UDS - monumentenzorg, bouw- en cultuurhistorie

Categorie: Bouw en Constructie > monumentenzorg, bouw- en cultuurhistorie
Datum & Land: 19/01/2009, NL
Woorden: 1297

Aambeeld
Zonder aambeeld kan de smid niet werken. Hij moet smeden wanneer het ijzer heet is, maar dan moet hij wel iets hebben om op te hameren. Dat is een zeer stevig stuk ijzer: het aambeeld, met een platte bovenkant, maar aan één kant een kegelvorm, de hoorn. Zo kan het roodgloeiende metaal ...

Aanbouw
De term aanbouw (of aanbouwsel) wordt gebruikt voor een gedeelte van een gebouw dat 'tegen' het gebouw staat en daar duidelijk aan ondergeschikt is. De aanbouw is lager dan het hoofdgebouw. Het kan, maar hoeft geen latere toevoeging te zijn. Een bijkeuken, een serre, een endskamer: er zijn vele soor...

Aanzetsteen
Een boog is opgebouwd uit boogstenen. Die kunnen allemaal (min of meer) gelijk zijn, maar op drie plaatsen geeft de constructie aanleiding tot een bijzonder element. Om te beginnen: de sluitsteen. Daar sluit de boog en de boogstenen moeten daar precies passen. Door hier een afwijkende steen te plaat...

Abacus
Het klassieke kapiteel bestaat uit een lijf met onderaan een astragaal en bovenaan de abacus. Deze delen zijn samen uit één blok natuursteen gehouwen. Deze abacus is bij het Dorische kapiteel direct te herkennen. Het is een forse, platte vierkante dekplaat. Later gaat dit element meesp...

Absidiool
Hoewel het woord 'absidiool' gewoon 'kleine absis' betekent, wordt het vooral gebruikt om de zijabsiden van een romaanse kerk aan te duiden. Deze bevinden zich vooral aan de oostzijde van het transept, per transeptarm één, twee of meer. Zeker in kloosterkerken bestond er een grote behoe...

Absis
Daar gaat het om: in de absis van de vroeg-Christelijke, voor-romaanse en romaanse kerk gebeurt het. Het kerkgebouw staat er vooral om de Heilige Mis mogelijk te maken en dat sacrament een waardige omgeving te geven. Het hoofdaltaar vindt er dan ook zijn plaats. Bouwkundig is de absis te omschrijven...

Acanthus
Het verhaal is te mooi om waar te zijn. Hoe komt de acantus in de beeldende kunst terecht? Wel, een Griekse beeldhouwer, die inspiratie zocht voor een mooi kapiteel vond op een verlaten erf een afgedankte korf. Dwars erdoorheen was een acanthus gegroeid: de bladeren staken aan alle kanten door het r...

Acanthus
in de beeldende kunst De acanthus is misschien wel de meest in de beeldende kunst afgebeelde plant: de bladeren hebben de Grieken gefascineerd en sindsdien zijn talloze Corinthische en andere kapitelen, lijsten en friezen ermee verlevendigd. Doordat de vormen al in de oudheid, als...

Accolade
We kennen de accolade als teken dat aangeeft wat bij elkaar hoort. De vorm kun je omschrijven als een streep, waarvan de uiteinden kwartrond ombuigen, terwijl in het midden een spitse punt de andere kant op wijst. Zo strak is de vorm meestal niet wanneer de accolade als sierelement in de kunst wordt...

Accoladeboog
Een accoladeboog heeft de vorm van een accolade, dus in het midden wijst een punt omhoog en de einden zijn naar beneden gebogen. Het deel ertussen kan recht zijn of golvend gebogen. Dit is geen sterke vorm om een muuropening te overspannen, vaak wordt de boog dan ook wat geholpen door een andere, al...

Achterraam
van raamstel Niet alleen om het milieu te sparen, ook voor ons eigen comfort stellen we warmte-isolatie wel op prijs. De vensters spelen daarbij een belangrijke rol. Daarvoor zijn tal van effectieve varianten beschikbaar. Maar wie niet alleen van het milieu houdt, maar ook van mon...

Achterstallig onderhoud
Voor het behoud van een monument is, net als voor ieder ander gebouw, goed onderhoud letterlijk van levensbelang. Daarvoor moeten onderdelen als goten regelmatig gecontroleerd worden. Een ontbrekende dakpan op een dakschild dat niet van beneden af te zien is, kan uiteindelijk rampzalige gevolgen heb...

