaan na ninyong siya'y macatipon ng
caunting puhunan, at pagca may anim pitong libo na siya'y macaoowi
na sa canyang bayan at ng doo'y mamuhay sa capayapaan. Sa
catotohana'y ano ang guinagawa sa inyong masama? na canyang
dinaraya ang mga hindi marunong mag-ingat na mga "indio"? Sila'y
magpacatalino. Siya'y isang caawaawa; huwag po ninyong alisin sa
canyang bibig ang pagcain; cayo sana'y mag-asal mabait na castila!"


342
Palibhasa'y mabait ngang castila ang doctor, napahinuhod siyang
magwalang malay ng cagagawang iyon; nguni't sa pagca't dumating sa
tainga ng bayan ang gayong balita, nagpasimula ng pagcuculang tiwala
sa canya, at hindi nalao't wala ng pagamot cay don Tiburcio Espadaa
at sa ganito'y napilitan na namang halos magpalimos ng kinakain sa
araw-araw. Ng panahong iyo'y nabalitaan sa isang caibigan niya, na
naguing matalic namang caibigan Phin 350ni doa Victorina, ang
malaking pangangailangan ng asawa ng guinoong babaeng ito, ang
canyang pagsinta sa bayang Espaa at ang cagandahan ng canyang
puso. Natanawan ni don Tiburcio roon ang isang capilas na langit, at
ipinakiusap na siya'y ipakilala cay doa Victorina.
Nagkita si doa Victorina't si don Tiburcio. "Tarde venientibus
ossa," ang biglang sinabi marahil ni don Tiburcio cung marunong sana
siy ng latin! Si doa Victorina'y di na masasabing maaariari pa, tunay
na di na maaari; nauwi na lamang ang canyng malagong buhc sa
isang pusd, na ayon sa sabi ng canyng alilang babae'y ang ulo ng
bawang ang nacacasinlaki raw, ang mga culubt ng canyang mukha'y
tulad sa dinaanan ng araro at nagpapasimula na ng pag-uga ang
canyang mga ngipin, nangagdaramdam na rin naman ang canyng mga
mat, at malaki na ang ipinagdamdam, caya't kinacailangan na niyng
ga ipikit na ng caunti upang macakita sa dacong may calayuan; ang
caugalian na lamang niya ang tanging sa canya'y natira.
Nangagcaunawaan ng matapos ang calahating horas na
pagsasalitaan, at nangagtanggapan sila. Dahil sa ang ibig niya ang isang
castilang hindi napacapily, hindi totoong utal, hindi lubhng upawin,
huwag napaca bungi ang mga ngipin na huwag mapacalabis ang
pananambulat ng laway cung nagsasalita, at magcaroon sana ng lalong
malaking licsi at "categoria", na gaya ng caraniwan niyang sabihin;
nguni't ang ganitng mga bagay na castila'y hindi lumapit cailan man sa
cany upang ipakiusap na sa canya'y pacasal. Hindi miminsang
canyang naringig na "la ocasin la pintan calva" (ilinalarawang walang
buhoc sa ulo ang magaling na pagcacataon), at inacala niy ng taimtim
sa loob na si don Tiburcio'y siyang tunay na magaling na pagcacataon,
sa pagca't salamat sa mga gabng lubhang mapighating canyng
dinaanan, maagang nangyayari sa cany ang pagcapanot ng ulo. Sino
ang babaeng hindi matalino sa icatatlompo't dalawang tang gulang?
Nagdamdam naman si don Tiburcio, sa ganang cany, ng hindi
mawatasang pamamanglaw ng canyng dilidilihin ang mga unang
buwan ng canyang pag-aasawa na ang caraniwa'y nagtatamasa ng
boong catamisan. Nguni't caniyang taglay ang pagsang-ayon sa sawing
capalaran, at humingi siyang saclolo sa pag-aalaala sa dinaanan at
dinaraanan pang gutom cung sacali. Cailan man ay hindi niya inisip
ang lumangoy sa yaman magtamo ng mataas na catungculan,


343
magagaang na camtan ang canyang mga adhica ng loob, hindi malalawac ang
canyng mga mithi; datapuwa't ang canyang pusong virgen pa ng
Phin 351mga panahong iyn ay naghangad ng ibang nacasisintahing
lubh.Doon sa canyang cabataan, cung pagal na siya sa cagagawa,
pagcatapos na magawa niy ang dukhang paghapon, nagpapahingalay
siya sa masamang hihign upng tunawin ang "gazpacho", at natutulog
siyang ang napapanag-inip ay isang larawang nacangiti at mapagbigay
layaw. Pagcatapos, ng maragdagan ang mga sama ng loob at mga
casalatan, nagdaan ang mga tan at hindi dumating ang calugodlugod
na larawan, ang inisip na lamang niya'y ang isang mabait na babae,
masipag, mabuting mamahay, na macapagdala sa canya ng caunting
salapi sa pagcacasal, macapagbigay aliw sa canya sa mga pagal ng
paggawa at manacanacang siya'y cagalitan.tunay, ipinalalagay
niyang isang caligayahan ang mga pag-aaway ng mag-asawa!
Datapuwat ng siya'y mapilitang maglagalag sa bayanbayan, na ang
hinahanap niya'y hindi na ang cayamanan cung hindi caunti man
lamang caguinhawahan sa pamumuhay sa panahon canyang
ipinananatili pa sa daigdig; ng pucawin sa canya ang pag-asang
macakikita ng caguinhawahan ng mga balibalitang bigay sa canya ng
canyang mga cababayang galing sa cabilang ibayo ng dagat, lumulan
siya sa isang sasacyang tungo sa Filipinas, pinapamugad ng layon sa
canyang dibdib ang isang calugodlugod na mestiza, sa isang
magandang india na may malalaking matang maitim, napuputos ng
sutla at mga nanganganinag na mga damit, tiguib ng taglay na mga
brillante at guinto at iniaalay sa canya ang pagsinta, ang mga coche, at
iba pa. Dumating sa Filipinas at ang boong acala niya'y nasunduan na
niya ang caganapan ng canyang panag-inip, sa pagca't tinititigan siya
ng may halong pagtataca ng mga dalagang nacasacay sa mga cocheng
plateadoong nagpapasial sa Luneta at Malecn. Datapuwa't ng siya'y
bawian ng catungculan, nawala sa canyang panimdim ang mestiza
ang india, at linikha naman niya ng boong hirap ang larawan ng isang
bao, nguni't isang baong calugodlugod. Caya nga't ng makita niyang
naguiguing catotohanan ang isang bahagui ng canyang panaguinip,
siya'y namanglaw nguni't palibhasa'y taglay niya ang caunting
catutubong pagsangayon sa ano mang nangyayari, sinabi niya ang sa
canyang sarili: "Yao'y wala cung di isang panaguinip lamang, at sa
daigdig ay hindi nabubuhay sa panaguinip"! Sa ganito'y binibigyan
niyang capasiyahan ang canyang mga pag-aalinlangan: gumagamit siya
ng galapong ng bigas, pshe! cung macasal na sila'y ipag-uutos na
niyang huwag gumamit; na marami ng culubot ang balat, nguni't ang
levita niya'y lalo ng maraming guisi at mga sursi, na yao'y isang
matandang babaeng mapagyabang, mapagpasuco at asal lalaki,
datapuwa't ang gutom ay lalo ng asal lalaki, lalo ng mapagpaPhin
352suco at lalo pa manding mapagyabang, at bucd sa roo'y caya nga


344
naman catutubo na niya ang pagcamatimyas na ugali, at sino ang nacacaalam?
binabago ng pagsinta ang mga caasalan; na totoong masamang
mangastila, siya man nama'y hindi rin magaling mangastila, ayon sa
sinabi sa canya ng puno ng Negociado ng ipagbigay alam sa canya ang
sa canya'y pagbawi ng catugculan, at bucod sa roo'y ano baga iyon?
na ang babaeng iyo'y isang matandang pangit at catawatawa? siya
nama'y pilay, wala ng ngipin at saca panot pa! Lalong minamagaling pa
ni don Tiburcio ang siya'y mag alaga cay sa siya'y alagaan sa
pagcacasakit sa gtom. Pagca linilibac siy ng alin mang caibigan niy,
ito ang canyng isinasagot: "Bigyan mo aco ng pagcain at tawaguin mo
acong tang".
Si don Tiburcio'y isa riyan sa caraniwang sinasabing hindi
gumagawa ng masama cahi't sa isang langaw: mahinhin at walang
cayang magtaglay ng isang masamang caisipan, siya disi'y
nagmisionero ng mga unang panahn. Hindi nangyaring
nacapanagumpay sa canya ang lubos na paniniwala ng malaking
cataasan, ng dakilang camahalan at mataas na cahalagahang sa loob ng
ilang linggo'y cumacapit sa calooban ng pinacamalaking bahagui sa
canyang mga cababayan. Hindi nagcasiya cailan man sa canyang puso
ang magtanim ng galit; hindi pa siya nacasusumpong ng isa man
lamang na "filibustero"; wala siyang nakikita cung hindi mga haling na
isip na kinakailangang agawan ng pagcabuhay, sacali't aayaw na
maguing halng pa cay sa canila. Ng pag-acalaang siya'y pag-usiguin sa
harap ng mga hucuman dahil sa pagpapanggap niya ng pagca
manggagamot, hindi siya naghinanakit, hindi siya dumaing; kinikilala
niya ang catuwiran, at ito lamang ang canyang isinasagt: Datapuwa't
kinacailangang mabuhay!
Sila nga'y napacasal nagsiluan ang isa't isa
[260]
, at na pa sa Santa
Ana sila at ng doon nila lasapin ang catimyasan ng unang buwan ng
bagong casal; nguni't ng gabi ng sa canila'y pagcacasal, nagcasakit si
doa Victorina, dahil sa catacottacot na hindi pagcatunaw ng kinain; si
don Tiburcio'y napasalamat sa Dios, nagpakitang siya'y mairog at
maiguing mag-alaga. Gayn man, ng icalawang gabi'y ipinakilala
niyng siya'y lalaking marunong magmahal sa capurihan, at ng
manalamin siya ng kinabucasan, ngumiti ng boong calungcutan
hanggang sa ipakita niya ang canyang mga ngidngid na walang ngipin:
ang cauntia'y may sampong tan ang canyang itinanda.
Phin 353Sa lubhang malaking pagcalugod ni doa Victorina sa
canyang asawa, ipinagpagawa niya siya ng magagaling na mga ngiping
nailalagay at naaalis, ipinag-utos sa lalong magagaling na mga sastre sa
ciudad na igawa ang canyang asawa ng lalong magagaling na mga
casuutan; bumili ng mga araa at mga calesa; nagbilin sa Batangan at
sa Albay ng lalong magagaling na mga "pareja" ng mga cabayo, at


345
hanggang sa pinilit niya si don Tiburciong magcaroon ng dalawang cabayong
handa sa mga tacbuhang darating.
Samantalang binabago niya ang calagayan ng canyang asawa'y
hindi niya nililimot ang canyang sariling catawan: canyang iniwan ang
sayang sutla at ang barong pinya at ang guinamit niya'y ang pananamit
europea; inihalili niya sa madaling gawing puyod ng mga filipina ang
magdarayang mga "flequillo", at sa pamamag-itan ng canyang mga
pananamit na cagulatgulat ang sa canya'y hindi pagcabagay, binigyang
niyang ligalig ang capayapaan ng tahimic at walang guinagawang mga
mamamayan.
Ang canyang asawang cailan ma'y hindi umaalis na nagllakad,
(aayaw si doa Victorinang makita ang capilayan ng canyang
asawa),dindala siya sa mga lugar na walang tao, bagay na
ikinahahapis na totoo ni doa Victorina, palibhasa'y ang ibig niya'y
maipagparangalan ang canyang asawa sa lalong hayag na mga paseo:
nguni't hindi siya umiimic sa pagpipitagan niya sa mga unang buwan
ng catamisan ng mga bagong casal.
Nagpasimula ang pagbabawas ng timyas ng canilang pagsasama,
ng acalain ng canyang asawang siya'y pakiusapan tungcol sa "polvos de
arroz" (galapong ng bigas) at sabihin sa canyang yao'y daya at hindi
catutubo; pinapagcunot ni doa Victorina ang canyang mga kilay, at
siya'y tinitigan sa mga ngiping nailalagay at naaalis. Hindi na umimic
ang lalaki, at napagwari ng babae cung alin ang pangpahina sa canya ng
loob.
Hindi nalao't ang isip niya'y siya'y nagdadalang tao na, at canyang
ipinamalita ang gayong bagay sa lahat ng canilang mga caibigan:
Ac at si de Espadaa'y cami pasasa "Peinsula" sa buwang
darating; aayaw acong ipanganac dito ang aming anac at tatawaguing
"revolucionario".
Nilagyan niya ng isang "de" ang apellido ng canyang asawa; hindi
pinagcacagugulan ng ano man ang "de"; nguni't nacapagbibigay
"categoria" (camahalan sa pangalan). Cung pumifirma siya'y ganito ang
inilalagay niya sa sariling pangalan: Victorina de los Reyas "de" de
Espadaa; ang "de" de Espadaang ito ang siyang ikinasisira ng
canyang isip; bagay na hindi nangyaring naalis sa canPhin 354yang
ulo ng litografong gumawa ng canyang mga tarjeta at ng cahi't canyang
asawa.
Cung isa lamang "de" ang aking ilalagay, mawiwicang talagang
wala cang "de", haling!ang sinabi sa canyang asawa.


346
Walang licat ang canyang pamamalita ng guinagawa niyang mga
paghahanda sa paglalacbay, pinagsicapan niyang isaulo ang mga
pangalan ng mga duongang dinaraanan ng mga sasacyang patungo sa
Espaa, at nacalulugod na pakinggan siya sa pananalita:"Aking
makikita ang ismo ng canal ni Suez; sinasabi ni De Espadaang siya
raw lalong maganda, at nalibot ni De Espadaa ang boong daigdig. "
" Marahil ay hindi na aco uuwi dito sa lupain ng mga taong gubat, ""
Hindi aco ipinanganac upang matira aco sa lupaing ito; lalo pang
nababagay sa akin ang Aden Port Said: musmos pa aco'y gayon na
ang aking caisipan," at iba pa. Pinagbabahagui ni doa Victorina ang
daigdig, sa canyang "geografa," sa Filipinas at Espaa, na naiiba
naman sa mga chulo (mga taong hangal sa Madrid) na binabahagui ang
daigdig sa Espaa at America China sa ibang pangalan.
Nalalaman ng canyang asawang ang ilang sa mga bigay na iyo'y
mga cahalingan, nguni't hindi umiimic at ng huwag siyang masigawan
at maipamukha sa canya ang canyng cautalan. Nagpacunwari si doa
Victorinang siya'y naglilihi, at nagpahumaling sa pagsusut ng mga
damit na sarisari ang mga culay, nagbalot ng mga bulaclac at ng mga
sintas at nagpapasial na nacabata sa Escolta, datapuwa't oh
casaliwaang palad! nagdaan ang tatlong buwan at nalugnaw ang panag-
inip, at sa pagca't wala ng dapat ipangilag upang huwag maguing
revolucionario ang anac na lalaki, hindi na niya ipinatuloy ang
paglalacbay. Ang kinahiligan nama'y ang pagtatanong sa mga
manggagamot, mga hilot, mga matatandang babae't iba pa, datapuwa't
nawalang cabuluhan; siyang aayaw pasaclolo sa cangino mang santo
santa, at canyang nililibac si San Pascual Bailon, bagay na totoong
ikinahahapis ni capitang Tiago; caya nga't sa canya'y sinabi ng isang
caibigan ng canyang asawa:
Maniwala po cayo sa akin, guinoong babae, cayo po ang bugtong
na may "espiritu fuerte" (matapang na diwa) sa nacayayamot na lupang
ito!
Siya'y ngumiti baga man hindi niya nauunawa cung ano ang
"espiritu fuerte" at pagcagabi, sa oras ng pagtulog, itinanong cung ano
ang cahulugan niyon sa canyang asawa.
Guiliw co,ang isinagot nito,ang nalalaman cong e ...
espiritu fuerte ay ang "amoniaco;" isang "re ... retrica" (bulaclac ng
pananalita) lamang marahil Phin 355ang sinabi ng aking caibigan.
Buhat niy'y sinasabi niya cailan ma't maaari:
Aco ang bugtong na amonaco sa lubhang nacayayamot na
lupaing ito, sa pananalitang retrica; gayon ang sinabi ni Guinoong N.
de N., peninsular na totoong mataas ang "categoria".


347
Ang bawa't maibigan niy'y kinacailangang gawin; totoong napasuco
niyang lubos ang canyang asawa, na hindi naman nagpakita ng
malaking pagsalangsang sa canya, na ano pa't naguing cahalimbawang
tunay ng isng song maliit na sumusunod sa bawa't maibigan ni doa
Victorina. Cung guinagalit siya'y hindi pinahihintulutang siya'y
macapagpasial, at cung totoong siya'y pinapagngingitngit, inaagaw cay
don Tiburcio ang postizong mga ngipin at pinababayaan siyang
magmukhang cagulatgulat sa isa ilang araw caya, ayon sa maisipan.
Naisipan ni doa Victorinang dapat maguing doctor sa Medicina
at sa Ciruga ang canyang asawa, at ipinaunawa niya cay don Tiburcio
ang bagay na ito.
Guiliw co! ibig mo bang aco'y dacpin?ang tanong na
nagugulat.
Huwag ca sanang bliw, pabayaan mo't aco ang nacacaalam!
ang isinagt,hindi ca manggagamot cangino man, datapuwa't ibig
cong tawaguin ca nilang doctor ac'y doctora, hal!
At kinabucasa'y tumanggap si Rodoreda ng biling iukit sa isang
losa ng maitim na mrmol ang ganito: Dr. DE ESPADAA,
ESPECIALISTA EN TODA CLASE DE EMFERMEDADES
(manggagamot na tangi sa lahat ng bagay na sakt).
Ipinag-utos sa lahat ng mga lingcd nila sa bahay na itawag sa
canil ang canilang mga bagong titulo, at dahil dito'y naragdagan ang
bilang ng mga flequillo, cumapl ang pahid na polvos de arroz, at
dumami ang mga cintas at ang mga encaje, at lalo ng tiningnang ng
malaking pagpapawalang halaga ang canyang mga aba at culang palad
na mga cababayang babae, na ang mga asawa'y mababa ang camahalan
cay sa canyang asawa. Bawa't araw na magdaan ay nararamdaman
niyang lalong naguiguing mahal at lalong tumataas siya, at cung
magpapatuloy ang gayong calacarn, paguiguing isang ta'y
sasapantahain na niyang siya'y calahi ng Dios.
Hindi nacahahadlang ang mga dakilang caisipang it, na hanggang
nagdaraan ang araw ay lalo siyang tumatanda at lalong nagmumukhang
catawaPhin 356tawa. Cailan mang masasalubong niya si capitng
Tiago at maaalaala niyang nawalang cabuluhan ang pangingibig sa
canya nit, pagdaca'y nagpapadala siya ng piso sa Simbahan sa pamisa,
bilang pasasalamat. Gayn ma'y iguinagalang na totoo ni capitang
Tiago ang canyang asawa dahil sa ttulo na pagca manggagamot sa
lahat ng bagay na sakt, at canyang pinakkinggang magaling ang mga
ilang salitang canyang naipangungusap dahil sa canyang cautaln.
Dahil dito, at dahil sa hindi dumadalaw ang manggagamot na ito sa


348
cangino man, hinirang siya ni capitang Tiago upang siyang gumamot sa canyang
anac na babae.
Cung tungcl sa binatang Linares ay iba na. Ng gumagayac ng
pagpasa Espaa, inacala ni doa Victorina ang maglagay ng isng
tagapangasiwng castila, sa pagca't walang tiwala siya sa mga filipino
naalaala ng canyang asawa ang isang pamangking na sa Madrid, na
nag-aaral ng pag-aabogado at ipinalalagay na siyang pinacamatalas ang
caisipan sa lahat ng mga magcacamag-anac sinulatan nga siya, na
ipinagpauna ang bayad sa sasacyan ng pagparito, at naglalacbay-dagat
na siyang dito ang tump, ng mapugnaw ang pananag-inip tungcol sa
pagdadalang tao.
Ang tatlong guinoong ito ang siyang bagong cararating.
Samantalang cumacain sila ng pangalawang agahan, dumating si
pari Salv, at sa pagc't siy'y cakilala na ng mag-asawa, ipinakilala nila
sa cany, sampo ng mga tagly na carapatn ng bintang si Linares, na
nagdamdam cahihiyan.
Ayon sa caugalia'y si Mara Clara ang siyng pinag-usapan; ang
dalaga'y nagpapahingalay at natutulog. Napagsalitaanan ang tungcol sa
paglalacby: ipinagparangalan ni doa Victorina ang canyang catabiln
sa pagpintas sa mga tagalalawigan, sa canilang mga bahay na pawid, sa
canilang mga tulay na cawayan, na hindi kinalimutang sabihin sa cura
ang pagca sila'y mga caibigan ng Segundo Cabo, ng Alcaldeng si
gayn, ng Oldor na si ganyn, ng Intendente at iba pa, mga tong
pawang matataas na totoong naaalang-alang sa canila.
Cung naparito po sana cayo camacalawa, doa Victorina,ang
isinund ni capitang Tiago, pagcatapos ng isng sandaling pagtahimic
ng usapan,iny po sanang nacatagpo ang marilag na Capitan
General: diyan siya nacaupo.
An? Paano? Naparito ba ang capitang General? At dito sa
inyong bahay? Casinungalingan!
Phin 357Sinasabi co po sa inyong diyan siya nacaupo! Cung
naparito p sana cay camacalawa....
Ah! syang na hindi nagcasakit agd si Clarita!ang biglng
sinabi niyang taglay ang tnay na pagdaramdam, at saca pinagsabihan
si Linares:
Naringig mo na, pinsan? Drito ang Capitn General! Nakita
mo na cung totoo ang sabi ni De Espadaa, ng sabhin sa iyng ang
paroroonan mo'y hindi bahay ng isang walng cabuluhang indio? Sa
pagca't talastasin po ninyo na ang aming pinsa'y ng nasa Madrid ay


349
caibigan ng mga ministro at ng mga duque, at doon cumacain sa bahay ng conde
del Campanario.
Ng duque de la Torre, Victorina,ang isinala ng canyang
asawa.
Gayon din lamang iyon, icaw pa ba naman ang magsasabi sa
akin?...
Mararatnan co po caya si pari Damaso sa canyang bayan?
ang isinalabat ni Linares, na si pari Salvi ang kinacausap;malapit
daw rito ang sabi sa akin.
Aba, naririto siya ngayon at hindi malalao't siya'y paririto,ang
isinagot ng cura.
Gaano calaki ang aking tuwa! may dala acong sulat na ucol sa
canya,ang biglang sinabi ng binata,at cung hindi lamang sa
ganitong maligayang pagcacataon ng pagparito cong ito, nagsadya disin
pa aco ng pagparito upang siya'y aking dalawin.
Samantala'y naguising ang "maligayang" pagcacataon.
De Espadaa?ani doa Victorina ng matapus ang pagcain,
ating titingnan na si Clarita?At saca sinabi cay capitang Tiago:
Dahil sa inyo lamang, don Santiago; dahil sa inyo lamang! Hindi
gumagamot ang aking asawa cung di sa mga matataas na tao lamang, at
iyon pa man, iyon pa man! Hindi cawangis ang aking asawa ng mga
taga rito!... hindi siya nanggagamot sa Madrid cung hindi sa mga taong
matataas lamang.
Tinungo nila ang kinalalagyan ng may sakit na babae.
Halos ngitngit ng dilim ang silid na kinalalagyan ng may sakit,
nacalapat ang mga bintana, dahil sa panganganib sa hihip ng hangin, at
nanggagaling ang bahagyang liwanag doon sa dalawang malalaking
candilang pagkit na nakatiric at nagniningas sa harap ng isang larawan
ng Virgen sa Antipolo.
Nabibigkisan ang ulo ng isang panyong basa ng Agua de Colonia,
nababalot na mabuti ang catawan sa mapuputing cumot na may
saganang mga ticlop, na siyang tumatakip sa canyang pagca anyong
virgen, nacahiga ang dalaga sa canyang catreng camagong na
napapamutihan ng mga cortinang jusi at pinya.
Phin 358Ang canyang mga buhoc na nacaliliguid sa mukha
niyang tabas itlog ang nacararagdag ng gayong nanganganinag na
pamumutla, na binibigyang buhay lamang ng malalaking mga matang


350
puspos ng calungcutan. Na sa canyang siping ang canyang dalawang caibigang
babae at si Andeng na may babae na isang sanga ng azucena.
Pinulsuhan siya ni De Espadaa, siniyasat ang canyang dila,
tinanong siya ng ilan, at saca nagsalitang iiling iling:
I ... ito'y may sakit, nguni't maaring gumaling!
Minasdan ni doa Victorina ng boong calakhan ng loob ang mga
nalilimpi.
Liqueng may cahalong gatas sa umaga, jarabe de altea,
dalawang pildora ng sinoglosa!ang ipinag-utos ni De Espadaa.
Lacsan mo ang iyong loob, Clarita,ang sabi ni doa Victorina
na sa canya'y lumapit; naparito cami't ng gamutin icaw ... Ipakikilala
co sa iyo ang pinsan namin!
Nawiwili si Linares sa panonood sa mga calugodlugod na mga
mata ni Mara Clara, na anaki'y may isang hinahanap, caya't hindi niya
naringig ang sa canya'y pagtawag ni doa Victorina.
Guinoong Linaresang sa canya'y sinabi ng cura, na ano pa't
pinucaw siya sa canyang pagcawili sa panonood;narito na si pari
Damaso.
At tunay nga namang dumarating si pari Damaso, na namumutla at
ga nalulungcot na; pagbabangon niya sa higaa'y si Maria Clara ang
unang canyang dinalaw. Hindi na siya ang dating pari Damaso, na
totoong mataba at mapag-aglahi; ngayo'y lumalacad na walang imic at
anyong hahapayhapay.


Phin 359

XLIII.
MGA PANUCALA.


351
Hindi niya pinansin ang sino man, tuloytuloy siya sa higaan ng may sakit,
at saca niya hinawacan ang camay nito:
Maria!ang canyang sinabi ng hindi maulatang pag-irog, at
bumalong sa canyang mga mata ang mga luha;Maria, anac co, hindi
ca mamamatay!
Binucsan ni Maria ang canyang mga mata at tiningnan siya ng
tanging pagtataca.
Sino man sa mga nacacakilala sa franciscano'y hindi
nangaghihinala man lamang na siya'y may taglay ng gayong lubhang
mga caguiliwguiliw na damdamin; hindi inaacala ng sino mang sa
ilalim ng gayong matigas at magaspang na anyo'y may tangkilic na
isang puso.
Hindi nacapanatili roon si pari Damaso, at umiiyac na parang
musmos na lumayo sa dalaga. Tinungo niya ang "caida" upang doo'y
maibulalas niya ang canyang capighatian, sa lilim ng mga gumagapang
na halaman sa durungawan ni Maria Clara.
Pagcalakilaki ng canyang pag-ibig sa canyng inaanac!ang
sapantaha ng lahat.
Pinagmamasdan siya ni fray Salv na hindi cumikilos at hindi
umiimic, at nangangagat labi ng bahagya.
Ng anyng natatahimic na si pari Dmaso'y ipinakilala sa canya ni
doa Victorina ang binatang si Linares, na sa cany'y magalang na
lumapit.
Walng imic na pinagmasdan siya ni pari Dmaso, mula sa mga
paa hangang lo, inabot ang slat na sa canya'y iniabot ni Linares, at
binasa ang lihim na iyng anaki'y hindi napag-uunawa ang lamn, sa
pagca't tumanng
At sino po ba cay?
Phin 360Ac po'y si Alfonso Linares, na inaanac ng inyng
bayw ...ang pautl na sinabi ng binata.
Lumiyad si pari Dmaso, mulng minasdan ang binata, sumaya
ang mukha at nagtindg.
Aba, icaw pal ang inaanac ni Carlicos!ang biglang sinabi at
siya'y niyacap; halica't ng kita'y mayacap ... may ilang, araw lamang na
catatanggap co pa ng canyang sulat ... ab, icaw pal! Hindi cat
nakikilala ... mangyari baga, hindi ca pa ipinanganganac ng aking
lisanin ang lupaing iyn; hindi cata nakilala!


352
At pinacahihigpit ng canyng matatabang mga bisig ang binata, na
nammula, ayawan cung sa cahihiyan sa pagcains. Tila mandin
nalimutan ng lubs ni pari Dmaso ang canyng pighati.
Ng macaraan ang ilng sandali ng pagpapakita ng pagguiliw at
pagtatanong sa calagayan ni Carlicos at ni Pepa, tumanng si pari
Dmaso:
At ngayon! an ang ibig ni Carlicos na gawin co sa iy?
Tila mandin may sinasabi sa sulat na caunting bagay ...,ang
muling sinabi ni Linares ng pautl.
Sa sulat? tingnan co? Ab, siya nga! At ang ibig ay ihanap
cat ng isng catungculan at isng asawa! Hmm! Catungculan ...
catungculan, magaang; marunong ca bang bumasa't sumulat?
Tinanggp co ang pagca abogado sa Universidad Central!
Carambas! icaw pala'y isang picapleitos (mapang udyc sa
pag-uusapin) datapuwa't wala sa iyong pagmumukha ... tila ca isang
mahinhing dalaga, nguni't lalong magaling! Datapuwa't bigyn cat ng
isang asawa ... hm! hmm! isang asawa....
Padre, hindi po ac lubhng nagdadalidali,ang sinabi ni
Linares na nahihiya.
Datapuwa't si pari Dmaso'y nagpaparoo't parito sa
magcabicabilang dlo ng caida, na ito ang ibinbulong:Isang asawa,
isng asawa!
Hindi na malungcot at hindi naman masaya ang canyang mukha;
ngayo'y nagpapakilala ng malaking cataimtiman at wari'y may iniisip.
Pinagmamasdan ni pari Salv ang lahat ng ito mula sa malayo.
Hindi co acalaing macapagbibigay sa akin ng malaking
capighatian ang bagay na ito!ang ibinulong ni pari Dmaso ng tinig
na tumatangis;datapuwa't sa dalawang casamaa'y dapat piliin ang
pinacamaliit.
Phin 361At lumapit cay Linares at saca inilacas ang pananalita:
Halica, bata,anya:causapin nata si Santiago.
Namutla si Linares at cusang napahila sa sacerdote, na nag-
iisipisip sa paglacad.
Ng magcagayo'y humalili naman sa pagpaparoo't parito sa caida si
pari Salv, na naggugunamgunam ayon sa dati niyang caugalian.


353
Isang tinig na sa canya'y nagbibigay ng magandang araw ang siyang
nagpahinto ng canyang capaparoo't parito: tumunghay at ang nakita
niya'y si Lucas, na sa canya'y bumati ng boong capacumbabaan.
An ang ibig mo?ang tanong ng mga mat ng cura.
Among, aco po ang capatid ng namatay sa caarawan ng
fiesta!ang sagot na cahapishapis ni Lucas.
Umudlot si pari Salv.
At ano?ang ibinulong na bahagya na maringig.
Nagpupumilit umiyac si Lucas at pinapahid ng panyo ang canyang
mga mata.
Among,ang sinabing nagtutumangis,naparoon po aco sa
bahay ni don Crisstomo upang humingi ng cabayaran sa bhay ...,
ipinagtabuyan muna aco ng sicad, at ang sabi'y aayaw raw siyang
magbayad ng ano man, sa pagca't nanganib daw siyang mamatay sa
sala ng aking guiliw at cahabaghabag na capatid. Nagbalic po ac
cahapon, nguni't siya'y nacapasa Maynila na, at nag-iwan ng limang
daang piso upang ibigay sa akin, parang isang caawang-gawa, at
ipinagbiling huwag na raw bumalic aco cailan man! Ah, among,
limang daang piso sa aking caawa-awang capatid, limang daang piso,
ah! among!...
Ng una'y pinakikinggan siya ng cura na nagtataca at inuulinig ang
canyang pananalita, saca untiunting nasnaw sa canyang mga labi ang
isang lubhang malaking nagpapawalang halaga at pag-alipusta, sa
pagcamasid ng gayong daya at paglambang, na cung nakita sana ni
Lucas, marahil siya'y tumacas at nagtumacbo ng boong tulin.
At ano ang ibig mo ngayon?ang itinanong na casabay ang sa
canya'y pagtalicod.
Ay! among, sabihin po ninyo sa akin, alang-alang sa Dios,
cung ano caya ang dapat cung gawin; sa tuwi na'y nagbibigay ang
among ng mabubuting mga hatol....
Sino ang may sabi sa iyo? Hindi icaw tagarito....
Nakikilala ang among sa boong lalawigan!
Lumapit sa canya si pari Salv na nanglilisic ang mga mat sa
galit, itinuro sa Phin 362canya ang lansangan at saca sinabi sa gulat
na si Lucas:


354
Humayo ca sa iyong bahay at pasalamat ca cay D. Crisostomo na hindi
ca ipinabilanggo! Lumayas ca rito!
Nalimutan ni Lucas ang canyang pagpapacunwari at bumulong:
Ab ang isip co'y....
Lumayas ca rito!ang sigaw ni pari Salv na malaki ang galit.
Ibig co po sanang makipagkita cay pari Dmaso....
May gagawin si pari Dmaso ... lumayas ca rito!ang muling
ipinagutos ng matindi ng cura.
Nanaog si Lucas na nagbububulong:
Isa pa naman ito ... pagca siya'y hindi nagbayad ng magaling!...
Cung sino ang bumayad ng magaling....
Nangagsidalo ang lahat, dahil sa malacas na catatalac ng cura, pati
ni pari Dmaso, ni capitan Tiago at ni Linares....
Isang walang hiyang hampas-lupa, na naparitong nanghihingi
ng limos at aayaw magtrabajo!ang sinabi ni pari Salv, na dinampot
ang sombrero at bastn at tinungo ang convento.


Phin 363

XLIV.
PAGSISIYASAT NG CONCIENCIA.
Mahabang araw at malulungcot na mga gab ang guinawang
pagtatanod sa ulunan ng hihign; nabinat si Mara Clara caracaracang
matapos macapagcumpisal, at wala siyang sinasalita, sa boong canyang
pagcahibang, cun di ang pangalan ng canyang ina, na hindi niya
nakikilala. Datapuwa't siya'y pinacaaalagaan ng canyang mga caibigang


355
babae, ng canyang am at ng canyang ta; nagpapadala ng mga pamisa at ng
mga limos sa lahat ng mga larawang mapaghimala; nangaco si capitan
Tiagong maghahandog ng isang bastong guinto sa Virgen sa Antipolo,
at sa cawacasa'y nagpasimula ng untiunting paghibas ng lagnat ng
boong cahusayan.
Nangguiguilalas ang doctor de Espadaa sa mga cabisaan ng
jarabe de altea at ng pinaglagaan ng liquen, mga panggamot na hindi
binabago. Sa laking pagcatuwa ni doa Victorina sa canyang asawa,
isang araw na natapacan nito ang cola ng canyang bata, hindi niya
nilapatan ng caugaliang parusang bawian ng panglagay na ngipin, cun
di nagcasiya na lamang na sa canya'y sabihin:
Cung hindi ca pa naguing pilay, tatapacan mo pati ng cors!
At hindi gumagamit ng cors si doa Victorina!
Isang hapon, samantalang dinadalaw ni Sinang at ni Victoria ang
canilang caibigan, nangagsasalitaan naman sa comedor ang cura, si
capitang Tiago at ang mag-anac ni doa Victorina, hanggang sila'y
nangagmimirindal.
Tunay ngang aking dinaramdam ng di cawasa,ang sinasabi ng
doctor;at daramdamin din namang totoo ni pari Dmaso.
At saan po ang sabi ninyong siya'y ililipat nila?ang
itinanong ni Linares sa cura.
Sa lalawigang Tayabas!ang isinagot ng cura ng walang
cabahalaan.
Phin 364Ang magdaramdam naman ng malaki ay si Mara
pagca canyang nalaman,ani capitang Tiago;siya'y canyang
kinaguiguiliwang parang isang ama.
Tiningnan siya ng pasuliyap ni fray Salvi.
Inaacala co po among,ang ipinagpatuloy ni capitang Tiago,
sa nagbuhat ang lahat ng sakit na ito sa sama ng loob na canyang
tinanggap ng araw ng fiesta.
Gayon din ang aking acala, at magaling po ang guinawa ninyo
sa hindi pagpapahintulot na siya'y causapin ni Guinoong Ibarra; siya
sana'y lalo ng lumubha.
At cung hindi sa amin,ang isinalabat ni doa Victorina,
sumasalangit na sana si Clarita at nag-aawit na ng mga pagpupuri sa
Dios.


356
Amen Jesus!ang inacala ni capitan Tiagong marapat sabihin.
Inyo rin namang palad na hindi nagcaroon ang aking asawa ng
ibang may sakit na lalong mataas ang uri, sa pagca't cung nagcagayo'y
napilitan sana cayong tumawag ng iba, at dito'y pawang mga hangal;
ang aking asawa'y....
Aking inaacala, at ipinagpapatuloy co ang aking sinabi,ang
isinalabat naman sa canya ng cura,na ang pagcapangumpisal ni
Mara Clara ang siyang pinagbuhatan niyong magaling na pagbabago
ng canyang calagayan, na siyang sa canya'y nacapagligtas ng buhay.
Higuit sa lahat ng gamot ang isang concienciang malinis, at
pacaunawaing hindi co tinututulan ang capangyarihan ng dunong,
lalong-lalo na ang dunong sa ciruga! nguni't ang isang malinis na
conciencia'y ... Basahin ninyo ang mga banal na libro, at inyong
makikita cung gaano ang mga sakit na napagaling sa pamamag-itan
lamang ng isang mabuting confesin.
Ipatawad po ninyo,ang itinutol ni doa Victorina na nag-
init,ang tungcol diyan sa capangyarihan ng confesin.... gamutin nga
po ninyo ang asawa ng alfrez ng isang confesin.
Isang sugat, guinoong babae,ay hindi isang sakit na may
ikinapangyayari ang conciencia!ang isinagot ni pari Salv, na may
halong poot;gayon man, ang isang mabuting confesin ay
macapaglalayo sa canya sa pagtanggap ng mga hampas na gaya ng
canyang mga tinanggap caninang umaga.
Sa canya'y marapat!ang ipinagpatuloy ni doa Victorina, na
parang hindi niya naringig ang lahat ng sinabi ng pari Salv.
Napacawalang bait ang babaeng iyan! Sa simbaha'y wala ng guinagawa
cung di masdan aco, mangyari bag! siya'y isang babaeng walang
capararacan; tatanungin co na sana siya niyong linggo cung mayroon
acong mga tautauhan sa mukha, nguni't sino ang magcacapol ng dumi
sa sarili sa pakikipag-usap sa taong walang uri?
Phin 365Sa ganang sa cura, nama'y parang hindi niya naringig
ang lahat ng mga caltb na ito, at nagpatuloy:
Maniwala po cayo sa akin, don Santiago; ng malubos na
gumaling ang inyong anac ay kinacailangang makinabang bcas;
dadalhan co siya rito ng vitico ... inaacala cong wala siyng ano mang
dapat na ipangumpisal, gayon man ... cung ibig niyang mangumpisal ng
sandali ngayong gabi....
Ayawan co,ang idinugtong agd ni doa Victorina, na
sinamantala ang isang patlang ng salitaan,hindi co mapag-isip cung


357
bakit may mga lalaking nangagcacaroon ng pusong mag-asawa sa gayong mga
panggulat, na gaya na nga ng babaeng iyan; cahi't malayo'y namamasid
cang saan siya nanggaling; napagkikilalang namamatay siya ng
caingguitan; mangyari baga! gaano na ang sahod ng isang alfrez?
Nalalaman na po ninyo, don Santiago, sabihin ninyo sa inyong
pinsang ihanda ang may sakit sa pakikinabang bucas; paririto aco
ngayong gabi upang siya'y bigyang capatawaran sa mumunting
casalanan....
At sa pagca't nakita niyang lamalabas si ta Isabel, pinagsabihan
niya ito sa wicang tagalog:
Ihanda po ninyo ang inyong pamangkin sa pangungumpisal
ngayong gabi; dadalhan co siya rito bucas ng viatico; sa ganya'y lalong
madadali ang canyang paggaling.
Nguni, Padre,ang ipinangahas na itinutol ng kimi ni
Linares,baca po niya acalaing siya'y nanganganib na mamatay.
Huwag po cayong mabahala!ang sa canya'y isinagot na hindi
siya tinitingnan;nalalaman co ang aking guinagawa: marami ng
totoong may sakit ang aking inalagaan. Bucod sa roo'y sasabihin niya
cung ibig niya hinding makinabang, at makikita ninyong siya'y paooo
sa lahat.
Ang unauna'y napilitan si capitan Tiagong sa lahat ay paoo.
Pumasoc si ta Isabel sa silid na kinalalagyan ng may sakit.
Nananatili sa hihigan si Mara Clara, namumutla, totoong
namumutla; na sa canyang tabi ang canyang dalawang caibigang babae.
Cumain ca pa ng isang btil,ang sa canya'y sabi ni Sinang ng
paanas, at sa canya'y ipinakita ang isang butil na maputi, na kinuha sa
isang maliit na tubong cristal;ang sabi niya'y pagca nacaramdam
icaw ng tunog hugong sa tainga mo'y iyong ihinto ang panggagamot.
Hindi na ba sumulat uli sa iyo?ang tanong na marahan ng
may sakit.
Phin 366Hindi, marahil siya'y totoong maraming guinagawa!
Hindi ba nagpapasabi sa akin ng ano man?
Walang sinasabi cung di canyang pagpipilitang siya'y alsan ng
Arzobispo ng excomunin upang....
Inihinto ang salitaan, sa pagca't dumarating ang ta.


358
Sinabi ng among na maghanda ca raw sa pangungumpisal, anac co,ani
ta Isabel;iwan ninyo siya at ng magawa niya ang pagsisiyasat ng
canyang conciencia.
Diyata't wala pa namang isang linggong nacapangungumpisal
siya!ang tutol ni Sinang,Aco'y walang sakt, datapuwa't hindi aco
nagcacasala ng lubhang malimit!
Aba! hindi ninyo nalalaman ang sabi ng cura: nagcacasala ang
banal ng macapito sa maghapon? Hala, ibig mo bang dalhin co rito sa
iyo ang "Ancora", ang "Ramillete" ang "Matuwid na landas ng
pagpasa langit"?
Hindi sumagot si Mara Clara.
Hala, hindi ca mapapagod,ang idinugtong ng mabait na ta
upang aliwin siya; aco na ang babasa ng pagsisiyasat ng conciencia, at
wala cang gagawin cung di mag-alaala ng mga casalanan.
Isulat mo sa canyang huwag na niya acong alalahanin!ang
ibinulong ni Mara Clara sa tainga ni Sinang, ng ito'y nagpapaalam na
sa canya.
Ano iyon?
Datapuwa't nasoc ang ta at napilitan si Sinang na lumayo, na
hindi naunawa ang sinabi sa canya ng canyang caibigan.
Inilapit ng mabait na ta ang isang silla sa ilaw, naglagay ng
salamin sa mata sa dulo ng canyang ilong, binucsan ang maliit na libro
at nagsalita:
Pakinggan mong magaling, anac co; pasisimulan co sa mga utos
ng Dios; dadalangan co at ng icaw ay macapaggunamgunam; cung
sacali't hindi mo nariringig na magaling ay sasabihin mo sa akin at ng
maulit co sa iyo; nalalaman mo ng sa icagagaling mo'y hindi aco
napapagal cailan man.
Nagpasimula ng pagbasa, na ang tinig ay walang bagobago at
anyong humal, ng mga pagdidilidili ng mga bagay na ipinagcacasala.
Siya'y tumitiguil ng matagal sa wacas ng bawa't pangcat, upang
mabigyang panahon ang dalaga sa pag-aalaala ng canyang mga
casalanan at pagsisihan.
Minamasdan ni Mara Clara ang alang-alang na walang tinutucoy.
Ng matapos na ang unang utos na "ibiguin ang Dios na lalo sa lahat ng
bagay", hinihiPhin 367watigan siya ni ta Isabel sa ibabaw ng
canyang salamn sa mata, at ikinatutuwa niya ang anyong pagca


359
nagdidilidili at nalulungcot. Banal na umubo, at pagcatapos ng isang matagal na
paghinto'y pinasimulan ang pangalawang utos. Bumabasa ng taimtim
sa loob ang mabait na matandang babae, at ng matapos ang
pagbubulaybulay, muling tiningnan ang canyang pamangkin, na
untiunting ibinaling ang ulo sa cabilang daco.
Bah!ang sinabi sa sarili ni ta Isabel; dito sa "huwag
magpahamac manumpa sa canyang santong pangala'y" hindi nga
maaaring magcasala ang abang ito! Lumipat tayo sa icatlo.
At ang pangatlong utos ay pinagmunglaymunglay at pinagwaring
magaling at binasa ang lahat ng bagay na pinagcacasalanan ng laban sa
canya. Muli na namang tiningnan niya ang higaan; datapuwa't ngayo'y
itinaas ng ta ang salamin, kinusot ang mga mat; nakita niyang dinala
ng canyang pamankin ang panyo sa mukha at pinahid ang mga luha.
Hm!anya,ejem! Minsa'y natulog ang caawaawang ito
samantalang nagsesermn.
At muling inilagy sa dulo ng canyang ilng ang salamin niya sa
mata, saca sinabi sa sarili:
Tingnan natin cung hindi siya gumalang sa canyang ama't ina,
na gaya ng hindi niya pangingilin sa mga fiesta.
At binasa ang icapat na utos ng tinig na lalong madalang at lalo ng
pahumal, sa pagca't inaacala niyang sa gayong paraa'y lalo na niyng
binibigyang cadakilaan ang canyang gawa, na gaya ng canyang
nakitang inaasal ng marami sa mga fraile: hindi nakakapakinig kailan
man si ta Isabel ng pangangaral ng isang cukero, sa pagoa't cung
nagcagayo'y pinapanginig naman sana niya ang canyang catawan.
Samantala'y macailang dinala ng dalaga ang panyo sa canyang
mga mata, at lalo ng napapakingan ang lacas ng canyang paghinga.
Pagcagalinggaling na caluluwa!ang iniisip sa sarili ng
matandang babae; siya na lubhang masunurin at mapagpacumbaba sa
lahat! Aco'y nagcasala ng lalong marami cay sa canya, gayon may
hindi aco nangyaring-mapaiyac ng totohanan cailan man.
At pinasimulan niya ang icalimang utos, na lalong mahahaba ang
paghinto at lalong ganap ang pagcahumal ng pananalita, cay sa ng una,
sacali't maari pa, na sa pagsusumicap niyang mainam sa gayong gawa'y
hindi niya Phin 368naringig ang paghagulhol na iniinis ng canyang
pamangkin. Sa isa lamang pagtiguil na canyang guinawa, pagcatapos
ng mga pagcnilaynilay tungcol sa pagpatay sa capuwa tao sa
pamamag-itan ng sandata, naringig niya ang mga daing ng
macasalanan. Ng magcagayo'y humiguit sa pagca dakila ang tinig,


360
pinagpilitan niyang basahin ang nalalabing utos sa anyong nagbabala, at ng
mapanood niyang patuloy rin ang pag-iyac ng caniyang pamangkin.
Tumangis ca, anac, co, tumangis ca!ang canyang sinabi, at
siya'y lumapit sa higaan:cung gaano calaki ang iyong pagtangis ay
gayon din ang pagcadali ng pagpapatawad sa iyo ng Dios. Gamitin mo
ang pighating "contricin" sa pagca't lalong magaling cay sa "atricin."
Tumangis ca, anac co, hindi mo nalalaman cung gaano ang aking galac
na tinatamo sa panonood co ng iyong pag-iyac! Pagdagucan mo naman
ang iyong dibdib, huwag mo lamang calalacasan, sa pagca't may sakit
ca pa.
Datapuwa't sa pagca't anaki'y mandin nagcacailangan ang pighati
ng pag-iisa at ng pagca walang nacamamalay, upang lumala, ng makita
ni Mara Clarang siya'y nasubucan, untiunting tumiguil ng
pagbubuntong hininga, pinahid ang canyang mga mata, na walang
sinasabing ano man at hindi sumasagot sa canyang ta ng cahi't cataga.
Ipinagpatuloy nito ang pagbasa, nguni't sa pagca't huminto ang
pagtangis ng sa canya'y nakikinig, lumipas ang caalaban ng canyang
loob sa canyang gawa, at ang mga huling utos ng Dios ay nacapag-
antoc sa canya at sa canya'y nacapaghicab, na ano pa't naguing
malaking casiraan sa pananalitang pahumal na nacayayamot na sa
gayo'y nahihinto.
Hindi co mapaniniwalaan cung hindi co makikita!ang iniisip
sa sarili ng matandang babae;nagcacasalang tulad sa isang sundalo
ang batang ito laban sa unang limang utos ng Dios, datapuwa't hindi
cahi't isang casalanang magaang man lamang mula sa icaanim hangang
sa icasampo, ano pa't tumbalc sa amin! Cung paano na ang lacad ng
daigdig ngayon!
At nagsindi ng isang candilang malaki sa Virgen sa Antipolo at
dalawang maliliit na candila sa Nuestra Seora del Rosario at sa
Nuestra Seora del Pilar, na canyang inihiwalay roon muna at inilagay
sa isang suloc ang isang garing na Santo Cristo, upang ipaunawang
hindi dahil sa canya caya isinindi ang mga candilang iyon. Hindi rin
nacabahagui sa gayong bagay ang Virgen sa Delaroche: siya'y isang
taga ibang lupaing hindi kilala, at hindi pa nacariringig si ta Isabel ng
isa man lamang himala na canyng guinawa.
Phin 369Hindi namin nalalaman cung ano caya ang nangyari sa
guinawang; confesin ng gabing iyon; pinagpipitagan namin ang mga
lihim na iyan. Mahabang totoo ang cumpisal, at nahiwatigan ng tang
mula sa malayo'y binabantayan ang pamangkin, na hindi ikinikiling ng
cura ang canyang tainga sa mga salita ng may sakit, cung di nacaharap


361
sa mukha ni Mara Clara, at tila mandin wari ibig niyang basahin hulaan sa
pagcagagandang mga mata ng dalaga ang mga pag-iisip.
Lumabas sa silid si par Salvng namumutla't nangingilis ang mga
labi. Sino mang macapanood ng canyang noong nagdidilim at pigta ng
pawis, mawiwicang siya ang nagcumpisal cay Maria Clara at hindi nga
narapat magcamit ng capatawaran.
Jess, Maria, Josef!ang sinabi ng ta na nagcucruz;sino
ang macatataroc sa calooban ng mga kinabataan ngayon?


Phin 370

XLV.
ANG MGA PINAG-UUSIG.
Tinatanglawan ng isang malamlam na liwanag na inilalaganap ng
buwan at umulusot sa malalagong mga sanga ng mga cahoy, ang isang
lalaking naglalagalag sa cagubatan, na maraha't mahinahon ang lacad.
Manacanaca at anaki baga'y ng huwag maligaw, sumusutsot siya ng
isang tanging tugtuguin, na ang caraniwa'y sinasagot ng gayon ding
sutsot sa dacong malayo. Matamang nakikinig ang lalaki, at
ipinagpapatuloy, pagcatapos, ang paglacad na ang tinutunto'y ang
malayong huni.
Sa cawacasan, ng canyang maraanan ang libolibong mga
nacahahadlang cung gabi sa paglalacad sa isang gubat na hindi pa
nalalacaran, siya'y dumating sa isang maliit na puang na
naliliwanagang ganap ng buwan sa icaapat na bahagui ng canyang
paglaki. Matataas na mga malalaking batong buhay, na napuputungan
ng mga cahoy ang siyang nacababacod sa paliguid, na ano pa't wari
isang nababacurang panoorang naguiba; mga cahoy na bagong putol,
mga punong naguing uling ang nacapupuno sa guitna, na nangahahalo


362
sa pagkalalaking mga batong buhay, na kinucumutan ng pacaposcapos ng
Lumikha ng canyang culubong na mga dahong verde ang culay.
Bahagya pa lamang cararating ng lalaking di kilala'y siyng
paglabs namang bigla ng isang lalaki rin sa licuran ng isang malaking
bat, lumapit at binunot ang isang revolver.
Sino ca?ang tanong sa wicang tagalog na mabalasic ang
tinig, casabay ang pagtataas ng "gatillo" ng canyang sandata.
Casama ba ninyo si matandng Pablo?ang sagot ng bagong
cararating na mahinahon ang tinig, na hindi sinagot ang catanungan at
hindi nagugulumihanan.
Ang capitan ba ang itinatanong mo? Oo, narito.
Cung gayo'y sabihin mong narito si Elas at siya'y hinahanap,
anang Phin 371lalaki na hindi iba cung di ang talinghagang piloto.
Cayo po ba'y si Elas?ang itinanong ng canyang causap na
taglay ang tanging pagpipitagan, at saca lumapit, at gayon ma'y patuloy
rin ang paguumang sa canya ng bunganga ng revolver;cung gayo'y ...
halcayo.
Sumund sa cany si Elas.
Pumasoc sil sa isng anyng yungib na palusng sa cailaliman ng
lupa. Ipinauunawa sa piloto, ng tagapamatnubay na nacacaalam ng
daan, cung palusng, cung cailan dapat yumucd gumapang; gayn
ma'y hindi nalao't sila'y nangagsirating sa isang may anyong salas, na
bahagya na naliwanagan ng mga huepe, at ang nangaroroo'y
labingdalawa labing limang lalaking may taglay na mga sandata,
marurumi ang mga mukha at cagulatgulat ang mga pananamit, na
nacaupo ang mga ib, ang iba nama'y nacahiga, at nagsasalitaan ng
bahagya. Namamasdan ang isang matandang lalaking mapanglaw ang
pagmumukha, nacapulupot sa ulo niy ang isang bigkis na may dugo,
nacalagay ang mga sico sa isang batng guinagawang pinaca mesa, at
pinagninilay-nilay ang ilaw na sa gayong caraming usoc na ibinubuga'y
bahagya na ang inilalaganap na liwanag: cung hindi sana talastas nating
iyo'y isang yungib ng mga tulisan, mawiwica natin, sa pagbasa ng
malaking pagngangalit sa mukha ng matandang lalaki, na siya ang
Torre ng Gtom sa araw na sinusundan ng paglamon ni Ugolino sa
canyang mga anac.
Umanyong humilig ang nangahihigang mga lalaki ng dumating si
Elas at ang namamatnugot sa canya, datapuwa't sa isang hudyat nito'y
nangagsitahimic at nangagcasiya na lamang sa pagmamasid sa piloto,
na walang taglay na an mang sandata.


363
Untiunting lumingon ang matandang lalaki at ang natagpuan ng canyang
mga mata'y ang nacapagpipitagang kiyas ni Elas, na nacapugay na
siya'y pinagmamasdang pusps ng calungcutan at pagbibigay halaga.
Icao ba?ang itinanong ng matandang lalaki, na sumaya ng
caunti ang mga mata ng makilala ang binata.
Sa anng calagayan aking nasumpungan cayo!ang ibinulong
ni Elas sa babahagyang tinig at iguinagalaw ang ulo.
Hindi umimic ang matanda at tumung, humudyt ng isa sa mga
tao, nanangagsitindig sila't lumayo, na canilang sinulyp muna't sinucat
ng mga mata ang taas at bicas ng pangangatawan ng piloto.
Tunay nga!ang sinabi ng matandang lalaki ng silang
dalawa'y nagPhin 372iisa na;ng cata'y patuluyin sa aking bahay, na
may anim na buwan ngayon, aco ang ng panahng iyo'y nahahabag sa
iyo; ngayo'y nagbago ang capalaran, ngayo'y icaw namn ang
nahahabag sa akin. Nguni't umupo ca at sabihin mo sa akin cung bakit
ca nacarating hangang dito.
May labing limang araw na ngayong ibinalita sa akin ang
nangyari sa inyong casacunaan,ang madalang na isinagot ng binata
sa mahinang tinig, na ang ilaw ang siyang tinitingnan;pagca alam
co'y lumacad na agad ac, nagpacabicabila ac sa mga cabunducan,
halos dalawang lalawigan ang aking nalibot.
Napilitan acong tumacas at ng huwag magsabog ng dugong
walang malay; natatacot humarap ang aking mga caaway at ang canila
lamang inilalagay sa aking hirap ay ang ilang mga caawaawa, na
walang guinawa sa akin cahit caliitliitang casam-an.
Ng macalampas ang sandaling hindi pag-imic na guinamit ni Elas
sa pagbasa ng mga caisipang mapapanglaw sa mukha ng matandang
lalaki, nagpatuloy ng pananalita ang binata:
Naparito aco't ibig cong ipakiusap sa inyo ang isang bagay. Sa
pagca't hindi aco nacasumpong, cahi't aking pinaghanap, ang
bahagyang labi man lamang ng mag-anac na may cagagawan ng
casawiang palad naming mag-anac, minagaling co ang iwan ang
lalawigang aking tinatahanan upang tumungo sa dacong timugan at
makisama sa mga pulutong ng mga hindi binyagan at nabubuhay ng
boong kalayaan: ibig po ba ninyong lisanin ang bagong pinasisimul-an
ninyong pamumuhay at sumama sa akin? Lalagay acong tunay na
inyong anac, yamang namatay ang anac po ninyo, at kikilalin co
cayong ama, yamang wala na acong magugulang?
Umiling ang matanda ng paayaw, at nagsalita:


364
Sa gulang na aking dinating, pagca niyacap ng calooban ang isang
pasiyang cakilakilabot, ay dahil sa wala ng sucat pagpaliiran. Isang
taong gaya co, na guinamit ang canyang cabataan at ang canyang
cagulangan sa pagpapagal at ng camtan ang sariling guinhawa at ang sa
mga anac sa panahong hinaharap; isang taong nagpacumbaba sa lahat
ng mga naguing calooban ng canyang mga puno, na tumupad ng boong
pagtatapat sa mabibigat na catungculan, na nagtiis ng lahat upang
mamuhay sa catahimican at sa isang catiwasayang mangyayaring
camtan; pagca tinalicdan ng ganitong taong pinalamig na ang dug ng
panahon, ang lahat ng canyang pinagdaanan at ang boong pagdaraanan
pa, at sumasa mga pampangin na ng libingan, ay sa pagca't canyang
napagkilalang Phin 373lubos na walang capayapaang
masusumpungan at ang catiwasiya'y hindi siyang calakilakihang
cagalingan! Ano't magpapacatira pa sa hindi sariling lupain upang
magbuhay dukha? Dating aco'y may dalawang anac na lalaki, isang
anac na babae, isang bahay, isang cayamanan; aking dating tinatamo
ang pagpipitaga't pagmamahal ng madla; ngayo'y isang cahoy na
pinutlan ng mga sanga ang aking cawangis, lagalag, nagtatago, pinag-
uusig sa mga cagubatang tulad sa isang halimaw, at anong dahil at
guinawa sa akin ang lahat ng ito? Dahil sa inilugso ng isang lalaki ang
capurihan ng aking anac na babae, sa pagca't hiningi ng mga capatid sa
lalaking iyang magsulit siya ng catampalasanang canyang guinawa, at
sa pagca't ang lalaking iya'y nangingibabaw sa mga iba sa pamamag-
itan ng pamagat na ministro (kinakatawan) ng Dios. Inalintana co,
gayon man, ang lahat ng ito, at acong ama, aco, na siniraan ng puri sa
aking catandaan, aking ipinatawad ang caalimurahan, ipinagpaumanhin
co ang casilacbuhan ng cabataan at ang mga carupucan ng catawang
lupa, at sa casiraang iyong hindi na mangyayaring maisauli, ano ang
dapat cong gawin cung di ang huwag ng umimic at iligtas ang nalabi?
Datapuwa't nanganib ang tampalasang baca sa humiguit cumulang na
cadalia'y camtn niya ang panghihiganti, caya't ang guinawa'y humanap
ng capahamacan ng aking mga anac na lalaki. Nalalaman mo ba cung
ano ang canyang guinawa? Hindi? Natatalastas mo bang linubid ang
casinunga-lingang cunuwa'y linooban ang convento, at sa mga
isinacdal ay casama ang isa sa aking mga anac? Hindi nairamay iyng
is, sa pagca't wala't na sa ibang bayan. Nalalaman mo ba ang mga
catacottacot na pahirap na sa canila'y guinawa? Nalalaman mo, sa
pagca't nangagcacawangis ang ganitong mga pahirap sa lahat ng mga
bayan. Aking nakita, nakita co ang aking anac na nacabiting ang tali sa
canyang sariling buhoc, naringig co ang canyang mga sigaw, aking
naringig na aco'y canyang tinatawag, at aco, sa aking caruwagan at
palibhasa'y namarati aco sa capayapaan, hindi aco nagcaroon ng
catapangang pumatay magpacamatay caya! Nalalaman mo bang
hindi napatotohanan ang pangloloob na iyon, napaliwanagan ang


365
bintang, at ang naguing parusa'y ilipat sa ibang bayang ang cura, at ang aking
anac ay namatay dahil sa mga pahirap na guinawa sa canya? Ang isa,
ang nalalabi sa akin, ay hindi duwag na gaya ng canyang ama; at sa
catacutan ng tacsil na nagpahirap na ipanghiganti sa canya ang
pagcamatay ng canyang capatid, guinamit na dahilan ang cawal-an ng
"cedula personal" na nalimutang sandali, piniit ng Guardia Civil,
pinahirapan, guinalit at pinasamang totoo ang loob sa casalimura
hanggang sa siya'y maPhin 374pilitang magpacamatay! At aco, aco'y
buhay pa pagcatapos ng gayong calakilakihang cahihiyan, datapuwa't
cung hindi aco nagcaroon ng tapang-ama sa pag-sasanggalang ng aking
mga anac, may natitira pa sa aking isang pus upang italaga sa isang
panghihiganti at manghihiganti aco! Untiunting nangagcacatipon ang
mga maygalit sa ilalim ng aking pamiminuno, pinararami ang mga
cawal co ng aking mga caaway, at sa araw na mapagkilala cong aco'y
macapangyarihan na, lulusong aco sa capatagan at tutupukin co sa apoy
ang aking panghihiganti at ang aking sariling buhay! At darating ang
araw na iyan walang Dios!
At nagtindig ang matandang lalaki, na nagngingitngit, at
idinagdag, na nagniningning ang paningin, malagunlong ang tinig at
sinasabunutan ang canyang mahahabang mga buhc:
Sumpain ac, sumpain ac na aking piniguil ang
mapanghiganting camay ng aking mga anac; ac nga ang pumatay sa
canila! Cung pinabayaan co sanang mamatay ang may sala, cung hindi
sana ac lubs nanalig sa justicia ng Dios at sa justicia ng mga tao,
ngayon disi'y may mga anac pa ac, marahil sila'y nangagtatago,
datapuwa't ngayo'y may mga anac naman sana ac, at hindi sila sana
nangamatay sa capapahirap! Hindi aco ipinanganac upng maguing
am, caya wala acong mga anac ngayn! Sumpain ac, na hindi co
natutuhang makilala sa aking catandaan ang lupaing aking
kinatatahanan! Datapuwa't matututo acong ipanghiganti co cay sa
pamamag-itan ng apoy, ng dugo at ng aking sariling camatayan!
Ang culang palad na am, sa casilacbuhan ng canyng pighati,
nalabnot ang bigkis ng ulo, at dahil sa gayo'y nabucsan ang sugat sa
noo, at doo'y bumalong ang isng batisang dugo.
Pinagpipitagan co ang inyng pighati,ang muling sinabi ni
Elas,at napagwawari co ang inyong panghihiganti; ac nama'y gaya
rin ninyo, at gayn man, sa aking panganganib na baca aking
masugatan ang walng malay, lalong minamagaling co pa ang
calimutan co ang aking mga casawiang palad.
Mangyayari cang macalimot, sa pagca't bata icw at sa pagca't
hindi ca namamatayan ng isa man lamang anac, ng sino mang siyng


366
iyong catapusng maaasahan! Nguni't aking ipinangangaco sa iyo, hindi co
sasactan ang sino mang walang casalanan. Nakikita mo ba ang sugat na
ito? Upang huwag cong mapatay ang isang caawaawang cuadrillerong
gumaganap ng canyang catungculan, ipinaubaya cong siya ang sumugat
sa akin.
Datapuwa't tingnan po ninyani Elas pagca lampas ng
sandaling hinPhin 375di pag-imc;tingnan po niny cung alin ang
cakilakilabot na siga na inyong pagsusugbahan sa ating culang palad na
mga bayan. Cung gaganapin ng inyong sariling mga camay ang inyong
panghihiganti, gaganti ng catacot tacot ang inyong mga caaway, hindi
laban sa iny at hindi rin laban sa mga taong sandatahan, cung di laban
sa bayan, na ang caraniwa'y siyng isinusumbong, at pagcacagayo'y
gaano caraming mga paglabag sa catuwiran ang mangyayari!
Mag-aral ang bayang magsanggalang sa sarili, magsanggalang
sa sarili ang bawa't isa!
Talastas po ninyong iya'y hindi mangyayari! Guinoo, cay po'y
aking nakilala ng ibang panahon, niyng panahong cayo po'y
sumasaligaya, niyao'y pinagcacalooban ninyo ac ng mga paham na
aral; maitutulot baga ninyong?...
Naghalukipkip ang matanda at wari'y nakikinig.
Guinoo,ang ipinagpatuloy ni Elas, na pinacasusucat na
magaling ang canyng mga wika;nagca palad acong macagawa ng
isang paglilingcod sa isang binatang mayaman, may magandang puso,
may caloobang mahl at mith ang mga icagagaling ng canyang
tinubuang bayan. Ang sabihana'y may mga caibigan ang binatang ito sa
Madrid, ayawan co, datapuwa't ang masasabi co sa inyo'y siya'y
caibigan ng Capitan General. An po ang inyong acala cung siya'y ang
ating papagdalhin ng mga caraingan ng bayan at siya'y pakiusapan
nating magmalasakit sa catuwiran ng mga sawing palad?
Umiling ang matandang lalaki.
Mayaman ang sabi mo? walang iniisip ang mga mayayaman
cung hindi ang dagdagan ang canilang mga cayamanan; binubulag sila
ng capalaluan at ng caparangalanan, at sa pagca't ang caraniwa'y
magaling ang canilang calagayan, lalo na cung sila'y may mga
caibigang macapangyarihan, sino man sa canila'y hindi
nagpapacabagabag sa pagmamalasakit sa mga culang palad. Nalalaman
cong laht, sa pagca't ng una'y aco'y mayaman!
Nguni't ang taong sinasabi co po sa inyo'y hindi cawangis ng
mga ib: siya'y isang anc na inalimura dahil sa pag-aala-ala sa


367
canyng am; siya'y isang binata, na sa pagca't hindi malalao't magcacaasawa,
nag-iisip isip siya ng sa panahong darating, ng isng magandang
casasapitan ng canyng mga anc.
Cung gayo'y siya'y isang taong magtatamong ligaya; ang
catuwiran nating ipinagtatanggol ay hindi ang sa mga taong na sa
caligayahan.
Datapuwa't iyan ang catuwirang ipinagtatanggol ng mga taong
may puso!
Hari na nga!ang muling sinabi ng matandang lalaki at saca
naupo,Phin 376ipalagay mo ng ang binatang iya'y sumang-ayong
siya ang maghatid ng ating caraingan hangang sa Capitang General;
ipalagay mo ng siya'y macakita sa pangulong bayan ng Espaa ng mga
diputadong magsanggalang sa atin, inaacala mo na baga cayang
papagtatagumpayin na ang ating catuwiran?
Atin munang ticmang gawin bago tayo gumamit ng isang
paraang kinacailangang magsabog ng dugo,ang isinagt ni Elas,
Dapat na macapagtac po sa iny, na ac, na is rin namang sawing
palad, bata at malacs ang catawan, ang siyang makiusap sa inyo, na
cayo'y matanda na't mahina, ng mga paraang payapa: at ganito, sa
papca't aking napanood ang lubhang maraming cahirapang tayo rin ang
may cagagawang gaya rin ng mga cagagawan ng mga malulupit; ang
mahina ang siyang nagbabayad.
At cung sacaling wala tayong magawang an man?
May magagawa tayo cahi't cacaunti, maniwala po cayo; hindi
ang lahat ng mga nangangatungculan sa baya'y hindi marunong
cumilala ng catuwiran. At cung wala tayong masundaan, cung aayaw
pakinggan ang ating cahingian, cung magpacabingi na ang tao sa
capighatian ng canyang capuwa, pagnagcagayo'y hahandog po aco sa
bawa't inyong ipag-uutos!
Niyacap ang binata ng matandang lalaking lipos ng malaking
catuwiran.
Tinatanggap co ang iyong panucala, talastas cong gumaganap
ca ng iyong pangaco. Paririto ca sa aki't cata'y tutulungan upang
maipanghiganti ang iyong mga magugulang, at aco nama'y tutulungan
mo upang maipanghiganti co ang aking mga anac, ang aking mga anac
na pawang nacacatulad mo!
Samantala'y huwag po ninyong pababayaang mangyari ang ano
mang gahasang cagagawan.


