Kazak Türkçesi

УДК 929.5
ББК 63.2
А 51

Алпысбес М.А.

А 51 Шежире казахов: источники и традиции. (Учебник для вузовских и послевузовских спецкурсов). – Астана, ИП «BG-Print», 2013. – 240 с.

ISBN 978-601-7376-05-5

Задача данной книги – донести до читателя отдельные итоги изучения шежире
казахов, исследуемое автором в качестве генеалогической памяти и исторического источника, как культурной традиции и самобытной формы историознания казахского народа.
Материалы шежире содержат в себе сведения о генеалогии в виде рассказов,
списков, схем, которые дают информацию о характере системы родства и свойства народа, родоплеменных и субэтнических группах, а также о известных исторических личностях вкупе с родословными элитарной части казахского общества – торе, ходжей.
В трудах дореволюционных авторов шежире представлена как совокупность
историко-генеалогических материалов и использовалась в целях изучения обычного права, родового быта и этнического состава населения степи.
Книга рассчитана на преподавателей, научных работников, историков, филологов, философов, этнографов, краеведов, а также на всех интересующихся проблемами развития устных знаний, исторической традиции и вопросами генеалогии.

Рецензенты:
Абусеитова М.Х., д.и.н., профессор
Кумеков Б.Е., д.и.н. РК, профессор, академик НАН РК

In this study, we examined the subject of the subordinate clause in Kazakh Turkish on a corpus selected from contemporary Kazakh literature. By comparing the sentences we examined with Turkish, we tried to reveal the common and different aspects of the subordinate clauses in Kazakh Turkish and Turkish.
The study consists of five chapters. The introduction includes general information about language, Kazakh Turkish and Turkish and comparative linguistics and grammar studies. The first chapter focuses on syntax studies and classifications in Turkish and Kazakh Turkish and their perspectives and methods on syntax. The similarities and differences in terms of syntax of Turkish and Kazakh Turkish were tried to be revealed. The second chapter includes information about subordinate clause definitions, subordinate clause studies and subordinate clause classifications based on grammar studies in Turkey and Kazakhstan. This chapter also explains the theory of the subordinate clause based on the texts we take as basis. In the third chapter, the subordinate clauses determined in the texts were examined in terms of their structures and compared with Turkish. In the fourth chapter, subordinate clauses and elements of subordinate clauses were examined compared to main clause. The fifth chapter contains the elements of the subordinate clauses in the sample texts. The findings we obtained in our study were shown in the results chapter with examples. Translated forms of the texts that we took as basis in the study, their Turkish translations and the dictionary were added to the end of the study. The works employed in the study were presented as bibliography.

Жоңғар басқыншылығына қарсы жүргізілген қазақ халқының ұлт-азаттық соғысының ірі қолбасшысы Олжабай батыр Толыбайұлының (1709-1783) ерлігін еске алуға арналған «Ерлер есімі ұрпақтар есінде» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференцияның материалдары, 2005 жылдың 23-24 мамыр. - Қарағанды 2005. ISBN 9965-745-27-7

Олжабай есен болса – ел аман / Жауапты редактор Алпысбес М.А. - Жоңғар басқыншылығына қарсы жүргізілген қазақ халқының ұлт-азаттық соғысының ірі қолбасшысыларының бірі Олжабай батыр Толыбайұлының ерлігін еске алуға арналған «Ерлер есімі ұрпақтар есінде» атты халықар. ғыл.-теор. конф. матер. (23-24 мамыр 2005 ж.). – Қарағанды: ҚарМУ баспасы, 2005. - 415б. 
ISBN 9965-745-27-7

Бұл жинаққа Олжабай батыр Толыбайұлының (1709-1783) өміріне, ерлік тарихына және жоңғар басқыншылығына қарсы қазақ халқының ұлт-азаттық соғысына, Сарыарқа өңірі мен қазақ халқының тарихына байланысты деректі мақалалар енді.
Жинақтағы ғылыми мақалалар әкімшіліктегі ішкі саясат бөлімінің мамандарына, тарихшыларға, этнографтарға, фольклортанушылар мен филологтарған арналған.

Редакциялық алқасы:
Көбеев Е.Қ., Қарағанды мемлекеттік университетінің ректоры, з.ғ.д., профессор (төраға); Жұмашев Р.М., Қарағанды мемлекеттік университетінің проректоры, т.ғ.д., профессор (төраға орынбасары); Мұхамеджанов К.Е., Қарағанды облысы әкімі; Буркеев М.Ж., ҚарМУ-ң ғылыми жұмыстар жөніндегі проректоры, х.ғ.д., профессор; Есенбаев М.Т., Ақмола облысының әкімі; Жұмабекова Р.М., Павлодар облысы әкімінің орынбасары; Ақбердина Г.У., Халықаралық «Невада-Семей» антиядролық қозғалысының хатшысы; Кентбеков С.Қ., ҚарМУ-ң тәрбие ісі және әлеуметтік мәселелер жөніндегі проректоры, т.ғ.к., доцент; Ан Е.В., ұйымдастыру-шаруашылық жұмыстар
жөніндегі проректор; Шотбакова Л.К., тарих факультетінің деканы, т.ғ.к., доцент; Жунусова Ж.Н., филология факультетінің деканы, фил.ғ.д., профессор; Cмагулова Г.М., тарих факультетінің ғылыми жұмыстар бойынша деканның
орынбасары, т.ғ.к., доцент; Бейсенбекова Н.А., археология, этнология және Қазақстан тарихы кафедрасының меңгерушісі, т.ғ.к., доцент; Рахимов Б.С., фил.ғ.д., профессор, қазақ әдебиеті кафедрасының меңгерушісі; Алпысбес М.,
археология, этнология және Қазақстан тарихы кафедрасының доценті, т.ғ.к. (жауапты редактор).

Сарапшылар:
Шаймұқанов Д.А., тарих ғылымдарының докторы профессор;
Рақымов Б.С., филология ғаламдарының докторы, профессор

Kazakh Turkish from the Kipchak branch of the Turkish and Turkey Turkish from the Oghuz branch of the Turkish are two important branches of the big Turkish language tree today. Thousands of works have been written and thousands of words have been spoken by using these two great dialects of Turkish, which are also used as state languages. Especially after the independence of Kazakhstan, an intense interest has been arosed for Kazakh Turkish and Kazakh literature, which attracted attention of Turkish readers and Turkish researchers due to its the rich presence of speech and the power of literary expression, in Turkey and many precious scientific studies have been revealed in this area. In this paper, bibliographic information related with sci-entific studies contucted on Kazakh Turkish and Kazakh literature in Turkey will be given.

