Ottoman Thought

The most significant and well-known work of Aḥmad Ḍiyāʾ al-Dīn al-Gumushkhānawī in which he expressed his opinions and remarks on Islamic theological groups is Jāmiʿ al-mutūn. Apart from this he has a short Arabic firaq treatise titled al-Natāʾij al-iʿtiqādiyya as reported by his disciple Ḥasan b. ʿUmar al-Ṣunqūrī in his Zubdat al-ʿaqāʾid. Moreover al-Gumushkhānawī gave this treatise to him on the condition that he translates it into [Ottoman] Turkish and then Zubdat al-ʿaqāʾid came out. Al-Natāʾij al-iʿtiqādiyya whose existence we are aware of through this notice, however was neither available for us until now nor mentioned by name in modern studies concerning al-Gumushkhānawī as one of his works. Luckily our research on a manuscript in the Vahid Paşa Manuscript Library in Kütahya, Turkey drew us to the conclusion that the manuscript is none other than al-Gumushkhānawī’s lost treatise, al-Natāʾij al-iʿtiqādiyya. Although the identity of the author of the treatise is not explicitly written in the text, the title of the treatise is mentioned in the same way as al-Ṣunqūrī referred to and the information he gave about and quotations he made from al-Natāʾij al-iʿtiqādiyya in his Zubdat al-ʿaqāʾid are consistent with the text.
This paper firstly questions the authenticity of the treatise by comparing both al-Ṣunqūrī’s translation and the other kalam-firaq treatise of al-Gumushkhanawī, Jāmiʿ al-mutūn, and then examines the classification of theological Islamic groups made by al-Gumushkhanawī with its sources and characteristics and the tradition it belonged. Through this paper a lost treatise of al-Gumushkhanawī will come to light and be available in the use of researchers.


Ahmed Ziyaüddin Gümüşhanevî’nin itikâdî İslam fırkaları ile alakalı görüşlerini açıkladığı en önemli ve bilinen eseri Câmi’u’l-mütûn’dur. Bunun dışında müridi Hasan b. Ömer es-Sunkûrî’nin Zübdetü’l-akâid adlı eserinde bildirdiğine göre, Gümüşhanevî’nin en-Netâyicü’l-i’tikâdiyye isimli küçük hacimli bir Arapça fırak risalesi daha vardır. Nitekim Gümüşhanevî bu eserini Türkçeye tercüme edilmek kaydıyla müridi es-Sunkûrî’ye vermiş ve Zübdetü’l-akâid bu şekilde ortaya çıkmıştır. Varlığından bu vesileyle haberdar olduğumuz en-Netâyicü’l-i’tikâdiyye adlı eserin şu ana dek herhangi bir yazması bilinmiyordu ve bu nedenle Gümüşhanevî üzerine yapılan modern çalışmaların pek çoğunda bu eser zikredilmemekteydi. Ancak Kütahya Vahid Paşa Yazma Eser Kütüphanesi’ndeki yazma eserler arasında bulduğumuz bir yazma üzerinde yaptığımız tetkikler, bizi bu yazmanın Gümüşhanevî’nin kayıp olan fırak eseri en-Netâyicü’l-i’tikâdiyye olduğu kanaatine ulaştırmıştır. Yazmada her ne kadar müellifin ismi geçmemekteyse de içerisinde risalenin ismi tıpkı es-Sunkûrî’nin belirttiği gibi zikredilmekte ve yine es-Sunkûrî’nin eserin içeriğiyle alakalı verdiği bilgiler ve yaptığı nakiller örtüşmektedir.
Bu bildiri öncelikle sözkonusu yazma nüshayı hem es-Sunkûrî’nin tercümesi hem de Gümüşhanevî’nin diğer kelam-fırak türü eseri Câmiu’l-mütûn ile karşılaştırarak onun Gümüşhanevî’ye aidiyetini sorgulamakta, bunun yanı sıra Gümüşhanevî’nin bu risalesinde yaptığı fırka tasnifini incelemeye alarak hangi gelenekten geldiğini, kaynaklarını ve özelliklerini tespit ederek taşıdığı değeri ortaya çıkarmayı amaçlamaktadır. Bu bildiri vesilesiyle Gümüşhanevî’nin kayıp bir eseri gün yüzüne çıkmış ve ilim dünyasına kavuşturulmuş olacaktır.

Mullā Khusraw who is an important Ottoman scholar who held several official positions such as Mudarris, qadi, qadi-askar, mufti and sheikh al-islam.
He has several valuable works in many disciplines of the Islamic thought, especially his al-Durar wa-al-Gurar that is a very important text in the field of Islamic jurisprudence and a handbook of Muslim jurists and judges in the Ottoman Empire.
This symposium aims to discuss Mullā Khusraw from his different aspects with contributions of eminent scholars from different countries.
This symposium, in fact, is a third link of a symposium series the first two of which was held in Bursa again on Molla Fanari on 4-6 December 2009, and on Khojazāda on 22-24 October 2010.
The online program book can be downloaded via the link below.
http://ilahiyat.uludag.edu.tr/images/stories/faaliyetler/Molla_Husrev.pdf

Huccetü’l-İslâm İmâm-ı Gazzâlî, İslâm düşünce ve ilim tarihinin en önemli dönüm noktalarından birini oluşturmaktadır. Dinî ve hatta aklî ilimlerin çoğu için mütekaddimûn-müteahhirûn ayrımının merkezinde durmaktadır. Bu durum, mantık ilminin İslâm dünyasındaki seyri için de söz konusudur. Bu makalede Gazzâlî’nin mantık ilmini meşrulaştırmaya çalışırken ihdas etmiş olduğu ıstılahların, ortaya koymuş olduğu görüşlerin ve teklif etmiş olduğu kavramsallaştırmaların ‘mantık ilmi’ ve tarihi seyri açısından önemi ve değeri üzerinde durulmaktadır. Mantık ilminin ‘mevzusu’ndaki dönüşüm hakkında ve Gazzalî’nin bu meşrulaştırma çabasıyla ilgili meşhur eseri ‘el-Kıstasu’l-mustakîm’ ile yine onun XVIII . yüzyıl Osmanlı mutasavvıf ve düşünürlerinden Muhammed el-Lalezârî tarafından kaleme
alınan ve pek fazla bilinmeyen el-Mizanü'lmukîm fî ma'rifeti'l-Kıstasi'l-mustakîm isimli tek şerhi etrafında önemli tespit ve değerlendirmelerde bulunulmaktadır.

Hujjat al-Islam Imam al-Ghazzali constitutes one of the milestones of the history of Islamic thought and knowledge. In respect to many religious and rational sciences he stands at the center of the classification of former (mutaqaddimun) and modern (mutaakhkhirun) scholars. This is also true in respect to historical progress of the science of Logic in the Muslim
world. This article points out the value and significance of Ghazzali’s views, approaches, and terminology in connection with the legitimization of logic within the context of logic and its history. It asserts some evaluations and important findings about the transformation of the subject matter of Logic and Ghazzali’s famous book al-Qistas al-Mustakim, written about the legitimization of logic, and its only but little-known commentary by an 18th century Ottoman Sufi and philosopher Muhammad al-Lalazari titled al-Mizan al-Mukîm fî Ma'rifat al-Qistas al-Mustakim.

