Julia Kristeva Ruhun Yeni Hastalıkları

JULIA KRISTEVA 1941 yılında Bulgaristan'da doğdu. Sofya Üniversitesi'nde dilbilim öğrenimi gördü. Gazeteci olarak çalıştı ve 1966 yılında doktorasını ta­ mamladı. O yıl, Sosyal A ntropoloji Enstiıüsü'nde Claude Uvi-Sıra­ uss'a yardımcı olarak çalışmak üzere Paris'e geldi. Philippe Sollcrs, Michel Foucault ve Roland Barthes 'ın bulunduğu Tel Quel grubuna katıldı ve Jacques Lacan 'ın seminerlerini izledi. Dilbilim eğitimi ile antropolojik ve psikanalitik bilgiyi kaynaştırdı. Çok geçmeden Fransız düşünce dünyasının ve çağdaş "eleştirel ıeori"nin önde gelen figürle­ rinden biri oldu. Paris Vll Üniversiıesi'nde dilbilim ve (Freudcu-olma­ yan) psikanaliz dersleri verdi. Aynca felsefe, semiyotik, eleştirel teori gibi farklı disiplinler arasında da çalışmalar yürüttü. Esas olarak mo­ dem ve modernist (özellikle avangard) edebi metinlerin analizini he­ defledi. Brüksel Özgür Üniversitesi'nden onursal doktor unvaru aldı. 1997'de Ugion d'Honneur nişaruna layık görüldü. Aynca Kolombiya Üniversitesi 'ndc misafir profesör olardk, Umberto Eco ve Tzvetan To­ dorov ile birlikte Edebi Semiyoloji kürsüsünün daimi üyesidir. Ulus­ lararası Semiyoloji Derneği genel sekreteridir ve çok sayıda yayırun editörlüğünü yapmaktadır. Eserleri arasında yer alan, Semeiotike:· Rec­ herches pour une semanalyse (1969), Le Texte du roman: Approche se­ miologique d0 une sıructure discursive transformationne/le (1970) ve la Revolution du /angage poetique: L' avant-garde il lafin du XIX� si ­ ecle (1974) metinlerar.tsı analiz eserleridir. Des Chinoises (1974); la ıraversee des signes (1975); Pouvoirs de /' horreur'de ise (1980) [Kor­ kunun Güçleri] narsisizmin ve iğrencin psikanalitik. felsefi ve dilbi­ limsel içerirnleriyle ilgilenir; Le langage cet inconnu (1981); Histoire d0amour'da (1983) "aşk-ilişkisi, aşk-nesnesi"ni inceler ve edebi teori­ deki ifadesi üzerinde durur; Au commencement etait /' amour' da (1985) psikanaliz ile inanç arasındaki ilişkiyi irdeler; Les Nouvelles Maladies de /' dme; Soleil noir (1987) melankoli ve depresyonu sanat­ sal te1.ahürleriyle inceler; Etrangers il nous-memes (1988) ırkçılık, ya­ bancı düşmanlığı sorunlarını milliyetçilikle ilintilendirerek inceler. Les Samourais (1990), Le Temps sensible, la Revo/te intime, Visions capi­ ıales. Le genie /eminin. Contre la depression naıionale, Le fıfminin et le sacre, Prousı: Questions d'identite ve Visions capitales... son eser­ leri arasındadır. . Aynntı: 507 Jnctlemt dizisi: 222 R uhun Yeni Hastalıkları Julia Krfrıewı Fransızcadan çeviren Nilgün Tuıa/ Yayıma �azırlayan Alev Ozgüner Kitabın özgün adı Les nouvel/es nıaladies dt r ame Librairie Arttıeme Fayard/1993 basımından çevrilmiştir. © Librairie Arttıeme Fayard, 1993 Bu kitabın Türkçe yayım haklan Aynnb Yayınlan'na aittir Kapak illüstrasyonu Asuman Ercan Kapak düzeni Arslan Kahraman Düzelti Aso[Taneri Baskı ve cilt Sena Ofset (O 212) 613 38 46 Birinci basım 2007 Baskı adedi 2000 ISBN 975-539-504-0 AYRINTI YAYINLARI www.ayrintiyayinlari.com.ır & [email protected].ır Dizdariye Çeşmesi Sk. No.: 23/I WOO Çembcrlitaş-ist. Tel.: (O 212) 518 76 19 Faks: (O 212) 516 45 77 Julia Kristeva Ruhun Yeni Hastalıkları 1 N C E l E M E D 1 Z 1 S 1 ŞENLlKLJ TOPLUM'/. /Jiı:tı.,; YEŞiL POl.İliKA/J. Ponitt.,; MARKS. FREUO VE GÜNLÜK HAYATIN ELEŞTİRislı8. Brown.,; KA­ DINLIK ARZULARVR. Cawanl .1 FREUO'DAN LACAN'A PsiKANALİZ/S. M. Tı.ra.,; NASll. SOSYALİZM? HANGi YEŞİL? NİÇiN TiNSELLIK?/R. Ba/'tıı.,; ANTROPOLOJiK AÇIOAN şloDET/Der; O. Rich8s .,; ELEŞTiREL AiLE KURAMVM. Poslst.,; lıdelN'E o00RuıR. IWiialns.,; DEMOKRASi ARAYIŞINOA KEHTIK Bınıitı .1 YARIWR. Hııvemam.,; DEVlETE KARŞI TOPLUM/I� Cıastıes .,; RUSYA'OA SOVYETLEA (1905-1921YO. Anweıkır.,; OOLŞEVİ<LER VE IŞçl OENETİMİIM. 8rinton .,; EDEBiYAT KURAMVT. Eagleton.,; iKi FARKLI slYASET/L K6/<Br.,; ÖZGÜR EG İTiMıJ. Spring .,; EZiLENLERiN PEDAGOJislıP. Freire.,; SANAYi SONRASI ÜTOPYAl..AA/8. FrarMI.,; İŞKENCEYi DUROURUNVT. Akçam.,; ZORUNLU EGtrlt.E HAYIRVC. Bak8r.,; sesslz YIGINLARIN GôlGEsiNDE YA DA TOPLUMSAi.iN SONU/J. BaWilard .. ÖZGÜR BIRTOPLuı.llA elliMıP. Feyııtabend .,; VAHŞİ SAVAŞÇININ MIJTSUZLuGU/P. Claslres .,; CEHENNEME ÖVGÜIG. Vassal.,; GôSTERI TOPLUMU VE YORlJM. LARIG. Debon1.,; AGJR ÇEKiMıL SegaJ.,; CiNSEL ŞioOET/A Godenıi-"' ALTERNATİF TEKNOLOJlıO. Oid<son .,; ATEŞ VE GÜNEŞ//. MıxıSoctı .,; OTORİTEIR. SenıHıll.,; TOTALITARIZWS. Tomıey .,; ISLAM'IN BILlNÇAl.TINDA KAOINIF. Ayt Sablıalı .,; MEDYA VE DEMOKRASlıJ. Ksane .1 _çQÇUK HAKLARVOer: 8. Franklm.,; ÇÖKÜŞTEN SONRA/Der. R. Blackbı.rn .,; DÜl'ol· YANIN BATILILAŞWSVS. L.aıru:he.,; TURKIYE'NIN BATIU�IRll.MASVC.1Jı1a/ .,; SINIRLARJ YU<MAKIM. Mellor.,; KAPI· TALlzM, SOSYALizM. EKOLOJİIA Goa.,; AVRUPAMEAKEZCİLIKIS. Amin ı AHtAK VE MOOERNLIK/R. Poo1e.,; GÜNDELiK HAYAT KlLAVUZU/S. Wlis.,; siVİL TOPLUM VE DEVLET/Der: J. Kea/18 -"' TELEVizvoN: ÖLDÜREN EGlENcE/N. Postman .1 MOOERNLİGİN SONUÇLARVA Göıens.,; DAHA AZ DEVLET DAHAÇOKTOPLUM/R. Cantzen.,; GELECEGe BAKMAK/M. AJ. beri· R. Hahnel.,; MEDYA. DEVLET VE ULUS/P. Sdılııs6ıgsr.,; MAHREMiYETiN OÖNÜŞÜMÜIA Gö1ens .,; TARiH VE TlNIJ. Kovet .,; ÔZGÜRLüGON EKOLOJislıM. Bookdıitı.,; DEMOKRASl VE Sivil TOPLUl4'J. KsiNlll.,; ŞU HAİN KALPLERIMizıR. Caward.,; AKLA VEDAIP. Feyııtabend.,; BEYiN IGFAL ŞEBEKESİIA Matlelaı1.,; IKTisADI AKLIN ELEŞTjRisliA Goız.,; MO­ DERNLlGİN SIKINTILARVC. Taylor .,; GÜÇLÜ DEMOKRASlıB. Barb6r .,; ÇEKİRGE/8. Suits .,; KÔTULOCiüN ŞEFFAFUGVJ. Bauillatd.,; ENTELEKTÜEL/E. Said.,; TUHAF HAVA/Aflass .,; YENi ZAMANl.APIS. Hal-il Jacqıes .1 TAHAKl<t).ıVE Dl· RENIŞ SANATI.ARVJ.C. Scon.,; SAGL�IN GASPVl /llich.1 SEVGİNİN BİlGELIGliA Fifi<iel<raut.,; KIMLlK VE FARKLllJKIW. Conno� .1 ANTİPOLİTIK ÇAGoA POLtriı<AIG. Mıılgan .,; VENi BiR SOL ÜZERiNE TARTIŞMALAR/H. Wainwıiglıt.,; DEMOK­ RASi VE KAPtrALizWS. 8oıtlss-H. Gintis.,; OLUMSALLIK, iRONi VE DAYANIŞWJR. Rtxty.,; OTOMOBILlN EKOLOJisiıP. Fm­ und-0. Manin .,; ÖPÜŞME, GIOIKLANMA VE SIKllMA ÜZERİNEIA fflllÇsllMKANSIZIN POlİTiKAsVJ.M. 8esrıier.,; GENÇ· LER içlN HAYAT BİLGiSi EL KİTABVR. Vaneigem .,; CENNETiN DİBliG. Vassal.,; EKOLOJiK BiR TOPLUMA ooGRU/M. Bookc· hin.,; IDEOLOJliT. Eag/e!on.,; DÜZEN VE KALKINMA KISKACINDA TÜRJdveıA insel.,; AMERIKAIJ. Baudriliarıl .1 POST· MOOERNİZM VE TÜKETİM KÜLTÜRÜ/M. Featherstone .,; ERKEK AKJLJG. l./oyd .,; BARBARLIK/M. Henry .,; KAMUSAL İNSA· NIN çôıMÜIR. Senneıı.,; POPÜLER KÜLTÜRLER/O. Rowe.,; BELLEGiNfYITİREN TOPLUM/R.Jacoby.,; GLlMetH. Berg­ son .,; ÔlUME KARŞI HAYATIN. O. Brown .,; Sivil İTAATSiZLiK/Der:: Y. Coşar .1 AHLAK ÜZERiNE TARTIŞMALARIJ. Nııttal -"' TÜKETiM TOPLUMUIJ. Baudrillaır! .,; EDEBiYAT VE KÖTÜ!.ÜKIG. Ba� .,; ÔlÜMCÜL HASTALIK UMUTSUZLUK/S. KJer. kegaard.,; ORTAK BİR ŞEYlERI OLMAYANLARIN ORTAKLIGVA. � .,; VAKtr Ôl.OÜRMEK/P. Fe� .,; VATAN!<!$· KUM. Vgo/i .,; KİMLİK MEKANLAFIVO. Morley-K. Rabirıs .,; DOSTLUK ÜZERINE/S. Lynctı .,; KiŞiSEL iı.İŞKILER/H. LaFollette .,; KADINLAR NEDEN YAZDIKLARJ HER MEKTUBU GôNDERMEZLER?/O. Leadııt.,; OOKUNWJG. Jı:ısip<Mcı. .,; İTiRAF EDi­ LEMEYEN CEMAATiM. 81anclıof I FlÔRT ÜZERINE/A Plıilfıpş.,; FELSEFEY-1 YAŞAMAKIR. Bi11ing1oıı.1 POLlTIK KAMEFWM. Ryan-0. Kellnıır.,; CUMHURİYETÇILIKIP. Pettit -"' POSTMOOERN TEORlıS. &ısı-O. Kellnıır.,; MARKSizM VE AHLAK!S. Lu­ lces .,; VAHŞETi KAVRAMAKIJ.P. Reenıtsma .,; SOSYOLOJiK OÜŞÜNMEKIZ Baunıan .,; POSTMOOE RN ETIKIZ 8aııman .1 TOPLUMSAL ciNslYET VE IKTIOARIR. w. coıınıııı .. ÇOKKÜLTURLÜ 'ı'URTTAŞUK/W. Kymlid<a .. KARŞIDEVRİM VE ıs­ YAWH. Marcusa .. KUSURSUZ c[�YEW. Baııdriıaıd.. TOPLl!,MUN McOONALDLAŞTIRILMASVG, Ritzer .. KUSURSUZ Nl­ HILIST/K.A. PeatSlJll.,; HOŞGôAU UZERINEIM. Wa/zer.,; 21. YUZYIL ANARŞIZMliOer.: J. Pı.ıos & J. Bowen.,; MARX'IN ÖZ­ GÜRLÜK ETIGiJG. G. Brm<eıt.,; MEDYA VE GAZETECiı.IKTE ETiK SORUNLAR/Der.: A &ılsey & R. Chadwick .,; HAYATIN DE­ �RliJ. Haıris .,; POSTMOOERNjZMlt;ı Y�l].SAMALARVJ; �18too.,; DÜNYAYI DEGİŞTIRMEK ÜZERINE/M. L6wy .1 ÔKÜ­ ZUN A'SV8. Sandııı5.,; TAHAYYUL GUCUNU YENiDEN DUŞUNMEK/Oer.: G. Robiırson& J. Rundel.,; TUTKULU SOSVOLO­ JlıA Game & A NeJcalfe .,; EDEPSizLIK, ANARŞi VE GERÇEKLiK/il. SaıtweN.,; KENTSİZ KENTLEŞME//.!. Bookdıin .,; YÔN· TEME KARŞllP. Feyerabend .,; HAKIKA! 