Saygıdeğer Rektörlerim, değerli Başkanlar, kıymetli katılımcılar, Kazak yazılı edebiyatının kurucusu ve şüphesiz en önemli temsilcilerinden yazar, şair ve düşünür Abay Kunanbay'ın doğumunun 175. yılına ithafen düzenlenen "Uluslararası Abay Kunanbayoğlu" başlıklı sempozyumun açılışında sizleri şahsım ve Genel Sekreterimiz Sayın Prof. Düsen Kaseinov adına en içten duygularımla, saygıyla selamlıyorum. 2019 Türk Dünyası Kültür Başkenti Oş şehrinde yapılan TÜRKSOY Daimî Konseyi Toplantısı'nda iki önemli karar alındı. Bunlardan ilki Özbekistan'ın kadim şehri Hiva'nın 2020 yılı için Türk Dünyası Kültür Başkenti olması; ikincisi ise doğumunun 175. yılında büyük Kazak şairi, düşünürü, tabir yerindeyse on dokuzuncu yüzyılın Yusuf Has Hacib'i, Abay Kunanbayoğlu'nun adının 2020 yılına verilmesiydi. Bu karar yıl boyunca güzel meyveler verdi ve vermeye devam ediyor. Bu kapsamda 2020 yılı boyunca, TÜRKSOY üyesi ülkeler başta olmak üzere dünyanın çeşitli yerlerinde Abay Kunanbay'ı tanıtmak için birçok etkinliği hayata geçirdik ve bu kapsamda çalışmalarımıza devam ediyoruz. Abay'ı anmak ve anlamak üzere yapılan bu uluslararası sempozyumun, büyük Türk bilgesinin daha yakından tanınmasına, daha iyi anlaşılmasına imkân sağlayacağına inanıyorum. Kıymetli Katılımcılar, Değerli Hocalarım, Kazakistan'ın Kurucu Cumhurbaşkanı Sayın Nursultan Nazarbayev'in de çok isabetli bir şekilde tespit ettiği gibi "Abay'ı tanımak Kazakistan'ı, Kazak halkını tanımaktır." Yani bizi, Türk Dünyası'nı tanımaktır. Bu şiar ile hareket etmeliyiz diye düşünüyorum. Ama şunu hiçbir zaman hatırdan çıkarmayalım ki tanıtmak için tanımak lazım. TÜRKSOY olarak bu kapsamda büyük bilgemizin daha yakından tanınmasına imkân sağlayacak etkinliklerimizin açılışı mahiyetindeki konserimizi, 9 Şubat 2020 tarihinde Ankara'da düzenledik. Abay'ın kendisi tarafından yazılan ve bestelenen eserlerinden oluşan repertuvar, Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Senfoni Orkestrası eşliğinde Türk Dünyası'ndan gelen solist sanatçılar tarafından icra edildi ve Ankaralı sanatseverlerin büyük beğenisi kazandı. Bilal ÇAKICI VIII Türkiye'de düzenlenen anma yılı açılışıyla eş zamanlı olarak Bosna Hersek'te 36'ncısı düzenlenen Saraybosna Kış Festivali'nin resmî açılış konserinde ulu atamız Abay'ın unutulmaz eserleri; Türkmenistanlı şefin yönettiği Saraybosna Filarmoni Orkestrası eşliğinde, Türk Dünyası solistleri tarafından 7 şubat 2020 tarihinde Bosna Hersekli sanatseverlerin beğenisine sunuldu. Ayrıca Boşnak Enstitüsünde, Bosna Hersekli kültür ve sanat camiasının önde gelen temsilcileri piyano eşliğinde Abay'ın eserleriyle daha yakından tanışma fırsatı buldu. Yine şubat ayında Sırbistan'da; piyano, dombra ve kanun gibi klasik ve geleneksel müzik enstrümanlarıyla ve üye ülkelerimizden solist sanatçıların katılımıyla "Türk Dünyası Opera Yıldızları"nın verdiği konser Abay'a ithaf edildi. Dünyamızı saran COVİD-19 salgını sebebiyle çoğu zamanlarını sosyal izolasyonda geçiren Gençlik Oda Orkestramızın sanatçıları Abay'ın "Aittym Salem Kalamkas" isimli eserini evlerinden icra ettiler. Teşkilatımızın sosyal medya kanallarından yayımlanan bu eser, on binlerle ifade edilen sosyal medya kullanıcısına ulaştı. Ayrıca yıl boyunca Abay ile ilgili çeşitli kitapların yayımlanması için gayret gösteriyoruz. Bu kapsamda yayımlanacak eserlerin başta değerli öğrencilerimiz olmak üzere tüm edebiyatseverlerin başucu kitabı olmasını diliyorum. Anmadan geçemeyeceğim bir diğer önemli husus da şudur: Türk Dünyası ressamlarının Abay'ın eserlerinden esinlenerek tuvallerine gönül güzelliklerini yansıttığı tablolarından oluşan Abay okumaları adlı prestij kataloğu yayımlayarak, ilgililerin dikkatine sunmayı planlıyoruz. Kıymetli Katılımcılar, Abay'ın dünya edebiyatındaki yerini Cengiz Aytmatov şöyle belirliyor: "Avrasya ölçeğindeki yüce şahsiyet Abay sayesinde hayatımızı ölçüyor, tarihimizi tartıyoruz." Abay dünyayı bir göle, zamanı esen yele ve zaman yelinin dünya gölünde oluşturduğu dalgaları ise insanlığa benzetmişti. İlk dalgaları ağabey, sonraki dalgaları ise kardeşler olarak betimlemişti. O, ulu insan bizim ata babamız olduğu için, bize öncülük ettiği için mutluyuz, gururluyuz, bahtiyarız. Adı daima yaşasın, hoş sedası gökkubbede her zaman çınlasın… Bu vesileyle Abay'ın doğumunun 175. yılında uluslararası bu sempozyumun düzenlenmesinde katkılarını esirgemeyen tüm kurum ve kuruluşlara, emeği geçen değerli hocalarımıza şahsım ve Teşkilatımız adına teşekkürlerimi arz ediyorum. Ulu Abay'ımızın manevi huzurunda saygıyla eğiliyorum… Ruhu şad olsun…