Yakın zamanlara kadar -muhtemelen de hala- Osmanlı düşüncesi terkibinin akademik alanda kullanılan ya da kullanılsa da yaygın bir şekilde kabul gören bir kavram olduğu söylenemez. Türk yazın hayatında Osmanlı düşüncesi/felsefesi kavramının kullanımının tarihleri bile otuz seneyi geçmemektedir. Batıda ise, böyle bir kavramın kullanımına yönelik bir taramada, Şerif Mardin`in Genç Osmanlı Düşüncesinin Doğuşukitabına ilave olarak birkaç tane Osmanlı ekonomik ve siyaset düşüncesi şeklindeki kullanımın dışında; tam bir tamlama olarak Osmanlı düşüncesi kavramı 2000li yıllara kadar söz konusu edilmiş görünmemektedir. Ancak bu tarihten itibaren -ülkemizde- mezkûr ismi taşıyan yüksek lisans tezlerinin ve tebliğlerin/makalelerin ve kitapların ortaya çıkmaya başladığını görmekteyiz.
Oryantalistler ve onların etkisi altındaki Cumhuriyet dönemi entelektüellerinin zihin dünyasında düşünce ve Osmanlı, bir arada düşünülemeyecek iki şey; böyle bir düşüncenin varlığını kabul edenler olmasına rağmen, bir Osmanlı felsefesi/düşüncesinin olup olmadığı bugün hala çözülmemiş bir mesele olarak durmaktadır. Osmanlı döneminde, incelenmeye değecek nitelikte bir “felsefe etkinliğinin” bulunup bulunmadığını ortaya koymak ise, bu bağlamda başvurulacak olan metinlerinin yayınlanmış olmasını gerektirir. Ancak bu metinlerin tam tespiti ve yayınlanması tamamlanmadığı için, şimdilik böyle bir felsefi etkinliği, mahiyetini ve İslam düşünce tarihine katkısını tam olarak ortaya koymak mümkün gözükmemektedir.

Osmanlı Devleti’nin son yüzyılında yapısını temelden değiştirecek siyasal, sosyal ve iktisadi dönüşümler yaşamıştı. Bu dönüşümler önemli ölçüde cumhuriyet dönemine rehberlik etmiş ve Osmanlı Devleti’nin son döneminde başlatılan birçok uygulama cumhuriyetle devam etmişti. Bu devamlılık iktisat alanında oldukça dikkat çekici boyuttadır. Her ne kadar cumhuriyetin ilk yıllarında çeşitli siyasi gerekçelerle Osmanlı iktisat politikaları bütünüyle kötülense de Osmanlı devlet adamlarının mümkün mertebe uygulamaya çalıştıkları tarım üzerinden kalkınma modeli sürdürülmüştü. Bu model her ülkenin yatkınlığı olan alanlarda üretim yaparak kalkınabileceği fikrini savunuyordu. Buna göre Osmanlı Devleti tarımsal üretimini artırarak elde ettiği fazla ürünü yurtdışı pazarlara satmalı ve kazandığı sermaye ile ticari bağlarını daha da güçlendirecek altyapı faaliyetlerine girişmeliydi. Bu şekilde ülke ekonomisi güçlenecek ve sermaye birikimi ortaya çıkacaktı. Tarımsal üretiminin gelişmesiyle birlikte ortaya çıkacak hammadde bolluğu ve sermaye birikimi sayesinde, tarımsal sanayi için gerekli ortam sağlanmış olacaktı Bu çalışmada Tanzimat döneminden 1930’lu yılların sonuna değin Türk iktisat yazımının tarım ve kalkınma meselesine nasıl bakıldığı, başta iktisadi dergiler ve kitaplar olmak üzere dönemin kaynakları üzerinden ele alınacaktır. İktisat düşüncesinin kendi dönemlerindeki iktisat politikalarına ne ölçüde yön verdiği ve onları örtüşüp örtüşmediğini de sorgulanacaktır. Böylelikle ilgili dönemde iktisat ve tarım politikalarının hangi kuram ve yöntem çerçevesinde icra edildiği aydınlatılmaya çalışılacaktır.

Nasirüddin Tûsî'nin Tecrîdü'l-İtikâd'ının şârihlerinden Şemseddin İsfahânî'nin  Tesdîdü'l-Kavâid'ine Seyyid Şerif Cürcânî'nin yazdığı Haşiye-i Tecrîd olarak bilinen eser, Osmanlı medreselerinde okutulmuş ve üzerine bir çok haşiye yazılmıştır. Bunlardan Hatibzade, Taşköprizade ve Sipahizade haşiyelerinde Tecrîd'in tertibi ve kelâm ilminin maksadı meseleleri hakkındaki yorumlar burada ele alınmaktadır.

İslam Düşünce geleneğinin mütemmim cüzü olmakla birlikte farklı düşünce geleneklerinin de varisi olarak kabul edebileceğimiz Osmanlı düşüncesi, içinde neşet ettiği imparatorluğun dünya tarihindeki etkinliğinin aksine hak-kında oldukça az malumata sahip olduğumuz bir alan olarak karşımıza çık-maktadır. Osmanlı düşüncesi hakkındaki çalışmaların azlığından kaynakla-nan malumat eksikliği günümüzde iki farklı yaklaşımın temel dayanağı ha-line gelmiştir. İslam düşüncesini kendisine çalışma alanı olarak seçmiş akade-misyenlerin bir kısmı söz konusu dönemdeki yazım geleneğinin ağırlıklı ola-rak temel metinlere yazılan şerh ve hâşiyelerden oluşmasından hareket ede-rek, Osmanlı düşüncesinin tevarüs ettiği geleneğe herhangi özgün bir katkısı olmadığını iddia etmektedirler. Bu görüşe karşı olan akademisyenler ise bahse konu olan şerh ve hâşiyelerin aslında özgün birer akademik üretim ol-duğunu ve birçok noktada temel metinlere yeni meydan okumalar olarak de-ğerlendirilmesi gerektiğini savunmaktadırlar. Bu akademisyenlere göre, Os-manlı düşüncesi birçok özgün fikrin neşet ettiği yeni bir gelenek olarak okun-malıdır. Osmanlı düşüncesine ait çalışmalar göz önüne alındığında hangi ta-rafın görüşlerinde haklı olduğu konusunda karar vermek için oldukça erken olduğu söylenebilir. Bu konuda nihai bir karara varmak, mezkûr düşünce ge-leneğine yönelik çalışmaların tatmin edici niteliğe ve niceliğe ulaşmasının ar-dından mümkün olacaktır.