368
Isasalaysay mo ang mga caraingan ng bayang pawang talastas mo na,
Cailan co malalaman ang casagutan?
Sa loob po ng apat na araw ay mag-utos po cayo ng isang taong
makipagkita sa akin sa pasigan ng San Diego, at sasabihin co sa canya
ang maguing casagutan sa akin ng taong aking inaasahang.... Cung
siya'y sumang-ayo'y canilang kikilalanin ang ating catuwiran, at cung
hindi'y aco ang unaunang matitimbuang sa pakikilabang ating gagawin.
Hindi mamamatay si Elias, si Elias ang mamiminuno cung
matimbuang si capitang Pablong busog na ang puso sa canyang
panghihiganti,anang matandang lalaki.
At siya rin ang sumama sa binata hanggang sa macalabas sa labas.

Phin 377

XLVI.
SABUNGAN.
Upang ipangilin sa Filipinas ang hapon ng araw ng linggo'y
napasasa sabungan ang caraniwan, na gaya naman sa Espaang ang
larong pakikiaway ng tao sa toro ang siyang pinaroroonan. Ang
pagsasabong ng manoc, hilig na masamang dito'y dinala ng mga taga
ibang lupain at mahiguit ng isang daang tang guinagawang panghuli
ng salapi, ay isa riyan sa mga pangit na pinagcaratiban ng bayan, na
lalong malaki ang casam-an cay sa opio sa mga insic; diya'y napaparian
ang dukha't inilalagay sa panganib ang canyang boong pagcabuhay, sa
pagmimithing siya'y magcasalaping hindi nagpapagal; napaparian
diyn ang mayaman't ng maglilibang, at diya'y caniyang guinagamit
ang salaping lab sa canyang mga piguing at mga "misa de gracia";
datapwa't sa canila (sa mga mayayaman) ang capalarang diya'y
pinaglalaruan, palibhasa'y magaling na totoo ang pagcacaturo sa
sasabungin, marahil lalong magaling cay sa pagcaturo sa canilang anac
na lalaki, na siyang hahalili sa ama sa sabungan, at wala nga caming
itututol sa bagay na ito.


369
Sa pagca't ipinahihintulot ng Gobierno, at hanggang halos canyang
ipinagaanyaya, sa pag-uutos na gawin ang gayong panoorin sa "hayag
na mga plaza", sa "mga araw ng fiesta" (at ng makita ng lahat at
macahicayat ang uliran), "pagcatapos ng misa mayor hanggang sa
dumilim sa hapon" (walong oras), dumalo tayo sa larong ito upang
hanapin ang ilang mga cakilala.
Walang ikinatatangi ang sabungan sa San Diego sa mga sabungan
sa iba't ibang bayan, liban na lamang sa ilang mga bagay. Nababahagui
sa tatlong pitac: ang una, sa macatwid baga'y ang pasucan, ay isang
malaking cabahayang tuwid, na may dalawampong metro ang haba at
labing apat na metro ang luang; sa isa sa canyang mga taguilira'y may
isang pintuang isang babae ang caraniwang Phin 378nagbabantay, na
siyang catiwala sa paniningil ng sa pinto, cabayaran sa pagpasoc
doon. Sa buwis na itong bawa't isa'y nagbibigay roon, tumatanggap ang
Gobierno ng isang bahagui, mga ilang daang libong piso sa isang tan:
sinasabing sa salaping itong ibinabayad ng "vicio" upang siya'y
magcaroon ng calayaan, nanggagaling ang ipinagpapatayo ng mga
maiinam na mga paaralan, ipinagpapagawa ng mga tulay at mga daan,
ipinagtatatag ng mga ganting pala upang lumusg ang pagsasaca at
pangangalacal ... purihin nawa ang vicio na naghahandog ng gayong
lubhang magagaling na mga bunga!Sa unang pitac na ito nalalagay
ang mga nangagbibili ng hitso, mga tabaco, mga cacanin, mga pagcain
at iba pa; naririan diyan ang caramihang batang lalaking sumasama sa
canilang mga ama amaing sa canila'y nagsasakit ng pagtuturo ng mga
lihim ng pamumuhay.
Capanig ang pitac na ito ng is pang lalong malaki ng caunti, isang
pinaca salas, na pinagtitipunan ng madla bago gawin ang mga
"soltada". Nariyn ang pinacamarami sa mga manoc, na nangatatali ng
isng lbid sa lupa, sa pamamag-itan ng isang pacong but- lyong;
nariyan ang mga tahur, ang mga malulugdin sa sabong, ang mananari:
diyn nangagcacayari, nagninilaynilay, nangungutang, sumusumpa,
nagtutungayaw, humahalachac; hinihimas niyn ang canyng manoc,
na pinaraanan ng camy ang ibabaw ng makikintab na mga balahibo;
sinisiyasat nama't binibilang nito ang mga caliskis sa mga paa;
pinagsasalitaanan ang mga maiinam na gawa ng mga bayani; diya'y
inyng mapapanood ang maraming mga mukhang malulungct, na
bitbit sa mga paa ang bangcay na wala ng balahibo; ang
pinacamahalmahal na hayop sa loob ng ilang buwan, pinalayawlayaw
at sa canya'y ipinagcatiwala ang lalong caayaayang mga pag-asa,
ngayo'y wala cung di isng bangcay na lamang, na ipagbibili sa isng
peseta, upng lutuing luya ang cahalo at canin sa gab ring iyn: "sic
transit gloria mundi". Pauwi na ang natalo sa canyng bahay, na
pinaghihintayan sa canya ng esposang cacabacaba ang loob at ng mga


370
limalimahid na mga anac, na hindi na taglay ang caunting pamimilac at ang
sasabungin. Yaong lahat na mga panaguinip na calugodlugod, yaong
mga pagaalagang tumagal ng mahabang panahon, mula sa
pagbubucang liwayway hanggang sa paglubg ng araw, yaong lahat ng
mga pagpapahirap at pagpapagal, ang kinauwia'y isang peseta, ang mga
nlabing ab sa gayng cacapal na as.Sa ulutang it
nakikipagtutulan ang lalong pangod na isip: ang lalong gagasogaso'y
pinagsisiyasat na magaling ang gayng bagay, tinitimbang,
pinagmmasid, ibinubucadcad ang mga pacpac, hinihipo ang mga
casucasuan ng mga Phin 379hayop na iyn. Maiinam na totoo ang
pananamit ng mga ilang sinusundan at liniliguid ng mga caanib ng
canicanilang mga sasabungin; marurumi namn ang mga ib, natatatac
sa canilang mamayat na mga mukha ang larawan ng vicio, at canilng
sinusundan ng boong pagmimithi ang mga kilos ng mga mayayaman at
canilang pinagmamasdang magaling ang mga pustahan, sa pagca't
mangyayaring mahuho ang mga bulsa, datapuwa't hindi nangyayaring
masiyahan ang masamang hilig; diya'y walng mukhng hindi guising;
diya'y wala ang mapagpabayang filipino, ang tamd, ang hindi
makibuin: ang laht ay pawang kilusn, masimbuyong budhi,
pagsusumicap; masasabing sil'y may isang cauhawang siyng
nagbibigay casayahan sa tubig sa pusali.
Buhat sa ulutang ito'y tumutungo sa labanang ang pamagata'y
"Rueda". Ang tuntungan nito, na nababacuran ng cawayan, ang
caraniwa'y mataas cay sa dalawang panig na sinabi na ng una. Sa
dacong itaas, na halos sumusuc na sa bubungan, may mga gradera,
lunsdlunsd bagang upuan, na iniuucol sa mga manonood mga
magsasabong, dalawang salitang nagcacaisa ng kinauuwian. Sa boong
itinatagal ng labanan ay napupuno ang mga graderiang it ng mga
taong may gulang na at ng mga batang nangagsisigawan,
nangaghihiyawan, nangagpapawis, nangag-aaway at
nangagtutungayaw: ang cagalinga'y bihirang bihira ang babaeng
nacararating diyn. Nangasasa "Rueda" ang mga tong litw, ang mga
mayayaman, ang mga bantog na "tahur", ang contratista (a entista) at
ang sentenciador (tagahatol). Sa lupa, na mainam ang pagcacapicpic ay
nangaglalaban ang mga hayop, at buhat diya'y ipinamamahagui ng
Capalaran sa mga familia ang mga tawanan mga pagtangis, ang
magagaling na pagcain ang cagutuman.
Sa horas ng ating pagpasoc ay naroroon na ang gobernadorcillo, si
capitang Pablo, si capitang Basilio, si Lucas, ang tao bagang may pilat
sa mukha, na totoong nagdamdam ng pagcamatay ng canyang capatid.
Lumapit si capitang Basilio sa isa sa mga taong bayan at
tumanong:


371
Nalalman mo ba cung anong manoc ang dala rito ni Capitang Tiago?
Hindi co po na lalaman; may dumating po sa canyang dalawa
caninang umaga, ang isa sa canila'y ang lasac na tumalo sa talisayin ng
Consul.
Sa acala mo caya'y mailalaban sa canya ang aking si bulic?
Aba, nac, mailalaban po! Ipupusta co po sa inyong manoc
ang aking bahay at ang aking baro!
Dumarating sa sandaling iyon si capitang Tiago. Ang pananamit
ay tulad sa Phin 380mga malalacas na magsasabong: barong lieszong
Caatng, salawal na lana at sombrerong jipijapa. Sumusunod sa cany
ang dalawang alila; dala ng isa ang lasac at ang isa nama'y isang puting
sasabunging totoong pagcalakilaki.
Ang sabi sa akin ni Sinang ay pagaling na ng pagaling si
Mara!ani capitang Basilio.
Wala ng lagnt, datapuwa't mahina pa.
Natalo po ba cay cagabi?
Caunti; nalalaman cong nanalo cay ... titingnan co cung
macababawi ac.
Ibig po ba ninyng isabong ang lsac?ang tanong ni
capitang Basilio, na tinitingnan ang manc, at saca hiningi it sa alila.
Alinsunod, sacali't may pustahan.
Gaano po ba ang ipupusta niny.
Cung magcuculang din lamang sa dalawa'y hindi co na
isasabong.
Inyo bang nakita na ang aking blic?ang tanng ni capitang
Basilio at saca tinawag ang isang tong may dalang isang maliit na
sasabungin.
Gaano po ba ang ipupusta niny?ang tanng.
Cung gaano ang inyng ipusta.
Dalaw at limang daan?
Tatl?
Tatl!


372
Sa susunod!
Ilinaganap ng nangagcacabilog na mapakialam sa buhay ng may
buhay, ang balitang papaglalabanin ang dalawang bantog na manoc;
capuwa sila may mga pinagdaanan at capuwa cabalitaan sa galing. Ibig
ng lahat na makita, masiyasat ang dalawang cabalitaan; may mga
nagpapasiya, may nanghuhula.
Samantala'y lumalaki ang caingayan, nararagdagan ang caguluhan,
linulusob ang Rueda, linulundag ang mga gradera. Dala ng mga
"soltador" sa Rueda ang dalawang manoc, isang puti at isang pula, na
capuwa may sandata na, baga man ang mga tari ay may caluban pa.
Nariringig ang mga sigaw na "sa puti!" "sa puti!", may mangisangisa
namang sumisigaw ng "sa pula!" Ang puti ang siyang "llamado" at ang
pula ang "dejado".
Sa guitna ng caramiha'y nangagpapalibotlibot doon ang guardia
civil; hindi nila suot ang pananamit na ucol sa mahal na capisanang ito;
datapuwa't hindi naman sila nacapaisano. Salawal na guingong may
franjang pula, barong nababahiran ng azul na galing sa naaalis na tina
ng blusa, gorrang pangcuartel naPhin 381rito ang canilang
panglinlang na soot na nababagay naman sa canilang inuugali:
namumusta at nagbabantay, nanggugulo at nangagsasalitang di
umano'y panangagasiwaan nila ang pananatili ng capayapaan.
Samantalang nangagsisigawan, isinasahod ang camay, kinacalog
sa camay ang caunting salaping pinacacalasing; samantalang hinihicap
sa bulsa ang catapustapusang salapi, sacali't walang salapi ay
nangangaco, at ipinangangacong ipagbibili ang calabaw, ang malapit
ng anihin sa bukid, at iba pa; dalawang bagongtao, na wari'y
magcapatid, sinusundan ng mga paninging nananaghili ang mga
naglalaro, nangagsisilapit, bumubulong ng ilang kiming pananalitang
sino may walang nakikinig, nalalao'y lalong nangalulungcot at
nangagtitinginang masasama ang loob at nangagngingitngit. Paimis na
sila'y pinagmamasid ni Lucas ngumingiti ng ngiting malupit,
pinatutunog ang mga pisong pilac, dumaan siya sa siping ng dalawang
magcapatid, at saca siya sumigaw nasa "Rueda" ang tingin:
Narito ang limampo, limampu laban sa dalawampo, sa puti!
Nangagtitigan ang magcapatid.
Sinasabi co na sa iyo,ang ibinubulong ng matandang
capatid,na huwag mong ipaglahatan ang cuarta; cung nakinig ka sana
sa akin, ngayo'y may ipupusta tayo sa pula!


373
Lumapit ng boong cakimian ang bunso cay Lucas at kinalabit siya sa bisig,
Aba! icaw pala?ang biglang sinabi nito, na lumingon at
nagpapacunwari ng pagtataca; pumapayag ba ang capatid mo sa sinabi
co sa canya naparito ca't pumupusta?
Paanong ibig ninyong cami'y macapusta'y natalo na ang lahat
naming salapi?
Cung gayo'y pumayag na cayo?
Aayaw siya! cung pautangin sana ninyo cami ng caunti,
yamang sinasabi ninyong cami inyong nakikilala....
Kinamot ni Lucas ang ulo, hinila ang baro at muling nagsalita:
Tunay ngang cayo'y aking nakikilala; cayo'y si Tarsilo at si
Bruno, mga cabataan at malalacas. Talastas cong ang matapang
ninyong ama'y namatay dahil sa ibinibigay sa canyang isang daang palo
sa araw araw ng mga sundalo; alam cong hindi ninyo iniisip na
ipanghiganti siya ...
Huwag po sanang makialam cayo sa aming pamumuhay;ang
isinalabat sa canya ng matandang capatid na si Tarsilo, iya'y nacahihila
ng casacunaan. Cung wala caming capatid na babae'y malaon ng
panahong cami'y binitay na sana!
Binitay na cayo? ang mga duwag lamang ang nabibitay, ang
walang salapi Phin 382at walang tumatangkilik. At sa paano ma'y
malapit ang bundoc.
Sandaang piso laban sa dalawampo, sa puti aco!ang sigaw
ng isang nagdaan.
Pautangin ninyo cami ng apat na piso ..., tatlo ... dalawa,ang
ipinamanhic ng lalong bata;pagdaca'y babayaran namin cayo ng
ibayo; pasisimulan na ang soltada.
Muling kinamot ng Lucas ang lo.
Tst! Hindi akin ang salaping ito, ibinigy sa akin ni Don
Crisstomo at inilalaan sa mga ibig maglingcd sa cany. Nguni't aking
nakikitang cayo'y hindi gaya ng inyng am; iyon ang tnay na
matapang; ang hindi matapang ay huwag maghanap ng mga laro.
At saca umalis doon, baga man hindi totoong nagpacalayo.


374
Pumayag na tayo, may pinagcacaibhan pa ba?ani Bruno. Iisa ang
kinauuwian ng mabitay mamatay na marahil: walang ibang
kinauukulan nating mga dukha.
Tunay na nga, nguni't gunitan mo ang ating capatd na babe.
Samantala'y nagliwanag ang "rueda", magpapasimula ang labanan.
Tumatahimic na ang mga tnig, at nangatira sa guitna ang dalawng
"soltador" (tag-bitw) at ang mananari. Sa isng hudyt ng
"sentenciador" (tagahtol) ay inalsn ng mananari ang mga tari ng
canicanyang calban, at cumkintab ang mga maninipis na mga talm,
na pawang nangagbabala, maniningning.
Lumapit sa bcod ang dalawang magcapatid na capuwa
malungcot, itinuon ang canilang noo sa cawayan at nangagmamasid.
Lumapit ang isang lalaki sa canila at sila'y binulungan sa tainga.
Pare! isang daang piso laban sa sampo, sa puti ac!
Tiningnan siya ni Tarsilo ng patanga. Sinic siy ni Bruno, at
sinagt niy it ng isng ngol.
Tangan ng mga soltador ang mga manc ng isng anyng
calugd-lugd, at iniingatan nilang huwag silng masugatan. Dakilang
catahimican ang naghahari: masasapantahang liban na lamang sa
dalawang soltador ang mga naroroo'y pawang mga cagulatgulat na mga
taotaohang pagkt. Pinaglapit nil ang dalawang manc; tinangnan ng
is ang lo ng canyang manc at ng tucan ng calban upang magalit, at
bago guinawa naman ng isa sa canyang manc ang gayon din; dapat
magcaroon ng pagcacatulad sa lahat ng pag-aaway, na an pa't cung
an ang nangyayari sa mga sasabungin sa Paris ay cawangis din sa mga
sasabungin dito. Pinapagharap, pagcatapos at pinapagcahig sil, at
Phin 383sa gayong paraa'y nauunawa ng mga caawaawang mga
hayop cung sino ang bumunot sa canila ng isang maliit na balahibo at
cung sino ang canilang macacalaban. Nagsisipanindig na ang canilang
mga puloc, nangagtititigan at mga kidlat ng galit ang siyang
nangagsisitacas sa canilang mabibilog at maliit na mga mata.
Pagcacagayo'y dumating na capanahunan; binitiwan sil sa lupa, na
nangagcacalayo ng caunti, at saca sila linayuan.
Marahang nangaglalapit sila. Nangaririnig ang yabag ng canilang
yapac sa matigas na lpa; sino ma'y hindi nagsasalita, sino ma'y hindi
humihinga. Ibinababa at itinataas ang lo, na wari'y nangagsusucatan sa
tinginan, bumubulong ang dalawang sasabungin ng marahil pagbabala
pagpapawalang halag. Natanawan nila ang maningning na dhon ng
tari, na nagsasabog ng malamig ang nangangazul na sinag; nagbibigay
sigla sa canila ang panganib, at walang ano mang tacot na


375
nagpapanalubong ang dalawa, nguni't sa isang hakbang na layo'y nangagsihinto,
nangagtitigan, ibinaba ang ulo at muling pinapangalinag ang canilang
balahibo. Sa sandaling iy'y naligo ng dugo ang canilang maliit na tac,
sumilang ang lintc, at taglay ang canilang catutubong tapang ay
mabilis na nagpanalpoc ang dalawa, nagcapanagupa ang tuca laban sa
tuca, ang dibdib laban sa dibdib, ang patalim laban sa patalm at ang
pacpc laban sa pacpc: naiwasan ng isa't is ng boong catalinuan ang
sacsc at walang nanglaglag cung hindi ilng balahibo lmang. Muling
nagtitigan na naman; caguinsaguinsa'y biglang lumipad ang puti,
napaimbulog at iniwawasiwas ang pamatay na tari; nguni't ibinaluctt
ng pula ang canyang mga hita at ibinaba ang lo, caya walang
nahampas ang puti cung di ang hangin; nguni't pagbaba sa lapag, sa
pangingilag na siya'y masacsac sa licd, malicsing pumihit at humarap
sa calaban. Dinaluhong siya ng sacsc ng pula ng boong galit, nguni't
marunong magsanggalang ng boong calamigan ng loob: hindi nga
walang cabuluhng siy lubs na kinalulugdan ng caramihang
naroroon. Hindi kinalilingatan ng lahat ang matamang panonood ng
mga nangyayari sa paglalaban, at may mga ilng cahi't hindi
sinasadya'y nangapapasigaw. Unti-unting nasasabugan ang lupa ng mga
balahibong pula at puti, na pawang natitina ng dugo: datapuwa't hindi
ang salitaa'y ititiguil ang labanan sa unang pagcacasugat: sa pagsunod
ng filipino sa mga cautusng lagda ng Gobierno, ang ibig niya'y matalo
cung sino ang unang mamatay cung sino ang unang tumacbo.
Nadidilig na ng dugo ang lupa, madalas ang sacsacan, nguni't hindi pa
masabi cung sino sa dalawa ang magtatagumpay. Sa cawacasan, sa
pagtiPhin 384kim sa cahulihulihang pagpupumilit, sumalpc ang puti
upang ibigay ang panghuling sacsc, ipinaco ang canyang tari sa isang
pacpac ng pula at napasabit na mga but; datapuwa't nasugatan ang puti
sa dibdib, at ang dalawa, na capuwa linalabasan ng dugo,
nanglulupaypay, humihingal, nangagcacacabit, ay hindi
nangagsisikilos, hanggang sa natimbuang puti, sumuca ng dugo sa tuca,
nangisay at naghingalo; ang pulang nacacabit sa canya sa pacpc at
nananatili sa canyng tabi, ay untiunting ibinaluctt ang mga hita at
marahang pumikit.
Ng magcagayo'y inihatol ng sentenciador, sa pag-alinsunod sa
cautusan ng pamahalaan, na ang pula'y nanalo. Isang walang wastong
sigawan ang siyang nagpasalamat sa gayong hatol, sigawang naringig
sa boong bayan, mahaba, nagcacaisa ang taas ng tinig at tumagal ng
ilang sandali. Cung gayo'y na pagtatanto ng nacacapakinig sa malayo,
na ang "dejado" ay siyang nanalo, sa pagca't cung hindi gayo'y hindi
tatagal ang sigaw ng pagcatwa. Gayon din ang nangyayari sa mga
nacin: isang maliit na macapagtagumpay sa isang malaki, inaawit at
sinasabisabi sa lubhang mahabang panahon.


376
Nakita mo na?ani Bruno ng boong sama ng loob sa capatid,cung
pinaniniwalaan mo aco'y mayroon na sana ngayon tayong sandaang
piso; dahil sa iyo'y wala tayo ngayon cahi't isang cuarta.
Hindi sumagot si Tarsilo, datapuwa't tumingin ng pasulyap sa
canyang paliguidliguid na anaki'y may hinahanap na sino man.
Naroo't nakikipag-usap cay Pedro,ang idinugtong ni
Bruno;binibigyan siya ng salapi, pagcaramiraming salapi!
At ibinibilang nga naman ni Lucas sa camay ng asawa ni Sisa ang
mga salaping pilac. Nangagpalitan pa ng ilang salitang palihim at bago
naghiwalay na capuwa nasasayahan alinsunod sa namamasid.
Marahil si Pedro'y nakipagkayari sa canya: iyan, iyan ang
tunay na hindi nag-aalinlangan!ang buntong hininga ni Bruno.
Nananatili si Tarsilo sa pagca mukhang malungcot at nag-iisip-
isip: pinapahid ng mangas ng canyang baro ang pawis na umaagos sa
canyang noo.
Capatid co,ani Bruno,ac'y yayao, cung hindi ca
magpapasiya; nanatili ang "regla", dapat manalo ang lasak at hindi nga
dapat nating sayangin ang panahn. Ibig cong pumusta sa susunod na
soltada; an bag mangyayari? Sa gany'y maipanghihiganti natin ang
tatay.
Gayon ma'y huminto at muling nagpahid ng pawis.
Anng dahil at huminto ca?ang tanng ni Brunong
nayayamot.
Phin 385Nalalaman mo ba cung an ang sumusunod na
soltada? Carapatdapat ba ang?...
Bakit hindi! hindi mo ba nariringig? Ang blik ni capitang
Basilio ang mapapalaban sa lsak ni capitang Tiago; ayon sa lacad ng
"regla" ng sabong ay dpat manalo ang lsak.
Ah, ang lasak! ac ma'y pupusta rin ... datapwa't lumagy
muna tayo sa matibay na calagayan.
Nagpakita ng pagcayamot si Bruno, nguni't sumund siy sa
canyng capatd; tiningnan nitng magaling ang manc, siniyasat na
magaling, nag-isip-isip, naglininglining, nagtanong ng iln, ang culang
palad ay nag-aalinlangan; nagngingitngit si Bruno at minamasdan
siyng malaki ang galit.


377
Nguni't hindi mo ba nakikita iyang malapad na caliskis na nariyn sa tabi
ng tahid? hindi mo ba nakikita ang mga paang iyn? an pa ang ibig
mo? Masdan mo ang mga htang iyn, iladlad mo ang mga pacpc na
iyn! At itong baac na caliskis sa ibabaw ng malapad na it, at saca
itng doble (kambal)?
Hindi siy nariringig ni Trsilo, ipinagpapatuloy ang pagsisiyasat
sa anyo at calagayan ng hayop; ang calansing ng guinto't pilac ay
dumarating hanggang sa canyang mga tainga.
Tingnan namn natin ngayon ang bulk,ang sabi ng tinig na
tila sinasacal.
Tinatadyacan ni Bruno ang lupa, pinapagngangalitngit ang
canyang mga ngipin, nguni't sumusunod din sa capatid niya.
Lumapit sila sa cabilang pulutong. Diya'y sinasandatahan ang
manc, humihirang ng tri, inihahanda ng mananari ang sutlang
mapula, na pinagkitan at macailang hinagod.
Binalot ni Trsilo ang hyop ng malungcot at nacalalaguim na
titig: tila mandin hindi niya nakikita ang manc cung di ibang bagay sa
hinaharap na panahn. Hinagps ang noo, at:
Handa na ba icw?ang tanng sa capatid na malagunlong
ang tinig.
Ac? mula pa ng una; hindi kinacailangang sila'y akin pang
makita!
Hindi at dahil sa ... ating cahabaghabag na capatid na babae....
Aba! Hindi ba sinabi sa iyong ang mamiminuno'y si don
Crisstomo? Hindi mo ba nakitang siya'y casama ng Capitan General
sa pagpapasial? An ang capanganibang ating cahihinatnan?
At cung mamatay tayo?
Phin 386Eh an iyn? Hindi ba namatay ang ating am sa
capapalo?
Sumasacatuwiran ca!
Hinanap ng magcapatid sa mga pulutng ng to si Lcas.
Pagcakita nil sa canya'y huminto si Trsilo.
Huwag! umalis na tayo rito, tayo'y mapapahamac!ang
biglang sinabi.


378
Lumacad ca cung ibig mo, ac'y ttanggap.
Bruno!
Sa cawalng palad ay lumapit ang isang to at sa canil'y nagsabi:
Pupusta ba cay? Aco'y sa blik.
Hindi sumagot ang dalawng magcapatid.
Logro!
Gaano?ang tanng ni Bruno.
Binilang ang canyang mga aapating pisong guinto: tinititigan siya
ni Brunong hindi humihinga.
May dalawang daang piso ac, limampong piso laban sa apat
na po!
Hindi!ani Brunong walng alinlangan; magdagdag pa cay
...
Magaling! limampo laban sa tatlompo!
Lambalin niny cung inyng ibig!
Magaling! ang blik ay sa aking panginoon at bago acng
capapanalo; isng daan laban sa anim na pong piso.
Casunduan! Maghintay cayo't cucuha ac ng salapi.
Datapuwa't ac ang maghahawac,anang is, na hindi totoong
nagcacatiwala sa anyo ni Bruno.
Gayon din sa akin!ang tugn nito, na umaasa sa catigasan ng
canyang camaoo.
At nilingon ang canyng capatid at pinagsabihan:
Yayao ac, cung matitira icw.
Nag-isip-isip si Tarsilo: canyang sinisinta ang canyang capatid at
gayon din ang sabong. Hindi mapabayaang nag-iisa ang canyang
capatid, caya't bumulong:
Hal!
Lumapit sila cay Lucas: nakita nito ang canilang pagdating at
ngumiti.
Mam!ani Trsilo.


379
Ano iyon?
Gaano ba ang ibibigay ninyo?ang tanong ng dalawa.
Sinabi co na: cung cayo ang mamahala sa paghanap ng mga iba
pa Phin 387upang matutop ang curatel, bibigyan co ang bwa't isa sa
inyo ng tigatatlompong piso at sampong piso sa bawa't casama. Sacali't
lumabas ng magaling ang lahat, tatanggap ng isangdaang piso bawa't
isa at cayo'y ang ibayo: mayaman si don Crisostomo.
Gayari!ang biglang sabi ni Bruno; ibigay ninya ang salapi.
Nalalaman co na cayo'y matatapang na gaya rin ng inyong
ama! Hali cayo rini, at ng hindi tayo maringig ng mga iyang sa canya'y
pumatayani Lucas na itinuturo ang mga guardia civil.
Sila'y dinala sa isang suloc, at sa canila'y sinabi samantalang
ibinibilang sa canila ang salapi:
Darating bucas si don Cristostomo na may dalang mga sandata;
sa macalawa, pagcagabi, pagmalapit ng ma- las ocho, pumaroon cayo
sa libingan at doo'y sasabihin co sa inyo ang canyang mga huling ipag-
uutos. May panahon cayong macahanap ng mga casamahan.
Nangagpaalaman. Ang dalawang magcapatid ay tila mandin
nagpalit ng canicanilang anyo: Si Tarsilo'y matahimic, namumutla si
Bruno.


Phin 388

XLVII.
ANG DALAWANG GUINOONG BABAE.
Samantalang isnasabong ni capitang Tiago ang canyang lasak,
naglilibot naman sa bayan si doa Victorina, sa adhicang makita niya


380
cung paano ang calagayang guinagawa ng mga tamad na "indio" sa canicanilang
mga bahay at mga tubigan. Inubos niya ang caya sa pagsusuot ng
lalong magaling niyang damit, at canyang inilagay sa canyang sutlang
"bt" ang lahat niyang mga cintas at mga bulaclac, upang siya'y
caalang-alanganan ng mga "provinciano" at maipakilala sa canila cung
gaano calaki ang canilang calayuan sa canyang mahal na cataohan;
caya't cumapit sa bisig ng canyang pilay na asawa at
nagpakendengkendeng sa mga lansangan ng bayan, sa guitna ng
pangguiguilalas at pagtataca ng mga tagaroon. Natira sa bahay ang
pinsang si Linares.
Pagcapangitpangit ng mga bahay nitong mga "indio"!ang
ipinasimula ni doa Victorinang inginingiwi ang bibig;ayawan co
cung bakit nacatitira sila riyan: kinakailangang maguing "indio". At
anong pagcasamasama ng turo ng canilang magulang at anong pagca
mga palalo! Nasasalubong nila tayo'y hindi sila nangagpupugay!
Hanpasin mo sila sa sombrero na gaya ng gawa ng mga cura at ng mga
teniente ng mga guardia civil; turuan mo sila ng "urbanidad."
At cung aco'y canilang hampasin?ang tanong ng doctor De
Espadaa.
Tungcol sa bagay na iya'y icaw ay lalaki!
Ngu ... nguni't aco'y pilay!
Nalalao'y sumasama ang ulo ni doa Victorina; napupuno ng
alaboc ang cola ng canyang bata, dahil sa hindi nalalatagan ng bato ang
mga daan. Bucod sa roo'y nacacasalubong ng maraming mga dalaga, na
nangagsisitungo pagdaraan sa canyang tabi, at hindi nila pinagtatakhan,
na gaya ng marapat nilang gawin, Phin 389ang canyang mahalagang
casuutan. Ang cochero ni Sinang, na naghahatid dito at sa canyang
pinsang babae sa isang mainam na carruajeng "tres-por-ciento'y"
nagcaroon ng cawalang galangang sigawn siya ng "tabi!" na taglay
ang tinig na nacagugulat, na anopa't napilitin siyang sumaisang tab at
walang magawa cung di tumutol ng:Tingnan mo na nga lamang ang
hayop na cochero! Sasabihin co sa canyang panginoong turuan niyang
magaling ang canyang mga alila!
Magbalic na tayo sa bahay!ang ipinag-utos sa asawa.
Ito, na talagang nanganganib na marahil ay may mangyaring
ligalig sa canilang dalawa, ibinalic ang canyang "muleta" (ang salalac
na tungcod sa kili-kili) at sumunod sa utos.
Nasalubong nila ang alfrez, nangagbatian at ito'y nacaragdag ng
sama ng loob ni doa Victorina: hindi lamang hindi siya pinuri dahil sa


381
canyang pananamit, cung di halos siniyasat pa ng palibac ang suot niyang iyon.
Hindi mo dapat pakikamayan ang isang abang alferez
lamang,ang sinabi sa canyang asawa ng malayo na ang alferez;
bahagya na niya hinipo ang canyang capacete at icaw ay nagpugay ng
sombrero; hindi ca marunong magbigay camahalan sa iyong cataasan!
Siya ang puno ri....rito!
At ano ang cabuluhan sa atin ng bagay na iyan. Tayo baga'y
mga indio?
Sumasacatuiran ca nga!ang canyang isinagot, sa pagca't
aayaw siyang makipagcagalit.
Nagdaan sil sa tapat ng bahay ng militar. Namimintana si doa
Consolacin, na gaya ng canyng naguing caugalian, nacadamt franela
at humihithit ng isang tabaco. Sa pagca't mababa ang bahay, sila'y
nagtinginan, at nakitang magaling ni doa Victorina ang babaeng iyn;
payapang pinagmamasdan siya bhat sa paa hanggang sa lo ng Musa
ng guardia civil, pagcatapos ay siya'y nilabian, lumura at saca
tumalicod. It ang nacaubos sa pagtitiis ni doa Victorina, caya't
iniwan ang canyang asawang walang caalacbay, at hinarap ang
alferezang nangangatal sa galit at hindi macapangusap. Marahang
lumingon si doa Consolacin, muli na namang pinagmasdan siya ng
boong, catiwasayn at nanglura uli, nguni't nagpakita siya ng lalong
malaking pagpapawalang halaga.
Ano ang nangyayari sa iny, Doa?
Matatawag ninyo acong "Seora"! bakit ganyan na ang
pagtitig ninyo sa akin? Naiinguit ba cayo?ang sa cawacasa'y
nasalita ni doa Victorina.
Phin 390Ac? naiinguit ac? at sa iny?ang sabing
patuya ng Medusasiya nga! naiinguit aco sa inyng cult!
Halica na, babae!anang Doctor;hu ... hu ... huwag mo
siyang pa ... pansinin!
Pabayaan mong turaan co itng bastos na itong walang hiya!
ang sagot ng babae, at saca biglang itinulac ang canyang asawa, na
caunti ng napasungaba, at hinarap si doa Consolacin.
Tingnan sana ninyo cung sino ang causap!anyhuwag
ninyong acalaing aco'y isang provinciana isang calunya ng mga
sundalo! Hindi nacapapasoc sa aking bahay, sa Maynila, ang mga
alfrez; ang mga ganit'y naghihintay sa pintuan.


382
Aba! Excelentsima Seora Puput! (carilagdilagang guinoong Puput)
hindi nga pumapasoc ang mga alferez cung di lamang ang mga
salantang gaya niyn, ja! ja! ja!
Cung hindi sa nacaculapol na mga colorete, namasdan sana ang
pamumula ng mukh ni doa Victorina; binanta niyng lusubin ang
canyang caaway na babae, nguni't piniguil siya ng centinela.
Samantala'y napupuno ang daan ng nanonood na mga to.
Pakinggan ninyo, naiimbi aco sa pakikipagsalitaan sa inyo; mga
tong matataas ... Ibig po ba ninyong labhn ang aking damt?
Babayarin co cay ng mahal! Ang acala yata ninyo'y hindi co
nalalamang cayo'y dating labandera!
Tumindig si doa Consolacing malak ang galit: nacasugat sa
canya ang sinabing tungcl sa paglalaba.
Acala yata ninyo'y hindi nalalaman cung sino cay at cung
sino ang taong inyong daladala? Kinacailangang namamatay ng gutom
upang pasanin ang tiratirahan, ang basahan ng lahat ng to!
Ang pucl na salitay tumama sa ulo ni doa Victorina; naglils ito
ng manggas, itinicom ang mga daliri, piniing ang mga ngipin at
nagpasimula ng pananalita:
Manaog cayo, matandang salaula, at duduruguin co ang
maruming bibig na iyan! Calunya ng isang batallon, talagang patutot
buhat pa ng ipanganac!
Dalidaling nawala sa bintana ang Medusa, agad nakitang
nananaog ng patacbo, na iniwawasiwas ang ltigo ng canyang asawa.
Namag-itan at sumamo si don Tiburcio, nguni't nagcasaclutan din
cung hindi dumating ang alfrez.
Datapuwa't mga guinoong babae!... Don Tiburcio!
Phin 391Turuan ninyong magaling ang inyong asawa, ibili
ninyo siya ng lalong magagaling na mga damit, at cung sacali't wala
cayong salapi, magnacaw cayo sa mga tong bayan, yamang sa bagay
na ito'y cayo'y may mga sundalo!ang sigaw ni doa Victorina.
Narito po ac guinoong babae! bakit hindi duruguin ng
camahalan po ninyo ang aking bibig? Wala po cayo cung di dila at
laway, Doa Exelencia!
Guinoong babae!anang alfrez na nagniningas ng galit;
magpasalamat cayo at nadidilidili cong cayo'y babae, sa pagca't cung


383
hindi lulusayin co cayo sa casisicad, pati ng inyng mga kinuculot na buhc at
ng inyng mga walang capacanang mga cintas!
Gui ... guinoong alfrez!
Lumacad cay, mamamatay ng tong walng sakit! Cayo'y
walang suot na salawl, Juan Lanas!
Umugong doon ang mga tacapan, waswasan ng camy, guirian,
sigawan, laitan at murahan: canilang iniwatawat ang lahat ng mga
carumihang canilang iniingatan sa canicanilang cabn, at sa pagca't
saby saby na nagsasalita ang apat at maraming lubha ang canilang
sinasabing nacasisirang puri sa mga tanging pulutong ng mga to, na
canilang isinisiwalat ang maraming catotohanan, csang tinatangguihan
namin ang pagsasalaysay rito ng laha't ng canilang doo'y mga sinabi sa
is't is. Bagaman hindi nauunawa ng mga nagsisipanood ang lahat ng
canilang tacapan, hindi nga cacaunti ang catuwaang canilang tinatamo
at canilang hinihintay na dumating hanggang sa pag-aaway ng camy.
Sa cawalang capalaran ay dumating ang cura na siyang pumayapa.
Mga guinoong lalaki, mga guinoong babae! Laking cahihiyan!
Guinoong Alferez!
Ano ang inyong ipinakikialam dito, mapagbanalbanalan,
macacarlista?
Don Tiburcio, dalhin po ninyo ang inyong asawa! Guinoong
babae, pagpiguilan po ninyo ang inyong dila!
Iya'y sabihin po ninyo diyan sa mga magnanacaw sa mga taong
mahihirap!
Untiunting naubos ang mga kilalang lait at tungayaw, nasabi na
ang lahat ng mga cahiyahiyang cagagawan ng mag-a-mag-asawa, at
samantalang nangagbabalaan at nangagmumurahan ay untiunti silang
nangaghiwalay. Si fray Salvi ay nagpapacabicabila at nagbibigay
casayahan sa panooring iyon, cung daroon sana ang ating caibigang
corresponsal!...
Ngayon di'y pasa Maynila tayo't tayo'y humarap sa Capitan
General!Phin 392ang sinasabing malaki ang galit ni doa
Victorina sa canyang asawa,Icaw ay hindi lalaki! sayang na sayang
ng salawal na suot mo!
Ngu ... nguni't ... babae, at ang mga guardia? aco'y pila'y!
Dapat mong hamunin siya ng away sa pamamag-itan ng pistola
ng sable, cung hindi ... cung hindi....


384
At tiningnan siya ni doa Victorina sa mga ngipin.
Neneng, cailan may hindi aco humawac ng....
Hindi ipinaubaya ni doa Victorinang matapos ang canyang
sinasabi: sa isang dakilang galaw ay hinalbot sa guitna ng daan, ang
canyang mga ngiping tagpi lamang at saca guiniic. Dumating sila sa
bahay, na halos umiiyac ang lalaki at ang babae nama'y nag-aalab sa
galit. Nakikipag-usap ng sandaling iyon si Linares cay Maria Clara, cay
Sinang at cay Victoria, at sa pagca't hindi niya nalalaman ang
pagtatalong iyon, hindi cacaunti ang canyang dinamdam naligalig ng
loob ng canyang makita ang canyang mga pinsan. Si Maria Clarang
nacahilig sa isang sillon sa guitna ng mga unan at mga cumot na lana
ay malaki ang ipinagtaca ng canyang makita ang bagong pagmumukha
ng canyang doctor.
Pinsan, ani doa Victorina,hahamunin mo ng away ngayon
din ang Alfrez cung hindi....
At bakit?ang tanong ni Linares na nagtataca.
Siya'y hahamunin mo ngayon din ng away cung hindi
sasabihin co sa canilang lahat dito cung sino icaw.
Nguni't doa Victorina!
Nangagtinginan ang tatlong magcacaibigang babae.
Ano ba sa acala mo? Cami'y linait ng alferez at canyang sinabi
na icaw raw ay icaw! Nanaog ang matandang babaeng asuang na may
dalang latigo, at ito, ito'y nagpabayang siya'y muramurahin ... isang
lalaki!
Ab!ani Sinang,sila'y nangag-away ay hindi natin
napanood!
Linugas ng alferez ang mga ngipin ng doctor!ang idinagdag
ni Victoria.
Ngayon di'y pasasa Maynila cami; icaw, icaw ay matitira rito
upang siya'y hamunin mo ng away, at cung hindi'y sasabihin co cay
Don Santiago na pawang casinungalingan ang lahat mong sinabi sa
canya, sasabihin cong....
Nguni't doa Victorina, doa Victorina!ang isinalabat ng
namumutlang si Linares, at lumapit cay doa Victorina;huwag po
ninyong ipaalaala sa aking....


385
Phin 393Samantalang nangyayari ito'y siya namang pagdating ni
capitang Tiago na galing sa sabungan, mapanglaw at nagbubuntong
hininga: ang lasak ay natalo.
Hindi binigyan ng panahon ni doa Victorinang macapagbuntong
hininga; sa maicling salita'y sinabi niya ang lahat ng nangyari, sa
macatuwid baga'y pinagsicapan niyang sabihing siya ang
sumasacatuwiran.
Hahamunin siya ng away ni Linares nariringig po ba ninyo?
Sacali't hindi, huwag po ninyong bayaang pacasal sa inyong anac,
huwag po ninyong ipahintulot! Cung wala siyang tapang ay hindi
carapatdapat cay Clarita.
Icaw pala'y pacacasal sa guinoong ito?ang tanong ni Sinang,
at napuno ng luha ang canyang masayang mga mata;nalalaman cong
icaw ay malihim, nguni't hindi salawahan.
Si Maria Clara, na maputlang parang pagkit, bumangon ng caunti
sa pagca sandig, at tinitigan ng gulat na mga mata ang canyang ama, si
doa Victorina at si Linares. Ito'y nagdalang hiya, itinungo ni capitang
Tiago ang canyang mga mata, at idinugtong pa ng guinoong babae:
Tandaan mo Clarita; huwag cang mag-aasawa cailan man sa
lalaking hindi tunay ang pagcalalaki; nanganganib cang icaw ay
alimurahin pati ng mga aso.
Datapuwa't hindi sumagot ang dalaga, at nagsabi sa canyang mga
caibigang babae:
Ihatid ninyo aco sa aking silid; hindi aco macalacad na mag-isa.
Tinulungan nila siyang tumindig, at naliliguid ang canyang
bayawang ng mga mabibilog na mga bisig ng canyang mga caibigang
babae, nacahilig ang canyang ulong cawangis ng marmol sa balicat ng
magandang si Victoria, nsoc ang dalaga sa silid na canyang tulugan.
Iniligpit ng mag-asawa ng gabi ring iyon ang canilng mga
casangcapan, siningil si capitang Tiago, na may ilang libo rin piso ang
inabt, sa pagcagamot cay Maria Clara, at napatungo sila sa Maynila,
pagca umagang umaga ng kinabukasan, na ang sinasacya'y ang carruaje
ni capitang Tiago. Iniatang sa mahinhiing si Linares ang catungculang
tagapanghiganti.




386
Phin 394

XLVIII.
ANG HINDI MAGCURO
Magbabalic ang mga maiitim na mga golondrina.... (Becquer).
Ayon sa paunang balita ni Lucas, dumating si Ibarra kinabucasan.
Ilinaan niy ang canyng unang pagdalaw sa magcacasambahay ni
capitang Tiago, at ang sadya niya'y makipagkita cay Maria Clara at
ibalitang siya'y ipinakipagcasundo na ng Arzobispo sa Religin: may
dal siyng sulat sa cura, na doo'y ipinagtatagubilin siy, na ang
Arzobispo pa ang siyng tumitic.
Hindi cacaunti ang ikinagalac sa ganitong bagay ni ta Isabel, na
may pag-ibig sa binata at hindi niy totoong minamagaling ang pag-
aasawa ng canyng pamangking babae cay Linares. Wala sa bahay si
capitang Tiago.
Pamasoc po cay,ang sabi ng ta sa pamamag-itan ng
caniyng haluang wicang castila;Maria, napasauli-uli sa gracia ng
Dios si don Crisstomo; inalsn siy ng "excomunin" ng Arzobispo.
Nguni't hindi nagatuly ang binata, naluoy sa canyng mga labi
ang ngiti at tumacas sa caniyng alaala ang salita. Sa tabi ng
durungawan, naroon at nacatindg si Linares sa tabi ni Maria, na
pinagsasalitsalt ang mga bulaclac at ang mga dahon ng mga
gumagapang na halaman; nasasabog sa lapag ang mga rosa at mga
sampaga. Nacahilig sa silln si Maria Clara, namumutla, may iniisip,
mapanglaw ang mga mata at naglalaro sa isng paypay na garing, na
hindi totoong maputing catulad ng canyng maliliit na mga daliri.
Sa pagdating na iyn ni Ibarra'y namutla si Linares at namul ang
mga pisngi ni Maria Clara. Umacmng bumangon, nguni't kinulang
siy ng lacs tumung at binayaang malaglg ang paypy.
Isng hindi maalamang siraing hindi pag-imic ang siyang naghari
sa ilng sandali. Sa cawacasa'y nacalacad ng papasoc si Ibarra at
nangangatal na nacapagsalita.


387
Bago Phin 395lmang acng cararating, at nagmadali acng pumarito
upng makita co icw ... Naratnan cong magaling ang calagayan mo
cay sa aking acala!
Tila napipi mandn si Maria Clara; hindi nagsalita ng cataga man
at nananatili sa pagca tungo.
Pinagmasdan ni Ibarra si Linares ng mula sa paa hangang sa lo;
tinging tinumbasan namn ng boong pagmamataas ng mahihiing binata.
Aba, namamasid cong walng naghihintay ng aking
pagdating,ang muling sinabi ng madalang na pananalita;Maria,
ipatawad mo ang hindi co pagcapasabi sa iyo bago aco pumasoc dito;
sa ibng raw ay maipaliliwanag co sa iyo ang tungcl sa aking
guinawa ... tayo'y magkikita pa ... walng sla.
Itng mga hulng salita'y sinamahan niy ng isng tingin cay
Linares. Itinunghy sa caniya ng dalaga ang canyng magagandang
mga matng pusps cadalisayan at calungcutan, tagly ang llong
matinding samo at mapanghalnang pakikiusap, na an pa't si Ibarra'y
huminto sa pagca patigagal.
Macaparirito ba ac bcas?
Talasts mo nang sa ganng aki'y laguing ikinatutuwa co ang
iyng pagparito,ang bahagya ng isinagt ng dalaga.
Umals doon si Ibarrang wari'y panatag ang loob, datapuwa'y, may
taglay na uns sa lo't caguinawn sa pso. Ang bagong namasid niya't
naramdaman ay hindi mapaglirip; an caya iyn? alinlangan? lipas
ng pagsinta? caliluhn?
Oh, sa cawacasa'y babae nga!ang canyng ibinulong.
Hindi niy nalalama'y nacarating siy sa pinagtatayuan ng
paaralan. Malaki ng totoo ang nayayari sa guinagawang iyn;
nagpaparoo't parito sa magcabicabilang maraming nangagsisigawa si
or Juan, at daladala niya ang canyang metro't ang canyang plomada.
Pagcakita sa cany'y dalidaling siy'y sinalbong.
Don Crisstomo,any,sa cawacasa'y dumatng po cay:
hinihintay cay naming lahat: tingnan po niny ang mga pader:
mayroon nang sampong metro at sampong centmetro ang tas; sa loob
ng dalawng raw ay magcacaroon na pantay tao wala acng tinanggap
cung hindi mulawin, dngon, pil, lngil; humingi ac ng tndalo,
malatapy, pino at narra, at ng magamit sa mga pintuan, palababahan at
iba pa; Ibig po ba ninyng makita ang mga yungib?


388
Siy'y binati ng mga manggagawa ng boong pagpipitagan.
Narito po ang canal na pinangahasan cong idagdg,ani or
Juan;ang mga canal pong it sa illim ng lupa'y patungo sa isng
pinacatipun na sa icatlompng hakbng. Magagamit pong pangpataba
sa halamanan; wala po it Phin 396sa plano. Hindi po ba
minamagaling niny ito?
Tumbalc, sinasangayunan co at aking pinupuri cay sa
ganitng inyng naisipan; cay po'y tunay na arquitecto; canino cay
nag-aral?
Sa akin pong sarili,isinagot ng matanda ng boong
capacumbabaan.
Ah, bago co malimutan! talastasin ng mga maseselang (sacali't
may natatacot makipagsalitaan sa akin) na hindi na ac excomulgado
inanyayahan ac ng Arsobispong sumalo sa cany sa pagcain.
Ab, guinoo, hindi po namin pinapansin ang mga excomunin!
Tayo pong laht ay pawang excomulgado; si pare Dmaso man po'y
excomulgado rin, gayn ma'y nananatili sa totoong catabaan.
An ang sabi niny?
Tunay po; may isng tan na pong hinamps ng tungcd ang
coadjutor, at ang coadjutor ay sacerdoteng gaya rin niy, sino po ang
pumapansin sa mga excomunion?
Natawanan ni Ibarra si Elas na nasa casamahan ng mga
manggagawa; binati siy nitng gaya rin ng iba, nguni't sa isng tingin
ay ipinaunawa sa canyng may ibig na sabihin.
or Juan,ani Ibarra;ibig po ba ninyng dalhin dito sa akin
ang talaan ng mga manggagawa?
Umals si or Juan, at lumapit si Ibarra cay Elas, na mag-isng
bumubuhat ng isng malakng bat at ilinululan sa isng carretn.
Sacali't mapagcacalooban po niny ac ng pakikipagsalitaan sa
loob ng ilng oras, maglacdlacd cay mamayng hpon sa
pampangin ng dagatan at lumulan cay sa aking bangca, sa pagca't may
sasabihin ac sa inyong lubhng mahahalagang bagayani Elas, at
lumayo pagca tapos na makita niy ang pagtang ng binat.
Dinal ni or Juan ang talaan, nguni't nawalng cabuluhn ang
pagbasa ni Ibarra ng talaang iyn; doo'y wala ang pangalan ni Elas.


389


Phin 397

XLIX.
ANG TINGIG NG MGA PINAG-UUSIG.
Tumutungtong si Ibarra sa bangca ni Elas bago lumubog ang
araw. Tila mandin masama ang loob ng binata.
Ipatawad po ninyo, guinoo,ani Elas, na may calungcutan
pagcakita sa canya;ipatawad po ninyong nacapangahas acong cayo'y
anyayahan upang tayo'y magcatagpo ngayon; ibig co po cayong
macausap ng boong calayaan, at hinirang po ang ganitong sandali sa
pag-ca't walang macariringig sa atin dito: macababalik tayo sa loob ng
isang oras.
Nagcacamali cayo caibigang Elas,ang sagot ni Ibarra na
nagpupumilit ngunit; kinakailangan cong ihatid ninyo aco sa bayang
iyang natatanawan hanggang dito ang canyang campanario. Pinipilit
aco ng casaliwaang palad na gawin co ang bagay na ito.
Nang casaliwaang palad?
Opo; acalain po ninyong sa aking pagparito'y aking
nacasalubong ang alferez, nagpipilit na ialay sa akin ang canyang
pakikialakbay; sa akin po namang sumasa inyo ang alaala at
natatalastas cong cayo'y canyang nakikilala, caya't ng siya'y
mangyaring aking mailayo'y sinabi cong patungo aco sa bayang iyan at
doon aco mananatiling maghapon, sa pagca't ibig acong hanapin ng
lalaking iyan bucas ng hapon.
Kinikilala co po sa inyong utang na loob ang inyong paglingap
sa akin, datapuwa't sinabi po sana ninyo sa canya ng boong


390
catiwasayan ng loob na siya'y sumama,ang isinagot ni Elas na walang tigatig.
Bakit? at cayo po?
Hindi po niya aco makikilala, sa pagca't sa miminsang
pagcakita niya sa aki'y hindi macapag-iisip na pacatandaan niya ang
aking anyo.
Sinasama aco!ang buntong hininga ni Ibarra, na ang
inaalaala'y si MaPhin 398ria Clara.Ano po ba ang ibig ninyong
sabihin sa akin?
Lumingap si Elas sa canyang paliguid. Malayo na sila sa
pampang; lumubog na ang araw, at sa pagca't sa panig na ito ng
sinucob ay bahagya na tumatagal ang pagtatakip-silim, nagpapasimula
na ang paglaganap ng dilim at namamanaag na ang sinag ng buwang sa
araw na iyo'y cabilugan.
Guinoo,ang muling sinabi ni Elas, taglay co po ang mithi ng
maraming sawing palad.
Ng maraming sawing palad? Ano po ba ang cahulugan ng
inyong sinasabi.
Sinabi sa canya ni Elas, sa maicling saysay, ang canyang
pakikipagsalitaan sa pinuno ng mga tulisan, nguni't inilihim ang mga
pag-aalinlangan at ang mga bala nito. Pinakinggan siyang magaling ni
Ibarra, at ng matapos na ni Elas ang canyang pagsasaysay, naghari ang
isang mahabang hindi pag-imic ng dalawa, hanggang si Ibarra ang
naunang nagsalita:
Sa makatuwid ay ang canilang nasa'y ...?
Lubhang malaking pagbabagong utos tungcol sa mga hucb, sa
mga sacerdote, sa mga hucom na tagahatol, hinihingi nila, sa
macatuwid ang isang paglingapama ng pamahalaan.
Pagbabagong sa paano?
Sa halimbawa: magbigay ng lalong malaking paggalang sa
camahalan ng bawa't tao, bigyan ng lalong malaking capanatagan ang
bawa't mamayan, bawasan ng lacas ang hucbong may sandatana,
bawasan ng mga capangyarihang ang hucbong itong totoong madaling
magpacalabis sa paggamit ng mga capangyarihan iyan.
Elas,ang isinagot ng binata,hindi co po talos cung sino
cayo, datapuwa't nahuhulaan cong cayo'y hindi isang taong caraniwan:
ibang-iba po cayong umisip at gumawa cay sa mga iba. Matataroc po
ninyo ang aking isipan cung sabihin co sa inyong cung maraming


391
capintasan sa casalucuyang calagayan ngayon ng mga bagay, lalo ng sasama
cung magbago. Mapapagsasalita co ang aking mga caibigan sa Madrid,
"bayaran lamang sila," macapagsasalita aco sa Capitan General; nguni't
walang magagawang ano man ang mga caibigan cong iyon; walang
casucatang capangyarihan ang Capitan General na ito upang magawa
ang gayong caraming pagbabago, at aco nama'y hindi gagawa ng ano
man upang macamtan ang ganitong mga bagay, palibhasa'y tanto cong
totoo, na cung catotohanan mang may malalaking mga capintasang
masasabi sa mga capisanang iyan, sa mga panahong ito'y sila'y
kinacailangan, at sila nga ang tinatawag na Phin 399isang casam-ng
ang cailangan.
Sa malaking pangguiguilalas ni Elas ay tumunghay at
pinagmasdan si Ibarra na malaki ang pagtataca.
Cayo po ba nama'y naniniwala rin sa casam-ng cailangan?
ang tanong na nangangatal ng caunting tinig;naniniwala po ba
cayong upang macagawa ng magaling ay kinakailangang gumawa ng
masama?
Hindi; ang paniniwala co sa casam-ng ang cailangan ay tlad
sa isng mahigpit na cagamutang ating guinagamit pagca big nating
mapagalng ang isng sakt. Tingnn niny; ang lupaing ito'y isng
catawng may dinaramdam na isng sakt na pinaglamnn na, at ng
mapagalng ang catawng iy'y napipilitan ang pamahalaang gumamit
ng mga paraang tunay nga't masasabi ninyng napacatitigas at
napacababangis, datapuwa't pinakikinabanga't kinacailangan.
Masama pong manggagamot, guinoo, yang walng hinahanap
cung di ang cung an ang mga dinaramdam at ng marapa, na an pa't
hindi pinagsisicapang hanapin ang cadahilanan ang pinagmumul-n
ng sakt, at sacali't natatalastas man ay natatacot na bacahin. Ang
tnging cauculan ng Guardia Civil ay ito: paglipol ng mga
catampalasanang gawa sa pamamag-itan ng lacas at ng lagum sa
pagpapahirap sa may sla, cauculng hindi nasusunduan at hindi
natutupad cung di cung nagcacatan lamang. At hindi dpat limuting
caya lamang nacapaghihipit sa bawa't to ang samahan, ang capisanan
bag ng mga mamamayan, ay cung sacali't ibinibigy na sa laht ang
laht ng mga kinacailangang gamit upang malubos ang cagalingan ng
canilng mga asal. Palibhasa'y walang capisanan ng mga mamamayan
dito sa atin, sa pagca't hindi nagcacaisang loob ang bayan at ang
pamahalaan, ang pamahalaang ito'y marapat na magpatawad sa mga
camalian, hindi lamang dahil sa siya ma'y nagcacailangan din ng mga
pagpapatawad cung di naman sa pagca't ang taong canyang pinabayaa't
hindi liningap ay hindi lubos nanagot sa casalanang canyang magawa,
yamang hindi tumanggap ng malaking caliwanagan ang canyang isip.


