Wilno

Русский модернистский кружок «Голубая келья» в Вильно начала XX века по рукописи архиепископа Виленского и Литовского Алексия (в миру Александра Петровича Дехтерева; 1889–1959) «Мой дневник „Борьба с символизмом“. Вильно 1913–1914–1915», хранящейся в Отделе рукописей Библиотеки Академии наук Литвы имени Врублевских: характеристика литературных ориентаций и круга чтения (Анна Ахматова, Александр Блок, Андрей Белый, Федор Сологуб, Николай Евреинов, Вячеслав Иванов, Иван Коневский, Михаил Кузмин, Осип Мандельштам и другие) участников кружка и его ближайшего окружения – поэт и эсперантист Георгия Дешкина, музыкальный педагог, пианист, композитор («Взвейтесь кострами») Сергей Кайдан-Дешкина, художник и поэт Владимир Девятнин, актер, впоследствии и кинорежиссер Михаил Доллер, поэт Евгений Краснянский, драматический артист и автор стихов Алексей Юркевич (его брат Мстислав – художник супрематист).

Pavel Lavrinec. “The Fight against Symbolism” by A. P. Dekhteriov
Before World War I, Russian literary circle of the modernist, mainly symbolist orientations, named “Blue cell”, was acting in Vilnius. The interests of participants of this group are characteristic and typical for Russian modernist literature of the beginning of 20th century. Valuable information about the participants of the group, their interests, creative preferences remained in a diary titled “The Fight against Symbolism” by one of the members, who later became Orthodox archbishop of Vilnius and Lithuania Aleksij (born Alexander Dekhteriov; 1889–1959), poet, writer, and publicist. The diary kept in the Manuscripts Department of the Wróblewski Library of the Lithuanian Academy of Sciences. The article analyzes the program of the literary group and reconstructs its hierarchical structure (with the stages of initiation as a boy, a brother, a master), composition (painter and poet Vladimir Devyatnin, poet and esperantist Georgy Deshkin, poet Evgeny Krasnyansky and others) and range of reading of participants (including such authors as Aleksandr Blok, Andrey Bely, Anna Akhmatova, Mikhail Kuzmin etc.), which reflects the aesthetic attitudes of “brothers” and their “service to beauty”.

Wilno stanowiło istotny ośrodek  zakonny dawnej Rzeczypospolitej. Na podstawie archiwaliów i zachowanych starych druków omówiono księgozbiory wspólnot żeńskich tradycji mniszej, franciszkańskiej, reguły augustiańskiej. Wskazano ponadto typy rękopisów powstających w tym środowisku

Реконструкция взаимоотношений польских поэтов Владислава Сырокомли (Людвик Кондратович; 1823–1862), Винцентий Коротынский (1831–1891), Антоний Эдвард Одынец (1804–1885), Каролина Проневская (1828–1859) и Павла Кукольника (1795–1884), старшего брата более известного поэта, драматурга, прозаика Нестора Кукольника (1809–1868), с уточнениями и сведений о переводах Кукольника на польский язык и иного рода творческих и околотворческих связях польских литераторов с виленским цензором, историком и литератором.

Pomimo prowadzonych od wielu lat badań nad historią miasta Wilna, wciąż niewiele wiemy o jego mieszkańcach, szczególnie ludziach drugiego i trzeciego planu historii, żyjących w cieniu wielkich dworów i pałaców. Równie słabo zbadane pozostają jurydyki wczesnonowożytnej stolicy Wielkiego Księstwa Litewskiego, w tym jurydyka kapituły wileńskiej. W oparciu o rękopiśmienny materiał źródłowy podjęta została próba jej zarysu oraz ukazania ludzi i problemów w niej zachodzących; jej zobrazowaniu posłużyć może załączony w aneksie Rejestr wybierania poboru z 1602 roku, dokument publikowany po raz pierwszy. Problemy własnościowe i personalne krzyżowały się w licznych sprawach związanych z występkami kanonika Izaaka Fechtinusa († 25 V 1607), który przez wiele lat gorszyć miał ulicę wileńską, mieszkańców miasta i kapitulnych konfratrów. Na przestrzeni kilkunastu lat wielokrotnie zarzucano kanonikowi nocne włóczęgi z podejrzanymi osobami, pijaństwo oraz utrzymywanie i mieszkanie z kobietami, najczęściej na terenie jurydyki kapitulnej. Bezskutecznie nakładano nań kary pieniężne, wstrzymywano wypłatę refekcji, grożono pozbawieniem kanonii, stosowano areszt domowy i zakazywano wstępu do Kościoła.