Achtkant tentdak
Een tentdak is meestal vierkant. Dat past echter niet goed op een gebouw met bijvoorbeeld acht gevels. Daarom komen er ook tentdaken voor met meer dan vier dakschilden. Een achtkantig gebouw is meestal geen doorsnee woning. Vaak gaat het om een bijzonder gebouw of bouwdeel, zoals een toren. Het acht...

Achtkante torenspits
Op een achthoekige toren past een achtkante spits zonder problemen. Er moet alleen een keuze gemaakt worden bij de plaatsing van de hoekkepers: staan deze op de buitenzijde van het muurwerk van de torenromp, dan kan met rechte dakschilden volstaan worden. Staan de kepers aan de binnenzijde, dan moet...

Achtkante torenspits met hoekaankappingen
Wie op een vierkante toren een achtkante spits wil zetten, heeft op alle vier de hoeken een probleem: een driehoekig gat dat niet onder het dak valt. Meestal wordt dit opgelost door de aansluitende dakschilden onderaan een geknikte voet te geven. De spits is dan overhoeks ingesnoerd. Het kan ook and...

Achtkante torenspits op vierkante omloop
Om een achtkante spits op een vierkante toren te laten passen, zijn diverse ingenieuze oplossingen bedacht zoals overhoekse insnoeringen en hoekaankappingen. Het kan ook simpel: maak van de torenromp een vlak tafeltje, dan kun de spits er 'los' opgezet worden. Of dat een fraaie oplossing is, blijft ...

Adelaar als evangelistensymbool
De arend is de machtigste vogel. Hij is daarom veel gebruikt, ook misbruikt, als symbool. Als evangelistensymbool staat hij voor de evangelist Johannes. In die rol is hij één van de vier 'Levende Wezens' die de troon van God dragen in de afbeeldingen van de Majestas Domini en is dan (v...

Aedicula
Het latijnse woord 'aedicula' betekent 'tempeltje', kapelletje'. En, afgeleid daarvan, ook 'nis'. De Romeinen hielden van versieren. Wanneer ze een beeld in een nis plaatsten, gaven ze die het liefst de vorm van een kleine tempel. Dat is niet vreemd: een tempel is gebouwd om het grote beeld van de g...

Afdak
Op heel wat plaatsen zou je af en toe wel even beschut willen zijn. Kom je in de stromende regen thuis en kun je de sleutel niet meteen vinden, dan is het wel erg prettig als je daar een afdak boven je hoofd hebt. Het gaat bij dit begrip om een klein dak dat ondersteund wordt door stijlen of een an...

Afgeknotte torenspits
Een naaldspits is hoog, heel hoog. Dat is bij onderhoudswerkzaamheden best wel lastig. Vooral de top is kwetsbaar. Wanneer het torenkruis met de draaiende torenhaan speling heeft, wrikt deze in de gecompliceerde constructie. Een lekkage, met alle gevolgen van dien, kan gemakkelijk optreden, maar wor...

afgeronde bovenhoeken
afgeronde bovenhoeken In de architectuur van ongeveer 1860 tot 1880 worden - opeens - de bovenhoeken van de vensters afgerond. Echt niet altijd, maar wel vaak en meestal in samenhang met de toen zo geliefde geprofileerde omlijstingen. Deze kortstondige mode past goed bij de laat-1...

afgeschuinde bovenhoeken
afgeschuinde bovenhoeken In dezelfde periode waarin vensters regelmatig van ronde bovenhoeken voorzien worden, de decennia rond 1870, komt ook de afgeschuinde variant voor. Vaak is deze onderdeel van een ontwerp in pleisterarchitectuur, met nadrukkelijke omlijstingen van de v...

Afschrijflijn
Om een houtverbinding goed passend te kunnen maken trekt de timmerman hulplijnen op beide stukken hout. Aan de hand hiervan kan hij dan bijvoorbeeld bij een pen-en-gatverbinding zien hoever en in welke richting hij een gat moet hakken of een pen uitzagen. Vaak zijn de lijnen ingekrast met een scherp...

Afsteek
De afsteek is een dakoverstek, dat vooral in de Betuwe aan de achtergevel van oude boerderijen te vinden is als opmerkelijke oplossing voor een zomers dilemma. De boer maait en het hooi ligt op het veld te drogen. Hoe langer het kan drogen, hoe minder kans op broei en hooibrand. Dus is het ideaal om...