392
Bucod sa rito, ayon sa inyong halimbawang bigay, ang guinagamt na gamt ay
lubhang napacapangwask, na an pa't ang pinahihirapan lamang ay
ang bahagui ng catawang walang sakit, na pinapanghihina at sa ganito'y
talagang inihahanda at ng lalong madaling capitan ng sakit. Hindi po
ba ang lalong magaling ay bigyang calacasan ang bahagui ng catawang
may sakt at bawasan ng caunti ang cabangisan ng gamot?
Cung pahinain ang capangyarihan ng Guardia Civil ay ilalagay
namn napanganib Phin 400ang capanatagan ng mga bayan.
Ang capanatagan ng mga bayan!ang biglang sinab ni Elas
ng boong capaitan. Hind malaho't darating sa icalabinglimang tan
mula ng magca Guardia Civil ang mga bayang ito, at tingnan po ninyo:
hangga ngay'y mayroon pa tayong mga tulisan, nariringig pa nating
nilolooban ang mga bayan, nanghaharang pa sa mga daan; patuloy ang
mga pangangagaw at pagnanacaw, na hindi napagsisiyasat cung
sinosino ang mga gumagawa ng gayon; nananatili ang mga casam-ang
gawa, nguni't lumalaya ang tunay na masamang tao, datapuwa't hindi
gayon ang tahimik na mamamayan. Ipagtanong po ninyo sa bawa't
mabuting tong namamayan cung canyang minamagaling ang Guardia
Civil cung ipinalalagay niyang ito'y iisang tangkilik ng pamahalaan, at
hindi isang caloob na pilit, isang pamahalaang calupitang ang mga
napapacalabis na mga gawa'y nacapagpapahirap pa ng higuit cay sa
mga catampalasanan ng mga masasasamang tao. Tunay na nga't ang
mga catampalasanang ito'y lubhang malalaki, nguni't bihibihira lamang,
at sa lahat ng mga catampalasanang iya'y may capahintulitan ang sino
mang macapagsanggalang; datapuwa't laban sa mga capaslangang
gawa ng mga Guardia Civil ay hindi itinutulot cahi't ang pagtutol man
lamang, at cung hindi man sacali totoong malalaki nguni't ang capalit
nama'y sa tuwi-tuwi na at may capahintulutan ang mga pinuno. Ano
ang naguiguing bunga ng Guardia Civil sa pamumuhay ng ating mga
bayan? Pinatitiguil ang pakikipanayam ng bayan sa capuwa bayan, sa
pagca't natatacot ang lahat na sila'y mapahirapan sa mga walang
cabuluhang bagay; lalong tinitingnan ang mga pagtupad sa dacong
labas at hindi pinagcucuro ang sumasadacong loob ng mga bagay;
unang pagpapakilala ng casalatan sa caya; dahil sa nalimutan lamang
ng isang tao ang caniyang cdula personal ay guinagapos na't
pinahihirapan, na hindi winawari cung ang taong iyo'y mahal at
kinaaalanganan; inaacala ng mga puno na ang canilang pangulong
catungcula'y ang ibatas na sila'y pagpugayan ng cusa sapilitan, cahit
sa guitna ng cadiliman ng gabi, at sa bagay na ito'y tinutularan sila ng
canilang mga sacop upang magpahirap at mangagaw sa mga taga
bukid, at sa gayong gawa'y hindi sila nawawalan ng sangcalan, wala
ang pagpipitagan sa cadakilaan ng tahanang bahay; hindi pa nalalaong
sinalacat ng mga guardia civil, na nangagdaan sa bintana, ang bahay ng


393
isang payapang mamamayan, na pinagcacautangan ng salapi at ng magandang
loob ng canilang puno; wala ang capanatagan ng tao; pagca
kinacailangan nilang linisin ang canilang cuartel ang bahay, sila'y
lumalabas at canilang hinuhuli ang lahat ng hindi lumalaban, upang
pagawin sa boong magPhin 401hapon; ibig pa po ba ninyo?
samantalang guinagawa ang mga cafiestahang ito'y nagpatuloy na
walang bagabag ang mga larong bawal, nguni't canilang pinatiguil ng
boong calupitan ang mga pagsasayng pahintulot ng may
capangyarihan; nakita ninyo cung an ang inisip ng bayan tungcol sa
canila, an p ang nacuha sa paglulubag ng canyang galit upang umasa
sa tapat na hatol ng mga tao? Ah, guino, cung ito po ang inyong
tinatawag na pagpapanatili ng cahusayan!....
Sumasang-ayon acong mayroon ngang mga casamaan,ang
isinagot ni Ibarra, nguni't tinatanggap nating ang mga casamaang ito
dahil sa mga cagalingang canilang taglay. Mangyayaring may mga
ipipintas sa Guardia Civil, datapuwa, maniwala po cay, at
nacahahadlang na dumami ang mga masasamang tao, dahil sa
pagcalaguim sa mga pahirap na guinagawa.
Ang sabihin pa nga ninyo'y dahil sa pagcalaguim na ito'y
nararagdagan ang dami,ang itinutol ni Elas.Nang hindi pa
itinatatag ang Guardia Civil, ang lahat ng mga tulisn halos, liban na
lamang sa iilan, nangagsisisama dahil sa gtom; nangagnanacaw at
nangangagaw upang sila'y huwag mamatay ng gtom, nguni't cung
macaraan na ang pananalt, mulng nawawala ang panganib sa mga
daan; sucat na, upang sila'y mapalayo, ang mga caawaawa, nguni't
matatapang na mga cuadrillero, na walang dal cung di mga sandatang
walang malalaking cahulugan, iyang mga taong totoong pinaratangan
ng di sapala ng mga nagsisulat tungcol sa ating lupan; iyang mga taong
walang ibang carapatn cung hindi ang mamatay at walang ibang
tinatanggap na ganting pala cung di libak. Ngay'y may mga tulisan, at
mga tulisn hanggng sa boong buhay nil. Isang munting camalian,
isng casalanang pinarusahan ng boong calupitan, ang paglaban sa mga
pagpapacalabis ng mga may capangyarihan, ang tacot na cakilakilabot
sa mga pagpapahirap, ang lahat ng ito'y siyang sa canila'y nagtatapon
magpacailan man sa labas ng pamamayan at siyang sa canila'y ninilit
na pumatay mamaty. Ang mga calaguimlaguim na pahirap ng
Guardia Civil ang siyang sa canila'y humahadlang sa pagsisisi, at
sapagca't malaki ang cahigtan ng tulisn sa Guardia Civil, na canilang
pinaglalaruan lamang, sa pakikihamoc at pagsasanggalang sa
cabunducan, ang nangyayari'y culang tayo sa cya upang malipol natin
ang casamaang tayo rin ang nagtatag. Alalahanin po ninyo cung gaano
ang nagawa ng catalinuhan ng capitan general na si De la Torre; ang
patawad na ipinagcaloob niya sa mga cahabaghabag na iyan ang siyang


394
nagpatotoong tumitiboc pa sa mga cabunducang iyon ang pus ng tao at walang
hinihintay cung di ang capatawaran. Pinakikinabangan ang paglaguim,
pagca alipin ang bayan, pagca Phin 402walang mga yungib ang
bundc, pagca macapaglalagay ang nacapangyayari ng isang bantay sa
licuran ng bawa't cahoy, at pagca sa catawan ng alipin ay wala cung di
sicmura at bituca; nguni't pagca nararamdaman ng wala ng
pagcasiyahan sa sama ng loob na nakikihamoc upang siy'y mabuhay,
na ang bisig niya'y malacs, na tumitiboc ang canyang pus at nag-
aalab sa poot ang canyang cataohan, mangyayari cayang mapugnaw
ang sunog na canyang guinagatungan at ng lalong magningas?
Pinapag-alinlangan po ninyo aco, Elas, sa aking pagdingig sa
inyong mga sinasabi; maniniwala acong cayo'y sumasakatuiran cung di
lamang may sarili acong mga pananalig. Nguni't liningin po ninyo ang
isang nangyayari, huwag ninyong ikagagalit, sapagka't cayo'y hindi co
ibinibilang, palibhasa'y ipinalalagay cong cayo'y tangi sa mga iba;
masdan ninyo cung sinosino ang humihingi ng mga pagbabagong iyan
ng mga cautusn! Halos ang lahat ay masasamng mga tao malapit
ng mangagsisam!
Masasamng tao malapit ng magsisam; nguni't an ang
dahil at sila'y mga gayon? Dahil sa linigalig ang canilang catahimican,
dahil sa sinugatan sila sa lalong canilang mga pinacamamahal, at ng
sila'y huminging tangkilik sa Justicia, lubos nilang napagkilalang wala
silang maaasahan cung di ang canilang sariling lacs. Datapuwa't
nagcacamali po cayo, guino, cung ang isip ninyo'y ang masasamang
tao lamang ang siyang humihingi ng tangkilik sa Justicia; pumaroon
cayo sa bawa't bayan, sa bahy bahy; uliniguin po ninyo ang mga
buntong hiningang lihim ng mga magcacasambahay, at maniniwala
cayong ang mga casamaang linilipol ng Guardia Civil ay casing lak rin
marahil ay maliit pa sa mga casamaang sa tuwi na'y canyang
guinagawa. Dahil po ba rito'y ipalalagay nating pawang masasamang
mga tao ang lahat ng mga mamamayan? Cung gayo'y, an't sila'y
ipagsasanggalang pa sa mga ib? bakit hindi lipulin silng lahat?
Marahil dito'y may mga ilang camalang hindi co napagwawari
ngayn, marahil may camalian sa balac na sinisira pagdating sa
paggawa, sapagca't sa Espaa, sa Inng-Bayan, ang Guardia Civil ay
gumawa at gumagawa ng totoong malalaking mga cagalingan.
Naniniwala aco; marahil doo'y magaling ang pagcacatatag,
hirang ang mga taong gumaganap ng tungculing iyan; baca caya naman
talagng kinacailangan ng Espaa ang Guardia Civil, datapuwa't hindi
cailangan ng Filipinas. Ang ating mga caugalian, ang anyo ng ating
pamumuhay, na lagui ng sinasambit pagca ibig na ipagcait sa atin ang
an mang ating catuwiran, nguni't canilang lubos na linilimot pagca


395
mayroong an mang pas-aning ibig nilang iatang sa atin. At saPhin 403bihin
po ninyo sa akin, guino; bakit hindi gumaya ang ibang mga nacin sa
pagtatatag ng Guardia Civil, gayong dahil sa canilng calapitan sa
Espaa'y marahil dapat nilang ipalagay na sila'y higuit ang cahalagahan
cay sa Filipinas? Baca po caya dahil sa hindi totoong napacadalas ang
mga pagnanacaw at pangangagaw sa ferrocarril, hindi totoong marami
ang mga panggugulong guinagawa ng mga taong bayan, hindi totoong
marami ang pumapatay ng tao at hindi maraming totoo sa mga
malalaking pangulong bayan ang nananacsac ng sundang?
Tumung si Ibarra na parang nag-iisip-isip, nagtindig pagcatapos
at saca sumagt:
Kinacailangang pagdilidilihing magaling, caibigan, ang bagay
na it; cung makita co sa aking mga pagsisiyasat na sumasacatuwirang
tunay ang mga daing na iyan, susulat aco sa aking mga caibigan sa
Madrid, yamang wala tayong mga diputado (kinacatawan). Samantala'y
maniwala po cayong nagcacailangan ang pamahalaan ng isang hocbong
magcaroon ng lacs na walang taning na guhit upang
macapagpagalang, at capangyarihan upang macapag-utos.
Mabuti po iyan, guino, cung na sa casalucuyang
nakikipagbaka ang pamahalaan sa lupang ito, nguni't sa icagagaling ng
pamahalaa'y hindi dapat nating ipahalata sa bayang siya'y nasasalungat
sa may capangyarihan. Datapuwa't sacali't gayon nga, cung lalong
minamagaling natin ang gumamit ng lacs cay sa papangyarihin ang
cusang alang-alang, dapat sana nating pacatingnang magaling muna
cung caninong camay natin ibinibigay ang lacas na itong walang ano
mang guhit ang abot, iyang capangyarihang walang pangpangin. Ang
ganyang pagcalakilaking lacas sa camay ng mga tao, at mga taong
hangal, puspos ng mga hidwang hilig, na walang pinag-aralang
cagalingan, ang catulad ay isang sandata sa mga camay ng isang ulol,
na na sa guitna ng caramihang taong walang an mang
pangsanggalang. Sumasang-ayon na aco at ibig cong maniwalang gaya
ninyo, na nagcacailangan ang pamahalaan ng cawaning iyan,
datapuwa't hirangin sanang magaling ang cawaning iyan, hirangin ang
lalong may mga carapatan, at sa pagca't lalong minamagaling niya ang
siya'y magbigay sa sarili ng capangyarihan sa siya'y bigyng cusa ng
bayan ng capangyarihang iyan, ipakita man lamang sana niyang
marunong siyng magbigay ng capangyarihan sa sarili.
Marubdob at masilacb ang pananalita ni Elas; nagniningning ang
canyang mga mata, at tumataguinting ang canyang tinig. Sumunod ang
isang dakilang sandali na hindi pag-imic ng dalawa: tila nananatiling
tahimic sa ibabaw ng tubig ang bangcang hindi pinasusulong ng


396
sagwn; dakilang lumiliwanag ang buwan sa Phin 404isng langit na zafir;
may ilang ilaw na cumikinng sa dacong malay sa pampang.
At an pa ang canilang hinihingi?ang tanong ni Ibarra.
Pagbabagong utos tungcol sa mga sacerdote,ang sagt ni
Elas, na ang tinig ay nanglulupaypay at malungcot;humihinging
tangkilic ang mga culang palad laban sa....
Laban sa mga capisanan ng mga fraile?
Laban sa mga umaap sa canil, guino.
Nalimutan na bag ng Filipinas ang canyang cautangan sa mga
fraileng it? nalimutan na bag nila ang hindi maulatang utang na loob
sa mga nagligts sa canil sa camalian upang sa canila'y ibigay ang
pananampalataya, ang mga sa canila'y tumangkilic sa mga calupitan ng
mga pinunong bayan? Narito ang casaman ng hindi pagtuturo ng
casaysayan ng mga nangyari sa bayan!
Guino,ang muling isinagt niyang may catigasan ang
tinig;isinumbt po ninyong ang baya'y hindi marunong cumilala ng
utang na loob, itulot ninyong acng is sa mga bumubu ng bayang
iya'y aking ipagsanggalang siya. Ang mga cagalingang guinagawa sa
capuwa tao upang maguing carapatdapat na kilanling utang na loob,
kinacailangang gawin ng walang an mang imbot na capakinabangan.
Huwag na nating bigyng cahulugan ang catungculang cusang iniatang
sa sarili, at ang totoong caraniwan ng sabihing pagcacaawang-gawng
atas sa mga cristiano; huwag na nating pansinin ang Historia
(casaysayan ng mga nangyari), huwag na nating itanong cung an ang
guinawa ng Espaa sa bayang judio na nagbigay sa boong Europa ng
isang aclat, ng isng religin at ng isang Dios; cung an ang guinawa sa
bayang rabe na sa canya'y nagbigay ng cagandahang asal,
mapagpaumanhin tungcol sa canyang religin at siyang sa canya'y
pumucaw ng pag-ibig sa dangal ng canyang sariling nacin, pag-ibig na
dating nagugulaylay at halos wasac na sa boong panahng siya'y
nasacop ng capangyarihan ng mga romano at ng mga godo. Sinasabi po
ninyong sa ami'y ibinigay ang pananampalataya at cami'y iniligts sa
camalian; tinatawag po ba ninyong pananampalataya iyang mga
gawang pakitang tao, tinatawag ba ninyong religin iyang
pangangalacal ng mga correa at mga calmen, tinatawag ba ninyong
catotohanan iyang mga himal at mga cathng pinag-ugnay-ugnay na
nariringig namin sa araw araw? It bag ang cautusan ni Jesucristo?
Cung sa ganito lamang ay hindi kinacailangang papac sa cruz ang
isng Dios, at gayon ding hindi cailangang tayo'y pilitin sa walang
hanggang pagkilalang utang na loob; malaon ng dating may
pinananaligang laban sa catotohanan at sa catuwiran, na ano pa't


397
walang kinacailangan cung di bigyng kinng ang pananalig na iya't Phin
405pataasin ang halag ng mga calacal. Marahil sabihin po ninyo sa
aking cahi't ipalagay ng malalaking totoo ang mga capintasang
magagawa sa ating religin, ngayo'y lalong magaling, gayon man, sa
religing dating sinusunod natin; naniniwala aco't sumasang-ayon,
datapuwa't malabis namang napacamahal, sapagca't dahil sa religing
iyang canilang dinala rito'y binitiwan natin ang ating casarinlan; dahil
sa religing iya'y ibinigay natin sa canyang mga sacerdote ang ating
lalong magagaling na mga bayan, ang ating mga bukirin at sampo ng
ating mga iniimpoc na salapi sa pagbili ng mga sangcap sa
pamimintacasi. Sila'y nagdal rito sa atin ng isang bagay na hanap
buhay ng taga ibang lupan, pinagbabayaran nating magaling at yamang
gayo'y walang cautangan ang isa't isa. Sacali't ang sasabihin ay ang
canilang pagcacatangkilic sa atin laban sa mga encomendero, ang
maisasagt co sa inyo'y caya tayo'y nahulog sa camay ng mga
encomendero'y dahil din sa canila; datapuwa't hindi, aking kinikilalang
isang tunay na pananampalataya at isang tunay na pagsint sa
Sangcataohan ang siyang pamatnugot sa mga unang misionerong
naglacbay sa mga pasigang it: kinikilala co ang cautangang loob natin
sa mga mahal na pusng iyon; aking nalalamang ng panahng iyo'y
sagan sa Espaa ng bayani sa lahat ng bagay, sa religin, sa poltica,
sa natutungcol sa pamamayan at gayon din sa militar. Datapuwa't dahil
bagang pawang mga mababait at banal ang mga nun nila'y
ipagpapaubaya na natin ang mga hidwang pagpapalampas ng canilang
isip ng mga inap? Dahil po bagang guinawan tayo ng malaking
cagalinga'y maguiguing casalanan na natin ang sumansalang gawn
nila tayo ng isang casamaan? Hindi hinihingi ng bayang alisin, ang
hinihingi lamang ay gawin ang mga pagbabagong utos na cahilingan ng
mga bagong calagayan at ng mga bagong mga pangangailangan
ngayn.
Sinisint co ang ating kinamulatang lupang gaya rin ng
pagsintng magagawa po ninyo, Elas; nawawatasan co ng caunti ang
inyong hangad, naringig cong magaling ang inyong sinabi, at gayon
man, caibigan co, aking inaacalang pinapag-uulap ng caunti ang ating
isip ng casilacbuhn ng loob; dito'y hindi nakikita ang pangangailangan
ng mga pagbabagong tos, na marahil magaling sa mga ibang lupan.
Diyata po't gayn, guino?ang itinanng ni Elas, na iniunat
ang mga camay sa panglulupaypay;hindi po ninyo nakikita ang
pangangailangan ng mga pagbabagong tos, cayo pa namang nagtam
ng mga casacunaan sa inyong mga familia?...
Ah, linilimot co ang aking sariling mga cahirapan at ang
tinitingnan co'y Phin 406ang capanatagn ng Filipinas, ang mga
cagalingan ng Espaa!ang masilacbong itinugn ni Ibarra. Upang


398
manatili ang Filipinas ay kinacailangang huwag baguhin ang nakikita nating
calagayan ng mga fraile ngayn, at sa pakikipag-is sa Espaa naroroon
ang cagalingan ng ating bayan.
Natapos ng macapagsalita si Ibarra'y nakikinig pa si Elas;
malungct ang canyang pagmumukh, nawala ang ningning ng
canyang mga mat.
Tunay ngang guinahis at pinasuc ng mga fraile ang lupang it,
inaacal po ba ninyong dahil sa mga fraile caya mangyayaring
manatili ang Filipinas?
Opo, dahil lamang sa canila, gayon ang pananalig ng lahat ng
mga sumulat tungcol sa Filipinas.
Oh!ang biglang naibigcs ni Elas, na biglang binitiwan ng
boong panglulupaypay ang sagwn sa loob ng bangc;hindi co
acalaing napacaimb ang inyong pagpapalagay sa pamahalaan at sa
bayan. Bakit hindi po pawalang halagahn na ninyo ang baya't ang
pamahalan? An po ba ang wiwicain ninyo sa isang pamahalang
cay lamang nacapag-uutos ay hindi sa siya'y gumagamit ng day,
isang pamahalang hindi marunong magpapitagan dahil sa canyang
sariling gaw? Ipatawad po ninyo, guino, datapuwa't sa acal co'y
haling at cusang nagpapacamatay ang inyong pamahalaan, yamang
canyang ikinatutuwang paniwalaan ng madl ang mga gayong bagay!
Pinasasalamatan co po sa inyo ang cagandahan ng inyong loob, san
po ibig ninyong ihatid co cay ngayn?
Huwag,ang muling sinabi ni Ibarra;mag-usap tayo,
kinakailangang matalastas cung sino ang sumasacatwiran sa ganyang
bagay na totoong mahalag.
Ipatawad po ninyo, guino,ang sagt ni Elas na umiling;
hindi aco totoong magaling sa pananalita upang cayo'y aking mahcayat
sa paniniwal; tunay nga't aco'y nag-aral ng caunti, nguni't aco'y isang
indio, alapaap ang inyong loob tungcol sa aking pamumuhay, at
cailan ma'y magcuculang tiwal cayo sa aking mga sinabi. Ang mga
nagsaysay ng caisipang laban sa mga sinabi co'y pawang mga castil, at
sa pagca't mga castil, cahi't sila'y magsalit ng mga walang cabuluhn
cahalingn, ang canilang sabihi'y pinapagtitibay ng canilang anyo, ng
canilang dangal at catungculan at ng canilang pinanggalingng lahi,
caya't aking ticang hindi co na mulimu-ing tututulan magpacailan man.
Bucod sa rito, sa aking pagcakitang cay, na sumisint sa lupng
inyong tinubuan, cay na may amng nagpapahingalay sa ilalim ng
mga payapang daluyong na ito, cay na talagng hinamit, linait at
pinag-usig, Phin 407gayon ma'y tinataglay ninyo ang ganyang mga
caisipn, baga man sa lahat ng inyong dinanas at sa inyong dunong,


399
nagpapasimul na aco ng pag-aalinlangan sa aking sariling mga paniniwal, at
aking tinatanggap ang balac na mangyayaring nagcacamali ang bayan.
Aking sasabihin doon sa mga culang palad na isinacamay ng mga tao
ang canilang pag-asa, na ang pag-asang iya'y ilagay nil sa Dios sa
canilang mga bisig. Muling napasasalamat po aco sa inyo at cay'y
mag-utos cung san dapat ihatid co cay.
Tumatagos, Elas, hanggang sa aking pus ang inyong
masasaklap na mga pananalit. Ano po ang ibig ninyong gawin co?
Hindi aco mag-aral sa casamahn ng mga anac ng bayan, caya't marahil
hindi co talos ang canilang mga cailangan; sa boong camusmusan co'y
doon aco natira sa colegio ng mga Jesuita lumaki aco sa Europa, ang
mga aclat lamang ang siyang ininumn ng aking pag-iisip at ang aking
nabasa lamang ay yaong nilathal ng mga tao: nananatili sa guitn ng
mga dilim ang hindi sinasabi ng mga sumusulat ng mga aclat, ang mga
iya'y hindi co alam. Gayon ma'y iniibig cong gaya rin naman ng inyong
pag ibig ang ating bayang tinubuan hindi lamang sapagca't catungculan
ng lahat na pacaibiguin ang lupaing canyang pinagcacautangan ng
canyang catauhan at marahil pagcacautangan naman ng cahulihulihang
pahingalayan; hindi lamang sa pagca't ganyan ang itinur sa akin ng
aking ama, cung di naman sa pagca't ang aking ina'y india, at
sapagca't diyan nabubuhay ang lalong matitimyas na aking linasap na
sumasaalaala co tuwing bucod sa rito'y siya'y aking sinisinta, sapagca't
siya ang pinagcautangan at pagcacautangan ng aking ligaya!
At sinisinta co siya sapagca't siya ang pinagcacautangan co ng
aking casaliwaang palad!ang ibinulong ni Elas.
Siy ng, caibigan co; nalalaman co pong nagpipighati cayo,
cayo'y sawing palad, at ito ang siyang sa inyo'y nagpapamalas na
madilim ang hinharap na panahn at siya namang nacapangyayari sa
any ng lacad ng inyong pag-iisip; dahil dito'y hindi aco macasang-
ayong lubos sa inyong mga caraingan. Cung mangyari sanang
masiyasat na magaling ang mga cadahilanan, ang isng bahagui, ng sa
inyo'y mga nangyayari.
Ib ang mga pinanggalingan ng mga sacunng nangyari sa akin;
cung matanPhin 408t cong cahi't caunti'y pakikinabangan,
sasaysayin co ang mga nangyaring iyan, sa pagca't bucod sa hindi co
inililihim ay marami na ang nacatatalastas.
Baca cay sacali'y cung mapagtanto c ang mga bagay na iya'y
magbagong isipan ac.
Nag isip-isip na sandali si Elas.


400
Cung gayon, guino, sasabihin co sa inyo, sa maicling pananalit, ang
aking dinaanang buhay.


Phin 409
L.
ANG MAG-ANAK NI ELIAS.
May anim na pung tan na ngayng nananahan ang aking
nunng lalaki sa Maynila, at nagllingcod na tenedor de libros sa
bahay ng isng mangangalacal na castil. Batang-bat ng panahng
iyon ang aking nunng lalaki may asawa at may isng anc na lalaki.
Isng gabi, hindi maalaman cung an ang dahil, nagalab ang almacen,
lumakit ang apy sa boong bahay at sa ibng maraming mga calapit.
Hindi mabilang ang halag ng mga natupoc at nawal, hinanap ang
may sla, at isinumbng ng mangangalacal ang aking nun. Nawalng
cabuluhn ang canyng pagtutol, at palibhasa'y dukh at hindi
macapagbayad sa mga balitng abogado, siya'y hinatulang palin sa
hayg at ilibot sa mga daan sa Maynil. Hindi pa nalalaong guinagawa
pa ang parusang itng pang-imb, na tinatawag ng bayang cabayo y
vaca, na macalilibong higuit sa camatayan ang casaman. Ang aking
nun, na tinalicdan ng lahat, liban na lamang sa canyang bat pang
asawa, ay iguinapos sa licod ng isng cabayo, na sinusundan ng
caramihang malulupit at pinal sa bawa't pinagcacacurusan ng
dalawng daan, sa harp ng mga taong canyang mga capatd, at sa
malapit sa maraming sambahan sa isng Dios ng capayapan. Nang
mabusg na ng culang palad, na magpacailan ma'y imbi na't walang
capurihn, ang panghihiganti ng mga tao, sa pamamag-itan ng canyang
dug, ng mga pahirap na guinaw sa canya at ng canyang mga
pagsigw, kinailangang cunin siya sa ibabaw ng cabayo, sapagca't
hinimaty, at maano na sanang namaty na ng ng ptuluyan! Sa is
riyan sa mga pinacahayop na calupitn, siya'y pinawaln; nawalng
cabuluhng mamanhic sa bahy-bahy, bigyn ng gwain ng lims
ang asawa niyang ng panahng iyo'y bunts, at ng canyang maalagaan
ang asawang may sakt at ang cahabaghabag na anc. Sino ang


401
magcacatiwala sa asawa ng isng lalaking mnununog at inimb. Napilitan ng
ang babaing calacalin ang canyng catawan!
Nagtindg si Ibarra sa pagcaup.
Oh, huwag cayng mabahal! ang pangangalacal sa catawan
niya'y hindi na casiraang puri sa canya at hindi na rin casiraang puri sa
canyng asawa; napugPhin 410nw ng laht ang capurih't ang
cahihiyan. Gumalng ang lalaki sa canyng mga sgat at naparito at
nagtagong casama ang canyng asawa't anc na lalaki sa mga
cabunducan ng lalawigang it. Nanganac dito ang babae ng isng
latnglatng sanggol at puspos ng mga sakit, na nagcapalad na
mamaty. Nanahn pa sila ritong may ilng buwn, sacdl ng
carukhan, hiwaly sa laht ng tao, kinapopootan at pinangingilagan ng
laht. Nang hindi na matiis ng aking nun ang gayng lubhng
carukhan, at palibhasa'y hindi niy taglay ang catapangan ng loob ng
canyng asawa, siy'y nagpacamaty, sa walng casng laking sam ng
canyng loob ng makita niyang may sakit at walng sumaclolo't mag-
alaga. Nabulc ang bangcy sa mat ng anc na lalaking bahagy na
lamang macapagalaga sa may sakt na ina, at ang casaman ng amy
ang siyng nagcnulo sa justicia. Sinisi ang aking nunong; babae't
hinatlang magdusa, dahil sa canyng hindi pagbibigay alam;
pinaghinalaa't pinaniwalaang siy ang pumaty sa canyng asawa,
sapagca't an ang hindi gagawin ng asawa ng isng imb, na pagcatapos
ay nagbil ng canyng catawan. Cung manumpa'y canilng sinasabing
nanunump ng hindi catotohanan, cung tumangis ay sinasabing siya'y
nagsisinungaling, sinasabing nagwawalang galang cung tumatawag sa
Dios. Gayn ma'y liningap din siy, hininty munang siya'y
macapanganac bago palin: talos po ninyng inilalaganap ng mga fraile
ang capaniwalaang sa pamamag-itan ng pal lamang mangyayaring
makipanayam sa mga indio; basahin ninyo ang sabi ni padre Gaspar
San Agustin.
Sa ganitng cahatuln sa isng babae, canyng susumpin ang
araw ng pagsilang sa maliwanag ng canyng anc, bagay na bucd sa
pagpapahaba ng pagpapahirap ay pagsira sa mga damdamin ng isng
in. Sa casamang palad maluwalhating nanganac ang babae, at sa
casaman ding palad ang sanggl na lalaki ay ipinanganac na matab.
Nang macaran ang dalawng buw'y guinanap ang parusang hatol ng
boong catuwan ng loob ng mga tao, na sa ganitng paraa'y inaacal
nilang gumaganap ng canilng catungculan. Sapagca't wala na siyng
catiwasayan sa mga gubat na it'y tumacas siya't tinungo na canyng
dal ang canyng dalawng anc na lalaki, ang caratig na lalawigan, at
diy'y nabuhay silng tulad sa mga halimaw: nangapopoot at
kinapopootan. Ang panganay sa dalawng magcapatd, na nacatatand
ng maligayang camusmusan niy, sa guitn ng gayng pagclakilaking


402
carukhan, pagdaca'y nagtulisn, pagcacaroon ng lacs. Hindi nalao't ang
pangalang Phin 411mabangis ni Blat ay cumalat sa
magcabicabilang lalawigan, naging lagum ng mga bayan, sa pagca't sa
canyng panghihiganti'y nagsasabog ng dug't tinutupoc ang bawa't
maraanan. Ang pinacabat na may catutubng magaling na pus'y
sumangayon sa canyng capalaran at caimbihn sa tab ng canyng ina;
nangabubuhay sil sa inihahandg ng cagubatan, nangagdadamit sil ng
mga basahang sa canil'y inihahaguis ng mga nangagllacad; nawal na
sa babaeng iyn ang canyng sariling pangalan at siy'y nakikilala
lamang sa mga pamagt na delingkente (delincuente, nagcasala),
patutot at binugbog; ang lalaking iy'y nakikilala lamang sa tawag na
anc ng canyng in, sapagca't sa catamisan ng canyng asal ay hindi
pinaniniwalaang siya'y anc ng manununog at sapagca't ang sino ma'y
dapat mag-alinlangan sa cabutihan ng ugali ng mga indio. Sa
cawacasa'y nahulog ang bantog na si Blat sa capangyarihan ng
justicia, na siyng sa cany'y humingi ng mahigpit na pagbibigay slit
ng canyng mga guinawang casalanan, baga man hindi nabalino ang
Justiciang iyng magturo cay Blat ng cagalingan ng isng umagang
hanapin ng batang capatd ang canyng in, na napasagubat upang
manguha ng cbuti at hindi pa umuuwi, canyng nakitang
nacatimbuwang sa lup, sa tabi ng daan, sa lilim ng isng pun ng
bboy, nacatihay, tirik ang mga mat, nacatitig, naninigas ang mga
daliring nacabaon sa lupa, at sa ibabaw nit'y may nakikitang mga
bahid ng dug. Naisipan ng binatng tumingal at sundn ng mat ang
tinititigan ng bangcy, at nakita niyang sa isng sang'y nacasabit ang
isng busl at sa loob ng busl'y ang marugng ulo ng canyang
capatid!
Dios co!ang biglng sinabi ni Ibarra.
Ganyn din marahil ang biglng sinabi ng aking am,ang
ipinagpatuloy ni Elas ng boong calamign ng loob.Pinagputolputol
ng mga tao ang manghaharang at inilibng ang catawn, nguni't ang
mga sangcp ng cataw'y canilang isinabog at ibinitin sa ib't ibng
mga bayan. Sacali't cay po'y macapaglacbay isng araw mula sa
Kalamba hanggng sa Santo Toms, masusumpungan pa po niny ang
cahoy ng duhat na pinagbitinan at kinabulucn ng isng hit ng aking
aman; sinump ang cahoy na iyan ng Naturaleza, caya't hindi lumalaki
at hindi namumunga. Gayn din ang canilng guinawa sa mga ibng
sangcp ng catawan, nguni't ang ulo, ang ulo na siyng pinacamabuting
sangcp ng Phin 412tao, na siyng lalong madalng kilalanin cung
cangino, ang ulong iya'y isinabit sa harapn ng damp ng in!
Tumung si Ibarra.


403
Naglagalg ang binatang tulad sa isng sinump,ang ipinagpatuloy
ni Elas,naglagalg sa bayn-bayn, sa mga bundc at mga
caparangan, at ng inaacal na niyng sa canya'y wala nang
macacakilala, ay pumasoc siyng manggagaw sa isng mayamang
tag Tayabas. Ang canyng casipagan, ang catamisan ng canyng asal
ang nacahicayat na siya'y caguiliwan ng lahat ng hindi nacatatals ng
unang pamumuhay niy. Sa catiyagaan niy sa paggawa at sa
pagtitipid, nacatipon siy ng caunting puhunan, at sapagca't
napagdaanan na niy ang malakng carukhaan at siya'y bata, nag-
acalang magcamt namn ng ligaya. Ang canyng cagandahang lalaki,
ang canyng cabataan at ang canyng pagca may cauntng cya ang
siyng nangacaakit na siy'y ibiguin ng isng dalaga sa bayan, nguni't
hindi siy macapangahas na ipakiusap sa mga magulang nit na sa
canya'y ipacasal, sa canyng panganganib na baca mapagtuntn ang
buhay niy ng una. Datapuwa't naraig sil ng capangyarihan ng sint,
caya't capuwa sil nagculang sa canicanilng catungculan. Upng
mailigts ng lalaki ang capurihn ng babae, pinangahasn ang lahat,
namanhic siy sa mga magulang upang sa cany'y ipacasal ang canyng
caisng dibdb, dahil dito'y hinanap ang mga casulatan ng canyng
pagcatao, at ng magcagayo'y napagsiyasat na laht; palibhasa'y
mayaman ang am ng dalaga, nasundang pag-usiguin ng mga hucm
ang lalaki, na hindi nag-acala man lamang na magsanggalang, inamin
ang laht ng sumbng na laban sa cany, at siya'y nagdusa sa
bilanggan. Nanganc ang babae ng isng sanggl na lalaki at isng
sanggl na babae, na capuwa inalagaan ng lihim, saca pinapaniwala
ang mga batng itng namaty na ang canilng am, bagay na hindi
mahirap gawn, sapagca't canilng nakita ang pagcamatay ng canilng
in, ng panahng sil'y musms pa, bucod sa hindi nil naiisip ang pag-
uusisa ng canilang pinanggalingan. Palibhasa'y mayaman ang aming
nunng lalaki, totoong maligaya ang aming camusmusn; ang capatd
cong babae't aco'y magcasama camng nag-aral, nag-iibigan cam
niyang pag-iibigang mangyayari lamang sa magcapatd na cambl na
walang ibng nakikilalang ibng bagay na pag-ibig. Batang bat pa
aco'y nag-aral na sa colegio ng mga jesuita, at nag-aral namn sa
Concordia at doon itinir ang aking capatd na babae, sa hangad Phin
413na huwag camng lubhng magcahiwalay. Nang matapos ang aming
caunting pag-aaral, sapagca't wala camng hinahangad cung di
magpasaca ng lupa, umuwi cam sa aming bayan upang aming
tanggapn ang aming mna sa aming nunng lalaki. Malaonlan ding
nanatili cam sa pamumuhay sa caligayahan, ngumingiti sa amin ang
panahng hinaharp, marami camng mga alila, nag-aning magalng
ang aming mga halamanan at hindi na malala't mag-aasawa ang aking
capatd na babae sa isng binatang canyng pinacasisint at siya'y
tinutumbasan ng gayn ding pag-ibig. Dahil sa pagcacaalit bagay sa


404
salapi, at dahil namn sa ugali co ng mga panahng iyng may
pagcamapagmatas, kinasusuklaman ac ng is cong camag-nac na
malay, isinurot sa aking isng araw ang totong malab cong
pagsilang sa maliwanag, ang imb cong pinanggalingang mga
magulang. Acala co'y yao'y pawang paratang lamang, caya't hiningi
cong bigyng liwanag ang gayng paglat; muling nabucsn ang
libingang kinahihimlayan ng gayng caraming mga cabulucn, at
lumabas ang catotohanan upng aco'y bigyng cahihiyn. Nang lalong
malubs ang casaliwang palad, malaon ng panahng cam'y may
alilang isng matandang lalaki, na pinagtitiisn ang lahat cong mga
cahalingang pita at ayaw camng iwan cailan man, at nagcacasiy na
lamang tumangis at humibik sa guitna ng mga paglibac ng ibng mga
lingcod namin. Hindi co maalaman cung bakit napagsiyasat ng aking
camag-anac; datapuwa't ang nangyari'y tinawag ng justicia ang
matandang it, at pinag-utusang sabihin ang catotohanan; ang
matandang lalaki palng aming alila'y siyng aming am, na ayaw
humiwaly sa canyng sintng mga anc, at ang matandang iy'y hindi
mamacailng aking pinahirapan. Napugnw ang aming ligaya,
tinalicdn co ang aming cayamanan, nawalan ng pacacasalang
casintahan ang capatd cong babae, camng magcapatd at ang aking
am'y iniwan namin ang bayan, upang pumaroon sa alin mang lupan.
Ang pagcaalam na siya'y nacatulong sa aming casaliwaang palad ang
nacapagpaicli ng buhay ng matandang lalaki, na siyng sa aki'y
nagpaunawa ng lahat ng casakitskit na mga nangyari ng mga
panahng nagdan. Nangulila caming magcapatid.
Tumangis ng di sapala ang capatd co, nguni't sa guitna ng
gayng caraming mga casaliwaang palad na bumugs sa ibabaw namin,
hindi niy nalimutan ang canyng sint. Hindi dumang at hindi
umimc ng canyng nakita ang pagaasawa sa ibng babae ng canyng
dating catipanan, at aking nakitang untiunting Phin 414nagkasakt
ang aking kapatd, na hindi co mangyaring mabigyng alw. Nawala
siy isng araw; nawalng cabuluhn ang sa canya'y aking paghanap sa
laht ng panig, nawalng cabuluhn ang aking pagtatanng tungcol sa
cany, hanggng sa ng macaraan ang anim na buwa'y aking nabalitaang
ng mga araw na iyn, ng humupa ang paglaki ng dagatan, ay
nasumpungan sa pasigan ng Calamba sa guitna ng isng palayan, ang
bangcy ng isang dalaga, na nalunod pinaty na cusa; ayon sa
sabiha'y may isng sundang na nacatarac sa canyng dibdib.
Ipinalathala sa mga calapit bayan ng mga pun sa bayang iyn, ang
gayng nangyari; sino ma'y walng humarp upng hingin ang
bangcy, at wala namng nawwalang sino mang dalaga. Ayon sa mga
tandng sinabi sa akin, pagcatapos, sa pananamt, sa mga hiyas, sa
cagandahan ng canyng mukh at sa lubhng casaganaan ng canyng
buhk, aking napagkilalang iyn ang aking cahabaghabag na capatd na


405
babae. Mula niy'y nagllagalag ac sa mga iba't ibng lalawigan, manacanaca
acng pinararatangan, nguni't hindi co pinpansin ang mga tao at
ipinagpapatuloy co ang aking paglcad. It ang maclng casaysayan ng
mga nangyari sa akin, at ang casaysayan ng mga paghatol ng mga tao.
Tumiguil ng pananalita si Elas, at ipinatuloy ang pagsagwn.
Naniniwaniwala acng hindi po cay nalilihis sa catuwiran
ang ibinulng ni Crisstomo, sa inyng pananalitang dapat pagsicapan
ng justicia ang paggawa ng magalng sa pagtumbs sa magagandang
gawa, at gayn din ang pagtuturo sa mga nagcacasalang tao sa paggawa
ng masama. Ang nacahahadlang lamang ... ay it'y hindi mangyayari,
isng hangad na hindi mangyayaring masunduan; sa pagca't saang
cucuha ng lubhng maraming salapi, ng lubhng maraming mga
bagong cawan?
At an ang capapacanan ng mga sacerdote, na ipinagtatalacan
ang canilng tungculing maglaganap ng capayapaan at pag-ibig sa
capuwa tao? Diyata't lalong ikinararapat ang basain ng tubig ang ulo
ng isng sanggl, pacanin it ng asn, cay sa pucawin sa marilm na
budhi ng isng masmang tao iyang maningning na ilaw na bigay ng
Dios sa bawa't tao upang hanapin ang canyng cagalingan? Diyata't
lalong pag-ibig sa capuwa tao ang alacbayn ang isng may salang
bibitayin, cay sa siy'y alalayan sa paglacad sa matarc na lands na
pagtalicd sa mga pangit na caugalian at pagtungo sa magagandng
caasaln? Hindi po ba nagcacagugugol sa pagbabayad sa mga tictc, sa
mga verdugo at sa mga Phin 415guardia civil? It po, bucod sa
cahalayhalay, pinagcacagugulan din ng salapi.
Caibigan co, cay ac man, cahi't ibiguin nati'y hindi natin
masusunduan.
Tunay nga, sacali't tayo'y nag-iisa, wala tayong maggawa;
nguni't inyng ariing sariling iny ang catuwiran ng bayan, makipanig
po cay sa bayan, pakinggn niny ang canyng cahingian, magbigy
ulirn cay sa mga ib, ipakilala niny cung an ang tinatawag na
bayang kinaguisnan!
Hindi mangyayari ang cahingian ng bayan; kinacailangang
maghintay.
Maghintay! maghirap ang cahulugn ng maghintay!
Pagtatawanan ac cung aking hingin.
At cung cay'y alacbayn ng bayan?


406
Hindi mangyayari! hindi co maggawa cailn man ang patnugutan ang
caramihang tao upang camtn sa spilitan ang bagay na hindi inaacala
ng pmahalaang capanhunan ng ibigay, hindi! At cung sa aln mang
araw ay makita cong may sandata ang caramihing iyn, aanib ac sa
pmahalaan at ng sil'y aking bacahin, sa pagc't hindi co ipallagay na
aking bayan ang mga manggugul. Hinhangad co ang canyng
cagalingan, caya nagtay ac ng isng bahay-paaralan; hinahanap co
ang canyng cagalingan sa pamamag-itan ng pagpapaaral, sa
mahinahong untiunting pagsulong ng dunong, walang daan cung
walang liwanag.
Nguni't walng calayaan namn cung walng pakikihamoc!
ang sagt ni Elas.
Datapuwa't aayaw ac ng calayaang iyn!
Ngay't cung walang calayaa'y walang liwanag,ang muling
itinutol ng piloto ng maalab na pananalita;sinabi po ninyng hindi
malaki ang pagcakilala niny sa inyng mga cababayan; naniniwala
ac. Hindi po niny nakikita ang paghahanda sa pagbabaca, hindi niny
nakikita ang dilm sa dacong paliguid; nagpasimula ang paghahamoc sa
pagmamatuwiran upang magcaron ng wacs sa paglalabann sa lupa
na malilig ng dug; nriringig co ang tinig ng Dios, sa aba ng mag-
acalang lumaban sa canya! hindi iniucol sa canila ang pagsulat ng
Historia!
Nag-ibng any si Elas; nacatindig, nacapugay, may anyng hindi
caraniwan ang mukha niyng mabayaning liniliwanagan ng buwn.
Ipinagpg ang canyng malagng buhc, at nagpatuloy ng pananalita:
Hindi po ba niny nakikita't gumiguising na ang laht?
Tumagl ng ilng Phin 416dang tan ang pagcacatulog, nguni't
pumutc ang lintic isng araw, at sa paninir ng lintic ay pumucaw ng
buhay; buhat niy'y ibng mga hilig ang pinagppagalan ng mga isip,
ang mga hilig na it na ngay'y nangagcacahiwalay,
mangagcacalakiplakip isng araw na ang Dios ang siyng
mamamatnugot. Hindi nagculang ang Dios sa pagsacllo sa mga ibng
bayan; hindi rin magcuculang ang saclolong iyan sa bayan natin; ang
catuwiran niya'y siyang catuwiran ng calayan!
Isang dakilang catahimican ang siyng sumund sa ganitng mga
salita. Samantala'y lumlapit ang bangc sa pasigan sa hindi naiinong
pagsusulong ng mga alon. Si Elas ang naunang sumira ng gayng
hindi pag-iimican.
An po ang sasabihin co sa mga nag-utos dito sa akin?ang
tanng, na nagbago ng any ng tinig.


407
Sinabi co na po sa iny; na dinramdam co ang canilng calagayan,
nguni't sil'y mangaghinty, sa pagca't hindi naggamot ang mga sakt
ng capuwa mga sakt, at sa casaliwaan nating palad ay tayong lahat ay
may casalanan.
Hindi na muling sumagt si Elas, tumung, nagpatuloy ng
pagsagwn, at ng dumating sa pampng ay nagpaalam cay Ibarra ng
ganitng sabi:
Pinasasalamatan co po cay, guino, sa inyng pahihinuhod sa
aking pakiusap; hinihingi co sa icagagaling ninyng sa haharaping
panah'y aco'y inyng limutin at huwag ninyng kilalanin ac sa an
mang calagayang aco'y inyng msumpong.
At pagcasabi nit'y mulng pinalacad ang bangc, at sinagwanng
ang tungo'y sa isng gubat sa pasigan. Samantalang guinagawa ang
mahabang pagtawid ay nanatili sa hindi pag-imic; tila mandin wala
siyng namamasdan cung di ang libolibong mga diamante na
kinucuha't ibinabalic ng canyng sagwn sa dagatan at doo'y
talinghagang nangawwala sa guitna ng mga bughw na alon.
Sa cawacasa'y dumating; lumabs ang isng tao sa casucalan at
lumapit sa cany.
An ang sasabihin co sa capitn?ang tanng.
Sabihin mong gaganap si Elas ng canyng pangac, sacali't
hindi mamaty muna,ang isinagt ng boong calungcutan.
Cung gay'y cailn ca makikisama sa amin?
Pag-inacala ng inyng capitng dumating na ang panahn ng
panganib.
Cung gay'y magaling, paalam!


Phin 417
LI.
MGA PAGBABAGO.


408
Malungct at pusps ng pangamba ang mahihiing si Linares; bagong
catatanggp niya ng sulat ni doa Victorina, na ganit ang sabi:
Minamahal cong pinsan; ibig cong magcaroon ng balita sa iyo sa
loob ng tatlng araw, cung pinaty ca na ng alperes icaw ang
pumaty sa cany ayaw acong lumamps ang is man lamang araw na
hindi tumtanggap pa ang hayop na iyn ng ucol na parusa sacali't
lumamps ang taning na iyn at hindi mo pa siy hinahamon ng
patayan sasabihin co cay Don Santiago na cailn man ay hindi ca
naguiguing secretario, ni hindi ca nacapagbibiro cay Canovas ni hindi
ca nacacasama sa pagliliwaliw ng general Arseo Martines sasabihin co
cay Clarita na pawang casinungalingang laht at hindi cat bibigyan
cahi't isng cuarta nguni at cung hamunin mo siya ipinangangaco co sa
iyo ang bawa't iyong maibigan caya nga tingnan mo cung hamunin mo
siy at ipinagbibigay alam co sa iyo na hindi ac papayag ng mga
pagtalilis at mga dahidahilan.
Ang pinsan mong gumiguiliw sa iyo mula sa pus,
Victorina de los Reyes de De Espadaa.
Sampaloc, lunes las 7 ng gabi.
Mabigt ang bagay na iyn: kilal ni Linares ang ugali ni doa
Victorina at nalalaman niy cung hanggang saan ang maggawa; cung
pakiusapan siy ng nauucol sa catuwira'y tulad sa cung magsaysay ng
nauucol sa calinisan ng puri't pakikipag capuwa-tao sa isng carabinero
ng Hacienda, pagca talagang may pacay na macakita ng contrabando sa
lugar na tunay na wala; ang mamanhic ay walng cabuluhn,
magdaya'y lalo ng masam; wala na ngang sucat pagpapaliiran cung
hindi maghamn ng away.
Nguni't paano?ang sinasabing nagpaparoo't paritong mag-
is;cung salubungin ac ng masasamang pananalita? cung ang
canyng asawa ang aking maratnan? sino caya ang macaiibig
magpadrino sa akin? ang cura? si capitan Tiago? Sinusumpa co ang
oras ng aking pagsunod sa canyang mga hatol! Daldl! Sino ang
pumipilit sa aking ac'y maghambg, magsabi ng mga cabulastugn,
magpaPhin 418kita ng mga cayabangan! an ang sasabihin sa akin
ng guinong dalagang iyn ...? Dinaramdam co ngayn ang paguiguing
secretario co ng lahat ng mga ministro!
Sumsaganitng malungct na pakikipagsalitaan sa sarili ang
mabait na si Linares ng dumating si pari Salv. Ang catotohana'y lalo
ng payt at namumtla ang franciscano cay sa dati, nguni't
nagnningning sa canyng mga mat ang isng tangng liwanag at
sumusungaw sa canyng mga labi ang isng cacaibng ngit.


409
Guinoong Linares, lubs naman ang pag-iis niny?ang ibinati at
saca tumungo sa salas, na sa mga nacasiwang na pint nito'y tumatacas
ang ilng tinig ng piano.
Nag-acala si Linares na ngumit.
At si don Santiago?ang idinugtng ng cura.
Dumating si capitang Tiago sa sandali ring iyn, humalic ng
camy sa cura, kinuha niy ang dal nitng sombrero at bastn
ngumingiting mabat na mabat.
Pakinggn niny, pakinggan niny!ang sabi ng curang
papasc sa salas, na sinsundan ni Linares at ni capitan Tiago;may
dal acng magagalng na balita na aking sasabihin sa laht.
Tumanggp ac ng mga sulat na galing sa Maynil, na pawang
nagpapatibay ng sulat na dinal sa akin cahapon ni guinong Ibarra ...,
sa macatuwd, don Santiago, ay wala na ang nacahhadlng.
Si Mara Clara, na nacaup sa piano sa guitn ng canyang
dalawng caibigang babae, umanyng titindig, datapuwa't kinulang
siy ng lacs at muling naup. Namutl si Linares at tinitigan si
capitang Tiago na ibinab ang mga mat.
Untiunting totong kinallugdan co ang binatang iyan,ang
ipinagpatuloy ng cura; ng una'y masam ang aking pagcpalagay sa
cany ..., may cauntng cainitan ang ulo, nguni't lubhng marunong
umayos ng canyng mga pagcuculang, na an pa't hindi mangyaring
macapagtanm sa cany ang sino man. Cung di nga lamang si padre
Dmaso'y....
At tinudl ng cura ng matuling pagsulyp si Mara Clara, na
nakikinig nguni't hindi inihihiwalay ang mga mata sa papel ng msica,
bag man siya'y lihim na kinucurot ni Sinang, na sa gayng paraa'y
sinsaysay ang canyng catuwan; sumayaw sana siya cung sil'y nag-
is.
Phin 419Si padre Dmaso po?ang tanng ni Linares.
Opo, si padre Dmaso, ang sinabi,ang ipinagpatuloy ng cura,
na hindi inihihiwalay ang tingn cay Mara Clara,na palibhasa'y ...
inaama sa binyg, hindi niy maitutulot ... nguni't sa cawacasan,
inaacala cong huminging tawad sa cany si guinoong Ibarra, bagay na
hindi co pinag aalinlanganang magcacahusay-husay na laht.
Nagtindg si Mara Clara, nagsabi ng isng dahiln at pumasoc sa
canyng cuarto, na si Victoria ang casama.


410
At cung hindi siy patawarin ni padre Dmaso?ang marahang tanng
ni capitang Tiago.
Cung magcagayo'y ... si Mara Clara ang macacaalam ... si padre
Dmaso ang canyng amng caluluwa: nguni't inaacala cong sila'y
magcacwatasan.
Nang sandalng ya'y napakinggn ang yabg ng mga paglacad at
sumipot si Ibarra, na sinusundan ni ta Isabel; ib't ibng mga
damdamin ang napucaw ng pagdating niyng iyn. Bumati ng boong
guiliw cay capitang Tiago, na hindi maalaman cung ngingit iiyac,
bumati cay Linares ng isng malaking pagyucd ng ulo. Nagtindg si
fray Salv at iniabot sa cany ang camy ng boong pagliyag, na an pa't
hindi napiguilan ni Ibarra ang isng tinging nagppahalat ng malakng
pagtatac.
Huwg po cayng magtac,ani fray Salv;ngayn-ngayn
lamang ay pinupuri co cay.
Napasalamat si Ibarra at lumapit cay Sinang.
San ca doroon sa boong maghapon?ang itinanng ni
Sinang, sa canyang pananalitang musms;tumtanong cami sa aming
sarili at aming sinasabi sa amin din: San caya naparoon ang
caluluwang iyng tinubs sa Purgatorio? At bawa't is sa ami'y
nagsasabi ng ib't ibng bagay.
At mangyayari bang maalaman cung an ang sinasabi niny?
Hindi, iya'y isng lihim, nguni't sasabihin co sa iy cung tayo
tayo lamang. Ngay'y sabihin mo sa akin cung san ca doroon, upang
maalaman co cung sino sa amin ang nacahul.
Hindi, iy'y is rin namang lihim, nguni't sasabihin co sa iyo
cung tayo tayo na lamang, sacali't itutulot ng mga guinong it.
Mangyari bag, mangyari bag! iyn pal lamang!ani par
Salv.
Phin 420Hinila ni Sinang si Crisstomo sa isng dulo ng salas:
natutuw siyng mainam na canyng mapagttalos ang isng lihim.
Sabihin mo caibigan sa akin, ang tanng ni Ibarra;nagagalit
pa si Mara sa akin?
Aywn co, nguni't ang wica niy'y magalng pa raw na siy'y
iyng limutin na, at bago umiiyac. Ibig ni capitang Tiagong siy'y
pacasal sa guinong iyn, at gayn din si par Dmaso, nguni't hindi
siy nagsasabi ng oo aayaw. Ngayng umaga, ng icaw ay


411
ipinagtatanong namin, at sinasabi cong baca nangingibig na sa ib? sumagt
siy sa aking: cahimanawari! at saca umiyc.
Nallungcot si Ibarra.
Sabihin mo cay Marang ibig co siyng macausap na cam
lamang dalaw.
Cay lamang dalaw?ang tanng ni Sinang, na
pinapagcunt ang mga kilay at siy'y tinitigan.
Hindi naman lubs camng dalaw lamang; nguni't huwag
sanang nhaharap iyn.
May cahirapan; nguni't huwag cang mabahal, sasabihin co.
At cailan co malalaman ang casagutan?
Bucas, pumaroon ca sa bahay ng maaga. Aayaw si Marang
mag-is cailan man, sinasamahan namin siy; isng gabi'y natutulog si
Victoria sa canyng siping, at sa isng gab nam'y ac; bucas ay sa
akin tam ang pagsama sa cany. Nguni't pakinggn mo, at ang lihim?
Yayo ca nang hindi mo pa sinasabi sa akin ang lalong pangulo?
Siya nga naman pal! doon ac doroon sa Los Baos,
mammili ac ng niyg, sa pagca't ibig cong magtay ng isng gwaan;
ang iyong tatay ang aking mcacasama.
Wal na ba cung di iyn lamang? Nac ang isng lihim!ang
biglng sinabi ni Sinang ng malacs, na ang any'y ang sa narayaang
magpapatub; ang boong isip co'y....
Mag-ingat ca! hindi co itinutulot sa iyng iwatawat mo ang
lihim na iyn!
At hindi co naman ibigang isinagt ni Sinang na
pinapangulubot ang ilng.Cung isng bagay man lamang na may
caunting cahulugn, marahil masabi Phin 421co pa sa aking mga
caibigang babae; datapuwa't pamimil ng mga niyg! mga niyg!
sino ang macacaibig macaalam ng tungcl sa niyg?
At nagdalidali ng mainam na pagyo at paghanap sa canyng mga
caibigang babae.
Nagpaalam si Ibarra ng macaran ang ilng sandali, sa pagca't
canyng nakitang walang salang ppanglaw ang pagpupulong na iyn;
maasim na matamis ang pagmumukh ni capitang Tiago, hindi umiimic
si Linares at nagmmasid, ang curang nagpapacunuwaring naggalac


412
ay nagsasalit ng mga cacaibng bagay. Hindi na mulng lumabs ang alin man
sa mga dalaga.


Phin 422
LII.
ANG SULAT NG MGA PATAY AT ANG MGA ANINO.
Itinatag ang buwan ng madilm na langit; winwalis ng malamig
na hanging palatandan ng pagdating ng Diciembre ang ilng dahong
tuy at ang alabc sa makipot na landas na patung sa libingan.
Nagsasalitaan ng marahan ang tatlng anino sa ilalim ng pintuan.
Kinausap mo ba si Elas?ang tanng ng isng tinig.
Hind, nalalaman mo ng siy'y may ugaling cacaib at maingat;
nguni't inaacal cong siy'y cacamp natin; iniligts ni don Crisstomo
ang canyng buhay.
Caya ac pumayag,anng unang tinig;ipinaggamot ni
don Crisstomo ang aking asawa sa bahay ng isng mdico sa Maynil!
Ac ang nacacaalam ng convento upang makipagliwanag sa cura ng
aming pautangan.
At cam naman ang nacacaalam ng cuartel, at ng masabi namin
sa mga civil na may mga anc na lalaki ang aming am.
Maguiguing iln caya cay?
Lim, cainaman na ang lim. Maguiguing dalawampo raw
cami,anng alil ni don Crisstomo.
At cung hindi lumabs cayng magalng?
Sttt!anng is, at hindi na umimic ang laht.


413
Namamasid sa nag-aagaw ng dilim at liwanag ang pagdating ng isng
anino na marahang lumalacad na ang bacod ang siyng tintunton;
manacnacang humhint na para mandng lumlingon.
At may dahil nga namn. Sa dacong hulihn, na may
dalawampong hacbang ang puwang, may sumusunod na is pang anino,
lalong malak at tila mandn lal pang anino cay sa nuna: totoong
napacarahan ang pagyapac sa lup, at biglang nawawal, na anaki'y
linalamon ng lupa, cailn mang humhinto't lumilingon ang nuuna.
Sinusundan ac!ang ibinulng ng nuunang anino; ang
guardia civil caya? nagsinungalng caya ang sacristan mayor?
Phin 423Ang sabi'y dito raw magttatagp,ang iniisip ng
icalawng anino; marahil may masamng inaacal caya inililihim sa
akin ng dalawng magcapatid.
Sa cawacasa'y dumating ang nangungunang anino sa pintan ng
libingan. Lumapit ang tatlng aninong nangauna.
Sil po bag?
Cay po ba?
Tayo'y maghiwahiwalay, sa pagca't sinsundan ac nil!
Ttanggapin niny bucas ang mga sandata at pagcgabi ggawin. Ang
hiyw ay: Mabuhay si don Crisstomo! Lacad na cay!
Nawal ang tatlng anino sa licuran ng mga pader. Nagtag ang
bagong dating sa pag-itan ng pint at naghinty na hindi umiimic.
Tingnan natin cung sino ang sumsunod sa akin!ang
ibinulng.
Dumating ang pangalawng anino na nag-iingat ng mainam at
humintng parang nagtitingintingin sa paliguid niy.
Nahuli ac ng pagdating!ang marahang sinabi; nguni't baca
caya mangagbalic.
At sa pagc't nagpasimul ng pag ambng nagbabalang tumagl,
inisp niyang sumilong sa ilalim ng pintan.
At alinsunod sa dapat mangyari'y nabuglan niy ang isng anino.
Ah! sino p cay?ang itinanng ng bagong dating na ang
tinig ay sa matapang na lalakl.
At sino p ba naman cay?ang isinagt ng is ng boong
capanatagan.


414
Sandalng hindi nangagsiimic; pinagpipilitan ng is't isng makilala ang
canyng caharp sa pamamag-itan ng any ng tinig at sa
pagmumukhng naaaninagnagan.
An po ba ang hinihintay niny rito?ang tanng ng may
tinig na pagca lalaki.
Na tumugtg ang las ocho upang aking macuha ang baraja ng
mga patay, ibig cong manalo ngayong gab ng salapi,ang sagt ng is
na ang tinig ay caraniwan; at cay namn, an't cay po'y naparito?
Sa ... gayng ding dahil.
Ab! ikinatutuwa co; sa gany'y hindi ac mag-iis. May dal
acng Phin 424baraja; pagcaringig co ng unang tugtg ay magllagay
ac sa canil ng aldur; sa icalawng tugtg ay magllagay namn ac
ng gallo; ang mga barajang gumagalw ay iyn ang mga baraja ng mga
paty, na kinacailangang agawin sa pamamag-itan ng pananag. May
dal rin po ba cayng baraja?
Wala!
At paano?
Magaang; cung paano ang paglalagy niny sa canil ng
bangc; hinihintay cong sil namn ang magllagay ng bangc sa akin.
At cung hindi maglagy ng bangc ang mga paty?
An ang gagawin? Hindi pa ipinag-uutos na sapilitang
magssugal ang mga paty....
Sandalng hindi sil nag-imican.
Cay po ba'y naparitong may sandata? Paano ang inyng
ggawing pakikiaway sa mga paty?
Sa pamamag-itan ng aking mga suntc,ang isinagt ng
pinacamalaki sa canil.
Ah, diablo, ngayn co naalaala! hindi tumtay ang mga paty
pagca may higut sa is ang bilang ng mga buhy, at tayo'y dalaw.
Siy nga po ba? nguni't ayaw acng umals.
Ac ma'y gayn din, nangangailangan ac ng salapi,ang
isinagt ng pinacamaliit; nguni't gawn natin ang isng bagay:
magsugl tayong dalaw, at ang matalo'y siyng umals.
Hal ...ang isinagt ng is na may cauntng sam ang loob.


415
Pumasoc sil't humanap sa gayng nag-aagaw ng dilim at liwanag ng isng
lugar na lalong nauucol; hindi nalao't nacsumpong sil ng isng
baunang bat at doon sil naup. Kinuha ng pinacapandc sa canyng
salact ang baraja, at nagpaningas namn ang is ng fsforo.
Sa ilaw ay nagtinginan ang is't isa, datapuwa't ayon sa pag-aany
ng cancanilng mukha'y hindi nangagcacakilalanan. Nguni't gayn
man, sa pinacamatas at tinig macalalaki ay makikilala natin si Elas, at
sa pinacamaliit ay si Lucas, dahil sa plat niy sa pisng.
Alsahn po niny!ang winica nit, na hindi nlilingat ng
pagmamasd sa caharp.
Phin 425Itinab ang ilng butng nakita sa ibabaw ng libingang
bat't saca nag-andar ng isng als at isng cabayo. Pinagsunodsund
ni Elas ang pagpapaningas ng fsforo.
Sa cabayo!any,at ng magcatanda'y nilagyn ng isng
bung ng tadyng.
Juego!an Lucas,at sa icaapat icalimang carta ay
lumabs ang isng als.
Natalo cay,ang idinugtng;ngay'y pabayaan po ninyng
ac'y mag-isng humanap ng pagcabhay.
Umals si Elas na hindi nagsabi ng catag man lamang, at nawala
sa guitna ng cadilimn.
Nang macaraan ang ilang minuto'y tumugtg ang las ocho sa
rels ng simbahan, at ipinahayag ng campana ang oras ng mga
caluluwa; nguni't hindi inanyayahan ni Lucas makipagsugl sa cany
ang sino man, hindi tinawagan ang mga paty, na gaya ng iniaatas ng
pamahiin; ang guinaw'y nagpugay at bumulng ng ilang panalangin,
nagcruz ng boong cataimtimang tulad sa marahil guingawa rin sa
sandaling iyn ng puno ng Cofrada ng Santsimo Rosario.
Nagpatuloy ang pag-ambn sa boong magdamg. Pagca las
nueve ng gabi'y madilm na ang mga daan at wala ng taong lumalacad;
ang mga farol ng langis na dapat ibitin ng bawa't namamayan sa tapat
ng canilang bahay, bahagya ng nacaliliwanag sa pabilg na isng metro
ang luwang: tila mandin inilagy ang mga ilaw na iy't upang makita
ang carilimn.
Nagllacad ng paroo't parito sa magcabicabilang dulo ng daang
malapit sa simbahan ang dalawng guardia civil.


416
Maguinw!ang sabi ng is sa wicang tagalog na may puntng bisay;
hindi tayo macahuli ng is man lamang sacristan, walng ggawa ng
casiraan ng culungn ng manc ng alferez ... Nangadal dahil sa
pagcpatay doon sa is; nacayyamot sa akin it.
At sa akin,ang isinagt ng is;sino ma'y walng
nagnanacaw; datapuwa't salamat sa Dios at ang sabiha'y na sa bayan
daw si Elas. Ang sabi ng alferez ay ang macahuli raw sa cany'y
mliligtas sa pal sa loob ng tatlng buwn.
Aa! Nasasaulo mo ba ang canyng mga seas?ang tanng ng
bisaya.
Phin 426Mangyari bag! ang tas ay matangcd ayon sa
alferez, catatagn ayon sa cay padre Dmaso; maiitm ang mga mat,
catatagn ang ilng, catatagn ang bibg, walng balbs, maitim ang
buhc....
Aa! at ang mga tanging seas?
Maitm ang bar, maitm ang salawal, mngangahoy....
Aa! hindi macatatacas, tila nakikinikinita co na siy.
Hindi co siy pagcacamal-an sa ib, cahi't macatulad niy.
At ipinagpatuloy ng dalawng sundalo ang canilng pag-ronda.
Mulng natatanawan na namn natin sa liwanag ng mga farol ang
dalawng aninong nagcacasunod na lumalacad ng boong pag-iingat.
Isng mabalasic na quin vive? ang siyng nagpahint sa dalaw, at
sumagt ang nauna ng Espaa! na nangangatal ang tinig.
Kinaladcd siy ng mga sundalo at siy'y dinal sa farol upng
siy'y kilalanin. Siy'y si Lucas, nguni't nangag-aalinlangan ang mga
sundalo at nangagtatanungan sa tinginan.
Hindi sinasabi ng alferez na may pilat!anng bisay sa
sabing marahan.San ca paroroon?
Magddala ac ng pamisa upang gawn bucas.
Hindi mo ba nakikita si Elas?
Hindi co po siy nakikilala, guino!ang sagt ni Lucas.
Hindi co itintanng sa iyo cung siy'y nakikilala mo, tanga!
cami ma'y hindi namin siy nakikilala; itintanng co sa iy cung siy'y
nakita mo!