0.YUNLARVJ. Fonester .,; TOPLUMLAR NASIL ANIMSAR?IP. Clvınef!on .,; ÖLME HAKKVS. lnCeoğıu.,; ANARŞizMIN BUGUNU/Oer.: Hans·JUrgen Oegeıı-"' MELANKOLi KADINDIR/O. Binlıett .1 SiYAH 'AN'Wl HVJ. Baudrilanl.,; MODERNizM. �VRENSELLlK VE BIREY/Ş. Benlıabib.,; KÜLTÜREL EMPERYALİZMIJ. Tomlnsoo.,; Gô­ ZÜN VICOANVR. Se<ıneıt .,; KÜRESELLEŞME!Z Baumarı .,; ETIGE GIRIŞIA Piepll!.,; OUVGUÔYESI TOPLUM/S. Mestroviç .,; EDEBiYAT OLARAK HAYATIA Nelıamas .1 IMAJIK Robins .,; MEKANLAR! TÜKETMEKIJ. Uıy .1 YA'WJıA SANATVG. Saıtwell -"' ARZU ÇAGVJ. KOV91 .,; KOLONYALİZM POSTKOl.ONYALİZMIA Loorrba.,; KREŞTEKi YABANVA Phı/Jfıs .,; ZAMAN ÜZERiNE/fi Eias .,; TARiHiN YAPISÔKÜMÜIA. MunsJow .,; FREUD SAVAŞLARVJ. Fonester .,; ÖTEYE AOIWM. Blanchol .,; POSTYAPISALCI ANARŞİZMiN SiYASET FELSEFESllT. Alay .,; ATEizMIR. Le PoidııWı .,; !<!$K İLIŞKILERliO.F. Kemberg .,; POSTMOOERNLIK VE HOŞNUTSUZLUKLARVZ Baumarı .,; ÖLÜMLÜLÜK, Ôl.ÜMSÜZLÜK VE DIGER HAYAT STRATEJİl.ERllZ Baııman.1 TOPLUM VE BİLİNÇDIŞllK Le/edalıJs .,; BÜYÜSÜ BOZULMUŞ DÜNYAYI BÜYÜl.EMEKIG. Rit!B! � KAlf<AHANIN ZAFERliB. Sar>iers � EDEBIYATIN YARATILIŞVF. Ot.pont .,; PARÇALANMIŞ HAYAT/Z Baıınıan .,; KUL· TUREL BELLEKIJ. Assmann .,; MARKSiZM VE DiL FELSEFESllV. fi Voloşinov .1 MARXIN HAYALETLERiıJ. Oerrida .,; ERDEM PEŞINDEIAMadntyr• .. DEVLETiN �NIDEN ÜRETIMİIJ. Stevetıs .. ÇAGDAŞ SOSYAL BiLiMLER FELSEFEslia Fay .,; KARNAVALDAN ROMANNM . Bakhtil1 .1 PIYASNJ. O?liıill .,; ANNE: MELEK MI, YOSMA Ml?IE. V. WeflOOıı .,; KUTSAL INSAN/G. AganıbOO.,; BILİNÇALTINDA DEVLETiR. 1.JJ<Jraul YAŞAOıGIMIZ SEFALET/A. Gofl ı YAŞAMA SANATI FELSE· FESl!A. Nelıamas -"' KORKU KÜLTÜRÜIF. Furedı .,; EGtrlMDE ETIK/F. Haynes .,; DUYGUSAL YM$ANTVD. l.uplon .,; ELEŞTiREL TEORl!R. Geuss .,; AKTİVİSTIN EL KİTABllR. Shaw .,; KARAKTER AŞINMASVR. Senll8tt .,; MODERNLlK VE KİMLiK VE SİYASET/Nafiz t.(JPHEMLİK/Z Bauman .,; NIETZSCHE: BiR AHLAK KARŞITININ ETIGİIP. Ber/<JJ'Mtz.,; KÜLT Tol< .il AYOINLANMIŞ ANARŞlıM. l<aJJ!maM .. MODA VE GÜNDE'-l.ERlıO. Cr.ıne .. BILlM tııGlio. Rıısnlı .. CEHEN· NEMiN TARIHlıAK. Tumet .,; ÖZGÜRLÜKLE KALKINMA/A. Sen .1 KÜRESELLEŞME VE t<üLTÜRIJ. TonVinson .,; SiYASAL IKT iSADIN ABC'si/R. Hahnel .,; ERKEN ÇÖKEN KARANLIK/K.R. Jamison .1 MARX VE MAHDUMLARVJ. Oerrida .,; ADALET TUTKUSUIR.C. Sokımon .,; HACKER E TİGiıP. Himanen .1 KÜLTÜR YORUMLARVTerry Eaglelon .,; HAYVAN ÔZGÜRLEŞMESliP. Singer.,; MOOERll..İGİN SOSYOLOJISllP. l:\'3ı;ıner.,; ooGRVYU SÖYLEMEK/Al. Foııcııut .,; SAYGUR. Sennett.,; KURBANSAL SUNU/M. 8*Jran .1 FOUCAULTNUN ÖZGÜRLÜKSERÜVENitJ. W. Benıaoor.,; DELEUZE & GUAT· TARVP. GoodcMd .,; İKTİDARIN PSİŞİK YAŞAMVJ. But1ıır.,; ÇIKOLATANIN GERÇJ;K TARIHlıS.O. Coe & M.O. Coe .,; DEVRiMiN ZAMANVA f'IB9i .,; GEZEGENGESEL CrrOP YA TARIHl!A Maltela:I .,; <iôç, KÜLTÜR. KİMl.IK/I. Clıambers.,; ATEŞ ve SÔlJG.M. Ramlrez.,; MiLLETLER VE MILLlYETÇILIKIE.J. Hobsbawm .1 HOMO LUDENS/J. Huizinga .,; MOOERN DÜŞUNCEDE KÔTÜLÜK/S. Nııirnarı.,; ÔlÜM VE ZAMANIE. L6Wıas.,; GÖRÜNÜR DÜNYANIN ESIGVK. Silvemıdn.,; BAKUN· IN'OEN LACAN'AIS. N-.ıan .,; ORTAÇAGoA ENTELEKTÜELLER/J. Lı Golf .,; HAYAL KIRIKLfGVIMJ Craib .,; HAKiKAT VE HAKIKATLILIK/a l\llanısı RUHUN YENi HASTAUKLAAVJ. Krisleva .,; Şlff<ET/J. 8ıı1ıarı .,; � İçindekiler Birinci Bölüm Klinik 1. RUH VEİMGE ............................................................................ 11 A. Tıp mı felsefe mi? ..................................................................... 1 l B. Yeni hastalar var mı? . . 16 C. Düşleme dayalı işleyimsel kompozisyon . . 19 O. Yadsıma ve dilin güçsüzlüğü .....................................................23 ...................................... ........ ........ ......... ............. ............... ...... E. Faciamsı bir kimliğin "işleyimsel" rüyası ...................................25 F. Karşı-aktarımda kuram 27 G. Resim ve teşhir: adlandırmak edimde bulunmak değildir 30 H. "Suraunı dağıtıp paramparça etmek" .........................................31 I. Çifte bütünleşme rüyası 33 i. Düşleme dayalı işleyimsel kompozisyonlarının "kolajlar"ı ve bu "kolajların sökülmesi" . . .. . 34 J. Anallikten babaya: cezalandırma ve simgeselleştirme .35 K. Portre armağanı: psişik bir dönüşüm .........................................37 ...........•........•........................•................. ........... ................................................................ ..... .... ................ . .............. ........ . ................ 5 II. KENDİ BİLİNCİNDE OLMAYAN MEDETSİZLİK (DErRESSE) ZAMANINDA PSİKANALİSTLER NE İŞE YARAR? .40 A. Biyoloji ve dil. Dürtü ve imgelem .43 B. Her tedavi tektir .48 C. Analitik söz karşısındaki iki engel 49 ............. ............................................. ........................................................................ .............................................. III. SAPLANTILI VE ANNESİ ..........................................................59 A. "(-1) Edimler"den aynşmaya B. Ana! ve oral arasında "Fareli Adam" C. Erken oluşmuş bir tatmin D. Bunalımdaki arınenin işbirlikçisi ve haini . ............................................... ..... ......................................... .60 ..63 69 72 ............................................................ ................................... IV. KARŞI-AKTARIM: DEPREŞEN İSTERİ ...................................78 A. İsteriğin iki hafızası B. Analitik tedavi isteriden korunur C. Karşı-ak.tanın: mutlak ya da patolojik ............................................. ...................... . ................................. .... . 82 91 94 .. ......... ......................................... V. SİMGESEL İGDİŞ: BİR SORU A. Soru nedir? . B. Entelektüel edime geçiş . C. Özne-cogito ve ben-duyu D. Psikodramm eşiğinde bölünme ve ölüm arzusu E. Analitik teknik: Bilişsel göstergelerin bir soykütüğü . 102 102 106 109 111 115 .............................................. .. ........ ...................................................................... ......................................... .................. .......................................................... ......................... VI. DİLE GETİRİLEMEZ ANLAMLI ÇOCUK A. Biyoloji ile dil arasında imgesel... B. Bir opera C. "Baba, geliyorum" D. Masal, dilbilgisel kategorilerin yönetmeni . . E. Aşk zamanı kurar .................. ........................ :.....119 119 122 124 126 .128 ............................................. .................................................................................. . ................................................. .................. . .. .... ...................... . ..................................................................... İkinci Bölüm Tarih 1. KİTABI MUKADDES'İ OKUMAK ..... .....................................131 A. Kutsal karşısında takınılan iki tutum B. Temsil edilemeyen aşk C. Psikanaliz, "Yahudi bilimi" mi? . ......................................... . 131 137 139 ........................................... .................. .......... ..................................... II. GÖSTERGELERDEN ÖZNE Y E 6 ............................................. . . 144 111. ERGEN ROMANI ......................................................................153 A. Ergenliğe yazmak 153 B. Romanesk yazı . l 57 C. İhanet edilen paj haine dönüşür. Muğlaklık, romanesk değer ;.......................159 D. XVIII. Y üzyıl: Hangi cinsiyetten? Ya da psişik bir yaşam nasıl oluşur? l 61 . 167 E. Babalar ve oğullar: Beden ve baba adı üstüne F. Biçimi olmayan ile olgunlaşmamış olanın baştan çıkarıcılığı 170 .........................................................