Agraaf
Een imitatie-sluitsteen die deel uitmaakt van een omlijsting en daar als een klauw omheen grijpt, heet een agraaf. Het gaat dus niet om een echte sluitsteen die een boog sluit, maar om een sierelement. Vaak is dit in stucwerk uitgevoerd. De agraaf kan uitgroeien tot een vrij uitgebreide versiering, ...

Akroterie
In de architectuurgeschiedenis neemt de tempel, zoals de oude Grieken deze bouwden, een belangrijke plaats in. Het is haast onbegrijpelijk dat zelfs de versieringen, die de bouwmeesters duizenden jaren geleden ontwierpen om 'onvolkomenheden' in de constructie te verbergen, nog een eeuw geleden algem...

Alexander de Grotes luchtreis
De Middeleeuwen zijn een fascinerende tijd. Iedere keer als we denken er wat van te snappen, blijkt weer dat de middeleeuwer de wereld toch heel anders zag dan wij ons kunnen voorstellen. Overdreven? Neem het verhaal van Alexander de Grote. Ongetwijfeld een indrukwekkende persoonlijkheid die toen no...

Altaar
De meeste heidense godsdiensten kenden altaren, die werden gebruikt voor vaak bloederige offers aan de goden. Hoewel de mis ook de gedachte van een 'bloedoffer' bevat, is het christelijke ritueel toch wezenlijk anders. De oorsprong ligt in de herhaling van het Laatste Avondmaal, die tafel zou je kun...

Alternerend stelsel
in arcade In de ontwikkeling van de romaanse naar de gotische bouwkunst speelt het concentreren van de druk, die op de wanden van het schip wordt uitgeoefend, een hoofdrol. Wanneer je de middenbeuk van het schip in vierkanten verdeelt en de vier hoeken heel sterk maakt, kan de res...

Ambo
De ambo is de voorloper van de preekstoel. De oorspronkelijke plaats was, in de oudste vroeg-christelijke basilieken, tussen bema en schip. Het spreekgestoelte was daar opgenomen in de cancellus, vandaar het latere woord 'kansel'. Toen later vóór de bema-cancellus de schola cantorum ve...

Amfitheater
Het amfitheater behoort tot de bekendste Romeinse gebouwen. Het is een geweldig groot gebouw, waarin de toeschouwers aan alle zijden van de ovale arena zitten. Die arena, waarnaar soms het hele bouwwerk genoemd wordt, is de plaats in het midden, waar de spelen plaats vinden. 'Amfi' betekent hier 'du...

Andeaskruis op sleutelstuk
Het andreaskruis is een bekend siermotief. Het komt onder meer voor op de schieter van muurankers. Minder is het op het blok van sleutelstukken te vinden. Daar is het dan uitgevoerd als kruisende zaagsneden, vaak versierd met een gutsrand. Het kruis is meestal geplaatst tussen twee begrenzende zaags...

Andreaskruis
Andreas is gekruisigd aan een kruis dat gekanteld is: het staat als het ware op twee uiteinden van de (allemaal even lange) kruisarmen. Als versiering komen Andreaskruisen veel voor, bijvoorbeeld onderaan de schieter van een muuranker. In de bouwkunde wordt de term vooral gebruikt voor twee balken ...

Andreaskruis
in vakwerkbouw Vakwerkbouw bestaat uit een houtskelet met stijlen en regels en vullingen in de vakken. Om extra stabiliteit te verkrijgen zijn op tal van plaatsen schoren aangebracht. Een bijkomend voordeel daarvan is het verkleinen van de vakken die van een kwetsbare v...

Andreaskruis op schieter van muuranker
Het andreaskruis is een eenvoudig aan te brengen siermotief. Op de schieter van een muuranker, recht of als onderdeel van een sieranker, is onderaan vaak een andreaskruis te vinden, soms zelfs twee. Ze zijn tussen begrenzende horizontale lijnen geplaatst. De smid slaat met zijn beitel deze gleuven i...

Ankerbalkgebint
Bij een houtconstructie zijn tal van staande en liggende balken op verschillende manieren met elkaar verbonden. Wanneer een liggende balk op stijlen gelegd kan worden, dan is de verbinding niet zo moeilijk. We spreken dan van een dekbalk. Vaak moeten de stijlen verder omhoog doorlopen, en dan is de ...