417
Hindi p, guinoo.
Pakinggn mong magalng, sasabihin co sa iy ang canyng
mga seas. Ang tas ay cung minsa'y matangcd, cung minsa'y
catatagn; ang buhc at ang mga mat'y maiitim; at ang laht ng mga
ib pa'y pawang mga catatagn,anng bisay.Nakikilala mo na
siy ngayn?
Hindi po, guino!ang isinagt ni Lucas na nattulig.
Cung gay'y sulong! hayop, burro!At ipinagtulacan siy
nil.
Nalalaman mo ba cung bakin ang acala ng alferez ay
matangcd si Elas at ang acal naman ng cura'y catatagn lamang ang
tas?ang itinanng na nag iisip-isip ng tagalog sa bisay.
Hindi.
Phin 427Sa pagc't nacaban sa pusw ang alfrez ng siy'y
mmatyagan, at ang cura nam'y nacatay.
Siy ng!ang biglng sinabi ng bisaya; mainam ang pag-iisip
mo ... bakit ca nagguardia civil?
Hindi capagcaraca'y guardia civil ac; ac'y dating
contrabandista,ang isinagt ng tagalog na nagpapahanga.
Nguni't sil'y linibng ng is pang anino: sinigawn nil it ng
quin vive? at bago dinal nil sa ilaw. Ngay'y si Elas na ng ang
siyng sa canil'y humaharap.
San ca paroroon?
Akin pong hinahabol, guino, ang isng taong humamps at
nagbal sa aking capatd na lalaki; ang taong iy'y may plat sa mukh't
nagngangalang Elas ...
H?ang biglng sinabi ng dalaw at nangagtinginang
nagsisipanghilacbt.
At pagdaca'y nangagtacbuhang ang tungo'y sa simbahang
sasandali pa lamang na pinaroonan ni Lucas.




418
Phin 428
LIII.
IL BUON DI SI CONOSCE DA MATTINA.
Maagang cumalat sa bayan ang balitang may nakitang mga ilaw sa
libingan ng gabing nacaran.
May sinasabi ang pun ng V.O.T. (Venerable Orden Tercera) na
mga candilang may ilaw at cung paano ang any at cung gaano ang
canilng mga lak, datapuwa't ang hindi matucoy ay ang bilang, nguni't
may nabilang siyng hanggng dalawamp. Hindi dapat atimn ni
hermana Sipa, na caanib sa Cofrada ng Santsimo Rosario, na ang
macapagyabng lamang na nacakita ng biyay ng Dios na it'y ang
isng na sa hermandad (capatiran) na caaway; sinabi namn ni hermana
Sipa, cahi't hindi malapit doon ang canyng tintahanan, na siy'y
nacringig ng mga dang at hibc, at hanggng sa tila mandn canyng
nakikilala ang tinig ng tanging mga tao, na ng unang panah'y canyng
naca ..., datapuwa't alang-alang sa pag-ibig sa capuwa taong atas sa
binyaga'y hindi lamang canyng pinatatawad, cung di namn canyng
ipinananalangin at inililihim ang canilng mga pangalan, at dahil dito'y
pagdaca'y pinapagtitibay na siy'y santa. Hindi totoong matalas ang
tainga, ang catotohanan, ni hermana Rufa, nguni't hindi dapat tiisin
niyng naringig ang bagay na iyn ni hermana Sipa't siy'y hindi, at
dahil dito'y nanaguinip siy at sa cany'y humarap ang maraming mga
caluluwa, hindi lamang ng mga taong paty na, cung di namn ng mga
buhay; hinhingi ng mga caluluwang sil'y bahaguinan ng mga
indulgenciang canyng maliwanag na itintala't pinacaiingatan.
Masasabi niy ang mga pangalan sa mga familiang nangangailangan, at
wala siyng hinhingi cung di isng muntng lims upng isaclolo sa
Papa, sa mga pangangailangan nit.
Isng batang ang hanap-buhay ay mag-alaga ng mga hayop, na
nangahs magpatibay na wala siyng nakita liban na lamang sa isng
ilaw at dalawng tong nangacasalacot, nahirapang lubha upang
macaligts sa mga hamps at mga lait. Nawalng cabuluhng siy'y
manump, na canyng casama ang canyng mga calabaw at sil ang
macapagsasabi;
Durunong ca pa sa mga celador at sa mga hermana,
paracmason, hereje?ang siyng canilng sinasabi sa cany't siya'y
iniirapan nil.


419
Phin 429Nanhc ang cura sa plpito at inulit ang sermn tungcl sa
Purgatorio, at muli na namng lumabas ang mga pipisohin sa
canicanilng kinatataguan.
Nguni't pabayaan natin muna ang mga caluluwang nangaghihirap,
at pakinggn natin ang salitaan ni don Pilipo at ng matandng Tasio, na
may sakit at nag-isa sa canyng maliit na bahay. Malaon nang hindi
bumabangon sa canyng kinahihigaan ang filsofo ull, at nararatay
dahil sa isng panghihinang madal ang paglubh.
Ayawn, sa catotohanan, cung marapat co cayng handugan ng
masayng bat dahil sa pagctanggp sa iny ng inyng pagbibitiw ng
catungculan; ng una, ng hindi pakinggn ng boong cawalnghiyaan ang
palagy ng marami sa mga nangagpupulong, sumasacatuwiran cayng
hingin niny ang pahintulot na macapagbitw cay ng inyng
catungculan; nguni't ngayng cay'y nakikitald sa guardia civl ay
hindi magalng. Sa panahn ng pagbabaca'y dapat cayng manatili sa
inyng kinalalagyan.
Tunay nga, datapuwa't hindi, pagca naglililo ang general,ang
sagt ni don Filipo;talastas na po ninyng kinabucasa'y inalpasan ng
gobernadorcillo ang mga sundalong aking nahuli, at
nagpacatanggutanggung gumawa ng cahi't an pa man. Wala acng
magawa cung walang pahintulot ang aking pun.
Wala nga, cung cay'y nag-isa, datapuwa't malak ang
maggawa niny cung catulong niny ang mga ib. Dapat sanang
sinamantala niny ang ganitng pangyayari upang cay'y
macapagbigy ulirn sa ibng mga bayan. Sa ibabaw ng catawtawng
capangyarihan ng gobernadorcillo'y naroon ang catuwiran ng bayan;
iyn sana ang pasimula ng isng magalng na pagtutur ay inyng
sinayang na di guinamit.
At an bag caya ang aking maggawa sa kinacatawn ng mga
malng pananalig? Tingnan po niny't nariyan si guinong Ibarra, na
napilitang makisang-ayon sa mga pananampalataya ng caramihan,
inaacal ba ninyng siy'y naniniwal sa excomunin?
Ib ang inyng calagayan cay sa cany; ibig ni guinong
Ibarrang magtanm, at upang magtanm ay kinacailangang yumucd at
tumalima sa cahilingan ng catawn; ang catungculan po niny'y
magpagpg, at upang magpagpg ay nangangailangan ng lacs at
ningas ng loob. Bucod sa rito'y hindi dapat gawn ang pakikitald laban
sa gobernadorcillo; ang marapat sabihi'y: laban sa lumaPhin 430labis
sa paggamit ng lacs, laban sa sumisira ng catahimican ng bayan, laban
sa nagcuculang sa canyng catungculan; at sa ganit'y hindi nga cay


420
mag-iis, palibhasa'y ang bayan ngay'y hindi na gaya ng nacarang
dalawampng tan.
Sa acala po caya niny?ang tanng ni don Filipo.
At hindi po niny nararamdaman?ang isinagt ng
matandang ga humilig na sa kinhihigan;ah! palibhasa'y hindi p
niny nakita ang panahng nagdaan, hindi niny mapagcucurocur ang
bunga ng pagparito ng mga tag Europa, ng mga bagong aclt at ng
pagpas Europa ng mga kinabataan. Pag-isip-isipin niny't
pagsumagsumaguin: tunay nga't nananatili pa ang Real at Pontificia
Universidad ng Santo Toms, samp ng canyng carunungdungang
claustro, at pinapagsasanay pa ang ilng mga nag-aaral sa pagtatatg ng
mga distingo (pagkilala ng caibhn) at bigyn ng panghulng
ningnng ang mga catalasan ng pagmamatuwiran tungcl sa iglesia,
nguni't san p niny makikita ngayn yang mga kinabataang
mawilihng ssalicsic ng metafsica, pans ng mga dunong, na sa
capapahirap sa pag-iisip ay namamatay sa marayang mga
pagbabalacbalac sa isng suloc ng mga lalawigan, na hindi
matapustapos unawain ang mga saguisag ng ente, hindi macuhang
masunduan ang liwanag ng esenca (tining) at ng existencia
(bhay) cataastaasang palaisipang nagpapalimot sa atin ng lalong
kinacailangang maalaman: ng nauucol sa ating cabuhayan at sariling
calagayan? Tingnn po niny ang cabataan ngayn! Sa pusps na
casiglahan ng canilng loob sa pagckita sa lalong malayong tan-awin,
sil'y nangag-aaral ng Historia, Matemticas, Geografa, Literatura,
mga dunong sa Fsica, mga wic ng ib't ibng lahi, mga bagay na laht
na nang panahn nati'y ating dinringig ng malakng pangingilabot na
parang mga herega; ang lalong mahiligun sa calayaan ng isip ng
panahn co'y pinapagtitibay na mababang-mababa ang mga dunong na
iyn sa mga minana cay Aristteles at sa mga ptacaran ng
silogismo. Sa cawacasa'y napag-unawa ng taong siy'y tao;
pnabayaan ang pagsisiyasat sa calagayan ng canyng Dios, ang
pakikialam sa hindi matangnn, sa hindi nakita, at ang paglalagd ng
alituntunin sa mga panaguinip ng canyng panimdim; napagkilala ng
taong ang canyng minana'y ang malawac na daigdg, na macacaya
niyng pagharian; na sa canyng pagcapagl sa isng gwaing walng
cabuluh't palal, tumung't pinagmasdmasd ang laht nang sa
cany'y nacaliliguid. PagPhin 431masdn p niny ngayn cung
paano ang pagslang ng ating mga poeta; binbucsan sa ating unti unti
ng mga Musa ng Naturaleza ang canilng iniingatang mga cayamanan
at nagppasimul ng pagngiti sa atin upng tayo'y bigyng sigl sa
pagpapatul ng pawis. Naghandg na ng mga unang bunga ang mga
dunong na nagbhat sa mga pinagdanasan; culang na lamang ngayn
ang lubs na pacabutihin ng panahn. Naaalnsunod ang mga bagong


421
abogado ngayn sa mga bagong balangcs ng Filosofia ng Ctuwirn;
nagppasimul na ang iln sa canil ng pagnngning sa guitna ng
carilimng nacaliliguid sa luclucan ng mga tagapa-unawa ng
cagalingan, at nahihwatigan na ang pagbabago ng lacad ng panahn.
Pakinggn po niny cung paanong manalit ngayn ang mga cabataan,
dalawing po niny ang mga paralang pinagtuturuan ng mga dunong, at
ib ng mga pangalan ang umaalingwngaw sa mga pader ng mga
claustro, diyn sa loob ng mga pader na iy'y wala tayong mriringig
liban na lamang sa mga ngalan ni Santo Toms, Suarez, Amat, Snchez
at mga ib pa, na pawang pinacassamba ng panahng co. Walng
cabuluhng magsisigw buhat sa mga plpito ang mga fraile laban sa
tinatawag nilng pagsam ng mga ugal, tulad sa pagsigw ng mga
magtitind ng isd, laban sa cacuriputan ng mga mamimili, na hindi
nil napagkikilalang ang calacal nil'y bilas na't walng cabuluhn!
Walng cabuluhng ilaganap ng mga convento ang canilng
mahahabang galamy at mga ugat sa hangd na inisn sa mga bayan
ang bagong agos; pumapanaw na ang mga diosdiosan; mangyayaring
mapapamayat ng mga ugat ng cahoy ang mga halamang doo'y
itinatanim, datapuwa't hindi mangyayaring macaams ng buhay sa
ibng nangabubuhay, na gaya na nga ng mga ibong napaiilanglng sa
calangitn.
Masimbuy ang pananalit ng filsofo; nagnningning ang
canyng mga mat.
Datapuwa't maliit ang bagong sibol; cung mangagcisa ang
laht, ang pagslong na totoong napacamahal ang ating pagbili'y
mangyayaring canilng mains,ang itinutol ni don Filipo na ayaw
maniwala.
Inisin siya, nino? ng tao bag, iyng pandc bang masasactn
ang macainis sa Pagsulong, sa macapangyarihang anc ng panahn at
ng casipagan? Cailn bag nagaw niy ang gayn? Lal ng itinulac
siy sa paglaganap ng mga nangagpupumilt na siy'y pigulin sa
pamamag-itan ng mga pinasasampalatayan, ng bibitayn at ng
pinagsusunugang sig. E por si muove, (at gayn ma'y gumgalaw),
Phin 432ang sinasabi ni Galileo ng pinipilit siy ng mga dominicong
canyng sabihing ang lupa'y hindi gumagalaw; ang gayng salit'y
iniuucol sa pagsulong ng dunong ng tao. Mapipilit ang ilng mga
calooban, mappatay ang ilng mga tao, nguni't it'y walng
cabuluhn: magpapatuloy ng paglacad sa canyng lands ang
Pagsulong, at sa dug ng mga mabulagt'y bubucal ang mga bago't
malalacs na mga suwi. Pagmasdn po niny ang mga pamahayagan
man, cahi't ibiguing magpactiratira sa cahulihulihan, gayn ma'y
humhacbang ng is sa pagsulong ng laban sa canyng calooban; hindi
macatacas sa pagtupad sa ganitng atas ang mga dominico man, caya't


422
canilng tinutularan ang mga jesuita, na cnilang mga caaway na cailn ma'y
hindi macacasund: gumgaw sil ng mga casayahan sa canilng mga
claustro, nangagttay ng mga maliliit na mga teatro, nag-any-any
ng mga tul, sa pagc't palibhasa'y hindi sil culang sa catalinuhan,
bag man ang boong isip nil'y nangabubuhay pa sil sa
icalabinglimng siglo, napagkikilala nilng sumasacatuwiran ang mga
jesuita, at sil'y makikialam pa sa daratnng panahn ng mga batang
bayang canilng tinuruan.
Ayon, sa sabi niny'y caalacby ang mga jesuita sa paglacad
ng Pagsulong?ang tanng na nagttaca ni don Filipo;cung gayo'y
bakit sil'y minamasam ng mga tag Europa?
Cay po'y sasagutn co ng catulad ng mga nag-aaral ng tungcl
sa Iglesia ng una,ang isinagt ng filsofo, na mulng nahig at
pinapanag-uli ang canyng pagmumukhng palabiro;sa tatlng
paran mangyayaring macaacbay sa Pagsulong: sa dacong unahn, sa
dacong taguiliran at sa dacong hulihn; ang mga nangunguna'y siyng
namamatnugot sa cany; ang nangasa taguilira'y cusang napadadala na
lamang, at ang nangahuhuli'y pawang kincaladcad, at sa mga
kincaladcad na it nasasama ang mga jesuita. Ang ibig sana nil'y sil
ang macapamatnubay sa Pagsulong, nguni't sa pagc't nakikita nilng
it'y malacs at ib ang mga hilig, sil'y nakikisang-ayon, at lalong
minamagalng nilng sil'y makisunod cay sa sil'y tahaki't yapacan,
mtira caya sa guitna ng marilm na dan. Ngayn po'y tingnn niny,
tayo rito sa Filipinas ay may mga tatlng siglo, ang cauntian, ang ating
pagchuli sa carro ng Pagsulong: bahagya pa lamang nagppasimula
tayo ng pag-alis sa Edad Media (476 hanggng 1453); caya nga ang
mga jesuita na nasa Europa'y larawan ng pag-urong, cung pagPhin
433masdan dito'y larawan ng Pagsulong; cautangan ng Filipinas sa
canil ang bagong umusbng na pagdunong, ang mga dunong na
catutub ng daigdg (Ciencias Naturales), na siyng cluluwa ng siglo
XIX, na gaya namang cautangn sa mga dominico ang Escolasticismo
(filosofa ng Edad Media), na namaty na cahi't anng pagpipilit na
gawn ni Len XIII: walng Papang macabuhay na mag-ul sa binitay
na ng catutubong bait ... Datapuwa't san nparoon ang ating
salitaan?ang itinanng na nagbago ng any ng pananalita;ah! ang
pinag-uusapan nati'y ang casalucuyang calagayan ng Filipinas ... Siy
nga, ngay'y pumapasoc tayo sa panahn ng pakikitunggal, mal ac,
cay; nauucol na sa gab camng nangaunang ipinanganc, cami'y
paals na. Ang nagtutunggali ay ang nacaraang panahng cumacapit at
yumayacap na nagttungayaw sa uugaug ng malaking bahay na bat
ng mga macapangyarihan, at saca ang panahng sasapit, na nriringig
na buhat sa malay ang canyng awit ng pagwawagui, sa mga sinag ng
isng namamanaag ng liwaywy, tagly ang Bagong Magandng Balita


423
na galing sa mga ibng lupan ... Sinosino caya ang mangatitimbuang at
mababaon sa pagcaguh ng nguiguibang bahay?
Tumiguil ng pananalit ang matandng lalaki, at ng makita niyang
siy'y tinititigan ni don Filipong nagninilaynilay, ngumit at mulng
nagsalit:
Halos nahuhulaan co ang iniisip po niny.
Siy nga p ba?
Iniisip po ninyng magaang na totong mangyaring ac'y
nagcacamal,ang sinabing ngumingit ng malungct;ngay'y may
lagnt ac at hindi namn ac maipalalagay na hindi namamali cailn
man: homo sum et nihil humani a me alienum puto, ani Terencio;
nguni't cung manacnaca'y itinutulot ang managuinip, bakit bag't
hindi mananaguinip ac sa mga hulng sandal ng buhay? At bucd sa
roo'y pawang panaguinip lamang ang aking nagung buhay!
Sumasacatuwiran p cay; panaguinip! walng iniisip ang ating mga
kinabataan cung di ang mga sintahan at layaw ng catawan: lalong
malaki ang panahng canilng ginugugol at ipinagcacapagod sa
pagday at paglulugs ng isng capurihn ng isng dalaga, cay sa pag-
iisip-isip ng icagagaling ng canyng lupang tinubuan; pinababayaan ng
mga babae rito sa atin ang canilng sariling mga familia, dahil sa pag
aalaga ng bahay at familia ng Dios; masisipag lamang ang mga lalaki
rito sa atin Phin 434sa nauucol sa mga vicio at sil'y mga bayani
lamang sa paggaw ng mga cahiyahiy; nmumulat ang camusmusan
sa mga cadilimn at sa mga calumalumaang pinagcaratihang aayaw
baguhin; pinallampas ng mga cabataan ang lalong pinacamagalng na
panahn ng canilng buhay na walng an mang mithin, at ang mga
may gulang na'y walng guingawang sucat mamunga ng cagalingan,
walng capacann sil cung di magpasam sa mga kinabataan sa
pamamag-itan ng canilng masasamng halimbawang ipinakikita ...
Ikinagagalac cong ac'y mamaty na ... claudite jam rivos, pueri.
Ibig p ba niny ang an mang gamt?ang itinanng ni don
Filipo, upng magbago ng salitaang nacapagbigy dilim sa mukh ng
may sakt.
Hind nagcacailangan ng mga gamt ang mga mamamatay;
cayng mga mtitira ang nangagcacailangan. Sabihin p niny cay don
Crisstomo na ac'y dalawin niy bucas, may sasabihin ac sa canyng
totoong mahahalag. Sa loob ng ilng araw ay yayao na ac.
Sumsacadilimn ang Filipinas!
Pagcatapos ng ilng sandali pang pag-uusapa'y iniwan ni don
Filipong nammanglaw at nag-iisip ang bahay ng may sakt.


424


Phin 435
LIV.
QUIDQUID LATET, ADPAREBIT,
NIL INULTUM REMANEBIT.
Ipinagbibigay lam ng campana ang oras ng pagdarasal sa hapon;
tumitiguil ang laht pagcringig ng taguinting ng pagtawag ng religin,
iniiwan ang canilng guingawa't nangagpupugay: inihhint ng
magsasacng nanggagaling sa bukid ang canyng pag-awit, pinatitiguil
ang mahinahong lacad ng calabw na canyng sinsakyan, at
nagdarasal; nagcucruz ang mga babae sa guitn ng daan at pinaggalaw
na magalng ang canilng mga lab't ng sino ma'y huwag mag-
alinlangang sa canilng sil'y mapamintakasi; inihihint ng lalaki ang
pag-mac sa canyng manc at dinrasal ang Angelus upng sang-
ayunan siy ng capalaran; nangagdrasal ng malacs sa mga bahay ...
nallugnaw, nawwal ang laht ng ingay na hindi ang sa Ab
Guinoong Maria.
Gayn ma'y nagtutumulin sa paglacad sa daan ang curang
nacasombrero, na an pa't pinapagcacasala ang maraming mga
matatandng babae, at lalo ng nacapagcacasala! na ang tinutungo
niy'y ang bahay ng alfrez. Inacala ng mga matatandng babaeng
panahn nang dapat nilng itguil ang pagpapakibt ng canilng mga
labi upng sil'y macahalic sa camy ng cura; datapuwa't hind sil
pinansn ni pari Salv; hindi siy nagtamng lugd ngayng ilagy ang
canyng mabut-ng camy sa ibabaw ng ilng ng babaeng cristiana,
upng buhat diy'y padaus-using maimis (ayon sa nahiwatigan ni doa
Consolacin) sa dibdb ng magandng batang dalaga, na yumyucod sa
paghing ng bendicin.
Marahil totoong mahalagng bagay ng ang nacaliligalig sa
canyng panimdm upng malimutan ng ganyn ang canyng sariling
cagalingan at ang cagalingan ng Iglesia!


425
Totoong dalidali ngang siy'y nanhc sa hagdanan at tumawag ng boong
pagdudumal sa pint ng bahay ng alfrez, na humarp na nacacunt
ang mga kilay, na sinusundan ng canyng cabiac (ng canyang asawa),
na ngumngiting parang tag infierno.
Phin 436Ah, padre cura! makikipagkita sana ac sa iny
ngayn, ang cambng na lalaki po niny'y....
May sady acng totoong mahalag....
Hind co maitutulot na palagui ng iwasac niy ang bacod ...
papuputucan co siy cung magbalic!
Iy'y sacali't buhy pa cay hanggng bucas!anng cura na
humihingal at patungo sa salas.
An? inaacala po ba ninyng mapapatay ac niyng
taotaohang pipitong buwan pa lamang ng ipanganac? Llusayin co
siy sa isng sicad lamang!
Umudlt si pari Salvi at hindi kinucusa'y itinung ang paningn sa
pa ng alfrez.
At sino po ba ang inyng sinasabi?ang itinanng na
nangngatal
Sino ang sasabihin co cung di iyng npacahalng, na hinamon
acng cam raw ay magpatayan sa pamamag-itan ng revolver, na ang
layo'y sandaang hacbng?
Ah!huming ang cura, at saca idinugtng:Naparito ac't
may sasabihin sa inyng isng bagay na totong madalian.
Huwg na p cayng magsabi sa akin ng ganyng mga bagay!
Marahil iy'y catulad ng sa dalawng bat!
Cung di lamang nagung langs ang pang-ilaw at hindi sana
npacarum ang globo, nakita disn ng alfrez ang pamumutl ng cura.
Ang ating pag-uusapan ngay'y ang mahalagng bagay na
nauucol sa buhay ng calahatan!ang mulng sinabi ng cura ng
marahan.
Mahalagng bagay!ang inulit ng alfrez na namutl;
magalng po bang magpatam ang binatang iyn?...
Hindi siy ang aking sinasabi.
Cung gay'y sino?


426
Itinur ng cura ang pint, na sinarhn ng alfrez alinsunod sa canyng
kinaugalian, sa pamamag-itan ng isng sicad. Ipinallagay ng alfrez na
walng cabuluhn ang mga camay, at wala ngang mawwal sa
canyng an man cung maalis ang canyang dalawang camy. Isng
tungayaw at isng atungal ang siyng nagung casagutan buhat sa labs.
Phin 437Hayop! biniyc mo ang aking no!ang isinigw
ng asawa niy.
Ngay'y iluwal na p niny!ang sinabi sa cura ng boong
capanatagn ng loob.
Tinitigan ng cura ang alfrez ng malaon; pagcatapos ay tumanng
niyng tinig na pahuml at nacayayamot na caugalian ng
nangagsesermon:
Nakita p ba niny cung paano ang aking pagparito, patacb?
Redios! ang boong isip co'y nagbubululs p cay!
Cung gay'y tingnn niny,ang sinabi ng cura na hindi
pinansn ang cagaspangan ng asal ng alfrez;pagca nagcuculang ac
ng ganyn sa aking catungculan, maniwala cay't may mabibigt na
mga cadahilanan.
At an pa p?ang itinanng ng causap na itintadyac ang
pa sa tintungtungan.
Huminahon cay!
Cung gay'y an't cay'y nagmmadali ng mainam sa
pagparito?
Lumapit sa cany ang cura't tumanong ng matalinghag:
Wal ... p ... ba ... cayng ... nababalitaang ... an ... man?
Pinakibt ng alfrez ang canyng mga balicat.
Pinagtitibay p ba ninyng wala cayng nattalastas na anng
an man?
Ibig p ba ninyng ipaunawa sa akin ang nauucol cay Elas na
cagab'y itinag ng inyng sacristan mayor?ang itinanng.
Hindi, hindi co sinasabi ngayn ang mga cathacathng iyan,
ang sagt ng curang nagpakita na ng pagcayamot;ang ibig cong
sabihin ngay'y ang isng malakng panganib.
P ...! cung gay'y magsalit cay ng maliwanag!


427
Ab!ang madalang na sinabi ng fraile na may anyng pagpapawalng
halaga;ngay'y muli pa ninyng makikita ang cahalagahan naming
mga fraile; catimbng ng isng regimiento ang catapustapusang uldg;
caya't ang cura'y ...
At ibinab ang tinig at sinabi ng matalinghagang pananalit:
Nacatuclas ac ng isng malaking acalang panggugul!
Lumucs ang alfrez at tinititigan ang fraile sa malakng gulat.
Isng cakilakilabot at mabuting pagcacahandang munacalang
tacsl na panggugul, na sasambulat ngayn ding gab.
Phin 438Ngayn ding gabi!ang biglng sinabi ng alfrez,
na dinaluhong ang cura; at tinacb ang canyng revolver at sable na
nacasabit sa pader.
Sino ang aking daracpin?, sino ang aking daracpin?ang
sigw.
Huminahon po cay, may panahn pa, salamat sa aking
pagdadalidaling guinawa; hanggng sa las ocho....
Babariln co silng laht!
Making po cay! Lumapit sa akin ngayng hapon ang isng
babae, na hindi co dapat sabihin ang pangalan (sa pagc't isang lihim
ng confesi) at ipinahayag sa aking laht. Sasalacayin nil't cucunin
ang cuartel, pagca las ocho, na hindi magpapamalay, lolooban ang
convento, dracpin nil ang fala at ppatayin tayong laht na mga
castila.
Tulg na tulg ang alfrez.
Walng sinabi sa akin ang babae cung di it lamang,ang
idinugtng ng cura.
Wal ng ibng sinabi? cung gay'y daracpin co siy!
Hindi co mapababayaan: ang hucuman ng pangungumpisal ay
siyng luclucan ng Dios na mahabaguin.
Walng Dios at walng mahabaguing macapagliligtas!
huhulihin co ang babaeng iyn!
Sinisir po niny ang inyng isip. Ang marapat p ninyng
gawin ay humand; lihim ninyng papagsandatahin ang inyng mga
sundalo, at ilagy niny sil sa magalng na mapagbabacayan; padalhan


428
p niny ac ng apat na guardia sa convento, at ipaunaw niny ang mangyayari
sa mga taga fala.
Wal rito ang fala! Hihing ac ng saclolo sa ibng mga
seccin!
Huwg, sa pagca't cung gay'y canilng maiino, at hindi nila
ipatutuloy ang canilng bant. Ang lalong magalng ay mhuli nating
buhy sil at sac natin pasigawin, sa macatuwd bag'y cay ang
magpapasigaw sa canil; hindi ac dapat makialm sa bagay na it, sa
pagc't ac'y sacerdote. Dilidilihin niny! sa mangyayaring it'y
macatutuclas cay ng mga cruz at mga estrella; ang tanging hinhingi
co'y papagtibayin lamang na ac ang siyng sa iny'y nagsabi't ng
macapaghand.
Papagtitibayin, padre, papagtitibayin, at hindi malayong sa
iny'y mapaPhin 439putong ang isng mitr!ang sagt ng alfrez na
naggalac, at tinitingnan ang mga mangs ng canyng suut na damt.
Ipaasahan cong magppadala cay sa akin ng apat na guardia na
ib ang pananamit, eh?
Samantalang nangyayari ang mga bagay na it'y nagttatacbo ang
isng tao sa daang patung sa bahay ni Crisstomo at dalidaling
pumapanhic sa hagdanan.
Nariyan ba ang guinoo?ang tanng ng tinig ni Elas sa alil.
Na sa canyng gabinete at may guinagaw.
Sa nais ni Ibarrang malibng ang canyng pagcainp sa
paghihintay ng oras na macapagpapaliwanagan cay Mara Clara'y
gumagawa sa canyng laboratorio.
Ah! cay p pal, Elas?ang biglng sinabi;cay ang
sumasaaking isip, nalimutan co cahapong itanng sa iny ang pangalan
niyng castilng may bahay na kinatitirahan ng inyng nunng lalaki.
Hindi p nauucol sa akin, guinoo....
Pagmasdn po niny,ang ipinagpatuloy ni Ibarra, na hindi
nahihiwatigan ang pagcabalisa ng binata, at inilapit sa ningas ang isng
caputol na cawayan; nacatuclas ac ng isng dakilang bagay; hindi
nasusunog ang cawayang it.
Hindi p ang cawayan ang dapat nating lingunn ngayn; ang
dapat ninyng gawn ngay'y iligpit ang inyng mga papel at cay'y
tumacas sa loob ng isng minuto.


429
Pinagmasdn ni Ibarra si Elas na nagtatac, at ng makita sa canyng
pagmumukh ang anyng hindi nag aaglah, canyng nbitiwan ang
bagay na hawac.
Sunuguin p niny ang laht na macapapahamac sa iny at sa
loob ng isang oras ay lumagy cay sa isng lugar na lalong panatag.
At bakit?
Iny pong sunuguin ang lahat ng papel na inyng sinulat ang
isinulat sa iny; ang lalong walng cahuluga'y canilng
masasapantahang masam ...
Nguni't bakit?
Bakit? sa pagc't bago cong natuclasan ang isng munacalang
panggugul na cay ang ipinallagay na may cagagawn at ng cay'y
ipahamac.
Isng munacalang panggugul? at sino ang may cagagawn?
Phin 440Hindi co nangyaring nasiyasat cung sino ang may
cagagawn; bagong capakikipagsalitaan co lamang sa is sa mga
culang palad na sa bagay na iy'y pinagbayaran, na hindi co nangyaring
naakit na huwag gumawa ng gayn.
At iyn, hindi p ba sinabi sa iny cung sino ang sa cany'y
nagbayad?
Sinabi p, at pinapangaco acng aking pacaingatan ang lihim,
sinabi sa aking cay raw p.
Dios co!ang biglang sinabi ni Ibarra, at siy'y
nagulomihanan.
Guinoo, huwg p cayng mag-alinlangan, huwag nating
sayangin ang panahn, pagc't marahil matuloy ngayng gab rin ang
munacalang panggugul!
Tila mandin hindi siy nariringig ni Ibarrang nacadilat ng mainam
at naca capit sa ulo ang mga camy.
Hindi mangyayaring mapahinto ang canilng gagawin,ang
ipinagpatuloy. ni Elas,wala ng magagawa ng ac'y dumatng, hindi
co kilal ang canilang mga pinuno ... lumigts po cay, guinoo,
magpacabuhay cay, sa icagagaling ng inyng bayan!
San ac tatacas? Hinhintay aco ngayng gabi!ang biglng
sinabi ni Ibarra na si Mara Clara ang iniisip.


430
Sa alin mang bayan, sa Maynila, sa bahay ng sino mang punong may
capangyarihan, nguni't sa ibng lugar, ng hindi nil masabing cay ang
namumun sa panggugul!
At cung ac rin ang magcanulo ng munacalang panggugul?
Cay ang magcacanulo?ang biglng sinabi ni Elas, na siy'y
tinititigan at nilalayuan ng paurng; malalagay po cayng tacsl at
duwag sa mga mat ng mga manggugul, at mahin ang loob sa mga
mat ng mga ib; wiwicang inumangan niny sil ng isng silo at ng
cay'y magtamo ng carapatn, mawiwicang ...
Datapuwa't an ang dapat cong gawn?
Sinabi co na sa iny: pugnawn ang laht ninyng mga papel na
nauucol sa inyng buhay, at tumacas at maghinty ng mga
mangyayari....
At si Mara Clara?ang sigw ng binat;hindi, mamaty
na muna ac!
Pinilpit ni Elas ang sariling camy at nagsabi:
Phin 441Cung gay'y inyng ilagan man lamang ang dagoc,
maghand cay sa pananagt cung cay'y isumbng na nil!!!
Lumingap sa paliguid niy si Ibarrang ang any'y nattulig.
Cung gay'y tulungan p niny aco; diyn sa mga carpetang
iy'y may mga sulat ac ng aking familia; piliin niny ang sa aking am
na siyng macapapahamac sa akin marahil. Basahin po niny ang mga
firma.
At ang binata'y tulg, hibng, ay binubucs't sinasarhan ang mga
cajn, nagliligpit ng mga papel, dalidaling binabasa ang mga sulat,
pinupunit ang mga ib, ang mga ib nam'y itinatag, dumrampot ng
mga aclt, binubucsan ang mga dahon at ib pa. Gayn din ang
guingaw ni Elas, bag man hindi totong nattulig, nguni't gayn
din ang pagdadalidali; datapuwa't humint, nangdilat, pinapagbiling-
bilng ang papel na hawac at tumanng na nangngatal ang tinig:
Nakikilala p ba ng inyng familia si don Pedro
Eibarramendia?
Mangyari pa bag!ang isinagt ni Ibarra, na nagbbucas ng
isng cajn at kinucuha roon ang isng buntng mga papel; siy ang
aking nun sa tuhod!


431
Iny po bang nun sa tuhod si don Pedro Eibarramendia?ang mulng
itinanng ni Elas, na nammutla't sirng sir ang mukh.
Op,ang isinagt ni Ibarra, na nallibang; pinaicl namin ang
apellido sa pagc't napacahab.
Siy p ba'y vascongado?ang inulit ni Elas at lumapit sa
canya.
Vascongado, nguni't ano po ang nangyayari sa iny?ang
itinanng na nangguguilalas.
Itinicom ni Elas ang canyang mga daliri, idiniin sa canyng no at
tinitigan si Crisstomo, na umudlt ng canyng mabasa ang any ng
mukh ni Elas.
Nalalaman p ba niny cung sino si don Pedro
Eibarramendia?ang itinanong na nangguiguitil.Si don Pedro
Eibarramendia'y yang imbng nagparatang sa aking nunng lalaki at
may cagagawan ng laht ng mga sacunng nangyari sa amin!
Tiningnn siy ni Crisstomong nangllumo, datapuwa't
ipinagpag ni Elas Phin 442ang canyng bisig, at sinabi sa cany ng
isng mapait na tinig na doo'y umaatungal ang nagbabagang galit.
Masdn niny acng magaling, masdan niny ac cung ac'y
naghirap, at cay'y buhy, sumisinta cayo, cay'y may cayamanan,
bahay, kinaalang-alanganan! nabubuhay cay!... cay'y nabubuhay!
At hibng na tinungo ang ilang mga sandatang tpon, nguni't
bahagy pa lamang nacahugot ng dalawng sundang ay cusang
binitiwan, at tiningnang wari'y sir ang isip si Ibarra, na nananatiling
hindi cumikilos.
Aba!an ang aking gagawin?ang ibinulng, at saca
tumacas at iniwan ang bahay na iyn.


Phin 443
LV.


432
ANG CAPAHAMACAN.
Nangaghahapunan doon sa comedor (cacann) ni Capitan Tiago, si
Linares at si ta Isabel; narngig mul sa salas ang calampagan ng mga
pinggn at ng mga cubierto. Sinabi ni Mara Clarang aayaw na siyng
cumain, at naup sa piano na ang casama'y ang masayng si Sinang, na
bumbulong sa canyng mga tainga ng mga talinghagang salit,
samantalang balisng nagpaparoo't parito sa salas si pari Salvi.
Hindi sa dahilng hindi nagdramdam ng gutom ang bagong
galing sa sakit, hind; cay gay'y hinihintay ang pagdating ng isang
tao, at sinamantala ang sandaling hindi niy macacaharap ang canyng
Argos (sa macatuwid baga'y ang hindi nagllicat ng pagbabantay sa
cany san man): ang oras ng paghahapunan ni Linares.
Makikita mo cung hindi matitira ang fantasmang iyn hanggng
sa las ocho,ang ibinulng ni Sinang, na itinuturo ang cura; dapat
siyng pumarito pagca las ocho. Gaya rin siy ni Linares na umiibig.
Pinagmasdn ni Mara Clara ng boong panghihilacbt ang
canyng catotong babae. Hindi npagmasdan nit ang gayng bagay,
caya't nagpatuloy ang catacottacot na masalingat:
Ah! nalalaman co na cung bakit aayaw umalis cahi't
pagpasaringan co: aayaw magcagugol sa pag-iilaw ng convento!
nalaman mo na? Mul ng magcasakt icaw, mulng pinaty ang
dalawng lmparang dating pinassindihn ... Datapuwa't tingnn mo
cung an ang guinagawang any sa mga mat, at cung paano ang
pagmumukh!
Tinugtg ng sandalng iyn ng rels sa bahay ang las ocho.
Nangatal ang cura at naup sa isng suloc.
Darating na!ani Sinang at kinurt si Mara Clara;
nriringig mo ba?
Tumugtg ang campan sa simbahan ng las ocho at tumindig
ang Phin 444laht upng mangagdasl; namun si pari Salvi ng
mahina't nangngatal na tinig; datapuwa't palibhasa'y may cancanyang
iniisip ang bawa't is, sino ma'y walng pumansn ng bagay na iyn.
Bahagy pa lamang natatapos ang dasl ay dumatng si Ibarra.
May tagly na luks ang binat, hindi lamang sa pananamt, cung di
naman sa mukh, caya pagcakita sa cany ni Mara Clara'y tumindig at
humacbng ng is upng siy'y tanungin cung napapaano, nguni't sa
sandali ring iy'y naringg ang isng ptucan ng mga barl. Tumiguil si
Ibarra, umiinog ang canyng mga mat, siy'y naumd. Nagtag sa


433
licd ng isng haligui ang cura. Bago na namng mga putucan, bagong mga
ugong ang nriringig sa dacong convento, na sinusundan ng mga
hiyawan at tacbuhan. Nangagsipasoc ng panacb si capitan Tiago, si ta
Isabel at si Linares at nangagsisigawan ng tulisn! tulisn! Casunod
nil si Andeng na iniwawasiwas ang isng duruan at tumacb't
naparoon sa tab ng canyng capatd sa suso.
Nanicluhd si ta Isabel at umiiyac at dinrasal ang kyrie eleyson;
dal ni capitn Tiagong nammutl't nangngatal sa isng tenedor ang
aty ng isng inahng manc at inihahaying tumatangis sa Virgen sa
Antipolo; punongpun ang bibig ni Linares at nacasandata ng isng
cuchara; nangagyacap si Sinang at si Mara Clara; ang tanging hindi
nananatili sa hindi pagkilos ay si Crisstomo, na hindi maisaysy ang
canyng pamumutl.
Nagpapatuloy ang sigaw't ang mga hampasan, nangagssara ng
mga bintan ng boong ingay, nariringig ang tung ng mga pito,
manacanaca'y isng putc ng barl.
Christe eleyson! Santiago, nagganap na ang hul ... sarhn
mo ang mga bintana!ang hibc ni ta Isabel.
Limampng bombang malalak at dalawng misa de gracia!
ang tugn namn ni capitn Tiago;Ora pro nobis!
Untiunting nananag-uli ang cakilakilabot na catahimican ...
Nringig ang tinig ng alfrez na sumsigaw at tumatacbo:
Padre cura! Padre Salvi! Hali cay!
Miserere! Humihingi ng confesin ang alfrez!ang sigw ni
ta Isabel.
Phin 445May sugat ba ang alfrez?ang sa cawacasa'y
itinanng ni Linares; ah!
At ngay'y canyng nahiwatigang hindi pa pal nangnguy ang
na sa canyng bibig.
Padre cura, hal cay! Wal nang sucat icatacot!ang
ipinatuloy na sigw ng alfrez.
Sa cawacasa'y minagalng ni fray Salving nammutl, na lumabs
sa canyng pinagtataguan at manaog sa hagdanan.
Pinaty ng mga tulisn ang alfrez! Mara, Sinang, pas cuarto
cay, trangcahn ninyng magalng ang pint! Kyrie eleyson!


434
Napasa hagdanan namn si Ibarra, bag man sinasabi sa cany ni ta Isabel:
Huwg cang lumabs at hindi ca nacapangungumpisal, huwg
cang lumabs!
Ang mabait na matandang babaeng it'y caibigang matalic ng una
ng canyng in.
Datapuwa't nilisan ni Ibarra ang bahay; sa pakiramdm niy'y
umiinog na laht sa canyng paliguid, na nawwal ang canyng
tinutungtungan. Humahaguing ang canyng tainga, bumibigt ang
canyng mga bint at cacaib cung ilacad; naghahalihaliling nagdaraan
sa canyang paningn ang mga alon ng dug, liwanag at carilimn.
Bag man totong maliwanag ang sicat ng buwn sa langit,
natitisod ang binat sa mga bat't mga cahoy na na sa daang
mapanglaw at walng cataotao.
Sa malapit sa cuartel ay nacakita siy ng mga sundalong nacalagy
sa dulo ng fusil ang bayoneta, na nangagsasalitaan ng masimbuy,
caya't nacaraan siy na hindi napansn.
Nariringig sa tribunal ang mga dagoc, mga sigw, mga dang, mga
tungayaw; nangingibabaw at nagtatagumpay sa laht ang tinig ng
alfrez.
Sa pangw! Lagyn ng esposas ang mga camay! Dalawng
putc agd sa cumilos! Sargento, magtatg cay ng banty! Walng
magpapasial ngayn, cahi't Dios! Huwg cayng matutulog, capitn!
Phin 446Nagtumulin ng pagpatungo sa canyng bahay si Ibarra;
hinihintay siy ng canyng mga alila na malak ang balisa.
Siyahan niny ang lalong pinacamagalng na cabayo at cay'y
matulog!ang sa canil'y sinabi.
Pumasoc sa canyng gabinete, at nag-acalang magdalidaling
ihand ang isng maleta. Binucsn ang isng cajang bacal, kinuha ang
canyng mga hiyas, kinuha ang laht ng salaping doroon at pinasoc sa
isng supot. Kinuha ang canyng mga hiyas, kinuha sa pagcasabit ang
isng larawan ni Mara Clara, at pagcatapos na macapagsandata ng
isng sundang at dalawng revolver ay tinungo ang isng armario na
kinlalagyan ng canyng mga casangcapan.
Nang sandaling iy'y tatlng calabg na malalacs ang tumung
sa pint.
Sino iyn?ang itinanng ni Ibarra ng tinig na malungct.


435
Bucsn niny sa ngalan ng har, bucsan niny agd iguiguib namin
ang pint!ang sagt sa wicng castil ng isng tinig na mahigpit ang
pag-uutos.
Tumingin sa bintana si Ibarra; nagningning ang canyng mga mat
at ikinas ang canyng revolver; datapuwa't nagbagong isipan,
binitiwan ang mga sandata at siy rin ang nagbucs ng
nangagdaratingan na ang mga utusn.
Pagdaca'y hinuli siy ng tatlng guardia.
Parakip po cay sa ngalan ng Hari!anng sargento.
Bakit?
Doon na sasabihin sa iny, bawal sa amin ang sabihin.
Nagdilidiling sandali ang binat, at sa pagc't aayaw siy marahil
na makita ang canyng mga paghahand sa pagtacas, dinampt ang
sombrero't nagsalit:
Sumasailalim po ac ng inyng capangyarihan! Inaacala cong
sa sandalng oras lamang.
Cung nangangaco cayng hindi tatacas, hindi po namin cay
gagapusin; Phin 447ipinagcacaloob po sa iny ng alfrez ang
biyayang it; nguni't cung cay'y tumacas....
Sumama si Ibarra, at iniwan ang canyng mga alilang
nangallaguim.
Samatala'y an na ang nangyari cay Elas?
Nang canyng lisanin ang bahay ni Crisstomo, war'y sir ang
isip na tumtacbong hindi nalalaman ang pinatunguhan. Tinahac ang
mga capatagan, dumating sa isng gubat na totoong malak ang
pagcaguiyaguis; tinatacasan ang cabayanan, tinatacasan ang liwanag,
nacaliligalig sa canya ang buwan, pumasoc siy sa talinghagng lilim
ng mga cahoy. Nang naroroon na'y cung minsa'y tumitiguil, cung
minsa'y lumalacad sa mga di kilalang lands, cumacapit sa pun ng
malalaking cahoy, nababayakid sa mga dawag, tumtanaw sa dacong
bayan, na sa dacong paanan niy'y naliligo sa liwanag ng buwan,
nacalatag sa capatagan, nacahilig sa mga pampangin ng dagat.
Nangagliliparan ang mga ibong nangapupucaw sa canilng pagtulog;
nangagpapalipatlipat sa sa is't isng sang, nangaghuhunihan ng
matataos na tinig at tinititigan siy ng mabibilog na mga mat ng
nangaglalakihang mga panik, mga kuwago at mga sbucot. Hindi sil
tinitingnan at hindi man lamang sil nriringig ni Elias. Ang acal niy


436
siy'y sinsundan ng mga napupuot na anino ng canyng mga magulang na
nangamatay na; nakikita sa bawa't sang ang calagumlagum na
buslng kinlalagyan ng nalilig ng dugng ulo ni Blat, ayon sa
pagcasabi sa cany ng canyng am; war natatalisod niy mandn sa
pun ng bawa't cahoy ang matandng babaeng paty; tila mandin
nakikinikinita niy sa dilim na papawidpawid ang bung at mga but
ng nun niyng lalaking imbi ... at ang mga butng it ng matandng
babae at saca ang ulong iy'y sinisigawan siy: duwg!, duwg!
Linisan ni Elas ang bundc, tumacas at lumusong sa dacong
dagat, sa pasigang nilacad niy ng boong balisa; nguni't doon sa
malay, sa guitn ng tubig, doon sa ipinaiilanglang mandin ng liwanag
ng buwan ang isng ulap, anaki'y nakita niyng napaimbulog at
pumapawidpawid ang isng anino, ang anino ng canyng capatd na
babaeng bas ng dug ang dibdib, lugy ang buhk at inillipad ng
hangin.
Phin 448Nanicluhd sa buhangin si Elas.
Pat ba namn icaw!ang ibinulng na iniunat ang mga bisig.
Datapuw, nacatitig sa ulap ay dahandahang tumindg, sumulong
at tumubg sa tubig, na wari mandin siy'y may sinsundan.
Lumalacad siy sa malaly na palusng na iyng gaw ng waw;
malay na siy sa tabi, dumarating na sa canyng bayawng ang tubig
ay siy'y sumusulong din, sumusulong na tila niwawalng diw ng
isng mapanhalinang espiritu. Dumrating na sa canyng dibdib ang
tubig ...; nguni't umalingawngaw ang putucan ng mga baril, nawal ang
aninong malicmat at ang binat'y nataohan. Salamat sa catahimican ng
gab at sa lalong malakng capaikpicn ng mahinhing hangin ay
dumarating na magaling at malinaw na malinaw hanggng sa cany ang
ugong ng mga putucan. Humint siy, nagdilidili, nahiwatigan niyng
siy pal'y sumasatubig; payap ang dagatan at natatanaw pa niy ang
mga ilaw sa damp ng mga mangingisd.
Nagbalic siy sa pampng at napatungo sa bayan, an ang dahil?
Siy ma'y hindi niy nalalaman.
Tila mandin walang tao ang bayan; sarng laht ang mga bahay,
sampng mga hayop, ang mga song caraniwang tumatahol cung gab,
pawang nangagtag sa tacot. Nacararagdag ng lungcot at pag-iis ang
anyng pilac na liwanag ng buwan.
Sa panganganib niyng bac canyng macasalubong ang mga
guardia civil, siya'y nagpasuotsuot sa mga halamanan at mga pananm,
at anaki'y canyng naaninagnagan ang dalawng may anyng tao;
datapuwa't canyng ipinatuloy ang lacad, at, pagcalucs niy sa mga


437
bacod at sa mga pader, dumating siyng pagl na pagl sa hirap na canyng mga
pinagdaanan, sa isng dulo ng bayan, at tinungo niy ang bahay ni
Crisstomo. Na sa pintuan ang mga alila't canilng pinag-uusapan at
canilng dinramdam ang pagcacapiit sa canilng panginoon.
Nang matant na ni Elas ang nangyari siy'y lumay, lumigud
siy sa bahay, nilucs ang pader na bacod, inakyat ang bintan at
pumasoc sa gabinete, at nakita niyng nagniningas pa ang iniwang
candila ni Ibarra.
Nakita ni Elas ang mga papel at ang mga libr at ang mga
suputang Phin 449kinasisidlan ng salap at mga hiyas. Pinag ugny-
ugny sa canyng dilidili ang doo'y nangyari, at ng mapagmasdan niy
ang gayng caraming mga papel na macapapahamac, inacala niyng
iligpt, ihagus sa bintan at iban.
Sumungaw siy sa halamanan, at sa liwanag ng buw'y canyng
natanawan ang dalawng guardia civil, na may casamang isng
auxiliante (isng utusn bag ng justicia): nagkikintaban ang mga
bayoneta at ang mga capacete.
Nang magcagayo'y minagalng niyng gawn agad ang isng
munacal: ibinuntn sa guitn ng gabinete ang mga damt at ang mga
papel, ibinuhos sa ibabaw ang isng lmpara ng petrleo at sac
sinindihn. Ibinigks na nagdudumal sa bayawng ang mga sandata,
nakita ang larawan ni Mara Clara, nag-alinlangan ... itinag sa is sa
mga suputan, dinal ang mga suputang it at tumaln sa bintan.
Panahn na ng; iguinguib na ng mga guardia civil ang pintuan.
Pabayaan niny camng pumanhic upng aming cunin ang mga
papel ng inyng panginoon!anng directorcillo.
May dal ba cayng pahintulot? Cung wala'y hindi cay
macapapanhic,ang sabi ng isng matandng lalaki.
Nguni't pinatabi siy ng mga guardia civil sa cacuculata, pumanhc
sil sa hagdn ...; datapuwa't isng macapal na as ang siyng
pumpun sa bahay, at pagclalaking mga dil ng apy ang siyng
nangagsilabs sa salas at dinidilan ang mga pint't bintan.
Sunog! Sunog! Apy!ang ipinagsigawan ng laht.
Humandulong ang laht upng mailigts ng bawa't is ang
macacaya, nguni't dumating ang apy sa maliit na laboratorio at
pumutc ang mga naroroong bagay na madadalng mag-alab.
Napilitang umurong ang mga guardia civil, hinaharangan sil ng sunog,
na umuungal at niwwalis ang bawa't maraanan. Nawalng cabuluhng


438
cumuha ng tubig sa baln; sumsigaw ang laht, ang laht ay nagpapaguibc,
datapuwa't sil'y nlalay sa laht. Narating na ng apy ang mga ibng
cabahayn at napaiilanglang sa langit, caPhin 450sabay ang
pagpaimbulg ng malalakng nagpapainog-inog na as. Nalilipos na ng
apy ang boong bahay, lumlacs ang hanging nasasalab; mul sa
malayo'y nangagsisirating ang ilng mga tag bukid, nguni't
dumrating sil roo't upng mapanood lamang nil ang cagulatgulat na
sig, ang wacs ng matandng bahay, na pinagpitagang mahabang
panahn ng apy, tubig at hangin.


Phin 451
LVI.
ANG SABIHANAN AT ANG INAACALA.
Sa cawacasa'y pinapag-umaga rin ng Dios sa bayang tigub ng
pagcagulantang.
Wal pang lumalacad na mga tao sa mga daang kinlalagyan ng
cuartel at ng tribunal; hindi nagpapakilala ang mga bahay na may
mga tumatao, gayn may maingay na binucsn ang dahong cahoy ng
isng bintan at sumungaw ang ulo ng isng musms, na nagpapanog-
inog sa magcabicabila ... plas! nagpapaunaw ang lagapc na iyn ng
biglng pagdap ng isng balt na tuy sa sariwang balt ng tao;
ngumiw ang bibg ng batng lalaki, pumikit, nawal at mulng
sinarhn ang bintan.
Nacapagbigy halimbaw na; may nacringig marahil ng
pagbubucs at pagsasarng iyn, sa pagc't marahang binucsn ang sa
ibng bintan at maingat na sumungaw ang ulo ng isng matandng
babae, culubt at wal ng ngipin: siy ng ang si hermana Put na nag-
ingy ng di sapal samantalang nagssermon si par Dmaso. Ang mga
musms at ang mga matatandng babae ang siyng tunay na larawan ng
pagcamalabis na pagmimithng macaalam ng mga nangyayari sa
ibabaw ng lup; ang mga bat'y sa malakng pagnanais na macaalam, at


439
ang mga matatandng babae'y sa paghahangd na mag-alaala sa mga nacaraang
panahn.
Marahil walng macapangabs na bumigy ng pal ng isng
sinelas, sa pagca't nananatili, tumtanaw sa malayong pinapangngunot
ang mga kilay, nagmumog, lumur ng malacs at nagcruz pagcatapos.
Binucsn ding may tacot ang isng maliit na bintan ng bahay na
catapt, at doo'y sumungaw namn si hermana Rufa, ang aayaw
magday't aayaw namng siy'y dayin. Nagtinginang saglt, ang
dalaw, nagngitan, naghudyatan at mulng nangagcruz.
Jess! nacacawangis ng isng misa de gracia, ng isng
castillo!an hermana Rufa.
Phin 452Mula ng looban ang bayan ni Blat ay hindi pa ac
nacacakita ng isng gabing catulad ng sa cagab,ang isinagt ni
hermana Put.
Gaano caraming putc!ang sabihanan ay ang pulutng daw
ni matandng Pablo.
Mga tulisan? hindi mangyayari! Ang sabihana'y mga
cuadrillero raw na nacalaban ng mga guardia civil. Cay napipiit si don
Filipo.
Sanctus Deus! may mga labing apat daw ang cauntian ng mga
paty.
Untiunting pinagbubucsn ang ibng mga bintan at
nangagsidungaw ang ib't ibng mga mukh, nangagbatan at canilng
pinag-usapan ang mga nangyayari.
Sa sicat ng araw, na ang any'y niningning na magalng,
natatanawan ng may calabuan sa malayo ang pagpaparoo't parito ng
mga sundalo, na tulad sa nag-abo-abng mga anino.
Naroon ang is pang paty!anng is buhat sa isng bintan.
Is? dalaw ang nakikita co.
At ac'y ..., nguni't sa cawacasan, an, hindi niny nalalaman
cung an ang nangyari?ang tanng ng isng lalaking may
pagmumukhng palabir.
Ah! ang mga cuadrillero.
Hindi p; iy'y isng pag-aals sa cuartel!


440
An bang pag-aals? Ang cura't ang alfrez ang nangaglabann!
Alin man diy'y hindi totoang sabi ng nagtanng;iy'y
ang mga insc na nagsipag-als.
At mulng sinarhn ang canyng bintan.
Ang mga insc!ang inulit ng laht ng malakng pagtatac.
Cay pal wal is mang nakikita sa canil!
Nangamaty na laht, marahil.
Inaacala co na ngang may masam silng ggawing an man.
Cahapon ...
Iy'y nakikinikinita co na, cagab....
Sayang!an hermana Rufa; na mamaty silng laht ngayn
pa namng malapit na ang pasc, na capanahunan ng canilng
pagreregalo ... Maanong hininty man lamang nil ang bagong tan....
Phin 453Sumsaya ng untiunt ang mga daan: ang mga so, mga
manc, mga baboy at mga calapati ang nangunang nag-acalang
mangagsigal, sumunod ang ilng marurungis na mga batang capit-
capit at nangagsisilapit sa cuartel na may tagly na tacot; pagcatapos ay
ilng matatandng babae, na nacasalumbab ng pany, may tangang
malalaking cuintas, at cunuwa'y nangagdarasal upang sil'y paraanin ng
mga sundalo. Nang mapagkilalang macalalacad na hindi ttanggap ng
isng putc ng baril, ng magcgayo'y nagpasimul ng paglabs ang
mga lalaki, na nangagwwalang an man cunwari; ng pasimula'y
pinapagcacasiya nil ang canilng paglalacadlacad sa tapat ng canilng
bahay, na canilng hinhagpos ang manc; ng malao'y tinicmn nilng
pahabahabain ang canilng naaabot, na manacnac silng tumitiguil,
at sa kingagayo'y nacarating sil hanggng sa harp ng tribunal.
Nacahambl ng mainam ang pagdating ng dalawng cuadrillero,
na may dalng isng angarilla na kinalululanan ng isng may anyng
tao, at isng guardia civil ang siyng sa canil'y sumsunod.
Napagtalasts na sil'y galing sa convento; sa any ng mga paang
nangacalawt ay pinagbalacbalac ng is cung sino caya iyon; sa daco
roo'y may nagsabing iyn ng; sa lalong daco roo'y ang paty ay
dumami at nangyari ang talinghag ng Santsima Trinidad; pagcatapos
ay mulng nasnaw ang himal ng mga tinapay at ng mga isd, at
nagung tatlomp't wal na.


441
Nang may las siete y media, ng dumating ang ibng mga guardia civil, na
galing sa mga caratig na bayan, ang balitang cumacalat ay maliwanag
na't nasasabi ang mga nangyari.
Cagagaling co pa sa tribunal, na kinakitaan cong nangapipiit si
don Filipo at si don Crisstomo,ang sabi ng isng lalaki cay hermana
Put; kinausap co ang is sa mga nagbabantay na cuadrillero. Ang
nangyari'y isinaysy na laht cagab ni Bruno, na anc niyng namaty
sa cpapal. Talasts na po ninyng ipaccasal ni capitang Tiago ang
canyng anc na babae sa binatang castil; sa sakit ng loob ni don
Crisstomo'y nag-acalang manghigant at binant niyng patayn ang
laht ng mga castil, pat ang cura; linusob nil cagab ang cuartel at
ang convento, at sa cagalingang palad, at sa aw ng Dios, ay na sa sa
Phin 454bahay ni capitang Tiago ang cura. Nangacatacas daw ang
marami. Sinunog ng mga guardia civil ang bahay ni don Crisstomo, at
cung hind sana siy nahuli na muna, siy ma'y sinunog din.
Sinunog nil ang canyng bahay?
Nangabibilangg ang laht ng mga alil. Pagmasdan niny't
hanggng dito'y natatanawan pa ang as!anng nagbabalit;
sinasabi ng mga nanggagaling doon ang mga bagay na totoong
cahapishapis.
Minasdn ng laht ang lugar na itinur: isng manips na as ang
marahang napaiimbulog pa sa langt. Nangaglilininglining ang laht sa
nangyaring iyn, na may nahahabag at may sumisisi namn.
Cahabaghabag na binat!ang mariing sinabi ng isng
matandng lalaking asawa ni hermana Put.
Siy ng!ang isinagt sa cany ng canyng asawa;nguni't
alalahanin mong cahapo'y hindi nagpamisa ng patungcl sa cluluwa
ng canyng am, na walng salang siyng lalong nagcacailangan ng
higu't cay sa ib.
Nguni't babae, wal cang caawaaw?...
Aw sa mga excomulgado? Isng casalanan ang maaw sa
mga caaway ng Dios,ang sabi ng mga cura. Natatandaan ba niny?
Siy'y nagllacad sa Campo Santo na parang ya'y isng culungan
lamang ng mga hayop!
Hindi bag nagcacawangis ang culungn ng mga hayop at ang
Campo Santo?ang isinagt ng matandng lalaki;ang
pinagcacibhan lamang ay ang tanging pumapasoc sa Campo Santo'y
yang mga hayop na nauucol sa isng pulutng....


442
Siy ca na nga!ang isinigw sa cany ni hermana Put;
ipagssanggalang mo pa ang taong nakikita nating maliwanag na
maliwanag na pinarurusahan ng Dios. Makikita mo't icw nam'y
huhulihin din. Umalalay ca sa isng bahay na nalulugs!
Hindi na umimic ang lalaki sa gayng pangangatuwiran.
Hal!ang ipinagpatuloy ng matandng babae; pagcatapos na
masuntc niy si par Dmaso'y wal na nga siyng nalalabing gawin
cung di patayn namn si par Salv.
Phin 455Nguni't hindi maicacailng siya'y mabait ng
panahng siya'y musms pa.
Tunay ng, siy'y dating mabait,ang mulng itinutol ng
matandng babae; nguni't siy'y na pa sa Espaa; ang laht ng napa sa
sa Espaa, ang sabi ng mga cura, ay naguiguing mga hereje.
Ohoy!ang isinagt namn ng lalaki na nacasilip ng sucat
niyng icaganti;hindi ba pawang tag Espaa ang laht ng mga
cura, at ang arzobispo, ang papa at ang Virgen? Ab! cung gay'y
pawang mga hereje namn pal? aba!
Nagcapalad si hermana Put, na mmasdang tumatacbo ang isng
alilang babae, na balisng balis at nammutl, at siyng pumutol ng
pagtatalo.
May isng nagbigt sa halamanan ng capit-bahay!ang sabing
humihingal.
Isng nagbigt!ang biglng pinagsabihanan ng laht na
pusps ng agm-gam.
Nangagcruz ang mga babae; sino ma'y walng nacakilos sa
kinlalagyan.
Siy ng po,ang ipinagpatuloy ng alilang babaeng
nangngatal;cucuha sana ac ng patan ... tumanw ac sa halamanan
ng capit-bahay upng maalaman co cung siy'y naroroon ..., ang nakita
co'y isng lalaking ugoy-ugoy; ang boong isip co'y si Teo, ang alilang
siyng lagui ng nagbibigay sa akin ..., lumapit ac upng ... cumuha ng
patan, at ang nakita co'y hindi siy cung hindi ib, isng paty;
tumacb ac, tumacb ac at ...
Tingnn natin siy,ang wic ng matandng lalaki, at sac
tumindig;itur mo sa amin.


443
Huwag cang pumaroon!ang isinigaw sa canya ng canyng asawa at
tinangnn siy sa bar;mapapahamac icw!siy'y nagbigti?
lalong masam sa cany!
Pabayaan mong tingnn co siy, babae;pasa tribunal ca Juan,
at ipagbigay alam mo; bac sacali hindi pa paty.
At siy'y na pa sa halamanan, na sinsundan ng alilang babae, na
nagtatag sa canyng licuran; nangagsisunod din ang mga babae at
gayn din si hermana Put, na pawang nangappuspos ng tacot at ng
nais na macapanood.
Naroon p, guinoo,anng alilang babae na humint at
itinutur ng dalir.
Phin 456Tumigul ang capisanang iyn sa lalong pinacamalay,
at pinabayaang mag-patuloy na mag-is ang matandng lalaki.
Isng catawn ng tao, na nacabitin sa isng sang ng puno ng
santl, ang marahang umugoy sa hihip ng mahinhng amihan.
Pinagmasdn siyng sandal ng matand; nakita niy ang mga paang
nannigas, ang mga bisig, ang may dumng damt, ang ulong
nacalungayngy.
Hindi dapat natin siyng galawn hanggng sa dumatng ang
justicia,ang sinabing malacs;matigs na; malaon nang siy'y
paty.
Unti-unting lumapit ang mga babae.
Iyn ang capit-bahay nating tumtira sa bahay na iyn, na may
dalawng lingg na ngayng dumatng dito; tingnn niny ang pilat
niya sa mukh.
Avemaria!ang sinabi pagdaca ng mga babae.
Ipagdrasal ba natin ang canyng cluluwa?ang itinanng ng
isng dalaga, caracaracang matapos na niyng mapagmasdn at
masiyasat ang paty na iyn.
Halng, hereje!ang ipinangusap sa cany ni hermana Put,
hindi mo ba nalalaman ang sinabi ni par Dmaso? isng pagtucs sa
Dios ang ipagdasl ang isng npacasam; ang nagpapacamatay ay
napapacasamng walng sala, cay ng siy'y hindi inililibing sa
lupng sagrado.
Inaacal co na ngang masam ang cahihinatnan ng taong iyn;
cailn ma'y hindi co nangyaring masiyasat cung an ang canyng
ikinabubuhay.