Do rąk Państwa trafi a pierwsza część diariusza prowadzonego przez Aleksandra Szklennika w Wilnie w czasie I wojny światowej. Jest to jedyny, tak obszerny i precyzyjny zapis życia codziennego miasta nad Wilią w okresie okupacji niemieckiej Ober-Ost. Relacja obejmuje różne aspekty życia, poczynając od warunków codziennej egzystencji mieszkańców, opisu działań władz niemieckich oraz reakcji na nie społeczności lokalnych (samorządowych, społecznych i narodowych), poprzez kronikę wydarzeń lokalnych, aż po wiele informacji z zakresu życia politycznego zarówno w wymiarze miejscowym, jak i ogólnopolskim, a nawet ogólnoeuropejskim i ogólnoświatowym. Umieszczenie w publikacji zebranych przez Szklennika i wklejonych między zapiski odręczne rozmaitych materiałów zewnętrznych – wycinków prasowych, druków ulotnych, ogłoszeń etc. nie tylko wzbogaca przekaz o rzeczywistości relacjonowanej przez autora, ale stanowi kapitalne źródło, służące rekonstrukcji zasobu informacji (także pogłosek i plotek funkcjonujących w obiegu publicznym), jakimi dysponowali uczestnicy ówczesnych wydarzeń.
Dziewięć zeszytów bieżących notatek Aleksandra Szklennika z okresu od maja 1915 do listopada 1918 r, opatrzono wspólnym tytułem: Wspomnienia o wydarzeniach w Wilnie i w kraju. Autor rozpoczął swe zapiski w Wilnie, w momencie przygotowań Rosjan do ewakuacji i oczekiwania mieszkańców na nowego okupanta.
W tekst pierwszego zeszytu wpleciona jest niezwykle ciekawa relacja, opisująca obserwacje autora powracającego do Wilna przez Kraków, Jędrzejów i Kielce pełne legionistów. (Wybuch wojny zaskoczył autora w trakcie kuracji w Truskawcu.) Tom pierwszy tej edycji kończy zapis z marca 1917 r., z ostatniego dnia zanim do Wilna dotarły pierwsze konkretne informacje o wydarzeniach w Petersburgu. Tom drugi obejmować będzie wydarzenia od rewolucji lutowej do końca zapisów, tzn. do 31 października 1918 r.

Do rąk Państwa trafi a pierwsza część diariusza prowadzonego przez Aleksandra Szklennika w Wilnie w czasie I wojny światowej. Jest to jedyny, tak obszerny i precyzyjny zapis życia codziennego miasta nad Wilią w okresie okupacji niemieckiej Ober-Ost. Relacja obejmuje różne aspekty życia, poczynając od warunków codziennej egzystencji mieszkańców, opisu działań władz niemieckich oraz reakcji
na nie społeczności lokalnych (samorządowych, społecznych i narodowych), poprzez kronikę wydarzeń lokalnych, aż po wiele informacji z zakresu życia politycznego zarówno w wymiarze miejscowym, jak i ogólnopolskim, a nawet ogólnoeuropejskim i ogólnoświatowym. Umieszczenie w publikacji zebranych przez Szklennika i wklejonych między zapiski odręczne rozmaitych materiałów zewnętrznych – wycinków prasowych, druków ulotnych, ogłoszeń etc. nie tylko wzbogaca przekaz o rzeczywistości relacjonowanej przez autora, ale stanowi kapitalne źródło, służące rekonstrukcji zasobu informacji (także pogłosek i plotek funkcjonujących w obiegu publicznym), jakimi dysponowali uczestnicy ówczesnych wydarzeń.
Dziewięć zeszytów bieżących notatek Aleksandra Szklennika z okresu od maja 1915 do listopada 1918 r, opatrzono wspólnym tytułem: Wspomnienia o wydarzeniach w Wilnie i w kraju. Autor rozpoczął swe zapiski w Wilnie, w momencie przygotowań Rosjan do ewakuacji i oczekiwania mieszkańców na nowego okupanta.
W tekst pierwszego zeszytu wpleciona jest niezwykle ciekawa relacja, opisująca obserwacje autora powracającego do Wilna przez Kraków, Jędrzejów i Kielce pełne legionistów. (Wybuch wojny zaskoczył autora w trakcie kuracji w Truskawcu.) Tom pierwszy tej edycji kończy zapis z marca 1917 r., z ostatniego dnia zanim do Wilna dotarły pierwsze konkretne informacje o wydarzeniach w Petersburgu. Tom drugi obejmować będzie wydarzenia od rewolucji lutowej do końca zapisów, tzn. do 31 października 1918 r.

