Osmanlı Dil Ve Edebiyatı

Kelime, bir ya da birkaç heceden oluşan dil birimleridir. Kelimeler cümle ya da cümle üstü birlikler içerisinde başka kelimelerle yan yana geldiğinde değişik anlam katmanları oluşturmaktadır. Bunun yanında tarihsel olarak da kelimelerin anlamları zamanla değişmiş ve bu değişme neticesinde eski edebî metinlerin anlamlandırılması bir hayli zorlaşmıştır.
Bu çalışmada XVI. yüzyılın sıra dışı şairi olarak tavsif edilen Azîzî’nin Dîvân’ı ve İstanbul Şehrengizi’nin bağlamlı dizini ve işlevsel sözlüğü hazırlanmıştır. Şairin şiirlerindeki kelimelerin diğer kelimelerle olan ilintisi tespit edilmiş ve ortaya çıkan zengin mana katmaları şiirdeki bağlama göre anlamlandırılmıştır.
Bu çalışmada Azîzî’nin Dîvân’ı ve İstanbul Şehrengizi ele alınmış, Azîzî’nin kelimelere yüklediği anlamların en doğru şekilde tespit edilmesi amaçlanmıştır. Böylece şairin kelimelerindeki anlamlar bağlamlı olarak incelenmiş, XVI. yüzyılın söz varlığına ve leksikoloji literatürüne katkı sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler: Azîzî, Dîvân, İstanbul Şehrengizi, Bağlamlı Dizin ve İşlevsel Sözlük, XVI. yüzyıl.

The words are a peace of language which consist of one or more syllables. When the words are adopted variously in sentential unities, several sematic stratums compose diversely.  Besides, the semantics of languages have changed in times historically and and as the result of that it is very compulsion to comprehend the old literary texts.
In this work, a concordance and functional lexicon of “Divan” and “İstanbul Sehrengizi” by Azizi, who is mentioned as the unusual poet of the 16th century, are disposed. The connection between his vocabulary in poetry and other words in general is confirmed, and these substential semantic stratums are interpreted according to the context of the poem.
The main purpose of this work is confirming the meanings of the words which Azizi created in his poetry in the most correct way. Thereby, the meanings of the poet’s words are discussed contextually, making a contribution to vocabulary existence of the 16th century. Besides, with the help of word contexts in poems, the works of Azizi which are mentioned here are analysed. And finally, this work is supposed to make a contribution for lexicology in litarature.

Keywords: Azizi, Divan, Istanbul Sehrengizi, Concordance and Functional Glossary, 16th century.

1916'da Cenap, Süleyman Nazif ve İbnülemin'in öncülüğünde "kıymetli eserlerimizi" yok olmaktan kurtarmak için kurulan; fakat pek çok teşebbüs gibi yarıda bırakılan bir çaba...
---
Established c. 1916 by a group of well-known intellectuals (such as Cenap, Suleiman Nazif and Ibnulemin) to get some priceless works to be published; but ended up with a sad failure as such enterprises always did...