444
Macaalawang nakita co siyng nakikipag-usap sa sacristan mayor,ang
ipinahiwatig ng isng dalaga.
Marahil ay hindi sa dahilng siy'y magcucumpisal
magpapamisa cay.
Nangagsiparoon ang mga capit-bahay, at macapal na mga tao ang
siyng lumiguid sa bangcy, na nananatili sa pagpapaugy-ugy.
Nangagsiratng, nang may calahating horas na, ang isng alguacil, ang
directorcillo at dalawng cuadrillero; ipinanaog ng mga it ang bangcy
at canilang inilagy sa ibabaw ng isang angarilla.
Nagdadalidali ang tao sa pagcamaty,ang sinabi ng
directorcillong tumatawa, samantalang kinucuha ang plumang
nacasingit sa licd ng canyng tainga!
Phin 457Guinaw ang canyng mga mararay at panghulng
mga tanng, pinapagsaysy ang alilang babae, na pinagpipilitan niyng
hulihin sa sil, na cung minsa'y canyng iniirapan, cung minsa'y
canyng pinagbabalan, at cung minsa'y pinararatangan ng mga
salitng hindi sinasabi, hanggng sa magpasimul ng pag-iyc ang
alilang iyn, dahil sa ang isip niy'y siy ay mapipiit sa bilangguan, at
ang nagung catapus'y sinabi na tuly niyng hindi siy naghhanap
ng patan, cung hindi ..., at canyng sinsacsi si Teo.
Samantala'y minmasdan ang bangcy at ang lubid ng isng tag
bukid, na nacasalact ng malapad at may isng malakng tapal sa liig.
Hind higuit cay sa ibng bahagui ng catawn ang pangingitm ng
mukh ng bangcy; may nakikitang dalawng galos at dalawng
maliliit na pas sa dacong itaas ng tal; mapuput at walng dug ang
mga hilahis ng lubid. Inusisang magalng ng mapagsiyasat na tag
bukid, ang bar at salawal ng bangcy, at canyng nahiwatigang
punng pun ng alabc, at hindi pa nalalaong napunit sa ib't ibng
mga lugar; nguni't ang lalong canyng nino'y ang mga bunga ng
tingly amorseco na nacarikt sa cuello ng bar.
An ang iyng tintingnan?ang itinanng sa cany ng
directorcillo.
Tintingnan co po cung siy'y mangyayaring makilala co,ang
pautl na sinabi, na anyng magpupugy, sa macatuwid bag'y lalong
itinung ang salact.
Nguni't hind mo ba naringig na iyn ang nagngangalang
Lucas? Nacacatulog ca ba?


445
Nangagtawanan ang laht. Nagsalit ng ilng pautl-utl na sabi ang tag
bukid na npahiy, at yumaong nacatung at mahin ang lacad.
Oy! san cay paparoon?ang isinigw sa cany ng
matandng lalaki;hindi riyn ang daan ng paglabs; diyn ang
patung sa bahay ng paty!
Nacacatulog pa ang lalaki!anng directorcillo ng palibc,
kinacailangang busan siy ng tubig sa ibabaw.
Muling nangagtawanan ang mga naroroon.
Iniwan ng tag bukid ang lugar na iyng kinahiyan niy, at
napatungo sa simbahan. Itinanng ang sacristn mayor pagdatng sa
sacrista.
Natutulog pa!ang sa cany'y canilng isinagt ng magaspang
na any;hind mo ba nalalamang nilooban cagab ang convento?
Phin 458Hhintayin cong siy'y maguising.
Minasdn siy ng mga sacristn niyng anyng magaspng na
talagng asal na ng mga taong bihasang sil'y alimurahin.
Natutulog ang bulg ang isng mata sa isng mahabang silla, na na
sa isng suloc na hindi inabot ng liwanag. Nacalagy ang salamn sa
mat sa ibabaw ng noo, sa guitn ng mahahabang naglawit na buhc,
walng nacattakip sa payt at nangangalirang na dibdib, na tumataas at
bumbab sa canyng paghing.
Naup sa malapit ang tag bukid, at handng maghintay ng boong
catiyagaan, nguni't may nahulog sa canyng cuarta, hinanap niy sa
pamamag-itan at tulong ng isang candil, sa ilalim ng silln ng
sacristn mayor. Nmasid din ng tag bukid na may mga bunga rin ng
tingly (amorseco) ang salawl at ang mga manggs ng bar ng
natutulog, na sa cawacasa'y nguising, kinust ang tanging matng
canyng nagagamit, at may galit na pinagwican ang taong iyn.
Ibig co p sanang magpamisa ng isa, guinoo!ang sabi, na
ang any'y humhinging tawad.
Natapos na ang laht ng mga misa,ang sinabi ng bulag ang
isng mat, ng magcagayon, na pinatimys ng caunt ang canyng tinig;
bucas, cung ibig mo ... sa mga cluluwa sa Purgatorio ba?
Hindi p,ang sagt ng tag bukid, at sac ibinigay ang piso sa
sacristn.
At tinitigan ang canyng iisaisang mat, at idinagdg:


446
Patungcl p sa isng taong hindi malalao't mammatay.
At linisan ang sacrista.
Mahuhuli co sana siy cagab!ang sinabing nagbbuntong
hininga, samantalang inaalis ang tapal at iniuunat ang catawn, upng
manag-uli ang pagmumukh at taas ni Elas.


Phin 459
LVII.
VAE VICTIS!
[261]

Napahamac ang aking tuw.
Nagpaparoo't parito ang mga guardia civil, na nacallaguim ang
any sa harap ng tribunal, at pinagbabalan ng culata ang canilang baril
ang pangahs na mga musms, na tumtiyad nangagpapasanan upang
canilang mtanawan cung an cay ang nangaroroon sa dacong loob ng
rejas.
Hind na npapanood sa salas yang masayng any ng panahng
pinag-tatalunan ang palatuntunan ng fiesta; ngay'y malungct at hindi
nacapagbbigay panatag. Ang mga naroroong mga guardia civil at mga
cuadrillero'y bahagy ng nagsasalitan, at sacali't magsalitan ng ila'y
sa tinig na marahan. Nangagsisisulat sa papel, sa ibabaw ng mesa, ang
directorcillo, dalawang escribiente at ilng mga sundalo; nagpaparoo't
parito ang alfrez sa magcabicabilang panig, at canyng manacnacng
tintingnan ng anyng mabalasic ang pintuan; na an pa't hind hihiguit
sa canyng pagmamalaki si Temistocles sa mga Lar sa Olimpo,
pagcatapos ng pagbabaca sa Salamina. Naghihicab sa isng suloc si
doa Consolacin, na an pa't ipinakikita ang canyng maitim na loob
ng bibig at mga ngiping pakilwagkilwag; ang paningin niya'y tumititig
ng malamig at nacapanganganib sa nappuspos ng mga nacapintng
cahalayhalay na mga larawang na sa sa pintuan ng bilangguan.
Naipakiusap ng babaeng it sa canyng asawa, na lumambt ang loob
sa canyng pagtatagumpy, na ipaubaya sa canyng mapanood ang
mga pagtanng na ggawin, at marahil ay ang mga pagpapahirap na


447
kinauugaliang gamitin. Naaamoy ng halimaw ang bangcy, canyng inaasam-
asm na, at canyng ikinayyamot ang calaunan ng pagpapahirap.
Laguim na toto ang gobernadorcillo; ang canyng silln, yang
dakilang Phin 460sillng nacalagy sa ilalim ng larawan ng mahl na
har, walng gumagamit, at wari'y natutungcol sa ibng tao.
Dumatng ang curang nammutla't cunt ang no, ng malapit ng
tumugtg ang las nueve.
Hindi p namn nagpahinty cayng toto!ang sinabi sa
cany ng alfrez.
Ibig co pang huwag ng makiharp,ang isinagt ni par Salv
ng mahinang pananalit, na hindi na pinansn ang anyng masaclp na
sabi ng alfrez;acy totoong malaguimin.
Sa pagc't sino ma'y walng naparirito upng huwg bayang
walng nangangasiw, inaacal cong ang inyng pakikialam ay ...
Nalalaman na p ninyng aalis sil ngayng hapon.
Ang binatang si Ibarra at ang teniente mayor?...
Itinuro ng alfrez ang bilangguan.
Wal ang nriyan,any;namaty si Bruno caninang hating
gab, nguni't nacatitic na ang canyng mga saysy.
Bumati ang cura cay doa Consolacin, na ang isinagt ay isng
hicb at isng aah! at naup sa sillng na sa ilalim ng larawan ng
mahl na har.
Macapagpapasimul na tayo!ang mulng sinabi.
Cunin niny ang dalawng nangasasapangw!ang ipinag-utos
ng alfrez, na pinagpilitang ang tinig niy'y mag-anyng
cagulgulatang, at humarp sa cura at idinugtng na nagbago ng tinig:
Nangassuot sa pangw na may patlng na dalawng butas!
Ipaliliwanag namin sa mga hind nacacaalam cung an ang
cagamitng it sa pagpapahirap, na ang pangw ay is sa mga lalong
walng cabuluhn. Humigut cumulang sa isng dangcl ang lalay ng
mga butas na pinagsusuutan ng mga paa ng mga pinipiit; cung
patlangan ng dalawng butas, may cahirapan ng caunt lamang ang
calagayan ng napipiit, na an pa't nagdramdam na tanging bagabag sa
mga bucong-bucong at nacabucac ang dalawng paa, na nagcaca-lay
ng may mahiguit na isng vara: hindi ng nacammatay agad-agd,
ayon sa mapagcucurong magaang ng sino man.


448
Phin 461Ang tagatanod bilangguang may casunod na apat na sundalo'y
inalis ang talasoc at binucsn ang pint. Nangagsilabs ang isng amoy
na labis ng bah at isng hanging malapot at malamig sa macapl na
dilim na iyn, casaby ng pagcringig ng ilng himutc at pagtangis.
Nagsindi ng fsforo ang isng sundalo, datapuwa't namaty ang ningas
sa hanging iyng npacabigat at bulc na bulc, caya't nangapilitang
hintayn nilng macapagbagong hangin.
Sa malamlm na liwanag ng isng ilaw ay canilng naaninagnagan
ang ilng may mga mukhng tao: mga taong nacayacap sa canilng
mga tuhod at sa pag-itan ng dalawng tuhod nilng it'y ikincubl ang
canilng ulo, mga nacatab, nangacatindg, nangacaharp sa pader, at
ib pa. Nringig ang isng pucpc at pagcalairit, na caacbay ng mga
tungayaw; binbucsan ang pangw.
Nacayucd si doa Consolacin, nacaunat ang mga casucasuan ng
liig, luw ang mga mat at nacatitig sa nacasiwang na pint.
Lumabs ang isng anyng nacapag-aalap-ap na naguiguitn sa
dalawng sundalo; ya'y si Trsilo na capatd ni Bruno. May mga
esposas ang mga camy; ipinammasid ng canyng mga wasc
wasc na mga damt ang canyng batibot na mga casucasuan. Tinitigan
niyng walng pacundangan ang asawa ng alfrez.
Sa licuran ni Trsilo'y sumipt ang isng anyng cahabaghabg,
na tumtaghoy at umiiyac na anaki'y musms; pily cung lumacad at
may dungis na dug ang salawl.
Iy'y isng mapangday,ang inihiwatig ng alfrez sa cura;
nagbantng tumacas, nguni't nasugatan siy sa hit. Ang dalawng it
ang tanging mga buhy sa canil.
An ang pangalan mo?ang itinanng ng alfrez cay Trsilo.
Trsilo Alasigan.
An ang ipinangac sa iny ni don Crisstomo upng looban
niny ang cuartel?
Cailn ma'y hindi nakikipag-usap sa amin si don Crisstomo.
Huwg mong itanggu! Cay binant ninyng cam ay subukin.
Nagcacamali p cay; pinaty p niny sa capapal ang aming
am, siPhin 462y'y ipinanghihiganti namin, at wal ng ib. Hanapin
p niny ang inyng dalawng casama.
Nagttaca ang alfrez na tiningnn ang sargento.


449
Nangaroon sil sa bangin, doon sil itinapon namin cahapon, doon sil
mabbuloc. Ngay'y patayin na niny ac, wala na cayng malalamang
an pa man.
Tumahimic at nangguilals ang laht.
Sabihin mo sa amin cung sino sino ang iyng mga ibng
cainalm,ang ibinant ng alfrez na iniwawasiwas ang isng yantc.
Sumungaw sa mga lab ng may sala ang isng ngiti ng
pagpapawalng halag.
Nakipag-usap ng sandali sa cura ang alfrez, na marahan ang
canilng salitaan; at sac humarp sa mga sundalo.
Ihatid niny siy sa kinalalagyan ng mga bangcy!ang
iniutos.
Sa isng suloc ng patio, sa ibabaw ng isng carretng lum, ay
nacabuntn ang limng bangcy, na halos nattacpan ng capirasong
gulant na bang na pun ng carumaldumal na mga dum. Nagpaparoo't
parito sa magcabicabilang dulo ang isng sundalo, na may't may'y
lumlur.
Nakikilala mo ba sila?ang tanng ng alfrez na itinatas ang
banig.
Hindi sumagt si Trsilo; nakita niy ang bangcy ng asawa ng
ull na babae na casama ng mga iba; ang bangcy ng canyng capatd
na tadtd ng sugat ang catawn, sa csasacsac ng bayoneta, at ang cay
Lucas na may lubid pa sa liig. Lumungct ang canyng paningin at tila
mandn nagpumigls sa canyng dibdib ang isng buntng hining.
Nakikilala mo sil?ang mulng sa cany'y itinanng nil.
Nanatili sa pagca pip si Trsilo.
Isng haguint ang siyng umalingawngw sa hangin at pumal
ang yantc sa canyng licd. Nanging, nangurong ang canyng mga
casucasuan. Inulit-ulit ang pagpal ng yantc, nguni't nanatili si Trsilo
sa pagwawalng bahal.
Hagupitn siy ng pal hanggng sa pisanan magsalit!ang
sigw ng alfrez na nagngingitngit.
Phin 463Magsabi ca na!ang sinabi sa cany ng
directorcillo;sa papaano ma'y ppatayin ca rin lamang.


450
Mulng inihatid siy sa salas na kinalalagyan ng isng napipiit, na
tumatawag sa mga santo, nangangaligkig ang mga ngipin at ang mga
paa'y cusang nahuhubog.
Nakikilala mo ba iyn?ang tanng ni par Salvi.
Ngayn co lamang siy nakita!ang sagt ni Trsilo, na
minmasdan ang is ng may halong habg.
Binigyn siy ng isng suntc at isng sicad ng alfrez.
Inyng igapos siy sa bangc!
Hindi na inals sa cany ang mga esposas na naddumhan ng
dug, at siy'y itinali sa isng bangcng cahoy. Lumingap ang
caawaaw sa canyng paliguid, na anaki'y may hinahanap siyng an
man, at ng canyng nakita si doa Consolacin, siy'y humalakhc ng
patuy. Sa pagtatac ng mga nanonood ay sinundn nil ang tintingnan
ng nagagapos, at ang canilng nakita'y ang guinoong babae, na
nangangatlab ng caunt.
Hindi pa ac nacacakita ng ganyng capangt na babae!ang
biglang sinabi ng malacs ni Trsilo, sa guitn ng hind pag-imc nino
man;ibig co pang humig sa ibabaw ng isng bangc, na gaya ng
calagayan co ngayn, cay sa humig ac sa siping niy na gaya ng
alfrez.
Namutl ang Musa.
Papatayin p niny ac sa pal, guinoong alfrez,ang
ipinagpatloy;ngayng gabi ipanghhiganti aco ng inyng asawa
pagyacap niy sa iny.
Lagyn niny ng pang-al ang bibig!ang sigw ng alfrez na
nahhibang at nangngatal sa galit.
Tila mandin walng ibng hinhangag si Trsilo cung di ang siy'y
magcapang-al, sa pagca't pagcatapos na siy'y malagyan ng pang-al na
iyn, nagsaysy ang canyng mga mat ng isng kislp ng catuwan.
Sa isng hudyt ng alfrez, pinasimulan ng isng guardiang may
hawac na isng yantc, ang canyng cahapishapis na catungculan,
Nangurong ang boong catawn ni Trsilo; isng ungol na sacl at
mahab ang siyng nringig, bag Phin 464man napapasalan ang
canyng bibig ng damit; tumung: nappigt ang canyng damt ng
dug.
Tumindig ng boong hirap si par Salvi, na nammutl't sir ang
paningn, humudyt ng camy, at linisan ang salas na nangngalog ang


451
mga tuhod. Nakita niy sa daan ang isng dalagang nacasandl sa pader,
matuwd ang catawn, hindi cumikilos, nakkinig na lubs, tintingnan
ang lang-lang, nacaunat ang mga nangngayumcom na mga camy sa
lumang muog. Binibilang manding hindi humhinga ang mga hamps
na macalabg, walng taguintng at yang cahambl-hambl na daing.
Siy ang capatd na babae ni Trsilo.
Samantala'y ipinagpapatuloy sa salas ang cagagawang iyn; ang
culang palad, sa hindi na macayang bathing hirap, ay napipi at hininty
na mangapagl ang canyng mga verdugo. Sa cawacasa'y inilawt ang
mga bisig ng sundalong humihingal; ang alfrez, na nammutl sa galit
at sa pangguiguilals, humudyt ng is upang calagun ang
pinahihirapan.
Nang magcgayo'y nagtindg si doa Consolacin at bumulng ng
iln sa canyng asawa. Tumang it, sa pagpapakilalang canyng
naunaw.
Dalhn siy sa bal-on!any.
Natatalastas ng mga filipino cung an ang cahulugn ng salitng
it; isinasatagalog nil sa sabing timbain. Hindi namin maalaman cung
sino cay ang nacaisip ng ganitng gaw. Ang Catotohanang umaahon
sa isng bal-on, marahil ay isng pagbibigy cahulugng
npacamatindng libc.
Sa guitn ng patio ng tribunal ay naroroon ang caayaayang pader
na na caliliguid sa isng bal-on; ang pader na ya'y batng buhy na
magaspng ang pagcacgaw. Isng casangcapang tulad sa pinggng
cawayan (timbalete) ang siyng doo'y gamit sa pagcuha ng tubig na
malapot, marum at mabah. Mga papantingin, mga dumi at ib pang
masasamng tubig ang doo'y natitipon, sa pagc't ang bal-ong ya'y
tulad naman sa bilangguan; doon inihuhulog ang lahat ng
pinawawalang halag ipinalalagay na wala nang cabuluhn;
casangcapang doo'y mahulog, magpacabutibuti, wala ng halag. Gayn
ma'y hindi tinatabunan cailn man: manacnacang pinahihirapan ang
mga bilanggng hucayi't palaliman ang bal-ong iyn, hindi dahil sa
balac na muha ng capakinabangn sa Phin 465parusang iyn, cung d
dahil sa mga cahirapang nangyayari sa gawng iyn: ang bilanggng
doo'y lumusong ay nacacacuha ng lagnt na ang caraniwa'y
ikinammatay.
Pinanonood ni Trsilo, na nacatitig, ang mga paghahand ng mga
sundalo; siy'y nammutl ng mainam at nangngatal ang canyng mga
lab bumbulong ng isng dalangin. War'y nawal ang pagmamataas
niy sa canyng di maulatang hirap, cung hindi ma'y hindi na totoong


452
masimbuy. Macailang inilungayngy ang nacalindg na liig, tumitig sa lup,
sang-ayong magdalit.
Dinal siy nil sa pader na nacaliliguid sa bal-on, na sinsundan
ni doa Consolacing nacangit. Isng sulyp, na may tagly na
panaghil, ang itinapon ng sawng palad, sa nagcacapatong-patong na
mga bangcy, at isng buntng hining ang tumacas sa canyng dibdib.
Magsabi ca na!ang mulng sinabi sa cany ng
directorcillo,sa papaano ma'y bibitayin ca; mamaty ca man lamang
na hindi totoong naghirap ng malak.
Aalis ca rito upng mamaty,ang sinabi sa cany ng isng
cuadrillero.
Inalisn nil siy ng pang-al, at ibinitin siyng ang tali ay sa mga
paa. Dapat siyng ihugos ng patiwaric at manatiling malan lan sa
ilalim ng tubig, catulad ng guingaw sa timb, na ang caibhn lamang
ay lalong pinalalaon ang tao.
Umalis ang alfrez upng humanap ng rels at ng bilangin ang
mga minuto.
Samantala'y nacabitin si Trsilo, ipinapawid ng hangin ang
canyng mahabang buhc, nacapikit ng caunt.
Cung cay'y mga cristiano, cung may pus cay,ang
ipinamanhic ng paans,ihugos niny ac ng matulin, ihugos niny
sa isng paraang sumalpc ang aking ulo sa bat at ng ac'y mamaty
na. Gagantihin cay ng Dios sa magandng gawng ito ... marahil sa
ibng araw ay mangyari sa iny ang kinhnatnan co.
Nagbalc ang alfrez at pinanguluhan ang paghuhugos na tangan
ang rels.
Marahan, marahan!ang sigw ni doa Consolacing
sinusundan ng mat ang cahabaghabg;mag-ingat cay!
Phin 466Marahang bumbab ang timbalete; humihilahis si
Trsilo sa mga batng nangacaumbc at sa mga mababahong damng
sumisibol sa mga guiswc. Pagca tapos ay hindi na cumilos ang
timbalete; binibilang ng alfrez ang mga segundo.
Itas!ang matinding utos, ng macaraan na ang calahating
minuto.
Ang ingay na mataguintng at nagcacasaliwsaliw ng mga patac ng
tubig na nahuhulog sa ibabaw ng tubig ang siyng nagbalit ng
pagbabalc ng may sala sa caliwanagan. Ngayn, palibhasa'y lalong


453
mabig-at ang pabat, siy'y nanhc ng mabilis. Nangllaglag ng malaking ingay
ang mga batng natitingcab sa mga tab ng baln.
Nattacpan ang canyng noo't ang canyng buhc ng
carumaldumal na pusal, puspos ng mga sugat at mga galos ang
canyng mukh, ang catawa'y bas at tumutul, ng siy'y sumipt sa
mga mat ng caramihang hindi umimic; pinapangngaligkig siy sa
guinw ng hangin.
Ibig mo bang magsaysy?ang sa cany'y canilng itinanng.
Huwg mong pabayaan ang capatid cong babae!ang
ibinulng ng caawaaw, na tinititigan ng pagsam ang isng
cuadrillero.
Mulng cumalairit ang pinggng cawayan, at mulng nawal ang
pinahihirapan. Nahihiwatigan ni doa Consolacing hind gumgalaw
ang tubig. Bumilang ng isng minuto ang alfrez.
Nang mulng ipanhic si Trsilo'y nacawing at nangingitim ang
mukh. Tinitigan niy ang mga naroroon at nanatiling nacadilat ang
mga matng nanga mmula sa dug.
Magsasabi ca ba?ang mulng itinanng ng alfrez na ang
tinig ay nangllupaypay.
Umilng si Trsilo, at muli na namang inihugos siy. Untiunting
nassarhan ang mga pilic-mat niy, ang balingtato ng canyng mga
mat'y nananatili sa pagtitig sa langit na pinapawiran ng mapuputng
alapaap; ibinabal ang liig upng macapanatili sa panonood ng liwanag
ng araw, nguni't pagdaca'y napilitang lumubog sa tubig, at tinacpn ng
carumaldumal na tabing na iyn ang canyng minmasdang daigdg.
Phin 467Nagdaan ang isng minuto; namasid ng tumtinging
Musa ang malalaking bulubc ng tubig na napaiibabaw.
Nauuhaw!ang sabing tumatawa.
At mulng tumining ang tubig.
Isng minuto't calahati ang itinagl ngayn, bago humudyt ang
alfrez.
Hindi na nacawingi ang mukh ni Trsilo; nasisilip sa nacasiwang
na pangisp ang puti ng mat, lumlabas sa bibig ang tubig na pusaling
may cahalong cumacayat na dug; humihihip ang hanging malamg,
nguni't hindi na nangangngaligkig ang canyng catawn.


454
Nangagtinginan ang laht na walng imc, nangamumutl at pawang nanga
alagum. Humudyat ang alfrez upng alisin sa pagcabitin si Trsilo at
lumayng naglilininglining; macailang idiniit ni doa Consolacin sa
nacalils na mga paa ng bangcy ang baga ng canyng tabac, nguni't
hindi cumatl ang catawn at namaty ang apy.
Nag-ins siy sa sarili!ang ibinulng ng isng cuadrillero;
masdn niny't binaligtd ang canyng dil, na anaki pinacs niyng
lunukn.
Pinagmmasdang nangngatal at nagppawis niyng isng
bilangg ang mga guinagawng iyn; lumilingap na ang camukh'y
ull sa laht ng panig.
Ipinag-utos ng alfrez sa directorcillong tanungn ang bilanggng
iyn.
Guinoo, guinoo!ang hibic;akin pong sasabihin ang lahat
ninyng maibigang sabihin co!
Cung gayo'y mabuti! tingnn natin; an ang pangalan mo?
Andng, p!
Bernardo ... Leonardo ... Ricardo ... Eduardo ... Gerardo ...
an?
Andng, p!ang inulit ng culng culng ang isip.
Ilagy ninyng Bernardo an man,ang inihatol ng alfrez.
Apellido?
Tiningnn siy ng taong iyng nagugulat.
An ang pangalan mong dagdg sa ngalang Andng?
Ah, guinoo! Andng Culng-culng po!
Hindi napiguil ang tawa ng nangakikinig; pat ang alfrez ay
tumiguil ng pagpaparoo't parito.
Phin 468An ang hanap-buhay mo?
Mnunub p ng niyg, at alila p ng aking biyanng babae.
Sino ang nag-utos sa inyng looban niny ang cuartel?
Wal p!


455
Anng wal? Huwg cang magsinungaling at titimban ca! sino ang
nag-utos sa iny? Sabihin mo ang catotohanan!
Ang catotohanan p!
Sino?
Sino p!
Itinatanong co sa iy cung sino ang nag-utos sa inyng cay'y
mangag-als.
Alin p bang als?
Iyn, cung cay ca doroon cagab sa patio ng cuartel.
Ah, guinoo!ang biglng sinabi ni Andng na nagddalang
cahihiyan.
Sino nga ang may casalanan ng bagay na iyn?
Ang akin pong biyanng babae!
Tawanan at pangguiguilals ang sumund sa mga salitng it.
Humint ng paglacad ang alfrez at tiningnn ng mga matng hindi
galt ang caawaaw, na sa pagcaisip na magaling ang kinalabasan ng
canyng mga sinabi, nagpatuloy ng pananalitng masay ang any.
Siy ng p; hindi p ac pinacacain ng aking biyanng babae
cung di iyng mga bulc at wal ng cabuluhn; cagab, ng ac'y umuwi
rito'y sumakt ang aking tiyn, nakita cong na sa malapit ang patio ng
cuartel, at aking sinabi sa sarili;Ngay'y gab, hindi ca makikita nino
man.Pumasoc ac ... at ng tumitindig na ac'y umalingawngw ang
maraming putucan: itinatali co p ang aking salawal....
Isang hamps ng yantc ang pumutol ng canyng pananalit.
Sa bilangguan!ang iniutos ng alfrez;ihatd siy ngayng
hapon sa cabecera!


Phin 469
LVIII.


456
ANG SINUMPA.
Hind nalao't cumalat sa bayan ang balitng ilalacad ang mga
bilangg; nacalagum muna ang pagcaringig ng gayng balit, at sac
sumund ang mga iyacan at panambitanan.
Nangagtatacbuhang war'y mga ull ang mga casambahy ng mga
bilangg; nangagssiparoon sa convento, mul sa convento'y napapasa
cuartel at mul sa cuartel ay napasasa tribunal, at sa pagc't hindi sil
macsumpong ng aliw saan man, canilng pinpun ang alang-alang ng
mga sigw at panambitan. Nagculng ang cura sa pagc't may sakt,
dinagdagn ng alfrez ang dami ng mga sundalong na bbantay sa
cany, at sinasalubong ng culata ng mga sundalong iyn ang mga
babaeng nangagmamacaam; ang gobernadorcillo, taong walng
cabuluhn, anaki'y lalo pang haling at walng cabuluhn mandn cay sa
dati. Sa tapt ng bilanggua'y nangagtatacbuhang pacabicabil ang mga
babaeng may lacs pa; ang mga wal na nam'y nangagsisiup sa lup't
tinatawag ang mga pangalan ng mga taong canilng iniirog.
Maningas ang araw, nguni't sino man sa mga cahabaghabag na
iy'y hindi nacaiisip umuw. Si Doray, ang masay't lumiligayang
asawa ni don Filipo'y nagpapacabicabilang pusps ng capighatan, kilic
ang canyng musms na anc na lalaki: cpuw sil umiiyac.
Umuw na p cay,ang sa cany'y sinasabi; malalagnat ang
inyng anc.
Bakit pa mabubuhay cung wal rin lamang isng amng sa
cany'y magtutur?ang isinasagt ng nalulunos na babae.
Wal pong casalanan ang inyng asawa; marahil siy'y
macabalc din!
Siy ng, cung paty na cami!
Tumatangis si capitana Tinay, at tinatawag ang canyng anc na si
Antonio; tintingnan ng matapang na si capitana Mara ang maliit na
rejas, sa Phin 470pagc't sa dacong loob niy'y naroroon ang
canyng dalawng cambl, na siyng tanging mga anc niy.
Naroroon ang biyann ng mnunub ng niyg; hindi siy
tumatangis: nagpaparoo't parito, na cumcumpas na lilis ang mga
manggs at pinagsasabihan ng malacs ang nangroroon:
May nakita na ba cayng cawangis nit? Hulihin ang aking si
Andng, paputucan siy, isuot sa pangw at ilalacad sa cabecera, dahil
lamang sa ... dahil lamang sa may bagong salawal? Humhing ang


457
ganitng gawa ng ucol na gant! Napacalabis namn ang mga guardia civil!
Isinusump cong pagca nakita co uling sino man sa canil'y
humahanap ng cublng lugar sa aking hlamanan, gaya ng madals na
totoong guingawa nil, aalsn co sil ng ipinamamayan, aalsn co sil
ng ipinamamayan! cung hindi ac namn ang canilng alsn!!!
Nguni't iilan tao ang pumpansin sa maca Mahomang biyann.
Si don Crisstomo ang may casalanan ng laht ng it,ang
buntng hininga ng isng babae.
Naroroon di't nagpapacabicabila, na cahal ng marami, ang
maestro sa escuelahan; hindi na pinapagccuscos ang mga palad ng
camy ni or Juan; hindi na dinadaladala niy ang canyng plomada at
ang canyng metro: itm ang pananamit ng lalaki, sa pagc't nacringig
siy ng masasamng balit, at palibhasa'y nananatili siy sa canyng
asal na ipalagy ang drating na panahng parang nangyari na,
ipinagllucs na niy ang pagcamaty ni Ibarra.
Tumiguil, pagca las dos ng hapon, sa tapt ng tribunal, ang isng
carretng walng an mang pandng, na hinihila ng dalawng vacang
capn.
Liniguid ng caramihan ang carretn, na ibig nilng alsn sa
pagcasingcaw at ipagwasacan.
Huwg cayng gumaw ng gayn,ani capitana Mara;ibig ba
ninyng sil'y maglacd?
It ang pumiguil sa mga casambahy ng mga bilangg. Lumabs
ang dalawampng sundalo at canilng liniguid ang sasakyn. Lumabs
ang mga bilangg.
Phin 471Ang unauna'y si don Filipo, na gaps; bumating
nacangit sa canyng asawa; tumangis ng masaclp si Doray at
nahirapan ang dalawng guardia upng humadlng sa cany at ng
huwg mayacap ang canyng asawa. Sumipt na umiiyac na parang
musms si Antoniong anc ni capitana Tinay, bagay na siyang lalong
nacragdag ng mga pagsigw ng canyng familia. Humagulhl si
Andng pagcakita sa canyng biyanng babae, na siyng may
cagagawn ng canyng pagcapahamac. Baliti rin si Albinong
nagseminarista, at gayn din ang dalawng cambl na anc ni capitana
Maria. Masasam ang loob at hindi umiimic ang tatlng binatng it.
Ang hulng lumabs ay si Ibarra, na walng tal, nguni't napapag-itanan
ng naghhatid na dalawng guardia civil. Nammutl ang binat;
humanap siy ng isng mukhng catoto.


458
Iyn ang may casalanan!ang ipinagsigawan ng maraming tinig;
iyn ang may casalanan ay siyng walng tal!
Walang an mang guinagaw ang aking manugang ay siyang
naca-"esposas"!
Liningn ni Ibarra ang mga guardia:
Gapusin niny ac, nguni't gapusin ninyng mabuti ac, abo't
sico!ang canyng sinabi.
Walang tinatanggp camng utos na ganyn ang aming gawn!
Gapusin niny ac!
Sumunod ang mga sundalo.
Sumipt ang alfrez na nangangabayo, at batbt ng mga sandata
pat ng mga ngipin; may sumsunod sa canyng samp labinglimng
sundalo pa.
Bawa't isng bilangg'y may canicanyng casambahay na
nanghihinaing upng cahabagan, na dahil sa cany'y tumatangis at
nagpapalayaw ng lalong matitimyas na tagur. Si Ibarra lamang ang
tanging doo'y wal sino man; nangagsials doon pat si or Juan at ang
maestro sa escuelahan.
An p ba ang guinaw sa iny ng aking asawa't ng aking
anc?ang sa cany'y sinasabi ni Doray na tumatangis; tingnn p
niny ang caawaaw cong anc! inalsan niny siy ng am!
Ang pighat ng mga casambahay ay nagung galit sa binat, na
pinagbibintangang siyng may cagagawn ng caguluhan. Ipinag utos ng
alfrez ang pagya-o.
Phin 472Icw ay isng duwg!ang sigw ng biyann ni
Andng. Samantalang nakikihamok ang mga ib dahil sa iy, icaw
nama'y tumatag, duwg!
Sumpan ca naw!ang sabi sa cany ng isng matandng
lalaki na sa cany'y sumsunod;pusng ang guintng tinipon ng
iyng magugulang at ng sirin ang aming capayapan! Pusng!,
pusng!
Bitayin ca naw, hereje!ang sigw sa cany ng isng camag-
anac na babae ni Albino, at sa hindi na macapiguil ay nuha ng isng
bat at sa cany'y ipinucl.


459
Sinundn ang ulirng iyn, at sa ibabaw ng sawng palad na binat'y
umuln ang alabc at mga bat.
Tiniis ni Ibarra ng walng imc, walng poot at walng dang ang
tapt na panghihingant ng gayng caraming mga psng
nangasugatan. Yan ang paalam, ang adios na sa cany'y dulot ng
canyng bayang kinlalagyan ng laht ng canyng mga sinsinta.
Tumung, marahil canyng dinidilidili ang isng taong pinal sa mga
lansangan sa Maynil, ang isng matandng babaeng nahandusay na
paty pagcakita sa ulo ng canyng anc na lalaki; marahil dumaraan sa
canyng mga mat ang nangyari sa buhay ni Elas.
Minagaling ng alfrez na palayuin ang caramihang tao, nguni't
hindi humint ang pangbabat at ang mga paglait. Is lamang in ang
hindi ipinanghhiganti sa cany ang canyng mga pighat: it'y si
capitana Mara. Hindi cumikilos, nacahibic ang mga lab, pun ang
mga mat ng mga luhng umaagos na walng ingay, canyng
pinanonood ang pagpanaw ng canyng dalawng anc na lalaki; sa
panonood sa canyng hind pagkilos at sa canyng pipng dalamhat,
nawwal ang pagcatalinhag ni Niobe.
Malay na ang pulutng.
Sa mga taong nacasungaw sa bihibihirang bintanng nacabucs,
ang lalong nagpakita ng habag sa binat'y yang mga hindi nababahal
at walng adhic cung di manood lamang. Nangagtag ang canyng
mga caibigan, pat si capitang Basilio'y nagbawal sa canyng anc na si
Sinang, na huwg umiyc.
Nakita ni Ibarra ang umaaso pang bahay niyng natupoc, ang
bahay ng Phin 473canyng mga magugulang, ang bahay na sa
cany'y pinanganacn, ang kinabubuhayan ng lalong matatams na
alaala ng canyng camusmusn at ng canyng cabinatan; ang mga
luhng malaong canyng pinipiguilpiguil ay bumalong sa canyng mga
mat, lumungayngay at tumangis, na hindi magcaroon ng alw na
mailihim ang canyng pag-iyac, palibhasa'y nacagapos, macapucaw
man lamang ang canyng pighat ng habag sa cangino man. Ngay'y
wal siyng bayan, bahay, casintahan, mga catoto, at mahihintay na
maligayang panahng drating.
Mul sa isng matas na lugar ay pinanonood ang malungct na
pulutng na iyn ng isng tao. Siy'y isng matandng lalaki,
nammutl, payat na payt ang mukh, nacabalot sa isng cumot na
lana, at nannungcod ng boong pagl. Siy ang matandng filsofo
Tasio, na nang mabalitan ang nangyari ay nagbantng iwan ang
canyng hihign at dumal, nguni't hindi itinulot ng canyng lacs na
macarating siy hanggng sa tribunal. Sinundn ng mat ng matand


460
ang carretn hanggng sa it'y nawal sa malay: nanatiling sumandal sa pag-
iisip-isip na nacatung, nagtindig pagcatapos at nag inat ng boong
hirap na tinungo ang canyng bahay, na nagppahinga maya't may.
Nasumpungan siyng paty, kinabucasan, ng mga nag-aalag ng
mga hayop, sa paanan ng pagpasoc sa canyng tahanang nag-isa.


Phin 474
LIX.
ANG KINAGUISNANG BAYAN AT ANG MGA PAG-
AARI.
Lihim na ibinalit ng telgrafo ang nangyaring iyn sa Maynil at
ng macaraan ang tatlomp't anim na horas ay nangagsasaysay na ng
bagay na iyn ng malakng talinghag at hindi cacauntng mga
pagbabal, ang mga pamahayagan, na dinagdagn, pinagbuti at
binawasan ng fiscal. Samantala'y mga balitng tanging mul sa mga
convento ang nangaunang tumacbng salinsalin sa mga bibg, sa lihim,
na nagbbigay ng malakng tacot sa bawa't macaalam. Ang nangyaring
iyng sa libolibong pagcacabalit'y nagcaiba ng lubh, pinaniniwalan
ng humiguit cumulang na cadalian, alinsunod sa cung nagpapapuri
nacassalansang sa mga hidwng hlig at any ng caisipn ng bawa't
is.
Bag man hindi nasisir ang catahimican ng bayan, sa paimbabw
man lamang, nguni't naliligalig ang capayapaan ng bahay, tulad sa
nangyayari sa isang law: bag man nakikitang patag at walng an
mang alon ang dacong ibabaw, nguni't sa ilalim ay gumgamw,
nangagtatacbuhan at nangaghhabulan ang mga piping isd.
Nangagpasimulng nangagpainog-inog, wangis sa mga par-par, ang
mga cruz, mga condecoracin, mga galn, mga catungculan, mga
carangalan, capangyarihan, calakhn, matataas na camahalan at ib pa,
sa isng impapawid na guintng salap sa mga mat ng isng bahagui
ng mga mmamayan. Sa isng bahagui namn ng mga mmamayang
iy'y napailanglng sa abt ng paningin ang isng alapaap na madilm,


461
at nangingibabaw sa culay ab-abng pinacapang-ilalim, ang maiitim na parang
anino ng mga rejas, mga tanical, at pati ng calaguimlaguim na
bibitayn. War'y nriringig sa hangin ang mga tanng, ang mga bat,
ang mga sigw na pinpacnit ng mga pahirap; nagagamagam ang
Marianas at ang Bagumbayang cpuw nangababalot ng isng parang
maduming pigt ng dugng culubng: na sa culab ang mga
mangingisd at ang mga isd. Ang nangyaring iy'y inilladlad ni
Capalaran sa gunigun ng mga tag Maynilng tulad sa mga tanging
paypy na galing sa China: napipintahan ng itim ang isng mukh; ang
is nam'y pusps ng dorado, matitingcd na mga culay, mga ibon at
mga bulaclac.
Phin 475Naghahar sa mga convento ang malakng ligalig.
Isinsingcaw ang mga carruaje, nangagddalawan ang mga provincial,
may lihim na mga pulong. Nangagsisiharap sil sa mga palacio upng
canilng ihandg ang canilng tulong sa Gobierno na na sa
calakilakihang panganib. Muling napagsalitaanan ang mga cometa, ang
mga pasaring, ang mga matutulis na pananalit, at ib pa.
Isng Te Deum, isng Te Deum!ang sinasabi ng isng fraile
sa isng convento;at ngay'y sino ma'y huwag magcuculang sa
pagpasacoro! Hindi cacaunting cagalingan ang guinaw ng Dios, na
ipakita cung gaano ang cahalagahan natin, ngayn pa namn sa mg
panahng itng totoong npacasasam!
Dahil sa ganitng muntng tur, marahil ay kincagat ang
canyng mga lab ng generalillong Buisit,ang sagt namn ng is.
An cay ang nangyari sa cany cung hindi ang mga
Capisanan ng mga fraile?
At ng lalong umnam ang ating pagdiriwang, ipagbigay lam sa
uldg na tagapagluto at sa procurador ... Gaudeamus (cainan) sa
tatlng araw!
Amen!, Amen! Mabuhay si Salvi Mabuhay!
Ib namn ang salitaan sa isng convento.
Nakita na niny? Iy'y isng nag-aral sa mga jesuita;
lumlabas sa Ateneo ang mga filibustero!ang sabi ng isng fraile.
At ang mga caaway ng mga fraile.
Sinabi co na: ipinapahamac ng mga jesuita ang lupang it,
pinahahalay ang ugali ng cabatan; datapuwa't pinababayaan, sila't
dahil sa gumuguhit sa papel ng ilng mga walng cawawaang cahig
manc cung lumilindol....


462
At ang Dios ang nacacaalam cung papaano ang mga pagcacagaw!
Siy ng, datapuwa't mangahas cayng sumalansang sa canila?
Pagca nangnging at gumgalaw ang lahat! sino ang macasusulat ng
mga cahig-manc! Wal, si par Secchi!....
At nangagngingitan ng malakng pagpapawalng halag.
Nguni't ang mga sigw? at ang mga bagy?ang tanng ng
is ng matindng paglibc;hindi ba cadakidakilan iyn?
Sino mang mangingisda'y nahuhulan ang mga bagay na iyn!
Phin 476Pagc ang namiminuno'y isang halng ... sabihin mo
sa akin cung an ang any ng iyong ulo, at sasabihin co sa iy cung an
ang iyong panicad! Nguni't makikita rin niny cung
nangagtatangkilican ang mangagcacaibigan: halos hinhing ng mga
pamahayagang bigyn ng isng mitra (ng catungculang pagca
arzobispo obispo) si par Salvi.
At cacamtan ng niy! Masusunduan niy ang catungculang
iyn!
Sa acal mo cay?
At hindi bag! Ngay'y ibinibigay ang catungculang iyn cahi't
sa walng cabuluhng bagay. Nacakikilala ac ng isng sa lalong
walng cabuluha'y nagcamit ng mitra: sumulat ng isng walng
cawawaang aclt, ipinakilalang walng caya ang mga indio cung hindi
sa mga gawain ng camy ... psh! matatand ng pangcaraniwan!
Tunay ng! Nacasisir sa religin ang ganyng caraming mga
paglihs sa catuwiran!ang biglng sabi namn ng is;cung may
mga mat sana ang mitra at canilng makita ang mga bao ng ulong sa
canil'y pagpuputungan....
Cung ang mga mitra sana'y pawang mga likh ng
Naturaleza,ang dagdg namn ng is, na ang tinig ay lumalabas sa
ilng.Natura abhorret vacuum ...
Cay ng cumacapit sa canil; ang pagcawalng lamn ang sa
canil'y humahalina!ang sagt ng isa.
Ang mga it at iba png mga bagay ang mga sbihan sa mga
convento, at ipinattawad na namin sa mga bumabasa ang pagsasaysy
ng mga ibng mga upasal na may mga culay poltico, metafsico at
mahahanghng. Ating ihatid ang bumabasa sa bahay ng isng walng
an mang catungculan, at sapagc't ccaunt ang cakilala natin sa
Maynil'y doon tayo pumaroon sa bahay ni capitang Tinong, ang


463
lalaking mapag-anyaya, na ating nakitang pinipilit anyayahan si Ibarra upng
papurihan siya ng isng dalaw.
Sa mayama't maluang na saln ng canyng bahay sa Tund ay
naroon si capitang Tinong, nacaupo sa isng malapad na silln, na
hinhagpos ang noo't ang batoc, na may anyng lubhng nahahapis,
samantalang umiyac at pinagwiwicaan siy ng canyng asawang si
capitana Tinchang, sa harp ng Phin 477canyng dalawng anc na
babae, na nagsisipaking mul sa isng suloc na hindi nangagsisiimic,
nangattulig at nangabbagbag ang loob.
Ay, Virgen sa Antipolo!ang sigw ng babae.Ay, Virgen
del Rosario at de la Correa! ay!, ay! Nuestra Seora de Novaliches!
Nanay!ang sa cany'y sinabi ng bunso sa canyng mga anc
na babae.
Sinasabi co na sa iy!ang ipinatuloy ng babae, na pagsisi ang
any;sinasabi co na sa iy! ay Virgen del Crmen, ay!
Nguni't hindi ca namn nagsasabi sa akin ng an man!ang
ipinangahs isagt ni capitang Tinong na napapaiyac;baligtd,
sinasabi mo sa aking mabuti ang aking guingaw sa pagmamalimt co
sa bahay na iyn at manatili sa pakikipag-ibigan cay capitang Tiago, sa
pagc't ... sa pagc't mayaman ... at sinabi mo sa aking....
An? an ang sinabi co sa iy? Hindi co sinasabi sa iyo iyn,
wal acng sinasabing an man sa iy! Ay! cung pinakinggn mo
sana ac!
Ngayo'y ac ang bibigyan mong casalanan!ang itinutol ng
masaclp na tinig, at sac tumampl ng malacs sa camy ng silln;
hindi mo ba sinabi sa aking magaling ang aking guinaw na siy'y
aking inanyayahang cumain dito sa atin, sa pagc't palibhasa'y
mayaman ... sinasabi mong hindi dapat tayong makipagcaibigan cung
di sa mayayaman lamang? Ab!
Tunay ngang sinabi co iyn sa iy, sa pagc't ... sa pagc't wal
ng maggaw; wal cang guingaw cung hindi purihin siy; don
Ibarra dito, don Ibarra doon, don Ibarra sa laht ng panig, aba!
Datapuwa't hindi co inihatol sa iyong makipagkita ca sa cany
makipagsalitaan ca sa cany sa pagcacapisang iyon; hindi mo
maicacail it sa akin.
Nalalaman co bang paparoon siy roon?
Ab! dapat mong maalaman!


464
Paano? siy'y hindi co man lamang nakikilala pa niyon?
Aba! dapat mo siyng makilala!
Nguni't Tinchang, paano'y niyn co lamang siy nakita, at
niyn co lamang namn nringig na siya'y pinag-uusapan!
Aba! dapat sanang nakita mo siy ng una, nringig ang usapan
tungPhin 478cl sa cany, sa pagc't lalaki icaw, may salawal ca at
bumabasa ca ng Diario de Manila!ang di mabilng na sagt ng
asawa, casaby ng pagpapahatid sa cany ng cakilakilabot na irap.
Walng maalamang itutol si capitan Tinong.
Hindi pa nasiyahan si capitana Tinchang sa canyng
pagwawagung it'y pinacsng siy'y papangguipuspusn, caya't sa
cany'y lumapit na nacasuntoc.
Cay ba nagpagl ac ng mahabang panahn at nagtipd ng
hindi cawas, at ng dahil sa iyng cahalinga'y ipahamac mo ang bunga
ng aking mga pagod?ang ipinagwica sa cany,Ngay'y paririto
sil't ng icaw ay dalhn sa tapunn, huhubaran cam ng ating pag-aar,
gaya ng nangyari sa asawa ni ... Oh, cung lalaki lamang ac! cung
lalaki lamang ac!
At ng makita niyng tumtungo ang canyng asawa, mulng
nagpasimul ng pagtanguyngy, nguni't lagu ring inuulit:
Ay, cung lalaki lamang ac! cung lalaki lamang ac!
At cung naguing lalaki icaw,ang itinanng sa cawacasan ng
lalaking nadadalimumot na,an sana ang gagawin mo?
An? ab!, ab!, ab! ngayn di'y hharap aco sa Captan
General, upng ac'y humandg sa pakikihamoc laban sa mga
nanghihimagsic, ngayn din!
Nguni't hindi mo ba nababasa ang sinasabi ng Diario?
Basahin mo! Nasugp ng boong higpt, lacs at catigasn ang
caliluhng imb at casamsamaan, at hindi malalao't daramdamin ng
mga suwail na caaway ng Inng Bayan at ng canilng mga cainalm,
ang boong bigt at cabangisn ng mga cautusan ... nakita mo na?
wala ng himagsican.
Hindi cailangan, dapat cang humarp na gaya ng guinawa ng
madla ng tang 72, at nangacaligts nga namn.
Siya nga! humarp din si par Burg....


465
Datapuwa't hindi natapos ang salita; tinacb siya ng babae at tinacpn ang
canyng bibg.
Hal! sabihin mo ang pangalang iyn at ng bucas di'y bitayin
ca sa Bagumbayan Hindi mo ba nalalamang sucat na ang saysayin ang
pangalang Phin 479iyan upang parusahan ca, na hindi cailangan ang
gumawa pa ng causa? Hal! sabihin mo!
Cahi't ibiguin man ni capitan Tinong sundin ang utos ng canyng
asawa'y hindi rin mangyayari; natatacpan ang canyang bibig ng
dalawng camy ng canyng asawa, at iniipit ang canyang maliit na ulo
laban sa licuran ng silln, at marahil namatay sa pagcainis ang abng
lalaki cung hindi namag-itan ang isng bagong dumatng na tao.
It'y ang canilng pinsang si Primitivo, na nasasaulo ang Amat,
isng lalaking may mga apat na pong tan ang gulang, malinis ang
pananamit, titiyanin at may catabaan.
Quid video?ang biglng sinabi;an ang nangyayari?
Quare?
[262]

Ay, pinsan!-anng babae na umiiyac at tumatacbong patungo
sa cany;ipinatawag cata, sa pagc't hindi co maalaman cung an ang
mangyayari sa aming mga babae ... an ba ang hatol mo sa amin?
Magsalita ca, icaw na nag-aral ng latin at mga argumento
(pakikipagmatuwiran)!..
Nguni't bago magsalita ac, Quid quaeritis? Nihil est in
intellectu quod prius non fuerit in sensu; nihil volitum quin
praecognitum,
[263]

At marahang naup. Anaki mandn ang mga sinabing wicang latin
ay may bisng nacapagbibigay capanatagn, capuwa tumiguil ng
pagtangis ang mag-asawa, at nangagsilapit sa cany at hinihintay sa
canyng mga lab ang aral, na gaya namn ng guingawa ng mga
griego ng una cung hinihintay ang pangligtas na salita ng orculo na
macapagliligtas sa canil sa manglulusob na mga tag Persia.
Bakit cay umiiyac? Ubinam gentium sumus?
[264]

Nalalaman mo na ang balit tungcol sa panghihimagsic.
Alzamentum Ibarr ab alferesio Guardi civilis destructum?
Et nunc? At an? May utang ba sa iny si don Crisstomo?
Phin 480Wala, nguni't talastasin mong inanyayahan siy ni
Tinong na cumain dito, bumati sa cany sa tuly ng Espaa ... sa


466
liwanag ng araw! Wiwicain nilng si don Crisstomo'y canyng caibigan!
Caibigan?ang biglng sinabing nmamangha ang latino, at
saca tumindg, amice, amicus Plato sed magis amica veritas!
[265]

Sabihin mo sa akin cung sino ang casacasama mo at sasabihin co sa
iyo cung sino icaw! Malum negotium et est timendum rerum istarum
horrendissimum resultatum!
[266]

Namutla ng catacottacot si capitang Tinong ng canyang marinig
ang gayng caraming salitng ang catapus'y um; ang tunog na it'y
ipinallagay niyng masama ang cahulugan. Pinapagdap ng canyng
asawa ang dalawng camy sa pagsam, at nagsabi:
Pinsan, huwag mo camng causapin ngayon ng latn; talasts mo
nang hindi cami mga filsofong gaya mo; causapin mo cam ng tagalog
castil, datapuwa't hatulan mo cam ng dapat naming gawn.
Sayang na hindi cay marunong ng latn, pinsan; ang mga
catotohanan sa latn ay casinungalingan sa tagalog, sa halimbaw:
contra principia negantem fustibus est argendum,
[267]
sa latn ay
isng catotohanang tulad sa Dang ni No; minsa'y guinamit co sa
gawa ang bagay na iyn, ang pinangyarihan ay ac ang nabugbg.
Dahil dito, cahinahinayang na hindi cay marunong ng latn; sa latn ay
mahuhusay na laht.
Cam ay maraming nalalaman namng oremus, parcenobis at
Agnus Dei Catolis, nguni't ngay'y hindi tayo magcacwatasan.
Bigyn mo nga ng isng argumento si Tinong at ng huwg siyng
bitayin!
Masama ang guinawa mo, totoong csamasamaan ang guinawa
mo, pinsan, sa iyong guinawng pakikipagcaibigan sa binatang iyan!
ang mulng sinabi ng latino.Nagbabayad ang mga walng casalanan
sa gaw ng mga macasalanan; halos ihahatol co sa iyong gawin mo na
ang iyong testamento (casulatang piPhin 481nagllagdaan ng mga
hulng kalooban ng isng tao).... Vae illis! Ubi est fumus ibi est ignis!
Similis simili gaudet; alqui Ibarra ahorcatur, ergo ahorcaberis!....
[268]

At nagpapailing-iling na masam ang loob.
Saturnino, an ang nangyayari sa iyo!ang sigw ni capitana
Tinchang, na pusps ng tacot;ay, Dios co! Namaty! Isng
manggagamt! Tinong, Tinonggoy!
Dumal ang dalawng anc na babae at nagpasimula ang tatl ng
pananambitan.


467
It'y isang panghihimaty lmang, pinsan, isng panghihimaty! Lalo pa
sanang icatutuw co cung ... cung ...; datapuwa't sa cawalng palad ay
wal cung di isng panghihimatay lamang. Non timeo mortem in catre
sed super espaldonem Bagumbayanis.
[269]
Magdal cay rito ng tubig.
Huwg cang mamaty!ang panambitan ng babae;huwg
cang mamaty, sa pagc't paririto sil't huhulihin icaw! Ay, cung icaw
ay mamaty at saca pumarito ang mga sundalo, ay! ay!
Winilign ng pinsan ng tubig ang mukha ni capitang Tinong, at
pinag-saulan it ng pag-iisip.
Hal, huwg cayng umiyc! Inveni remedium, nasumpungan
co na ang gamt. Ilipat natin siy sa canyng hihign; hala! tapangan
niny ang inyng loob! nrito ac at ang laht ng carunungan ng mga
tao sa una.... Magpatawag cay ng isng doctor;at ngayn din, pinsan
cong babae, pumaroon ca sa capitn general at dalhn mo siy ng isng
handg, isng tanicalang guinto, isng singsng.... Dadivae quebrantant
peas; (dumudurog ng bat ang handg); sabihin mong iy'y handg
dahil sa pasc. Sarhn niny ang mga bintan, ang mga pint, at sino
mang magtanng sa aking pinsan, sabihin ninyng may sakt na
mabigt. Samantala'y susunuguin co ang laht ng mga slat, mga papel
at mga libr at ng huwag silng macakita ng an man, gaya ng guinaw
ni Phin 482don Crisstomo. Scripti testes sunt! Quod medicamenta,
non sanant, ferrum sanat, quod ferrum non sanat, ignis sanat
[270]
.
Oo, tanggapin mo, pinsan; sunuguin mong laht!-ani capitana
Tinchang;nrito ang mga sus, nrito ang mga sulat ni capitang
Tiago, sunuguin mong laht! Huwag ca sanang mag-iiwan ng an
mang pamahayagang galing sa Europa, sa pagc't totoong
nacapagbibigay panganib. Nrito itong mga The Times na aking
iniingata't ng mapagbalutan ng mga sabn at ng mga damt. Nrito ang
mga libro.
Pumaroon ca na sa capitn general, pinsan,an Primitivo;
pabayaan mo acng mag-is. In extremis extrema. Bigyn mo ac ng
capangyarihan ng isng tagapamatnugot na romano, at makikita mo
cung paano ang pagliligts na gagawn co sa bay ... sa aking pinsng
lalaki bag.
At nagpasimula ng sundsunod na pag-uutos, ng paghalo ng mga
estante, ng pagpupunit ng mga papel, mga libr, mga sulat at iba pa.
Hindi nalao't nag-lab sa cocina ang isng sig; canilng sinibc ng
palacl ang mga lumang escopeta; itinapon nil sa cumn ang mga
clawanging revolver; ang alilang babaeng ibig sanang iligpt ang
can ng isng revolver at ng magamit na hihip ay kinagalitan:


468
Conservare etiam sperasti, perfida? Sa apy!
At ipinatuloy ang canyng pagsnog.
At nacakita ng isng lbrng ang balt ay pergamino (balt ng
vaca) ay binasa niy ang pangalan:
Mga revolucin ng mga globo sa langit (mga ganp na pag-inog
ng mga planeta sa canilng talagng tinatacbuhan), na sinulat ni
Coprnico; pfui! ite maledicti, in ignem calanis!ang biglng sinabi
at saca inihaguis sa ningas. Mga revolucin at saca si Coprnico pa!
Patong patong na casalanan! Cung di dumatng ac sa capanahunan ...
Ang calayaan ng Filipinas; Tatata! pagca mga libro! Sa apy!
At sinunog ang mga librng walng caanoano mang casamaan, na
sinulat Phin 483ng mga taong walng malay. Hindi man lamang
nacaligtas ang nagngangalang Capitang Juan, na napacawalang sala.
May catuwiran si pinsng Primitivo: nagbabayad ang mga walng
casalanan sa mga sla ng mga macasalanan.
Nang macaraan ang pat limng oras ay pinagsasalitaanan ang
casalucuyang mga nangyayari sa isng plong ng mga nagmmataas, sa
loob ng Maynil. Sil'y caramihang matatandng babae at mga
dalagang matatandng nacaca-ibig mag-asawa, mga asawa mga anc
na babae ng mga cawan ng pamahalaan, nangacasuot ng bta,
nangagppaypay at nangaghhicab. Capanaym ng mga lalaki, na
cawangis din namn ng mga babaeng sa canilng pagmumukha'y
nahihiwatigan kung an ang canilng pinag-aralan at ang canilng
pinagbuhatan, ang isng guinoong may catandan na, maliit at
pingcw, na pinagpipitaganan ng mga naroroon, at siy nam'y
nagpapakita sa canyng mga caharap ng isng pagpapawalng halag
sa canyng hindi pag-imic.
Ang catotohanan ay dating totoong nasususot ac sa mga fraile
at sa mga guardia civil, dahil sa cagaspangn ng canilng mga asal,
ang sabi ng isng matabng guinoong babae; ngunit ngayng nakikita
co ang sa canila'y pinakikinabang at ang canilng mga paglilingcod,
hlos aking icaggalac na pacasl sa aln man sa canil. Macabayan
ac.
Gayn din ang sabi co!ang idinagdg ng isng babaeng
payt;syang at ngayo'y wal rito ang nunang gobernador; cung
siy ang nririto'y lilinising parang patena ang bayang it!
At malilipol ang mga lah ng mga filibusterillo!
Hindi ba ang sbiha'y marami pa ang mga pulng
kinacailangang padalhn ng mga mmamayan doon. Bakit hindi itpon


469
doon ang ganyn caraming mayayabang na mga indio! Cung ac ang capitn
general....
Mga guinoong babae,anng pingcw;nalalaman ng capitn
general cung an ang canyng catungculan; ayon sa aking nringig ay
totoong galit na galit siy; sa pagc't canyng pinusps ng mga biyaya
ang Ibarrang iyn.
Pinuspos ng mga biyaya!ang inulit ng payt na babae, na
nagppaypay ng malaki ang poot;tingnn na nga lamang niny ang
pagca hindi marunong cumilala ng tang na loob nitong mga indio!
Mangyayari bagng sil'y ipalagy na mga tao sa pagpapanaym?
Jess!
Phin 484At nalalaman ba niny ang aking nringig?ang
tanng ng isng militar.
Tingnn natin!An iyn?An ang sinasabi nil?
Pinagtitibay ng mga taong mapaniniwalaan,anng militar sa
guitn ng lalong malakng hindi pag-imic ng madl;na ang laht ng
mga caingayang iyn sa pagtatay ng isng paralan ay wal cung di
pawang catacata lmang.
Jess! nakita na niny?ang biglng sinabi ng mga babae, na
nangag sisipaniwal na sa catacata.
Isng sangcalan lmang ang paralan; ang bant niy'y magtay
ng isng cut, at ng buhat doo'y macapanganlng cung sil'y lusubin na
namin....
Jess! pagclakilaking cataksilan! Ang isng indio nga lmang
ang tanging macapagttaglay ng ganyng pagcaimbiimbng mga
isipan,ang biglng sinabi ng babaeng matab. Cung ac ang capitn
general, nakita sana nil ... nakita sana nil....
Gayn din ang sabi co!ang biglng sinabi namn ng babaeng
payt na ang pingcw ang kinacausap. Dracpin co ang laht ng
abogadillo, cleriguillo, mngangalacal, hindi co na pagagawn pa ng
causa at sil'y aking itatapon ipaddal sa ibng lupan. Bawa't
masam'y bunutin pat ng ugt!
Ab, sabihana'y castil ang magugulang ng filibusterillong
iyn!ang pahiwatig ng pingcw na hindi tumitingin cangino man.
Ah, gayn pal!ang sinabing mariin ng hindi masiyahang
babaeng matab;cailn ma'y ang mga halan ang dug! sino mang


470
indio'y hindi nacawawatas ng panghihimagsic! Mag-alag ca nga namn ng
mga uwc! mag-alag ca nga namn ng mga uwc!...
Nalalaman ba niny ang naringig cong salitaan?ang
itinanng ng isng babaeng halan ang dug (mestiza), na sa gayng
paraa'y pinutol ang salitaan.Ang asawa raw ni capitng Tinong ...
naaalaala ba niny? iyong may-ari ng bahay na ating pinagsayawan at
hinapunan niyng fiesta sa Tund....
Iyn bang may dalawng anc na babae? at an?
Ab, ang babaeng iy'y bagong cahhandog ngayng hapon sa
capitn general ng isng singsng na isng libong piso ang halag!
Lumingn ang pingcw.
Phin 485Siy nga ba? at bakit?ang tanng na
numningning ang mga mat.
Ang sabi raw ng babae, iyn daw ay bigy niyng papasc....
Isng buwn pa muna ang llampas bago dumating ang pasc!
Marahil nanganganib na bac lagpacn siya ng sigw ...ang
pahiwatig ng babaeng matab.
At caya siy'y cumcubli,ang idinugtng ng babaeng payt.
Ang pagsasanggalng cahi't hindi pinpucol nino man ay
pagpapakilalang tunay na may casalanan.
Iyn nga ang sumasaisip co; tinamaan niny ang sugat.
Kinacailangang tingnng magalng iyn,ang hiwatig ng
pingcw;nanganganib acng baca riy'y may nacculong na pus.
Nacculong na pus! iyn nga! iyn nga sana ang sasabihin
co!ang inulit ng babaeng payt.
At ac,ang sinabi namn ng isng babae, na umagaw ng
pananalita sa payt;ang asawa ni capitang Tinong ay napacaramot ...
hangg ngayo'y hindi pa tayo pinaddalhan ng an mang hangdg,
gayng tayo'y napaparoon na sa canyng bahay. Tingnn niny, pagc
ang isng maramot at macamcam ay nagbibitiw ng isang handg na
isng libong piso'y ...
Nguni't toto ba iyn?ang tanng ng pingcw.
At napacatotoo! at napacatunay! sinabi sa aking pinsng babae
ng nangingibig sa cany, na ayudante ng capitn general. At hlos ibig


471
cong acalaing ang singsng na iyn ang suot ng panganay ng araw ng
cafiestahan. Siya'y lagui ng batbt ng mga brillante!
Siy'y isng tindahang lumalacad!
Isng paraan din namng magalng upng macapagbil, na gaya
rin ng alin man sa ibng mga paraan. Nang huwag ng bumil pa ng
isng tautaohan bumayad pa ng isang tindahan....
Linisan ng pingcw ang pulong na iyon sa pamamag-itan ng isng
dahiln.
At ng macaraan ang dalawng oras, ng nangatutulog na ang laht,
tumangp ang ilng namamayan sa Tundo ng isng anyaya sa
pamamag-itan ng mga Phin 486sundalo ... Hind mapabayan ng
Punong may capangyarihang ang mga tanging tong mga mahal at may
mga pag-aari ay matulog sa canilng bhay, na hindi magalng ang
pagcacaingat at bahagya na ang lamig: ang pagtulog sa Fuerza ng
Santiago at iba pang mga bahay ng gobierno'y llong tiwasy at
nagsasaul ng lacas. Casama sa mga tong itng pinacamamahal ang
caawa-awang si capitang Tinong.