Anno Domini
Anno Domini is latijn voor 'in het jaar des Heren' en het wordt gevolgd door een jaartal. Dat getal zou het aantal jaren na de geboorte van Christus moeten aangeven, maar zo simpel is dat niet. Om te beginnen schijnt Christus een jaar of zes vóór zijn eigen geboorte ter wereld gekomen ...

Annunciatie
Maria is de moeder van Jezus. Jozef zou, volgens DNA-onderzoek, niet diens vader blijken. Want Maria is (volgens de leer van de Rooms-Katholieke Kerk) 'onbevlekt ontvangen', dat wil zeggen, niet door een man bevrucht, maar 'ontvangen door de Heilige Geest', dus als het ware door God zelf. Deze 'blij...

Antefix
Bij tegulae en imbrices, vooral bekend van de Romeinse architectuur, heeft iedere vlakke pan (de tegula) opstaande randen, afgedekt door een bolle pan (de imbrix). Maar aan de dakvoet geeft deze dakbedekking een slordige kier te zien onder de imbrices. Net als die van nu wisten de 'bouwvakkers' van ...

Antependium
Het antependium (letterlijk: voorhangsel) is aanvankelijk een versierde stoflap die voor het altaar hing. Al in de 4e eeuw was deze in gebruik. De oorsprong van het antependium ligt in de voorhang die eerst de Joodse tabernakeltent en later de Joodse tempel sierde. In de middeleeuwen werd dit vaak v...

Anuli
van Dorisch kapiteel Anuli zijn ringen. Het Dorische kapiteel heeft onderaan de echinus, op de overgang naar de schacht van de zuil een aantal ringen. Ze vormen het begin van de hals (hypotrachelion). Meestal zijn het een stuk of vier, elkaar wat overlappende ringen. Om de overgan...

Apenkont
op rieten dak Wanneer de nok van een rieten dak gedekt is met rietvorsten, is voor het nokeinde een afsluiting van deze reeks halfronde pannen nodig. Daarvoor kan een halve rietvorst gebruikt worden, eventueel aangevuld met een paar extra stukjes pan. Wanneer de eindpan speciaal v...

Apothesis
Over zuilen valt veel te vertellen. De klassiek-Griekse architectuur ontwikkelde hiervoor een aantal vormen, die nu nog overal te vinden zijn. Eén van de vele 'trucjes' van de klassieke architecten was de entasis, de bolling van de schacht, waardoor het leek alsof deze wat in elkaar gedrukt w...

Appel
De appel is een zeer gewaardeerde vrucht, geen mand met fruit zonder appels. Toch is volgens menigeen al onze ellende met een appel begonnen: de oudste bekende appel is die van Eva. In de beeldende kunst neemt de hoorn des overvloeds de plaats van de fruitmand in, dus met appels en peren. Deze mag j...

Aquaduct
Bij een aquaduct denkt iedereen direct aan een Romeins bouwwerk met een eindeloze reeks rondbogen. Bovenop ligt een forse goot, al dan niet overdekt, en dat is het enige, waar het de bouwers om ging. Hoezo fraai? Gewoon nuttig! Het is een waterleiding, toch? Meer niet. Wie een eigentijds aquaduct zi...

Arcade
Een reeks open bogen heet, samen met de zuilen of pijlers waar hij op rust, een arcade. In een romaanse of gotische kerk kunnen we er een aantal boven elkaar aantreffen: de scheiboogarcade, de zijbeuksgalerij en het triforium. In zo'n kerk wordt een blinde muur vaak verlevendigd door een blindarcade...

Archeologie
De archeologie is de wetenschap die door het bestuderen van de resultaten van archeologisch onderzoek (opgravingen) onze kennis wil vermeerderen over de geschiedenis van de mensheid. Het is één van de wetenschappen die zich daarmee bezig houden en daarom werken meestal allerlei discipl...

Archivolt
De omlijsting van een boog heet archivolt wanneer deze versierd is met tenminste een profiel. We komen de term vooral tegen bij de omlijsting van het timpaan van een kerkportaal. Bij rijke romaanse of gotische portalen wijken de wangen min of meer getrapt naar buiten: ze vormen een trechter die de b...

Asfalt
Asfalt kennen we vooral als het wegdek van de asfaltweg, maar die toepassing stamt pas uit de 19e eeuw. Het gaat om een natuurproduct, dat al heel erg lang bekend is: al lang voor onze jaartelling werd het gebruikt voor onder meer het waterdicht maken van schepen. Onder andere bij Sodom en Gomorra w...

