Hammams

Σιδηροκαύσια: Ιστορία – Τόπος
Η οθωµανική πόλη των Σιδηροκαυσίων αναπτύχθηκε την περίοδο µεταξύ 15 ου και 17 ου αιώνα στα δυτικά του οικισµού των σηµερινών Σταγείρων Χαλκιδικής. Στην περιοχή υπήρχε σηµαντική µεταλλευτική δραστηριότητα ήδη από τους βυζαντινούς χρόνους. Η αλµατώδης ανάπτυξη της πόλης συντελέστηκε κατά τους πρώτους αιώνες της Τουρκοκρατίας, όταν η οθωµανική διοίκηση επέδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τα κοιτάσµατα αργύρου των Σιδηροκαυσίων. Με το όνοµα Siderokapsa ή Sidrekaissi αποτέλεσε έδρα του οµώνυµου nahiyesi (επαρχίας), το σηµαντικότερο αστικό κέντρο της Χαλκιδικής, όπως φανερώνει η λειτουργία νοµισµατοκοπείου και η µεγάλη έκταση των σωζόµενων ερειπίων. Στις αρχές του 18ου αιώνα, λόγω της πτώσης της παραγωγής των µεταλλείων, η πόλη παρακµάζει. Η ολοκληρωτική καταστροφή και εγκατάλειψη επέρχεται µε τον «χαλασµό» της Χαλκιδικής κατά την Επανάσταση του 1821. Ένα από τα δηµόσια κτίσµατα της πόλης, που διατηρήθηκε σε αρκετά καλή κατάσταση, είναι το οθωµανικό λουτρό. Ιδρύθηκε πιθανώς από τον Ισχάκ Πασά, µεγάλο βεζίρη και αργότερα βαλή της Θεσσαλονίκης, πριν το 1487, και αποτελούσε πρόσοδο για τη λειτουργία του Αλατζά Ιµαρέτ στη Θεσσαλονίκη, που ανήγειρε ο ίδιος. ∆ίπλα του αποκαλύφθηκε τζαµί και στα νοτιοδυτικά η λιθόστρωτη οδός (kaldırım), που συνδέει τα δύο κτίρια µε τον υπόλοιπο οικισµό.
Το Οθωµανικό Λουτρό – Εργασίες Αποκατάστασης
Το λουτρό αποτελείται από τρία λειτουργικά διαµερίσµατα σε σειρά: στα νότια ο τετράγωνος ψυχρός χώρος υποδοχήςαποδυτήρια (soyunmalîk), στη συνέχεια η επιµήκης χλιαρή ζώνη (soğukluk) και τέλος ο ευρύτερος θερµός χώρος (sîcaklîk) µε δύο τετράγωνα ιδιαίτερα διαµερίσµατα (halvet). Στη βόρεια πλευρά βρίσκεται δεξαµενή (hazna), όπου θερµαινόταν το νερό µέσω καζανιού ενσωµατωµένου στο πάτωµα. Για τη θέρµανση των χώρων διοχετευόταν κάτω από τα δάπεδα καπνός από την εστία µέσω συστήµατος υποκαύστων. Στον χλιαρό και στον θερµό χώρο οι τοιχοποιίες έφεραν δίχρωµα επιχρίσµατα µε σειρά σχηµατοποιηµένων διακοσµητικών ανθεµίων. Οι θόλοι διακοσµούνταν µε ανάγλυφους σταλακτίτες και αστερόσχηµα ανοίγµατα για τον φωτισµό. Οι εργασίες αποκατάστασης του λουτρού υλοποιήθηκαν από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Χαλκιδικής και Αγίου Όρους στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράµµατος «Μακεδονία - Θράκη, 2007 2013». Το λουτρό αποκαταστάθηκε ως κλειστό κέλυφος µε εξαίρεση τον ψυχρό χώρο και τη δεξαµενή νερού. Στις τοιχοποιίες του λουτρού έγιναν στερεώσεις και ανακτήσεις. Στον ψυχρό χώρο εντοπίστηκε η είσοδος, το λιθόστρωτο δάπεδο µε µαρµάρινη βάση σιντριβανιού και τα περιµετρικά έδρανα µε κόγχες για τα προσωπικά αντικείµενα των λουοµένων. Στους θερµούς χώρους ανακατασκευάστηκαν οι θόλοι και τοποθετήθηκε ανεξάρτητο µεταλλικό πάτωµα µε ενδοδαπέδια θέρµανση. Έγινε συντήρηση - αισθητική αποκατάσταση του εσωτερικού διακόσµου και ανάδειξη των υποκαύστων και του δικτύου διανοµής θερµού - ψυχρού νερού. Τέλος, στερεώθηκαν και αποκαταστάθηκαν οι αναληµµατικοί τοίχοι του περιβάλλοντα χώρου 