In this article, the nineteenth section of Khojazāda's (d. 893/1488) Tahāfut, which was devoted to the problem of causality in an example of the works under the same title written during the fifteenth century and composed with the patronage of the Ottoman sultan Mehmed II (d. 886/1481), is subjected to a critical analysis. His discussion follows a critical course with respect to al-Ghazālī (d. 505/1111) in context. This could be detected most clearly in his vindication of Avicenna (d. 428/1037) against al-Ghazālī's accusation of the philosophers' denial of miracles. Moreover, Khojazāda's discussion has certain differences with al-Ghazālī's at both the conceptual and the argumentative levels. The most striking differences at the argumentative level is Khojazāda's grounding of his own conception of revelation and miracles on Avicennia's, rather than al-Ghazālī's, theory of prophethood. By the same token, he offered a practical response to the imputation that the Avicennian system leaves no room for the possibility of miracles. At the conceptual level, furthermore, he distinguished between complete and incomplete causes, in contradistinction with al-Ghazālī, and thereby opened another ground in order to demonstrate the inability of those natures that he viewed as incomplete causes to produce their own effects. On the other hand, Khojazāda concurs with al-Ghazālī that causality did not presume an ontological necessity, yet this condition did not incur defects on the certainty of our knowledge.

Kemālpāşāzāde Aḥmed Efendī (d. 940/1534) who is one of the most distinguished and prolific scholars and philosophers of the Ottoman era presented systematic criticisms towards some earlier foundational texts under the titles of “Tağyīr (Redesign)”, “Islāh (Correction)”, and “Tajwīd (Refine)”. His critical project incorporated a solid criticism of some seminal and influential works in linguistic, rational, and traditional sciences, both in form and content. Naṣīr al-Dīn al-Ṭūsī’s (d. 672/1274) Tajrīd al-I‘tiqād was also part of this project. In his work entitled Tajwīd, Kemālpāşāzāde re-wrote Tajrīd, and his Sharḥ Tajwīd al-Tajrīd presents a commentary on it. Kemālpāşāzāde’s interest in Tajrīd was, in fact, not limited to these two. In addition to a separate commentary (Sharḥ al-Tajrīd), he wrote also superglosses on some glosses on Tajrīd, such as Ḥāshiya li-Ḥāshiyat al-Jalāl. So far, neither his general critical project nor these two works on Tajrīd have been subject to due scholarly interest. In this article, we focus on Kemālpāşāzāde’s studies on Tajrīd and present a detailed study of Tajwīd, as well as its critical edition for the first time based on extant manuscript copies. Thus, the article is divided into four parts: “The Ottoman Tajrīd Tradition-From Tajrīd to Tajwīd”, “Kemālpāşāzāde’s works on Tajrīd”, “Kemālpāşāzāde’s Critique of Tajrīd: Tajwīd al-Tajrīd”, and the critical edition of Tajwīd al- Tajrīd.

Yüksek Lisans Tezi:
İslam Akaidinde Karşıt Fikir Kavramı Ankara Üniversitesi  Sosyal Bilimler Enstitüsü,  Kelam ve Felsefe Bölümü, Ankara. 1989
Özet
İslam tarihinin ilk dönemlerinclen itibaren görülen ve her
dönemde taraftar bulabilen karşıt/muhalif  fikirIeri anlamaya yönelik bir  çalışmadır. Bu fikirlerin sahipleri, devirlerindeki yanlış uygulamaları tashih için ortaya çıkmıştır.  Girift yapılarından dolayı karşıt fikirleri, tecdid (yenileme) , tececedüd (yenilenme, modernizm, reformiz) ve ilhat terimlerle tasnif etmeye çalışırk. Buna rağmen söylemlerinden dolayı birbirinlerindne kesin hatlarla ayrıldığı da bir gerçektir. Fakat bizim bütün gayretimiz, bunları günümüz clüşünce yapılarına ışık tutacak şekilde temellendirneye yöneliktir.  Böylece oldukça farklı zaman ve mekan dilimlerinde ortaya çıkan ama söylemleri birbirine benzeyen grubları (Şeyh Bedrettin Hareketi ve Haricilik; İbn Teymiye’nin fikirleri ile Vehhabilik) analizine katkı hedeflendi.
Örneğin Şeyh Bedreddin'in karşıt fikirlerini tahlil
Ederken,  onun Hıristiyanlık, İslamiyet ve diğer kültürlere karşı nasıl bir dini tasavvur geliştirdiğini, ıslah adına çıkarken ilhada varan görüşlere ulaşmasının, teorinin nasıl siyasal sonuçlara dönüşebileceğini inceledik.
2. bölümde ise İslam alimlerinin önde gelenlerinden olan İbn Teymiye’nin bireysel tutumu ve tasavvurunu inceledik. Bunun sonra niçin Muhahhar Selefi’yenin teorisyeni olarak takdim edildiğinin gerekçesini anlamaya çalıştık.
Onun devrindeki dini tasavvurların yanlışlıklarına işaret ederek, Peygamberimiz ve Sahabe dönemindeki fikirler itemel alıp başlattığı ıslah hareketi, sonra bir çok çağdaş islam Alimine (M.Abduh, R.Rıza, C.Afgani vb) ilham kaynağı oldu, Vehhabilik gibi siyasal/dini harekete olan etkisi nedir, sorularının cevabını araştırdık.
O’nun tecdid hareketi hem modernist hem de Neo Selefi denilen muhafazakar bir tasavvura kaynak olması açısından önemlidir.
Böylece “Karşıt Fikir” kavramı ile aynı gelenek içinde farklı tasavvurların ortaya çıkışı, birbirleriyle rekabet mi ettikleri, yoksa bir diğerini tekfir ederek dışlayarak biricik ve doğru inanç olduklarını mı iddia ediyorlar, sorusunu müzakere etmekdedir.

In this paper, I analyze the 17th chapter of a 15th century Tahafut work by Ali al-Tusi which is devoted to the problem of causality. This analysis argues that Ali al-Tusi agrees with al- Ghazali’s 17th discussion of causality and presents a number of conceptual and argumentative structures. Like al-Ghazali, Ali al- Tusi argues that the ontological relationship between cause and ef- fect is not necessary and that this non-necessity does not weaken the certainty of our knowledge of the causal order. Ali al-Tusi dif- fers from al-Ghazali by utilizing the concept of nafs al-amr in order to deny causal necessity, applying the distinction between true and ordinary causality for the two realms of causality (i.e. physical and metaphysical), and focusing on the contradictions between the physical and metaphysical explanations of the philosophers’ theo- ries of motion. Consequently, Ali al-Tusi’s Tahafut cannot be con- sidered as a commentary in the narrow sense, because he goes be- yond the original context of al-Ghazali by taking into account post-classical thought on causality.