Askop
van molen De wieken van een windmolen oefenen een enorme kracht uit op de as die uit de kap steekt en waarmee al de draaiende wielen in beweging gebracht worden. Door de askop steken de roeden van het wiekenkruis. Onder de askop bevindt zich de meestal fraai versierde m...

Astragaal
Het woord 'astragaal' heeft twee betekenissen: het is ten eerste een ring als overgang van kapiteel naar de zuilschacht. En het is, ten tweede, een ornament, een siermotief in de vorm van een parelketting, dat net zo goed recht als rond kan zijn. In de literatuur worden deze begrippen zelden van elk...

Atlant
De atlant is de mannelijke vorm van de kariatide. Eigenlijk is deze omschrijving voldoende. Toch is er een belangrijk verschil. Gaat het bij vrouwelijke figuren om sierlijkheid die in de architectuur ingevoegd wordt, de atlanten staan er bijna altijd als een symbool voor kracht. Daarom doen atlanten...

Attiek
In het verleden zijn tal van middelen bedacht om een gevel te laten imponeren. Vooral in de 18e eeuw was de lijstgevel populair en bij voorname gebouwen moest dan vooral de daklijst heel fors zijn: een kroonlijst of een compleet hoofdgestel om te imponeren. En nòg was dat soms niet genoeg. Bo...

Baard
van sleutel Een sleutel bestaat uit een steel met aan het ene uiteinde de greep en aan de andere kant de baard. De greep is nodig om de sleutel met kracht rond te kunnen draaien. De baard moet dan het eigenlijke werk doen: het slot ontsluiten. De baard is daarom het belangrijkste ...

Baard
van specie Bij het voegen drukt de voeger de specie plat met een voegspijker. Dat geeft een mooie strakke lijn, even breed als de gewenste voeg. Maar dat lukt alleen als er genoeg specie uit de voeg puilt, liefst wat teveel. Dat teveel krult aan beide zijden van de voegspijker als...

Bakgoot
De meest voorkomende vorm van de dakgoot is de bakgoot: een houten bodemplank, een opstaande plank aan de buitenkant (boeiboord), een recht of schuin opstaand binnenboeiboord aan de kant van de dakvoet. Een zinken bekleding, en klaar is Kees. De bakgoot rust op houten gootklossen of ijzeren consoles...

Bakhuis
Op het boerenerf is het bakhuis een vast element van het complex. Het speelde een wezenlijke rol in het boerenleven: het bakken van brood was een belangrijk onderdeel daarvan. Hiervoor was een oven nodig, en vanwege het brandgevaar kon die het best in een apart gebouwtje ondergebracht worden. Daarom...

Baksteen als stichtingssteen
Een stichtingssteen kan er imponerend uitzien, maar soms is het niet meer dan een baksteen met de vermelding van het jaartal. Meestal zijn ook de initialen van de stichter aangegeven, voor de hele naam is een baksteen wat aan de kleine kant. Zo'n bescheiden stichtingssteen valt vaak helemaal niet op...

Baksteenformaat
De oudste bakstenen, die uit de 12e en 13e eeuw, zijn de grootste. Hun formaat zou afgeleid kunnen zijn van dat van de toen gebruikelijke tufsteenblokken, waarmee ze in het begin samen verwerkt werden. De maat van de reuzenmoppen loopt van 30 tot 35 cm bij ongeveer 17 cm bij een dikte van 8 tot 10 c...

Baksteenimitatie
in schilderwerk Doen alsof, het is bijna zo oud als de kunst van het bouwen. Imitatie van natuursteen op een bakstenen muur is begrijpelijk: dat is om duur te doen. Maar waarom werd baksteen vaak dun gepleisterd, rood geschilderd en door het tekenen van witte voegen het...

Baksteenstempel
Het baksteenstempel is oorspronkelijk de tegenhanger van het steenhouwersmerk: een merkteken dat niet primair bedoeld is als versiering, maar als verantwoording van de productie van een steenbakker. Later werd het ook reclame. Op de 19e- en 20e-eeuwse stempels wordt geen stukloon meer berekend. Die ...

Balans
van ophaalbrug Een balans is een weegschaal. Om het wegdek (de val) van een ophaalbrug gemakkelijk omhoog te halen, is de brug voorzien van een soort poort (de hamei), waarop, zoals gezegd, als een weegschaal de balans rust. Dit is een constructie, bestaande uit twee lange balken ...