•........... .................................................. ...................... ............................... ....................................... ......................... . ...... iV. GÜLÜMSEY İŞLER ÇARKI ..... ,................................................ 173 V. ŞÖHRET, YAS VE YAZl ............................................................179 VI. JOYCE "THE GRACEHOPER" YA DA ORPHEUS 'UN GERİ DÖNÜŞÜ A. Sapkınlık ya da yüceltme B. Özdeşleşme üzerine Eros ve Agape . C. "Çocuk-erkek"in tözsel dönilşürnleri l 93 193 199 202 ............................................... ......................................................... ... ................ ...................... . ................ ........................ . VII. BİR PSİKANALİSTİN SIRLARI...............................................210 A. Psikanalitik arzunun üç odağı B. "Sanki" C. Cinsel soğukluk - depresyonun dili .. D. Bir "açık yapı": Kadın ergen ................................................... 21O 216 217 220 .................................................................................... ......................................... .................................................... VIII. KADINLARIN ZAMANl A. Ulusal ve Avrupalı kadınlar B. Hangi zaman? c. iki kuşak D. Sosyalizm ve Freudculuk E. İğdiş edilmişler ya da dil özneleri F. Kurban olgusunu yaşamak G. İktidarın teröril ya da ter.örizmin iktidarı H. Yaratılmış ve yaraucı kadınlar 1. Baba, oğul adına... ya kadın adına? İ. Başka bir kuşak, başka bir uzamdır ........................................................... 222 222 225 228 230 232 234 236 240 243 244 ...................................................... .................................................. ........................ . ...........................................................................•...... ......................................................... ...............•............................. ......................................................... ................................... ......................................•........... ······································-···· ............................................ - Dizin ...•........................................................................................ 247 7 Birinci Bölüm Klinik Ruh ve ımge "İnsanlar için bedenden ziyade ruhu logosa dönüştürmek daha önemlidir." Demokritos, B 187. Bir ruhunuz var mı? Felsefi, teolojik ya da yalnızca münasebetsiz denebilecek bu soru, bugün yeni bir değer taşıyor. Yatıştırıcı ilaç­ larla, aerobikle ve zappingle uğraşmak zorunda kalan ruh hfila var­ lığını sürdürmekte midir? A. TIP MI FELSEFE Mİ? Yunanların "psişe"si [ruh] Latin Stoacıların "anima"sı" biçimini al­ madan önce, hekimlerle filozoflar arasındaki tartışmadan yararla­ narak eşsiz değişkelere büründü. Antik dönemdeki doktorlar beden • Anima, nefes, ruh, birey, canlı varlık anlamlarına gelmektedir. (ç.n.) 11 ile ruh arasındaki metafizik ayrımı yeniden gündeme getirerek, mo­ dem psikiyatrinin habercisi olan hakiki bir benzeşim inşa etmişler­ dir: Bedensel hastalıklarla karşılaştırılabilir "ruh hastalıkları" ola­ bileceğini ima etmişlerdir. Böylece üzüntüden sevince ve hatta de­ liliğe kadar tüm tutkular ruh hastalıkları içinde yer alacaktır. Be­ densel ile ruhsal arasında kurulan bu koşutluk, kimilerini insan var­ lığını "tekçi" bir açıdan kavramsallaştırmaya yöneltir. Gelgelelim bu dönemdeki çoğu kişi için, psişik ile bedensel gibi birbirinden ayrı iki alan arasındaki bir birlikte-mevcutluk ya da eşbiçimlilik fikri, aslında bu iki alanın radikal farklılıklarını ortaya koymuştur. İkicilikler antikçağdan bu yana galip geliyor, kimileri psişe ile be­ deni birbirini tamamlayan akış dinamikleri olarak kabul ederken, kimileri bunları sorunlu karşıtlıklar olarak ele almaktadır. Nerede konumlanacağı (Kalpte mi? Beden sıvılarında mı? Beyinde mi?) beyhude bir şekilde aranan psişeyi bedende çözündürmeyi deneyen bilimser ilerlemelerin ötesinde, çözümlenemez bir muamma varlı­ ğını sürdürüyor. Anlam yapısı olarak psişe, konuşan varlığın öte­ kiyle bağlarını temsil eder. Bu yüzden de hem tedavi amaçlı hem de ahlaki bir değer kazanır. Canlı-ruhlu [a11 ime1 bireyin bedeni karşı­ sındaki sorumluluğunu güvence altına alan psişe, bu bireyi biyolo­ jik yazgısından kurtarır ve onu konuşan beden olarak kabul eder.1 İsevi tecessüm, insan-tanrının beden ve ruh tutkusu, iki binyıl­ dır Hıristiyan aleminin içsel yaşamını besleyen bu dinamiğe yeni bir atılım kazandırır. Mutlak özneye, Tanrıya ya da İsa'ya adanmış tutkuların aşırılıkları, patolojik olmaktan çıkar ve ruhu Yüce'ye gö­ türen mistik yolu açar. Akıl hastalığının ortaya çıkması için teslis diyalektiğinin parçalanması, anatominin bedeni sahiplenmesi ve aşırı mizaçların gözlem ve gözetim konusu haline gelmesi gerek­ miştir. Böylece tımarhaneye kapatılacak delilik biçimine bürünen akıl hastalığı, kutsalın uzamından kopmuştur. Michel Foucault, ru­ hu, hasta bedenle benzeşik kılma koşuluyla tanıyan bu kliniğin ta1 Jackie Pigeaud'nun mükemmel kitabı La Maladie de / 'ame. Etude sur la re/a­ tion de l'ame et du corps dans la tradition medico-philosophique antique, Les Belles Lettres, 1 989, bu tarihin izini sürer ve bu tarihe dayanarak günümüz insan­ bilimleri için bilgibilimsel ve ahlı'lki sonuçlar çıkartır. Bizim düşüncemizi esinleyen kaynak da budur. . 12 rihini parlak bir şekilde kaleme almıştır.2 Yine de ruhu bedenle ben­ zeştirme tutumunun klasik çağdan daha eski dönemlerde ortaya çıktığını hatırlatmakta yarar var. Beden hastalıkları ile ruh hastalık­ ları arasındaki ayrımı ve benzerliği kurmuş Yunan felsefesinin ve tıbbının kökenlerinde de bu tutumun izini sürmek mümkündür. Modern psikiyatri, özellikle Ph. PineP akıl hastalığının kökenine dair fiziksel kuram ile ahlaki kuramı antikçağdakine benzer tarzda benimser.4 Felsefi bir ikiciliği açıkça üstlenen Freud da aynı çizgide yer alır.� Bu postülattan; bedene indirgenemese bile biyolojik etkilere tabi, ama özellikle dil yapılarında gözlemlenebilir bir kuramsal in­ şa olarak "psişik aygıt"ın6 oluşturulduğunu anlayalım. Dürtü yoluy­ la biyolojide kök salan, ama özerk mantıklara bağlı olan ve "psişik aygıt" haline gelen psişe, (psişik ya da bedensel) semptomlar üretir ve aktarımda dönüşür. Gelgelelim bilinçdışının ve aktarımın keşfedilmesinin etkisi, psişeye bir ayncalık tanıyarak ruh ve beden hakkındaki antik tartış­ mayı yeniden canlandırmakla sınırlı kalmaz. Dahası -ve kendisine atfedilen bu aşın psişe genişlemesinin ötesinde- psikanaliz başlan2. Bkz. Naissance de la clinique, Paris, PUF, 1 963 [Kliniğin Doğuşu, çev.: İnci Malak Uysal, Epos Yay., 2002. (ç.n.)] ve Histoire de la folie a l'fıge classique, Gal­ limard, 1 972. 3. Ph. Pinel, Traite medico-philosophique sur l'alienation mentale, Paris, IX. Yıl, fotokopiyle çoğaltılmış metin, Tchou, 1 965; ve Nosographie philosophique, 5. ba­ sım, Paris, 1 81 3. 4. Bkz. J. Pigeaud, a.g.y., s. 534. 