Özet:
Biyografi, bütün dünyada tarih ve edebiyatla ilişkilendirilmiş; çoğunlukla edebiyatın alt dallarından biri olarak kabul edilmiştir. Şuara tezkireleri de Türk edebiyatında Osmanlı şairlerinin biyografileri hakkında bilgi veren en eski ve güvenilir kaynaklar olarak kabul görmektedir. Yakın geçmişte tezkirelerin tıpkıbasımları yahut bugünkü harflere aktarılmış (transkripsiyonlu) metinleri oldukça ciddi çalışmalar neticesinde günümüz araştırmacısının istifadesine sunulmuştur. Mamafih bu emek mahsulü çalışmaların yanında tezkirelerle ilgili yapılması gereken başka önemli çalışmalar da vardır. Bunlardan biri şair tezkirelerinin mukayeseli ve tenkidî bir bakış açısıyla ele alınması, bir diğeri ise tezkirelerde verilen bilgilerin güvenirliklerinin sorgulanmasıdır. Zira bu eserlerin hangi kimlik, karakter ve bakış açısıyla kaleme alındığı konusu, içerdikleri birçok sıradan bilgiden daha fazla önem arz etmektedir. Bu çalışmada, Osmanlı tarih ve edebiyatının önemli müelliflerinden Gelibolulu Mustafa Âlî'ye ait olarak bilinen Künhü'l-Ahbâr'ın Tezkire Kısmı'nda yer alan biyografilerin, içerdikleri anekdotlar vasıtasıyla, okuyucunun bilinçaltına verdiği olumsuz mesajlar üzerinde durulmuştur. Seçilen yöntem, incelenen eser üzerinde teknik ve bütüncül bir kaynak tenkidi çalışması olduğu iddiasında değildir. Zira kullanılan metot/bakış açısı, sezgi ve muhakeme üzerine kurulmuş basit bir metottur ve hiçbir yönüyle Künhü'l-Ahbâr'ın sahihliğini tespit edebilme kudretine sahip değildir. Fakat eser, sahihlik yönünden kendisinden şüphe duyulmayı hak edecek verilerle doludur. Makalede bu veriler bağlamında, tezkire yazarının anlattığı anekdotlarla Osmanlı toplumunu hangi karakter ve bakış açısından tasvir ettiği ortaya konmaya çalışılmıştır.

Abstract: Biography has been associated with literature and history across the world, and it has widely been accepted as one of the lower branches of literature. Poet biographies are regarded as the oldest and most reliable sources giving information about the biographies of the Ottoman poets in Turkish literature. Facsimile biographies or texts which were transferred to current letters (transcribed ones) were presented to the benefit of today's researchers as a result of a serious study in the recent past. However, in addition to these works, which were obtained through considerable effort, there are another important works which need to be done about the biographies. One of them is consideration of poet biographies with a comparative and critical perspective; the other one is the examination of reliability of the provided information in biographies. Because the issue from which identity, character and point of view these works were penned is more important than the lots of ordinary information they contain. In this study, negative messages, given to the subconscious mind of the reader through anecdotes they contain, which were in Biography Part of Kunh-ul-Ahbar known as the work of Mustafa Ali of Gallipolis who is one of the most important authors of Ottoman history and literature, were focused. The selected method does not claim to be a technique and integrated source of criticism running on the review of work.  Because the used method / insight is a simple method based on intuition and reasoning and does not have the ability
to identify the authenticity of any aspect of Kunh-ul-Ahbar. But the work is filled with the data which is
enough to create doubts regarding the work itself in terms of authenticity. In the context of this data in the
article, it was tried to reveal with the depicted anectodes, from which character and point of view the
biography writer portrays the Ottoman society.
Keywords: Ottoman Poet Biographies, Kunh-ul-Ahbar, Mustafa Ali of Gallipolis, Anecdote, Text criticism.

Süleyman Demirel Üniversitesi, Türk Dili Bölümü, [email protected].

lasik Türk edebiyatını daha iyi anlamak için, onunla ilgili en merak edilen hususları birer soru olarak işin mütehassıslarına yönelterek bir kitap oluşturma düşüncesi, eserde imzası bulunan değerli hocalarımızı bir araya getirdi. Böylece, eldeki birikimin klasik edebiyat araştırmacılarına, meraklılarına ve öğrencilere güncellenmiş bilgiler şeklinde aktarılması hedeflendi.

Eserde sorulara verilen cevaplar sahanın muteber kaynaklarına dayandığı gibi, ilgili akademisyenin kimi görüş ve yorumlarını da ihtiva etmektedir. Bu anlamda her sorunun hangi araştırmacı tarafından cevaplandığı, başlığın yanındaki parantezin içinde kısaltma şeklinde verilmiştir. Farklı üslûpları, ekolleri ve düşünce tarzlarını temsil eden değerli yazarlarımız; birikimlerini ve görüşlerini yansıttıkları satırlarda birer üniversite hocası olarak klâsik Türk edebiyatına ilgi duyan halef lerine yol göstermişler, onlara kısa fakat dolgun cevaplarla faydalı olmaya çalışmışlardır.