Przedmiotem niniejszego artykułu jest parafia filialna Jednoty Wileńskiej w Warszawie w latach 1933-1939 (duchownym ks. Paweł Dilis, w Radzie Kościelnej i Komisji Rewizyjnej: Stanisław Szostakiewicz, Zygmunt Witkowski, Bronisław Chmielikowski, Stefan Koeb, Edmund Rogoziński, Stefan Trojanowski, Zygmunt Dubalski, Zygmunt Kowalski, Edward Ull, Stanisław Dąbrowski, Henryk Pazura, Wacław Strzeliński, Maria-Magdalena Bogusławska i Roman Żochowski). Instytucja ta powstała na skutek złych relacji pomiędzy dwoma Konsystorzami reformowanymi w okresie II Rzeczypospolitej. Pomimo deklarowanej dużej aktywności, parafii tej nie udało się wybudować własnego kościoła oraz zorganizować cmentarza, co sprawiło, że była ona skazana na pomoc zewnętrzną. W publikacjach poświęconych dziejom Warszawy, na próżno szukać informacji na jej temat. Skąpych danych dostarcza literatura naukowa ukazująca historię polskiego protestantyzmu, zwłaszcza Jednoty Wileńskiej w okresie międzywojennym. Opracowanie niniejszego zagadnienia, zapewne niedoskonałe i otwierające pole do dalszych badań, było możliwe za sprawą głównie bogatych archiwów wileńskich oraz międzywojennych wydawnictw prasowych ("Jednota", "Szlakiem Reformacji" i "Zwiastun Ewangeliczny")