5. İkici konum Freud'un tüm yapıtında yer alır, ancak özellikle ölüm dürtüsünün yaşam dürtüsüne karşıt bir şekilde işin içine katılmasında ifade bulur: "Kavrayı­ şımız başlangıçtan itibaren ikiciydi; ego itkileri ile ilkel itkiler arasındaki karşıtlığa yaşam itkileri ile ölüm itkileri arasındaki karşıtlığı ikame ettiğimizden bu yana çok daha ikici hale gelmiştir." Au-dela du principe de plaisir (1 920), Fransızca çeviri, Payet, 1 963, s. 67. İspat edilemese bile doğru olarak kabul edilen önerme. (ç.n.) 6. L'Esquisse d'une psychologie scientifique'ten (1 895) L'lnterpretation des re­ ves'e (1900) ve �a Metapsychologie)e giden süreçte bu "psişik aygıt", iyi bilinen iki topik (Bilinç, Önbilinç, Bilinçdışı; Ust-ben, Ben, ld) biçimini alır ve psikanalizin babasının farklı takipçilerinde yapısını geliştirmeyi sürdürür. Lacan ve Bion ken· di değişkelerini önerirler. [ İd olarak karşıladığımız Ça [Bu], Freud'un üç parçalı ruhsal yapı modelinde her­ keste ortak olan temel biyolojik içgüdüleri, arzuları ve dürtüleri içeren bilinçsiz ruhsal enerji kaynağıdır. Haz ilkesine göre çalışır ve acıdan kaçınmayı, doyumu maksimum düzeye çıkarmayı hedefler. (ç.n)) • 13 gıçta kabul edilen ruh-beden ikiciliğini sorgular. Dürtülerin enerji­ sel kalıntısı, anlamın cinsel arzu yoluyla belirlenmesi, önceki psi­ ko-duyusal travmaların yeniden canlandınlması olarak anlaşılan aktarıma tedavinin dahil edilmesi gibi psikanalizin çok sayıda ku­ rucu öğesi, ruh/beden arasındaki sınırları aşar ve bu ikiliği kateden konular üzerinde çalışır. Her şeye rağmen tedavideki dilsel kaldıraç varlığını korur: Anlamlandıncı yapı olarak, analiz edilenin sözü ile analistin sözü temsil dizileriyle çalışır. Bu temsil dizilerinin türdeş olmadığı yadsınmaz. Ama bütünü itibariyle hepsini, bilimin günü­ müzdeki koşullarında az çok sınıflandırılmış biyolojik katmanlara indirgenemez oldukları anlamda "psişik" temsiller olarak da adlan­ dırmakta bir sakınca yok. Psikanaliz ruh modelleri önererek, "psişe" fikrini çeşitlendirir, anlamlandırma araçlarımızın tikelliğini tanır ve patolojiyi özgül mantıklar içinde soğurur. Psişik hastalık nosyonu yok olmasa bile, her "psişik aygıt"a (Freud) ve her "konuşan varlık"a (Lacan) içkin mantıksal g iz i/güçlerden biriyle özdeşleşme eğilimi taşır. "Norm" ve "anormallik" sorgulanmaya başlanmıştır, ama psikanaliz liberter anlayıştaki insanların bir yüzyıldan beri kendilerini ait hissettikleri bu bozgunculukla sınırlanamaz. Anlam üzerinde ısrar edilmesi ve aktarımda erotik/eşmiş sözün kullanımı, Freudcu keşif olarak nite­ leyebileceğimiz bu ayrıksı maceranın kabul gördüğünün önemli bir göstergesi olmayı sürdürür. Batı'nın kendi felsefesinin, dininin ve biliminin kıvrımlarında geliştirdiği kişi etiğine sadık kalan psikanaliz, kişinin psişik yaşa­ mını sağlamlaştırarak ve inceleyerek onu konuşan varlığın yaşamı­ na çağırır. Sadece ve sadece psişik bir yaşamınız varsa hayattasınız demektir. Hoş görülemez, acılı, ölümcül ya da neşe kaynağı -dili kateden temsil sistemlerini oluşturan- bu psişik yaşam, sizin bede­ ne ve ötekilere ulaşmanızı sağlar. Ruh yoluyla edimlerde bulunma­ ya yeterli hale gelirsiniz. Psişik yaşamınız öznesi olduğunuz, zarar­ lı ya da kurtarıcı olabilecek edim halindeki bir söylemdir. Bu yaşa­ mı analiz etmek için beraberiz: Onu çözündürmek ve sıfırdan baş­ lamak için. Tarihin hiçbir döneminde anlamlandıncı temsillerin tözsel etkileri, asla böylesi bir kesinlik ve güçle tanınmamış ve kul14 !anılmamıştır. Freud ile birlikte psişe yeni bir yaşam sürmeye baş­ lar: sadık yorumların çoğulluğuyla zenginleşen ruh, yaşayan-canlı bedenin "tözsel dönüşüm"üne· daha iyi hizmet edebilmek için ço­ ğullaşır ve çoksesli hale gelir. Burada Freud'un kendisinden önce­ ki geleneklerden yola çıkarak gerçekleştirdiği güçlü sentezin değe­ ri daha iyi anlaşılır. Freud, ruhun değerli kılınmasını aynın gözet­ meksizin hem tedavi amaçlı hem ahlaki bir eylem aracı haline ge­ tirmiştir. Bilimlerdeki, özellikle de biyolojideki ve nörobiyolojideki iler­ lemeler ruhun öleceği umudunu yaratabilirdi. Gerçekten de, nöron­ ların gizemlerinin, mizaçlarının ve elektromanyetik etkilerinin git­ gide daha iyi keşfedildiği zamanımızda binlerce yıllık bu kuruntu­ ya hala ihtiyaç var mı? Hem hücrelerin davranışlarını hem de birey­ lerin davranışlarını aynı bilişsel şemalar açıklığa kavuşturmuyor mu? Ama "gerçek" bilimden sürüldüğünü sandığımız ruhuyla bir­ likte özne, bilişsellik bayrağı altında en gelişkin biyolojik kuram­ larda yeniden hızla gündeme gelmektedir. Biyologlar "imgenin be­ yinde nesneden önce var olduğunu" ileri sürüyor.7 ''Beyinde oluşan bilişsel etkinlik sinir sistemine nüfuz eder, yoksa bilişsel mimari si­ nir sisteminin baskısına maruz kalmaz."8 "Burada bir teleonomi­ e'den·· sakınamayız."9 "Amacın temsili olmadan, yani kendisini ve beklenilen amacı temsil etmeye çalışan bir özne olmadan, zihinsel bir işleyişin nasıl tasarlanacağını aklım almıyor."10 Nesneden önce imge, özne, teleonomie, temsil... Ruh buralarda Kullanılan sözcük transsubtantation, bir maddenin bir başka madde haline gel· mesinin yanı sıra, Kudas ayininde ekmekle şarabın İsa'nın etiyle kanına dönüş­ mesini anlatmak için de kullanılır. Kristeva bu anlamı vurgulamak için sözcüğü tırnak içinde kullanmıştır. (ç.n.) 7. Jacques Hochmann ve Marc Jeannerot, Esprit, oü es-tu? Psychanalyse et ne­ uroscience, Odile Jacob, 1 99 1 , s. 71 . 8. Z. Pylyszyn, "Computation and cognition. lssues in the foundation of cognitive science", Behavioural Brain Sciences, 1 980, 3, s. 1 1 1 -1 69, aktaran Jeannerot, a.g.y., s. 81 . •• Amaca yönelik bilgi demektir. Biyolojide kullanılır. Biyolojik adaptasyonlarda kabul edilen amaçlılık biçimi. Az çok uzak bir gelecek dikkate alınmadan amacın doğrudan bir yararlılıkla ilgili olması. (ç.n.) 9. J. Hochmann ve M. Jeannerot, a.g.y., s. 1 29. 1 o. A.g.y., s. 53. • 15 bir yerlerde misin? Eğer bilişsellik biyolojiyi yeni bir tinselci görü­ nüme bürünmeye sürüklemeyecekse, ruhun neden oluştuğunu ken­ dimize sormanın zamanı gelmiştir. Hangi tip temsiller, hangi man­ tık çeşitliliği ruhu oluşturur? Psikanaliz mutlaka bunun yanıtlarına sahip olmasa da bu yanıtları arayacak tek disiplindir. B. YENİ H ASTALAR VAR MI? Günlük deneyim içsel yaşamın şaşırtıcı bir çöküşünü gözler önüne sermektedir. Kimin bugün hala bir ruhu var? Televizyon dizilerine yaraşır duygusal şantajdan bolca bulunuyor, ama bu şantaj, roman­ tik tatminsizlik ve burjuva vodvili dolayısıyla iyi bildiğimiz psişik yaşamın isterik başarısızlığını sergilemekten başka bir şey yapmı­ yor. Dinlere yönelik ilginin yeniden canlanışına gelince, bunun bir arayışın sonucu mu, yoksa tersine, sakatlanmış öznelliğine gereken ruh protezini inançtan talep eden psişik bir yoksunluğun sonucu mu olduğunu kendimize sormaya hakkımız var. Çünkü şu saptama kendini dayatmaktadır: Stresten iki ayağı bir pabuca girmiş, kazanmak, harcamak, haz almak ve ölmek konusun­ da sabırsız kadın ve erkekler günümüzde psişik yaşam diye adlan­ dınlan deneyimlerinin temsilinden tasarruf etmektedirler. Anlamı yorumlamaktansa, bunun yerini edim ve dublörü olan vazgeçiş al­ maktadır. Kendimize bir ruh oluşturmak için gerekli ne zamanımız ne de yerimiz var. Bu tür bir kaygıya dair basit bir şüphe bile saçma ve yersiz bulunuyor. Kendi kibrine ve başına buyrukluğuna göbekten bağlı modem insan, belki acı çeken, ama asla vicdan azabı duyma­ yan bir narsisiktir. Istırap onu bedeninde yakalar - onu bedenselleş­ tirir. Yakındığında, umarsızca arzuladığı şikayetinden daha fazla hoşnut olabilmek için yakınır. Eğer depresyona girmemişse, asla tatmin nedir bilmeyen sapkın bir arzu içinde sıradan ve değersiz nesnelerle coşarak kendinden geçer. Parçalanmış ve hızlanmış bir zaman ve uzamda ikamet eden bu modem insan, genellikle kendi yüzünü tanımakta zorluk çeker. Cinsel, öznel ya da ahlaki bir kim16 !iğe sahip olmayan bu amfibi bir sınır varlığıdır, bir "sınır kişilik"tir ya da bir "sahte ben"dir. Genellikle edimsel sarhoşluk coşkusu bile hissetmeden edimde bulunan bir bedendir. Modern insan ruhunu kaybetme yolundadır. Ama bunun farkına bile varamamaktadır, çünkü özne için temsilleri ve anlamlandırıcı değerlerini kaydeden tam da psişik aygıttır. Karanlık oda artık bozulmuştur, çalışmamak­ tadır. Modern bireyin içinde biçimlendiği toplum elbette ki bu bireyi çaresiz bırakmaz. Birey bazen oldukça etkili olan bir çareyi nöro­ kimyada bulur. Nörokimya uyku bozukluklarını, kaygıları, kimi ruhsal hastalıkları ve bazı depresyonları tedavi edebilir. Kim buna kusur bulacak ki? Beden ruhun görünmez alanını ele geçiriyor. Öy­ leyse perde! Bunun sorumlusu siz değilsiniz. İmgelere boğulmuş­ sunuz, imgeler sizi alıp götürüyor, sizin yerinize geçiyor, hayal ale­ mindesiniz. Halüsinasyonla kendinden geçme: Artık ne zevk ile gerçeklik, ne de doğru ile yanlış arasında bir sınır var. Gösteri bir düş yaşamıdır, hepimiz bu yaşamdan pay almak istiyoruz. "Siz", "biz" diye bir şey var mı? İfadeniz standartlaşıyor, söyleminiz nor­ malleşiyor. Sizin bir söyleminiz var mı ki? Sorumluluğunuzu uyuşturucu