Çalışma bünyesinde cevapları verilen sorulardan bazıları şunlardır:

Bir terim olarak "klasik Türk edebiyatı" ifadesini tanımlayabilir misiniz?

Klasik Türk edebiyatının kaynakları nelerdir?

Bu edebiyat söz Konusu Edildiğinde "Gazel"in Özel Bir Yere Sahip Olduğu Görülüyor?

Bu Nazım Biçimini Açıklar mısınız? Gazel; Aşk, Şarap, Kadın Şiiri midir?

Klasik Türk şiirinin vezni olan aruz ölçüsü hakkında bilgi verir misiniz?

Divan Tam Olarak Nedir, Nasıl Vücuda Getirilir, Nasıl Düzenlenir? (NÖ)

Klasik Türk şiirinde "mazmun" adlı bir kavramdan bahsediliyor. Bu ne demektir? (BK)

Klasik Türk Şiiri'nde geçen bütün "şarap" sözcükleri ile mecaz mı yapılmıştır?

Mecaz ve alegori bağlamında içinde "şarap" geçen beyitleri yorumlar mısınız?

Klasik şiir geleneğinde sevgili tipinin genel özellikleri nelerdir?

Onun davranış biçimi ve güzellik unsurları hakkında bilgi verir misiniz?

Klasik şiirdeki sevgili tipinin cinsiyeti nedir? Bu konu neden tartışılır?

Şehrengizlerde övülen güzeller neden erkektir?

Klasik Türk edebiyatında kadın şairler var mıdır?

Sebk-i Hindi nedir? Özellikleri hakkında bilgi veriniz?

Mecmualar ve cönklerin edebiyat tarihi açısından önemi nedir?

Günümüz tabiriyle patronaj, eski ifadeyle hamilik ne demektir?

Şairlerin para karşılığı şiir yazdıkları doğru mudur?

Klasik şiir geleneğinde üslup yüzyıllara göre değişmiş midir?

Yoksa şairler hep aynı çizgide mi şiir yazmışlardır?

Ana dili Türkçe olduğu halde eserlerini Farsça yazan edipler kimlerdir?

Bunların Türk edebiyatı tarihinde bir yeri var mıdır?

İdinmek ister iseñ ger ferāġat gūşesin merkez Ķanā c at sengi birle mār-ı ģırŝuñ başın urup ez Hevā-yı nefs ile yilmek oñarmaz kimseyi her-giz Gel ey ġāfil yiter yil yil gibi beyhūde yiter gez c İbādet yayı birle ķoma tevģīd oķını elden Hücūm itdükce nefs-i şūm ol oķla oķla bir ķaç kez Gözetme kimsenüñ c aybın görürseñ görmeze ur hem Gerekdür kişinüñ ol bābda [ola] gözleri kehlez Ekābir tuģfe görince yüze güler yüzi güler Velī bī-tuģfe ey Nažmī yüze baķmaz yüzi gülmez

Dede Korkut Kitabıʼnın sadece bir nüshasında bulunan "Duha Koca oğlu Deli Domrul Boyu", bu eserdeki en kısa hikâyelerden biri olduğu halde özellikle okuyucular arasında en çok ilgiyi görmüş olan parçadır. 1 Dede Korkut Kitabıʼnın tamamının 1916ʼda İstanbulʼda yapılan ilk yayınından bu yana Deli Domrul boyu üzerine pek çok şey yazılmıştır. Şiirler, piyesler, opera librettoları, son zamanlarda, ruhbilimsel araştırma alanına kayan denemeler yayınlanmıştır. 2 Bunların çoğunda hikâyedeki baş kahramanın aslında cahil bir mütegallibe olduğu görmezden gelinmiş, sevimlileştirilmiştir. Çok sayıda çağdaş yazarın bu tutumu başlı başına bir araştırma konusu olabilir. Bu yazı ise başka bir amaca yöneliktir, burada Domrul boyunun belkemiği olan "erinin yerine can vermeye hazır kadın" motifi için katkı sağlamak, Türki-yeʼde bilinmeyen Farsça bir anlatıyı tanıtmak istiyorum.