ÖZET Türkçe Sözlük'te " bir bilim, sanat, meslek dalıyla veya bir konu ile ilgili özel ve belirli bir kavramı karşılayan kelime, ıstılah " olarak ifade edilen " terim " ; Kazak Türkçesi gramerlerinde " ilmî sahalarla ilgili özel olarak kullanılan kelime veya kelime grubu " şeklinde tanımlanmaktadır. Kazak Türkçesinde 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren başlayan terim yapma çalışmaları bazen yabancı dillerin egemenliği altında bazen millî bir çizgi takip ederek süregelmiştir; günümüzde de Kazakların sosyal, siyasal, ekonomik yaşamıyla bağlantılı olarak ve daha millî bir anlayışla devam etmektedir. Kazak aydınları terim türetirken Kazak Türkçesinin iç ve dış kaynaklarından yararlanmışlardır. Dilin iç kaynaklarında genel söz varlığından faydalanarak veya ekler yardımıyla terimler türeterek ya da söz diziminin imkanlarını kullanarak yeni terimler oluşturulmuştur. Eski Türkçeden itibaren tarihî Türk lehçeleri ve günümüz Türk lehçelerinden, günlük hayatta kullanılan kelimelerden ve halk ağzında yaşayan ancak ölçünlü dile geçmemiş kelimelerden yararlanırlarken; dış kaynaklar olarak da Rusça, Arapça, Farsçadan alınan kelimeleri kimi zaman hiç değiştirmeden ama mümkün oldukça da Kazak Türkçesinin ses ve şekil yapısına uydurarak alıntılama yoluyla kullanmışlardır. Özellikle Ahmet Baytursınulı ile başlayan Kazak Türkçesinin kendi imkânlarıyla terim yapma yolu günümüz Kazak Türkçesinde hemen hemen bütün sanat ve ilim dallarında canlı bir şekilde kullanılmaktadır. Baytursınulı terimlerin sadece anlamlarına değil yapılarının uygunluğuna da dikkat etmiştir. O, bu yöntemlerden başka kelimeleri tamlama olarak kullanarak (tübir söz, vb.); çeşitli eklerden faydalanarak (basta-v+ış, bolım+dı, jayıl-ma, etis+tik, vs) terimler türetmiştir. Bildiride, Kuzey-Batı Türk lehçelerinden Kazak Türkçesinde kavramları temsil etme ve terim yapma yolları dil bilim kitaplarındaki açıklamalardan hareket etmek yanında farklı sanat ve bilim alanlarından tespit edilen çeşitli örnekler üzerinden de değerlendirilmekte, terim yapımında izlenen yöntemler belirlenmektedir. Bildiride, bu bilgiler ışığında Kazak Türkçesindeki terim çalışmaları, terimlerin Türkçeleştirilmesi ve terim yapma yöntemleri ele alınmaktadır. Anahtar Kelimeler: Kazak Türkçesi, terim araştırmaları, terim çalışmaları, terim yapma yöntemleri, Ahmet Baytursınulı. ABSTRACT The term is defined as " a word is to meets specific and particular words with regards a science, arts, professions or a subject " in Turkish dictionary; as " word or phareses is used with regard to scientific field " in Kazakh grammar books. Deriving the term in Kazakh Turkic began in the second half of the 19th century. These studies continued sometimes under the rule of a foreign language and sometimes in a line shaft. These days, the studies continues depending on Kazakh social, political, ekonomic life and national approach. Kazakh scientists used to sources of capacity of Kazakh Turkic and other language while deriving the term. New terms created by using benefits of syntax or deriving terms with the help of suffix or using to comment words in inner sources of language. During Old Turkic while they are benefiting from historic Turkic dialect and modern Türkic dialect the words used in daily life and the not standart words being spoken in public spoken, as outher sources the words taken from Arabic, Persian and Russian can't sometimes changed but possibly they had used the transfering by localizing fonetic and morphologic of Kazakh Turkic. Ahmet Baytursınulı has been a pioneer as using Kazakh Turkic when deriving the term. Its method is used in all areas today. Baytursınulı has been considered not only the convenience of the term but also to the structure of the term. Baytursınulı has added two items to these methods. 1 – Using prepositional phase to terms : tübir söz, etc. 2-Using suffix to terms: bastavış, bolımdı, jayılma, etistik etc. In this paper, in from Northwest Turkic dialect to Kazakh Turkic the method followed in the construction of the term is determined to ways of making use of concepts and terms as out of the descriptions in the language of science book and examples of different arts and sciences evaluated In this paper, will focus on term studies in Kazakh Turkic, localizing terms and the term derivation methods by looking at this information.

Kazak Türkçesi söz varlığı içerisinde bitki adlandırmaları oldukça
zengin bir yere sahiptir. Ancak bu alanla ilgili araştırma yapılmamış
olması adbilimi açısından bir eksikliktir. Hem adbilim alanında bu söz
varlığı zenginliğinin ortaya çıkarılması hem de bu eksikliğin giderilmesi
amacıyla bu çalışma hazırlanmıştır. Araştırmaya kaynaklık eden eser B.
Kaliyev tarafından, 2012 yılında hazırlanan Ösimdik Atavlarının
Tüsindirme Sözdigi adlı açıklamalı sözlük çalışmasıdır. Bu sözlüğün
yazarı hayatı boyunca Kazakistan’ın farklı bölgelerini bizzat dolaşarak
bitki adları üzerine derleme yaptığından ve birçok kaynağı incelediğinden
bahsetmektedir. Bu açıdan bakıldığında eser sadece yazı dilindeki bitki
adlandırmalarını değil, aynı zamanda ağız ve şivelerde geçen
adlandırmaları da kapsamaktadır. Bu bağlamda, hazırlanan bu
çalışmayla Kazak lehçesinin ağız ve şivelerinde geçen bitki
adlandırmalarına da ulaşılabilmektedir.
Çalışma oluşturulurken yukarıda adı geçen eserden
yararlanılmıştır. Eserde geçen organ ve vücut bölümlerine ilişkin
adlardan hareketle oluşturulan bitki adlandırmaları tespit edilmiş ve elde
edilen söz varlığı ortaya çıkarılarak incelenmiştir. Söz varlığı ele alınarak
bitki adlarında geçen kelimelerin tasnifi yapılmış ve inceleme sonucunda
Kazak Türkçesinde bitki adlandırmalarının hangi yollarla
oluşturulduğuna dair tespitlerde bulunulmuştur. Bitki adlarının
oluşturulmasında Kazak Türkçesi ve Türkiye Türkçesindeki benzerlikler
ve farklılıklara dikkat çekilmiştir. Farklı coğrafyalarda yaşanılsada bu iki
toplumun ortak bir dil sistemi ve ortak bir kültüre sahip olduğu, bu
çalışmayla bir kez daha kanıtlanmakla beraber Kazak Türkleri ve Türkiye
Türkleri arasında ortak bir adlandırma sisteminin bulunduğu
görülmektedir. Bitki adları söz varlığının ortaya çıkarılması ise dil bilimi
alanında yapılan çalışmalara katkı sağlayacaktır.