Baldakijn
Van oorsprong is het baldakijn bedoeld als bescherming voor iets heel belangrijks. Boven de troon van een vorst werd een 'dakje' van een kostbare stof gehangen. Dat gaf niet alleen een verhoging van de status, het hielp ook tegen de rommel die in middeleeuwse gebouwen nogal een naar beneden kwam. Ee...

Balk
Een balk is het best te omschrijven als een lang, stevig ding van hout, natuursteen, staal of gewapend beton, dat zo dik is dat het een fink gewicht kan dragen. De doorsnede is vaak min of meer vierkant, zoals bij een eiken vloerbalk. Vooral bij grenen is een balk in die functie meestal veel hoger d...

Balklaag
De balklaag is, samen met de kap, het belangrijkste houten onderdeel van een huis. Aan de ontwikkeling ervan kan een flink deel van de geschiedenis van het bouwen afgelezen worden. De oudste stenen huizen hadden enkelvoudige balklagen van hoge dennen balken. Voor de constructie van het huis, vooral ...

Balklaag met moerbalken en tussenliggers
'Een rommelig zooitje', zo beziet de bouwvakker de balklaag die de bouwhistoricus in opperste staat van vervoering brengt. Allerlei soorten balken door elkaar, dikke van eikenhout, dunnere van grenen en ook nog wat recent vurenhout ertussen. De bouwvakker is wel gewend aan een enkelvoudige balklaag ...

Balkon
Bij een balkon denken we in de eerste plaats aan een kleine, aan een gevel hangende buitenruimte. Zoals het allerbekendste balkon: dat van Romeo en Julia in Verona. Dit liefdespaar bestond nooit en toch drommen de toeristen samen onder het balkon, dat weer een kopie is van een ouder (dat dus ook nik...

Baluster
Een balustrade heeft balusters, het gemakkelijkst te omschrijven als de rijk versierde spijltjes van de borstwering. Een spijltje kan zeer eenvoudig zijn, een houten baluster is meestal gedraaid in een fraai profiel. Hij kan ook gegoten zijn van gietijzer of in natuursteen uitgehouwen. In de rijkste...

Balustrade
De balustrade is een borstwering, die bestaat uit de handlijst (leuning) bovenaan en balusters er onder. Is de borstwering wel opengewerkt, maar zijn er geen balusters (maar bijvoorbeeld gotische traceringen of renaissance snijwerk) dan is het ook geen balustrade. Op tal van plaatsen treffen we bal...

Band
als profiel Onder de vele profielen valt de band op door zijn eenvoud: een dikke iets uitspringende lijn, zoals bijvoorbeeld de cordonband, die bouwlagen markeert. De term 'band' wordt voor heel wat verschijnselen gebruikt. Een dikke, niet uitstekende lijn in een gevel, gemetseld ...

Bankschroef
Om iets héél, héél stevig vast te pakken gaat er niets boven de bankschroef. Dat knijpen, daar gaat het om. De bankschroef is een soort tang waarvan de bek gevormd wordt door twee wangen. De vaste wang vormt één geheel met het blok dat vastzit aan de werkba...

Baptisterium
De doopkapel neemt in de vroeg-christelijke architectuur een bijzondere plaats in. De eerste christenen werden door de Romeinse overheid al snel vervolgd als een gevaarlijke geheime secte. Hun bijeenkomsten vonden plaats in gewone huiskamers, waar na de eucharistieviering niets meer aan een schuilke...

Barbacane
Een middeleeuwse stadspoort stond open, en dan kon je, als de poortwachters geen bezwaar hadden, naar binnen. Of hij was dicht, en dan was je bepaald nog niet binnen. Bij belegeringen was de stadspoort eigenlijk de meest voor de hand liggende plek om te bestormen, maar juist daarom werd de verdedigi...

Bascinet
De helmen waren bijzonder waardevolle onderdelen van het krijgstenue, ze konden zelfs als "hoofdzaken" worden aangemerkt. In de tijd dat een stad belegeraars voor de muren had, waren er verschillende typen helmen in gebruik. De bascinet (1) ontstond in de loop van de 14de eeuw, als verbetering van d...

Basement
van gebouw Zoals je een zuil of een beeld op een voetstuk plaatst om het meer aanzien te geven, zo kun je dat ook met een gebouw doen. Heel bescheiden is een plint, een fraaie afwerking van het onderste stukje van de gevel. Een basement is wel wat meer. Het is zo'n grote plint, dat deze...