GERMİYANOĞLU SARAYI ve DEVLET KÜLTÜRÜ’NÜN ; OSMANLI DİPLOMATİKA VE BÜROKRASİSİ ÜZERİNDEKİ ETKİLER

GİRİŞ veya ÖZET

Genel olarak ifade etmek gerekirse; Türk-İslam devletleri, beylikler ve Osmanlı devlet teşkilatı, bürokratik yapı ve entellektüel yaşamı,kullanılan sembol ve klişeler; Orta Asya geleneğine ilave olarak, temelleri çoğu kez Mezopotamya uygarlığına kadar uzanan binlerce yıllık Greko-İranien gelenek ve kültürün bir devamı, tekamülü veya yansıması niteliğindedir. Bu kültür zaman içinde Türk-Moğol ve Türk-İslam kültürü ile belirgin bir değişim ve dönüşüm göstermiş, daha kompleks ve karmaşık bir hüviyet kazanmıştır.

Sözkonusu tekamül sadece Selçuklu ve Osmanlı ile sınırlı kalmamış etkisini günümüze kadar sürdürdürmüştür. Kullandığımız Hilal ve  yıldız motifli bayrağın ve birer berat çeşidi olan Ahidname ve mülkname türü belgelerin bile ilk örneklerine Mezopotamya uygarlıklarında rastlamaktayız.

Halil İnalcık “greko-iranien kültür” şeklinde açıkladığı; Helenistik kültür ile İran kültürünün birleşik mirasını; özellikle 14.yüzyılda Osmanlı saray ve entellektüel yaşamına aktaranlar Germiyanoğlu Saray ve çevresinde söz sahibi olmuş devlet adamları,alim ve edibleri olmuştur.Bunun en güzel örneklerini Nizami’de, Ahmedi’nin İskendernamesi’nde, Ahmed-i Dâi’nin münşeatında, Şeyhî vd. diğerlerinde açıkça görebiliyoruz.Ahmedi’nin bu eserinin son kısmı aynı zamanda ilk manzum Osmanlı gazavatnamesidir. Sözkonusu edib ve şairler Osmanlı hükümdarları adına İran edebiyatından bir çok çeviri yapmış,Hayyam, Hafız ve Sadi’yi kültürümüze taşımışlar, Osmanlı klasik edebiyatının ilk örneklerini vermişlerdir.
Osmanlı tarih yazıcılığının da genellikle XV. yüzyılın ilk çeyreğinde Ahmedi (ö. 1413) ile başladığı kabül edilmektedir. Daha sonra II. Murad zamanında tarihi takvimler ve anonim Tevârih-i Âl-i Osman'larla devam etmiştir.
Özellikle Ahmed-i Dâî, edebiyat alanındaki çevirilerinin yanında, Osmanlı bürokrasi ve diplomatikası bakımından önemli olan Teressül adlı örnek münşeat mecmuası ile Osmanlı küttap sınıfı ve bürokratları için bir model oluşturmuştur.
Bundan öte, Osmanlı Beylerinin örnek yazışmalarından bazıları da doğrudan doğruya Germiyan Beyleri ile yapılmıştır.Bu vesikalar; Belge tekniği, yazışma stilleri, üslub ve formülleri ifade eden “inşa tekniği” veya “diplomatika” açısından da ayrı bir önem arzetmektedir.
*****
GERMİYANOĞLU PALACE AND STATE CULTURE;  EFFECTS ON OTTOMAN DIPLOMATICS AND BUREAUCRACY
 
INTRODUCTION or ABSTRACT

Generally speaking;  Turkish-Islamic states, principalities and Ottoman state organization, bureaucratic structure and intellectual life, symbols and stereotypes used;  In addition to the Central Asian tradition, it is a continuation, evolution or reflection of the thousands of years of Greco-Iranian tradition and culture, the foundations of which often extend to Mesopotamian civilization. This culture has evolved significantly with Turkish-Mongolian and Turkish-Islamic culture over time and has gained a more complex and complex identity.