Kelâm eserleri içinde teorik fizik konularını ihtiva eden en güçlü teliflerden biri de şüphesiz Şerhü’l-Mevâkıf’tır. Bu eserde tartışılan pek çok mesele sonraki dönemlerde müstakil literatür oluşturacak biçimde çeşitli hâşiyelere konu oldu. Entelektüel merakı, kütüphanesi, tahriratı ve klasik soruları dönemin karakteristiği olan tahkȋke uygun göre incelemesiyle öne çıkan bir Osmanlı alimi olan Müeyyedzade Abdurrrahman’ın (v. 922/1516) eş-Şübhetü’l-Âmme adlı risalesi de Cürcânî’nin (v. 816/1413) bu eserinde tartıştığı hareket-mekân ilişkisi üzerinedir. Müeyyedzede cüz’ü lâ yetecezzâ risalesinde ele aldığı sürekli nicelik-süreksiz nicelik (zaman-ân) ilişkisi ile bağlantılı olarak, hareket, zaman ve mesafe meselelerini tamamlayıcı mahiyette bu risaleyi kaleme almıştır. Burada üzerinde durulan temel sorun (şübhe) ise belli bir mesafede hareket eden kürenin bu mesafeyi tek bir mekân ya da birbirine bitişik mekânlar üzerinden mi katettiği hususudur.
Cürcânî belli bir mesafede hareket eden bir nesne için, başlangıç ve son arasında tek-ortak bir mekân olduğunu savunur. Ancak onun kevni sürekli olarak yenilenmekte ve nisbeti de mesafenin sınırlarına göre değişmektedir. Dolayısıyla mesafenin sınırları varsayımda çoğaldığı gibi bu mekânlar da varsayıma göre çoğalmakta ve böylece bu sürekli mekanda, bitişik iki mekânı varsaymak mümkün olmaktadır. Müeyyedzâde o dönemde ‘umumȋ şüphe’ olarak bilinen bu klasik soruna dair Cürcânî’nin cevabını yorumlar ve gerekçeli bir şekilde doğru ve yanlış bulduğu tarafları sıralar. Neticede kendi fizik anlayışına uygun olarak cismin; mekân, nitelik, nicelik ve vaz’ gibi temel kategorilerde nasıl hareket ettiğini izaha çalışır. Bu bildiri, Müeyyedzâde’nin Şübhetü’l-âmme risalesi etrafında, XVI. yy.da Osmanlı düşüncesinde fizik konuları bağlamında kelâm-felsefe karşılaşmasını irdelemeyi ve dönemin entelektüel seviyesi hakkında bilgi vermeyi amaçlamaktadır.

Background of A Criticism: Bursawī’s ideas on the religious status of the Prophet’s parents and his uncle, Abū Ṭālib, and An Inquiry into the causes of the criticisms directed against him concerning those ideas

The issue of the religious status of the Prophet’s parents and those who protected him such as ʿAbd al-Muṭṭalib and Abū Ṭālib has become an interest of Muslims. Given that His parents and grandfather died before Islam, and his uncle died as unbeliever according to most of reports, Muslim scholars have suggested different ideas on whether they died as believer, or as unbeliever, or that silence is the best way. Adopting as a basic principle the doctrine of al-Nūr al-Muḥammadī that is the first thing created by God and transferred in the generations from Adam to the Prophet, Sufis and Ismāʿīl Ḥaqqī al-Bursawī as a Sufi assert that the Prophet’s parents are believers/muʾmin. Bursawī’s view on Abū Ṭālib, however, is different. Accepting ʿAbd al-Muṭṭalib as muwaḥḥid since he left polytheism he followed in the earlier times of his life, Bursawī emphasizes that Abū Ṭālib died as unbeliever. Regarding his view, some Sufi groups particularly Bayramī Malāmīs and Shams branch of Mawlawiyya severely criticized and declared even not to visit his grave.
This presentation first briefly mentions the different ideas and their basic arguments about the religious status of the Prophet’s parents and Abū Ṭālib throughout the history of Islam, and then tries to explore the views of Bursawī on this issue through his books such as Silsila-nama-i Jalwatī, Farāḥ al-Rūḥ/Sharh al-Muḥammadiyya and Rūḥ al-bayān and also the criticisms directed against him. It aims to inquire the background of these criticisms by noting that they are not simply about Bursawī’s ideas on the issue, but rather related to the character of the relationship Bursawī and the groups who criticized him, Bayramī Malāmīs and Shams branch of Mawlawiyya.

Özet

Hz. Peygamber’in anne ve babasının, kendisine kol kanat geren dedesi Abdülmuttalib ve Ebû Tâlib’in dinî ve uhrevî durumları Müslümanlar tarafından merak konusu olagelmiştir. Zira Hz. Peygamber’in ebeveyni ve dedesi İslam gelmeden önce vefat etmiş, amcası Ebû Tâlib ise çoğu rivayete göre iman etmeden ölmüştü. Konu hakkında âlimler farklı kanaatler serdetmiş, kimisi ebeveyn-i resulün mümin olduğunu, kimisi kâfir olarak öldüğünü, kimisi de haklarında konuşulmaması gerektiğini söylemiştir. Allah’ın ilk yarattığı şeyin Hz. Peygamber’in nuru olduğu ve bu nurun Hz. Adem’den Hz. Peygamber’e değin nesilden nesile aktarılageldiği şeklinde “nur-i muhammedî” prensibini en temel öğretilerinden biri olarak gören mutasavvıflara ve dolayısıyla İsmail Hakkı Bursevî’ye göre ebeveyn-i Resul mümindir. Fakat Bursevî’nin Ebû Tâlib konusundaki kanaatini farklıdır. Abdülmuttalib’in başlangıçta şirk inancındayken daha sonra bunu terk edip muvahhid olduğunu kabul eden Bursevî, Ebû Tâlib’in küfür üzere öldüğünü kesin bir dille ifade eder. Bu görüşü sebebiyle özellikle Bayramî Melâmîleri ve Mevlevîlerin Şems kolu onu şiddetle eleştirir ve kabrinin dahi ziyaret edilmemesi gerektiğini söyler.
İşte bu bildiri, öncelikle ebeveyn-i Resul ve Ebû Tâlib konusundaki İslam düşünce tarihinde ortaya çıkan farklı görüşleri ve bunların temel tezlerini öz bir şekilde sunduktan sonra özellikle Bursevî’nin bu konudaki görüşlerini bahis konusu ettiği Silsilenâme-i Celvetî, Ferahu’r-rûh/Şerhu’l-Muhammediyye, Rûhu’l-Beyân gibi eserlerinden derlemeye ve bu hususta ona yöneltilen eleştirileri tespit etmeye çalışacaktır. Bu eleştirilerin Bursevî’nin sadece ilgili konudaki görüşleri sebebiyle olmayıp Bursevî ile bu eleştiriyi yönelten gruplar olan Bayramî Melâmîleri ve Mevlevîlerin Şems kolu arasındaki ilişkilerin mahiyeti ile alakalı durumlara dikkatleri çekerek Bursevî’ye yöneltilen bir tenkidin arka planını sorgulamaya gayret edecektir.