Sidirokausia: History – Location
The Ottoman city of Sidirokausia flourished between the 15 th  and the 17 th centuries at the west side of the modern village of Stageira in Chalcidice. An important mining activity had already been conducted in this area since the Byzantine era. The swiſt growth of the town occurred during the first centu- ries of the Ottoman rule when the Sultans showed a notable interest for the silver mines of Sidirokausia. Siderokapsa or Sidrekaissi was the principal city of the homonymous nahiye- si (i.e. province) and the most important urban center as it is evidenced on the one hand from the mint and on the other hand from the spread of the ruins. At the beginning of the 18 th century, due to the fall of the mining production, the city declined. The Revolution against the Ottoman Turks, 1821, resulted to the devastation of Chalcidice and the utter destruction and abandonment of Sidirokausia. One of the public buildings of the city, which was preserved in a very good condition, is the hammam. İshak Paşa, a grand Vizier and later on a Vali of Thessalonike, founded the hammam, probably before 1487, and the income was addressed in the establishment of Alaca İmaret in Thessaloniki. Beside the bath it was unearthed a mosque along with a stone-paved street (kaldırım) on the southwest that connects these two buildings with the settlement.
Ottoman Hammam – Conservation Works
The bath consists of three lined-up functional spaces: on the south there is the square, cold, disrobing room (soyunmalîk), subsequently, the elongated tepid section (soğukluk) and in the end the spacious hot room (sîcaklîk) with two square private rooms (halvet). On the north side, there is the water tank (hazna) where the water was heated through a cauldron incor- porated to the floor. Smoke was channeled from the fireplace through the flooring with a hypocaust system to heat the rooms. In the tepid and the hot rooms the walls were covered with a bicolor coating decorated with a line of stylized anthe- mions. The domes were decorated with embossed stalactites and star-shaped openings for lighting purposes. The Ephorate of Antiquities of Chalcidice and Mt Athos carried out the conservation works at the bath in the framework of the programme ‘Macedonia-Thrace 2007-2013’. The bath was restored as an enclosed space with the exception of the cold room and the water tank. Consolidation and restoration works were done on the bath walls. The entrance, the stone-paved floor with the marble base of the fountain and the perimetric divan with niches to store the bathers’ personal belongings were found in the cold room. In the hot rooms the domes were rebuilt and an independent metal floor with underfloor heating system was placed. Conservation and aesthetical restoration works was held on the inner wall decorations and also both the hypocaust and the heating-cooling installations were highlighted. Lastly, the retaining walls of the surrounding space were consolidated and restored. The ruins of the water tank and the fire stoking space in the north side of the hammam. The hammam before the restoration works. The dome of the tepid section. Common-use hot room.

Balnéorient is a federative and multidisciplinary research programme whose aim is to study collective baths (balaneia, thermae and hammams) in the countries of Eastern Mediterranean and Arabian Peninsula from ancient times to nowadays. Egypt is indeed the best field of research: there are many baths all over the country and there are many references to baths in Egyptian literature and documentary texts.
The first Balnéorient conference which presented the results of surveys, excavations and archives studies made in Egypt, was thus logically held in Alexandria, 1-4 December 2006, at the Bibliotheca Alexandrina. The question of baths in Egypt was discussed in a diachronical way with lectures dealing with antique buildings (pharaonic, greek, imperial and byzantine) as well as medieval and modern hammams.
In this book thirty case studies, regional and historical syntheses, a diachronic multilingual glossary (Greek, Latin, and Arabic), indexes (place-names, textual sources, and technical terms in different languages) as well as a common bibliography, are to be found. The Alexandria conference proceedings can thus be considered as the introduction of the Balnéorient programme.

Balnéorient est un programme de recherche fédératif et pluridisciplinaire qui se propose d’étudier les bains collectifs (balaneia, thermes et hammams) en Méditerranée orientale et dans la péninsule Arabique de l’Antiquité à nos jours. Dans cette perspective, l’Égypte constitue un terrain de recherche privilégié : les bains y sont « merveilleusement nombreux » sur le terrain et dans les textes.
Le premier colloque Balnéorient, destiné à présenter les résultats des prospections, fouilles ou dépouillements d’archives effectués en Égypte, s’est donc tenu logiquement à Alexandrie, dans les locaux de la Bibliotheca Alexandrina, du 1er au 4 décembre 2006. Il a abordé de manière diachronique la question du bain en Égypte, des installations antiques (pharaoniques, grecques, impériales et byzantines) aux hammams médiévaux et modernes.
Le livre qui en est issu réunit une trentaine d’études de cas et synthèses régionales et historiques; il propose un glossaire multilingue (grec, latin, arabe) et diachronique, des index (toponymes, sources, termes techniques dans les langues concernées) et une bibliographie commune. Il fait ainsi figure d’introduction au programme Balnéorient.