This evolution was not only limited to the Seljuks and the Ottomans, but has continued its influence until today.  Even the first examples of the flag with the crescent and star motifs we use and Ahidname and Mülkname type documents, which are a kind of berat, are found in Mesopotamian civilizations.

Halil İnalcık explained as "Greco-Iranian culture";  The combined heritage of Hellenistic culture and Iranian culture;  Especially in the 14th century, the Ottoman palace and the intellectuals who transferred it to the Germiyanoğlu Palace and its surroundings were statesmen, scholars, and scholars. The last part of this work of Ahmedi is also the first verse Ottoman awaat. The aforementioned writers and poets made many translations from Iranian literature on behalf of the Ottoman rulers, carried Hayyam, Hafız and Sadi to our culture, and gave the first examples of Ottoman classical literature.

Ottoman historiography is generally XV.  It is accepted that it started with Ahmedi (d. 1413) in the first quarter of the century.  Then II.  It continued with historical calendars and anonymous Tevârih-i Âl-i Osmans during Murad's time.

In addition to his translations in the field of literature, Ahmed-i Dâî has created a model for the Ottoman library class and bureaucrats with an exemplary journal titled Teressül, which is important in terms of Ottoman bureaucracy and diplomacy.

Moreover, some of the sample correspondence of the Ottoman Beys were made directly with the Germiyan Beys.  Document technique also has a special importance in terms of “construction technique” or “diplomatica” which expresses styles, styles and formulas.
*****
***

An Ottoman prose work Tarih-i Naima (Naima’s History) for a long time has been the subject of special interest for literary critics, historians and linguists due to its stylistic features. The general comparison of the chronicle frequency lexical parameters with other Ottoman prose texts by corpus approach demonstrated that it had been created according to the canons of Ottoman Prose Literature and rules of its language norm. Yet at the same time Tarih-i Naima differs from other texts in some obscure, inexpressive form which let the annalist work stay quite famous in Ottoman Literature for two centuries and not be forgotten aswas the
chronicle “Seyahatname” of the famous traveler Evliya Chelebi.

Klâsik Turk edebiyati metinlerini anlamak icin gunumuzde bircok metodolojik calisma yapilmaktadir. Bunlardan biri de baglamli dizin ve islevsel sozluk calismalaridir. Baglamli dizin, bir edibin kullandigi sozcukleri, metinde gectikleri yeri ve kullanim sikligini gosterecek bicimde, alfabetik olarak dizmektir. Boyle bir dizilim, sozcugun hangi baglamlarda kullanildigina aciklik getirir. Islevsel sozluk, bu cabanin sonunda ortaya cikar ve sozcuklerin cumle icinde diger sozcuklerle kurdugu iliskiden hareketle onlara anlam kazandirir. Klâsik edebiyat arastirmalarinda, metnin daha iyi anlasilabilmesi icin sozluk calismalarinin oldukca onemli bir yeri vardir. Calismada baglamli dizin ve islevsel sozluk yontemiyle hazirlanan Nâili Divani Sozlugu sayesinde sairin uslubu ve diline dair elde edilen veriler paylasilacak, hazirlanan calismadan kesitler sunulacaktir.

XV. yüzyılda yaşamış olan Fezâyî, sesini kendi asrından öteye ulaştıramamış, asırlar boyunca herhangi bir kaynakta adı yâd edilmeden, Divan'ını gizli bir hazine suretinde kütüphane raflarında saklamıştır. Şimdi bu gizli hazinenin açılıp edebiyat tarihinde, klâsik Türk şiirinin kuruluş aşamasında kaliteli eserler kaleme almış olan bir şahsiyetin söz gevherlerini saçma vakti gelmiştir. Fezâyî, XV. yüzyılın önemli isimlerinden Şeyhî'nin adını Divan'ında hürmetle yâd eden, kendisi de en az onun kadar başarılı şiirler kaleme alan bir şairdir. İnsanî hislerini, tasavvufî düşüncelerini, din duygusunu, eğlence kültürünü, sevdasını ve sevdiği güzelin kusursuz güzelliğini eserlerinde terennüm eden bu şair, edebiyat tarihindeki müstesna yerini almak için asırlar sonra yeni okur zümresiyle buluşuyor. Türkçenin XV. yüzyıldaki berraklığını ve samimiyetini aksettiren beyitlerinde Fezâyî, teknik hususlardaki başarısı ile de göz dolduran bir şair olarak dikkati çekiyor.