Kınalızâde Ali Efendi’ye göre iyi davranışlar bir kaynaktan ve bir
gereksinme sonucu ortaya çıkarlar. Bu kaynak tabiidir veya bir kimsenin ortaya koymasına dayanır. Kaynağı tabii olanlar değişmezler ve pratik felsefenin konusudurlar. Peygamber vb. bir kimsenin ortaya konmasıyla meydana gelenler ise zamana bağlı olarak değişebilirler. Buna ilahi yasa denilir. Bu tebliğde ahlâkî değerlerin ve yasaların kaynağı problemiyle ilgili olarak Kınalızâde’nin görüşleri incelenecektir.
According to Kınalızâde Ali Efendi good behaviors arise from a source and
as a result of a requirement. This resource is natural (connatural) or based on a
person to put out. Those whose resources are natural are constant and subject of
practical philosophy.
Those effectuated by a person such as the Messenger and etc. is changeable
depending on the time. This is called the divine law. On this paper, Kınalızade’s
comments on the problem of the source of moral values and laws will be examined.

Öz: Bu makale Müeyyedzade Abdurrahman Efendi'nin (d. 922/1516) İslam düşünce tarihinde atomculuk tartışma-ları açısından önem arzeden Risâle fi'l-cüz' ellezi lâ yetecezzâ adlı risalesinin tahkikine, tercümesine ve tahliline yer vermektedir. Risalenin ele aldığı konu ve bunu işlerken kullandığı yöntem dikkate alınırsa, Şerhu'l-Mevâkıf haşiyele-ri geleneğinin bir devamı olarak görülebilir. Bu doğrultuda öncelikle yazının girişinde eserin önemi ve konusu hak-kında kısa bir bilgi verilmiş ve ardından tahkike esas alınan nüshalardan ve eserin müellife aidiyetinden bahsedil-miştir. Eserin içerik incelemesinin yapıldığı bölüm ise üç kısma ayrılmıştır: Bunlardan ilkinde risalenin ihtiva ettiği meseleye bir arka plan oluşturacak biçimde müellifin yaşadığı döneme kadar kelamda temas problemi özetlenmeye çalışılmıştır. Doğrudan risalenin içeriğine odaklanan bölüm ise iki alt bölümden oluşmaktadır: İlki müellifin İbn Sînâcı temasın zamanda bekası (bekâü't-temâss) fikrini iptal için kullandığı sekiz geometrik delile, diğeri ise kürenin yüzeye nasıl temas ettiği sorusu bağlamında zaman-an ilişkisinin incelendiği meşhur şüphe (eş-sübhetü'l-meşhûre) konusuna ayrılmıştır. Makalenin tahlil kısmı sonuç ve kaynakça bölümleriyle sona ererken ardından risalenin dört nüshaya dayanarak yapılan tahkikine ve tercümesine yer verilmektedir. Abstract: This article provides an analysis, translation, and critical edition (taḥqīq) of Muʾayyadzāda ʿAbd al-Raḥmān Efendi's (d. 922/1516) the treatise on al-juzʾ alladhī lā yatajazzaʾ (Treatise on the indivisible part') which is important in the debates on atomism in the history of Islamic thought. Considering its topic and methodology, the treatise can be considered as continuation of the tradition of the Sharḥ a'l-Mawāqif glosses. The introduction gives a brief information on the importance of the treatise and its topics. The first chapter deals with the copies of the work, that was used in the process of preparation of the critical edition, as well as the authenticity of the ownership of the treatise. The second chapter presents a content analysis of the treatise and is divided into three sections. In the first section, the contiguity (tamāss) problem in kalam among predecessors of the author is summarized to construct a background for topics the treatise dealt with. The other two sections focus on the content of the risāla. The former deals with eight geometrical evidences which the author used to cancel the Avicennian concept of perpetuity of contiguity in time (baqāʾ al-tamāss). The latter discusses 'famous doubt' (al-shubhat al-mashhūra), a topic that investigates time-instant relations within the context of how a sphere touches a surface. The editio princeps and translation of the treatise, which were prepared using four of its copies, will be appended to the article.

İslâm Filozoflarından FELSEFE METİNLERİ der. ve çev. Mahmut Kaya İBN SÎNÂ'NIN MİRASI / Dimitri Gutas der. ve çev. M. Cüneyt Kaya İSLAM DÜŞÜNCESİNDE FELSEFE ELEŞTİRİLERİ / Fatih Toktaş FİLOZOFLARIN TUTARSIZLIĞI (Tehâfütü'l-felâsife) / Gazzâlî metin ve çev. Mahmut Kaya -Hüseyin Sarıoğlu KİTÂBU'L-BURHÂN / Fârâbî metin ve çev. Ömer Türker -Ömer Mahir Alper VARLIK ve İNSAN / Ömer Mahir Alper İBN SÎNÂ METAFİZİĞİ / Robert Wisnovsky çev. İbrahim Halil Üçer VARLIK ve İMKÂN: Aristoteles'ten İbn Sînâ'ya İmkânın Tarihi / M. Cüneyt Kaya FELSEFE ve ÖLÜM ÖTESİ / İbn Sînâ, Gazzâlî, İbn Rüşd, Fahreddin Râzî haz. Mahmut Kaya GÜZELİN PEŞİNDE: Fârâbî, İbn Sînâ ve İbn Rüşd'de Estetik / Ayşe Taşkent İTİKADDA ORTA YOL / Gazzâlî metin ve çev. Osman Demir GAZÂLÎ'NIN FELSEFÎ KELÂMI / Frank Griffel çev. İbrahim Halil Üçer -Muhammed Fatih Kılıç İSLÂM MANTIK TARİHİ / Tony Street der. ve çev. Harun Kuşlu AKIL ve AHLÂK: Aristoteles ve Fârâbî'de Ahlâkın Kaynağı / Hümeyra Özturan FELSEFE, TIP ve TARİH: Tabakât Literatürü Üzerine Bir İnceleme / ed. Mustakim Arıcı VARLIK ve İDRAK: Molla Sadrâ'nın Bilgi Tasavvuru / İbrahim Kalın çev. Nurullah Koltaş İSLÂM DÜŞÜNCESİNDE SÜREKLİLİK ve DEĞİŞİM: Seyyid Şerif Cürcânî Örneği ed. M. Cüneyt Kaya OSMANLI FELSEFESİ: Seçme Metinler der. ve çev. Ömer Mahir Alper