Basement
van zuil Alleen de Dorische zuil staat met zijn schacht direct op de vloer. De andere zuilen kiezen hier voor een sierlijk element, fraai geprofileerd met rondingen en holten. De Ionische, Corinthische en composiete orde hebben een 'Attisch basement'. Dit is het basement in de strikte, ...

Basiliek
als bouwtype De vroeg-christelijke basiliek had, wanneer deze niet al te klein was, een middenbeuk die zo hoog boven de zijbeuken uitstak dat er plaats was voor een reeks vensters. Daarmee werd voorkomen dat de kerk te donker zou zijn. De term 'basiliek' wordt gebruikt ...

Bastei
De bastei is vrij zeldzaam stenen verdedigingswerk, uitstékend uit een stadsmuur of andere weermuur. De bastei vertegenwoordigt een vrij korte fase in de ontwikkeling van muurtoren naar bastion. De muurtoren staat nog voor een groot gedeelte in de muur, het rondeel ligt er al grotendeels v&oa...

Bastion
In de tijd van pijl en boog had je aan een hoge stadsmuur genoeg om een stad te verdedigen. Een paar hoge muurtorens gaven een extra beveiliging. Met de komst van de vuurwapens veranderde dat helemaal. Met een kanon schoot je zo een bres in de muur. Daarom werd de muur aan de stadszijde versterkt me...

Bedstede
Een slaapplaats in een kast, dat is een korte omschrijving van de bedstede. Meestal is deze opgenomen in de betimmering van een wand. Het afsluiten gebeurt met deurtjes of een gordijn. Hoe romantisch het ook moge lijken, erg gezond was het niet om zo te slapen. Geen frisse lucht. En omdat bij eenvou...

Beer
in gracht Het is een moeilijk dilemma: de gracht om een vesting ligt er om het de vijand tijdens een beleg moeilijk te maken om bij de vesting te komen. Maar toch wil men ook voorkomen dat boten om het verdedigingswerk heen kunnen varen om snel de zwakste plek te kunnen...

Beerput
Wanneer de beerput opengaat, is de archeoloog in de wolken. Niet omdat hij graag riooljournalistiek bedrijft, maar omdat uit een eeuwenoude (en niet meer stinkende) beerput op wetenschappelijk verantwoorde wijze veel over onze voorvaderen aan het licht komt. Deze hadden de gewoonte om de put niet al...

Beginvorstpan
Een rij vorstpannen wordt vaak aan het eind dichtgesmeerd met cement, tegelijk met de nokuitvulling. Fraaier is het waneer de vorst(pan) zelf een meegebakken afsluiting heeft. Bij de hoekkepers van een schild- of wolfdak is onderaan zo'n pan nodig. Omdat deze vorstpan als eerste gelegd wordt, heet h...

Beglaasd dakschild
Het maximale daklicht is het beglaade dakschild: het grootste gedeelte van het dakschild is glas geworden. Op zolder geeft dat ongetwijfeld een binnen=buitengevoel, van buiten is het geen gezicht wanneer het niet in de architectuur is ingepast. Liever dus in moderne architectuur dan in een eeuwenoud...

Beglaasd timpaan
Bij rijke gotische kerkportalen bevindt zich boven de deur een halfrond of spitsbogig veld. Dat is bijna altijd gevuld met een stenen plaat, versierd met reliëfs: het timpaan. Heel zelden is op deze plaats een venster aangebracht en eigenlijk gaat het dan niet om een timpaan, maar om een bovenl...

Beglaasd triforium
Het triforium dient in de eerste plaats een heel praktisch doel. Het biedt de mogelijkheid om hoog in de kerk te komen voor onderhoudswerkzaamheden. Tegelijk dient het een esthetisch doel. De zijbeuk heeft bijna steeds een lessenaardak en waar dat tegen de muur van het middenschip leunt, kan dus gee...

Begraafplaats
Een begraafplaats kan nog steeds in menig oud stadje rond de kerk gevonden worden. Toch zijn op zo'n vaak sfeervolle plaats meestal geen nieuwe grafstenen te vinden. Om hygiënische redenen werd het begraven in de kerk in 1825 verboden. Dat was voor veel gemeenten (burgerlijke en kerkelijke) en ...