İnsanoğlu hayvanları birbirlerinden ayırma amacıyla çeşitli yollara başvurmakta ve adlandırma işlemini belirli bir sistem dahilinde yapmaktadır. Kazakistan geniş bir coğrafyaya sahip olması nedeniyle birçok hayvanı barındırmakta ve Kazak Türkçesinde bu hayvanlara çeşitli unsurlar doğrultusunda adlar verilmektedir. Çalışmada Kazak Türkçesi söz varlığında kuşlar için kullanılan 800’ü aşkın adlandırma tespit edilmiş olup bu adlandırmaların oluşum sistematiği üzerinde durulmuştur.
Kazak Türkçesinde geçen kuş adlarının söz varlığı ortaya çıkarılarak Latince ve Türkçe karşılıkları gösterilmiş ve tespiti yapılan adlandırmaların oluşum sistematiği ortaya çıkarılmıştır. İnceleme neticesinde Kazak Türkçesinde geçen kuş adlarının ya iki kelimeden ya da tek kelimeden oluştuğu görülmüştür. İki kelimeden oluşan yapılarda özellikle sıfat tamlaması kullanıldığı görülmekle beraber tek kelimeden oluşan yapılarda bazen yansıma seslerin kullanıldığına, bazen Kazak Türkçesinde bulunan eklerin kullanılarak yeni adlar elde edildiğine ve bazen de yabancı kökenli sözcüklerin doğrudan ya da ek alarak kullanıldığına rastlanmıştır. Kuşlara ad verilirken renk, uzuv, bitki, maden, hayvan, nesne, memleket adları; zaman ifadeleri; bulunulan ya da yaşanılan yerin adı; kuşun ötüşü, boyutu, hareketi, sesi, görünüşü, cinsiyeti, yaşı ve fiillerin kullanımı gibi çeşitli unsurlardan faydalanıldığı tespit edilmiştir.
Kuş adlarında kullanılan yöntemler sadece kuşlara ya da Kazak Türklerine özgü değildir. Türkçede ve diğer Türk lehçelerinde hayvan adlarının oluşturulmasında Kazak Türkçesinde kullanılan yöntemlere benzer bir sistemin kullanılıyor olması da ortak bir dil ve kültürün varlığını bizlere bir kez daha kanıtlamaktadır.
Anahtar Kelimeler: Kazak Türkçesi, kuş adları, ad verme sistemi, adbilim, anlam bilimi

Rabiğa Sızdıkova is one of the most important linguists that Kazakhstan has cultivated. She has lived her life under the roof of "Ahmet Baytursunulı Linguistic Institute", which has a long established tradition created by linguists such as Ahmet Baytursunov, Kudaybergen Jubanov, Sersen Amanjolov, Ismet Kenesbayev, Mevlen Balakayev, Ğaynettin Musabeyev and she published more than 30 books and more than 300 articles on the crucial issues of Kazakh Turkish and Turkology.  This study aims to introduce Rabiğa Sızdıkova who is called as "The Mother of Kazakh Language and The Wise Mother of Mother Tongue" thanks to her contributions to Kazakh linguistics and made her remark with her successful studies on Kazakh Turkish.

Öz Kültürün ve söz varlığının oluşmasında bitki ve hayvan adlarının ilk sıralarda yer aldığı yadsınamaz bir gerçektir. Hayvanlar ve bitkiler canlı yaşamında her zaman önemli bir yere sahip olmuştur. Medeniyet tarihiyle ilgili yapılan araştırmalara bakıldığında insanın ilk uğraşının hayvancılık olduğu ve hayvancılıktan sonra ise insan yaşamına tarımın yani bitkilerin girdiği bilinmektedir. Bu nedenle bir toplumun söz hazinesinde bitki ve hayvan adlandırmalarına sıklıkla rastlanmaktadır. Bilindiği üzere Kazakistan'da uçsuz bucaksız bozkırlar yer almakta ve bu bozkırlarda yaşayan çok sayıda hayvan türü ve bitki çeşidi bulunmaktadır. Pek çok toplumda olduğu gibi Kazak toplumunda da dili ve kültürü, hayvan ve bitki adlarından bağımsız düşünmek mümkün olamayacaktır. Bu noktadan hareketle hayvan adlarıyla oluşturulan bitki adlandırılmaları üzerine kaynak taraması yapılarak Kazak Türkçesi'nde önemli bir yere sahip olan bitki adları tespit edildi. Anahtar Sözcükler: Kazak Türkçesi, hayvan adları, bitki adları, adbilim. UPON PLANT NAMING CREATED WITH ANIMAL NAMES IN KAZAKH TURKISH Abstract It is an undeniable fact that plant and animal names take the top places in forming culture and vocabulary. Animals and plants have always an important position in the life of living being. Considering the researches about the history of civilisation, it is known that the first endeavour of humankind has been animal husbandry, after the animal husbandry the agriculture, namely plants, has come into human life. Thus, it has been commonly encountered that plant and animal naming within the vocabulary of a society. As is known there are vast steppes and great numbers of animal and plant spices living on these moors in Kazakhstan. As is many societies, it will be out of question in Kazakh society as well that considering language and culture separately from animal and plant names. From this point forth, plant names that have a significant place in Kazakh Turkish have been determined by reviewing literature on plant naming.

