Eski Türk Inançları

Kült, genellikle “tapma, tapınma, din” gibi anlamlarda kullanılan, insanın tabiatüstü
güçler veya ilahlarla olan ilişkisindeki çeşitli tutum ve davranışlarını ifade eden bir kelimedir. Geçmişten günümüze bütün inanç sistemlerinde görülen “kült” inancı, Tanrı veya Tanrısal kabul edilen güçlere saygıyı, duayı, tapınmayı ve bağlılığı gerektirir. Dolayısıyla kültler muhtevasında kutsiyet barındırırlar. Her milletin kutsal atfettiği kültleri vardır. Türk kültüründe de temelinde saygı ve kutsiyet taşıyan su, ağaç, dağ kültü gibi önemli kültler bulunur. Belirtilen kültelerin yanı sıra Tanrı kutu ile tanrısal gücü sembolize eden ancak üzerinde çok fazla çalışma yapılmadığını tespit ettiğimiz önemli kültlerden biri de “süt kültü”dür. Türk kültüründe süt, insanlara hayat kaynağı olması ve kendisinden yardım alınan tanrısal bir güç olarak görülmesinden dolayı kutsal kabul edilir. Süt, insanlığın varoluşundan günümüze kadar kutsallığını ve değerini yitirmez ve hayatın çeşitli safhalarında önemli bir yer edinir. Sözlü anlatım türlerinden destanlarda süt kültüne dair veriler bulunmaktadır. Er Sogotoh, Maaday Kara, Er Samır, Ak Biy ve Kan Kapçıkay destanlarında süt gölleri var oluşun kaynağı olmasının yanı sıra su gibi yeniden doğumu da simgeler. Destanlarda süt gölleri ve pınarları, tapınılan bir varlık değil, kutsal bir güç kaynağı olarak tanrısallık çerçevesinde değerlendirilir. Bu çalışmada Er Sogotoh, Maaday Kara, Er Samır, Ak Biy ve Kan Kapçıkay gibi arkaik kahramanlık destanlarında geçen süt gölleri ve pınarları süt kültü bağlamında incelenecektir. Bu bağlamda, destanlara yansıyan süt gölleri ve pınarları etrafında oluşan ritüellerin günümüzde de dağ ve ormanlardaki süt pınarları çevresinde yapılan uygulamalarda varlığını koruduğu örneklerle açıklanarak süt kültünün geçmişten günümüze varlığı ve değişimleri gösterilmeye çalışılacaktır.

İnanç ile inanış aynı anlamlara gelen tâbirler mi? Kut dediğimiz, yalnızca "hükümdara, devleti yönetme güç ve yetkisinin Tanrı tarafından verildiğine dair olan bir inanış mı? Alevî-Bektaşî kültürüne Türklerden intikal eden kültler, Şamanizmin günümüze kadar gelen değişmez bir eseri mi? Rit, ritüel ve âyin aynı şeyler mi? Her kültün kendine has bir rit ya da ritüelinden söz edilebilir mi? Kavramsal olarak her ne kadar farklı çağrışımlar barındırsalar dahi bu çalışmada bu soruların cevaplarının bulunabileceği kanaatindeyiz. Türklerden günümüze kadar gelen pek çok ritüel; dinimizin, mezhebimizin yahut yaşam tarzımızın bir parçası haline gelmiştir. Bunların tarihini araştırmak istediğimizde evvelinde Şamanlardan kalan büyük bir miras olduğunu rahatlıkla görebilmekteyiz. Çalışmamızın esas gayesi, "inanç, inanış, kut, kült, rit, ritül ve âyin" gibi birbirleriyle hala karıştırılmakta olan bazı terimleri açıklayabilmek ve bunların Alevî-Bektaşî kültüründe nasıl şekillendiğini gösterebilmektir. Giriş 1. İnanç Kavramı "İnanç"; Tanrı'ya, bir dine inanma, imân, itikat, birine duyulan güven, inanma duygusudur." [TDK; 1998: 1080] Sözlük anlamı ile "kişice, ya da toplumca, bir düşüncenin bir olgunun, bir nesnenin, bir varlığın gerçek olduğunun kabul edilmesi" demektir." [Boratav; 1994: 7] Bu yönüyle bir psikolojik olayın ifadesidir. İnançlar bazen tamamen bir aklî ispat sonunda meydana gelir, bazen de bir otoritenin eseri olur. Hissî sebeplerle de inanç meydana gelir. İnançta şüphe yoktur. İnançlar, toplumun tesiriyle zaman zaman beslenmezlerse söner ve dağılırlar. Dinî tören ve âyinler, millî bayram ve törenler çeşitli edebî ve ahlakî yayınlar fertlerde durmadan inançlar birbirlerine aşılar ve kuvvetlendirir. 