For centuries, the Grand Duchy of Lithuania constituted a place of operation of numerous Latin religious observations: monks, mendicant orders as well as canonical and clerical, and its capital – Vilnius – was one of the most important centers of religious life of the former Polish–Lithuanian Commonwealth. It was the convents that played the role of an outstanding carrier of the ideas of christianitas and latinitas as well as an intermediary in the transmission of specific cultural content, both in a broad institutional sense and as individual institutions. Rooted in European civilization, they influenced all areas of social life, including, in particular, the organization of the education system.
The research focused on reconstruction as well as unearthing the mechanisms of the functioning of the phenomena constituting the book culture in Roman Catholic monasteries – from the 15th century right to the liquidation of the local religious network and the dissolution of individual institutions. They were based on the assumption that memory, as a human ability to consolidate experience and build knowledge about oneself and the world and to form group identity, is particularly important for the environments integrated by religion. Implementation of a specific way of thinking, subordinated to spiritual goals and shaped in accordance with religious legislation, implies the use of specific communication practices, some of which are implemented within the community, while some consist of complex relationships with church structures and society. Therefore, attention was paid to the specificity of the functioning of the Latin Church structures in a specific social environment and their participation in shaping a specific model of culture in the former Polish–Lithuanian Commonwealth. Considering the permanence of the presence of religion in the social space, its significance not only in the sacrum sphere, but also as a social phenomenon is a proof of the importance of the functioning of environments shaped by specific values and their influence on society.
The subject of the undertaken analyzes was, in particular, the presence of literature created and used by religious communities that implemented the life model based on common values and similar communication practices. The choice of such an approach points to the characteristics of how the normative provisions and behavioral patterns promoted in this environment influenced the shape and multitude of practices of creating and using religious, literary, scientific, and utilitarian texts in monasteries. The rich source material, which included catalogs as well as book inventories, including various texts produced and used in this environment, constituted the basis of the research. They served not only the implementation of accepted spiritual ideals, but in a broader context they showed diverse forms of the presence of religious institutions in Old Polish society. Therefore, efforts were made to identify the thematic threads that make it possible to describe the universal phenomena and processes characterizing the circulation of books in the religious environment, which has its origin in specific church legislation as well as the implemented forms of activity and presence in the world.
In particular, the aim was to determine under what circumstances, how, and by what types of texts the communities of religious orders communicated with each other. The objective was to show the influence of various religious legislations on the way of organizing the circulation of books and the selection of texts used in convents, and to what extent they influenced communication practices and the canon of literature. Hence, attempts were made to determine which texts were essential for the functioning of the monasteries and their structures, and which were intended for the local or supra–local community. Therefore, various types of works were subjected to analysis: the religious as well as utilitarian, literary, occasional, scientific works, etc. The objective was to determine the extent to which religious orders carried out specific tasks for their environment, and to what extent in the religious culture was the specificity of multicultural and multi–religious the Grand Duchy of Lithuania, especially in the tradition and practice of creating and using literature against the background of complementary forms of using the word was visible.
The communication perspective, in which writing and text are seen in the context of the sacrum, constituted the research axis. Their significance in the context of spiritual values was strengthened by pointing to the role in shaping and maintaining the identity of groups constituted by faith. The specificity of communication in these environments can be seen at many levels, for example, in the religious order environments we do not notice any conflict between the oral and the written, but rather we observe their coexistence, and likewise there is no definite antinomy between religiosity and the high and popular culture.
The perception of monasteries as important and permanent elements of social and religious life as well as vital factors of cultural changes allowed made it possible to register a lot of regularities that enrich the knowledge about the book culture of the communities of religious orders, verifying the stereotypical and often derogatory assessments related to the role of writing and reading in church environments. The religious communities integrate not only the same axiological system, but also similarly shaped communication competences resulting from a specific religious formation and implementation of the repertoire of communication practices that apply in these environments. They existed not only as isolated church institutions (constituted in this way by held values as well as institutional structure), but also as groups functioning in society which were linked – at the local level and in a broad perspective – by specific dependency models as well as formal and informal, public and private, institutional and private contacts.
Literature “existing” in monasteries testifies to the spiritual culture of monks, shows intellectual formation, undertaken literature, scientific, and publishing work as well as the organization of an individual workshop, including the formation and subsequent use in pastoral and education of the texts of the collected canon. The formation of the reading choices of religious orders were influenced by the recommendations of the church authorities, they were also shaped by social expectations as well as by individual preferences and practices associated with the text being created or read.
With the circles of the religious order, texts representing essentially several thematic groups were used. Their typology should be built while paying attention to the requirements related to activities in the public sphere, in relation to a specific social environment, as well as taking into account the expectations of the adopted form of vitae christiana. Historical book collections of the religious orders constituted of various collections, dominated by various types of religious, philosophical, and theological literature; however, also rich in historical, legal, medical, fine, parenetic, and school literature. An analysis of their operation showed, on the one hand, organizational diversity, while on the other, a close dependence of the thematic profile on the tasks assigned to the community as well as the location and social environment of a particular convent or the diverse interests and needs of the people working in it.
The analysis covered not just the normative documentation alone, but also strictly preserved library records, such as registered provenance records as well as various reading certificates and sources that made it possible to distinguish the author and reader, the archivist, and the librarian or the collector and the bibliophile in within the religious order. It was pointed out that of significance was the comprehensive recognition of the internal reality of these institutions to draw conclusion on the reading activity, reception of specific content, intellectual interests, and the intensity of the influence of these groups in the broader context of the culture model.
The described manifestations of book culture in religious environments point to the great importance of both intellectus et scientia as well as fide etspiritus in their lives and prove how literature contributed to preserving the identity of the clergy and to building traditions as well as to significant cultural and civilization–related role in Old Polish society. In this perspective, it turns out that writing and reading, hence the text, document and the book, constitute immortal witnesses of events not only in the so–called chronological reality, but also in the history of the long and stable duration of the religious orders in the Grand Duchy of Lithuania.

PRINCE’S SPLENDOUR IN THE CAPITAL. RESIDENCES AND GOOD OF THE RADZIWIŁŁ FAMILY IN VILNIUS OF 16TH - 18TH CENTURIES .

The article is devoted to formation of two residential complexes in Vilnius, originally belonging to the Calvinist Radziwiłł family, princes on Birże and Dubinki. One of them is called “Boguslawowski Palace”, named in honour of one of the owners, Boguslaw Radziwiłł, the Lithuanian equerry (died in 1669). It was located opposite the cathedral, on the Vilia river. In fact, it was a multi-part residential complex shaped from the 16th to the 17th centuries. Around the mid-16th century a wooden manor house was built; it was followed by erection of a brick Renaissance mansion in the late 16th century. The next building was a magnificent brick mansion (1611-1630) erected by Wilhelm Pohl (Pol, Pollis) for Janusz Radziwiłł, the Vilnius castellan. The building was expanded by another owner, above-mentioned Bogusław Radziwiłł, between 1636 and 1655. In the 19th century all the buildings were demolished. The article critically examines previously known sources, confronting them with historical designs, as well as reveals the new ones, such as a design of the Radwiłł jurydyka from the 18th century. The second part of the paper is devoted to the second mansion, namely “Januszowski Palace”, named after Janusz Radziwiłł (died in 1655), the voivode of Vilnius. A monumental palace, established on the E-letter-layout, with five pavilions joined by wings, was built in 1635-1653, according to the design of Constante Tencalli. In the 19th century, a part of the palace from the side of the city walls was destroyed; the remaining part, consisting of two pavilions and two wings, was renovated and intended for the headquarters of the museum after 1945.