Özet
Bu çalışmada Amanjolov'un Kazakça-Rusça Dilbilim Terimleri sözlüğünden yararlanılarak derlenen dilbilgisi terimleri, Türkiye'de yayımlanan Dilbilimi Terimleri sözlükleriyle karşılaştırılmıştır. İnceleme sonucunda Türkçe ve Kazakça arasında gramer terimleri bağlamında benzerliklerin asgari seviyede olduğu görülmüştür. Bu bilgilere dayanarak, Türk dilli topluluklar için (temeli eskiye dayanan bir proje) ortak dilbilim terimlerinin oluşturulması fikrinin henüz amacına ulaşmadığı görülmektedir.
    Anahtar Kelimler: Kazakça, Türkçe, dilbilgisi terimleri, karşılaştırma.

Abstract
In this study, the grammar terms of Kazakh language were compiled from Amanjolov's Kazakh-Russian Linguistic Terms dictionary which was compared with the linguistic terms dictionaries that published in Turkey. At the end of the study, it is observed that similarities between Turkish and Kazakh Language grammar terms at the minimum level. Based on this information, it has seen that the idea of establishing common linguistic terms for Turkic-language communities, (a project based on the former), has not reached its goal yet.
  Key Words: Kazakh Language, Turkish, grammar terms, comparison.

Резюме
В данной статье, за основу анализа грамматических терминов казахского языка взят словарь лингвистических терминов Аманжолова, который сравнивается с словарями лингвистических терминов, изданных в Турции. В конце исследования наблюдается что сходство и общность тюркских терминов относительно минимальны. На основании этой информации, можно сказать что идея создания корпуса общетюркских терминов требует колоссальной работы.
  Ключевые Слова: казахский язык, турецкий язык, грамматические термины, сравнение.

Öz Karşısındakine veya karşısındakilere sözü yöneltme ya da hitap etme anlamına gelen seslenmeler Kazak Türkçesinde çeşitli yöntemlerin ve belirli unsurların aracılığıyla oluşmaktadır. Çeşitli yöntemlerin kullanılıyor olması nedeniyle seslenmeler ele alınmış ve konuyla ilgili söz varlığı tespit edilmiştir. Çalışmada seslenmelerin yapısı incelenmiş ve hangi durumlarda kullanıldığı üzerine bilgiler verilmiştir. Seslenme olarak kullanılan kelimelerin sonunda çeşitli eklerin kullanıldığı ve seslenmelere bazı kelimelerin getirilerek kullanıldığı dikkati çekmiş ve kullanılan eklerin işlevleri üzerine çıkarımlarda bulunulmuştur. Seslenmelerin sonunda yer alan kelimelere ve eklere göre elde edilen söz varlığı sınıflandırılmıştır. Çalışmada hem seslenme olarak kullanılan kelimenin anlamı açıklanmış hem de seslenmelerde kullanılan yöntemler tespit edilmiştir. Kazak Türkçesinde seslenmeler, ḳaratpa sözler şeklinde geçmektedir. Seslenmeler sevgi, saygı, beğenme ve nezaket gibi anlamları içinde barındırdığı gibi saygısızlık, nefret, kabalık, beğenmeme gibi durumları da ifade edebilmektedir. Bu çalışma Kazak Türkçesinde sevgi, saygı, nezaket ve beğenme gibi olumlu durumları ve duyguları taşıyan söz varlığının derlenmesiyle ve kabalık, nezaketsizlik ifade eden bazı kullanımların örneklendirilmesi yoluyla oluşturulmuştur. Abstract Voices that mean to speak or to speak to the other side or to the opposite side are formed by various methods and certain elements in Kazakh Turkish. Because of the various methods used, the voices are discussed and the vocabulary related to the topic is identified. In the study, the structure of the vocalizations was examined and information was given on the situations in which they were used. At the end of the words used as a voice, various attachments were used and some words were used in voice calls, and the functions of the used attachments were found inferences. At the end of the spoken word, the word existence obtained according to the words and suffixes is classified. In the study, both the meaning of the word used as a vocalization and the methods used in the vocalizations have been determined.

Prof. Dr. Ahmet BURAN2 ÖZET Dil ilişkilerinde, dillerin kendileri değil daha çok dil dışı sebepler belirleyici olur. Bu bağlamda kaynak dil durumuna gelen dil, hedef dile, başta sözcük, ek ve gramer şekilleri olmak üzere çeşitli unsurlar verir. Kaynak dilden alınan önemli unsurlardan biri de gramer ve kavram çevirileridir. Bunlara " kalıp aktarımı " da denmektedir. Türk dili, tarih boyunca çeşitli diller ile ilişki içinde olmuş; onlardan çeşitli öğeler almış ve vermiştir. Bu bağlamda Kazakça özellikle 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Rusça ile yakın bir ilişki içinde olmuş; ondan birçok dil öğesi almıştır. Bu makalede Kazakçanın Rusçadan yaptığı gramer ve kavram çevirileri üzerinde durulmuş ve bu çevirilerin bir bölümünün Kazakçanın sistemine uymadığı ortaya konmuştur. Anahtar Sözcükler: Dil, dil ilişkileri, gramer ve kavram çevirileri, Türkçenin ilişkide bulunduğu diller, Kazakça-Rusça ilişkisi. ABSTRACT The determinant factors in language relations depend on non-linguistic reasons rather than linguistic ones. In this context, the language which seems to be a source language lends target language some elements such as word, affix and grammatical forms. Grammar and concept translations are among the important elements borrowed from source language. They are called "pattern transfer". Turkish language has always been in contact with several languages during historical period. In this context, Kazakh language has been in contact with Russian language especially since the second half of 19th century and has borrowed many linguistic elements form Russian language. In this article, we investigated grammar and concept translations of Kazakh language borrowed from Russian language and determined that some of those translations are not suitable for Kazakh language.