1 2. İnanış Kavramı İnanış, sözlükte anlam itibariyle " inanma, inanılan şey" [TDK; 1998: 1080] olarak ifade edilmektedir. Geleneğe dayalı olarak oluşan inanma pratikleri ve benzer şeylere ise "inanış" denir. Örneğin; Türklerin eski dini olan Gök Tanrı dinini ve onun sistemini kabul etmek inanç kavram ile ifade edilirken, Gök Tanrı dininin ortaya koyduğu kaideleri kabul etmek (cennet-cehennem, Gök Tanrı, göğe yükseliş, iyelere inanma...) imân kavramı ile açıklanabilir. Birçok kaynakta Türklerin eski dini Şamanizm olarak geçmekte ve din kavramı inanış olarak ele alınmaktadır. Türklerin dini ve inanışlar ile ilgili çalışmalarda karşılaşılan en önemli sorunlardan biri Türklerin dini konusundadır. Türklerin eski inançlar yaygın olarak Gök Tanrı dinine dayanmaktadır. İnanışlarında ise kamlığa (Şamanlık) dayalı unsurlar yatar. 2

Bir milletin tarihi kökleri tetkik edilirken başvurulacak bazı temel unsurlar vardır. İncelenen milletin dili, antropolojisi, kültür öğeleri başlıca değerlendirme kriterleri arasındadır. Gagauzların menşei araştırmacılar tarafından her zaman büyük ilgi görmüştür. Ancak başta tarihi kaynakların eksikliğinden dolayı araştırmalar tam olarak sağlıklı yapılamamaktadır. Gagauzların kökeni meselesi özellikle XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren konunun uzmanları tarafından araştırılmaya başlanmıştır. 1990'lı yıllarda Gagauzların özerklik talep etmesiyle var olan ilgi ve merak daha da artmıştır. XX. yüzyılın başlarında Gagauzların kim olduklarına, geçmişlerine dair on dokuzdan fazla görüş ilim dünyasında tartışılmıştır. (Iusıumbeli, 2008, s.3). Gagauzların menşei ile ilgili tartışmalarda ilk başlarda ideolojik ve politik yaklaşımlar olmuş olsa da bazı hakikatler üstü örtülemeyecek kadar açıktır. Bunların başında da Gagauzların yüzyıllardır kullandıkları dil gelmektedir. Şimdiye kadar dünya tarihi Gagauzların hangi soy veya milletten olduğunu, Besarabya'ya ve Dobruca'ya nereden nasıl geldiklerini tam bir kesinlikle ortaya koyamamıştır. Hatta bilinen ortaçağ kaynakları bize Gagauz adında bir halktan dahi bahsetmiyor. Fakat kesin olan bir durum vardır o da Gagauzlar geçmişten günümüze kadar sade, temiz bir Türkçe konuşmaktadırlar. Açıkça ifade etmek gerekmektedir ki Gagauzların kullandıkları dil Osmanlı Türkçesinden daha sadedir. Konuşma dilleri Türkçe olmasına rağmen maalesef yazıları ve edebiyatları olmadığı için  Uşak Üniversitesi, Tarih Bölümü, Genel Türk Tarihi Anabilim Dalı.

Gaziantep’te İmam Gazali’ye ait olduğu için kutsiyet atfedilen iki
önemli mekân bulunmaktadır. Bunlardan birisi onun yattığı düşünülen
Gaziantep Kalesi’ndeki mezarı, diğeri ise Yazıcık mahallesinde “İmam Gazeli Sokak” ta bulunan ve onun uzlete çekilip ibadet ve taatla meşgul
olduğu mekândır.