üstlenmediğinde, imgelerle "ya­ ranız sarılır." Ruh hallerinizi, daha onlar sözcüklerle formüle edil­ meden, medyatik akışta boğarsınız. İmge, sıkıntılarınızı ve arzula­ rınızı ele geçirme ve yoğunluklarıyla meşgul olma, onların anlam­ larını askıya alma yönünde inanılmaz bir güce sahiptir. Tek başına hareket eder. Modern insanın psişik yaşamı artık bedensel semp­ tomlar (hastaneyi de beraberinde getiren hastalık) ile arzularının imgelere dönüşmesi (televizyon karşısındaki düşsellik) arasında konumlanmaktadır. Bu durumda psişik yaşam engellenir, ketlenir ve ölür. Ama böylesi bir düzenlemenin yararları açıkça ortadadır. Varlığın metafizik endişesini ve anlam kaygısını psikolojik hoşnut­ lukla aşmış olacak yeni bir insanlığın habercisi, herhangi bir ko:ay­ lık ya da "halkın afyonu"nun yeni bir versiyonundan ziyade, belki de psişik yaşamın bu dönüşümüdür. Bir hapla ya da ekranla tatmin olan biri olağanüstü değil midir? İşin sıkıcı yanı, böylesi bir üst-insanın yolunun tuzaklarla dolu F2ÖN/Ruhun Yeni Hıtsııılıklan 17 olmasıdır. Diğer insanlarla ilişkilerde ve cinsel yaşamda yaşanan zorluklar, bedensel semptomlar, kendini ifade etme güçlüğü, "ya­ pay'', "boş" ve "robotlaşmış" olduğu bir süre sonra fark edilen bir dil kullanımının yarattığı rahatsızlık, yeni hastalan psikanalistin di­ vanına yönlendirmektedir. Bu hastalar genellikle analize gelen "klasik" hastalara benzerler. İsterik ya da saplantılı tutumların geri­ sinden "ruh hastahkları" hızla baş gösterir; psikotiklerin dayanıl­ maz travmaları simgeselleştirme konusundaki güçsüzlüklerini -bu­ nunla karıştırılabilir olmasa da- akla getirirler. Bunun farkına varan psikanalistler hemen, yaralanmış "narsisizmler"i, "sahte benler"i, "sınır kişilikler"i ve "psikosomatik hastalıklar"ı11 dikkate alan yeni hastalık sınıflamaları icat etmeye yönelirler. Bu yeni semptomato­ lojileri, farklılıklarının ötesinde, ortak bir nitelik birleştirir: Temsil edebilme imkAnsızlığı. İster psişik suskunluk biçimini alsın, isterse de "boş" ve "sahte" olduğu hissedilen işaretleri kullanmaya çalış­ sın bu psişik temsil yetersizliği duyusal, cinsel ve entelektüel yaşa­ mı engeller, hatta bizzat biyolojik işleyişi bozabilir. Bu durumda kı­ lık değiştirmiş biçimler altında psikanalistten yardım talep edilir� ondan, konuşan bedene en üst düzeyde yaşam imkam tanıyacak şe­ kilde psişik yaşanıı onarıp eski haline getirmesi istenir. Bu yeni hastaları, her birinin ailevi koşullarını ve çocukken ya­ şadıkları zorlukları ağırlaştıran ve bunları bir çağın semptomlarına dönüştüren modem yaşam mı üretmektedir? Yoksa tıbbi bağımlılık ve imgeye doğru hücum edilmesi, tüm zamanlara özgü narsisik yoksunluğun çağdaş değişkelerini mi oluşturmaktadır? Ya da has­ talar tarihsel bir dönüşüm mü geçirmektedir, yoksa daha önce ih­ mal ettikleri semptomatolojilerin yorumlarını geliştirmeleriyle bağ­ lantılı olarak psikanalistlerin dinleme biçimlerinde bir değişiklik 11. Bu sınıflandırmalardan en önemlilerini hatırlayalım: -H. Deutsch, "Some forms of emotional disturbances and their relationship to schizophrenia" (1934), La Psychanalyse des nevroses içinde, Payot, 1970. -0.W. Winnicott, "Oistorsion du moi en fonction du vrai et faux-seır (1960), Pro­ cessus de maturation chez l'enfant, Payot, 1970. -P. Marty, L'Ordre psychosomatique, Payot, 1980. -0. Kemberg, Les troubles limites de la personnalite, Privat, 1979. -A. Green, Narcissisme de vie, narcissisme de mart, Ed. de Minuit, 1983. 18 F2ARKA/Ruhun Y eni l:luıabklan mi olmuştur? Bu sorularla -başka soruların yanı sıra- ilerleyen say­ faların okuru da yazarı gibi karşı karşıya kalacaktır. Ancak hastala­ rının her birinde yeni bir ruh hastalığı keşfetmeyen bir psikanalist, hastasını hakiki tikelliği açısından dinlemiyor demektir. Aynca ye­ niden gözden geçirilmesi gereken klasik hastalık sınıflandırmaları­ nın ötesinde ruhun yeni hastalıklarının psişik uzamın ölümüne yol açabilecek psişik temsil edebilme güçlükleri ve yetersizlikleri oldu­ ğunu dikkate aldığımızda, bizzat analitik projenin içinde konum­ lanmış oluruz. Grameri ve retoriği yenilemek, artık söylememeye ve işitilmemeye tahammül edemediklerinden bizimle konuşmaya gelen hasta kadın ya da erkeğin üslubunu karmaşıklaştırmak, psika­ nalizin keşfetmeyi istediği şu yeniden doğuş, şu yeni psişe anlamı­ na gelmez mi? C. DÜŞLEME DAYALI İŞLEYİMSEL KOMPOZİSYON Aşağıda bir analizden aktarılan kesit, bu yeni ruh hastalıklarından birinin somut bir örneğini sunmaktadır: Düşlemsel ketlenme [Inhi­ bition fantasmatiquef. Yaptığı resimlerdeki imgelerle yaşayan Di­ dier, paradoksal bir şekilde tutkularını anlatamamakta ve imgele­ nen anlatılara dönüştürememektedir. Didier'nin anlatıdan yoksun kalan arzusuysa yok olup gitmektedir. Bu açıdan Didier'yi çağdaş insanın simgesel bir figürü olarak görebiliriz: Gösteri toplumunun aktörü ya da tüketicisi, imgeleme yoksunluğu çekmektedir. Didi­ er'nin aktörlük paradoksu, kendisinin kişişel olarak hissetme yeti­ sine sahip olmadığı duyguları insanı yanıltacak ölçüde taklit eden profesyonel bir tiyatro oyuncusunu görünür kılıyordu. XVIII. yüz­ yıl filozofunun gözünde bir üstünlük olacak bu durum, şimdi tersi­ ne dönerek hastalık halini almıştır: İmge üreticisi ve tüketicisi im­ geleycmemekten dolayı ac� çekmektedir. Güçsüzlüklerinin sonucu Bkz. Talat Parman, "Çevirenin Önsözü", J. La Planche/J.B. Pontalis, Temel Düş/em, çev.: Talat Parman, Bağlam Yay., 2002, s. 1 2 ["Düşlem, imgesel bir se­ • naryodur ve elbette bir arzunun, bilinçdışı bir arzunun yerine getirilmesidir.1 19 olarak ortaya çıkansa, kötürümlüktür. Bu insanlar psi.kanalisten ne ister? Yeni bir psişik aygıt. Bu yeni psişik aygıtın geliştirilmesi, düşlem anlatısının diline geçilmeden önce aktarım içinde imgenin yeniden değerli kılınmasıyla mümkün olacaktır. Didier bana, edebiyat ve sanat konusundaki kitaplarımı beğen­ diğini yazmıştı. Amatör bir ressam olan Didier, "ilişkilerde yaşadı­ ğı zorluklar" nede11iyle analize başlamaya karar vermişti. Benim "bu macera"da kendisine yol gösterebilecek tek kişi olduğumu dü­ şünüyordu. Yazdığı mektup, Didier'nin psikanaliz ve edebiyat ya­ pıtlarının okuru ve bilgili bir sanat amatörü olduğunu hissettiyordu. Y ıllar boyunca Didier'nin monoton bir ses tonuyla dillendirdiği bilgiç ve kibar sözcüklerle inşa edilmiş bir kendi kendisiyle konuş­ mayla karşı karşıya kaldım. Durumdaki çelişlci kimi zaman bana gülünç ya da tuhaf geldi: Öylesine beni yok saymak için konuşu­ yordu ki, bu adamın "hastam" olduğuna kendimi ikna etmekte güç­ lük çekiyordum. Hatta bu "anlaşılmaz dalgıç"ı, "görünmez Walk­ man"i (onun zihinsel ve libidinal otomatizmini kendimce adlandır­ mak için kullandığım benzetmeler) kabuğundan dışarı çikarmayı başardığımda, Didier hiç vakit kaybetmeden yaptığım çözümleme­ yi kendine mal ediyordu: "Evet, çok doğru, ben de bunu diyecek­ tim, bunu ben de düşünmüştüm... " Ve müdahalelerimin hiç etkisi altında kalmadan "denizaltı dalış"ına devam ediyordu. Daha ilk görüşmelerde açıkça görülen, Didier'nin bu sözsel ka­ panması, tedavinin imkansızlığının bir işareti olarak da değerlendi­ rilebilirdi. Ama böylesi bir söylem yapısının bu hastanın şikayet et­ meye geldiği rahatsızlıkla mükemmel bir uyum içinde olduğu kara­ nnı verdim. Didier psikosomatik hastalara özgü "işleyimsel" ve "teknik" tarzda dile getirdiği, cansız nesnelere ve mikroptan arındı­ rılmış atıklara benzeyen "özet ifadeler"le rahatsızlığından şikayet ediyordu. Kendisini yalnız, sevme yetisine sahip olmayan, nötr, ça­ lışma arkadaşlarından ve eşinden kopuk, hatta annesinin ölümüne bile kayıtsız kalan biri olarak betimliyordu. Mastürbasyondan ve resimden başka hiçbir şey ilgisini çekmiyordu. Bir kız çocuktan sonra dünyaya gelen Didier, okul çağına kadar onu bir kız gibi giydiren ve saçlarını bir kız çocuğununki gibi tara20 yan annesinin taparcasına sevdiği bir çocuk olmuştu. Kız çocuğuna dönüştürdüğü oğlu aracılığıyla kendisini küçük bir kız gibi sevebil­ diği evirtik