Since 2006 the Balnéorient team has been studying ancient (from the Early Hellenistic period on) to contemporary collective baths in the Eastern Mediterranean. This federative program aimed at examining the various aspects of this hugely attested social practice in an area that had never been, so far, taken as the focal point of a survey on both the longue durée and this wide geographical context.
The present book includes 63 articles, case studies and syntheses, together with a common bibliography. These examine the bathing phenomenon within the broader Middle Eastern context and allow for a panoramic view of the phenomenon that underlines its complexity and highlights the striking wealth of bath-related heritage in this region. The diachronic approach, in particular, suggests a history of the bathing phenomenon across times that differs from the one which was presented elsewhere as being made of peaks, such as the Roman and Ottoman periods, and stagnant phases or declines, such as the end of Antiquity or the modern era. On the contrary, this book demonstrates the extreme richness and diversity of bath-related heritage of the Middle East, in all periods and in all countries in which we conducted our study.

"Hasta fechas muy recientes en que ha sido sustituida por otros materiales la cerámica ha sido fiel compañera de la vida cotidiana de los hombres.
Tanto la abundancia de las materias primas necesarias para su fabricación, relativa sencillez de su manufactura y moderado precio como su adaptación a los fines más diversos explican su masivo uso.
Centrándonos en el tiempo y en el espacio en que se inscribe nuestra intervención, Ceuta medieval islámica, la atención dedicada a los estudios ceramológicos es notable y ha alcanzado una gran proyección. Es sencillo de explicar.
Las circunstancias en que se formó el registro arqueológico ceutí, caracterizado por un abandono de buena parte de la ciudad islámica tras la conquista portuguesa, ha permitido la preservación de estas piezas en un estado de conservación e integridad que tiene pocos paralelos. Todo esto ha permitido que hoy el Museo de Ceuta custodie una importante, variada y significativa colección de cerámica
medieval islámica, conocida y muy estimada entre los arqueólogos interesados en el estudio del mundo andalusí y magrebí.
Esta reputación, merecidamente obtenida, es consecuencia también de la atención prestada a su estudio.
Esta atención de los arqueólogos hacia las cerámicas islámicas de Ceuta, entendemos que justificada dado el volumen e interés de los conjuntos recuperados, ha contribuido a crear la falsa imagen entre el público no especializado de que el registro arqueológico de este periodo está constituido casi exclusivamente por cerámicas con alguna pequeña aportación de otro tipo de materiales muebles y casi ninguna edificación. Nada más lejos de la realidad, sobre todo en los últimos
años, en que la intensificación de las políticas de arqueología preventiva urbana ha hecho posible ofrecer un panorama más completo y diverso de los vestigios conservados de este periodo.
Pretende este artículo contribuir a desterrar esta falsa impresión mediante la presentación, necesariamente breve, de una serie de intervenciones arqueológicas llevadas a cabo en las dos últimas décadas que han permitido estudiar, y en buena medida preservar, parte del patrimonio edificado de la etapa medieval islámica de Ceuta."

Since 2006 the Balnéorient team has been studying ancient (from the Early Hellenistic period on) to contemporary collective baths in the Eastern Mediterranean. This federative program aimed at examining the various aspects of this hugely attested social practice in an area that had never been, so far, taken as the focal point of a survey on both the longue durée and this wide geographical context.
The present book includes 63 articles, case studies and syntheses, together with a common bibliography. These examine the bathing phenomenon within the broader Middle Eastern context and allow for a panoramic view of the phenomenon that underlines its complexity and highlights the striking wealth of bath-related heritage in this region. The diachronic approach, in particular, suggests a history of the bathing phenomenon across times that differs from the one which was presented elsewhere as being made of peaks, such as the Roman and Ottoman periods, and stagnant phases or declines, such as the end of Antiquity or the modern era. On the contrary, this book demonstrates the extreme richness and diversity of bath-related heritage of the Middle East, in all periods and in all countries in which we conducted our study.

Depuis 2006, Balnéorient mène une enquête sur le bain collectif en Méditerranée orientale, de l’Antiquité (haute époque hellénistique) à l’époque contemporaine. Ce programme fédératif s’était donné pour but d’étudier les divers aspects d’une pratique sociale dans une région qui n’avait jamais encore été prise comme épicentre d’une réflexion menée à la fois sur le temps long et dans un cadre géographique large.
L’ouvrage présent réunit 63 articles, études de cas et synthèses, accompagnés d’une bibliographie commune. Ils examinent le phénomène balnéaire à l’échelle du Proche-Orient et permettent d’en proposer une vision d’ensemble, ne serait-ce que pour en souligner la complexité et mettre en lumière l’extrême richesse du patrimoine thermal de cette région. L’approche diachronique adoptée permet, en particulier, de proposer une autre lecture de l’histoire du bain collectif, ailleurs présentée comme ponctuée de temps forts, que seraient les époques romaine et ottomane, et jalonnée de moments atones ou de périodes de reculs comme la fin de l’Antiquité ou l’époque contemporaine. Au contraire, le présent ouvrage démontre l’extrême richesse et la diversité du patrimoine balnéaire du Proche-Orient, à toutes les époques et dans toutes les contrées sur lesquelles a porté notre étude.