İmam Gazali, Gaziantep’te muhtelif menkıbe ve inanışlarla tasvir
edilerek 16. yüzyıldan günümüze kadar tevarüs etmiş önemli bir veli
kültüdür. Ünü sadece Gaziantep’te değil muhtelif İslam coğrafyalarında
yayılmış olan İmam Gazali hem Şii Müslümanlar hem de Sünni
Müslümanlar tarafından sahiplenilmiş önemli bir kişidir. Nitekim
kaynaklardan edindiğimiz bilgilere göre eskiden İran’dan kutsal topraklara
giden hacı adaylarının giderken ziyaret edip cezbelere girdiği kutsal
mekanlardan birisi Gaziantep’teki İmam Gazali’ye ait olduğu söylenen
mezardır.
İmam Gazali ile ilgili Gaziantep’teki menkıbelerin gerçekliği hususu
kesin olmamakla beraber bölge halkının Gazali’ye olan muhabbeti ve
ona evliya gözüyle bakması halk arasında zamanla Gazali’nin Ayıntab
topraklarında yattığı anlayışına zemin hazırlamıştır. Nitekim en geç 16.
Yüzyılda haberdar olduğumuz bu hatıra hala Gaziantep topraklarında
yaşamaktadır.
Osmanlı devleti Gaziantep Kalesi’ndeki bu mezarın gerçekten İmam
Gazali’ye ait olup olmadığı hususuna bakmayıp, halkın ona göstermiş
olduğu sevgi ve saygıyı esas alarak bu mezarı her zaman vakıflar kanalıyla,
maddi ve manevi olarak korumuştur.
Ahmet Yesevi, Hacı Bektaş Veli gibi İlk Türk İslam dervişlerinde de
karşımıza çıkan kuş donuna girerek görünme olgusu, Gaziantep’te Gazali
ile ilgili yaşayan efsanelerden birisine de konu olmuştur. İmam Gazali’nin
Gaziantep’teki mezarının gerçekte Ona ait olmaması ve İmam Gazali ile
ilgili rivayetlerin 16. Yüzyıla kadar gitmesi Antep Kalesinde yatan zatın
Ayıntab’a gelen ilk Türk İslam dervişlerinden olduğu konusunda bir
düşünce akla getirmektedir. Bu düşünce İslami halk geleneğindeki “her
geleni Hızır, her geceyi Kadir bil” anlayışıyla örtüşmektedir.

; canlı cansız her varlığın ruhu/tini/özü/tözü/bilinci olduğuna inanılır. Her varlık bir biri ile iletişim halindedir ve evren birbirine gözle görünmeyen bağlarla bağlıdır. Türkler bu bağı gözle görülmeyecek derecede ince olan "kıl"sözcüğü ile ifade etmişlerdir. Zira kıl gözle görülmeyecek derecede ince bir bağı ifade etmek için kullanılan bir terimdir. Bu gün fizikteki sicim teorisi atomaltı parçacıkların bir merkez kuvete olan bağ ile döndüğünü yine bu günkü astronomik gözlemlerde gezegenler ve yıldızların yörüngelerinde döngülerinin merkez kuvvetle döndürülen spiral bağla döngüsel hareket ettiklerini ispat etmiştir, yine kuantum dolanıklıkta atom altı kuantum ölçeğinde her bir parçacığın birbiri ile bağlı olduğunu ispat etmektedir. Türkler bu bağı Gök-Çıkrığı/Gök-Çarkı/Çarkı-Felek olarak tabir etmiş ve (gamalı haçla) sembolize etmişlerdir. Atomaltı parçacıklardan Atomlara, Gezegenlerden Galaksilere her şey bir döngü ile hareket eder. Türkler bu hareketi çıkrığın yün eğirirken dönüşüne benzetmiş Atomlardan Galaksilere değin var olan bu merkezi kuvvet ise(Tanrısal öz bilinçtir.) Tüm varlıklar varlıklarını bağlı oldukları bu gücü yaratan Ulu Tanrı'ya ve onun gücüne borçludur.