Bu çalışma Kazak edebiyatında kullanılan terimlerin tespit edilmesi amacıyla hazırlanmıştır. Bu amaç doğrultusunda devlet okullarında okutulan ve Kazak Edebiyatı alanında yazılmış olan 5. ve 11. sınıf aralığındaki Ķazak Ӓdebiyeti ders kitapları ile XX. Ġasır Basındaġı Ӓdebiyet, El Ӓdebiyeti ve Kazak Ӓdebiy Tiliniŋ Tarihı adlı kitaplar taranmıştır. Tarama sonucunda elde edilen söz varlığı bir araya getirilerek Kazak Türkçesinde Edebiyatla İlgili Terimler adlı sözlük çalışması oluşturulmuştur. Çalışmada dört yüz altmış adet edebiyatla ilgili terime ulaşılmıştır. Elde edilen terimler köken bakımından ele alınmış ve bu terimlerin yüzdelik olarak değerlendirilmesi yapılmıştır.Kazak Türkçesinde edebiyatla ilgili kullanılan terimler incelendiğinde çok sayıda terimin yabancı kökenli olduğu ve dildeki bu terimlerin çoğunun özellikle Rusça etkisiyle Kazak Türkçesine girdiği tespit edilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Kazak Türkçesi, edebiyat terimleri, sözlük, terim.

According to the principle of least effort, which is also known as “frugality in language, language economy, Zipf's law”, it is necessary to avoid unnecessary structures and repetitions; the statement must be said directly and economically, but effectively. This is because it is essential to achieve the objective in the shortest way in communication. The principle of least effort states the tendency to simplify and generalize linguistic units that dominate many phonetic events such as homonyms, elisions, and haplology, and it has a wide range of research from animal communication systems to computer programming languages as well as human languages. Ellipsis, which is expressed by using various terms such as "eksiltim, eksilti, eksiltili anlatım, eksiltme, düşüm, düşürme, kısaltma, elips, sıfır tekrar" in Turkish is a linguistics fact based on deletion of a suffix, word, word group or some elements in a sentence. It is mostly seen in colloquial language and based on least effort law in linguistics. In this study, it is tried to provide information about ellipsis in Kazakh Turkish which is particularly seen in colloquial language and reflected on literary works. The ellipsis in Kazakh Turkish are classified on the basis of three criteria as "ellipsis in suffixes”, “ellipsis in words” and “ellipsis in word groups”. The ellipses in sentences were not included in the study as they will be discussed in another study.

Tarihin her evresinde dil ve toplum birlikte yaĢamıĢlar, kültür dili beslemiĢ dil de bu beslenme ile kültüre büyük katkılar sağlamıĢtır. Dil ve kültür arasındaki bu sıkı münasebet son dönemlerde disiplinler arası iliĢkilerin artmasıyla da önem kazanarak çeĢitli çalıĢmalara konu olmuĢtur. Bu çalıĢma alanlarından bir tanesi de toplum dilbilim veya budundilbilim olmuĢtur. Toplumdilbilim, toplulukların dili ile sosyo-kültürel yapı arasındaki iliĢkinin dile nasıl yansıdığını, bu yansımaların dilde ne gibi değiĢimler yarattığını ve dildeki bu değiĢimlerin de kültüre etkisini inceleyen bir çalıĢma alanıdır. Her toplum, diline kendi öz kültürünün mührünü vurmaktadır. Bu sebeple dilde yer alan kimi unsurlar bize toplum hakkında ipucu verir. Diğer bir taraftan da toplumda yer alan dillik verilerin anlamlandırılması, sınıflandırılması ve algılanması noktasında da toplum ile dil arasındaki bağlantıyı kavramak, dil bilimi çalıĢmaları için bir hayli önem arz etmektedir. Biz de bu çalıĢmada Türk kültüründe cinsiyet göstergelerini toplum dilbilim çevresinde ele alarak, Türk toplumunda bu göstergelerin dilde hangi anlam ihtivasıyla kullanıldığını değerlendirmeye çalıĢacağız. Bununla beraber özellikle Ġslamiyet etkisiyle Türk dilinde gerçekleĢen bir takım değiĢmelerin farklı bir bakıĢ açısıyla değerlendirilmesi de çalıĢmamız açısından önemli bir nokta olacaktır. Diğer bir taraftan son zamanlarda anlam bilim, anlam değiĢmeleri, anlam kayması gibi konularda yapılan çalıĢmalara da dil-toplum iliĢkisi açısından farklı bir bakıĢ açısı kazandırabileceği düĢünülmektedir.

Old Uyghur körši and its equivalents in Turkic and Mongolian languages . // . Vocabulary of Old Turkic easy to access through Clauson’s dictionary and Drevnetyurkskiy slovar’. But After 1970ies, there so many new and wide text editions on Old Uyghur. I have dealed with KÖRŠi “neighbour” which was not attested in Clauson dictionary and DTS.  //  Eski Uygurcanın sözvarlığı 1970 yılına kadar yapılan çalışmalara göre çok iyi ortaya konmuştu. Ancak 1970’ten sonra, özellikle Japonya ve Almanya’da bu sahada çok yeni ve kapsamlı metin yayımları yapıldı. Dolayısıyla Sir Gerard Clauson’un “Eski Türkçe Sözlük”’ü ile “Drevnetyurkskiy slovar’”ın’da karşımıza çıkmayan cok sayıda yeni kelime ile karşılaştık. Bunlardan birisi de ‘komşu; karşısında, hemen yanında’ anlamında olan körşi sözüdür. Bu söz bugün Kalmuk, Halha ve Buryat Moğolcasında yaşadığı gibi Moğol Yazı Dilinde de görülür. Günümüz Türk dillerinde ise Kıpçak grubu Türk dillerinde, Kazakça, Baraba Tatarcası, Tatarca, Başkurtça ve Çuvaşçada (Tatarcadan ödünçleme) görülür. Özellikle Kazakçada şekil, kelimenin Moğolcadan geri ödünçleme olduğunu gösterir. Makalede, Eski Türkçe üzerine hazırlanan sözlük çalışmalarında yer verilmeyen 14 veriye yer verilmiştir.

In this article the importance and concept of men in Turkish families is examined according to Turkish and Kazakh proverbs. The patriarchal proverbs are discussed in four main titles. These titles are explored and classified with examples accordance with the mission and identity of men.