Phin 487
LX.
MAG-AASAWA SI MARIA CLARA.
Nattuw ng mainam si capitn Tiago. Sa boong panahng itng
catacot-tacot ay wal sino mang nakialam sa cany: hindi siy
ibinilangg, hindi pinahirapan siy sa pagcculong na sino ma'y hindi
macausap, mga pagtanng, mga mquina elctrica, mga walng licat na
pagbas ng tubig mul sa talampacan hanggng tuhod sa mga tahanang
na sa ilalim ng lup, at ib pang mga catampalasanang totoong kilal ng
mga tanging guinoong tumatawag sa canilng sarili ng civilizado.
Ang canyng mga caibigan, sa macatuwd bag'y ang canyng nagung
mga caibigan (sa pagc't tinalicdn na nga ng lalaki ang canyng mga
caibigang filipino, mul sa sandaling sil'y magung mga hinalain sa


472
gobierno), nangagbalc na namn sa cancanilng bahay, pagcatapos ng ilng
araw ng canilng pagliliwalw sa mga bahay ng gobierno. Ang capitn
general din ang siyng sa canil'y nagpalayas sa mga tahanang canyng
pinamamahalaan, palibhasa'y ipinalagy niyng hindi sil carapatdapat
na manatili roon, bagay na lubhng ipinagdamdm ng pingcaw, na ibig
sanang ipagsay ang malapit ng dumating na pasc sa casamahan ng
gayng mayayaman at masagana.
Umuwi sa canyng bahay si capitng Tinong na may sakt, putlain
at nammag,hindi nacagalng sa cany ang pagliliwalw,at
lubhng nagbago, na an pa't hindi nagssalit ng catag man lamang,
hindi bumabat sa canyng mga casambahy, na tumatangis, nagttawa,
nagssalit at nangahahalng sa galc ng loob. Hindi na umaalis sa
canyng bahay ang cahabaghabag na tao, at ng huwg lumagy sa
panganib na macabat sa isng filibustero. Cahi't ang pinsn mang si
Primitivo, bag man tagly niy ang boong carunungan ng mga tao sa
una, ay hindi macuhang siy'y mapaimc.
Crede, prime,ang sabi sa cany;pinisl sana nil ang liig
mo cung hindi co sinunog ang laht mong mga papel; datapuwa't cung
nasunog co sana ang boong bahay, hindi man lamang sana hinipo cahi't
ang buhc mo. Pero Phin 488quod eventum, eventum; Gracias
agamus Domino Deo quia non in Marianis Insulis es, camoles
seminando
[271]
.
Hindi cail cay capitn Tiago ang mga nangyaring catulad ng
pinagdanasan ni capitn Tinong. Nagcacanlalabis sa lalaki ang
pagkilalang utang na loob, bag man hindi niy maturl cung sino caya
ang pinagcacautangan niy ng gayng tanging mga pagtatangkilic.
Ipinallagay ni ta Isabel na ang bagay na iy'y himal ng Virgen sa
Antipolo, ng Virgen del Rosario, cung hindi ma'y ng Virgen del
Crmen, at ang lalong cliitang canyng mahihinala'y himal ng
Nuestra Seora de la Correa: ayon sa cany'y hindi sasala sa alin man
sa canil ang gumaw ng himal. Hindi itintanggui ni capitn Tiago
ang cababalaghn, nguni't idinrugtong:
Pinaniniwalaan co, Isabel, datapuwa't marahil ay hindi
guinawng mag-isa ng Virgen sa Antipolo; marahil siy'y tinulungan
ng aking mga caibigan, ng aking mamanugangin, ni guinoong Linares,
na nalalaman mo nang binibir pati ni guinoong Antonio Cnovas, iyn
bagng nacalagy ang larawan sa Ilustracin, iyng aayaw
papaguingdapating ipakita sa mga tao cung di ang cabiyc lamang ng
canyng mukh.
At hindi mapiguil ng mabait na tao ang isng ngit ng canyng
pagcatuw, cailn ma't canyng mringig ang isng mahalagng balit


473
tungcl sa mga nangyari. At tunay nga namng dapat icatuw.
Pinagbubulungbulunganang mabibitay si Ibarra; sa pagc't bag man
maraming totoo ang mga caculangang pangpatibay upng siy'y
maparusahan, nitng huli'y may sumipt na nagpapatotoo sa sumbng
na laban sa cany; na may mga pahm na nagsaysy na maari ngang
cut ang esculahan, ayon sa any ng pagcacgaw, bag man may
cauntng caculangn, bagay na siy na nga lamang maasahan sa
hangl na mga indio. Ang mga alingawngw na it ang siyng sa
cany'y nacapapanatag at nacapagpapangit sa cany.
Cung paano ang pagcacaiba ng mga blac ni capitng Tiago at ng
canyng pinsng babae, nangagcacahat namn ang mga caibigan ng
familia sa dalawng Phin 489bahagui; nananalig ang isng bahaguing
ya'y gaw ng himal, at ang isng bahagui nam'y inaacalang gaw
yan ng pmahalaan, bag man ang naniniwal ng ganito'y siyng
lalong ccaunt. Nagcacabahabahagui namn ang mga nagpapalagay na
ya'y himal: nakikita ng sacristan mayor sa Binundc, ng babaeng
maglalac ng candil at ng puno ng isng cofrada, ang camy ng Dios
na pinagagalaw ng Virgen del Rosario; sinasabi namn ng insc na
magcacandil na siyng nagbibili ng candil cay capitn Tiago cung
siy'y napasasa Antipolo, casabay ang pagpapaypy at pag-ugy ng
mga hit:
No siya osti gongng; Miligen li Antipolo esi! Esi pueli mas
con tolo; no siya osti gongng.
[272]

Pinacmamahal ni capitang Tiago ang insc na iyn, na
nagpapnggap na manghuhul, manggagamot, at ib pa. Minsa'y sa
pagtingin sa palad ng camy ng canyng nasirang asawang na sa
icaanim na buwan ang cabuntisn ay humul ng ganit:
Si eso no hmele y no pactaylo, muj juete-juete!
[273]

At sumilang sa maliwanag si Mara Clara upng maganap ang
hul ng hindi binyagan.
Si capitan Tiago'y maingat at matatacutin, caya't hindi agad-agad
macapagpasiy na gaya ng guinawa ni Paris na taga Troya, hindi niy
matangi ng gayn gayn lamang ang is sa dalawng Virgen, sa tacot
niyng bac magalit ang is sa canil, bagay na macapgbibigay ng
malaking capahamacn.Mag ingat!ang sabi niy sa canyng
sarili;baca pa ipahamac natin!
Na sa ganitng pag aalinlangan siy, ng dumating ang pangct na
cacampi ng gobierno; si doa Victorina, si Don Tiburcio at si Linares.


474
Nagsalit si doa Victorina sa ngaln ng tatlong lalaki, bucd sa nauucol sa
canyng sarili; binangguit niy ang mga pagdalaw ni Linares sa capitan
general, at inulit-ulit ang cabutihang magcaroon ng isang camag anac
na matas na tao.
Phin 490N!ang iwinacas,como izimos: el que a buena
zombra ze acobija buen palo ze le arrima.
[274]

Tum ... tum ... tumbalic, babae!ang isinala ng doctor.
May tatlng araw ng guingagad ni doa Victorina ang mga
andaluz, sa pamamag-itan ng pag-aalis n-g "d" at sa paghahalili ng "z",
at ang hangad niyng ito'y walng macapag-alis sa canyng ulo;
mamagalingin pa niyang canyng ipabugns ang canyng postizong
buhc na kinult.
Zi!ang idinugtng, na ang tinutucoy ay si Ibarra:eze lo
tenfa muy merezio; yo ya lo ije cuando le vi la primera vez; ezte un
filibuztero ique te ijo a ti, primo, el general? Que le haz icho, que
noticias le izte Ibarra?
[275]

At ng makita niyng nalalaon ng pagsagt ang pinsan, nagpatuloy
ng pananalita na si capitang Tiago ang kinacausap:
Crame uzt, zi le conenan a muelte, como ez e ezperar, zera
por mi primo.
[276]

Guinoong babae! guinoong babae!ang itinutol ni Linares.
Datapuwa't hindi niy it binigyang panahn.
Ay, qu iplomtico te haz gerto! Zabemoz qwe ere;i el
conzejero del General, que no puede vivir zin ti ... Ah, Clarita! qu
placer verte!
[277]

Humarp si Maria Clarang nammutl pa, bag man nananag-uli
na ang dating cagalingan ng catawang pinapanghina ng sakit.
Napupuluputan ang mahabang buhc ng sutlang cintas na may culay
bughaw. Kiming bumati, ngumit ng mapanglaw, at lumapit cay doa
Victorina upang gawin ang paghahalicang caugalan sa mga babae.
Phin 491Pagcatapos ng caugalang cumustahan, nagpatuloy ng
pananalit ang nagppanggap na andaluza:
Venimoz visitaroz; oz haveiz zalbao graciaz vuestraz
relacionez!
[278]
na canyng tintingnan ng macabulugan si Linares.
Tinangkilic ng Dios ang aking am!ang marahang isinagt
ng dalaga.


475
Zi, Clarita, pero el tiempo los milagroz ya ha pazeo: rozotroz loz
ezpaolez ecimoz: ezconfa la Virgen y chate corr.
[279]

Tum ... tum ... tumbalc!
Si capitn Tiago na hanggang sa sandalng ya'y hindi nacacaguiit
sa pananalit'y nangahs tumanng, at bago pinakinggng magalng
ang sagt:
Cung gay'y inaacal po ba niny, doa Victorina, na ang
Virgen ...?
Venimoz precizamente hablar con uzt la Virgen,
[280]
ang
matilinghagang sagt ni doa Victorina, na itinuturo si Mara Clara;
tenemoz que hablar negocioz.
[281]

Napagkilala ng dalagang dapat niyng lisanin ang
nangagsasalitaan, caya't humanap siy ng dahiln at lumayo roon, na
nangangabay sa mga casangcapan.
Napacaimb at napacalisy ang salitaan at usapan sa pagpupulong
na it caya't minamagaling pa namin ang huwg ng saysayin. Sucat ng
sabihing ng sil'y magpaalaman ay pawang nangatutuwang laht, at
sinabi pagcatapos ni capitan Tiago ang ganit cay ta Isabel:
Ipasabi mo sa fonda, na bucas ay mag-aalay tayo ng piguing.
Untiunting ihand mo si Mara Clara na ating ipacacasal na hindi
malalaon.
Tiningnan siya ni ta Isabel na nagugulat.
Makikita mo rin! Pagca nagung manugang na natin si
guinoong Linares, magmamanhic-manaog tayo sa lahat ng mga palacio;
pananaghilan tayo, mangamamatay ang lahat sa capanahilian!
Phin 492At sa gayn nga'y kinabucasan ng gabi'y mul na
namng pun ng tao ang bahay ni capitan Tiago, at ang caibhn lamang
ngayo'y pawang mga castila't insc lamang ang canyng mga
inanyayahan; tungcl sa magandng cabiyc ng cataoha'y
ipinakikiharap doon ng mga babaeng castilng tub sa Espaa at sa
Filipinas.
Nririyan ang pinacamarami sa ating mga cakilala; si par Sibyla,
si par Salvi, na casama ng ilng mga franciscano't mga dominico; ang
matandng teniente ng guardia civil na si guinoong Guevara, na lalo ng
mapanglw ang mukh cay sa dati; ang alfrez na sinsaysay na
macalibo na ang canyng dinanas na pakikibaca, na minmasdan ang
laht ng boong pagpapalal, palibhasa'y sa acal niy'y siy'y isng don


476
Juan de Austria sa catapangan; ngay'y teniente siy't may gradong comandante;
si De Espadaa, na canyng minmasdan it ng boong glang at tacot
at iniiwasan ang canyng titig, at si doa Victorina na nagngingitngit.
Hindi pa dumarating si Linares, sa pagc't palibhasa'y mahalagng
guinoo, dapat na siy'y magphuli sa pagdating cay sa mga ib: may
mga taong npacatungag, na ang acala'y cung magphuli ng isng oras
sa laht ng bagay, naguiguing malalaking tao na.
Si Mara Clara ang siyng tintudl ng mga upasal: sinalubong
sil ng dalaga ng alinsunod sa ugaling pakikipagmahalan, na hindi
nalilisan ang canyng anyng malungct.
Psh!anng isng dalaga;may cauntng capalaluan....
Magandagand rin namn,ang sagt namn ng isng dalaga
rin;datapuwa't ang lalaking iy'y pumili sana ng ibng dalaga na
hindi totoong mukhng tang.
Ang salap, caibigan; ipinagbbili ng makisig na binat ang
canyng sariling catawn.
Sa cabilng dco'y it namn ang salitaan:
Pacacasal ngayng ang unang nangibig sa cany'y malapit ng
bitayin!
Tinatawag cong maingat ang ganyn; pagdaca'y hand na ang
cahalili.
Ab, cung mabao!...
Nriringig marahil ang gayng mga salitaan ng dalagang si Mara
Clara, na nacaup sa isng silla at naghuhusay ng isng bandejang mga
bulaclc, sa pagPhin 493c't nmamasid na nangngatal ang canyng
mga camy, minsang mamutl't mangatlabing macilan.
Malacs ang salitaan sa pulutng ng mga lalaki, at, ayon sa
caraniwa'y pinag uusapan nil ang ucol sa hulng mga nangyari.
Nangag salitaang laht pat ni don Tiburcio, liban na lamang cay par
Sibyla, na nananatili sa pagpapawalng halagng hindi pag-imc.
Nringig cong lilisanin daw po niny, pari Salv, ang bayan?
ang tanng ng bagong teniente, na dahil sa canyng pagcataas sa
catungcula'y ngay'y nagung mairugun.
Wal na acng sucat gawn sa bayang iyn; sa Maynil na ttira
ac magpacailan man ... at cay p?


477
Lilisanin co rin ang bayan,ang isinagt na casabay ang pagtindg;
kinacailangan ac ng gobierno, upng aking linisin ang mga lalawigan
sa mga filibustero, na ang casama co'y isng pulutng ng mga sundalo.
Dagling tiningnn siy ni pari Salv mul sa mga pa hanggng sa
ulo, at sac siy tinalicurng lubs.
Tunay na bang nalalaman cung an ang cahihinatnan ng
pangulo ng mga tulisan, ng filibusterillo?ang tanng ng isng cawan
ng pmahalaan.
Si Crisstomo Ibarra ba ang sinasabi niny?ang tanng ng
is.Ang lalong mahihintay at siy namng sumasacatuwiran ay siy'y
bitaying gaya ng mga binitay niyng 72.
Siy'y itatapon!ang sinabing mapanglw ng matandng
teniente.
Itatapon! Itatapon lamang siy! Nguni't marahil ay mananatili
sa tapunn magpacailn man!ang biglng sinabing sabaysaby ng
iln.
Cung ang binatng iyn,ang patuloy na sinabi ng teniente
Guevara, ng malacs at anyng may galit;ay natutong mag-ngat;
cung siy'y natutong huwag tumiwalang totoo sa mga tanging taong
canyng casulatn; cung hindi sana napacadunong ang ating mga fiscal
na magbigy kahulugn ng napacalabis namn sa nasusulat,
pinasiyahn sanang walng an mang casalanan ang binatng iyn.
Ang pagpapatibay na it ng matandng teniente at ang any ng
canyng tnig ay nagbigy ng malakng pangguiguilals sa mga
nakkinig, na walng nasabing an man. Tumingn sa ibng daco si par
Salv, marahil ng huwag Phin 494niyng makita ang titig na
mapanglw ng matand. Nalaglg sa mga camy ni Mara Clara ang
mga bulaclc at hindi nacakilos. Si pari Sibylang marunong sa hindi
pag-imic, tila mandn siyng tanging marunong namng tumanng.
May sinasabi p ba cayng mga sulat, guinoong Guevara?
Sinasabi co ang sinalit sa akin ng defensor (tagapagtanggl),
na gumanp ng canyng catungculan ng boong casipaga't
pagmamalasakit. Liban na lamang sa ilng mga talatang may culabng
pananalit, na isinulat ng binatng it sa isng babae, bago siy
yumaong ang tungo'y sa Europa, mga talatang kinakitaan ng fiscal ng
isng balac at isng bal laban sa Gobierno, na canyng kinilalang siy
ng ang may sulat, walng nsumpungang an mang bagay na
mapanghawacan upng siy'y mabigyng casalanan.


478
At ang declaracin (sinaysy) ng tulisn bago siy mamaty?
Nasunduan ng defensor na mawal-ang halag, sa pagc't ayon
din sa tulisng iyn, sil'y hindi nakipag-usap cailn man sa binat,
cung di sa isng nagngangalang Lucas lamang, na canyng caaway,
ayon sa napatotohanan, at nagpacamaty, marahil sa sigw ng sariling
budh. Napatotohanang pawang taksl na gagd lamang ang mga letra
ng casulatang nacuha sa bangcay niy, sa pagc't ang letra'y catulad ng
dating letra ni guinoong Ibarra ng panahng may pitng tan na ngayn
ang nacararaan, datapuwa't hindi catulad ng letra niy ngayn, bagay na
nagpapasapantahang ang gumamit na huwaran ay itng sulat na
guinamit upng siy'y isumbng. Hindi lamang it, sinasabi ng
defensor, na cung di raw kinilalang siy ang may titic ng sulat na iyn,
malaki sanang cagalingan ang sa cany'y nagawa, datapuwa't pagcakita
niya sa sulat na iy'y namutl siy, nasir ang loob at pinagtibay ang
lahat ng doo'y natititic.
Ang sabi p niny,ang tanng ng isng franciscano;ay
nauucol ang sulat na iyn sa isng babaeng canyng pinagpadalhan,
an at dumating sa camy ng fiscal?
Hindi sumagt ang teniente; tinitigang sandal si pari Salvi, at sac
lumay, na pinipilipit na nangngatal ang matulis na dulo ng canyng
balbs na banin, samantalang pinag-uusapan ng mga ib ang mga
bagay na iyn.
Diy'y nakikita ang camy ng Dios!anng is;kinasusutan
siy pat ng mga babae.
Phin 495Ipinasunog ang canyng bahay, sa acal niyng sa
gay'y macalligtas siy, datapuwa't hindi niy naisip ang nacalingid, sa
macatuwd baga'y ang canyng caagulo, ang canyng babae,ang
idinugtng ng isng tumatawa.Talag ng Dios! Santiago,
ipagtanggl mo ang Espaa!
Samantala'y humint ang matandng militar, sa is sa canyng
pagpaparoo't parito, at lumapit cay Mara Clara, na nakikinig ng
salitaan, hindi cumikilos sa canyng kinauupuan; sa mga paanan niy'y
naroroon ang mga bulaclc.
Cay po'y isng dalagang totoong matalin,ang marahang
sinabi sa cany ng teniente,magalng p ang inyng guinaw ng
inyng pagcacbigay ng sulat ... sa ganyng paraa'y macaaasa cayng
dalaw sa isng mapanatag na hinaharap.
Nakta ng dalagang lumlay ang teniente na ang mga mat'y
anyng na hahalng at kinacagat ang mga lab. Sa cagalingang palad ay


479
nagdaan si ta Isabel. Nagcaroon si Mara Clara ng casucatang lacs upng siy'y
tangnn sa damt.
Tia!ang ibinulng.
An ang nangyayari sa iy?ang itinanng ni ta Isabel, na
gult, ng canyng mmasdan ang mukh ng dalaga.
Ihatid p niny ac sa aking cuarto!ang ipinakiusap, at sac
bumitin sa camy ng matand upng macatindig.
May sakt ca, anc co? Tila nawaln icaw ng mga but? an
ang nangyayari sa iy?
Isng hilo ... ang dami ng tao sa salas ... ang dami ng ilaw ...
kinacailangan cong magpahinga. Sabihin p niny sa tatay na
matutulog ac.
Nangllamig ca! ibig mo ba ang ch?
Umilng si Mara Clara, sinarhn ng susi ang pint ng canyng
tulugn, at salt na sa lacs ay nagpatihulg sa sahg, sa paann ng
isng larawan at sac humagulhl:
In! in! aking in!
Pumapasoc ang liwanag ng buwn sa bintan at sa pintuang
canugng ng batalng bat.
Nagpapatuloy ang msica ng pagtugtg ng masasayang vals;
dumarating hanggng sa tulugn ang mga tawanan at ang alingawngw
ng mga salitaan; macailang tumugtg sa canyng pintuan ang canyng
am, si ta Isabel, si doa Phin 496Victorina at pat si Linares,
datapuwa't hindi cumilos si Mara Clara: malacs na hingal ang
tumatacas sa canyng dibdib.
Nagdaan ang mga horas: natapos ang mga catuwaan sa mesa,
nriringig ang sayw, naups ang candil at namaty, datapuwa't
nanatili ang dalaga sa hindi pagkilos sa tablang sahig, na liniliwanagan
ng buwn, sa paann ng larawan ng In ni Jess.
Untiunting nanag-uli ang bhay sa catahimican, nangamaty ang
mga law, mulng tumawag si ta Isabel sa pintuan.
Ab, nacatulog!anng ta ng sabing malacs; palibhasa'y
bata't walng an mang pinannimdim, tumutulog na parang paty.
Nang lubh ng tahimic ang laht; nagtindig si Mara Clara ng
marahan at lumingap sa canyng paligid: nmasid ang batalng bat,


480
ang maliliit na mga blag, na napapaliguan ng mapanglw na liwanag ng buwn.
Isng mapanatag na hinharap! Tumutulog na parang paty!
ang sinabi ng marahan at sac tinungo ang batalng bat.
Nagugupiling ang ciudad, walng nariringig na manacanac cung
d ang ugong ng isang cocheng nagdaraan sa tuly na cahoy sa ibabaw
ng ilog, na ilinarawan ng payapang tubig nit ang sinag ng buwan.
Tumingala ang dalaga sa langit na ang calinisa'y wangis sa zafir;
marahang hinubd ang canyng mga sinsing, mga hicw, mga aguja at
peineta, inilagy niy ang lahat ng it sa palababahan ng bataln at
tiningnan ang log.
Humint ang isng bancng tigub ng dam sa paann ng ahunng
nalalagay sa bawa't bahay na na sa pampangin ng ilog. Is sa dalawng
lalaking nacasacy sa bangcng iyn ay pumanhic sa hagdanang bat,
linundg ang pader, at ng macaraan ang sandali'y nringig ang canyng
mga paglacad na pumpanhic sa hagdanan ng bataln.
Nakita siy ni Mara Clarang tumiguil pagcakita sa cany, nguni't
sumandal lamang, sa pagc't untiunting lumapit at tumiguil ng tatlong
hacbng na lmang ang lay sa dalaga. Umudlt si Mara Clara.
Crisstomo!ang sinabing marahang pusps ng tcot.
Oo, ac'y si Crisstomo!ang isinagt ng binat ng boong
capanglawan.Phin 497Kinuha ac sa bilangguang pinag absangn
sa akin ng aking mga caibigan, ni Elias, isng caaway, isng tong may
catuwirang ac'y pagtamnan ng galit.
Sumunod sa mga salitng it ang isng mapanglw na hindi pag-
imic; tumung si Mara Clara at inilawt ang dalawng camy.
Nagpatuloy ng pananalit si Ibarra:
Isinump co sa piling ng bangcy ng aking inng icaw ay aking
paliligayahin, cahi't an man ang aking cratnan! Mangyayaring
magclang icaw sa iyng isinump, siy'y hindi mo in; nguni't ac,
palibhasa'y ac ay anc niy, pinacadadakil co ang pag-aalaala sa
cany, at cahi't nagdaan ac sa libolibong panganib, naparito ac't
upng tuparn ang aking isinump, at itinulot ng pagca-ctaong icaw rin
ang aking macausap. Mara, hindi na tayo magkikitang mul; bat ca at
bac sacali'y sisihin ca ng iyng sariling budh ... naparito ac upng sa
iy'y sabihin, bago ac pumanaw, na pinatatawad cat. Ngayon,
cahimana-wari'y lumigaya ca, at paalam!
Binant ni Ibarrang lumay, datapuwa't piniguil siy ng dalaga.


481
Crisstomo!anya;sinug ca ng Dios at ng ac'y iligtas sa walng
cahulilip na capighatian ... pakinggn mo ac at sac mo ac hatulan!
Matimys na bumitw sa cany si Ibarra.
Hindi ac naparito't ng hingan catang sulit ng guinaw mo ...;
naparito ac't ng bigyan catang capayapaan.
Aayaw ac ng capayapaang inihhandog mo sa akin; ac ang
magbibigay sa akin din ng capayapaan! Pinawwal-an mo acng
halag, at ang pagpapawalng halag mo'y siyng sampong sa
camatayan co'y magbibigay capaitan!
Namalas ni Ibarra ang masilacbng sam ng loob at pagpipighati
ng abng babae, at tinanng niy it cung an ang hinhangad.
Na icaw ay maniwalang sinint co icaw cailn man!
Ngumiti ng boong saclap si Crisstomo.
Ah! nagcuculang tiwal ca sa akin, nagcuculang tiwal, ca sa
iyong catoto sa camusmusn, na cailn ma'y hindi ikinaila sa iy ang
isa man lamang na caisipn!ang biglng sinabi ng dalaga na
nagpipighati.Aking nattaroc ang iniisip mo! Pagc napagtanto mo
ang aking buhay, ang malungcot na buhay Phin 498na ipinatanto sa
akin ng panahng ac'y may sakit, mahhabag ca sa akin at hindi mo
ngingitian ng ganyn ang aking dalamhat. Bakit bag't hindi mo pa
binayaang ac'y mamaty sa mga camy ng hangl na gumgamot sa
akin? Icaw sana't ac'y liligaya!
Nagpahingang sumandali si Mara Clara't sac nagpatuloy ng
pananalit:
Inibig mo, nagculang tiwal ca sa akin, patawarin naw ac ng
aking In! Sa is sa mga calaguimlaguim na gab ng aking masaclp na
pagcacasakit, ipinahayag sa akin ng isng to ang pangalan ng aking
tunay na am, at ipinagbawal sa aking icw ay aking sintahin ... liban
na lmang cung ang akin ding am ang magpatawad sa iy sa paglabg
na sa cany'y iyng guinaw!
Umudlt si Ibarra at nagugulumihanang tinitigan ang dalaga.
Oo,ang ipinagpatuloy ni Mara Clara; sinabi sa akin ng tong
iyng hind maitutulot ang ating pag-iisang catawn, sa pagc't
ibabawal sa cany ng canyang sariling budh, at mapipilitang canyang
ihayg, cahi't magcaroon ng malakng casiran ng puri, sa pagca't ang
aking am'y si....


482
At saca ibinulng sa tainga ng binata ang isng pangalang sa cahinaan ng
pagsasasalita'y si Ibarra lmang ang nacringig.
An ang aking magagaw? Dapat co bang yurakin dahil sa
aking pagsinta ang pag-aalaala co sa aking in, ang capurihn ng aking
amamahan at ang dangal ng aking tunay na am? Magagaw co b
it na hind icw ang unaunang magpapawalng halag sa akin?
Nguni't ang catibayan, nagcaroon ca ba ng catibayan?
Nangangailangan icw ng catibayan!ang biglng sinabi ni
Crisstomo, na parang sinsacal.
Dinucot ng dalaga sa canyng dibdb ang dalawng papel.
Nrito ang dalawng slat nang aking ina, dalawng slat na
itinitic sa guitn ng matas na sigw ng sariling budh ng panahng
tagly pa niy ac sa canyng tiyn. Tanggapn mo't iyong basahin, at
iyong makikita cung paano ang canyng pagsumpa sa akin at
paghahangd na ac'y mamatay ..., ang aking camatayang hindi
nasunduan, bag man pinagpilitan ng aking am, sa pamamag-itan ng
mga gamt! Nalimutan ang mga slat na it nang aking am, sa bahay
na canyng tinahanan, nacuha ng tong iyn at iningatan, at caya
lamang ibinigay sa akin ay nang palitan co ng iyng slat ..., d
umano'y ng siya raw ay macaasang Phin 499hind ac paccasal sa
iy cung walng capahintulutan ang aking am. Bhat ng daladalahin
co sa aking catawn ang dalawng slat na iyng nagung capalt ng
slat mo, nacacramdam ac ng lamg sa aking pus. Aking
ipinahamac icw ipinahamac co ang aking sinta.... an ang hind
ggawin ng isng anc na babae sa icagagaling ng isng inng patay na
at ng dalawng amng capuwa buhy? Akin bang masasapantah man
lmang cung saan gagamitin ang iyong slat?
Nangllumo si Ibarra. Nagpatuloy si Mara Clara:
An pa ang nlalabi sa akin? masasabi co ba sa iyo cung sino
ang aking am, masasabi co ba sa iyong humingi ca sa cany ng tawad,
sa iy pa namng anc ng pinapaghirap niy ng hindi cawasa?
masasabi co ba sa aking am na icaw ay patawarin, masasabi co ba
canyng ac'y canyng anc, ac pa namng pinacahangadhangd niy
ang aking camatayan? Wal na ngang nlalabi sa akin cung hindi ang
pagtitiis, ingatan co sa sarili ang lihim at mamaty sa pagpipighati!...
Ngayn, caibigan co, ngayng nalalaman mo na ang buhay ng iyong
abang si Mara, mangyayari pa bang maidulot mo pa sa canya iyng
pagpapawalng halagng ngiti?
Mara, icaw ay isng santa!


483
Lumiligaya ac, sa pagca't, ac'y iyong pinaniniwalaan....
Gayn man,ang idinugtng ng binat, na nagbago ng any ng
tinig,nabalitaan cong mag-aasawa ca raw....
Oo,at humagulhl ang dalaga;hinihingi sa akin ng aking
am ang pagpapacahirap na it ... bag man hindi niy catungcula'y
sininta niy ac't canyng pinacain, tinutumbasan co ang utang na loob
na it, sa pagbibigay capanatagan sa cany, sa pamamag-itan nitng
bagong pakikimag-anac na it, ngunit....
Nguni't....
Hindi co lilimutin ang pagtatapat na aking isinump sa iy.
An ang inaacala mong gawn?ang idinugtng ni Ibarra, at
pinagsisicapang basahin sa canyng mga mat ang canyng balac.
Madilm ang hinharap na panahn at na sa cadiliman ang
Palad! Hindi co nalalaman ang aking gagawin; nguni't talastasin mong
minsan lamang cung ac'y Phin 500umibig, at cung walang pag-ibig
ay hindi ac cacamtan nino man. At icaw, an ang casasapitan mo?
Ang calagayan co'y isng bilanggong tanan ... tumatacas ac.
Hind malalao't malalaman ang aking pagcatacas, Mara....
Tinangnn ni Mara Clara ng dalawng camy ang ulo ng binat,
hinagcng muli't muli ang mga lab, niyacap niy siy, at sac biglang
linayuan pagcatapos.
Tumacas ca! tumacas ca!anya;tumacas ca, paalam!
Tinitigan siy ni Ibarra ng mga matng nagnningning; nguni't sa
isng hudyt ng dalaga'y lumayo ang binatang tila lang,
hahapayhapay....
Mulng linucs ang pader at sumacay sa bangca. Tinatanaw siy sa
paglay ni Mara Clarang nacadungaw sa palababahan ng bataln.
Nagpugay si Elas at niyucuran siy ng boong galang.


Phin 501


484
LXI.
ANG PANGHUHULI SA DAGATAN.
Pakinggn p niny ang aking ggawing aking inisip,ani
Elas na nag ninilaynilay, samantalang pinatutunguhan nil ang San
Gabriel. Itatag co cay ngayn sa bahay ng is cong caibigan sa
Mandaluyong; ddalhin co sa iny ang laht ninyng salap, na aking
iniligts at itinag co sa paann ng balit, sa matalinghagang
pinaglibingan sa inyng nnong lalaki; at umals cay rito sa Filipinas.
At ng pasaibang lupan ac?ang isinalabat ni Ibarra.
Upng manatili cay sa capayapaan sa natitira pa ninyng
bhay. May mga caibigan cay sa Espaa, cay'y mayaman,
macapagpapaindulto cay. Sa papaano mang paraan, ang ibang lupai'y
isng bayang sa ati'y lalong magalng cay sa sarili.
Hindi sumagt si Crisstomo; naglininglining na hindi umiimic.
Dumarating sil ng sandalng iyn sa ilog Pasig, at nagpasimul
ang bangc ng pagsalunga sa agos. Nagppatacbo ang isang
nagcacabayo sa ibabaw ng tuly ng Espaa at may nriringig na isng
mahaba't matinding tung ng pito.
Elas,ang muling sinabi ni Ibarra; nanggaling ang inyng
casawang plad sa aking familia, iniligtas ninyng macaalawa ang
aking bhay, at hindi lamang may malaking utang na loob ac sa iny,
cung di namn cautangn co rin sa iny ang pagsasauli ng inyng
cayamanan, at yayamang gay'y sumama cay sa akin at magsama
tayong parang magcapatid. Dito'y sawi rin cayng capalaran.
Umiling ng boong capanglawan si Elias, at sumagt:
Hindi mangyayari! Tunay nga't hindi ac
mangyayaring sumint't magtam ng ligaya sa lupang aking
kinamulatan, nguni't mangyayaring ac'y magkahirap at mamaty sa
lupang iyn at marahil ay dahil sa cany; handg dn cahi't cacaunti!
Ibig cong ang capahamacan ng akng baya'y siyng aking magung
capahamacn, at sa pagct hindi pinapagcacaisa tayo ng isng mahal na
caisipan, sa pagc't hindi tumtiboc ang ating mga pus sa isang
pangalan, nais cong mapakisama Phin 502ac sa aking mga
cababayan sa casawiang palad ng laht, mapakisama man lamang ac
sa pagtangis sa pagdaralita naming laht, na inisn ng isang casamng
palad ang lahat naming mga pus!
Cung gay'y bakit inihahatol niny sa aking ac'y manaw?


485
Sa pagc't sa ibng panig ay mangyayaring cay'y lumigaya at ac'y
hindi, sa pagc't hindi cay handa sa pagcacahirap, at sa pagc't
casususutan niny ang inyng bayan, cung dahil sa cany'y masawing
palad cay isng araw; at wala ng totoong casamasamaang palad na
gaya ng masusot sa canyng bayang kinamulatan.
Hindi matuwd ang inyng palagy sa akin!ang biglng
sinabi ni Ibarra sa masaclap na tutol;nalilimutan ninyng carrating
co pa lamang dito'y pagdaca'y hinanap co ang canyang icagagaling.
Huwg p cayng manghinuha, guinoo, hindi co cay sinsisi;
maano na ngang cay'y siyng ulirann ng lahat! Datapuwa't aayaw
acng humingi sa iny ng mga hindi mangyayari, at huwag po cayng
magagalit cung sabihin co sa inyng cay'y dinaraya ng inyng pus.
Dating iniibig p niny ang kinamulatan ninyng bayan, sa pagc't
ganyn ang sa iny'y itinur ng inyng am; dating iniibig p niny
ang kinamulatan ninyng bayan, palibhasa'y sa cany naroroon ang
inyng sinta, cayamanan, cabataan, sa pagc't ngumingiti sa iny ang
laht hindi pa gumagawa sa iny ng lihs sa catuwiran ang kinamulatan
ninyng bayan; dating iniibig niny ang kinamulatan ninyng bayan,
cawangis ng ating pag-ibig sa laht ng bagay na nagbibigay sa atin ng
caligayahan. Datapuwa't ang araw na cay'y maghirap, magutom, pag-
usiguin, ipagcanulo at ipagbil ng iny ring mga cababayan, sa araw na
iya'y inyng susumapain ang inyng sariling catawan, ang inyng
kinamulatang bayan at ang lahat.
Nacasasakit sa akin ang inyong mga salita,an Ibarra na
naghhinanakit.
Tumung si Elias, nagdilidili at muling nagsalita:
Ibig cong iligts cay sa carayaan, guinoo, at ilihs co sa iny
ang isng malungct na pagsasapit sa panahng hinharap. Iny pong
alalahanin ang pakikipag-usap co sa iny sa bangca ring it at liwanag
nit ring buwang it, na may isng buwan na ngayn, humiguit
cumulang; sumasaligaya cay niyn. Phin 503Hindi macarating
hanggang sa iny ang pamanhc ng mga culang-palad; pinawalng
halag niny ang canilng mga dang, sa pagc't daing ng mga
masasamng tao, lalong pinakinggn niny ang canilng mga caaway
at, cahi't ac'y nangatuwira't cayo'y aking pinamanhica'y cumamp rin
cay sa panig ng mga umapi sa canil, at niya'y sumasainyng mga
camy ang ac'y sumamng tao ang ac'y papaty upng aking
maganp ang isng mahl na pangac. Hindi itinulot ng Dios, sa
pagc't namaty ang matandng pun ng mga tulisn ... Nacaraan ang
isng buwn at ngay'y ib na ang inyng caisipn!


486
Sumasacatuwiran po cay, Elas, nguni't ang tao'y isng hayop na
sumusunod sa casalucuyang mga nangyayari: niy'y nabubulagan ac,
masama ang aking loob, ayawn co ba? Ngay'y inacls ng
capahamacn ang aking pirng; tinuruan ac ng aking pag-iis at
paghihirap sa bilangguan; nakikita co ngayn ang cakilakilabot na
cncer na cumkitib sa mga namamayan dito ngayn, na cumacapit sa
canyng mga lamn at nagcacailangan ng isng makirt at ganp na
paglipol. Binucsn nil ang aking mga mat, ipinamalas sa akin ang
bulc na sugat at canilng pinipilit na ac'y maguing masamng tao! At
yamang canilng inibig, magpifilibuster ac, nguni't tunay na
filibustero; tatawaguin co ang laht ng culang plad, ang laht ng
nacarramdam ng tibc ng pus sa loob ng canyng dibdib, yang mga
taong sa iny'y nangagpasug sa akin ... hindi ac maguiguing
masamng tao, cailn ma'y hindi masamng tao ang nakikibaca dahil sa
canyng kinaguisnang bayan, tumbalc. Sa loob ng tatlng daang ta'y
sil'y hinahalina natin, hinihingan natn sil ng pagsint, minmith
nating tawaguin silng capatd, an ang canilng isinasgot? Tayo'y
sinasagot ng lait at paglibc, at ikinacait sa atin pat ng ating
calagayang pagca tao na gaya rin ng ib. Walng Dios, walng pag-
asa, walng habg sa capuwa tao; wala nga cung di ang catuwiran ng
lacs!
Nagngangalit si Ibarra; nangangatal ang canyng boong catawn.
Dumaan sil sa tapt ng palacio ng General, at canilng nmasid
na tla nangagssigalaw at nangagccagulo ang mga banty na sundalo.
Canil na yatang nasiyasat ang pagcacatanan?ang ibinulng
ni ElasHumig po cay, guinoo, at cay'y tatabunan co ng dam, sa
pagc't daraan tayo sa tabi ng Polvorista'y baca mino ng bantay na
sundalo cung bakit dalaw tayo.
Phin 504Ang bangc ay is riyn sa maninipis at makikipot na
sasakyng hindi lumalacad cung di dumdulas sa ibabaw ng tubig.
Alinsunod nga sa inacal na ni Elas, siy'y pinahint ng banty na
sundalo at tinanng cung saan siy galing.
Nagdal po ac ng dam sa Maynil, sa mga oidor at sa m`ga
cura,ang isinagt, na canyng guinagd ang any ng pananalit ng
mga tag Pandacan.
Lumabs ang isng sargento't inalm cung an ang nangyayari.
Sulong!ang sinabi sa canya nit; ipinauunaw co sa iy na
huwag cang magppasacay sa iyong bangc cangino man; bagong


487
catatacas ng isng bilangg. Cung siy'y mahuli mo at maibigay mo sa aki'y
bibigyan cat ng isng magaling na pabuy.
Op, guinoo; an po ba ang mga icakikilala co sa cany?
Siy'y nacalevita at nagwiwicang castil; hal, icaw ang
bahal!
Lumay ang bangc. Lumingn si Elias at canyng nakita ang
any ng banty na sundalong nacatindig sa tabi ng pampng.
Masasayang sa atin ang ilng minutong panahn,ang sabing
marahan;dapat pumasoc tayo sa ilog Beata at ng cunuwari'y taga
Peafrancia ac. Makikita po niny ang ilog na inawit ni Francisco
Baltazar.
Natutulog ang bayan sa liwanag ng buwn. Nagtindg si
Crisstomo't upng canyng takhn ang catahimican ng mga linalng
na tulad sa lbingan. Makipot ang ilog at ang canyng mga pampangi'y
capatagang nattamnan ng dam.
Itinapon sa pampng ni Elias ang canyng dala, tinangnn ang
isng mahabang tikn at cumuha sa ilalim ng dam ng mga bayng na
walng lamn. Nagpatuloy sila ng pamamangca.
Cay po ang may ar ng inyng calooban, guinoo, at ng inyng
hinaharap na panahn,ang sinabi niy cay Crisstomo, na nananatili
sa hindi pag-imc.Nguni't cung itutulot po niny sa akin ang isng
pagpapahiwatig, sasabihin co sa iny: Tingnn po ninyng magalng
ang inyng ggawin, inyng papag-aalabin ang pagbabaca, palibhasa'y
cay'y may salap at catalinuhan at macacakita agd cay ng maraming
mga kagawad, at sa cawalng palad ay maraming masasam Phin
505ang loob. Datapuwa, sa pagbabacang itng inyng gagawin, ang
lalong mangahihirapa'y ang mga walng icapagttanggol at ang mga
walng malay. Ang mga damdamin ding may isng buwn na ngayng
sa aki'y umudyc na sa iny'y makiusap, upng hingin ang mga
pagbabagong tos, ang mga damdamin ding iyan ang siyng umaakit
ngayn sa aking sa iny'y magsabi na maglininglining muna cay.
Hindi p nag-iisip ang mga tagaritong humiwaly sa In ng ating
kinguisnang lup; walng hinhing cung di cauntng calayaan,
cauntng pagbibigay catuwiran at cauntng guiliw. Tutulungan cay ng
mga may galit, ng mga masasamng tao, ng mga wal ng pagcasiyahan
sa sam ng loob, datapuwa't hindi makikialam ang bayan. Magcacamali
po cay, cung dahil sa nakita ninyng ang laht ay madilm ay mag-
acal po cayng wal ng pagcasiyahan sa sam ng loob ang bayan.
Nagdaralit ng ang bayan, tunay ng, datapuwa't umaasa pa, nananalig
pa, at cay lamang siy titindig ay cung maubos na ang canyang


488
pagtitis, sa macatuwd bag'y cung cailn ibiguin ng mga namamahalang
maubos ang pagtitiis na iyn, bagay na may calayuan pa. Ac man ay
hindi marahil sumama sa iny, hindi ac gagamit cailn man ng mga
huling panggamt na iyn, samantalang nakikita cong may pag-asa pa
ang mga tao.
Cung magcagayo'y gagawin cong hindi cay casama!ang
mulng sinabi ni Crisstomong talagng hand na.
Iyn p ba ang matibay na panucal niny?
Ang matibay at tang, sacs co ang pangalan ng aking am!
Hindi co maaaring ipaagaw ng pagayn na lamang ang aking
capayapaa't ligaya, ac na walng ibng hinangd cung di ang
cagalingan, ac na ang laht ay aking iguinalang at tiniis dahil sa
pagsinta sa isng religing magdaray at mapagpaimbabaw, dahil sa
pagsint sa isng bayang aking tinubuan. An ang canilng itinumbs
sa akin? Ang ac'y iban sa isang imbng bilangguan at sran ang
magandng caasalan ng aking talagng maguiguing esposa. Hindi!
cung hindi ac manghiganti'y maguiguing isng casamasamang
gaw, maguiguing pagpapalacs ng canilng loob upng sil'y gumaw
ng bago't bagong mga paglabg sa catuwiran! Hindi, cung di co gawn
ang gay'y maPhin 506guiguing isng caruwagan, cahinan ng loob,
humibc at tumangis gayng may dug't may buhay, gayng inilangcp
nil sa paglait at paghamt ang paglulugs ng capurihn! Tatawaguin
co ang bayang mangmng na iyn, ipakikilala co sa cany ang imb
niyang calagayan; na huwg siyng umisip sa mga capatd; wal ng
cung hindi mga lobo na nangagllamunan, at sasabihin co sa canilng
laban sa caapihng it'y tumtindig at tumututol ang walng hanggng
carapatn ng tao upang tuclasn sa lacs ang canyng calayaan!
Ang bayang walng malay ang siyng maghihirap!
Lalong magalng! Maipakikihatid po ba niny ac hanggng
sa cabunducan?
Hanggng sa malagay cay sa capanatagn!ang sagt ni
Elas.
Mulng sil'y lumabs sa Pasig. Manacanacang nagsasalitaan sil
ng mga walng cabuluhn.
Santa Ana!ang ibinulng ni Ibarra,napagkikilala po ba
niny ang bahay na it?
Casalucuyang dumaraan sil sa tapt ng bahay na lwaliwan sa
labs ng bayan ng mga jesuita.


489
Diya'y aking tinam ang mahabang panahng maligaya't masay!ang
buntong-hining ni Elas.Napaririyan cam buwn buwn ... ng
panhng iy'y wangis ac sa mga ib: may cayamanan, may familia,
nananag-inip at nakikinkinita ang isng magandng panahng ssapit.
Nakikita co ng mga panahng iyn ang aking capatd na babae na na sa
isng colegiong calapt; hinahandugan ac ng mga bordadong gaw ng
canyng mga camy ... sinasamahan siy ng isng caibigang babae, na
isng magandng dalaga. Nagdaang laht na parang isng panaguinip.
Nanatili sil sa hindi pag-imc hanggng sa dumating sa Malapad-
na-bat. Ang nacapamangc cung gabi sa Pasig, minsan man lamang,
sa is riyn sa mga caayaayang gabng handg ng Filipinas, pagca
nagsasabog ang buwan, mul sa dalisay na bughw, ng malungct na
pagpapaalaala; pagca itinatag ng dilm ang caimbihn ng mga tao at
kincublihan ng catahimican ang abng alingawngaw ng canilng tinig;
pagca ang Naturaleza ang tanging nagsasalit, ang mga gayn ang
macauunaw ng pinagdidilidili ng dalawng binat.
Phin 507Nagttuc ang carabinero sa Malapad-na-bat, at ng
makitang walng lamn ang bangc, at walng an mang idinudulot na
sucat niyng msamsam, ayon sa dating caugaliang pinaglamnn na ng
calahatlahatang mga carabinero at ng mga carabinerong nangaroroon,
pinabayaan silng macaraan agd.
Hindi rin naman nagsasapantaha ng an man ang guardia civil sa
Pasig, caya't hindi sil binagabag.
Nagpasimul ng paguumaga ng sil'y dumating sa dagatang noo'y
maamo't payapang tulad sa isng calakilakihang salamn.
Cumuculimlm ang buwn at nagcuculay rosa ang Casilanganan.
Naaninagnagan nil sa malay ang isng bagay na culay nag-aaboab,
na untiunting lumalapit.
Dito ang tungo ng fala,ang ibinulng ni Elas;humig po
cay at cay'y ttacpan co nitng mga bayng.
Lalong lumiliwanag at nakikita ng magalng ang any ng
sasakyn.
Lumalagay sil sa pag-itan ng pampng at natin,ang
ipinahiwatig ni Elas na nababalisa.
At untiunting binago ang tungo ng canyng bangc, na an pa't
sumasagwang patungo sa Binangunan. Nahiwatigan niy ng malakng
pangingilabot na nagbabago namn ng tump ang fala, samantalang
sinisigawan siya ng isng tinig.


490
Humint si Elas at nag-isp-sip. Malay pa ang tab at sil'y marrating ng
bala ng mga fusl ng fala. Inacalang magbalc sa Pasig; lalong matlin
ang canyng bangc cay sa fala. Nguni laking casamng palad! nakita
niyng nanggagaling sa Pasig ang isng bangc at nmamasdang
cumkinang ang mga capacete at mga bayoneta ng mga guardia civil.
Hli na tayo,ang ibinulng na nammutl.
Pinagmasdn niy ang canyng malalakng bsig, guinamit ang
tanging pasiyng nlalabi at nagpasimul ng pagsagwn ng boong lacs
niy, na ang tump'y sa dacong pul ng Talim. Samantala'y
sumusungaw ang araw.
Dumdulas sa tbig ang bangc ng totoong matlin; nakita ni
Elas, sa ibabaw ng fala, na pumpihit, ang ilang taong nacatindg, na
siy'y kincawayan.
Phin 508Marnong po ba cayng magpalacad ng isng
bangc?ang tanng cay Ibarra.
Marunong p, bakit?
Sa pagc't mapapahamac tayo cung hindi ac ttalon sa tbig at
ng sil'y aking iligw. Hahabulin nil ac, ac'y mabuting lumangy at
sumisid ... sil'y illay co sa iny, at pagcacgayo'y magpipilit cayng
lumigts.
Huwag, matira po cay at ipagbili natin ng mahl ang ating
buhay sa canil!
Walng cabuluhn, wal tayong sandata; papatayin tayong tulad
sa maliliit na ibon, ng canilng mga fusil.
Nringig ng sandaling iyn, ang isng chis sa tubig, cawangis ng
pagpatac sa tubig ng isng bagay na manit, na casund agd-agd ng
isng putc.
Nakita na niny?an Elas, at inilagay sa bangc ang
sagwn.Magkikita tayo sa gabng sinusundan ng Pasc sa
pinaglibingan sa inyng nunong lalaki. Lumigts po cay!
At cay p?
Iniligts ac ng Dios sa lalong mahihigpt na mga panganib.
Naghubd si Elas; pinunit ng isng bla ang canyng tangang
bar at nringig ang dalawng putc. Hindi siy nagulumihanan,
kinamayn ng mahigpt si Ibarra, na nananatil sa pagcahig sa bangc;


491
tumindg at lumucs sa tubig na itinlac muna ng pa ang muntng sasakyn.
Nringig ang ilng sigw, at hindi nalaon at sa malay-lay ng
caunt ay sumipt ang lo ng binat, na parang ibig na huming, at sac
mulng lumubg sa tubig.
Ayn, ayn siy!ang sigawan ng ilng tinig at mulng
humguing ang mga bla.
Hinabol siy ng fala at ng bangc; isng bahagyang guhit ng bul
ang siyng pinagcacakitaan ng canyng dinaraanan, na an pa't
nalalao'y lalong nlalay sa bangc na lulutanglutang na anaki'y walng
tao. Cailan ma't sumusungaw sa tubig ang lumlangoy at ng huming,
pagdaca'y pinagbabarilanan siy ng mga guardia civil at ng mga
faluero.
Phin 509Tumtagal ang paghahabulan; malay na ang bangc ni
Ibarra, lumalapit namn sa tab ang lumlangoy, at ang lay na lamang
ay may mga limampng dip. Pagd na ang mga gumagaod, datapuwa't
si Elas ay gayn din, sa pagc't madals isipt ang ulo, at sa ib't ibang
daco sumsipot, na wari'y inilligaw mandn ang mga umuusig sa cany.
Hindi na itinutur ng tacsl na bul ng tubig ang dinaraanan ng
maninisid. Minsan pang nakita nil siy sa dacong ang lay sa tab ay
sampng dip, binaril siy nil ...; nagdaan pagcatapos ang mga
minuto; wal ng sumipt uli sa ibabaw ng payapa at walng taong tubig
sa dagtan.
Nang macaraan ang calahating oras, sinasapantah ng isng
manggagaod na canyng nmasdan sa tubig, sa malapt sa gulid, ang
mga bacs ng dug, nguni't umiling ang canyng mga casama, sa isng
anyng hindi mapagwar cung sumasang-ayon sil hindi.


Phin 510
LXII.
PAGPAPALIWANAG NI PARI DAMASO.


492
Nagung walng cabuluhng mtimbon sa ibabaw ng isng mesa ang mga
mahahalagng handg sa pagcacasl; cahi't ang mga brillante na nasa
canilng mga estuche na terciopelong azul, ang mga bordado mang
piny, ang mga pieza man ng sutl ay hindi nacaaakit sa mga paningn
ni Mara Clara. Tintingnan ng dalaga, na hindi nakikita at hindi
binabasa ang pamahayagang nagbabalit ng pagcamaty ni Ibarra, na
nalunod sa dagtan.
Caguinsagunsa'y naramdaman niyng dumarapo sa ibabaw ng
canyng mga mat ang dalawng camay, tintangnan siy at isng
masayng tnig, ang cay par Dmaso, ang sa canya'y nagssalit:
Sno ac? sno ac?
Lumucs si Mara Clara sa canyng upuan at pinagmasdn siyng
may malakng tcot.
Tangaria, natcot ca ba, h? Hindi mo ac hinihintay, an?
Talastasn mong naparito acng galing sa mga lalawigan upang
humarp sa iyng casl.
At lumapit na tagly ang isng ngit ng ligaya, at inilahad cay
Mara Clara ang camy at ng hagcn. Lumapit si Mara Clarang
nangangatal at ilinapit ng boong paggalang ang camy na iyn sa
canyng mga lab.
An ang nangyayari sa iyo, Mara?ang tanng ng
franciscano, na nawalan ng masayng ngit at napusps ng balsa;
malamg ang camy mo, namumutl ca ... may sakit ca ba, bunso co?
At hinila ni par Dmaso si Mara Clara sa canyng candungang
tagly ang isng pagliyag na hindi nasasapantaha nino mang canyng
macacaya, tinangnn ang dalawng camy ng dalaga, at siy'y tinanng
sa pamamag-itan ng titig.
Wal ca na bang catiwal sa iyng inama?ang itinanng na
ang any'y naghhinananakit mandn;hal umup ca rito't saysayin
mo sa akin ang mga maliliit na bagay na isinsam ng iyong loob, gaya
ng dating guinagawa mo sa Phin 511akin ng panahng icaw ay
musms pa, pagca nacacaibig cang gumawa ng mga muecang pagkit.
Nalalaman mo ng magpacailan man ay minmahal cat ... cailn ma'y
hindi cat kinagalitan....
Nawal ang magaspng at bugl-bugl na tinig ni par Dmaso at
ang humalili ay mairog na any ng pananalit. Nagpasimula si Mara
Clara ng pag-iyc.


493
Tumatangis ca ba, anc co? bakit ca ba umiyac? Nakipagcagalit ca
ba cay Linares?
Nagtakip ng mga tainga si Mara Clara.
Huwg sana niny siyng bangguitn ... ngayn!ang sigw
ng dalaga.
Tiningnn siy ni par Dmasong pusps ng pagtatac.
Aayaw ca bang ipagcatiwal sa akin ang iyong mga lihim?
Hindi ba laguing pinagsicapang cong bigyng catuparan ang bawa't
iyong maibigan?
Itiningala ng dalaga sa cany ang mga matng pun ng mga luh,
sandaling siy'y tinitigan, at muling tumangis ng malakng capaitan.
Huwg cang tumangis ng ganyn, anc co, sa pagc't
nagbbigay skit sa akin ang iyong mga luh! Saysayn mo sa akin ang
iyng mga ipinagpipighat; makikita mo cung tunay na minamahal ca
ng iyng inama!
Marahang lumapit sa cany si Mara Clara, lumuhd sa canyng
paann, itiningal sa cany ang mukhng napapaliguan ng luh, at saca
sinabi sa cany ng tinig na bahagy ng mawatasan:
Iniibig po ba niny ac?
Musms!
Cung gay'y ... ampunin niny ang aking am at huwg po
niny acng ipacasl!
At saca sinabi ng dalaga ang hulng pagkikita nil ni Ibarra,
nguni't inilingid niy ang lihim ng canyng paguiguing tao.
Bahagy nang macapaniwal si par Dmaso sa canyng
nriringig.
Samantalang siy'y buhy,ang ipinatuloy ng dalaga,
inacal cong lumaban, naghhintay ac, ac'y umaasa! Ibig cong
mabhay upang macringig ac ng mga balitang tungcl sa cany ...
datapuwa't ngayng siy'y pinaty, wal na ngang cadahilanan upng
mabuhay ac't magcaskit!
Phin 512Sinabi niy ang mga salitng it ng madlang, mahin
ang tinig, banayad, walng luh.
Nguni't tang, hindi ba macalilibong magaling si Linares cay
...?


494
Nang buhy pa siy'y macapag-aasawa ac ... inaacal cong magtanan
pagcatapos ... walng hinhangad ang aking am cung di ang
pakikicamag-nac! Ngayng paty na siy, sino ma'y hindi
macatatawag sa aking esposa ... Nang buhy pa siy'y mangyayaring
ac'y magpacasam, mlalabi sa akin ang say ng loob sa pagcaalam na
siy'y buhy pa at marahil maaalaala ac; ngayng siy'y paty na ...
ang convento ang libingan.
Palibhasa'y totoong matind ang pananalita ng dalaga, nawala cay
par Dmaso ang masayng any at naggunamgunam.
Lubh bang malak ang pag-ibg mo sa cany?ang itinanng
ng pautl.
Hindi umimic si Mara Clara. Inilungayngay ni par Dmaso sa
canyng dibdib ang canyng ulo at hindi umimic.
Anc co!ang biglang sinabi ng tinig na sira;patawarin mo
ac, na hindi co sinasadya'y aking ipinahamac ang iyong caligayahan.
Ang mangyayari sa iyo sa hinaharap ang aking iniisip, minimith co
ang iyong caligayahan. Paano ang aking pagpapahintulot na pacasl
icaw sa isng tag rito, upang icaw ay aking mapanood n esposang
cahabaghabg at inng culang palad? Hindi co maials sa iyng ulo ang
iyng pagsint, caya't humadlng ac ng boo cong lacs, guinawa co
ang laht ng lihs sa catuwiran, dahil sa iy, sa iyo lamang dahil. Cung
icaw ay naguing asawa niy, tatangis ca pagcatapos, dahil sa
calagayang pagca inianc dito ng asawa mo, na laguing nabibingit sa
laht ng pag-api't pagpapahirap na walng calasag sa pagsasanggalng;
cung magung in ca na'y tatangisan mo ang casawiang palad ng iyong
mga anc; cung sil'y papag-aralin mo't ng dumnong, inihahand mo
sa canil ang masaclp na mararating; maguiguing caaway sil ng
religin, at cung magcgayo'y makikita mo sil sa pagcabitay sa
pagcapatapon; cung pabayaan mo namng mangmng, makikita mo
namng sil'y tinatampalasan at sumasacaimbihn! Hindi co nga
mangyaring maitulot! Dahil dito'y inihahanap cat ng isng asawang
macapaghahandg sa iy ng pagca inng maligaya ng mga anc na
macapag-uutos at hindi mapag-uutusan, na Phin
513macapagpaparusa't hindi magdaralit.... Nalalaman cong mabait nga
ang yong catoto buhat sa camusmusn, minmahal co siy't gayn din
ang canyng am, datapuwa't pinagtamnn co sil ng glit, mula ng
makita cong sil ang maguiguing dahil ng iyong casawaliang palad, sa
pagc't cat'y minamahal, cat'y pinacasisint, cat'y iniibig na
cawangis ng pag-ibig sa isng anc; walng umiirog sa akin cung di
icaw na nga lamang; napanood co ang iyng pag-lak; hindi nacararaan
ang isng oras na hindi cat inaalaala; napapanaguinip co icaw; icaw
ang tanging catuwaan co....


495
At tumangis si par Dmasong tulad sa isng musms.
Cung gayn, cung ac'y inyng minmahal, huwag po sanang
ipahamac niny ac magpacailn man; paty na siy, ibig cong mag-
monja!
Itinuon ng matand ang noo sa canyng camy.
Mag-monja, mag-monja!ang inulit ulit.Hindi mo
nalalaman, anc co, ang pamumuhay, ang talinghagang nagccubli sa
loob ng mga pader ng convento, hindi mo nalalaman! Macalilibong
iniibig cong mapanood cong icaw ay nagcacaskit sa mundo, cay sa
makita co icaw na nacuculong sa convento. Sa mundo'y mriringig ang
iyong mga dang, doo'y wala cung di ang mga pader ... Icaw ay
magand, totoong magand, hindi ca sumilang sa maliwanag upang
icaw ay msoc sa pag-momonja, upang maguing esposa ca ni Cristo!
Maniwal ca sa akin, anc co, kinacatcat na laht ng panahn;
macalilimot ca cung malaon, iibig ca, iibig ca sa asawa mo ... cay
Linares.
O ang convento ... ang camatayan!ang inulit ni Mara
Clara.
Ang convento, ang convento ang camatayan!ang mariing
sabi ni par Dmaso.Mara, matanda na ac, hindi na mangyayaring
tumagl pa ang aking pagcacalinga sa iyo't sa iyng capanatagan....
Humirang ca ng ibang bagay, humanap ca ng ibng sisintahin, ibng
binat, cahi't na sino, datapuwa't huwag lamang ang convento.
Ang convento ang camatayan!
Dios co, Dios co!ang isinigaw ng sacerdote, na tinacpan ng
mga camy ang ulo;pinarurusahan mo ac, anng gagawin!
datapuwa't calingain mo ang aking anc na babae!...
Phin 514At liningn ang dalaga:
Ibig mong maguing monja? maguiguing monja ca; aayaw
acong mamaty icaw.
Hinawacan ni Maria Clara ang canyang dalawng camay, pinisl,
hinagcn at lumuhod.
Inama co, inama co!ang inulit-ulit.
Umalis pagcatapos si par Damasong mapanglw, nacatung at
nagbbuntong hining.


496
Dios, Dios, tunay ngang nabubuhay ca, yamang ac'y iyng
pinarurusahan! nguni't manghiganti ca sa akin at huwag mong
pahirapan ang walng casalanan, iligts mo ang aking anc!


Phin 515
LXIII.
ANG GABING SINUSUNDAN NG PASCO NG
PANGANGANAC.
Sa itaas, sa balisbs ng isng bundc, sa tab ng isng agsan,
natatago sa guitn ng mga cahoy ang isng damp na nacalagay sa
ibabaw ng mga licolicong pun ng mga cahoy. Sa ibabaw ng canyng
bubng na cgon ay gumagapang na sagan sa calaguan ang calabaza,
na humihitic ng mga bunga at ng mga bulaclc; napapamutihan ang
abng tahanang iyn ng mga sungay ng usa't ng mga bung ng baboy-
ram, na may mga pangil ang ib. Diyn tumatahan ang isng mag-
nac na tagalog, na ang pangangaso't pagpuputl ng cahoy na
panggatong ang guingawa.
Sa lilim ng isng cahoy, ang nunong lalaki'y gumgawa ng mga
walis na tinting, samantalang nagllagay ang isng dalaga sa isng
bacol ng mga itlg ng inahng manc, mga dayap at mga gulay.
Dalawng bat, isng lalaki't isng babae'y magcasamang nagllaro.
May is pang batng lalaking putlain, mukhng nammanglaw,
malalaki ang mga mat at malalim cung tumingn, at siy'y nacaup sa
ibabaw ng isng nacahigng pun ng cahoy. Mapagkikilala natin sa
canyng namamayat na mukha ang anc na lalaki ni Sisa, si Basilio, na
capatd ni Crispn.
Paggalng ng pa mo,ang sabi sa cany ng batang babae;
magllaro tayo ng pico-picong-tagan, ac ang inainahan.
Saasama ca sa amin sa pag-akyt sa taluctc ng bundc,ang
dagdg ng batng lalaki;iinom ca ng dug ng usng pinigaan ng catas
ng dayap at icaw ay tatab, at cung mataba ca na'y tuturuan cat ng


497
paglucso sa magcabicabilang malalaking bat, na na sa ibabaw ng agsan.
Ngumingit ng mapanglw si Basilio, tintingnan ang sgat ng
canyng pa at pagcatapos ay ibinabaling ang paningin sa araw na
mainam na totoo ang sicat.
Ipagbili mo ang mga wals na it,anng nunong lalaki sa
dalaga;at ibil mo ng an man ang mga capatid mo, sa pagc't Pasc
ngayn.
Phin 516Mga reventador, ibig co ng mga reventador!ang
sigw ng batng lalaki.
At ibig co namn ang isng ulong mailagy co sa aking
manica!ang sigw namn ng batng babae, at tinangnn sa tpis ang
canyng capatid.
At icaw, an namn ang ibig mo?ang tanng ng nun cay
Basilio.
Tumindg itng nahihirapan at lumapit sa matandng lalaki.
Guinoo,ang sinabi niy;nagcasakt po pal acng
mahigut na isng buwn?
Buhat ng masumpong ca naming hindi nacacaalam-tao't pun
ng mga sugat ay dalawang buwan na sa itas ang nacararaan; ang isip
nami'y mammatay icaw....
Gantihn nawa cay ng Dios; cam po'y totoong mahihirap!
ang mulng sinabi ni Basilio; datapuwa't yayamang Pasc ngayn, ibig
cong pa sa bayan upng aking tingnn ang aking in't capatid na maliit.
Marahil hinahanap nil ac.
Nguni't anc co, hindi ca pa magalng at malayo ang bayan mo;
hindi ca darating doon sa hating gab.
Hindi po cailangan, guinoo! Marahil po'y totoong
namamanglaw ang aking in't capatd na maliit; sa tan ta'y
nagsasamasama cam sa fiestang it ... ng tang nagdaa'y isng isda ang
aming kinaing tatl ... ang in co marahil ay iyc ng iyc ng paghnap
sa akin.
Hindi ca darating na buhy sa bayan, bat! Sa gabng it'y may
inahng manc tayo at tapa ng baboy-ram. Hahanapin ca ng aking mga
anc na lalaki cung umuwi silng galing sa parang....
Marami po cayng mga anc, at ang aking in'y wala cung di
camng dalaw lamang; marahil ipinalalagay na acng paty! Ibig co


498
p siyang bigyn sa gabng it ng galc, ng isng aguinaldo ... isng anc!
Naramdamn ng matandng lalaking nangguiguilid ang canyng
luh, ipinatong sa ulo ng batng lalaki ang canyng camy at sinabi sa
canyng nababagbag ang pus:
Tila ca matandng tao! Hal, paroon ca na, hanapin mo ang
iyong nanay, ibigay mo sa cany ang aguinaldo ... ng Dios, gaya ng
sabi mo; cung Phin 517nalaman co lamang ang pangalan ng iyong
bayan, sana'y naparoon ac ng icaw ay may sakit. Lcad na, anc co, at
samahan ca nawa ng Dios at ng poong si Jess. Sasamahan ca ng ap
cong si Luca hanggng sa bayang malapit dito.
Bakit, aalis ca ba?ang tanng sa cany ng batng lalaki.
Diyn sa ibab'y may mga sundalo, maraming mga tulisn. Aayaw ca
bang makita ang aking mga reventador? Pum! purumpum!
Aayaw ca ba ng pico-picong taguan?ang tanng namn ng
batng babae;nacapagtago ca na ba? Hindi ba totoong nacatutuwa
ang habulin at magtago?
Ngumit si Basilio; dinampt ang canyng tungcd at nagsalitng
nangllaglag ang mga luh sa mga mat:
Bbalic ac agad,any;dadalhn co rito ang maliit cong
capatd, makikita niny siy at cay'y makikipaglar sa cany; siy'y
casng lak mo.
Pipilaypilay rin ba cung lumacad?ang tanng ng batng
babae;cung gay'y siy ang ating gagawing in-inahan sa pico-pico.
Huwag mo camng calilimutan,ang sabi sa cany ng
matandng lalaki;dalhn mo itong tapa ng baboy-ram at ibigay mo
sa iyong nanay.
Sinamahan siy ng mga bat hanggng sa tulay na cawayang
nacalagy sa ibabaw ng agsang maingay ang lagasls.
Pinacapit siy ni Luca sa canyng mga bisig at nawal sil sa mga
paningn ng mga bat.
Malicsng lumacad si Basilio, bag man may tali ang canyng
binti.
....................................................................
Humahaguinit ang hanging sa labs at nangngaligkig sa guinw
ang mga tag San Diego.