A rkeolojik verilere ve tarihi kaynaklara göre Hunlar (Hiung-nu/M.Ö.3.yüzyıl-M.S.6. yüzyıl) ve Kök Türkler (Kök Türük /Tuküe/ M.S.552-744), Ki-lin (Qi-lin/ ) denilen efsanevi bir yaratığa inanırdı. Göçebelerin bu yaratığa inandıkları hakkında eski metinlerde bilgi bulunmasıyla birlikte sanat eserlerinde de bu mi-tolojik yaratığın görülmesi, göçebelerde bu yaratığın son derece saygın bir yeri olduğunu göstermektedir. Ki-lin efsanesinin asıl kaynağı eski Çin metinlerine dayanmakta ve çok eskilere gitmektedir. Çin klasikleri arasında yer alan ve Zhou devrinden (M.Ö.1046-256) tarih ile ilgili Shu-jing ve Chun-qiu, şiir ile ilgili Shi-jing, ritüellerle ilgili Li-ji/Li-ki ve bir sözlük çalışması olan Er-ya, Batı/Erken Han devrinden (M.Ö. 206-M.S.25) tarih ile ilgili Shi-ji/Shi-ki (M.Ö. 91), Doğu/Geç Han devrinden (M.S.25-220) bilim, felsefe, edebiyat ve mitolojiyle ilgili Lun-heng (M.S. 80), bir sözlük çalışması olan Shuo-wen-jie-zi (M.S. 100) ile mitoloji ve tarihle ilgili Shi Yi Ji (M.S. 4. yüzyılda derlenmiş) isimli eserlerde Ki-lin hakkında önemli bilgiler bulunmaktadır. 1 Ki-lin yaratığının eski Çin'de son derece prestijli bir yeri vardı ve özellikle imparatorluk sarayına yakın uğurlu ve koruyucu göksel kutsal bir yaratıktı. Eski Çin inanışına göre uğurlu ve koruyucu Ejderha, Feniks (Feng-huang), Kaplumbağa ile birlikte Ki-lin dört kutsal ve göksel akıllı hayvandan biri olup yaratıkların lideriydi. Eski metinlere göre Ki-lin, efsanevi bir hükümdar olan Huang-di (Sarı İmparator/ M.Ö. 2698-2598) zamanından itibaren bilinmekteydi. Ki-lin daha çok imparatoru, soylu sınıfı, bilge kişileri, ileri gelenleri, iktidarı ve imparatorluğu temsil ediyordu ve onlarla ilişkiliydi. Evreni meydana getiren karşıtlıkların uyumlu döngüsünü ifade eden Yin-Yang ile bağlantılı erkek ve dişi ikilisinden meydana gelmiş Ki-lin, erkek için Ki ve dişi için Lin isimlerini almıştır. Bahsettiğimiz erken devir eski metinlere göre tek boynuzlu ve dört ayaklı bu yaratığın vücudu önceleri Zhou devrinde kemikten tek boynuzlu antilop veya geyik, sonrasında ise antiloba benzetilmesi yanında Geç Han devrinde etten tek boynuzlu ata da benzetilmiştir. Tek boynuzlu bu yaratıkta, öküz kuyruğu da bulunuyordu. Tüylü ve beyaz renkte olup yüksek ve büyük olan bu yaratığın kemikleri olağanüstü idi. Bu yaratık genellikle saray bahçelerinde veya şehrin dışında ormanlık alanlarında dolaşırken görülürdü. Güneşin hızıyla tek boynuzlu yaratığın hızı arasında benzerlik görülüyordu. İyi yürekli ve bilge olan bu efsanevi yaratık, iyiliğin ve yardımseverliğin simgesiydi. Bu yaratığın sağlıklı bir şekilde görülmesi iyi şansa; sakat olarak görülmesi, yakalanması, ölmesi veya HUNLARIN BİR KOLU OLUP SONRADAN ONLARDAN AYRILAN VE EFSANEVİ Kİ-LİN YARATIĞINA İNANAN KÖK TÜRKLER, MEZARLARINDA HUNLAR GİBİ Kİ-LİN FİGÜRLERİNİ UYGULUYORLARDI. KÖK TÜRKLER, ÖLDÜKTEN SONRA RUHLARININ BİR KUŞ GİBİ GÖĞE YÜKSELECEĞİNE VE ORADA ESKİ YAŞAMLARINA DEVAM EDECEKLERİNE İNANIYORLARDI.