As a requirement of the least effort law, ellipsis, aiming to save time and effort by economizing the language, appears in a wide range of areas from sound to sentence. Sentence ellipsis, which constitutes the subject of our study, is a syntactic occurrence in order to make narration in verbal language more plain and to avoid repetition. Since ellipses, based on the principle of completability and predictability by the listener or the reader, can be understood with the preceding expressions without breaking the cohesion, they are used because of reasons such as to prevent time loss during speaking or reading, to not reduce interest and attention of the listener or the reader, and to include fluency to the expression.
In the study, ellipsis, which is seen especially in the daily spoken language and in dialogue sentences in written works in Kazakh Turkish, was tried to be investigated on the basis of the selected works from Kazakh literature. In the introduction section of the research, the information about the least effort law in languages and the ellipses seen at the sentence level, was given. Then, the variety of sentence classification was attempted to be revealed with the sentences according to the predicate type, the sentences according to the predicate position, the sentences according to the predicate meaning, the sentences according to the predicate functions, the sentences according to the predicate structures. Lastly, the ellipses in the elements of sentence were stated.

Bu çalışmada Kazak Türkçesinde şıq-yardımcı fiilinin birleşik fiillerdeki kullanışları ele alınacaktır. Kazak Türkçesinde şıq-fiili; yardımcı fiil olarak birleşik fiillerin fiil + fiilden oluşan grubunda kullanılmaktadır. Türkçede bu birleşik fiiller yapı özellikleri dikkate alınarak üç grupta değerlendirilmelidir (Ergönenç Akbaba 2007: 92-93):

Yazının olmadığı dönemlerde söz ile oluşturulan, sözlü geleneğin hâkim olduğu geniş bir dönemi kapsayan ve bu dönemde meydana getirilmiş eserlerin kulaktan kulağa aktarılarak varlığını belirli bir noktaya kadar koruduğu edebiyat dönemine sözlü edebiyat dönemi denilmektedir. Göçebe hayat tarzını benimsemiş diğer Türk toplulukları gibi Kazakların da oldukça güçlü bir sözlü kültür ve sözlü edebiyat geleneği bulunmaktadır. Kazak sözlü edebiyatı içinde kendine özgü özellikleri olan birtakım edebî türler oluşmuştur. Bunlardan biri de şeşendik sanatıdır. Şeşendik sanatı, Kazak halkının manevi dünyasını, yaşam felsefesini ve millî kimliğini yansıtan ve didaktik özellikler barındıran bir türdür. Şeşendik sözler ise belirli bir durumu veya sorunu açıklığa kavuşturup çözerken keskin bir zekâ ile söylenmiş hazırcevaplık örneği olarak halk tarafından benimsenip yayılarak kuşaktan kuşağa aktarılan derin anlamlı güzel sözler biçiminde tanımlanmaktadır. Araştırıcılar tarafından şeşendik sözler yapı bakımından farklı biçimlerde sınıflandırılmaktadır. Ancak kuruluşu bakımından şeşendik sözler manzum, mensur ve manzum-mensur karışık biçimde üçe ayrılmaktadır. Şeşendik sözleri söyleyen kişiye ise şeşen veya biy adı verilmektedir. Kazak halk edebiyatında her ne kadar şeşenlerin yaşadıkları dönemler tartışmalı olsa da Mayqı biy, Asan qayğı, Ayaz biy ve Jiyrenşe şeşen en eski şeşenler arasında gösterilmektedir. Bununla birlikte Töle biy, Kazıbek biy ve Ayteke biy şeşendik sanatının en önde gelen temsilcilerindendir. Bu derleme makalede Kazak sözlü kültürü içerisinde bir anlatı türü olarak gelişen şeşendik sözler ana hatlarıyla ve örneklerle ele alınacak, Kazak şeşenleri hakkında kısaca bilgi verilmeye çalışılacaktır.

The human intelligence is based on a complex system that works
in a certain order. This system allows us perceiving the universe and
events around us. It is the mental process, and has been rather
elaborated by the psychologists. Though the linguists were interested in
it, their studies did not go beyond the gains. Sensory verbs form the
perception step in mental process. Perception is carried out by the
senses in the human body. The verbs which are used to indicate the
actions happen with the help of the senses in our body are called as
sensory verbs.
After analyzing the tactile sensation verbs that we found,
according to their central meaning and connotations, we are going to
determine whether they convey positive or negative meanings. Does a
physical contact or a mental contact affect the formation of the verbs
will be another field of analysis in this study. Finally, whether these
verbs formed unprompted or not will be found. In our study, we
examined verbs of tactile sensation into three groups as basic tactile
sensation verbs, sensation verbs of compassion and violence.

İstiklâl Marşı’nın ve pek çok ölümsüz şiirin şairi olan Mehmet Akif Ersoy’un şiirlerini topladığı ve yedi bölümden oluşan Safahat, Türk edebiyatının kilometre taşlarından biridir. Bu eserde Osmanlı halkının ve devletin durumu Akif’in gözlemlerine dayanarak gözler önüne serilmiş, kurtuluş yolları gösterilmiştir.
Kazak edebiyatının ve Kazak milli uyanışının önemli eserlerinden biri olan Oyan Qazaq, Mirjakqıp Duwlatov’un ilk şiir kitabıdır. Bu eserde Kazak halkının içinde bulunduğu durum açık bir şekilde yansıtılmaktadır. Ayrıca bu durumdan kurtulmak için atılması gereken adımlar da birer birer sıralanmıştır.
Bu iki eserin şairleri aynı hisleri paylaşan iki şairdir. Bu nedenle bu eserlerde pek çok ortak konu işlenmiştir. Bu çalışmada bu ortak konular üzerinde durulacaktır.

Bu çalışmada, Kazakistan Devletinin siyasî bağımsızlığını kazanmasından sonraki dönemde Kazak Türkçesinin devlet himayesi ile korunması dilin, devletin çıkardığı kanun ve yönetmeliklerle devlet güvencesine alınması anlatılacaktır. Kazak Türkçesinin Kazak siyasetiyle paralel yönleri devlet yöneticilerinin dile bakışı çerçevesinde ortaya konulacaktır. Kazak Türkçesinin korunması siyaseti gayesiyle kurulan devlet destekli sivil ve resmi kurumlardan "Ağartuşı" ve "Sakşı"'nın çalışmaları anlatılmaya çalışılacaktır. Bu iki kuruluşun kanun ve yönetmeliklerin himayesinde, Kazak Türkçesi gönüllülerinin yüksek destek ve fedakârlıkları ile Kazak Türkçesini yabancılaşmaya ve yozlaşmaya karşı savunma gayretleri ortaya konulmaya çalışılacaktır. Devlet referanslı kurumlarının ve gönüllü kuruluşların Kazak Türkçesinin geliştirilmesi ve korunması konusunda yaptıkları çalışmalar programlar örnekleriyle açıklanmaya çalışılacaktır.