Öz: Bu makale Müeyyedzade Abdurrahman Efendi'nin (d. 922/1516) İslam düşünce tarihinde atomculuk tartışma-ları açısından önem arzeden Risâle fi'l-cüz' ellezi lâ yetecezzâ adlı risalesinin tahkikine, tercümesine ve tahliline yer vermektedir. Risalenin ele aldığı konu ve bunu işlerken kullandığı yöntem dikkate alınırsa, Şerhu'l-Mevâkıf haşiyele-ri geleneğinin bir devamı olarak görülebilir. Bu doğrultuda öncelikle yazının girişinde eserin önemi ve konusu hak-kında kısa bir bilgi verilmiş ve ardından tahkike esas alınan nüshalardan ve eserin müellife aidiyetinden bahsedil-miştir. Eserin içerik incelemesinin yapıldığı bölüm ise üç kısma ayrılmıştır: Bunlardan ilkinde risalenin ihtiva ettiği meseleye bir arka plan oluşturacak biçimde müellifin yaşadığı döneme kadar kelamda temas problemi özetlenmeye çalışılmıştır. Doğrudan risalenin içeriğine odaklanan bölüm ise iki alt bölümden oluşmaktadır: İlki müellifin İbn Sînâcı temasın zamanda bekası (bekâü't-temâss) fikrini iptal için kullandığı sekiz geometrik delile, diğeri ise kürenin yüzeye nasıl temas ettiği sorusu bağlamında zaman-an ilişkisinin incelendiği meşhur şüphe (eş-sübhetü'l-meşhûre) konusuna ayrılmıştır. Makalenin tahlil kısmı sonuç ve kaynakça bölümleriyle sona ererken ardından risalenin dört nüshaya dayanarak yapılan tahkikine ve tercümesine yer verilmektedir. Abstract: This article provides an analysis, translation, and critical edition (taḥqīq) of Muʾayyadzāda ʿAbd al-Raḥmān Efendi's (d. 922/1516) the treatise on al-juzʾ alladhī lā yatajazzaʾ (Treatise on the indivisible part') which is important in the debates on atomism in the history of Islamic thought. Considering its topic and methodology, the treatise can be considered as continuation of the tradition of the Sharḥ a'l-Mawāqif glosses. The introduction gives a brief information on the importance of the treatise and its topics. The first chapter deals with the copies of the work, that was used in the process of preparation of the critical edition, as well as the authenticity of the ownership of the treatise. The second chapter presents a content analysis of the treatise and is divided into three sections. In the first section, the contiguity (tamāss) problem in kalam among predecessors of the author is summarized to construct a background for topics the treatise dealt with. The other two sections focus on the content of the risāla. The former deals with eight geometrical evidences which the author used to cancel the Avicennian concept of perpetuity of contiguity in time (baqāʾ al-tamāss). The latter discusses 'famous doubt' (al-shubhat al-mashhūra), a topic that investigates time-instant relations within the context of how a sphere touches a surface. The editio princeps and translation of the treatise, which were prepared using four of its copies, will be appended to the article.

17. yy Osmanlı Düşünürlerinden birisi olarak pek çok konuda eserler veren Kâtip Çelebi’nin en dikkati çeken yönü akli ilimlere verdiği önemdir. Ancak dini konulardaki tartışmalarda aklı kullanırken hoşgörüyü ihmal etmemiş, insanları ortak akıl ve sağduyu ile orta yolda, itidalle hareket etmeye davet etmiştir. Eserlerinde insanların farklı doğal yapılar, gelenekler ve anlayışlar dolayısıyla değişik görüşlere sahip olabileceğine işaret ederek bunun hoşgörüyle karşılanması gerektiğini vurgulamıştır. Devlet adamlarına bu farklılıkların ve alışkanlıkların bilincinde olarak düzenlemeler yapmasını tavsiye ederken, Kadızâdeler ve Sivasiler arasındaki tartışmaları her iki grubu aşırılıktan uzaklaşıp orta yola davet ederek sonuçlandırmaya çalışmıştır. Özellikle Mîzânü’l-hakk isimli eserinde dini gerekçelerle birbirleriyle çatışan insanlara karşılıklı müsamahayı tavsiye ederken aynı zamanda bu konudaki tartışmaları ortadan kaldıracak metotlar hakkında da açıklamalarda bulunmuştur.
Kâtip Çelebi’nin farklı görüşlerden, inançlardan insanlar arasında görüş ayrılıklarının olmasını doğal bulan ve bunu hoşgörüyle karşılamalarını tavsiye eden bu bakış açısı düşünce ve inanç özgürlüğüne giden yolda oldukça hür bir yaklaşımı ifade etmektedir. 17. yy çok dinli, çok kültürlü Osmanlı İmparatorluğu içinde bu görüşlerin dillendirilmiş, dillendirilebilmiş olması ise ayrı bir önem arz etmektedir. Ancak Kâtip Çelebi’nin bu konudaki düşünceleri çağının çok ötesinde, batıdaki düşünürlerinde önündedir. Günümüz çağdaş toplumlarında dini çoğulculuk, dini çeşitlilik,  dini özgürlük ve hoşgörü kavramlarının hala tartışıldığı ve farklı yaklaşımlar sergilendiği düşünüldüğünde Kâtip Çelebi’nin dini hoşgörü konusundaki görüşlerinin önemi bir kez daha ortaya çıkar.
Bu tebliğde Kâtip Çelebi’nin dini özgürlükler ve hoşgörü konusundaki görüşleri ve tavsiyeleri incelenecek, onun bu bakış açısının günümüzdeki tartışmalara ne tür katkılar sağlayabileceği üzerinde durulacaktır.
Anahtar kelimeler: Kâtip Çelebi, Osmanlı, Hoşgörü/müsâmaha, Çoğulculuk, Çeşitlilik.
Religious Tolerance in Kâtip Çelebi

One of the most interesting characteristics of Kâtip Çelebi, having completed many works in various areas as a 17th century Ottoman Philosopher, is the importance he gives to rational sciences. However, when he is using intelligence in religious discussions he didn’t neglect tolerance, and he invited people to act decently by using common sense and intellect. In his works, he pointed out that people can have different natures, traditions, and understandings. Thus, one must show tolerance to this. He suggested statesmen to make arrangements by realizing these differences and different habits. He tried to resolve the disputes between Kadızades and Sivasis by inviting both groups to a middle road. Especially in his work Mîzânü’l-hak, he suggested mutual tolerance for the people arguing on religious causes, and also made some statements about methods that can end discussions about these matters.
Kâtip Çelebi’s this point of view, which finds different opinions among different religious beliefs and people natural and suggests tolerance for the solution, is a very free approach in the road to freedom of thought and faith. It is also important that these opinions could be given a tongue to in a diverse, multi-cultural 17th century Ottoman Empire. However, Kâtip Çelebi’s thoughts on this subject are way beyond his century, even his counterparts in the western world. When it is thought that pluralism, diversity, religious freedom, and tolerance concepts are still being discussed and different approaches are shown in our modern societies, the importance of Kâtip Çelebi’s opinions about religious tolerance is seen once more.
In this paper, Kâtip Çelebi’s opinions and suggestions about religious freedom and tolerance will be examined. Possible contributions of his point of view on today’s discussions will be dwelt upon.
Key words: Kâtip Çelebi, Ottoman, Toleration, Pluralism, Diversity.