Gazipaşa, Antalya’nın güneydoğusunda, Mersin sınırında bulunan en
uçtaki ilçesidir. Muhtelif medeniyetlerin hüküm sürdüğü ilçede günlük
hayatta görülen geleneklerle alakalı pratikler (uygulamalar) oldukça zengindir.
Bu çalışmada söz konusu pratiklerin tamamı değil insanoğlunun en
önemli dönüm noktalarından birisi olan cenaze törenleri ile ilgili uygulamaları
ele alınmıştır.
Çalışmada görüşme yöntemi kullanılmıştır. İlçeye bağlı bazı köy ve mahallelerde
pratikleri bilen, uygulayan kaynak kişilerle birebir görüşülmüştür.
Görüşme sonuçları inceleme ve araştırma eserleri ile desteklenmiştir.
Çalışmaya kaynaklık edenler, en az elli yaşın üzerinde olup bunlardan bazıları
söz konusu adetlerin yoğun olarak ilçede tatbik edildiği dönemleri
bizzat yaşamış, bazıları da aynı zamanda söz konusu pratikleri uygulamakta
olan şahıslardır. Sonuç olarak bazı pratiklerin kaynağına ulaşılmaya
çalışılmıştır. Orta Asya Türk kültürünün bazı unsurlarının günümüzde Gazipaşa
ilçesinde yaşayan halk kültürüyle olan intibakı ortaya konulmaya
çalışılmıştır.
Anahtar Kelimeler; Eski Türk İnanışı, Cenaze, Kutsal sayılar, Saçı.

Anadolu’dan Mısır’a giden yol güzergâhında, Ön Asya ile Suriye toprakları arasında kavşak noktası olan Antakya; Asuri, Roma, Pers, Arap ve Osmanlı gibi birçok medeniyete ev sahipliği yapmış kadim bir kenttir. Kadim kentlerin kimliğinin bir parçası olan tarihi çarşılar, toplumsal hafızayı örneklemeleri itibariyle önemli alanlardır. Birçok faaliyetin bir arada yürütüldüğü bu tür alanlar yalnızca ticaret merkezi olarak hizmet etmezler. Geçmişi XVII. Yy’e kadar dayandırılan, Evliya Çelebi’nin Seyahatname ’sine dahi konu olmuş Uzun Çarşı, tarihi ve yüzyıllardır devam eden çarşı kültürünü sürdürebilen özelliğiyle, Antakya kent kimliğinin önemli bir parçasıdır. Uzun Çarşı toplumsal hafızanın kaydının tutulduğu, bulunduğu şehri tanımlayan önemli bir mekândır. Sosyal hafızanın önemli bir unsuru olarak kültür canlıdır, gelişir, değişir ve hatta ölebilir.  Bu çalışma Uzun Çarşı’da, çarşı esnafına has birtakım inanç, gelenek ve göreneğin dolayısıyla toplumsal hafızanın değişim-dönüşümünün izlerini sürmüştür. Çalışmanın bulguları 2017 yılı içerisinde çeşitli zaman dilimlerinde Uzun Çarşı’ya gidilerek yerinde gözlem ve rastgele örneklem tekniğiyle çarşı esnafıyla görüşmeler yapılmak suretiyle elde edilmiştir. Mülakatlar ses kayıt cihazı ile kayıt altına alınarak elde edilen veriler daha sonra kayıt cihazı dinlenerek dikte edilmiş ve kayda geçirilmiştir. Bulgular literatürdeki konuyla ilgili kaynaklarla da desteklenmiştir. Çalışmada bulgular, ‘çıraklık’, ‘esnaflar arası ilişki’, ‘iş kolları ve iş kollarına ayrılan yerler’ , ‘bir takım inanç ve adetler’ gibi başlıklarla tasnif edilerek kente ait toplumsal hafızanın izleri analiz edilmeye çalışılmıştır.