arzusunun merkezine küçük erkek çocuğunu yerleştiren anne, aslında böylece oğlunun yaşamının merkezini işgal ediyordu. Didier "annem", "annemiz" değil, "anne" diyordu. Anneye böyle hitap etmenin, bir savunma sisteminin parçası olduğunu fark ede­ cektim. Didier'nin sapkın bileştiren [combinatoire perverse] olarak nitelenebilecek bu savunma sistemi, onu "annesi"yle dışa vurulma­ mış, tahrik edici ve tahripkar bir mahremiyetten korumaya yarıyor­ du. "Sapkın bileştiren" deyişimin altını çiziyorum; çünkü herhangi başka bir cinselliği dışlayan mastürbasyon etkinliğine bedenselleş­ tirmeler ve (resmindeki) yüceltmeler eşlik ediyordu. Bu mastürbas­ yon etkinliği, bedenselleştinneler ve yüceltmeler Didier'nin söyle­ mini soyutlamaya (Anne) ve kişi olarak Didier'yi de muhteşem bir yaltılmışlığa hapsediyordu. Eğer "Anne" bir kişi değilse, kimse yoktur. Çoğu hasta gibi Didier'nin de klasik hastalık sınıflandırmaları­ na hiç uymadığının farkına varmamı sağlayacak birçok fırsat çıktı karşıma. Psikosomatik hastalıkla iç içe geçen saplantılı yalıtılmış­ lığına ve onu mastürbasyona yönlendiren olgunlaşmamışlığına rağ­ men Didier'nin, psişik yapısının herhangi bir sınıflandırmaya bire bir uyduğunu düşünmüyordum. Söylemde dürtülerin ortaya çıkma­ sını sağlayabilme ve canlı ve karmaşık bir aktarım içinde bu dürtü­ leri çözümleyebilme beklentisiyle, baskm sapkını dinlemeyi tercih ettim. Hasta da tam olarak bundan kaçmaya çalışıyordu. Gelgele­ lim saplanttlı bileştiren ya da narsisik kişilik dikkatimi öncelikli olarak çekmeliydi. Zarif ve duygusuz söylemi ile yalnız yürüttüğü entelektüel ve sanatsal etkinlikleri arasında sıkışıp kalan Didier, kendisini (ve beni) bir ruhu olmadığına ikna etmek istiyordu: Bir robottan, bazen hastalanan bir robottan başka bir şey değildi. Didier'nin babası "Anne"yle evlenmeden önce bir yabancıyla evlenmişti. Romantik bir hale böylece mevcut olmayan babayı var kılıyor ve "Anne"nin işgalci mevcudiyetine karşı bir koruma işlevi görüyordu. Bu durumun Didier'nin cinsel kimliğinin oluşumunda etkili olduğu kanısındaydım - annesinin karmaşık arzusu Didier'yi 21 eşcinselliğe ya da psikoza da sürükleyebilirdi. Oysa Didier'nin an­ nesiyle cennetimsi bütünlük dönemine dair kesin bir anısı yoktu. Annesinin ölümünü noımal bir şey olarak görüyor, sadece tek bir şey için üzülüyordu: Didier resimlerini sadece annesine gösteriyor­ du. Göstermek, dikizci annenin arzusunu kışkırtmak, haz almak ve kendini göstermek. Sözsüz iletişimleri ve bütünleşmeleri işte böyle gerçekleşiyordu: Anneye gösterilecek yeni tabloların malzemesini yoğurup kararak elden gözlere ve gözlerden ele giden iletişim. Ama bu oyun sona ermişti ve artık mastürbasyon yapmaktan bile daha az zevk alıyordu. Ölüye sadakati başka bir biçim almıştı: Ziyaret edi­ lemeyen boşluk, yasaklanmış, girilemeyen mağara. Didier anne evinin kapısına, annesi öldüğünde evi nasıl bırakmışsa o halde kilit vurmuştu. Bu durumda ev yasak olduğu için gerekli bir uzam olma­ yı sürdürüyordu: Didier'nin söyleminde henüz ortaya çıkmamış olan hangi Baba yasağının ardmdan oluşmuş (?)dokunulmaz anne. Aslında fazlasıyla yoğun bir ilişkinin bu yasaklanmasının ötesinde, apartman dairesi artık annenin kışkırtıcı mevcudiyetinden yoksun hale gelmişti. Didier'nin sıkça gönderme yaptığı anne uzamını bu şekilde değerlendirmiştim. Kapısına kilit vurulmuş anne eviyle bir­ likte bu tutkuyu bütünlüklü ve gizli bir tutku olarak korumaya ka­ rarlı Didier, hem bu tutkunun mevcut olmadığını ("boş"?) söylüyor hem de benden onu ortaya çıkarmamı istiyordu. Aynı edimle ben­ den hem yardım istiyor hem de beni reddediyordu, beni çağrıyor ve hapsediyordu. Analitik süreçte de aynı şey söz konusu olacaktı. Hastanın uysallık görüntüsü altında psikanalisti kendisine bo­ yun eğdirmeye çalıştığı manipülasyona öncelikle dikkati çekmek isterim: Bana oyunun kurallarını Didier tebliğ ediyor.12 Bununla bağlantılı olarak Didier, sadece bilmeyi hedefleyen bir programı dikkate alıyor: "Duygu yok, sadece bilmek istiyorum, hepsi bu." Freud dürtünün ve nesnenin sapkında birbiriyle kaynaşmış ol­ duğunu ileri sürmüştü (mahremiyet/kuralları tebliğ etme ikilisinin de kökeninde de bu mekanizma yer alabilir). Ama özellikle dürtü 12. Sapkının çifte yüzünü başkalarıyla birlikte Masud Khan ortaya çıkarmıştır: Bir yanda güçlü ve gizli duygusal bir "mahremiyet", diğer yanda (terimin zorbalığa gönderme yapan anlamında) muhataba kuralları "resmi olarak bildirme" [intimelj eğilimi. Figures de la perversion içinde (1979), Gallimard, 1981, s. 31. 22 idealleştirilmiştir, zira "psişik etkinliğin bir kısmı"nını3 sapkınlığın oluşumunun daha en başında gerçekleşmiş olması gerekir. Bu yüz­ den (Didier vakasının da göstereceği gibi) sapkında idealleştirme­ ye dayalı psişik etkinlik bizatihi önemlidir, ama çifte bir niteliğe sa­ �iptir. Bir yandan küçük çocuk annesinin ona duyduğu arzunun far­ kına erkenden varır ve anneye, onun fantezisiyle bütünleşik savun­ macı bir fantezi inşa ederek yanıt vermeye çalışır. Öte yandan sa­ vunmaya dayalı bir yapıya sahip olduğu için bu psişik idealleştirme etkinliği, genç benin geliştirme yetisine henüz sahip olamadığı dür­ tüsel kaosu engeller. Dürtüsel kaosu yadsıyarak, onun üstünde ko­ numlanır. Yadsımanın ürettiği psişik etkinlik, idealleştirme ve bil­ me, Winnicott'un "sahte-ben"iyle ya da Marty'nin "işleyimsel dü­ şünce"siyle14 karşılaştırabileceğimiz yapmacık ya da yapay bir bo­ yut kazanır. Didier'nin söyleminin de -ayrıca resmi gibi- bu yapay niteliğe sahip olduğu kanısına vardım. Gelişkin, bilgisel dayanak­ ları olan, özenli bir tekniğe sahip Didier'nin söylemi dürtülerin, özellikle de saldırgan dürtülerin tanınmasını engellemeyi amaçlı­ yordu. D. YA DSIMA VE DİLİN GÜÇSÜZLÜÖÜ Didier, bedenselleştirmenin, saplanulılığın ve "sahte-ben"in sürek­ li tehdit ettiği (ya da istikrara kavuşturduğu) özel bir sapkın yapı­ lanmayı keşfetmemi sağladı. Annenin iğdiş edilmesinin yadsınma­ sına dayanan bu yapı, annenin ve onunla özdeşleşen çocuğun mut1 3. "Anormal diye nitelediğimiz vakalardan edindiğimiz deneyim, bize, bu vaka­ larda cinsel dürtüyle cinsel nesne arasında bir bütünleşme olduğunu göstermiş­ tir. Ancak bu bütünleşmeyi, dürtünün nesneyi de içinde taşıdığı normal yapılaş­ manın tekbiçimliliği yüzünden fark edemeyebiliriz." Daha ileride: "Dürtünün dönü­ şümüne psişik katılımın bizzat en iğrenç sapkınlıklarda çok daha yoğun olduğu­ nu kabul etmek gerekir. Bu vesileyle psişik etkinliğin bir kısmı gerçekleşmiştir ve korkunç sonucuna rağmen bu psişik etkinliğin dürtünün idealleştirilmesi açısın­ dan sahip olduğu değeri yadsımak mümkün değildir", Freud, Trois essais sur la theorie de la sexualite (1 905), Fr. çev.: Gallimard, 1 987, s. 57 ve 74. 1 4. P. Marty ve M. de m'Uzan, "La pensee operatoire", Revue française de psychanalyse içinde, 1 963, 27, s. 345-346; P. Marty, L'Ordre psychosomatique, Payot, 1 980. 