Żurawski: Przypięcie wstążki Św. Gieorgija można potraktować jako strzał samobójczy "Mniejszość polska na Litwie jest osobnym podmiotem politycznym -ma własne cele polityczne, własnych liderów i nie jest sterowalna z Warszawy" -powiedział w wywiadzie dla zw.lt dr. hab. Przemysław Żurawski vel Grajewski. Barbara Jundo-Kaliszewska: Jak Pan skomentuje obecną sytuację Polaków na Litwie ( ich bezowocną walkę o dwujęzyczne nazewnictwo, pisownię nazwisk i in.) i zabiegi dyplomatyczne Państwa Polskiego w tej kwestii w ciągu ostatnich kilkunastu lat? Przemysław Żurawski vel Grajewski: W tej grze mamy cztery podmioty: państwo litewskie, mniejszość polską na Wileńszczyźnie, państwo polskie i Rosję -osobny czynnik, który dodatkowo w tym wszystkim miesza. Państwo litewskie prowadzi politykę, której skutkiem jest antagonizowanie mniejszości polskiej na Litwie. Nie obyło się też bez błędów lokalnych Polaków, że wspomnę choćby o próbie (z początku lat 90-tych) utworzenia polskiej autonomii na Wileńszczyźnie. Nie chodzi o to, że taka próba została podjęta. Sama autonomia, jako cel polityczny Polaków na Wileńszczyźnie jest moralnie akceptowalna, jednakże ówczesny jej wymiar współpracy z Sowietami -nie. Kwestią, rzadko uświadamianą sobie przez elity polityczne w Polsce i elity polityczne mniejszości polskiej na Wileńszczyźnie jest fakt, że mniejszość polska na Litwie jest osobnym podmiotem politycznym -ma własne cele polityczne, własnych liderów i nie jest sterowalna z Warszawy. Ma też całkowicie odmienne horyzonty polityczne -innego typu wyzwania stoją przed tą grupą, a zupełnie inne przed państwem polskim. Przywódcy społeczności polskiej na Litwie nie muszą się zajmować stosunkami z USA, Ukrainą, Rosją itd. Zajmują się kwestiami, dotyczącymi sytuacji Polaków na Litwie. Z punktu widzenia Warszawy, mamy do czynienia z konfliktem między państwem litewskim a mniejszością polską na Litwie, który jest faktem bez względu na politykę i rolę Polski. Rząd w Warszawie nie może zadecydować o zawarciu ugody bądź kontynuowaniu tego konfliktu. O tym decydują wyłącznie władze Republiki Litewskiej i społeczność polska na Wileńszczyźnie. Z punktu widzenia Warszawy pytanie nie brzmi -czy prowadzić ten konflikt. Pytanie brzmi -jaką politykę powinno mieć państwo polskie wobec faktu, że taki konflikt istnieje. Dla litewskich Polaków jest on najważniejszym wyzwaniem politycznym, dla państwa polskiego jest jednym z wielu wyzwań, przed jakimi ono stoi i z całym szacunkiem dla naszych rodaków na Wileńszczyźnie, byłoby wobec nich nieuczciwością stwierdzenie, że jest to wyzwanie dla Polski najistotniejsze. Jaką drogę postępowania wobec konfliktu mniejszości polskiej na Litwie z władzami Republiki Litewskiej, powinna wybrać współczesna Polska?

The article concentrates on the role and importance of the intellectual culture of contemplative female orders in the societies of the onetime Vilnius. The article depicts the use of normative liturgieal texts and the preaching creativity in the religious activity of the order. What was emphasized were the books functioning in the characterised environment as well as the individual and collective religious reading matter and the organisation and contents of the monasterial libraries.

Рассматриваются контакты Николая Лескова с кружком виленских литераторов, группировашихся вокруг газеты „Kurier Wileński” под редакцией А. Г. Киркора и Виленской археологической комиссии во главе с графом Е. П. Тышкевичем. Знакомство с этим кружком состоялось во время длительной поездки Н. С. Лескова осенью 1862 г. через Вильно и Гродно в Пинск, далее во Львов, Краков, Прагу и Париж, причем часть пути Лесков проделал с литератором В. Коротыньским, учеником Сырокомли. Помимо непосредственных впечатлений в очерках «Из одного дорожного дневника», публиковавшихся в «Северной пчеле», общение с виленскими литераторами отразилось в некоторых художественных произведениях Лескова.