ÖZET Türk milleti köklü ve zengin bir edebiyata sahiptir. Destanlar bu köklü ve zengin edebiyatın en önemli halkalarından birini oluşturur. Gelenek ve göreneklerden örf ve âdetlere giyim kuşamdan yeme içmeye kadar çeşitli kültür malzemesini içeren destanlar, milletlere ait inanç sistemlerinin izlerini de taşırlar. Şamanizm olarak adlandırılan inanç sistemi, Türklerin en eski inançlarından biri olarak kabul edilmektedir. Bu inanç sistemine göre evren; gökyüzü, yeryüzü ve yeraltı olmak üzere üç kattan ibarettir. Her katın tanrısı ve ruhları bulunmaktadır. Tanrıların, ruhların ve evren katlarının kendine has özellikleri vardır. Bu çalışmada, Altay, Özbek, Gagavuz, Karaçay-Malkar ve Kazaklara ait destanlardan verilecek örneklerle Şamanizm’de mevcut olan üçlü evren anlayışı ele alınacak ve bu anlayışın destanlara ne şekilde yansıdığı ortaya konulacaktır. Anahtar Kelimler: Destan, Şamanizm, gökyüzü, yeryüzü, yeraltı. THREE WORLDS IN EPIC CREATION OF TURKISH PUBLIC ABSTRACT Turkish nation has a wealthy and deep-rooted literature. Eposes form the most important part of it. They contains the various cultural materials such as customs-traditions and usage-habits and also from apparel to food and beverage which bear the traces of the nation’s belief system. The belief system, called Shamanism, known as the oldest belief system of the Turkish nation. According to that system; the universe consists of three layers called sky, world and underground. Each layer has own God and spirits. Gods, spirits and universe layers have specific features. In this study, we will deal with the triple universe consideration that presents in Shamanism by the examples of Altay, Uzbek, Gagauzion, Karaçay-Malkar and Kazakh eposes, also put forward the reflection of this understanding to these eposes.
Key Words: Epos, Shamanism, sky, the world, underground.

Anadolu"dan Mısır"a giden yol güzergâhında, Ön Asya ile Suriye toprakları arasında kavĢak noktası olan Antakya; Asuri, Roma, Pers, Arap ve Osmanlı gibi birçok medeniyete ev sahipliği yapmıĢ kadim bir kenttir. Kadim kentlerin kent kimliğinin bir parçası olan tarihi çarĢılar, toplumsal hafızayı örneklemeleri itibariyle önemli kamusal alanlardır. Birçok faaliyetin bir arada yürütüldüğü bu tür kamusal alanlar yalnızca ticaret merkezi olarak hizmet etmezler. GeçmiĢi XVII. yüz yıla kadar dayandırılan çarĢı, Evliya Çelebi"nin Seyahatname "sine dahi konu olmuĢtur. Uzun ÇarĢı, tarihi ve yüzyıllardır devam eden çarĢı kültürüyle bulunduğu kenti tanımlayan önemli bir mekândır. Sosyal hafızanın önemli bir unsuru olarak kültür canlıdır, geliĢir, değiĢir ve hatta ölebilir. Bu çalıĢma Uzun ÇarĢı"da, çarĢıya ve esnafına has birtakım inanç, gelenek ve göreneğin dolayısıyla toplumsal hafızanın değiĢim-dönüĢümünün izlerini sürmüĢtür. ÇalıĢmanın bulguları 2017 yılı içerisinde çeĢitli zaman dilimlerinde Uzun ÇarĢı"ya gidilerek yerinde gözlem ve rastgele örneklem tekniğiyle çarĢı esnafıyla görüĢmeler yapılmak suretiyle elde edilmiĢtir. Yapılan görüĢmeler ses kayıt cihazı ile kaydedilmiĢ ve daha sonra analiz edilmiĢtir. Elde edilen bulgular, alan yazınındaki konuyla ilgili kaynaklarla da desteklenmiĢtir. ÇalıĢmada bulgular; "iĢ kolları ve iĢ kollarına ayrılan yerler", "esnaflar arası iliĢkiler", "çıraklık" ve "Nazar inançları, Resim ve Dua Asma Geleneği" gibi baĢlıklarla tasnif edilerek kente ait toplumsal hafızanın izleri analiz edilmeye çalıĢılmıĢtır.