Klasik sözlüklerde “Gelenekten ayrılmadan meydana getirilen ve değerini uzun zaman süresi içinde kaybetmeyecek eser. Olgunluk, mükemmellik bakımından örnek tutulmaya layık eser veya tarz. Olgunluk, mükemmellik bakımından örnek tutulmaya layık eser ortaya koyan. Eski geleneklik kaidelerine uygun olan. Kaidelere, ideale uygun olan. Alışılmış. Eski Yunan-Latin ve XVII. asır Fransız yazarlarına ve eserlerine ait” Şeklinde tanımlanır.
Bu tanımdan yola çıkarak neleri klasik kabul edeceğiz? Klasiğin kıstasları neler olabilir? İslam ahlâk klasikleri kabul edilen İbn Miskeveyh’in Tehzibu’l-ahlâk’ı, Tûsî’nin Ahlâk-ı Nâsırî’si ve Kınalızâde’nin Ahlâk-ı Alâî’si hangi kıstaslara göre klasik kabul edilmektedir? Bunlar yüksek ve kalıcı bir değere sahip oldukları ve bu değere uygun bir tarz ve yaklaşım getirdikleri için mi? Mükemmel bir örnek oldukları için mi? Geleneğin devamı oldukları için mi? Her birisi kendi alanında klasik kabul edilmektedir. İbn Miskeveyh’in eseri o döneme kadar olmayan bir örnekti. Tûsî’nin eseri ise İbn Miskeveyh’in eserini örnek almakla beraber yeni bir tarz getiren, kendisinden sonra bir gelenek oluşturan örnek olarak karşımıza çıkıyor. Kınalızâde’nin eseri bu geleneğin devamı olduğu için mi klasik sayılacak? Yoksa haşiye ve şerh yazma geleneğinin olduğu bir dönemde bunun dışında yazılmış bir eser olduğu için mi? Kınalızâde’nin eserinin klasik olup olmadığı tartışılırken Osmanlı kültüründeki klasikler konusu incelenecek.
Klasikleri ele alıp incelerken, okuyup değerlendirirken nasıl yaklaşacağız? orijinal olup olmadığına mı? geleneği ne kadar devam ettirdiğine mi? İslâm medeniyetine ne ölçüde etki ettiğine mi? Evrensel kültüre ne katkı sağladığına mı bakılacak?
Bu tebliğde yukarıdaki sorulara cevap bulunmaya çalışılacaktır.

Birgivî, kendi döneminde her ne kadar fıkhî görüşleriyle gündem
olmuşsa da esasen onun ahlakçı ve hadisçi kimliği hep ön sıradaydı.
Muhammed Birgivî’nin elimizdeki eser ve metinleri, Cürcanî ve Devvanî
gibi Osmanlı düşüncesini derinden etkileyen isimlerin etkisinde kaldığını
gösterir niteliktedir. Hem “hürriyet”in tanımında olduğu gibi ahlakî kavram
dünyasında hem de sünen-i hüda ve sünen-i zevaid ayrımı gibi fıkıh
sahasındaki tanımlamalarda Cürcanî etkisini görmek mümkündür. Genel
perspektif itibariyle, et-Tarîkatü’l-Muhammediyye’de kullanılan kavramların
Tarifat’taki muhteva ile sunulduğu gözlerden kaçmaz. Buna göre İbn
Miskeveyh ve Gazzalî üzerinden gelen ve devam eden süreçte Cürcanî
tarafından işlenen mirasın Birgivî tarafından da benimsendiğini söylemek
mümkündür. Özellikle Tarîka’nın, İhyâ’nın bir yansıması olduğu
düşünüldüğünde, Birgivî’nin en çok etkisinde kaldığı ahlakçı âlim, Gazzalî
olarak konumlanmaktadır. Buradan anlaşıldığı kadarıyla Tarîka’yı sadece
hanefî-Matürtidî çizgide bir zühd eseri saymak İbn Miskeveyh’ten gelen
ahlak felsefesini barındırdığı ve tevarüs ettiği için doğru sayılmamalıdır.
Dolayısıyla bazı akademik çalışmalarda ifade edildiği şekliyle Birgivî’nin
siyasî-mezhebî manada XIX. yüzyıla ait bir kavram olan es-Selefiyye veya
Selefîlik ile anılması da isabetli gözükmemektedir. Keza Selefîliği bir
zihniyet paradigması olarak düşündüğümüzde de Birgivî ile uyumlu
olduğunu söylemek zordur. Zira zihniyet olarak Selefilik, tehdid, tedhiş,
tahkir, tahkir ve tekfir gibi unsurlara sahiptir. Bu bildiride, Birgivî’nin
kullandığı bazı ahlakî ve fıkhî kavramlarda Cürcanî’den nasıl etkilendiği
işlenerek, Birgivî’nin İrfanî ve Ekberî geleneği nasıl meşru bulduğuna atıf
yapılacaktır. Bu değerlendirmede kullanılacak temel metinler ise Tarîka ve
Tarîfât olarak belirlenmiştir. Buna göre çalışmada onun ahlak dünyasında
inşa ettiği kavramların Osmanlı düşünce geleneği ile uyum ve ahengi
müzekere edilecektir.

Effect Of Jurjani İn The Birgivi's Texts
Abstract
Although Birgivî was on the agenda in his own time with his fiqh
opinions, his moralistic and hadith identity was also always at the forefront.
The works and texts of Muhammad Birgivî show that he was impressed by
those who deeply influenced Ottoman thought like Cürcanî and Devvanî. As
in the definition of freedom, it is possible to see the Cürcanî effect in Birgivi
and this effect the world of moral concept as well as in the definitions of
fiqh. From the general perspective, the concepts used in the al-Tariqat alMuhammadiyah do not escape from the eyes that presented with the content
in al-Tarifat. According to this, it is possible to say that the inheritance
committed by Cürcanî in Ibn Miskavayh and Gazzalî and continued by
Birgivî. Especially when it is considered that Tariqa is a reflection of Ihya,
the moral scholar Birgivî is most influenced by is the Gazzali. From this
point of view, to consider Tariq as a monumental work only on HanafiMaturidi line should not be considered correct because it contains and
inherits the moral philosophy coming from Ibn Miskavayh. Hence, as stated
in some academic studies, as a political-denominational sense that Birgivî
was the Salafist, it does not seem right. Because the term al-Salafiyya or
Salafism belong to the XIX Century. When we think of Salafism as a
paradigm of mindset, it is difficult to say that it is compatible with Birgivî.
Because of the mentality as the Salafism, threat, terror, misbehavior, and has
the armament such as insults. In this paper, it will be cited how Birgivî finds
the legitimacy of İrfanî and Ekberî tradition by examining how Birgivî uses
some of the moral and jurisprudence concepts. The main texts to be used in
this evaluation are Tariqa and Tariqat. According to this study, the harmony
and harmony of the concepts that he built in the world of morality with the
Ottoman thought tradition will be mentioned.
Keywords: Birgivi, Curcani, Salafi mentality, at-Tarika alMuhammadiyya, al-Tarifat