Begraven in de kerk
In de vroeg-christelijke tijd ontstond de cultus rond de graven van de martelaren en later ook die van andere heiligen. Enerzijds leidde dit tot verering van relieken, anderzijds tot de wens om ook na de dood dicht bij het graf van een heilige te zijn. In de catacomben was dat niet zo moeilijk. Bove...

Begroeiing op gebouw
Het staat meestal heel romantisch: een niet al te best onderhouden huis, of zelfs een ruïne, waarop de natuur weer greep begint te krijgen. Maar wanneer fraai bloeiende planten of een heuse boom in de dakgoot of in een scheur in de muur verschijnen, dan is er een bouwkundig probleem. Het begint...

Behakte dakpan
Bij het leggen van dakpannen langs een kilgoot, ontstaat een probleem: aan de kant van die goot steekt van iedere pan een driehoekig stuk uit. Dat is zo omdat de kil het dakschild schuin afsnijdt. Soms is het een klein stuk pan, dat kan blijven zitten, maar vaak is het te groot en moet het er af. Da...

Bekkeneel
De helmen waren bijzonder waardevolle onderdelen van het krijgstenue, ze konden zelfs als "hoofdzaken" worden aangemerkt. In de tijd dat een stad belegeraars voor de muren had, waren er verschillende typen helmen in gebruik. De bascinet (1) ontstond in de loop van de 14de eeuw, als verbetering van d...

Bel-etage
'Bel-etage' is Frans voor de 'mooie bouwlaag', met de mooie kamer: de salon. De 'mooie verdieping' zullen velen zeggen, maar is het niet eigenlijk de verheven gebouwde begane grond? Eronder is in ieder geval een souterrain of een onderhuis. De vensters van de zeer lage ruimten daarvan gaan vaak schu...

Belvédère
Onder een belvédère verstaan we tegenwoordig een uitkijktoren. De betekenis van dit woord sloeg eerst op ieder uitkijkpunt op een toren of een andere hoog gelegen plaats, die een fraai uitzicht bood. Men kon er dus aangenaam verpozen. Wat een verschil met het uitkijken van vó&oa...

Bema
De voorloper van het priesterkoor is te vinden in de vroeg-christelijke basiliek. Daar ligt het gedeelte waar het altaar staat wat verhoogd, met inbegrip van de absis. Achterin die absis staat in de oudste kerken altijd een bisschopszetel. Daarop sloten vaak in een halve cirkel banken aan, de subsed...

Bentheimer doopvont
Romaanse doopvonten zijn uit natuursteen gehouwen. In het oosten en noorden van het huidige Nederland is dat in de periode van het romaans onder meer Bentheimer steen. In tegenstelling tot bijvoorbeeld de tufsteen leent deze zich goed voor decoratie. Tenminste de kuip komt uit één blok...

Bentheimer steen
In Duitsland, niet ver over de grens van Twente, ligt Bentheim. Terwijl Nederland zo arm is aan natuursteen, wordt die zo dichtbij rond Bentheim al volop gewonnen. De steen is te herkennen aan de korrelige structuur en de bruine, soms rode vlagen in het geel-bruine oppervlak. Die verkleuring ontstaa...

Beschermd Stadsgezicht
Een Beschermd Stadsgezicht (of Beschermd Dorpsgezicht) is een gebied van bijzondere cultuurhistorische waarde, waarvan om die reden besloten is dat het de moeite waard is om zo behouden te worden, dat die waarden niet aangetast worden. Meestal gaat het om een van rijkswege beschermd gezicht. De besc...

Beschieting
van hout Wanneer het woord 'beschieting' valt, zoekt iedereen direct dekking. Behalve de timmerman. Want beschieten is voor hem het met planken betimmeren van een oppervlak. Het resultaat zou je dus 'beschot' kunnen noemen, maar met die term wordt óók een ...

Bestrating
bij de Romeinen Iedere grootmacht heeft behoefte aan goede wegen. De Perzen, de Inca's, de Romeinen, allemaal hebben ze een wegennet aangelegd dat bewondering afdwingt. Het doel was primair militair: troepenverplaatsingen, snelle berichtgeving, vervoer van materieel. Dat de handel...

Bestrating
met natuursteenplaten In Italië staat de tijd niet stil. Toch zijn er nog heel wat zaken bewaard gebleven die zo'n 2000 jaar geleden uitgevonden werden. Zo bestaat in de meeste steden de bestrating nog op veel plaatsen uit grote platen natuursteen, net als in de Romeinse oudh...