23 lak kudretini sürekli kılıyordu. Benzer narsisik mutlak kudret has­ tadaki ikicinslilik fantezisini sağlamlaştırıyor ve onu ancak bir yok­ sunluk deneyimiyle oluşabilecek ötekiyle her türlü ilişkiye karşı duyarsız kılıyordu. Oysa, fallik anne ile oğul-kız arasındaki kay­ naşmaya dayalı bütünleşmede, dörtlü çift hiçbir şeyin yoksunluğu­ nu çekmiyordu: Bu eril-dişil dörtlü her şeydi. Gelgelelim bu öz-erotik mutlak kudret, söz konusu kapalı siste­ min katılımcılarını, onları yadsıyarak cezalandırıyordu. Fanteziye dayalı mutlak kudret tersine çevrilip, güçsüzlüğe dönüşüyordu. An­ nenin güçsüzlüğü; zira anne arzu nesnesi olarak kurulmadığı için oğulun öz-erotizminin cansız bir aracından, fetişist bir dekorundan başka bir şey değildi. Annesinden aynşmamış oğulun güçsüzlüğü; çünkü oğul kendisini iğdiş edilmenin ve fallik kimliğin öznesi ha­ line getirebilecek Oidipusçu sınanmadan kaçınmıştı. Nihayetinde (nesnesi ve öznesi olmayan) bu erotik güçsüzlük, benzerine Didi­ er'nin düşüncesinde kavuşmuştu: Dilbilgisi, mantık ve toplumsal uyum kurallarına uygun bir şekilde inşa edilmiş bu benzerin görü­ nüşte kalan simgesel yetisi, bir "sahte-ben"di, duygular ve dürtüler üstünde hiçbir etkisi olmayan bir söylemdi. Bölünmeye yol açma­ dan bu yadsıma, hastanın simgesel işleyişi ile adlandırılamaz dür­ tülerinin gizli bölgesi arasında bir uyumsuzluğa neden olmuştu. Aslında Didier hakiki bir sapkın yapı oluşturmakta başarısız ol­ muştu. Ancak yadsıma ve nesnesi olmayan cinselleştirme aracılı­ ğıyla, Oidipus-öncesi çatışmaları sapkın bir yapıda muhafaza edi­ yordu. Donmuş çatışmalar olarak göründükleri ölçüde bu çatışma­ ların fazlasıyla şiddetli oldukları çıkarsaması yapılabilir. Öyle ki, bu hastadaki simgeselleştirme dürtüsel krizlere karşı koruyucu bir işlev göremiyordu. Bedenselleştirmeler bu yüzden ortaya çıkıyor­ du. Öz-erotik deri, bir deri hastalığının metafor olarak ortaya çık­ masına olanak vermek üzere çatlıyordu. Mastürbasyon yapmanın yarattığı suçluluk duygusu mu, yoksa derinin arkaik kılıfı olduğu narsisik kimliğin kırılganlığının bir işareti mi söz konusu? Deri ra­ hatsızlıkları annesinin ölümünün ardından artmıştı. Bu durumda sapkınlığı, dürtüler ve onların psişik temsilcileri ile dil ve simgesel işleyiş arasındaki kopukluk olarak düşünmeye baş24 !adım. Bu kopukluk, bedeni çmlçıplak buakıyor ve onun bedensel­ leştirmelere konu olmasına yol açıyordu. Bu öz-erotizm ve yapay söylem, bir kimlik değil de, yumurta biçimli, kendi kendini yöne­ ten ve kendi kendini hazmeden, yoksunluk çekmeyen ve ötekisi ol­ mayan sadik-ana! bir bütünlük oluşturularak bu ihlallerin üstünü örtme girişimi olarak değerlendirilebilir. Benzer bir şekilde yadsı­ nan ve yutulan dürtülere ve ötekine dil aracılığıyla ulaşabilmek için, bu savunma işlevinin parçalanması gerekiyordu. Ancak bu parçalama işlemi başarıldıktan sonradu ki, bir Oidipus anamnezine başlamak mümkün olabilecekti: Önce Oidipus'u ayn kalmış, kist­ leşmiş Oidipus-öncesi gizlerden yola çıkarak yeniden oluşturmak ve ardından bildik türden analizine başlamak gerekiyordu. E . FA CİAMSI BİR K İMLİGİN "İŞLEY İMSEL" RÜYA SI Didier 'nin rüya anlatıları bile savunmaya dayalı, "tarafsızlaştuan" ve "işleyimsel"15 bir boyut taşıyordu. Bu rüya da diğerleri gibi ste­ nografik bir anlatıya sahip ve analize başkaldıran çağrışımlar içeri­ yor. Didier aile evinin penceresinden sarkıyor. Kendini kötü hisse­ diyor ya da birisi onu itiyor, boşluğa düşüyor. Bu yoğun sıkıntı anı çığlık atmasına neden oluyor ya da en azından o böyle olduğunu düşünüyor. Her neyse, rüya dilsiz. Aniden kız kardeşinin yüzünü yansıtan bir aynanın karşısında olduğunu fark ediyor. En az önceki kadar yoğun bir sıkıntıyla, uykudan uyanıyor. Didier "çığlık"tan ve "sıkıntı"dan kendisine özgü bir tarafsızlıkla bahsetmekte. Bu eve, pencereye ve aynaya dair hiçbir ayrıntı yok. Rüya boşluğu dondu­ ruyor. Donmuş, buz tutmuş rüya. Bir uçurum karşısında yaşanan korkuyu; kadının ya da kız kardeşin iğdiş edilmesinden kaynakla1 5. Bu terimi psikosomatik değerini dikkate alan anlamda değil, söz kullanımın­ da duygusala yatırım yapmamaya dayanan Didier'nin karmaşık psişik yapılan­ ması hakkındaki değerlendirmem için gerekli olduğunu düşündüğüm anlamda kullanıyorum. Bu hasta duygularını dışa vurmuyor ve benimle salt saplantılı yalı­ tılmışlıkla sınırlı kalmayan, bedenselleştirmeyi de içeren bilgiç ve soğuk teknik bir söylem aracılığıyla konuşuyor. Benim atfettiğim anlamla "işleyimsel" terimi, Didi­ er'nin sapkınlığının, bedenselleştirmesinin, "sahte-ben"inin ve saplantılılığının göstergebilimlerini kapsıyor. 25 nan korkuyu; belki de bir doğuma, vuku bulmamış bir doğuma da­ ir ürkütücü fanteziyi düşünüyorum. Didier' nin yakın çevresindeki bir doğum vakası, var olmama korkusunu yeniden mi canlandır­ mıştı? Babası yabancı kadını terk etmemiş ya da annesi (öylesine hayal kıncı olduğu için kız kılığına soktuğu) oğlanı (sadece reddet­ memiş değil de) atmış olsaydı, Didier doğmayabilirdi. Kuyu gibi açık bu pencere, varlık-olmayanın teskin edilemez sıkıntısıdır: Di­ dier'nin psişizminin oluşmamış bölgelerini bana ifşa eden narsi­ sizmin kara deliği, benliğin öldürülmesi. Sapacak ya da gelişecek yer bulamayan yoğun ve saldırgan kaotik dürtüler, hastanın libido­ suna ve zihnine boşluğu kaydediyorlardı. "Narsisik kara delik" hipotezim doğru olsaydı, kendini bir kız kardeş, bir dişi, annenin bir çifti olarak görmek bu "kara delik"i tı­ kamanın bir yolu olabilirdi. Ama Didier kendisini kız kardeşiyle karıştırmıyordu - bu olası kılık değiştirmeyi "dondurmuştu" [ayna­ da alıkoymuştur, tıpkı kendi yok oluşunun sıkıntısını da dondur­ muş olduğu gibi. Hem bu kılık değiştirmeyi hem de yok oluşunu "düşünmüştü." Kız kardeşi ne annesini ne de babasını ilgilendiri­ yordu. Bir kadın olmak hiç de gerçekten istek uyandıran bir pers­ pektif değildir. Perspektif de, yapılacak bir şey de yok: Güçsüzlüğü sürdürmek. Bir kadından başka bir şey olmama korkusu, bu adamın konuşma yetisini yitirmiş biri olma tehlikesiyle karşı karşıya kaldı­ ğını ifade etmektedir. Didier, pencerenin altındaki uçurum ile kız kardeşin yüzünü yansıtan ayna arasında seçimini aynadan yana ya­ par. . . Başka bir deyişle Didier nesneleriyle kaynaşmış, erişilemez, dondurulmuş dürtüsel çatışmaları ben�ne aktarır. Annesinin fetiş nesnesi ve mastürbasyonunun oğlan-kızı olmayı duygusuz ve se­ rinkanlı bir şekilde sürdürür. Bu kadının, yabancı kadının anısının, babanın pek de gizleme zahmetine girmediği bu yabancıya duydu­ ğu nostaljinin neden olduğu kıskançlığı neredeyse otistik sayılabi­ lecek öz-erotik bir kapanmayla telafi ettiğini tahayyül ediyorum. Didier'ye cinsel kimliğini kaybetme korkusundan kaynaklanan sıkıntısı hakkında bir yorumda bulunmuştum. Bir de bu sıkıntının • Kristeva g/acer (dondurmak) sözcüğünü kullanarak Didier'nin rüyasındaki gla· ce (ayna) sözcüğüne gönderme yapıyor. (ç.n.) 26 benliğin tamamen yok olması korkusundan kaynaklanan faciamsı bir başka sıkıntının üstünü örtebileceğini de ileri sürdüm. Duyum­ samaz bir şekilde, "Sanmıyorum" diyerek yadsıdı. Ardından sessiz­ lik. Perde! Reddediş. Küçük yol burada bitiyor. Aslında Didier ken­ disini "bu pencereden" aşağıya atmayacağını ve "kimsenin doğma­ sına izin vermeyeceğini" bana itiraf etmişti. Belki de birlikte yaptı­ ğımız çalışmadan da bir şey doğmasını istemiyordu. Bu saydamsız­ lığı annenin kapısına kilit vurulmuş eviyle bağlantılandırmayı de­ nedim : "Anne" kendisiyle birlikte her şeyi alıp götürmüş olduğu için Didier bana içsel yaşamına dair hiçbir şey söylemek istemiyor. Didier annesinin, tutkularını, korkularım ve nefretlerini keşfetme­ sinden korkuyor ve "annesinin uzman olmadığım" düşünerek ra­ hatlıyor. İçini bana daha fazla dökerse, pencereden aşağı düşmesine göz yumacağimdan mı korkuyordu? Ya da ona kendi erkek yüzü­ nün mevcut olmadığı bir ayna tutacağımdan mı? F. K A RŞI-A K TA RIMDA K URA M "Oynak" kuramsallaştırmalara başvurulması aslında, bir karşı-akta­ rım verisini dayanakları olan analitik bir yoruma dönüştüren -me­ safeli, ama örtük ve zorunlu- üçüncü kulak işlevi görmektedir. Di­ dier'yi dinlemem ve bu dinlemeye dayanarak oluşturduğum "inşa­ lar", bana, Gillepsie'nin sapkının mutlak kudreti hakkında gözlem­ lerin i anımsatmıştı. Bu gözlemlerinde Gillepsie sapkınlığın yapısı­ nı psikozun yapısıyla ilişkilendirir (sapkın, bastırılan savunma ile şizoid ya da bölünmüş kişilik arasında konumlanır16). Aynı bakış açısını paylaşan E. Glover sapkınlığın, çocukluk çağındaki saldır­ ganlığın etkisizleştirilmesi ve gerçeklik duygusunu koruyan bir uz­ laşma olduğunu düşünmüştü.17 Winnicott'un1x anne-süt bebeği iliş1 6. W.H. Gillepsie, "Notes on the analysis of sexual perversions", lntemational Journal of Psychoanalysis içinde, 33, 1 952. 1 7. E. Glover, "The relation of perversion-formation ta the development of reality sense", On the ear/y Development Mind içinde, Londra, lmago, 1 956. 1 8. D.W. Winnicott, The Maturational Process and the Facilitating Environment, Londra, Hogart Press, 1 965; Fr. çev.: Processus de la maturation chez l'enfant, Payot, 1 970. 