Казахский язык в Казахстане к 2025 году возвращается к латинской графике, или иначе - латинице. Принято политическое решение.
В процессе перевода на латинскую графику казахского, как и любого языка, роль играют все три основных фактора: социально-культурный, экономический, политический.
Если мы обратимся к истории, то письменности и подавляющее большинство новых систем письма создавались для культово-религиозных, шире - культурных целей.
Этнический язык и графически отображающий его алфавит - один из существенных фундаментов этнической самоидентификации народа, это аксиома.
Об этом и других аспектах перевода алфавита на другую графику - посвящена эта статья.

Türklerin İslam dinini büyük kitleler halinde kabul etmeleri onuncu yüzyılda Karahanlılar döneminde gerçekleşmiştir. Bu sebeple tarih kitapları Karahanlılardan ilk Müslüman Türk devleti olarak söz eder. Karahanlılar zamanında Türk-İslam medeniyetinin temelleri atılmış ve bu dönemde Kutadgu Bilig, Divânü Lügâti’t-Türk, Atabetü’l-Hakâyık, Divân-ı Hikmet gibi Türk kültür tarihi açısından son derece önemli eserler kaleme alınmıştır. Günümüzde ilk İslamî Türkçe eserler üzerinde Türkiye’de ve Türk dünyasında çeşitli düzeylerde akademik çalışmalar yapılmıştır, yapılmaktadır. Bu çalışmada ilk dönem Türkçe İslamî eserler üzerinde Kazakistan coğrafyasında yapılan bazı çalışmalarla ilgili bir değerlendirme yapılacaktır. Konuyla ilgili Kazakistan’da yayımlanmış çalışmalar arasında Ä. Qurışjanov - B. Sağındıqov tarafından yayıma hazırlanan Ahmed Yügineki Aqiqat Sıyı, Türk Akademisince yayımlanan Qutadğu Bilik Qut Äkeletin Bilim, Räbiğa Sızdıqova’nın yayımladığı Yasawi Hikmetteriniñ Tili, Asqar Egewbay’in Kazakçaya çevirdiği Mahmut Qaşqari Türik Tiliniñ Sözdigi gibi eserler akla ilk gelenlerdendir. Kazakistan’da ilk dönem Türkçe İslamî eserler üzerine yapılan çalışmaları bu vesileyle tanıtmak da amaçlanmıştır.

Humanbeings use their senses in the course of perception directly or indirectly and trust
their senses in due process. One consecutively believes in the sense of seeing, hearing, smelling,
tasting and finally of touching. Apart from these senses, the feeling of an humanbeing, that is, his
internal feelings is a sense too. In this study, we have explained sight seeing verbs and these were
divided into five groups: (i) the basic sight feeling verbs (ii) sight feeling verbs related to constant and
careful seeing (iii) sight feeling verbs offering afflection, innocence and good will (iv) sight feeling
verbs related to violence, fearing, irritability and bad will (v) sight feeling verbs meant to pursuit and
observation.

Dilde yeni ihtiyaçları, yeni kavramları karşılamak, söz varlığını geliştirmek ve zenginleştirmek üzere çeşitli unsurlar kullanılır. İşte birleşik fiiller ve onun bir alt grubu olan tasvir fiilleri de bu amaçla kullanılmaktadır. Gramerleşme teorisinin inceleme alanına giren tasvir fiilleri; şekilce zarf-fiil kuruluşundaki bir asıl fiilin, bir yardımcı fiile bağlanması sonucu meydana gelmektedir. Yardımcı fiil, kendisinden önceki asıl fiilin gösterdiği durum veya hareketi tasvir eder, çeşitli bakımlardan onun yapılma şeklini gösterir. Yardımcı fiil tek başına tasvir fiili değildir. Tasvir fiili, yardımcı fiilin zarf-fiille birlikte oluşturduğu yapıdır. Türk lehçeleri tasvir fiilleri bakımından çok zengindir. Tasvir fiilleri her lehçede yapı, anlam ve sayı itibariyle farklı şekillerde sınıflandırılmıştır. Bu kitapta, Kıpçak lehçelerinde tasvir fiillerinin incelenmesi amaçlanmış; bunun için de bu grubu en iyi temsil eden lehçelerden birbirine yakın iki Kıpçak lehçesi olan Kazak ve Nogay Türkçesi yazı dilleri seçilmiştir. Çalışmada tasvir fiilleri tespit edildikten sonra, bunlar kullanılış ve işlev bakımından karşılaştırmalı olarak incelenmiştir.

Öz Sözlükler, bir dilin söz varlığının derli toplu bir şekilde bulunduğu somut kaynaklardır. Bu makalede, Kazakistan'da yapılan sözlük çalışmaları incelenmiş ve değerlendirilmiştir. Bu maksatla yazıda ağırlıklı olarak iki ana konu üzerinde durulmaktadır. İlk olarak tarihi sözlükler ve bu sözlükler üzerine Kazak bilim adamlarının yapmış olduğu çalışmalar; ikinci olarak Rusların Orta Asya'ya gelmesiyle ortaya koydukları iki dilli (Kazakça-Rusça/Rusça-Kazakça) sözlükler ve bu sözlüklerin metodolojisi üzerinde durulmuştur.

Duyu fiilleri mental sürecin algılama basamağını oluşturur. Algılamayı insan vücudunda bulunan duyular gerçekleştirir. Vücudumuzda bulunan bu duyular sayesinde oluşan eylemleri belirtmede kullanılan fiiller duyu fiilleri olarak adlandırılmaktadır. Bir başka ifadeyle duyu fiilleri, zihinsel sürecin bir parçası olup bu sürecin başlaması için çevredeki ve bünyemizdeki uyaranları istekli ya da isteksiz olarak algılayıp zihne ulaştırarak süreci başlatan eylemlerdir. * Bu makale Crosscheck sistemi tarafından taranmış ve bu sistem sonuçlarına göre orijinal bir makale olduğu tespit edilmiştir.