ÖZET ÖZET ÖZET ÖZET Klasik Türk Edebiyatı içerisinde verilen eserlerde pek çok dini unsur kullanılmıştır. Bu dini unsurların önde gelenlerinden bazıları ise hac ve hacca dair olanlardır. Divan edebiyatı içerisinde yer alan şairlerin arasında padişahlar da bulunmaktadır. Onlar da eserlerinde dinî unsurlara yer vermişlerdir. Bu makalede şair sultanların şiirlerinde hac ve hac yolculuğu, Kâbe, tavaf, sa'y, ihram, Safâ ve Merve, zemzem, şeytan taşlama gibi unsurları doğrudan veya dolaylı olarak kullandıkları ortaya konulmuştur. Böylelikle Osmanlı sultanlarının hacca hiç gitmemiş olmalarına rağmen bu ibadetle ilgili unsurları ustalıkla şiirlerine yerleştirdikleri açıkça görülmektedir.

XVII. yüzyıl Osmanlı Devleti'nin siyasî ve askerî anlamda çeşitli başarısızlıklarla ve sonraki asırlarda arkası kesilmeyecek bozgunlarla yüzleştiği bir yüzyıl olmuştur. Bu gelişmeler, edebî hayattaki canlılığa halel getirmemiş ve Osmanlı şiiri kendi çizgisinde gelişimine devam etmiştir. Bu asırda divan şiiri, pek çok büyük şair yetiştirmiş, birbirinden farklı duyarlılıkları temsil eden şahsiyetlerce temsil edilmiştir. XV. yüzyılda Ahmet Paşa ve Necâtî Bey'e kadar uzanan mahallileşme hareketinin hemen yanında, Nâbî tarafından temsil edilerek yaygınlaşan hikemî tarz XVII. Yüzyıl şairlerinin üslûplarında belirgin bir şekilde kendisini hissettirmiştir. İran'dan kaçarak Hindistan'a sığınan ve burada yeni ve üstü kapalı bir şiir üslûbu olarak gelişen Sebk-i Hindî de XVII. yüzyılda Türk şairlerini çeşitli derecelerde etkilemiştir. Fevzî, bu edebî hareketlilik içinde Sebk-i Hindî'nin çeşitli özelliklerini şiirlerinde aksettirmiş, devrin edebî geleneklerine uygun şiirler yazmıştır. Ancak onun yüksek edebî zevk mahsulü eserleri devrin hengâmesi tutunamamış, sonraki asırlara şairinin sesini iletememiştir. Tezkire yazarlarının Fevzi hakkında verdiği tutarsız ve yetersiz bilgiler neticesinde ise, kim olduğu net olarak tespit edilemeyen bir şair portresi belirmiştir. Bu çalışma ile Fevzî'nin şiirleri gün yüzüne çıkarılmakta ve şairin biyografisi hakkında bazı tespitlere yer verilmektedir.

ÖZET Edebiyatımızda Allah Teala ile ilgili konuların en yoğun ele alındığı tür olan tevhidlerde Cenab-ı Ha kk' ın varlığı ve birliğinin yanında; isimleri, sıfatları ve fiilieri gibi birçok konu işlenmiştir. Klasik Türk edebiyatının zirveye ulaştığı 16. yüzyıl divan ve mesnevlerinde yer alan tevhidlerde bu konular yanında Cenab-ı Allah'ın kullarla ilişkisinin de ele alındığı görülmektedir. Makalemizde bu hususlar çerçevesinde 16. yüzyıl şairlerinin tevhidlerde kulluk sorumluluğu ve yaratıcı olarak Allah Teala'yı nasıl algıladıkları ele alınmaktadır.