The Ottoman thought, one of the most significant eras of Islamic thinking, has not been elaborated sufficiently in spite of the fact that it expresses itself through an enormous body of acquirement compiled from different fields such as religious sciences, philosophy, history, literature, architecture, and fine arts. However, the unusual stability and continuity of the Ottoman Empire –as in other civilizations– is unimaginable without an intellectual and theoretical ground and production. Until the last decades, our knowledge/opinions about the Ottoman thought rested greatly upon the resources written in the Ottoman Turkish, which were limited in quantity and far away from offering a reliable description of the Ottoman intellectual legacy. In the Ottoman period, theoretical and religious works were written mostly in Arabic, while Turkish language was used as the medium through which was not intended to improve and advance the knowledge but to disseminate it to the masses. As for the texts written in Arabic, they, until recently, were limited to some particular topics. Yet, among contemporary thinkers from the national and international academes an increase of curiosity about the Ottoman thought and ever-rising number of the outstanding studies come to be observed. Since the Ottoman thought manifests itself through very different fields like

Özet: Çok yönlü bir terim olan ve birçok felsefî disiplini yakından ilgilendiren “ikinci akledilirlerin (el-ma‘kûlâtü’s-sâniye/el-ma‘kûlâtü’s-sevânî)” yorumlanma süreci, Fârâbî ile birlikte başlamış ve özellikle mantık literatürü içerisinde, muhtevası genişleyerek son dönemlere kadar devam etmiştir. Bu süreçte Fârâbî’den sonra İbn Sînâ, Ömer es-Sâvî, Fahreddin Râzî, Ömer el-Kâtibî, Şemseddin Semerkandî, Kutbüddin Râzî ve Seyyid Şerîf Cürcânî gibi isimler, ikinci akledilirlerin yorumlanmasında öncü ve belirleyici olmuştur. Konuyla ilgili farklı yaklaşım biçimlerini ve dönüşümleri barındıran bu süreçte oluşan birikim, kesintisiz bir şekilde Osmanlı’ya intikal etmiş; Osmanlı’da da ikinci akledilirler, yeni kavramlar ve sorunlar eşliğinde canlı bir biçimde tartışılmıştır. Daha öncesinde olduğu gibi Osmanlı döneminde de bu yorum ve tartışmalar özellikle mantık literatürü içerisinde vücut bulmuştur. Bu makalede, Fârâbî’den Cürcânî’ye kadar ikinci akledilirlere dair yapılan yorumlar, değişim ve gelişim evreleri gösterilerek ortaya konulmakta; ayrıca Molla Fenârî’nin el-Fevâ’idü’l-Fenâriyye adlı ünlü mantık eserine Burhâneddin Bulgarî, Kul Ahmed (Ahmed b. Muhammed b. Hıdır), Sadreddinzâde Mehmed Emin Şirvânî ve Kara Halil b. Hasan et-Tirevî tarafından yazılan hâşiyeler bağlamında, Osmanlı filozofları ve mantıkçıları tarafından ikinci akledilirler sorununa nasıl yaklaşıldığı, analitik ve karşılaştırmalı bir tarzda incelenmektedir.

Anahtar Kelimeler: İlk akledilirler, ikinci akledilirler, mantığın konusu, İslâm mantık tarihi, Osmanlı’da mantık, el-Fevâ’idü’l-Fenâriyye hâşiyeleri

Abstract: The interpretation of the “second intelligibles” (al-ma‘qūlāt al-thāniya/al-ma‘qūlāt al-thawānī), as a term which is highly sophisticated and closely related to many philosophical disciplines, began with al-Fārābī and continued to expand its content especially in the literature of logic until the modern times. In this process, following al-Fārābī several philosophers such as Ibn Sīnā, ‘Umar al-§āwī, Fakhr al-dīn al-Rāzī, ‘Umar al-Kātibī, Shams al-dīn al-Samarqandī, Qutb al-dīn al-Rāzī and Sayyid Sharīf Jurjānī became salient figures in interpreting the second intelligibles. The accumulated tradition including various approaches and transformations on the subject was transmitted directly to the Ottoman period, during which the second intelligibles were widely discussed with new concepts and issues. As it had been before, these interpretations and discussions found place in the literature of logic during the Ottoman period. In this article, I will examine the interpretations on the second intelligibles from al-Fārābī to Jurjānī while marking moments of change and development. Then I will examine how Ottoman philosophers and logicians approached the second intelligibles by comparing the commentaries of Burhān al-dīn Bulgārī, Kul Ahmed (Ahmed b. Muhammad b. Khıdr), §adr al-dīn-zāda Mehmed Emin Shirwānī and Kara Khalil b. Hasan al-Tirawī on Mullā Fanārī’s famous book on logic, al-Fawā’id al-Fanāriyya.

Keywords: First intelligibles, second intelligibles, subject-matter of logic, Islamic history of logic, logic in Ottoman period, commentaries on al-Fawā’id al-Fanāriyya

İlyas b. İbrahim es-Sinobî, Sinop’ta dünyaya gelmiş, ömrünün büyük çoğunluğunu Bursa’da geçirmiş, Bursa’daki Sultaniyye Medresesi’nde müderrislik yapmış ve Bursa’da vefat etmiş bir Osmanlı âlimidir. Kelam, tefsir ve edebiyat sahalarında eserler yazmıştır. O daha çok İmam-ı Azam Ebû Hanîfe’nin el-Fıkhu’l-ekber isimli itikada dair meşhur eseri üzerine 865/1460 tarihinde yazdığı ve Fatih Sultan Mehmed’e hediye ettiği şerhi ile tanınır. Bu şerhin çok sayıda yazma nüshasının mevcut oluşu, eserin Osmanlı ilim çevreleri tarafından büyük kabul gördüğünü göstermektedir. Sinobî’nin türbesinin Bursa’da Zeynîler Kabristanlığı’nda bulunuyor olması, bu kabristanlığın Zeynîler tarikatıyla olan bağlantısı göz önünde alındığında Sinobî’nin tasavvufî hayatla da irtibatı olan ve fıkıh, kelâm gibi zâhirî ilimlerle tasavvufî neşveyi kendisinde birleştiren Osmanlı ulema tipinin klasik bir örneğini yansıttığı söylenebilir.
Bu bildiri, hayat çizgisi Sinop’tan başlayıp Bursa’ya uzanan, Osmanlı’nın kuruluş dönemini tamamlayıp yükselişe geçtiği bir devirde en başta gelen bilim kurumlarından birinde hocalık yapmış bir Osmanlı âlimi İlyas b. İbrahim es-Sinobî’nin ilmî kariyerini, eserlerini ve hakkında bilinenleri ele almakta ve Osmanlı ilim hayatında meşhur olmasını sağlayan Fıkh-ı Ekber Şerhi’nin özellikleri, önemi ve etkisi üzerinde durmakta ve Sinop ile Bursa’yı buluşturan bu Osmanlı âlimini Sinop ilinin bir değeri olarak tanıtmayı amaçlamaktadır.