499
Niy'y gabng sinsundan ng Pasc ng Panganganc, nguni't gayn ma'y
malungct ang bayan. Walng nacasabit sa mga bintanang isng farol
man lamang na papel, walng an mang caingayan sa mga bahay na
nagbabalit ng casayahang gaya ng mga nacaraang tan.
Sa entresuelo ng bahay ni capitang Basilio'y nagsasalitaan sa
tab ng isng rejas, ito't si don Filipo (pinapagcaibigan sil ng
pagcapahamac ni don Filipo), Phin 518samantalang sa cabilng rejas
nam'y tumtanaw sa daan si Sinang, ang canyng pinsang si Victoria
at ang magandng si Iday.
Nagppasimula ng pagsicat ang buwng patunw sa naaabot ng
paningin at pinapagcuculay guint ang mga alapaap, mga cahoy at mga
bahay, at tuly nangagbibigay ng mahahaba't wari'y mga fantasmang
mga anino.
Hindi ccaunt ang inyng capalarang lumabs, na alinsunod sa
pasy ng hucm ay walang casalanan, sa mga panahng it!ang sabi
ni capitang Basilio cay don Filipo;tunay nga't sinunog nil ang
inyng mga libro, nguni't lalong malak ang nangawal sa mga ib.
Lumapit sa rejas ang isng babae at tumingn sa dacong loob.
Nagnningning ang canyng mga mat, namamayat ang canyng
mukh, lugy at gust ang canyng mga buhc, binibigyan siya ng
buwn ng cacaibng any.
Si Sisa!ang biglng sinabi ni don Filipo, at saca siy
humarp cay capitang Basilio, samantalang lumlay ang ull na
babae.
Hindi po ba na sa sa bahay siy ng mdico?ang itinanng;
gumaling na po ba?
Ngumit ng masaclp si capitang Basilio.
Natacot ang mdicong siy'y isumbng na caibigan ni don
Crisstomo, at ang guinawa'y pinaals si Sisa sa canyng bahay.
Ngay'y muling nagpapacabicabila na namng ull na gaya ng dati,
umaawit, hindi gumagaw ng masam cangino man at natitira sa
gubat....
An an pa po ang mga nangyari sa bayan mul ng umalis
cam rito? Nalalaman cong tayo'y may curang bago at bagong alfrez....
Catacotacot na mga panahn, umudlot ang cataohan!ang
ibinulng ni capitang Basilio, na ang nacaraan ang iniisip.Tingnn po
niny, kinabucasan ng inyng pag-als ay nasumpungang paty ang
sacristang mayor, nacabitin sa palupo ng canyng bahay. Dinamdm na


500
totoo ni par Salv ang canyng pagcamaty at sinamsam na laht ang canyng
mga papel.Ah, namaty rin ang filsofo Tasio, at ibinan siya sa
libingan ng mga insc.
Cahabaghabag namn si don Anastasio!ang ibinuntng
hining ni don Filipo,at ang canyang mga libro?
Phin 519Sinunog na laht ng mga madasalin, sa pagc't sa
gany'y inaacal nilng sil'y mararapat sa Dios. Wal acong nailigtas
cahi't ang libro man lamang ni Ciceron ... walng guinawng an man
ang gobernadorcillo upang sansalain ang gayng gaw.
Capuw hindi umimc ang dalaw.
Nariringig ng sandalng iyn ang awit na cahapishapis at
mapanglw ng ull na babae.
Nalalaman mo ba cung cailn ang casl ni Mara Clara,ang
tanng ni Iday cay Sinang.
Hindi,ang isinagt nit;tumanggap ac ng isng sulat ni
Mara Clara, nguni't aayaw cong bucsn sa tacot na aking maalaman.
Caawaawa si Crisstomo!
Ang balit'y cung di cay Linares, si capitang Tiago'y nabitay sana,
an ang cahihinatnn ni Mara Clara?ang pahiwatig ni Victoria.
Nagdaan ang isng batng lalaking pipilaypilay; tumatacbng ang
tungo'y sa plaza na pinanggagalingan ng awit ni Sisa. Siya'y si Basilio.
Nasumpungan ng bat ang canyng bahay, na walng tao at guib;
pagcatapos ng maraming pagtatanng, ang canyng nausisa lamang ay
ang canyng in'y ull at nagpapagalagala sa bayan; wal siyang
cabalibalit cay Crispin.
Kinain ni Basilio ang luh, linunod ang canyng pighat, hindi na
nagpahinga't hinanap ang canyng in. Dumatng sa bayan,
ipinagtanng ang canyng in, at dumatng ang awit sa canyng mga
tainga. Piniguilan ng culang palad ang pangangatl ng canyng mga
bint at nag-acalang tumacb't ng payacap sa canyng in.
Linisan ng ull na babae ang plaza't tinungo ang tapt ng bahay ng
bagong alfrez. Ngayo'y gaya rin ng unang may isng bantay na
sundalo sa pintuan, at isng ulo ng babae ang siyng nanungaw sa
bintan, nguni't hindi na ang Medusa, ngay'y isng bat ang gulang;
hindi pawang sawng palad ang bawa't alfrez.
Nagpasimul ng pag-awit si Sisa sa tapat ng bahay, na tinititigan
ang buwang nagduruyan sa isng langit na azul at napapag-itanan ng


501
mga alapaap na culay guint. Nakikita siy ni Basilio'y hindi macapangahas
lumapit, at marahil hiniPhin 520hintay niyng umalis doon;
lumalacad sa magcabilacabila, nguni't pinangingilagan ang paglapit sa
cuartel.
Pinakikinggang magalng ng babaeng bat pang na sa sa bintan
ang awit ng ull na babae, at ipinag-utos sa banty na sundalong
papanhikin ang ull na iyn sa cuartel.
Pagcakita ni Sisang lumalapit ang sundalo at ng maringig ang tinig
nito, sa malaking tacot ay nagpacatacbtacb, at ang Dios ang
nacacaalam cung paano ang pagtacb ng isng ull. Sinundn siy ni
Basilio, at sa panganganib na bac hindi na niya makita'y tumacb at
nalimutan tuly ang sakt ng canyng mga pa.
Tingnn na nga lamang niny cung paano ang paghabol ng
batng iyn sa ull na babae!ang sigw na nagagalit ng isng alilang
babae, na na sa daan.
At ng makita niyng ipinagpapatuloy ang paghagad sa ull na
babae, dumampt ng isng bat't inihaguis sa bat, at sinabi:
Ayn ang iy! pagcasayangsayang at natatal ang so!
Naramdamn ni Basilio ang isng pucl sa canyng ulo, nguni't
nagtuloy ng pagtacb at hindi inalumana. Tintahulan siy ng mga so,
sumisigaw ang mga gans, binbucsan ang mga ibng bintan at may
sumusungaw na isng mapagusisa, at sinsarhan namn ang ibng
bintana, sa panganganib na bac iyo'y cawangis din ng gabi ng mga
caguluhan.
Dumatng sil sa labs ng bayan. Nagpasimul si Sisa ng paghin
ng pagtacb; malakng toto ang calayuan niy sa humahabol sa cany.
Nanay, ac p!ang isinigw sa cany ng siy'y mtanawan.
Bahagy lamang nringig ng ull na babae ang tinig ay
nagpasimul na namn ng pagtcas.
Nanay, ac p!ang isinigw ng bata na walng pagcasiyahan
sa pighat.
Hindi naccaringig ang ull na babae, sinsundan siy ng anc na
humihingal. Naraanan na nil ang mga pananm at malapit na sil sa
gubat.
Nakita ni Basiliong pumasoc sa gubat na iyn ang canyng in at
siy'y pumasoc namn. Ang mga dam, ang maliliit na cahoy, ang
matinc na mga Phin 521yantc at ang mga ugt na umuutlw sa lup


502
ay nangagsisihadlng sa tacb ng dalaw. Sinsundan ng anc ang
naaaninagnagn niyng catawn ng canyng in, na manacanacang
liniliwanagan ng mga snag ng buwang pumapasoc sa mga pag-itan ng
mga sang. Yan ang talinghagang gubat ng familia ni Ibarra.
Macailang natisod at nrap ang bat, nguni't tumtindig, hindi
nagdaramdam sakt; ang boong caluluwa niy'y pumatungo sa canyng
mga mat, na sumsunod sa any ng irog niyng in.
Canilng dinaanan ang lat na bumubulong ng matimys; ang mga
tinc ng cawayang nangahulog sa putic ng pampng ay tumitimo sa
mga pa niyng hubd: hindi humihint si Basilio upng bunutin ang
mga tinc na iyn.
Nakita niy ng boong pagtatac na tinutungo ng canyng in ang
malagng parang at pumasoc sa pintng cahoy na pangsar sa
pinaglibingan ng matandng castil sa paann ng balit.
Binant ni Basiliong siy'y pumasoc namn, nguni't nasunduan
niyng nacasar ang pint. Ipinagsasanggalang ang pintng iyn ng
ull na babae, ng canyng mga payt na bsig at gusamt na ulo, na an
pa't pinapananatili ng canyng boong lacs sa pagcsara.
Nanay, ac p, ac p, ac'y si Basilio, ang inyng anc!ang
sigw ng batang hap na, at nagpaclugmoc.
Datapuwa't hindi nagluluwag ang ull na babae; isinisicad ang
canyng mga pa sa lup at ipinaglalabang mainam ang pint.
Sinuntc ni Basilio ang pint, inihahampas doon ang ulong
napapaliguan ng dug, umiyc, nguni't walng cabuluhng laht.
Nagtindg ng boong hrap, pinagmasdn ang pader at iniisip niyng
canyng hagdann, nguni't wal siyng nasumpungang magawang
hagdn. Nilibot niy, ng magcgayon, at nakita niy ang isng sang ng
malungct na cahoy na humahalang sa is namang sang rin ng ibang
cahoy. Nag-ukyabt siy: gumgaw ng cababalaghn ang canyng
pagsintng-anc, nagpalipatlipat siy sa mga sang hanggang sa
dumating sa balit, at napanood pa niyng itinutuon ang ulo ng canyng
in sa pint.
Nringig ni Sisa ang ingay na guingaw ni Basilio sa mga sang,
lumingn at nag-acalang tumacas, nguni't nagpatihulog sa cahoy ang
anc, niycap niy ang canyng in at pinusps ng halc, at hinimaty
pagcatapos.
Phin 522Nmasdan ni Sisa ang nong napapaliguan ng dug;
yumucd sa cany, ang mga mat ng babae'y tila mandn tatacas sa
kinlalagyan, pinagmasdan siy sa mukh at ang mga nammutlang


503
pagmumukhng iy'y siyng pumagpg ng bait na gumugupiling sa canyng
mga utac ng ulo, may sumipt na tulad sa isng kislp sa canyng pag-
iisip, nakilala ang canyng anc at, nagpacabigybigy ng isng sigw,
at pagcatapos ay nahandusay sa hinimaty na batng canyng
niyayacap at hinhagcan.
Nanatiling hindi cumikilos ang in at ang anc....
Nang pagsaulng-tao si Basilio'y nakita niyang hindi nacacaalam
tao ang canyng in. Tinawag niy ang canyng in, canyng
ipinangalan ang lalong matitimys na palayaw, at ng mamasid niyng
hindi naguiguising at hindi man lamang humihinga'y nagtindig, tinungo
ang agos at cumuha ng cauntng tbig na canyng inilagy sa
binalisungsng na dahon ng saguing, at canyng winilign ng tubig na
iyon ang namumutlng mukh ng canyng in. Nguni't hindi cumilos
ng camunti man lamang ang ull na babae, nananatili sa pagcapikit.
Pinagmasdn siy ni Basiliong nagugulat; idinaiti ang canyng
tainga sa pus ng babae; nguni't ang payt at lant ng dibdib ay
malamig at hindi tumitiboc: inilagy niy ang canyng mga lab sa mga
lab ng canyng in ay wal siyng naramdamang camunti man lamang
na paghing. Niyacap ng culang palad ang bangcy at tumangis ng
boong capaitan.
Lumiliwanag ang buwan sa langit ng boong cadakilaan,
nagbubuntong hining ang mahinhng amihan sa paghihip at humuhuni
ang mga cagaycy sa ilalim ng mga dam.
Ang gabng pawang caliwanagan at catuwaan sa lubhng
maraming mga musms, na sa mainit na sinapupunan ng mga
casambahay ipinagdiriwang ang fiestang lalong may mga matatamis na
nagugunit; ang fiestang nagpapaalaala ng unang titig ng pagsint na
ipinadal ng langit sa lup; sa gabng iyng ang laht ng
magcacasambahay na mga binyaga'y cumacain, umiinom, sumasayaw,
umaawit, tumatawa, nagllar, sumisinta, nangaghahalican ... sa gabng
iyn, na sa mga lupang malalamg ay nagttaca ang camusmusan sa
war'y himalng cahoy na pino, na humihitic ng mga ilaw, mga manica,
mga matamis at makiPhin 523kintb na palarang papel, na
pinanonood ng nangasisilaw na mabibilog na mga matng
kinaaninuhan ng pagca walng malay, ang gabng iy'y walng
idinudulot cay Basilio cung di isng pangungulila. Sino ang
nacacaalam? Marahil sa bahay ng malungcuting si par Salv ay
nangaglalar rin ang mga bat, marahil ay canilng inaawit:
Ang Gabing-
Magand'y
dumating,


504
Gabing-Magand'y aalis din...
Ang bat'y tumangis at humibc ng di an lamang, at ng tumingal
siy'y canyng nakita sa canyng harp ang isng tao na
pinagmamasdan siyng walng imc. Tinanng siy ng hindi kilalang
lalaking iyn ng marahan:
Icaw ba ang anc!
Tumang ang bat.
An ang inaacal mong gawn?
Ilibng!
Sa libingan?
Wal acng salap, at bucd sa ro'y hindi ipahihintulot ng cura.
At paano?
Cung tulungan sana niny ac....
Mahinang mahina ac,ang sagt ng hindi kilal, na untiuntng
nagpacahandusay sa lup, na nininiin ng dalawng camy; may sugat
ac, dalawng araw ng hindi ac cumacain at hindi ac natutulog ...
Wal bang ibng napaparito ngayng gab?
Nanatili ang taong iyn sa pagdidilidili at pinagmamasid ang
mahalagng pagmumukh ng batng lalaki.
Pakinggn mo!ang ipinagpatuloy na ang tinig ay lalong
mahina; marahil ay paty na rin ac bago sumicat ang araw ... Sa may
mga dalawampng hacbng buhat dito, sa cabilng ibayo ng batis na
it, may nacatimbng maraming cahoy na panggatong; dalhn mo rito,
pagpatungpatungin mo, ilagy mo sa ibabaw ang aming mga bangcy,
tacpn mo ng cahoy rin at sac mo susuhan ng apy, ng maraming
apy, hanggng sa cami'y maguing ab....
Nakikinig si Basilio.
Phin 524Pagcatapos, cung sacali't wal sino mang dumatng
... huhucay ca rito, macacasumpong ca ng maraming guint ... at ang
laht na iy'y iyo. Mag-aral ca!
Nalalao'y lalong hindi mawatasan ang tinig ng hindi kilalng tao.
Hayo't humanap ca ng cahoy ... ibig cong tulungan cat.


505
Yumao si Basilio, humarp sa Silanganan ang hindi kilal at bumulng na
wari'y nagdrasal:
Mamamatay acng hindi co nakikitang numingnng ang
liwaywy sa lupng aking tinubuan!... cayng mangacacakita ng
liwaywy na iyan, batiin niny siy ... huwag ninyng limutin ang mga
nahandusay sa boong magdamg!
Itinas ang mga mat sa langit, gumalw ang canyng mga labng
anaki'y bumbulong ng isng dalangin, tumung pagcatapos at
untiuntng nahandusay sa lup....
Nang macaraan ang dalawang oras, si hermana Rufa'y na sa sa
bataln ng canilng bahay at guinagawa ang paghihilamos na caugalian
pagcacaumaga, upang pumaroon sa misa. Tintanawan ng
mapamintacasing babae ang calapt na gubat at canyng nakitang may
pumapaimbulog na nalululong macapl na soc; nagcunt ang mga
kilay at, pun ng banl na galit, ay nagsalit:
Sino cay ang hereje na sa araw ng fiesta'y nagcacaingin?
Cay dumarating ang maraming mga capahamacn. Tingnn mong pa
sa Purgatorio ca, at makikita mo cung cucunin cat roon, hamac na tao!


Phin 525
PANGWACAS NA BAHAGUI.
Sa pagc't buhay pa ang marami sa mga taong sinaysay namin ang
canilng mga guinaw sa casulatang it, at sa pagca namn nangawal
na sa ating mga mat ang mga ib sa mga taong iyn, hindi ng
mangyayaring malagyn namin ng tunay na pangwacs na bahagui ang
aclt na it. Sa icagagaling ng tao'y papatayin namin ng boong galac
ang laht ng mga taong sinaysy namin dito, na aming sisimulan cay
par Salv at wwacasan namin cay doa Victorina, datapuwa't hindi
mangyayari ... mga buhy sil! yamang hindi cam cung di ang lupang
it rin lamang ang siyng sa canil'y magpapacain....
Mul ng pumasoc sa convento si Mara Clara'y iniwan ni par
Dmaso ang bayang dating canyng kinalalagyan at sa Maynil na siya


506
tumitira, na gaya rin namn ni par Salv, na samantalang naghhintay ng
catungculang pagca Obispo Arzobispo'y manacnacang nagsesermon
sa simbahan ng Santa Clara, at sa convento nit, ng Santa Clara sa
macatuwid, siy'y gumaganap ng isng mataas na catungculan. Hindi
pa maraming buwan ang nacararaan ay tumanggp si par Dmaso ng
utos ng cagalanggalang na par Provincial upng ganapn ang
pagcucura sa isng malayong lalawigan. Ayon sa sbiha'y npacalaki
ang canyng tinamng sam ng loob sa bagay na iyn, caya nga't
kinabucasa'y nsumpungang paty siya sa canyng tinutulugan. Ang
sabi ng ib'y namaty sa apoplegia, anng ib'y sa bangungot, nguni't
pinaram ng mdico ang pag-aalinlangan, sinaysy niyng bigl raw
namaty.
Alin man sa mga bumabasa sa ami'y hindi makikilala ngayn cung
canilng makita si capitang Tiago. Ilng lingg pa muna bago
magmonja si Mara Clara'y nangyari sa cany ang isng malakng
panglulupaypay ng calooban, na an pa't nagpasimul siy ng
pamamayat at naguing totoong malungcutin, mapaglininglining at
culang tiwal, tulad sa canyng naguing caibigang si capitang Phin
526Tinong. Nang msara na ang mga pintuan ng convento ng Santa
Clara'y caracaracang ipinag-utos sa canyng nahahapis ng di an
lamang na pinsang si ta Isabel, na tipunin at cunin ang lahat ng bagay
na naguing pag-aar ng canyng anc at ng canyng nasirang asawa, at
siy'y pumaroon sa Malabn sa San Diego, sa pagc't sa haharaping
panah'y ibig niyng mamahay na mag-is. Nagskit ng catacottacot sa
liamp at sa pagsasabong, at nagpasimul ng paghitt ng opio. Hindi na
na pa sa sa Antipulo at hindi na rin nagpapamis; ikinatutuwang totoo
ng canyng matandng babaeng capangagw, na si doa Patrocinio,
ang canyng pagdiriwang, sa pamamag-itan ng paghilc samantalang
siy'y nakikinig ng mga sermn. Cung manacnaca'y maglacdlacd
cay, cung dacong hapon, sa nang daan ng Santo Cristo, makikita
ninyng nacaup sa tindahan ng isng insc ang isng maliit na tao,
nannilaw, payt, huct, malalalim ang mga mata at anyng nag-antoc,
culay marumi ang mga labi at ang mga cuc at tumtingin sa tao ng
wari'y hindi nakikita. Pagdatng ng gab'y makikita niny siyng
tumindg ng boong hirap, at nannungcod na pinatutunguhan ang isng
makipot na daan, pumapasoc sa isng maliit na bahay na marum at sa
ibabaw ng pint nit'y nababasa ang malalakng letrang mapupula:
FUMADERO PUBLICO DE ANFION. It'y yang totoong
cabalitaang si capitang Tiago, na ngay'y lubs ng nacalimutan ng
laht, na an pa't pat ng sacristn mayor ay hindi na siy naaalaala.
Idinagdag ni doa Victorina sa canyng mga cult na buhc na
postizo at sa canyng pag-aandaandalusahan, pakikiwangis bag sa
mga tag Andaluca sa pagsasalit, ang bagong caugaliang siy ang


507
nangangasiw sa pagpapalacad ng mga cabayo ng coche, at pinipilit niyng si
don Tiburcio'y huwag cumlos. Sa pagc't maraming nangyayaring
capahamacan dahil sa cahinaan na ng canyng mga mat, ngay'y
gumagamit siy ng quevedo (salamin sa mga matng isinisipit sa
ilng ang pinacatangcy) na nagbibigay sa cany ng anyng naguing
cabalitaan. Hindi na muling natawag ang doctor upang gumamt
cangino man, napapanood siy ng mga alilang walng ngipin sa
maraming araw ng isng lingg, bagay, na alinsunod sa talasts na ng
mga bumabasa'y masamng tand.
Ang tanging tagapagtanggl ng culang palad na it, na si Linares,
ay maPhin 527laon ng nagpapahingalay sa Pac, sa pagc't pinaty
siy ng pag-iilagun at ng masasamng guingaw sa cany ng canyng
hipag.
Napasa Espaa ang nagdiwang na alfrez, na ang catungcula'y
teniente na may gradong comandante, at iniwan ang canyng mairog na
asawa sa canyng barong franela, na hindi mapagsiyasat cung an na
ang culay. Nang makita ng cahabaghabag na Ariadna ang pagcpabay
sa cany, namintacasi ring gaya ng anc na babae ni Minos cay Baco at
sa pakikipacatoto sa tabaco, na an pa't nanginginom at humihitt ng
boong alab ng loob, na hindi na lamang ang mga nagddalaga ang sa
cany'y natatacot, cung di namn ang mga matatandang babae't ang
mga bat.
Marahil mga buhay pa ang ating mga cakilala sa San Diego,
sacali't hindi sil nangamaty sa pagputc ng vapor Lipa na
nagpaparoo't parito sa lalawigan. Sa pagc't sino ma'y walng
nangasiw upang maalaman cung sinosino ang mga caawawang
namaty sa gayng capahamacn; at cung canicanino ang mga hta at
mga camy na sumabog sa pul ng Convalecencia at sa mga pampng
ng ilog, lubs na hindi nalalaman namin cung napasama hindi sa
nangamaty na iyn ang alin man sa mga cakilala ng mga mambabasa
sa amin. Natutuw na cam at gayon din ang gobierno at ang mga
pmahayagan ng panahng iyn, sa pagcacalm na ang iisaisang
fraileng nacasacy sa vapor ay nacaligts, at wal na camng
hinihinging ib pa. Ang pangulo sa amin ay ang buhay ng banl na mga
sacerdote, na papanatilihin naw ng Dios ang canilng paghahar sa
Filipinas sa icagagaling ng aming mga caluluwa.
[282]

Tungcl cay Mara Clara'y wal ng nagung balitang an pa man,
liban na lamang sa anaki'y siy'y iniingatan ng libingan sa canyng
sinapupunan. Ipinagtanng naming macailan siy sa ilng taong may
malalaking capangyarihan sa santo convento ng Santa Clara, nguni't
sino ma'y walng nag-ibig magsabi sa amin ng is man lamang salit,
cahi't ang mga masalitang madasaling tumtanggap ng bantg na


508
fritada ng aty ng inahng manc, at ng salsa na lal pang cabaPhin 528litaang
tinatawag na salsa ng mga monja, na guingaw ng matalinong taga-
paglutong babae ng mga Virgen ng Panginong Dios.
Gayn man:
Isng gab ng Septiembreng umaatungal ang bagy at hinhampas
ng canyng calakilakihang mga pacpc ang mga bahay sa Maynil;
dumragundong ang mga culg sa tuwing sandal, walng humpy
halos ang pagtatanglw ng mga lintc at kidlt sa mga iniwwasac ng
buhawi at naglulubog sa mga namamayan sa caguiclguiclng tacot.
Napapanood sa liwanag ng kidlt ng lintc na nagpapakilwgkilwg,
na tulad sa has, ang paglipd ng isng panig ng bubungan ng isng
bintana na dal ng hangin, ang pagcguib ng bahay na cakilakilabot
ang lagapacan: walng isng coche at walng isng taong lumalacad sa
mga daan. Pagca nriringig sa malay ang pas na ugong ng culg na
inuulit ng macasangdaan ng alingawngaw, cung magcgayo'y
nariringig ang pagbubuntng-hininga ng hanging umiipoipo sa uln, na
siyng gumgaw ng ulit-ulit na tric-trac sa mga nacasarang dahon ng
bintanang caps.
Dalawang guardia ang sumisilong sa isng bagong guinagawang
bahay sa malapit sa convento: isng sundalo't isng distinguido.
An ang atang guingaw rito?ang sabi ng sundalo;sino
ma'y walng lumalacad sa daan ... dapat tayong pumaroon sa isng
bahay; tumatahan ang babae co sa daang Arzobispo.
Malayolay rin buhat dito hanggng doon at mababas tayo,
ang sagt ng distinguido.
An ba ang cabuluhan noon, huwg lamang patayn tayo ng
lintc?
Bah! huwg cang mag-alaala; dapat magcaroon ang mga monja
ng isng pararayo upang sil'y mligtas.
Siy nga ba?anng sundalo,nguni't anng cabuluhan ng
pararayo'y ngitngit ng dilm ang gab?
At tumingal upang macakita sa cadiliman: ng sandaling iy'y
cuminng ang isng kidlt na inulit at pagdaca'y sinundn ng malacas
at calaguimlaguim na culg.
Phin 529Nac! Susmariosep!ang biglng sinabi ng
sundalo, na nagcucruz at tuly hinihila ang canyng casama;umals
tayo rito!


509
An ang nangyayari sa iy?
Tayo na, umals tayo rito!ang inlit ng sundalo na
nagtataguctucan ang ngipin sa tacot.
An ang nakita mo?
Isng fantasma!ang ibinulng na nangngatal ang boong
catawn.
Isng fantasma?
Sa ibabaw ng bubungan ... marahil siy ang monja na
naglligpit ng mga bga sa boong gabi!
Tumingal ang distinguido at ibig niyng makita.
Jess!ang biglng sinabi at siy nama'y nagcruz.
Siy ng namn, sa makinng na ilaw ng kidlt ay canyng nakita
ang isng anyng taong nacatindg, halos sa palupo ng bahay, nacataas
sa langit ang mukh't ang mga kamy, na para manding humhing sa
cany ng awa. Mga lintc at culg ang itintugn ng langit!
Nang macatapos ang ugong ng culg ay nringig ang isng
mapanglw na dang.
Hindi gaw ng hangin ang daing na iyn, iy'y sa fantasma!
ang ibinulng ng sundalo, na siyng canyng pinacatugn sa
guinawang sa cany'y pagpindt ng canyng casama.
Ay! ay!ang naglulumampas na dang sa hangin at
nangingibabaw sa ingay ng uln: hindi matacpn ng mga haguint ng
hangin ang matams at cahabaghabag na tinig na iyng pusps ng
capighatan.
Mulng cuminng ang isng kidlt na nacasisilaw ang tind.
Hindi, hindi fantasma!ang biglng sinabi ng distinguido;
mul pang nakita co siy; casinggand ng Virgen ... Umals na tayo
rito't magbigy lam tayo!
Hindi na hinintay ng sundalong ulitin pa ang pagyacag sa cany't
nangagsials ang dalaw.
Sino cay ang humihibic sa calaguitnaan ng gab, na hindi
inaalintana ang Phin 530malacs na hangin, ang uln at bagy? sino
cay ang matatacuting virgeng esposa ni Jesucristo, na nakikilaban sa
nangagngangalit na bagy, tubig, lintc at culg at hinirang pa namn
ang cagulatgulat na gab at ang may calayaang langit, upang itaghy


510
mul sa isng mapanganib na cataasan ang canyng mga daing sa Dios?
Linisan cay ng Dios ang canyng templo at aayaw ng dinggun ang
mga hibc sa cany? Bac cay hindi macalamps sa bubungn ng
convento ang mga mith ng cluluwa at ng macapailnglang hanggng
sa trono ng lubhng Mahabaguin?
Humihip ng boong galit ang bagy halos sa magdamg; hindi
sumicat ang is man lamang bituin sa boong gab; nagpatuloy ang
walng pagcasiyahan sa hirap na mga ay! na nacacahalo ng mga
buntng hining ng hanging malacs, datapwa't nasunduan niyng
bing ang Naturaleza't ang mga tao; nagpuyt palibhasa ang Dios ay
hindi siy nriringig.
Kinabucasan, ng mapasps na sa langit ang maiitim na mga
alapaap ay mulng sumicat ang araw sa guitn ng nadalisay na
himpapawd, humint sa pintuan ng convento ng Santa Clara ang isng
coche at doo'y nanaog ang isng lalaki, na napakilalang siy'y
kinacatawan ng may capangyarihan at hininging siy'y pakipag-usapin
sa abadesa at sa laht ng mga monja.
Ang sabi'y may humarp na isng monjang basng bas at punt-
punt ang suot na hbito, tumatangis at isinumbng ang cakilakilabot na
mga cagagawan at hininging siy'y tangkilikin ng tao laban sa mga
catampalasanan ng pagbabanalbanalan. Ang sbihan din nam'y
totoong cagandagandahan ang monjang iyon, na may mga matng ang
cagandaha't catamisa'y wal pang nakikitang macacawangis.
Hindi siya inampn ng kinacatawan ng may capangyarihan,
nakipagsalitaan it sa abadesa at iniwan ang monjang iyn at hindi
pinakinggn ang canyng mga sam at mga luh. Napanood ng
monjang sinarhan ang pint pagcalabs ng tao, na gaya marahil ng
panonood, ng hinatulang magdusa, ng pagsasar sa cany ng pintuan ng
langit, sacasacali't dumating ang araw na maguiguing casng bangs at
mawawaln ng damdamin ang langit na gaya ng mga tao. Ull daw ang
monjang iyn ang sabi ng abadesa.
Phin 531Hindi marahil nalalaman ng taong iyng sa Maynil'y
may isng hospicio na pinag-aalagaan sa mga nasisira ang isip; bac
cay namn ipinallagay niyng ang convento ng mga monja'y isng
ampunan ng mga ull na babae, bag man hinahacang may catatagng
camangmangan ang taong iyng upng macapagpasiya cung sir
hindi ang pag-iisip ng isng tao.
Sinasabi rin namng baligtd ang ipinasiya ng general J. ng
canyng mabalitaan ang nangyaring iyn; tinangc niyng tangkilikin
ang ull na babae caya't hining niy it.


511
Ngunit ngay'y walng humarp na sino mang dalagang cagandagandahang
walng umampn, at hindi itinulot ng abadesang dalawin at tingnn ang
convento, at sa ganit'y tumutol siy sa pangalan ng Religin at ng mga
Santong Cautusn sa Convento.
Hindi na mulng napagsalitaanan pa ang nangyaring iyn, at gayn
din ang tungcl sa cahabaghabag na si Mara Clara.
WACAS G PAGSASAYSAY.
MGA TALABABA:
[1] A mi ptria, ang sabi sa "original" na wicang castil. Ang sabing
"ptria" ay walng catumbas sa wc natin cung d: ang tinubuang lup, ang
tinubuan bayan, ang kinaguisnang bayan, ang kinamulatang bayan, at iba
pa. Nguni't ang sinasabing bayan lup rito'y saclaw ang boong
Sangcapuluang Filipinas, hind ang lupang Naic bayang Malabon
lalawigang Tayabas, cung di ang capisanan ng lahat ng bayan, ng lahat ng
lalawigan sa boong Sangcapuluang ito, casama ang mga bundc, gubat,
ilog, dagat at iba pa.P.H.P.
[2] "Casaysayan ng ano mang nangyayari." Ipinangungusap na
"istoria"; sa pagka't sa wicang castila'y hind isinasama ang h sa pagbasa
P.H.P.
[3] Ang cncer ay masamng "bcol"
bag, na hind maisatagalog na "bag" bcol, sa
pagca't ibang iba sa mga sakit na it. Caraniwang
napagagaling ang "bag" bcol, datapowa't ang
"cncer" ay hind. Bawa't dapuan ng "cncer" ay
namamatay. Wala pang lunas na natatagpuan ang
mga pants na manggagamot upang mapagalng
ang "cncer", na cung pamagat'y "carcinoma."
May nagsasabing napagagaling ang "carcinoma"
sa pamamag-itan ng paglaplp sa bcol, cung
panahng bagong litw, na walang ano mang
ittira, datapuwa't palibhasa'y hind nararamdaman
ng may sakt ng carcinoma na siya'y mayroon
nito, cung d cung malubha na, iyan ang
cadahilana't wal ng magaw ang mga cirujano.
Ang caraniwang dinadapuan ng cncer,
carcinoma, ay ang mga taong bayan at hindi ang
taga bukid; at lalong madalas sa babae cay sa
lalak. Sa suso sa bahay-bata madals dump
cung sa babae. Ang sakt na "cancer" ay tinatawag


512
na "Noli me tangere," na ang cahuluga'y "Howag acong salangn nino
man;" sapagca't cung laplapin at hindi macuhang
maals na lahat at may matirang cahi't gagahanip
man lamang ay nananag-ul at lalong lumalacas
ang paglaganap, tulad sa inuulbusang halaman,
dam cahoy na lalong lumlacas ang paglag, at
pagcacagayo'y lalong nadadal ang pagcamatay ng
may sakit.P.H.P.
[4] Tinatawag na civilizacin ang
caliwanagan ng isip dahl sa pag-aaral ng mga
bago't bagong dunong. Nagpasimula ang
tinatawag na "civilizacin moderna," bagong
civilizacin, ng icalabinglimang siglo, at
nacatulong na totoo na bagay na ito ang
pagctuclas ng limbagan.P.H.P.
[5] Colado, ang taong hindi inaanyayaha'y
cusang dumdalo sa isang pigung. Maraming di
ano lamang sa maga bayanbayan, at lalonglalo
na dito sa Maynil, ang maga taong di nating
calah, na hind man inaanyayahan ay
nagdudumalng dumal sa manga pigung nang
manga filipino, na canilang tinatawag na indio, at
ang manga taong yaong di natin calah ang siyang
tinatawag ni RIZAL na manga colado sa
pigung.P.H.P.
[6] Ang catutubong mahusay at d
nagbabagong calacarn ng mga linikh ng Dios
P.H.P.
[7] Nang panahng sulatin ni RIZAL ang
NOLI ME TANGERE ay hindi pa umaagos dito sa
Maynila ang tubig na inumng nanggagaling sa
ilog San Mateo at Marikina. Talastas nang madla,
na ang guinugol sa pagpapaagos na ito ay ang
ipinamanang salapi, upang iucol sa ganitong
bagay, ni D. Francisco Carriedo, castilang
nagung magistrado sa Real Audiencia nang una.
Salamat sa isng castl, sa isng hind nating
calh ay nagcaroon ang Maynl ng tubig na
totoong kinacailangan sa pamumuhay! Maraming
mayayamang filipinong bago mamatay ay
nagpapamana ng maraming salap at
mahahalagng cayamanan sa mga fraile sa mga
monja, datapowa't hind nangababalinong
magpamana ng an mang iguiguinhawa
magagamit sa pamumuhay ng canilng mga
cababayan. Wal rin acng nalalamang nagawng


513
handg sa mga filipino ang mga fraile na macacatulad ng pamana ng
dakilang si Carriedo; gayng dahil sa mga filipino
cay yumaman at nagung macapangyarihan ang
mga fraileng iyan.Culang palad na Filipinas!
Nang di pa umaagos ang tubig na inumng sinabi
na ay sa ilog Pasig sa manga ibng nacaliliguid
sa Maynil umiiguib nang inumn at ib pang
cagamitan sa bahay, sacali't ang bahay walang
algibe tipunn ng tubig sa uln.P.H.P.
[8] Ang namamatnugot sa paggaw ng an
man edificio. Tinatawag na edificio ang bahay,
palacio, simbahan, camalig at iba pa.P.H.P.
[9] Ang ladrillong parang pinggan ang
pagcacayar.P.H.P.
[10] Ang "maceta" ay wicang castil na ang
cahuluga'y ang lalagyn ng lup na pinagtatamnan
ng mga halamang guingawang pangpamuti, sa
macatuwid ay mal ang tawag na "macetas" sa
halaman.P.H.P.
[11] Patungn ng mga "maceta" ptirican
ng haligue ano mang bagay.P.H.P.
[12] Ang capisanan ng guinagamit sa
pagcaing cuchara, cuchillo, tenedor at iba pa.
P.H.P.
[13] Ang sabing "caida" ay wcang castil,
na ang cahuluga'y ang pagcahulog, pagclagpac,
pagcrap pagcatimbuang, ang kinahuhulugan
ang laly ng ano mang bagay; datapuwa't dito sa
Filipinas, ayawan cung anong dahil, tinatawag na
"caida" ng mga castil at ng mga lahing castila
ang macapanhc ng bhay.P.H.P.
[14] Ang panig ng bahay na pinagllagyn
ng mesang cacann.P.H.P.
[15] Mulng panganganac. Ang panahong
nagpasimul nang calaghatian nang Siglo XV, na
napucaw sa manga taong tub sa dacong
calunuran ng Sandaigdigan ang masilacbong
pagsisiyasat nang mga maririkit na guinagw sa
una nang mga griego at nang mga latinoP.H.P.
[16] Batalng bat, na ang caraniwa'y
baldosa ang tungtungan.P.H.P.


514
[17] Sa convento ng Antipolo ay may isang cuadrong catulad
nit.J.R.
[18] Isng pabilg na parang culuong na ang
caraniwa'y pinagagapangan ng mga halaman.
P.H.P.
[19] Ang ilawang sangasanga na ibinibiting
may mga pamuting mga cristal na
nagkikislapan.P.H.P.
[20] Isng papatungang cahoy, na catulad ng
papag na mabab ang any.P.H.P.
[21] Cahoy na caraniwang tawaguin ng
tagalog na "Palo-China." Ang cahoy na ito'y
caraniwan sa Europa at Amrica. Sumisibol din sa
Benguet, dito sa Filipinas, dahil sa malamg ang
singaw roon.P.H.P.
[22] Natuclasn ang paggaw ng "piano" ng
siglo XIII at siyang naguing cahalili ng
"clavicordio" at ng "espineta." Alinsunod sa any
at lak ay tinatawag na piano de mesa, piano de
cola, piano de media cola, piano vertical, piano
diagonal at iba pa. Ang piano de cola'y
nacahigang parang mesa, na sa isng dulo'y
malapad at sa cabilng dulo'y makitid at is sa
mga lalong mahl ang halag.P.H.P.
[23] Tinatawag na larawang "al leo,"
(retrato al leo) ang larawang ipinpinta sa
pamamag-itan ng mga culay pinturang tinunaw
sa langis.P.H.P.
[24] Sambahan ng mga judo.P.H.P.
[25] Caraniwang tinatawag na Nuestra
Seora ang an mang larawan ni Guinoong Santa
Mara, na halos may d mabilang na pamagt:
Nuestra Seora del Carmen, cung may mga
escapulario sa camay; Nuestra Seora del Rosario,
cung may tangang cuints; Nuestra Seora de la
Correa, cung nacabigks ng balt, Nuestra Seora
de Turumba, Nuestra Seora de Salambaw at iba
pang lubhng napacarami.P.H.P.
[26] "Hind carapatdapat" ang cahulugn ng
sabing "indigno," salitang caraniwang sabihin ng
mga nacacastilan.P.H.P.


515
[27] Tinatawag na cadete ang nag-aaral sa isng colegiong doo'y
itinutr ang mga bagaybagay na nauucol
maalaman ng isng militar.
[28] Taga ibng lp, sa macatuwid ay hind
taga Filipinas ang cahulugn ng sabing
"extranjero." Gayon ma'y d caraniwang
tawaguing "extranjero" ang insc, ang castl, ang
turco, ang japons, ang bombay, ang colombo at
ib pa; sila'y tinatawag ditong insc, castl,
"turkiano," japn, bombay, colombo. Tinatawag
lamang "extranjero" ang ingls, alemn, francs,
suizo at ib pa, sa pagca't iniuucol lamang ang
sabing "extranjero" sa mga mangangalacal na may
malalaking puhunan.P.H.P.
[29] Ang bubng na tabl ng mga sasacyn.
[30] Tinatawag na "paisano" ng mga sundalo
ang hind militar.P.H.P.
[31] Caraniwang tinatawag na "biscuit" ang
biscochong na sa mga maliliit na latang
nanggagaling sa Inglaterra. Tinatawag dito sa
ating "biscocho" ang mga malulutng na tinapay,
gaya ng tinatawag na "biscocho y caa" at
"biscocho y dulce," at ang tunay na biscocho'y
tinatawag na "sopas" ng mga d nacaaalm ng
wicang castl. Ngayo'y gumgaw na rito sa atin
ng masasarp na biscochong hind sabl sa mga
nanggagaling sa Inglaterra, ang La Perla ni G.J.E.
Monroy, ang La Fortuna ni G. Claro Ong at ib
pa. Carapatdapat papurihan ang mga cababayang
itng naglligtas sa Filipinas na bomobows sa
mga taga ibng lupan sa pagbil ng mga bagay na
dito'y naggaw.P.H.P.
[32] Marangal na general ni Crlos V at ni
Felipe II. Siya ang nagtagumpy sa
panghihimagsic ng Paises Bajos at nacalupig sa
Fort.P.H.P.
[33] Ang talan ng mga oficial at mga pn
sa mga hucb.
[34] Ang may catungculang umusig sa
masasamang tao at mangasiw sa capanatagn ng
mga bayanbayan. Ng panahn ng Gobierno ng
Espaa'y may dalawang bagay na Guardia Civil
dito sa Filipinas: "Guardia Civil" ang pangalan ng
mga na sa bayanbayan ng mga lalawigan, at


516
"Guardia Civil Veterana" ang na sa ciudad ng Maynl.Pawang mga
filipino ang mga sundalo ng Guardia Civil at ng
Guardia Civil Veterana, at mga castl ang mga
oficial at ang mga pn. Manacnacng
nagcacaroon ng alferez at tenienteng mga filipino.
Ang nahalili ngayon sa Guardia Civil ay ang
Polica Insular, na tinatawag ding Polica
Constabularia, at sa Guardia Civil Veterana ay
ang Polica Metropolitana na pawang americano
at ang Polica Municipal na pawang filipino.
Bucod sa Guardia Civil at Veterana'y may mga
Cuadrillero pa na pawang filipino ang mga
sundalo at pinun, na ang caraniwa'y fusil na
walang cabuluhn at talibng ang mga sandata.
Ng mga hulng tan ng Gobierno ng castila'y
nagcaroon sa Maynl ng mga tinatawag na
"Guardia Municipal," na ang dalang sandata'y
revolver at sable. Sa macatuwd ang mga
namamahal ng catahimican ng mga namamayan,
ng mga hulng panahn ng mga castil, dito sa
Maynl'y ang Guardia Civil Veterana, ang
Guardia Municipal at ang Cuadrillero, at sa mga
lalawiga'y ang Guardia Civil at ang Cuadrillero,
bucd sa Polica Secreta na itinatag dito sa
Maynl, hind co matandaan cung ng tang 1894
1895.P.H.P.
[35] Ang nagtutur sa paaralan.P.H.P.
[36] Colegio paaralang mga fraileng
dominico ang may-ar at sil rin ang nangagtutur.
[37] Tinatawag na "dialctico" ang
gumagamit ng dialctica. Ang "dialctica'y" ang
carunungang ucol sa pag iisip-sip at ang mga
pinanununtunang lands sa bagay na it.P.H.P.
[38] Si Santo Domingo de Guzman ang
nagtatag ng capisanan ng mga fraileng dominico
cay sila'y tinatawag na mga anc ni Guzman.
P.H.P.
[39] Ang nananatili sa pakikipanayam sa
sangcataohan; ang hind sacerdote.
[40] Ang nagppalagay ng mga palisipang
dapat sagutin at tutulan sa pangangatowiran ng
catalo.
[41] Ito'y ang balitang si G. Benedicto de
Luna, marunong na abogadong filipino.


517
[42] Ang pagtatang at pagbubucod ng pinagmamatuwirang an
man.
[43] Ang mga inanc iniap ng mga unang
senador sa Roma.
[44] Mga fraile.
[45] Si Enrique Heine ay bantg na poeta at
crtico alemn. Sumulat sa wicang alemn.
Ipinanganc ng 1796 at namaty ng 1856.
[46] Ang mga dios sa pinagtapunan.
[47] Ang Tyrol ay isng magandng panig
ng Suiza at Baviera at is sa mga lalawigan ng
Austria-Hungra. May siyam na raang libong tao
ang namamayan doon.
[48] Tinatawag na equinoccio ang
pagcacais ng hb ng araw at ng gab.
Nagcacaequinoccio pagpapasimul ng signo Aries
at pagpapasimul namn ng signo Libra. May
equinoccio ng tag-araw, mul sa 20 hanggang 21
ng Marzo, at may equinoccio ng tag-ulan, mul sa
22 hanggang 23 ng Septiembre.
[49] Halos tals ng laht ng fipinong ang
cahulugn ng "morisqueta" ay canin; nguni't ang
wal marahil nacacaalm niyan ay cung saang
wic nanggaling; sa pagca't ang sabing
morisqueta'y hind wicang castil, hind tagalog,
hind latn, hind insc at iba pa. Ang mga fraile
cay ang nagtatag ng salitang iyan?
[50] Sinabi co na sa sa is sa mga paunaw
sa BUHAY NI RIZAL na sa pasimul ng librong it
na ang sabing "indio" ay wicang castil na ang
cahuluga'y tb inianc sa India. Ang Filipinas
ay mga pulng na sa panig ng libutng tinatawag
na "Oceana," at ang India ay na sa panig ng
libutng tinatawag na Asia. Ang tawag na indio
ng mga fraile, ng mga castil at ng mga lahing
put sa mga tb sa Filipinas ay isng pag-alimura
at pagcuty sa mga lahing caymanggui. Caacby
ng sabing indio ang cahulugang tamd, walng
damdamin, hangal, dugong mabb, cutad na sip,
ugaling pangit, walng cahihiyan at iba pang
lalong mga casamasaman. Sacs nitng mga sabi
co ang mga sinulat ng mga fraile't castil tungcol
sa Filipinas. Nguni't ang lalong nacattawa'y ang


518
mga tong tb rin dito sa Filipinas, na dahil sa maput ang canilng balt
ay tumatawag sa capow tagritong caymangui ng
indio ... Mga dukhang damdamin!P.H.P.
[51] Ito'y lubs na catotohanan. Ang
sumusulat nito'y nacapangumpisal ng panahng
cabataan pa sa isng fraileng palibhasa'y bahagy
ng macawatas ng wicang tagalog, ipinipilit na ang
casalanang ikinucumpisal ay sabihin ng
nangungumpisal sa mga salitng cahalayhalay at
magagaang na sa Diccionariong wicang castil at
wicang tagalog na sinulat ng canilng capow
fraile.P.H.P.
[52] Ang mga sinisingl sa binyag, casal,
tawag, libng, campana, ciriales at iba pa.
[53] Ang caraniwang tinatawag na
"manong" "manang", galing sa salitang
"hermano" "hermana". May dalawang bagay na
manong, ang manong na franciscano franciscana
at manong na dominico dominicana.
[54] Dating estancado ang tabaco dito sa
Filipinas. Ang Gobierno ng Espaa ay siyang
nammil ng tabacong dahon sa mga magsasac sa
mga bayang may pahintulot na magtanm ng
tabaco, ang Gobierno ang nagpapadal dito sa
Maynl siya ang nagpapagawa ng tabaco at
cigarrillo at siya rin ang nagbibil. Sino ma'y
walang nacabibil ng tabacong dahon cung d ang
Gobierno at sino ma'y walang nacapagbibil ng
tabacong dahon, ng tabacong yar at ng cigarrillo
cung d ang Gobierno. Sa mga bayang may
pahintulot na magtanm ng tabaco'y may mga
cagawad ang Gobierno, na siyang nangangatawa't
ng gumalng ang tanm na tabaco at mag-ani ng
marami. Ang Gobiernong mamimili ay siya ring
naghhalaga ng tabacong dahong canyang binbili.
Ng tang 1883 ay inals dito sa Filipinas ng
Gobierno ng Espaa ang estanco ng tabaco at
binigyang calayaan ang lahat na macapagtanm at
macapagbil ng tabacong dahon, tabacong yar
cigarrillo, at ang inihalili sa estanco ay iba't ibang
bagay na pagpapabowis sa mga tagarito.P.H.P.
[55] Alac na Jerez, na nanggagaling sa uvas
na inaani sa bayang Jerez de la Frontera, na sacop
ng lalawigang Cadiz, caharian ng Espaa. Ang
bayang iyo'y mayaman, nasa tab ng ilog


519
Guadalete at may 62,009 ang nananahang tao.P.H.P.
[56] Tinatawag na Evangelio ang mga
sinulat ni San Mateo, San Lucas, San Marcos at
San Juan. Ang mga sinulat ng apat na Santong it,
na d iba cung d ang casaysayan ng mga
ipinangaral at buhay ni Jesucristo, ang siyang
pinagpapatuunan ng mga utos at palatuntunan ng
Iglesia Catlica Apostlica Romana, ng Iglesia
Cismtica sa Rusia at sa Grecia, ng Iglesia
Protestante at ng Iglesia Filipina Independiente.
P.H.P.
[57] Ang cahulugan ng sabing indolente ay
ang tong hind napupucaw ang loob sa mga
bagay na sa iba'y nacasakit. Ang walang malasakit
sa ano man, ang mabagal, ang tamd.
[58] "Bailujan," galing sa sabing "baile,"
sayw. Ang baile ay wicang castil. Ang
"bailuhan" ay hind guinagamit ng mga fraile at
ng mga castil dito sa Filipinas cung d ang sabing
"baile" pagca ang sayawan ay sa bahay ng capow
castl, at "bailujan" pagca ang sayawan ay sa
bahay ng mga filipino. Sa maiclng sabi, ang
cahulugan ng "bailujan" ay sayw na carapatdapat
cutyan, catawtaw, walng cahusayan.
[59] Ang "loto" ay isng cahoy sa Africa.
Anang mga poeta, ang taga ibang lupang
macacain daw ng bunga ng "loto" ay nacalilimot
sa canyang kinamulatang bayan.
[60] Sa macatuwid baga'y sucat na ang
magcaroon ng caunting pag-iisip.
[61] Caugalian sa mga castilang hind
"usted" (cay p) na guinagamit sa caraniwan,
cung d "Vuestra Reverencia" "Vuesarevencia"
(sa cagalanggalang p ninyo) ang siyang
ibinibigay na galang sa mga fraile sa pakikipag-
usap sa canila.
[62] Ipinangungusap ng "ereje," sa pagca't sa
wicang castila'y hindi isinasama ang h sa pagbasa.
Tinatawag na "hereje" ang cristianong
sumsalansang hindi sumasampalataya sa mga
pinasasampalatayanan ng Iglesia Catlica
Apostlica Romana.P.H.P.
[63] Ang kincatawan ng Dios.


520
[64] Maliit na general; sa macatuwd baga'y walng halagang
general.
[65] Maliit na general Capansanan.
[66] "Su excelencia" sa wicang castila,
paunlc na tawag sa Capitan General at sa iba pa
ng mga castila.P.H.P.
[67] Pangalawa ng Real Patrono. Tinatawag
na Real Patrono ng Iglesia Catlica Romana ang
Har sa Espaa. Haring tagatangkilic ang
cahulugan sa wicang tagalogP.H.P.
[68] Hind ac nassilong cahi't siya'y
pangalaw man ng harang ibig sabihin ni Pri
Dmaso.P.H.P.
[69] Mul sa tang 1717 hangang 1719 ay
nagung Gobernador General sa Filipinas si Don
Fernando Bustamante. Sa pagca't canyng
napagunw ang malaking mga pagnanacaw sa
pamamanihal ng salap ng Har, minaglng niya
ang magtatag ng mga bgong utos sa pamamahal
ng salap ng calahatn. Pinasimuln niyng
kinulng sa bilangguan ang mga taong
pinaghihinalan; sila'y canyng pinag-usig sa
harp ng mga tribunal. Galt na galt cay
Bustamante ang mga may matataas na
catungculang sa ganito'y nangagsipanganib na
mapahamac, at sa gayng cahigpita'y hind
nangabihasa cailn man. Sa pagc't nabalitan ni
Bustamante ang panucalang manghimagsic laban
sa canyng capangyariha't pamamahl, at
tinatangklic ng mga fraile sa canilng mga
simbahan ang lalong mga kilalng mahihigpt
niyng mga caaway, naglathal siy ng pagtawag
sa laht ng mga lalaking may mahigut na labng
apat na tan upang mangagsipanig sa hucbng
magsasanggalng sa capangyarihan ng Har.
Diningg ng bayan ang pag tawag na iyn, at
ntatag ang isang hucb ng mga cusang pumasoc
sa pagsusundalo. Nangagsifirma ang Arzobispo at
ilng mga abogado sa isng casulatang doo'y
itinututol na walng capangyarihan at walng
catowiran daw si Bustamante na ipag-utos ang
pagpapabilang sa notariong si Osejo, na tumacb
at nagtag sa simbahang Catedral: dahil dito'y
ipinag-utos ng Gobernador General na dacpn at
ibilangg ang arzobispo at gayon din ang mga


521
abogadong cainalm sa gayong panucalang catacsilan.Pinanggalingan
ang mga pagpapabilanggong it ng iba't ibang
mga caguluhan, at sa tacot ng mga fraileng bac
sla namn ang pag-usiguin, minagalng nil ang
sil ang mamatnugot sa mga lumlabag sa
capangyarihan ng Gobernador.Lumabs sa mga
simbahan ang mga nagtatag roon, nagdal ng
mga sandata, at ng macasanib na sa canil ang
ilng mga tagarito, lumacad sil't ang tinungo'y
ang palacio ng Gobernador, na ng panahng iy'y
na sa taguilirang ilaya ng tinatawag ngayng
Plaza ni William McKinley. Nangunguna sa
paglacad ang mga fraile na may mga hawac na
Santo Cristo sa canilng mga camy. Nang
maalaman ni Bustamante ang gayng
panghihimagsic, ipinag-utos sa canyng mga
guardiang bariln ang mga nanghihimagsic na
iyn; datapuwa't hind sumund sa canyng utos
ang mga sundalo, at ng dumating ang mga
nanghihimagsic sa tapt ng palacio, isinuc nil
ang canilng mga sandata sa harp ng pagca damt
sacerdote ng mga fraileng nngagtas ang mga
camay na may hawac na mga Santo Cristo at mga
larawan ng Santo. Pinabayaan din ng mga
sundalong alabardero na sil'y macapasoc.
Lumabs ang cahabaghabag na si Bustamanteng
may sandatang hawac, at sinalubong sa hagdanan
ang mga nanghihimagsic. Hinandulong siy ng
mga nanghihimagsic at sa sandali lamang ay may
sugat na siyng malubha. Dumal sa cany ang
canyang anc na lalaki, at it nama'y agd binaril
at nasugatan ng bla. Kinaladcad ng mga
nanghihimagsic ang canilang Gobernador na
naghihingal hanggang sa isng bilangguang na sa
silong ng Audiencia, at doon siya namaty ng
magtatakip silim ng hapon ng araw ring iyong ica
11 ng Octubre ng 1719; ipinagcat sa cany ang
laht ng saclolo at hindi siy binigyn ng is mang
lamang vasong tubig. Kinaladcd namn ang anc
ng Gobernador General sa talian ng mga cabayo
sa palacio, at doon siya namaty ng hapon ding
iyn, at ipinagcit sa canyng macaguibc ang
sino man manggagamot at itinanggu sa cany ang
lahat ng bagay na saclolo. Ang mga nanghimagsic
na pinamunuan ng mga fraileng pumupuri at
nagpapaunlac sa mga pumaty sa Gobernador at
sa canyng anc ay nangagsitungo sa cta ng
Santiago at doo'y kinuha at pinawaln ang
arzobispo, na pagdaca'y siy, ang nagatang sa


522
sarili ng catungculang pagca Gobernador General sa Sangcapuluang it.
Hindi nagcamt parusa cailan man ang mga
cakilakilabot na katampalasanang ito.Sinipi sa
"Censo de las Islas Filipinas" ng 1903, tomo
I, pgina 342P.H.P.
[70] "Su Majestad el Rey" sa wicang castil.
Masasabing: "ang Macapangyarihan Har."
[71] Sa matuwid bag'y hindi niya
pinahahalagahan ang taong sinasabi ng Teniente.
[72] Aayaw kilalanin ng mga fraile si
Alfonso XII, na ng panahong sinasabi sa "Noli me
tangere" ay syang hari sa Espaa, cung di si
Crlos de Borbn na naghahangad na siyng
maghari sa mga castil. Dahil sa paghahangd na
ito'y silasila ring mga castil ang
nangagsipagbaca, at maraming dug ang nabuhos.
Ang unang nacabaca ng reina Cristina at ng reina
Isabel II ay si Crlos de Borbn, capatid ni
Fernando VII; isinalin niy pagcatapos ang
tinatawag niyang catuwiran sa Corona ng Espaa
sa canyng anc na si Crlos Luis, na nagpamagat
ng Conde de Montemolin at haring Crlos VI, na
siyang muling nagsabog ng caligaligan, dug at
mga capahamacan sa Espaa, sa isang maningas
na pagbabaca at ng siy'y matalo'y omowi sa
Trieste at doon namaty ng 1861.
Humalili cay Crlos Luis ang canyang
capatd na si Juan Borbn, nguni't wal itng
nagawng may cahulugn.
Ang anc ni Juang nagngangalang Crlos at
nagpamagt ng haring Crlos VII ang siyang
nagpatuloy ng pagbabaca, sa udyc at tulong ng
mga fraile at macafraile. Pinasimuln ang icatlong
pagbabaca sa Espaang mga capowa castila rin
ang nagpatayan, ng 8 ng Abril ng 1872. Ng
panahong iy'y maraming totoong salapi ang
ipinadalng galing sa Filipinas na handg ng mga
fraile cay Crlos, datapuwa't wala ring
kinahinatnan ang pagpupumilit nit, ng mga fraile
at ng mga macafraile, cung d magsabog ng
dugong calahi at papaghirapin ng di ano lamang
ang Espaa. Natapos ang pagbabaca roon ng 27
ng Febrero ng 1876, araw na ibinalic ni Crlos sa
Francia. Ang pinacamabuti sa mga general nito'y
si Zumalacrregui at si Cabrera. Cumilala at


523
sumuco si Cabrera sa haring Alfonso XII ng tang 1895. Cung pamagatn
si Don Crlos ng mga castila'y "Crlos Chapa."
Marahil ibiguin ng mga bumabasang
maalaman cung ano ang dahil ng pagbabacang ito,
na nagpasimula ng 2 ng Octubre ng 1833 at
nagtaps ng 27 ng Febrero 1876, at aking
sasabihin sa maicling salit:
Bago pa lamang nacacawal ang Espaa sa
capangyarihan ng mga francs, ay nagpasimul na
ang pancal ng mga fraile at ng mga
macafraileng papanumbalikin doon ang pagtatatag
ul ng "absolutismo"; sa macatuwid baga'y ang
capangyarihan ng haring magaw ang bawa't
maibigan, at manumbalic ang "tribunal ng
Inquisicin." Hindi pumayag si Fernando VII sa
gayng balac, at sa gay'y kinagalitan siya at
minagaling ng mga fraileng sa cany'y mahalili
ang canyng capatid na si Crlos Mara Isidro de
Borbn, na nangacong cung siya ang maguiguing
har ay gagawin niya bawa't ibiguin ng Papa at ng
mga fraile. Bago namaty si Fernando ay gumawa
it ng testamentong isinasalin niya ang canyng
corona sa canyng anc na babaeng si Isabel. Ng
mamatay si Fernando VII ng 29 Septiembre ng
1833 ay nahahanda na upang bacahin ang
hahaliling reinang si Isabel II, na sa pagca't
musms pa noon, ang namamahal ng caharia'y si
reina Cristinang nabao cay Fernando VII, at ng
icatlng araw ng pagcamatay nit'y pinasimulaan
na ng ang panggugul sa Espaa ni Crlos, na
tinutulungan ng papa, ng mga fraile, ng lahat ng
mga pr at ng canilang mga cacampi.
Ngayng mga panahng it'y mahinang
mahin na ang carlismo sa Espaa, at sila sila'y
nagsisiran. May nangagpapangalang "integrista"
na siyang nangag-iibig ng "absolutismo" at ng
"inquisicin," at "mestizo" ang itinatawag nila sa
sumasang ayon sa calagayang dal ng panahn at
ayaw sa "inquisicin" at sa "absolutismo."
Ngayo'y macucur na cung bakit aayaw kilalanin
ng mga fraileng hr nila si Alfonso XII at si
Alfonso XIII man; nguni't ang sawicain nga ng
mga castil'y " la fuerza ahorcan" (sapilitan ang
pagbitay). Aayaw man sila'y sapilitang nillagoc
ang apdng handg ng catuwiran at ng
catotohanan.P.H.P.


524
[73] Sa canyng calagayan sa canyng sarili.
[74] Sa galit ay nabiglaanan.
[75] Sa bibg lamang.
[76] Mul sa ps, taimtim sa ps.
[77] Na sa pag-iisip.
[78] Sa isng pagcacatan, hindi sinasadya.
[79] Sa pagcacataon at sa ganng akin.
[80] Ang pring catulong ng cura. Ng
panahn ng Gobierno ng Espaa, halos ang lahat
ng paring filipino ay pawang coadjutor lamang
ang naaabot na catungculan; bihirang bihir ang
naguiguing cura, at ang caraniwa'y mga fraile ang
naguiguiug cura; caya't ang laht ng mga cura
halos sa sangcapuluang ito'y pawang mga fraile.
Aliping mistul ang pagpapalagay ng mga curang
fraile sa mga coadjutor na filipino. Salamat sa
revolucing guinawa ng Katipunang tatag ni Gat
Andrs Bonifacio'y nahang ang mga paring
filipino sa gayng caalipinan; datapuwa't hangg
ngay'y wal is man lamang sa mga paring
filipinong nacacagunitang magpaunlc cay Gat
Andrs Bonifacio. Cahimanawar sila'y
mangguising sa panahng hinharap. Wala ng
carimarimarim na psong gaya ng di marunong
tumumbs sa utang na loob!!!
[81] Ang sumusulat ng mga inilalathala sa
mga peridico pmahayagan.
[82] Ang may almacen tindahan.
Tinatawag ding almacenero ang catwala sa pag-
iingat ng mga camalig na ligpitan ng an man,
ang isng catungculan sa Gobiernong ganito ang
pangalan.P.H.P.
[83] Caugalan ng mga taong may pinag-
aralang cung pumapanhic sil sa bahay ng isang
hind cakilala, ang siya'y iharap sa maybahay ng
isng cakilala nit at sabihing:"May capurihan
po acng ipakikilala sa iny si guinoong
Fulano."P.H.P.
[84] Ang monje Bernardo Schwart, alemn,
na siyng nactuclas ng pag-gaw ng plvora ng
siglo XIV.P.H.P.


525
[85] Caraniwan sa catagalugan tawaguing "among" ang par,
marahil sa tur rin ng fraile. Ang sabing "among"
ay galing sa "amo," na ang cahuluga'y
"panginoon," at ang tumatawag ng "amo" ay
"alipin." Bakit hindi sila nagpatawag ng "ama"
na siyng cahulugan sa wicang tagalog ng sabing
"padre?" Bakit itinutulot ng mga sacerdote na
sil'y tawaguin "amo?"
[86] Wicang haluang castil't tagalog, na
cung tawagui'y "wicang tinul".
Nagpapatumpictumpic bago'y ibig,May mga
filipinong hind nangingiming magsalitang sila'y
hind nacacawatas ng wicang tagalog, na hind sil
marunong ng wicang tagalog; datapawa't hind rin
naman marunong magsalit ng tunay na wicang
castil; walng nalalaman cung d ang wicang
tind: cahabaghabag na mga tao!
[87] Ang pagtutur ng isng carunungan; sa
halimbaw: si Fulano'y nagtutur ng catedra ng
"Derecho" na gaya rin cung sabihing si Fulano'y
nagtutur ng dunong ng "Derecho."
[88] Magbigay ang sandata sa harp ng
carunungang; sa macatuwid baga'y dapat
gumalang ang mga militar sa mga tong pants.
[89] Magbigy ang sandata sa harap ng mga
fraile; dapat gumalang ang mga militar sa mga
fraile.
[90] Wicang castil ang sabing "mundo" at
maraming cahulugn: ang cabooan ng lahat ng
mga kinapal.Ang lup.Ang cabooan ng laht
ng tao.Bal na malak.Tungcol sa
pamumuhay. Is sa mga caaway ng caluluwa.
Dito'y ang cahulugan ay isng tanging bahgui ng
sangcataohan, sa macatuwid baga'y ang mga tao
sa pigung na iyn.P.H.P
[91] Si Lucio Licino Lcalo, cnsul romano,
na bantog dahil sa totoong magalng na pagcain sa
canyang mesa.
[92] Ang cahulugn dito'y isang malaking
tasang malucng na pinagllagyan ng pagcain
Cahulugan din ng wicang "fuente"; Bucl ng tubig
na nanggagaling sa lp.Isng "aparato" upang
doo'y lumabas ang tubig na nanggagaling sa mga
"tubo" at ng magamit sa bahay, sa daan sa


526
halamanan.Mul ng isang bagay.Ang sugat na talagang guingaw sa
brazo, sa bint at iba pa.Kinacailangang sa
pagsasalit ng "fuente" ay magpalabas ng hangin
sa bibig, sa pagca't cung hindi ay masasabing
"puente" na ang cahuluga'y tuly. Ito'y is sa mga
cadahilanan cay ayaw acng makisunod sa
bagong palacad na isulat ng P cahi't ang
pinanggalinga'y F, gaya sa halimbw ng
Filipinas, Fernando, Faustino na may mga
sumusulat ngayon ng Pilipnas, Pernando,
Paustino. Gayon ma'y iguinagalang co at hindi co
pinipintasan ang sa ibang caisipan at palacad na
sinusunod.Upang maipangusap ang "efe" ay
idinadaiti ang labi sa mga ngiping itaas sac
magpalabs ng hangin sa pagsasalit ng letra.
P.H.P.
[93] Pinupuri cata. Pasimul ng isng dasl
sa Dios na wicang latng sinasabi ng mga pri at
iba pang catlico bago cumain.
[94] Tinatawag ng mga castilang
"Pennsula" ang Espaa."Peinsula" ang sabi ni
Doa Victorina, sa pagca't siya'y is riyan si mga
babaeng taglog na nagcacasticastilaan ay bago'y
hind man lamang marunong mangusap ng wicang
castil. Ang tunay na cahulugan ng Pennsula ay
ang lupang halos naliliguid ng tubig
magcabicabil.P.H.P.
[95] Tulad sa tinatawag nating wicang
"castilng tinda." Halohalong salitang ingls,
insic, portugus at malayo; gaya namn ng
nangyayari na rito sa Filipinas tungcol sa
pananalit ng ingls na halohal ng ingls, castila't
tagalog.P.H.P.
[96] Guillermo Shakespeare, dakilang
poetang ingls at isa sa mga pangulong dramtico
sa sangcataohan. Ipinanganac sa Strafford ng
1564 at namatay ng 1616. Ang mga pangulong
sinulat niya'y ang "Macbet," "Romeo at Julieta,"
"Hamlet," "Otelo," "Ang Mercader sa Venecia,"
"Ang panaguinip ng isng gabng tag-araw" at iba
pa.P.H.P.
[97] Ang caharian ng China.
[98] Pangalawng libro ng Pentatesco ni
Moiss.Ang paglalacbay sa ibang lupain ng


527
mga tb sa isng nacin byan, na siyng cahulugn dito.
[99] Ang balbs na sumisibol sa bab, na
pinapag aanyong peraAng pera ay ang
caraniwang tawaguing "peras." "Pera" pagc isa;
"peras" pagc dalaw marami, ito'y cung sa
wcang castils sa pagc't sa wc natin ay hind
nagbabago ang tawag cung isa marami man.
Ipinaliliwanag co it sa pagca't marami sa mga
tagalog na sa d caalaman ay tinatawag na "pera"
"pira" ang isng cntimo, sa pagtulad sa mga
castilng tinatawag na "perra chica" ang canilng
cuartang ang halaga'y isng cntimo natin "perra
grande" pagc halagang dalawang cntimo. Asong
babae ang cahulugan ng sabing "perra," at ganito
ang itinawag ng castil sa canilang cuarta, dahil
doo'y may napapanood na isng leng ang
camukha'y aso.P.H.P.
[100] Catutubong hiyas ng espritu ng tao na
siyang tagaacay sa paggaw niy ng an man.
Pagcakilalang tunay ng casamaang dapat nating
pangilagan at ng cagalingang dapat nating
gawnP.H.P.
[101] Nang panahng nacapangyayari ang
Gobierno ng Espaa sa Filipinas, hind
ipinahihintulot na ang mga castilang lalaki't
babae'y gumaw ng an mang may cabgatn,
gaya bag ng mag-araro, mag-asarl, mag-pahila
ng carretn, magpas-an, ang lalaki, at ang babae
nam'y hindi namimil ng pagcain sa mga
pamilihan, hindi naglulut, hindi naglalcad ng
maly; inaacala ng mga castilang isng casiraan
ng canilng puri cung mapanood ng mga
filipinong sila'y gumagawa ng mabigat, at
nakikigaya namn sa canil ang mga lahing
castil. Nagung casabihn tuly sa catagalugan,
dahil sa bagay na it ang "para ca namng
castila," "para ca namng seora," sa mga lalaki't
babaeng tagalog na aayaw magtrabajo ng
mabigt.P.H.P.
[102] Ng panahng sinasabi ni "Rizal" na
nangyari ang sinasaysay sa librong it, ang tawag
sa bahay-bayan (Casa municipal) ay tribunal at
ang tawag sa Presidente Municipal ay
Gobernadorcillo (maliit na Gobernador) panglibc
na pangalan. Ang Gobernadorcillo'y tagapamahal
ng bayan, hucm sa mga mumuntng bagay na


528
usapn, tagausig sa masasamng tao, taga paningl as mga cabeza de
barangay, nacaaalam ng correo at ib pa.P.H.P.
[103] Walng an mang calabisn. Lubh
ngang catotohanan ang sinasabing it ni RIZAL na
sucat na ang alalahann cung bakit hinatulang
mapresidio ang ilng maririlag na guinoong
filipino, ng 1872 dahil sa sinapantahang sila'y mga
cainalm sa mga nangyari sa arsenal ng Tanguay
ng tang iyn. Ang is sa lalong mga
calagumlagum na sumbng na guinaw laban
cay Don Antonio Maria Regidor ay ang
pagcacuha sa isng "aparador" ng canyng bahay,
na "punong-pun ng alaboc," ng dalawampong
"ejamplar" ng librong La Cuestin Colonial na
sinulat ni Labra. Basahin ang folletong
"Caraingang ipinadal sa mahl na Hari ni Don
Antonio Mara Regidor, na sinulat ni Don Manuel
Silvela: Madrid 1872. Pinagdusahan sa Marianas
ni Don Antonio Mara Regidor ang gayong
cakilakilabot na "casalanan."
Ang is pang nagdusa sa presidio dahil sa
mga gayn ding casalanan ay si Don Mximo
Paterno, na ipinagsanggalang ng hind malilimot
na si Don Germn Gamazo sa ganitng
pananalit: "Gayon ma'y hind piniit pinag-usig
sa harp ng mga tribunal si Don Mximo Paterno,
sa mga sandaling malapit na una hul sa
panghihimagsc (sa Tanguay). Panatag at umaasa
sa canyng sariling pagcawalang malay-sala,
nangasiwang hayg, sa canyng mga hanap
buhay, mul ng ica 21 ng Enero, nangyari ang
panghihimagsic, hangang sa ica 20 ng Febrero na
siya'y dinakp sa canyng bahay at inihatid sa cut
ng Santiago. Pinag-usig siy sa harap ng mga
Tribunal na hind nacapgligtas sa cany ang
canyng ganitng pag-asa at capayapaan ng loob,
na nagpapakilalang maliwanag na hindi siy
sinasalaguimsiman ng cahi't muntng panimdn,
palibhasa'y talasts, niyang siy'y walang sala; at
ang lalong cahapishapis ay siya'y hinatulang
magdusa. Ang siy'y nasamsamn ng isng bilang
ng "El Eco Filipino" (pamahayagang
nagssanggalng sa Madrid ng mga catuwiran ng
mga pring clrigo); ang siya'y umambg ng
caunting salap sa pagtatatag ng (pamahayagang)
"El Correo de Ultramar" ... ang siyng mga
tanging cadahilanan mandin ng hatol na siy'y


529
magdusa. (Basahin ang folleto: "Caraingang ipinadal sa Consejo
Supremo de la Guerra ni Don Mximo Paterno na
sinulat ni Don Germn Gamazo:" Madrid, 1873.)
Sa "El Correo de Ultramar ay nangagsisulat
ang mga pants at macabayang castilang sina D.
Ramn Mesonero Romanos, D. Mariano
Urrabieta, D. Juan Miguel de Arrambide, D. Jos
Gonzlez de Tejada, Pedro Antonio de Alarcn,
D. Jos Selgas, Baldomero Mendez, D.
V. Guimera, D. Jos Ferrer de Coute, D. J. M.
Bello, D. Luis Mariano de Larra at iba.
Naglalathal bag, ang "El Correo de Ultramar"
ng ano mang laban sa mga castil? Ito'y catulad
cung tanungng: sumulat baga si Rizal, si
Marcelo Hilario del Pilar, si Mabn, si Lpez
Jaena ng ano mang laban sa catagalugan? Gayn
ma'y pinag-uusig ng mga fraile bawa't bumabasa
ng "El Correo Ultramar" dahil sa ang
pamahayagang iyo'y hindi catoto ng cadilimn ng
isip na dito'y pinipilit laganap ng mga "cahalili ng
Dios."
Ang is pang napapresidio ay ang
sacerdoteng si Don Agustn Mendoza, na naramay
rin sa nangyari sa Tanguay. Mga cadahilanan?
Dinggun niny ang canyng abogadong si Don
Rafael Maria de Labra: "ang lahat ng mga
sumbong ng Fiscal laban sa nagsasaysay ngayn
ay maioowi sa dalaw lamang: ang una'y ang
paglalaganap ng isng lihim na pamahayagang
ang pamagt ay "El Globo," na sino may walng
nacapagharp ng cahi't is man lamang na
"ejemplar," at ang icalawa'y ang pagpapanucl
ng mga lihim na pagpupulong, bagay na walng
nagbabalitng polica sino mang to ng cahi't
bahagya man lamang. Basahin ang folleto:
"Caraingang ipinadal sa Poder Ejecutivo ni D.
Agustin Mendoza, na sinulat ni Don Rafael Mara
de Labra: Madrid, 1878.
Sa isng salita: "antiespaol" (laban sa
castil) "filibustero" at iba pa ang laht ng
filipinong sa canyng lupain ay may tagly ng
mga caisipang nauucol sa mga calayaan; nguni't
lalonglal na cung ang mga caisipng iya'y
sumasacanyng bahay sa pamamag-itan ng mga
libro ng mga pahayagan, cailan ma't dumating
ang isang capanahunan, dapat samantalahn ang


530
capanahunang it upang mapapresidio ang gayng filipino."
Ang ibng nangatitic sa itaas ay sinipi co sa
"Vida y Escritosa ng Dr. Rizal," sinulat ni G.
Wenceslao E. Retana. Salamat sa casipagan at
catalinuhan ng guinoong it'y maraming
catotohanang hind kilala ang ngayo'y lumilitaw at
numiningning.P.H.P.
[104] Ang pagtiguil pagcapsal ng
anomang bagay na mga "humor" sa alin mang
bahagui ng catawan.
[105] Sir ang isip.
[106] Ng panahng iyo'y naititipon sa
alcalde ang mga catungculang pagca hucm,
gobernador civil administrador ng Hacienda,
Subdelegado ng Fondos Locales, administrador ng
Correos at iba pa.P.H.P.
[107] Ang dalawang salamng na sa mga tila
bumbng na tans bacal, na cung doon sumlip
ang sin man ay nacacakita ng mga na sa
malay.P.H.P.
[108] Espiritung nananahan sa alang alang.
[109] Aln man sa mga diosang nananahn
sa tubig, sa mga gubat at sa iba pa.
[110] Isng semidios pangalawang dios na
ang calahati'y tao't calahati'y cambng.
[111] Dios na lumilikha ng laht ng bagay,
anng mga gentil.
[112] Ang dalagang bukid.
[113] Elefante. Hind malayong ng
caunaunaha'y nagcaroon ng elefante dito sa
Filipinas, caya sa wic natin ay may sadyng
tawag, gadya; samantalang napagkikilalang dito'y
talagng dating walng cabayo, cay sa wic natin
ay walng sariling pangalan ang hayop na it na
di gaya ng so, baboy, manc at iba pa.
[114] Isng larawang cahoy, bat, tans
kacal.
[115] Guint pa panahng iyn ang salapi sa
Filipinas.


531
[116] Ang may pag aaring bahay lp.
[117] Ang may malalakng lp.
[118] Ang walng catungculang bgay ng
Gobierno.
[119] Ang arte ng paggaw ng larawan sa
pamamag-itan ng mga casangcapang guinagamit
sa bagay na it. Natuclasn ang "fotografa" ni
Niepce ng 1814 at pinagbuti ni Daguerre ng 1839.
Nagcamt si Mr. Talbot ng 1841 ng "privilegio"
ng ucol sa fotografa sa papel sensible.
[120] Ang haring nacagagaw at nacapag-
uutos ng bawa't maibigan, sa macatowid ay
walng nacahhadlang na sino man sa canyng
calooban.
[121] Tinatawag na haring "constitucional"
ang hind nacapag-uutos ng bawa't maibigan cung
d ang ipinakikilala ng Bayang canyng calooban
sa pamamag-itan ng canyng mga kincatawng
bumubu ng Asemblea Congreso, Senado at
Consejo ng mga Ministro.
[122] Si Luis Catorce ay haring "absoluto"
sa Francia; ipinanganc ng tang 1643 at namaty
ng 1715. Siy'y iguinalang at minahl ng mga
francs.
[123] Si Luis Diez y Seis ay haring
"Constitucional," sa macatowid ay haring hind
siy ang nacapangyayari cung di ang guingaw
niy't ipinag-uutos ay ang ipinaggaw't ipinag-
uutos ng mga kinacatawn ng mga tong bayan;
naghar sa Francia mula ng 1774 hanggang 1798.
Pinugutan siy ng lo, samp ng canyng
asawang si Mara Antonieta ng mga
revolucionario.
[124] Si Felipe Segundo ay anc ng haring
Carlos Quinto, at haring "absoluto" sa Espaa.
Guingaw ni Felipe Segundo bawa't maibigan; sa
calooban niy'y walng nacasasansal. Halos d
mabilang ang ipinapatay at pinahirapan ng haring
it sa pamamag-itan ng Inquisicin at iba pa. Sa
mga guinaw ni Felipe Segundo nagpasimul ang
pagguh ng halos di maulatang capangyarihan ng
Espaa at ng halos d macayang isiping calakhn
ng nasasacop ng cahariang ito. Gayon ma'y


532
maraming mga castil at lalonglal na ang mga fraile na umiibig ng di
cawas sa haring "absolutong" ito.P.H.P.
[125] Si Amadeo "Primero" ay haring
"constitucional" sa Espaa buhat sa 1870
hanggang sa 1873. Ang haring ito'y mabait,
matalino at bayani. Lubs na umiibig sa canyng
pinaghaharan; nguni't hind siy iniibig, at ng
mahalat niy it'y nagbitw siy ng canyng
tungcol, at ang pagbibitaw niyng ito'y siyng
nagung dahil ng pagtatag ng Repblica ng
Espaa (11 ng Febrero ng 1873).P.H.P.
[126] Ang bawa't is sa mga dios ng bahay.
[127] Ang palatuntunan ng mga
sumasampalataya sa maraming Dios. Sa mga
tong gaya ni Capitn Tiago'y maiuucol lamang
itng tul ni Lucrecio: "Primus in orbe deus fecit
timor;" ang tacot ang siyng pinanggalingan ng
mga dios.P.H.P.
[128] Palatuntunang walang kinikilala cung
d isng Dios lamang.P.H.P.
[129] Si Jess, si Mara at si Josf.
[130] Libingan ng mga taga Egipto.
[131] Sombrerong may tatlong dlo.
[132] Is sa mga any (orden) ng
arquitectura.
[133] Loobin nawa ng Dios na matuloy ang
hulang it sa sumulat ng maliit na libro at sa ating
lahat na sa cany'y naniniwalJ.R.
[134] Pitng wic; datapowa't hindi sinasabi
ng catagalugang "pitng wic" cung di "Siete
Palabras."
Hindi nagcacaisa ang mga Evangelista
tungcol sa mga sinabi ni Jess ng siya'y napapac
na sa Cruz:
I. Sinasabi ni San Mateo sa cap. 27,
versculo 46 ng canyng Evangelio at ni San
Marcos sa captulo 15, versculo 34 ng canyng
Evangelio, na it raw lamang ang sinaysay ni
Jess, ng malapit na ang hora ng "nona"ani San


533
Mateong hora ng "nona"ani San Marcos: Dios co, bakit aco'y
pinabayaan mo?
II. Sinasabi namn ni San Lcas sa mga
versculong 34, 43 at 47, ng captulo 23 ng
canyng Evangelio, na it raw ang mga sinaysay
ni Jess ng napapac na siy sa Cruz;
1. Am, patawarin mo sil; hindi nalalaman
ang canilng guinagawa.
2. Ang catotohana'y sinasabi co sa iyo,
ngayo'y cacasamahin cat sa Paraiso, na bilang
casagutan niy sa is sa dalawang magnanacaw
(na hind sinasabi sa mga Evangelio cung an ang
mga pangalan) na nacapacong gaya rin niya, na sa
cany'y nagsalit ng ganit: "Alalahanin mo ac
cung icaw ay na sa iyong caharian na."
3. Am co, sa mga camy mo'y
ipinagtatagubilin co ang aking calolowa.
III. At sinabi ni San Juan sa captulo 19, mga
versculo 26, 27, 28 at 30 ng canyng Evangelio,
na it raw mga wicang it ang sinabi ni Jess sa
canyng pagca-paco sa Cruz.
1. "At sa pagca't nakita ni Jess ang in at
ang alagd na canyng sinisintang naroroon,
sinabi sa canyng in: Babae, nariyan ang iyng
anc.
2. Sinabi pagcatapos sa alagad: Nariyan ang
iyong ina.
3. Nauuhaw ac.
4. Natapos na.
Pinagsamasama ng Iglesia Catlica
Apostlica Romana ang mga sinabing iyn at
siyng nginangalanang "Siete Palabras."P.H.P.
[135] Ang Sacerdote sa Roma na ng una'y
humuhul ng mga mangyayari sa panahong
darating, sa pamamag-itan ng pagmamasid ng
paglipad at paghuni ng mga ibon.
[136] Ang candilang malaki at mahaba.


534
[137] Ang taga Iberia.Ang Iberia'y ang magcanugng na lupang
kinalalagyan ng Espaa at Portugal.
[138] Mapapalad ang mga may espiritung
dukh
[139] Lumiligaya ang nacacacaya sa buhay.
[140]Lumualhati sa Dios sa caitaasan at
capayapaan sa mga taong may mabuting
calooban.Alinsunod cay Don Lzaro Bardn,
catedratico sa Universidad Central sa Madrid,
Espaa, ay ganito raw sa wicang castil ang tunay
na cahulugan: Gloria Dios en las alturas; en la
tierra, paz; entre los hombres; buena voluntad
Luwalhati sa Dios sa caitaasan; sa lpa'y
capayapaan; sa mga to'y mabuting calooban.
[141] Carunungang ucol sa Dios at ang sa
cany'y mga pinagcacakilanlan.
[142] Ilalagay ng Papa sa Roma sa bilang ng
mga santo at santa.
[143] Caranungang nagpapaunaw ng mga
any at paraang dapat gawn upang masunduan
ang mga pagcakilalang magaling ng mga
nangyayari.
[144] Felix Torres Amat, obispo sa Astorga.
Siy'y ang is sa mga naghulog sa wicang castil
ng Biblia.Ang filosofang sinulat ni Amat.
[145] Ang mga mundong walng tiguil ng
mabils na pagtacb ng araw. Cung masdn natin
dito sa lupa'y mga bituing malamlm ang
ningning. Ang mga pangulong planeta, alinsunod
sa canilang ly sa araw ay ang mga sumusunod:
Mercurio, Venus, ang Lupang ating tinatahanan,
Marte, Jpiter, Saturno at Neptuno. Bucd sa
rit'y marami pang mga planetang hindi makita
cung d sa pamamag-itan ng "telescopio."
[146] Itinatag ang beaterio at Colegio ng
Santa Catalina ni Fr. Juan de Santo Domingo,
provincial ng mga fraileng dominico ng taong
1696 at pinasimuln ng araw ng cafiestahan ni
Santa Ana ng tang 1696 din. Ang dahil ng
pagtatayo ng beaterio at colegiong it'y ng may
cligpitan ang mga babaeng ibig manatili sa
pagcadalaga hanggang nabubuhay. Ang


535
palatuntunan nil'y ang palatuntunan din ng Tercer Orden ni Santo
Domingo, at nanunumpang tulad sa mga fraile, na
magpapacalinis ng catawa't calolowa,
magpapacarukh at magmamasunurin.
Pinapagtibay ang pagcacatay ng ligpitang it ng
mga babae ng Real Despacho na may fechang 17
ng Febrero ng 1716 na siyang nagbigay wacs sa
mga iniharp na tutol na huwag ipatuloy ang
pagtatatag ng beaterio at colegiong iyn. Inilagy
nilng pintacasi si Santa Catalina de Sena. Ipinag-
utos na labinglimang monja de coro lamang ang
mtitira roon, bilang paunlc sa labinglimang
misterio ng Rosario. Ipinagcaloob ng Real Cdula
ng 1732 na macapaglagay ng isng simbahan at
macagamit ng isng campana, at tuloy ipinag-utos
na huwag piliting mamalagui ang mga monja sa
lubs na pagligpit; cung di sa nauucol lamang sa
magalng na pamamanihala ng beaterio at colegio.
Ang palatuntunang sinusunod doon ay di
macararaan ang sino mang monja sa pintuang na
sa loob ng convento, na isng matandang monja
ang taga-banty; nguni't sino mang tao'y
macapapasoc doon, cailan man at may tanging
pahintulot ang provincial ng mga dominico. Ng
huwag ng manaog ang mga babaeng na sa
beaterio at colegio ng Santa Catalina ay
nangaglagay ang mga paring dominico ng tuly na
nakikita sa itaas ng daang San Juan de Letrn, sa
loob ng Maynila at ng doon magdaan ang mga
babaeng iyn ng pagpasa simbahan ng San Juan
de Letrang cacabit naman ng Colegio ng mga
lalaking San Juan de Letran din ang pangalan, at
ang namamahala't nagtutur'y pawang mga
fraileng dominico. Sa gayong paraa'y maguinhawa
nga namn ang pagsimba at pananalangin ng mga
monja sa simbahan ng San Juan de Letrn.
Bag man ng una'y ligpitan ang Santa
Catalina ng mga babaeng castilang ibig tumalicod
sa mga layaw at casayahan sa mundo, hindi
nalao't minagaling ng mga fraileng dominico, na
mangasiw ang iln sa mga monja sa pagtutur sa
mga dalagang ibig pumasoc at mag-aral sa Santa
Catalina. Ang itinutur doo'y pag-basa, pagsulat,
doctrina cristiana, mga gawng ucol sa babae.
Nangag-aaral din namn ng pagpapacabanl.
Dinagdagan ng mga dominico ng 1865 ang dami
ng mga "hermana" at ng lalong mapalaganap ang


536
canilng mga pagtutur. Hind itinutulot sa mga pumapasoc sa Colegio ng
Santa Catalina ang macaaalis cung di rin lamang
may totoong malaki't di maiwasang dahiln.
Ang namamahal sa beaterio'y ang
provincial ng dominico at isng "priora" na siy,
ring "madre superiora" sa colegio, at may isng
directorang nacaaalam ng mga pagtutur.P.H.P.
[147] Hiyas na pinacasingsng sa camau-o.
[148] Libritong ganito ang pangalan.
"Pangligtas sa sacun."
[149] Isng halamang ang caraniwang
bulaclac ay pulng-pul.
[150] Mahinhin mahinang hangin.
[151] Ipinangungusap ng "ada".Isng
hiwagang babaeng may cahimahimalang mga
capangyarihan, anng mga di binyagan.
[152] Unawaing hind tinatawag ni Rizal na
Inang Bayan, cung d Inang Espaa, dalawang
pangalang totoong nangagcacaiba.
[153] Isng malaki't mataas na cahoy,
matibay at macnat. Ang tawag sa bunga ng
cahoy na ito'y "hayuco".Aya, ang pagbasa.
[154] Cahoy na masang, may mga ngipin-
ngipn ang mga dahon. "Bellota" ang tawag sa
bunga ng cahoy na it.
[155] Ibong mainam humuni. Sa Europa'y
marami ng ibong it.
[156] Tubig na tumtigas na halos parang
bat dahil sa totoong calamign.
[157] Alamo: cahoy na tumataas ng
mainam: may tatlng bagay na lamo: ang
lamong put na ang mga daho'y verde ang isang
mukh at ang cabilng mukha'y putanAng
lamong itm, na verde ang magcabicabil ng
dahon.At ang "amo altembln" na ang mga
daho'y walng tiguil ng paggalw.
[158] Is sa magagandng diosa.
[159] Casaysayan ng mga kinikilalang mga
Dios ng mga d binyagan.


537
[160] Ang namamaguitn sa pagbil, pagbibili, ang nakikialam sa
mga almoneda at iba pa.
[161] Ang nagpapaupa ng pagdadal ng ano
mang bagay na mabigat.
[162] Ang bahay na nagpapacain sa sino
mang nagbabayad sa may ari, at ang papatuloy sa
bawa't magbayad.
[163] Wicang francs na ang cahuluga'y
"fonda:" cacann at tuluyan. Cung ipangusap ay
"restorn."
[164] Esttua larawang choy, bat, tans
bacal na inilalagay na pinacahaligui ng an man.
[165] Tuly ng Espaa.
[166] Isng carruajeng ganit cung
tawaguin.
[167] Tinatawag ng catagalugang "carretela"
ang isng sasacyng anyng carretong marami
ang lulan, nguni't mahirap sa sumsacay; dalaw
ang gulong at isng cabayo ang humihila.Ang
tinatawag na carretela ng mga castil ay isng
mainam na carruajeng apat ang gulng at
dalawang cabayo ang humihila.
[168] Tinatawag na Sabna [hind Sbana,
cumot] ang daang macalamps ng Jardin
Botnico, hangang sa mga unang bhay ng
Ermita, na tinatawag na daang Real.
[169] Tinatawag ng mga castilng guindilla
ang mga polica municipal sa sa Espaa.Ang
sili ang bunga ng tinatawag na "guindillo de
India."
[170] Ang lupang iniuucol sa pagtatanim ng
sarisaring cahoy at mga halaman upang doo'y
mapag-aralan ang mga carunungang nauucol sa
bagay na ito.
[171] Tila mandn naguguniguni na ni Rizal
na sa pinagpatayaang iyn sa paring canyng
sinasabi, na sa acal co'y walng ib cung d si
Pari Burgos, doon din siya ppatayin.


538
[172] Ang tanging ibong pinaniniwalaan ng mga tao sa unang
mulng nabubuhay, pagcatapos na masunog, sa
ibabaw ng canyng mga ab.
[173] Ang aln may sa dalawng panig na
malapit sa Ecuador calaguitnaan ng lupa,
tinatawag ang isng panig na "trpico de Cancer"
sa hemisfercio boreal, at "trpico de Capriconio"
de "hemisfercio austral".
[174] Ssacyang walng gulng na siyng
guinagamit pagca hielo ang dinaraanan; cahawig
ng cangg ng paragos natin.
[175] "Quos vult perdere Jupiter domentat
prius", casabihang wicang lating cung
tatagalugui'y: Ang mga ibig ipahamac ni Jupiter
ay pinasisimulang sirain muna ang sip.P.H.P.
[176] Ang cometa'y tulad sa bituing
manacanacang napapanood natin sa langit. Ang
Cometa'y ma'y buntot na makinang na cung
minsa'y is at cung minsa'y marami. Palibhasa'y
ang galaw na paing ng cometa'y hiwaly na
hiwaly sa caraniwang liniliguiran ng mga
planeta, caya hind nalalao't ang pagkakita natin sa
canya. Isng casinungalingang ilinalaganap ng
mga hangal na ang pagsicat ng cometa'y
nagbabalita ng mga sacunang mangyayari.
Tinatawag ding "cometa" ng mga castil ang
sarangolang papel na pinallipad ng mga bt.
[177] Ang masasama at magagaspang na
cagagawn ng mga fraile.
[178] Wala caming nasumpong na alin mang
bayang ganito ang pangalan, nguni't marami ang
nacacatulad ng calagayan ng bayang ito.J. R.
[179] Pangalan ni Venus; sa Siria; ni Cres,
sa Fenicia, at ni Juno sa Cartago.
[180] Anc na babae ni Jpiter at ni Latona,
capatd na babae ni Apolo at diosa sa pangangaso.
[181] Caunaunahang ciudad ng Tonia, sa
Asia Menor, balit dahil sa carikitdikitang templo
ni Diana, na sinunog ni Erstrato. Ipinalagay ang
templong iyo'y is sa pitng mga caguilaguilals
na edificiong itinayo sa daigdig.


539
[182] Malalaking ibong totoong mahb ang mga paa.
[183] Flora.
[184] Machiavelo: balitang escritor, poltico
at literato italiano, na nagung ministro sa
Florencio, inihahatol ni Machiavelo sa canyng
sinulat na librong "El principe" ang pagdaray sa
mga pakikipanayam sa tag ibng nacin tungcol
sa politica.P.H.P.
[185] Capisanan ng mga tong nagcacaisang
loob sa pagsasanggalang ng isng caisipan.
[186] Alagaan ng mga cabayo.
[187] Capatd ni Remo at siyng nagtay ng
Roma ng tang 733 bago ipanganc si Cristo.
[188] Palacio ng papa sa Roma, na na sa
bundc Vaticano.
[189] Palacio ng hr sa Roma na na sa
Quirinal, isa sa pitng bundc sa Roma.
[190] V.O.T. "abreviatura" ng Venerable
Orden Tercera; Cagalang-galang na icatlong
hany ng Capisanan icatlong pulutng ng
Capisanan.
[191] Pangguitl sa to. Mga cabulaanang
larawang likh ng panimdm ng mga matatacutn.
[192] Dakilang panahng nagpasimul ng
pagwawasc sa caharan ng Roma, sa Calunuran,
ng mga "brbaro", tang 476, at ang wacs ay sa
pagcacuha ng mga turco sa Constantinopla, ng
tang 1453, sa pagcatucls ng Amrica ng 1492.
Ang pangyayari ng feudalismo ang siyng
caraniwan ng panahng iyn.P.H.P.
[193] Babaeng ayon sa mga hangl ay
catiyp ng diablo. Nawawangis sa asuwang na
pinaniniwalaan ng mga tagalog na mangmang.
P.H.P.
[194] Dahil sa nawawangking totoo ang
pinaniniwalaang "asuwang" ng mga tagalog sa
pinaniniwalaang "bruja" ng mga europeo'y
inaacala cong ang nagdal rito ng ganyng malng
sapantah'y ang mga fraile ang mga castilang
mangmang, na gaya rn ng maraming mga


540
pamahing d dating kilala ng mga tagalog cung d ng maparito na lamang
ang mga taga EspaaP.H.P
[195] Lucio Dominico Nern, malupt na
emperador sa Roma; ipinapaty niy ang canyng
inng si Agripina at si Britnico, hinatulang
mamaty ang tagapag-alag sa canyng si Burro,
ang canyng maestrong si Sneca, si Lucano at
ib pang mga caguinoohan; pinag-usig ang mga
cristiano at sinunog ang Roma. Ipinanganc ng
taong 37 at namaty ng tang 68.
[196] Ang nag-aaral ang sumusunod sa
filosofa marunong ng filosofa, na isng
carunungang nauucol sa cahulugn, calagayan,
pinagmumulaan at naguiguing bunga ng mga
bagay bagay.
[197] Ang pangingilin sa an man, lalong-
ll ang mahigpt na pagpipiguil na huwg
gumaw ng an mang bagay na masam, na
siyang ibig ng Dios na ating sundn, ayon sa
profeta Isaias LVIII. 3-7.Tungcl sa ayuno ng
catawn, ang pagkabawal bag ng pagcaing an
man, minsan lamang na ipinag-utos na sapilitang
ssundin ng mga israelita sa araw ng pagsisisi,
ayon sa Levtico XVI. 29, 31, na doo'y ang
salitng: "papagpipighatiin niny ang inyng
clolowa," caraniwang ang inaaring cahulugn ay
mag-ayuno; sa pagca't ang ayuno sa mga judio'y
tunay ngang isng araw ng pagpipighat at
pagpapacabb. Wal na acng ib pang nakita
tungcl sa ayuno sa mga cautusng lagd ni
Moiss. Ipinag-uutos ang ilng araw na pag-
aayuno ng panahng nabibihag ang mga judo sa
Babilonia, ayon sa sabi ni Zacaras VII. 1-7; VIII.
19, bag man hind sinasabi roon ang mga
pinagcadahilanan ng gayng tadhan. Gayn man,
manacnacng ipinag-utos na mangag-ayuno ang
laht dahil sa mga tanging nangyayari, datapuwa't
hind tadhanang iparati ang pag-aayuno, cung d
sa panahng lamang na iyn; gaya na nga ng
magcatipon ang mga taga Atispa ay nangag-
ayunong laht ayon sa sulat ni Samuel VII. 6.
Nag-utos din si Josaphat na mag-ayuno ang laht
ng mga judo, dahil sa pakikibaca sa mga Moabita
at Ammonita, ayon sa 2.a Crnica XX. 3.Gayn
ding mga pag-aayuno ang guinaw ng iba't ibng
mga cautusn ng mga judo, at sa pagca't ang


541
Cristianismo'y religing ucol sa laht ng mga bayan, hind na nga ipinag-
utos sa mga Cristianong sapilitan ang pag-aayuno,
ayon sa makikita natin sa mga Santong Evangelio.
Ang pag-aayuno'y cus ng calooban at dapat
ganapng hind sa pagpaparangalan, at gagawing
tand ng taimtm na pagsisisi sa mga casalanan,
ayon cay San Mateo, VI. 16.
[198] Pangpint sa mukh at ng pumul.
[199] Pagsasanay sa paggamit ng sandata at
ng mga kilos ng pagcasundalo.
[200] Ang mga canta't mga tugtog na
magcasaliw; at ang ibig sabihin dito'y may
tacapan at may paluan.
[201] "Pedl", tapacn sa piano, at ang ibig
sabihi'y may sicarn pa.
[202] Sa wic natin ay walng tunay na
catumbs ang sabing "escndalo" na ang is sa
mga cahuluga'y ang pagtatalong nacapagcacasala
nacababagabag sa iba.
[203] Sawicang ang cahuluga'y capanig ng
may mga caisipang tulad sa adhicain ng mga
fraile.
[204] Ang cacampi ni Crlos na ibig
maghri sa Espaa.
[205] Curang malit curacurhan.
[206] Lngaw na paty. Mapagpataypatayan
samantalang nag-isip ng mga catampalasanang
gaw.
[207] Ang caraniwang tawaguing "pozuelo"
tasang lalagyn ng chocolate.
[208] Isang casabihang catumbs ng ab!
nac! diaske! at iba pang nagpapakilala ng tow,
glit, pagtatac.
[209] Malapot sa wicang castila'y "espeso",
caya chocolate eh? ang sinasabi ng cura pagca
chocolateng malapot ang ibig.Malabnaw sa
wicang castila'y "aguado", caya't chocolate ah?
ang sabi pagca ang ibig ay malabnaw.


542
[210] Caraniwang tawaguin ng mga tagalog ang fiesta ng lahat ng
mga santo, na "Todos los Santos", baga man ito'y
wicang castila.
[211] Ang sumusulat ng mga libro ng mga
casaysayan ng mga nangyari ng panahong
nacaraan na.
[212] Dating caharian ng mga itm na tao sa
Guinea, at colonia francesa mul ng 1892.
[213] Tinatawag ding Calvario, na ang
cahuluga'y timbunan lalagyn ng mga bung.
Ang Calvario Glgota'y na sa ibab ng
Jerusalem at caugalan ng mga judong doon
patayn ang mga tulisn at magnancaw. Diyn
nga ipinc sa Cruz si Jess, ang Dakilang Banl
na hinatulang mamatay roong tulad sa isng
imbng magnancaw. Sa bundoc din ng Glgota
naroon ang halamanan ni Jos de Arimathea na
pinaglibingan sa bangcay ng Mananacop. S.
Mateo XXVII. 33: Marcos XV. 22; Lcas XXIII.
32; Juan XIX 17, 41.Sinasapanth ng ibng
iyn din ang bundc "Moriah", na pinagdalhn ni
Abraham sa canyng anc na si Isaac upang
patayn, sa pagtalima sa utos ng Dios. Gnesis
XXII. 2.P.H.P.
[214] Ang guang na sadyng inillagay sa
mga pader ng mga libingan, at doon inillibing
ang mga bangcy na may cabaong, sa
pamamaguitan ng mahl na bayad sa pr cura
ng bayan.May mga bayang tagalog na
tinatawag na "btas" ang "nicho."
[215] Isng cruz na catulad ng guinagamit
ng una sa Bizancio pa ngayo'y Constantinopla.
[216] Parrarayo, pangpatiguil pangpahint
ng lintc. Isng casangcapan aparato na cung
ilagay sa taluctc ng isng edificio ay
nacacatawag ng electricidad ng lintc at
inihahatid it sa pamamag-itan ng isng cwad sa
isng lugar na hind macassakit canino man.
Natuclasn ang paggaw ng "parrarayo" ni
Benjamin Franklin ng tang 1732. Ang
caraniwang tas ng parrarayo'y nim hanggng
labng dalawng metro, at natatangkilic na d
pinputucan ng lintc ang paliguidliguid ng
kintatayuan na ang sucat ng saclw ay ang


543
lambl ibayo ng sucat ng tas. Si Benjamin Franklin ay pants na
diplomtico, fsico at economista, na gumamit ng
bong cya upang magtam ng casarinln ang
canyng Inang Byang Estados Unidos ng
Amrica. Ipinanganc siy sa Boston ng 1706, at
namaty ng 1790.P.H.P.
[217] Caraniwang tinatawag ng catagalugan
"tumb", marahil sa tro ng mga fraile.
Pinagpapatongpatong na mga mesa balangcs na
an man, tinatacpan ng damit na maitm at doon
guingaw ang mga ceremoniang ucol sa mga
paty.
[218] Ang mga cahirapang tinitiis ng mga
banl na clolowa sa Purgatorio.
[219] Ang samahng ang palatuntuna'y ang
pagsisicap na camtn ang mga calayan.
[220] Sa pagkikibit ng balicat ay
ipinakikilalang hind niy dinaramdam hind
niy sinasakit ng lob sa canya'y walng
halagang sabi balitang nriringig.
[221] Sa capangyarihan.
[222] Sa casalucuyan, sa horas ding iyn.
[223] Ang cahulugn ng pangalang
Zoroastro'y: "ang lalong magalng sa mga anc ng
mga to.Si Zoroastro'y pants na filsofo na
bumago ng religin persa.P. H. P.
[224] Ang librong kinapapalamnan ng mga
aral ni Zoroastro. Tinatawag ding "Zindavesta"
ang librong ito.P. H. P.
[225] Hind malilimutang filsofo griego na
ipinanganc sa Egina ng tang 429 ng d pa
ipinanganganac si Jesucristo.Ang mga
pangulong librong sinulat niy'y "Ang Repblica"
at ang "Salitaan ng dalaw". Ang pangalan niy'y
Aristocles, nguni't pinangalanan siy Scrates ng
Platn, dahil sa calaparan ng no. Siy'y nagung
discpulo ni Scrates at nagung maestro ni
Aristteles.P. H. P.
[226] Bantog na escritor at naturalista latino.
Ipinanganc ng tang 23 at namaty ng tang 79.


544
[227] Patriarca sa Constantinopla. Namaty ng tang 271.
[228] Hind malilimutang poeta na cumath
ng "Eneida", na doo'y sinsaysay ang
pinagdaanang bhay ng troyaneng si Eneas. Siy
rin ang cumath ng "Las Eglogas" at ng "Las
Gergicas."
[229] Bantg na papang nagpatanghl at
nagpakinng na lubh sa Pontificado.
[230] Balitang poeta sa Italia ng Edad
Media. Ipinanganc sa Florencia ng 8 ng Mayo ng
1265 at namatay ng 14 ng Septiembre ng 1321.
Ang pangalan niyng tunay ay DURANTE at ang
DANTE ay palayaw. Ipinalimbag niy ang mga
librong Vida Nueva, Canzones, El Infierno, El
Banquete, De Vulgari Eloquio, El Purgatorio, De
Monarchia Mundi, La Divina Comedia at iba pa.
Ganit ang saysy niy sa canyng sinulat na
librong "De Monarchia Mundi:" Hind sa mga
cnsul ang mga namamayan at hind sa har ang
nacin, cung d pabaligtad: sa mga namamayan
ang mga cnsul at sa nacin ang har. Hind
itinatag ang mga ciudad at ng pag-uculan ng mga
cautusn; itinatag ang mga cautusn at ng iucol sa
mga ciudad. Cay nga't ang mga tumatalima sa
mga cautusn ay hind pinapagsama sa isng
byan upang maguing tagapaglingcd sa
nagllagd ng mga cautusn: cung d ang
naglalagd ng mga cautusn ang siyng
tagapaglingod sa byan, at iba pa." Hind
minamagalng ni Dante na ang papa'y magcaroon
ng capangyarihan sa bhay at pamumuhay ng
catawan, at dahil sa panucal niyang canyng
itng isinaysay sa canyng mga casulatan, siya'y
pinag-usig ng mga papa, mga cardenal at ng laht
ng mga cacamp sa ang hangad na ang papa'y
magcaroon ng capangyarihang hr.
Labingdalawang tan ng paty siy'y ipinag-utos
pa ng cardenal del Poggetto na cunin sa baunan
ang canyng bung at mga but, sunuguin at
itapon, sa pagca't excomulgado raw siy, bagay na
hind natuloy, salamat sa paghadlang ng
maraming mga mamamayan. Siya'y poeta,
filsofo, soldado, msico, fillogo, publicista,
poltico, mabat na tong bayan, nagtay ng isng
arte, siy ang masasabing humusay at nagtatag ng
wicang italiano, naguing pun ng canyng ciudad


545
republicana, npatapong madals dahil sa pagtatanggol ng catuwiran ng
bayan, at sa kinatapuna'y halos nagpalimos ng
kinacain, telogo, masicap na apstol ng caisipng
di dapat maghar ang papa, hinatulang sunuguing
buhy ng isng tribunal revolucionario, at pinag-
usig ng boong calupitn ng tribunal ng
Inquisicing nagparatang na siy'y hereje, bago'y
banal na binyagan; nguni't sa cawacasa'y inilagay
ang canyng larawan sa Vaticano, sa casamahn
ng mga Doctor ng Iglesia Catlica, at ang mga
but niy'y iniingatan ng boong galang sa catedral
ni Santa Mara del Fore; mga cagagawang
nagpapakilalang maliwanag na ang mga papa'y
nagcacamali ring gaya ng laht ng tao at hind
catotohanang ang mga papa'y "infalible", hind
nagcacamali. It ng sa maiclng salit ang
carilagdilagang buhay ni Dante, na ilinagd co
rito't ng mapanghinularan.P.H.P.
[231] Ministro ng religin ni Brahma.
[232] Ang mga sumusampalataya sa religin
ni Budha.
[233] Barquero ni Aqueronte sa log ng
infierno. Si Carn Caronte ang tunay na larawan
ni Camatayan sa cabangisang walang habg
canino man, sa bata't matanda, sa maganda't
pangit, sa lalaki't babaeP. H. P.
[234] Ang is sa mga pintuan ng infierno.
[235] Ang mga tong ang pakikipabaca ang
guingawng hanap-bhay.
[236] Poeta ng mga unang "celta".
[237] Hind lamang tinatawag na
mngangaso (cazador) ng mga castil ang
nanghuhuli ng us, baboy-ram at iba pang hayop
sa pamamag-itan ng mga aso, cung d ang
nanghuhuli pumapatay ng sinabi ng mga hayop
sa pamamag-itan ng mga sandata, ng mga sil
ng mga patibng.
[238] Ang mga caugaliang guinagawa ng
bawa't religin sa canilang panapalangin at
pagpupuri sa Dios; at sa iba pang mga bagay.
[239] Templo at ciudadela ng Roma, na na
sa ibabaw ng isang bundc at doon pinuputungan


546
ng corona ang mga nangagtatagumpay sa pakikibaca. Dating casiping ng
Capitolio ang tinatawag na "Roca Tarpeya",
malaking bato, na doo'y pinattayo ang mga may
casalanan at bago itinutulac sa bangn at ng doo'y
mamatay. Nanggaling ang pamagt na Tarpeya sa
pangalang ganito rin ng isng dalagang taga
Roma, na nagbil sa mga sabino ng ciudadela ng
Roma, at pagcatapos ay ang mga sabino rin ang
pumaty sa cany, carapatdapat na ganting pl sa
laht ng gaya niyng tacsl.
[240] Doctor ng Iglesia Catlica, na namaty
ng tang 217.
[241] Is sa mga lalong bantog na pr ng
Iglesia Catlica, na taga pagpaunaw ng mga
Santong Casulatan. Ipinanganc ng 185 at
namaty ng 243.
[242] Obispo sa Lyon at masigasig na
caaway ng mga "gnstico", hanggng sa sumulat
ng isng librong pinamagatn niy ng "Tratado de
las herejas."
[243] Ngayo'y cacasamahin cat sa
Paraiso.S. Lcas XXIII, 43.
[244] Concilio ecumnico na guinawa sa
ciudad ng Trento, sacop ng Austria, ng 1545
hanggang sa 1563.
[245] Protestante, ang cahuluga'y
"tumututol". Tinatawag na protestante ang mga
sumasang-ayon sa pagtutol na guinaw ni Lutero
sa "dieta" sa Spira ng tang 1529. Si Martn
Lutero ay dating fraileng agustino. Siy'y tubo sa
Eisleben, Sajonia, at ipinanganc ng tang 1483 at
namatay ng 1546.
[246] Ang sacerdote ng Iglesia Griega na
hind cumikilala sa capangyarihan ng Papa.
[247] Librong dakilang kinlalagyan ng
Luma at Bagong Testamento.
[248] Pangalang bigay sa mga prncipe
sarraceno na cahalili ni Mahoma.
[249] Pangalawang pinsan ni Mahoma; is
sa lalong mababangis na tagapaglaganap ng secta
ni Mahoma.


547
[250] Pagbilang na guingaw sa ano mang bagay.
[251] Is sa tatlng mga Furia Gorgona
caaway ni Minerva. Pinugutan ng ulo si Medusa
ni Perseo. Ang mga pangalan ng tatlng Furia ay
Medusa, Euriale at Estenio: ang tong matitigan
ng aln man sa tatlng it'y hind macakilos at
nappipi. Si Minerva ang diosa ng carunungan at
pagbabaca. Si Perseo ay anc ni Dnae at hr sa
Argos; iniligts niy sa infierno ang canyng
sinsintang si Andrmeda.
[252] Tinatawag na "mga elemento" ng una
ang lp, ang tubig, ang hangin at ang apy.
[253] Marahil ang ibig bangguitin ni Dr.
Jos Rizal dito'y ang librong "PAGSUSULATAN
NI URBANA'T NI FELIZA" (Urbanidad) na
sinulat ni Guinoong Modesto de Castro,
presbtero, taga Binyng, Laguna, at naguing cura
prroco sa bayan ng Naic, Cavite. Ang librng
yao'y isng carikitdikitang patnubay sa
magandang pakikipagcapwa-tao at sa mainam na
caasalan, bucd sa magalng na ulirn sa mabuting
pananalita't pagsulat ng wcang tagalog.P.H.P.
[254] Isng ibong; minamagaling dahil sa
carikitan ng canyng mga balahibo at sa cadaliang
matutong ulitin ang mga salitng sa canya'y
itr.Tinatawag na papagayo ang nagsasalit
ng mga bgay na hind nauunawP.H.P.
[255] Ganito ang narinig cong salitaan ng
isang curang fraile at ng isng tagalog na
mangmang baga, ma't mayaman.Tagalog. Bakit
po b hindi isinasawicang tagalog ang pagmimisa
at iba pang panalangin, gayng talastas na
ninyong hindi namin nalalaman ang wicang
latin?Cura. Sa pagc't cung wicang tagalog ay
kinakailangang sabihing macaitlo upang maunawa
ng Dios ang ating hinihingi sa cany, cung wicang
castila'y macalawa, at cung wicang latin ay
minsan lmang; it ang dahil at sa Misterio at sa
Trisagio'y na sa wicang latin ang mahalagng
pananalangin.
Ngayn naliliwanagan na ng ilaw ng
catotohanan ang pag-iisp ng halos ng lahat ng
tagalog, ang gayong pananalit ng curang walang
mith cung di mamahay tayo sa cabulagn ay


548
magttamo agad ng matindng pagpapawalang halag. Cung ganap na
catotohann ang Dios pusps ng carunungan
walng hanggnsa pagca't cung di gayo'y hindi
siy Dios dapat nting sampalatayanang tnay na
tals niy ang laht ng wic at sa an mang wica
sabihin ang pagtwag sa canya'y caracaraca'y
nauunaw niy; hindi lmang it; di pa natin
binbuca ang ating bibg ay talasts na niy ang
big nating hingn. Ang masam ang
casamasamaan, sa pagca't isng pagaacsay ng
panahn ay ang magsasalit ng di alm cung an
ang sinasabi, tulad sa ibong papagayo loro.P.
H. P.
[256] Tinatawag ng mga castilang "otoo"
ang panahng sumusunod sa "verano" tag-araw
at tinatawag nilang "primavera" ang panahng
sumusunod sa "invierno" tagguinw.
[257] Maningning batng azl ang culay.
[258] Hind dapat calimutan ng bumabasang
ang sermng ito'y sa wicang castil na aking
isinatagalog, bagay na ipinaalaala co, upang
maisaysay kung bakit hind utl ang pananagalog,
at gayn din ang cadahilanan cung bakit natacot
ang isng taong iyn. Sa sermng wicang castil
ni Pr Dmaso'y ganit ang canyng sabi: ..."s,
hermanos mios, patente, patente todos,
patente".Maraming cahulagan ang sabing
patente. Ang ilan sa mga cahulugang iya'y ito:
nahahayag, na kikita, walng takip. Tinatawag
namang patente ng panahn ng Gobierno ng mga
castil, ang catibayang ibinibigay ng
Administracion ng Hacienda publica sa mga taong
gumaganap ng pagbabayad ng buwis sa Gobierno
dahil sa canyng calacal. Pinarurusahan ng
mabigt na multa ang nangangalacal na walng
patente, sa macatwid ay hind nagbabayad ng
buwis sa calacal na canyng hanap-buhay, caya
totoong nagulat ang taong dito'y sinasaysay, sa
pagca't ang boong acala niya'y ang sinasabing
patente ay ang nauucol niyng pagbayaran.P.
H. P.
[259] May nangyari sa Calamba na gayon
ding bagay.
[260] Sa "original" na wicang castila'y
sinasabing "casronse" (napacasal sil)


549
"cazronse" (naghulihan sa pamamag-itan ng pangangaso), laro ng
salitang hindi magawa sa wica natin.
[261] Vae Victis! wicang lating ang
cahulugng sa wicang tagalog ay Sa aba ng mga
naggahis! Mga salita ni Breno sa mga romano,
na sa tuwi na'y inuulit hanggng sa mga panahng
it, bag man ngayo'y naghahari ang cagandahang
asal. Ngay'y gaya rin ng una, na ang sa lalong
malalacs ang siy lamang mga catuwirang
nagwwagui.P.H.P.
[262] An ang aking nakikita? bakit?
[263] An ang itinatanong niny? Walng
ano mang linalaman ng pag isip na hindi muna
nagdaan sa pakiramdam. Hindi ninanais ang hindi
nakikilala.
[264] Sinong mga tao ang ating
capanayam?
[265] Caibigan, aking caibigan si Platon,
nguni't lalong caibigan co ang catotohanan.
[266] Masama ang nangyayari at
nanganganib acng baca magcaroon ng
cakilakilabot na wacs.
[267] Sa pamamag-itan ng hamps, ang
pakikipagmatuwiran sa tumtanggu ng pagkilala
ng mga catuwiran.
[268] Sa aba nil! cung saan may soc ay
may apy. Bawa't is'y humahanap ng cawngis;
caya nga, cung bibitayin si Ibarra, siy nam'y
bibitayin din ...
[269] Hindi co kinatatacutan ang
pagcamaty sa catre; nguni't kinatatacutan co ang
pagcamaty sa bundc-bunducan sa Bagumbayan.
[270] Ang nacasulat ay naguiguing sacsi.
Ang hindi mapagaling ng mga gamt ay
napagagaling ng bcal; ang hindi mapagaling ng
bcal ay napagagaling ng apy.
[271] Ang nangyari ay nangyari na.
Pasalamat tayo sa Dios at wala ca ngayn sa
capuluang Marianas upng magtanm ng camote.


550
[272] Huwag po sana cayng halng; iy'y ang Virgen sa Antipolo!
Iyng ang nacapangyayari sa laht; huwag po sana
cayng halng!
[273] Cung iya'y hindi lalaki at hindi siy
mamaty, iya'y babaeng totoong mainam na
mainam!
[274] Wala! gaya ng sabi namin: ang
sumucob sa magaling na lilim ay mabuting
pamalo ang sa cany'y inillapit.
[275] Siy nga! Sa canya'y totoong nararapat; sinabi co na sa una cong
pagcakita pa sa cany: ito'y isang filibustero. Ano ang sinabi sa iyo, pinsan,
ng general? Ano naman ang sinabi mo sa cany an ang balitang sinabi mo
sa canya tungkl cay Ibarra?
[276] Maniwala po cay na pagca siya'y
hinatulan ng parusang patayn, na gaya ng
maasahan, ay dahil sa aking pinsan.
[277] Ay, pagcabutibuti mong pumaraan sa
matalinong pakikipagsalitaan! Nalalaman naming
icaw ang tanungan ng capitan general, na hindi
mapanatag cung hindi ca makita!... Ah, Clarita!;
pagcalakilaking tuwa ang makita co icw!
[278] Naparito cami't ng upng cay'y
aming dalawin; cay'y nacaligtas, salamat sa
inyng mga caibigan!
[279] Siya nga, Clarita, nguni't nacaraan na
ang panahn ng mga himala; sinasabi naming mga
castila: Magculang tiwala ca sa Virgen at
cumarimot ca.
[280] Naparito nga po cami't ang sadya pa
naman namin ay pakiusapan cay tungcl sa
Virgen.
[281] Magsasalitaan tayo tungcl sa
pamumuhay.
[282] 2 ng Enero ng 1883. (Paunawa ni Dr.
Jos Rizal.)




551



End of the Project Gutenberg EBook of Noli Me Tangere, by Jose Rizal

*** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK NOLI ME TANGERE ***

***** This file should be named 20228-h.htm or 20228-h.zip *****
This and all associated files of various formats will be found in:
http://www.gutenberg.org/2/0/2/2/20228/

Produced by Tamiko I. Camacho, Pilar Somoza, and the Online
Distributed Proofreading Team (http://www.pgdp.net). Thanks
to the following for their help in making this project
possible: Elmer Nocheseda, Jerome Espinosa Baladad, Matet
Villanueva, Ateneo Rizal Library-Filipiniana Section, and
the Filipinas Heritage Library. The ebook is being released
in commemoration of Dr. Jos Rizal's 110th Death Anniversary
on December 30, 2006. Handog ng Proyektong Gutenberg ng
Pilipinas para sa pagpapahalaga ng panitikang
Pilipino.(http://www.gutenberg.ph)


Updated editions will replace the previous one--the old editions
will be renamed.

Creating the works from public domain print editions means that no
one owns a United States copyright in these works, so the Foundation
(and you!) can copy and distribute it in the United States without
permission and without paying copyright royalties. Special rules,
set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to
copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to
protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark. Project
Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you
charge for the eBooks, unless you receive specific permission. If you


552
do not charge anything for copies of this eBook, complying with the
rules is very easy. You may use this eBook for nearly any purpose
such as creation of derivative works, reports, performances and
research. They may be modified and printed and given away--you may do
practically ANYTHING with public domain eBooks. Redistribution is
subject to the trademark license, especially commercial
redistribution.



*** START: FULL LICENSE ***

THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE
PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK

To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free
distribution of electronic works, by using or distributing this work
(or any other work associated in any way with the phrase "Project
Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full Project
Gutenberg-tm License (available with this file or online at
http://gutenberg.org/license).


Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm
electronic works

1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm
electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to
and accept all the terms of this license and intellectual property
(trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all
the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy
all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession.
If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project
Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the
terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or


553
entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8.

1.B. "Project Gutenberg" is a registered trademark. It may only be
used on or associated in any way with an electronic work by people who
agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few
things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works
even without complying with the full terms of this agreement. See
paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project
Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreement
and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic
works. See paragraph 1.E below.

1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation"
or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project
Gutenberg-tm electronic works. Nearly all the individual works in the
collection are in the public domain in the United States. If an
individual work is in the public domain in the United States and you are
located in the United States, we do not claim a right to prevent you from
copying, distributing, performing, displaying or creating derivative
works based on the work as long as all references to Project Gutenberg
are removed. Of course, we hope that you will support the Project
Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by
freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms of
this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with
the work. You can easily comply with the terms of this agreement by
keeping this work in the same format with its attached full Project
Gutenberg-tm License when you share it without charge with others.

1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern
what you can do with this work. Copyright laws in most countries are in
a constant state of change. If you are outside the United States, check
the laws of your country in addition to the terms of this agreement
before downloading, copying, displaying, performing, distributing or
creating derivative works based on this work or any other Project
Gutenberg-tm work. The Foundation makes no representations concerning


554
the copyright status of any work in any country outside the United
States.

1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg:

1.E.1. The following sentence, with active links to, or other immediate
access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently
whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the
phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project
Gutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed,
copied or distributed:

This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or
re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
with this eBook or online at www.gutenberg.org

1.E.2. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived
from the public domain (does not contain a notice indicating that it is
posted with permission of the copyright holder), the work can be copied
and distributed to anyone in the United States without paying any fees
or charges. If you are redistributing or providing access to a work
with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the
work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1
through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the
Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or
1.E.9.

1.E.3. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted
with the permission of the copyright holder, your use and distribution
must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional
terms imposed by the copyright holder. Additional terms will be linked
to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the
permission of the copyright holder found at the beginning of this work.



555
1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm
License terms from this work, or any files containing a part of this
work or any other work associated with Project Gutenberg-tm.

1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this
electronic work, or any part of this electronic work, without
prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with
active links or immediate access to the full terms of the Project
Gutenberg-tm License.

1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary,
compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any
word processing or hypertext form. However, if you provide access to or
distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than
"Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official version
posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.org),
you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a
copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon
request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other
form. Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm
License as specified in paragraph 1.E.1.

1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying,
performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works
unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.

1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing
access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided
that

- You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from
the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method
you already use to calculate your applicable taxes. The fee is
owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he
has agreed to donate royalties under this paragraph to the


556
Project Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments
must be paid within 60 days following each date on which you
prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax
returns. Royalty payments should be clearly marked as such and
sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the
address specified in Section 4, "Information about donations to
the Project Gutenberg Literary Archive Foundation."

- You provide a full refund of any money paid by a user who notifies
you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he
does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm
License. You must require such a user to return or
destroy all copies of the works possessed in a physical medium
and discontinue all use of and all access to other copies of
Project Gutenberg-tm works.

- You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any
money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the
electronic work is discovered and reported to you within 90 days
of receipt of the work.

- You comply with all other terms of this agreement for free
distribution of Project Gutenberg-tm works.

1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm
electronic work or group of works on different terms than are set
forth in this agreement, you must obtain permission in writing from
both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael
Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark. Contact the
Foundation as set forth in Section 3 below.

1.F.

1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable
effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread


557
public domain works in creating the Project Gutenberg-tm
collection. Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic
works, and the medium on which they may be stored, may contain
"Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or
corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual
property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a
computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by
your equipment.

1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the
"Right
of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project
Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project
Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all
liability to you for damages, costs and expenses, including legal
fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE,
STRICT
LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT
EXCEPT THOSE
PROVIDED IN PARAGRAPH F3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION,
THE
TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS
AGREEMENT WILL NOT BE
LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL,
PUNITIVE OR
INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE
POSSIBILITY OF SUCH
DAMAGE.

1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a
defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can
receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a
written explanation to the person you received the work from. If you
received the work on a physical medium, you must return the medium with


558
your written explanation. The person or entity that provided you with
the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a
refund. If you received the work electronically, the person or entity
providing it to you may choose to give you a second opportunity to
receive the work electronically in lieu of a refund. If the second copy
is also defective, you may demand a refund in writing without further
opportunities to fix the problem.

1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth
in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS' WITH NO OTHER
WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT
NOT LIMITED TO
WARRANTIES OF MERCHANTIBILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.

1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied
warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages.
If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the
law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be
interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by
the applicable state law. The invalidity or unenforceability of any
provision of this agreement shall not void the remaining provisions.

1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the
trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone
providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance
with this agreement, and any volunteers associated with the production,
promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works,
harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees,
that arise directly or indirectly from any of the following which you do
or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm
work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any
Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause.


Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg-tm


559

Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of
electronic works in formats readable by the widest variety of computers
including obsolete, old, middle-aged and new computers. It exists
because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from
people in all walks of life.

Volunteers and financial support to provide volunteers with the
assistance they need, is critical to reaching Project Gutenberg-tm's
goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will
remain freely available for generations to come. In 2001, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure
and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations.
To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation
and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4
and the Foundation web page at http://www.pglaf.org.


Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary Archive
Foundation

The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit
501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the
state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal
Revenue Service. The Foundation's EIN or federal tax identification
number is 64-6221541. Its 501(c)(3) letter is posted at
http://pglaf.org/fundraising. Contributions to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent
permitted by U.S. federal laws and your state's laws.

The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S.
Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered
throughout numerous locations. Its business office is located at
809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887, email
[email protected]. Email contact links and up to date contact


560
information can be found at the Foundation's web site and official
page at http://pglaf.org

For additional contact information:
Dr. Gregory B. Newby
Chief Executive and Director
[email protected]


Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation

Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide
spread public support and donations to carry out its mission of
increasing the number of public domain and licensed works that can be
freely distributed in machine readable form accessible by the widest
array of equipment including outdated equipment. Many small donations
($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt
status with the IRS.

The Foundation is committed to complying with the laws regulating
charities and charitable donations in all 50 states of the United
States. Compliance requirements are not uniform and it takes a
considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up
with these requirements. We do not solicit donations in locations
where we have not received written confirmation of compliance. To
SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any
particular state visit http://pglaf.org

While we cannot and do not solicit contributions from states where we
have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition
against accepting unsolicited donations from donors in such states who
approach us with offers to donate.

International donations are gratefully accepted, but we cannot make


561
any statements concerning tax treatment of donations received from
outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff.

Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation
methods and addresses. Donations are accepted in a number of other
ways including checks, online payments and credit card donations.
To donate, please visit: http://pglaf.org/donate


Section 5. General Information About Project Gutenberg-tm electronic
works.

Professor Michael S. Hart is the originator of the Project Gutenberg-tm
concept of a library of electronic works that could be freely shared
with anyone. For thirty years, he produced and distributed Project
Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support.


Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed
editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S.
unless a copyright notice is included. Thus, we do not necessarily
keep eBooks in compliance with any particular paper edition.


Most people start at our Web site which has the main PG search facility:

http://www.gutenberg.org

This Web site includes information about Project Gutenberg-tm,
including how to make donations to the Project Gutenberg Literary
Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to
subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.