27 kisi ve geçiş nesnesi konusunda yaptığı çalışmalardan etkilenen ço­ ğu modem yazar, sapkınlığın gizli psikotikliği üzerinde ısrar eder. Joyce McDougall sapkın kişilik ile ben' in Oidipus -öncesi arkaik bozuklukları arasında bağlantılar kurar. 1 9 Sapkınlığın savunma ek­ ranını ve "sahte-ben"inse kristalleşmesini oluşturduğu bu bozuk­ luklar, A. Green'in analiz ettiği narsisik semplomatolojilere gön­ derme yaparlar.2() Ayrıca Didier ile çalışırken, J. Lacan 'ın sapkınlık hakkındaki kimi önermelerini dikkate aldım.21 Örneğin J. Lacan, 1 9. Joyce McGougall "psişik nedenselliği erken oluşan libidinal dürtülerle ilişkisi" açısından ele alırken, önce sapkınlıktaki Oidipus-ôncesi çatışmaları keşfetti (Pla­ idoyer pour une certaine anormalite, Gallimard, 1 978) ardından psikosomatik ge­ rilemelerin kökenininde yatabilecek kaynaşımsal ilkel bir sadik cinsellik hipotezi­ ni ileri sürdü. Ayrıca psikosomatik gerilemeler, sapkın edimlere de dönüşebilecek ölümcül yaşam deneyimlerine karşı savunmalar biçiminde ortaya çıkar (bkz. Theatres du Je, Gallimard, 1 982, s. 37). Joyce McDougall Melanie Klein ile M. Mahler'in depresif konumdan sakınma olarak ele aldıkları sapkınlık hakkındaki düşüncelerini geliştirerek, sapkının tekniklerinin onun cinse/kimliğini sürdürebile­ ceğini, ama cinsel kimliğin gerisinde ôznel kimliğe karşı bir tehdidin gizlendiğini ileri sürer (bkz. J. McDougall, "ldentifications, Neoneeds ans Neosexualities", ln­ temational Joumal of Psychonalysis içinde, 1 986, 67, s. 1 9-31 ve M. Mah\er, On human Symbiosis and the Vicissitudes of ldentification içinde, cilt 1, New York ln­ ternational University Press, 1 968). 20. A. Green bir "sessiz dizi'' kliniği önermek amacıyla "olumsuz narsisizm" ola­ rak adlandırdığı bir "ölüm narsisizmi" hipotezi geliştirir. Bu "sessiz dizi" kliniği ola­ rak adlandırılan diziye, "yoğun, köklü ve geçici bir ilgi kaybı sonucunda oluşan ve bilinçaltında 'psişik boşluklar' şeklinde iz bırakan olumsuz halüsinasyonu, sessiz psikozu ve sessiz yası" dahil eder. Bu "psişik boşluklar" ise libidinal erotik ilgi kay­ bının zayıflamasıyla serbest kalan yıkıcılığın ifadesi olan ilginin yeniden kazanıl­ masıyla doldurulacaktır. Nefret ifadeleri ve bu ifadeleri takiben ortaya çıkan tela­ fi etme süreçleri, ilk nesne olan anneye karşı bu önemli ilgi kaybının ikincil görü­ nümlerini oluşturur" (bkz. Narcissisme de vie, narcissisme de mart, a.g.y., 1 983, s. 226-227). A. Green "olumsuz n arsisizm"i "psişik ölüm arayışı" olarak tanımlar (s. 278). Didier Green'in atfettiği anlamda "ölü bir anne"nin çocuğu değildir. Bu­ na karşın, analizi, cinsel özdeşleşme aşamasında cinsiyetine ve tüm ôznelliğine karşı bir ilgi kaybı yaşadığını ortaya çıkarmıştır. Green'in sessiz psikoz dediği, semptomsuz şizofreniye karşılık gelir. Belirti ver­ meyen bir ruhsal hastalık olgusu ve süreci söz konusudur. Green'in serie blanc­ he, pychose blanche ve deuil blanc kavramlarındaki blanche, blanc ifadelerinin yerine semptomsuz, basit, belirtisiz denilebilirdi. Ancak, hastalığın belirtileri vardı r. ama görünmez ve sessizdirler. Bu nedenle söz konusu kavramlarda sessiz nite­ lemesini kullanmayı yeğledik. Bu açıklamalar psikanalist Talat Parman'a aittir. 2 1 . Dil (langage), fantezisel temsil ve dürtüler arasında gözlemlediğim ayrışma, Lacan'ın işaret ettiği şeyle ilgili görünmektedir. Lacan simgeseAn, imgeseAn ve gerçek'in sapkınlıkta "kopmuş" olmadığına, ama birbirinden "ayrışmış" olduğuna işaret etmişti. Baba işlevinin bir tür sürekliliği psikozu engelleyerek sapkını hem • 28 sapkın fetişizmin baba işlevini ortadan kaldırmadığına işaret etmiş­ tir. Fetişizm babanın yadsınan değerini koruyarak, baba işlevini kışkırtır ("babaya-sapma"22)". Lacan'ın dil ve psişik işleyiş hakkın­ da geliştirdiği düşünceler, beni, sapkının hem söyleminin hem de imgesel oluşumlarının (rüyalar, fanteziler) özgül konumu üzerine düşünmeye itti. Bu klinik ve kuramsal bağlamda, Didier'yi pek de "iyi niyetli" olmayan "tarafsızlık"ının dışına çıkartan anların, bana resminden söz ettiği anlar olduğunu gördüm. Didier'nin aşın "uzmanlaşmış" ve "teknik" söyleminin içeriği tablolarını tahayyül etmemi engelli­ yordu. Ama bu anlarda sesi canlanıyordu, yüzünün kızardığını gö­ rüyordum, duygu ortaya çıkıyordu. Resim, söylemiyle oluşturduğu aysbergin gizli yanını oluşturuyordu açıkça. "Görmek" demek, onun için hiçbir şey "ifade etmiyordu." Didier ' nin tutkuları sözde kabul görmüyordu. Didier başka bir şekilde "anlamlandırıyordu." "sinthome·· hem de "semptom" ile birleştiren bu aynşmış bağı güvence altına alır. İdeal bir babaya yönelik bu idealleştirilmiş özlem olan "sapkınlık aslında babaya doğru yönelmeden başka bir şey değildir": Bu özlem yasayı ondan daha iyi haz almak için kışkırtır ve ıhlal eder (Ornicar?'ın içinde 6, "Le Sinthome", 1 1 Kasım 1 975). Didier'nin tedavisinde, dil-fantezi-dürtü ilişkisinin dönüştürülebilmiş olma­ sı, iğdiş edilmenin baba işlevi olarak tanınmasını sağlamıştır. Bedensel sempto­ mun analiz edilmesinin ardından (idealleştirilen ve/veya değersizleştirilen) "sint­ home" olarak yadsınan baba hastada Oidispusçu bir baba istikrarına kavuşacak­ tır. Bkz. "Subversion du sujet et dialectique du desir", Ecrits içinde, Seuil, 1 966, s. 823-825. • Sinthome sözcüğünü Lacan symptôme (semptom) sözcüğünün hep aynı an­ lamda açımlanmasına karşı bir çare olarak icat etmiştir. Bir ile, Baba ile özdeş­ leşme semptoma gönderme yapar. Semptom Freud'un da dikkat çektiği gibi Ba­ ba'nın gücüne, bu güce karşı girişilen mücadeleye işaret ederken, semptomun bir başka boyutu, sinthome sözcüğü ile vurgulanmak istenen boyutu, bir haz bo­ yutunu içerir. Semptomun sinthome'a dönüşmesi semptomun yaratı olarak semptoma dönüşmesine denk düşer. Lacan'ın Sinthome başlıklı Ecrits'de yer alan seminerinin başlığını "Babanın-Adı bir semptomdur"u da koyabileceği dikka­ te alındığında, sinthome'un Baba işlevi, semptom olarak Babanın-Adı anlamları­ nı içerdiği söylenebilir. Lacan semptom sözcüğünün oluşturduğu göstereni hep aynı şekilde anlayanlara karşı sinthome sözcüğünü icat ettiğinde, gösterenin her zaman aynı anlama gelmediğini vurgulamak istemiştir. (ç.n.) 22. "Haz-alma-fazlası, sapkınlıktan/babaya-sapmadan [pere-version], haz alma­ nın iştah açıcı değişkesinden doğar" (Ornicar? 5, "ASI", 1 8 Mart 1 975). "Freud'un söylediğini tam olarak izlersek, bu, her insan cinselliğinin sapkın olduğunu söy­ lemenin bir tarzıdır'' (Ornicar? 1 1 , 1 1 Mart 1 976). • Kristeva burada perversion'u, (sapkınlığı) pere-version şeklinde yazarak baba­ ya sapma, babaya yönelme anlamı vermektedir. (ç.n.) 29 Didier' nin narsisik benliğinin yaratmayı başaramadığı psişik kim­ liği oluşturabilmek için şeylerin temsilleri ile sö1,cüklerin temsille­ ri arasındaki ilişkinin yerin i şeylerin temsillerinin ikameleri (resim­ leri) alıyordu. Anlamlandırmayı ve edimi iç içe geçirerek, fantezi­ lerini yoksullaştınyordu. Mastürbasyona varıncaya kadar, öz-gön­ dermese! edimde aldığı tatmini artırıyordu. Bunun karşılığındaysa dilin göstergeleri anlamdan yoksunlaşıyor, edimlerden ayrışıyor ve duygu içermiyor; törenselleşmiş, içi boşalmış ve soyut göstergele­ re dönüşüyordu. G. RE�İM VE TEŞHİR: A DLA �pIR.MA K EDIMDE B ULUNMA K DEGILDIR Didier ' nin duygu ve arzuyu ifade eden dolaysız dilinin söz değil de resim olduğuna dair "karşı-aktarımsal kanı" bende böyle oluştu. Travmalarını ve arzularını şifrelediği -ya da böyle olduğunu var saydığım- ifade araçlarını da tedaviye belli bir zaman süresince dahil etmem gerekirdi . 9ysa sadece Didier 'nin savunmacı söylemi­ ni dikkate almıştım. Bu nedenle belki de yanlış bir yola sapmıştık. Bana tek tek yorumladığı eserlerinin fotoğraflarını getirmişti. Didi­ er'nin eserleri kolaj ve resim karışımlarından oluşuyordu. Bu re­ simsel "söylem"in şiddeti karşısında şaşkına dönmüştüm. Çünkü Didier 'nin o güne kadar bana hitap ederken kullandığı söylemin ta­ rafsızlığı, aşın inceliği ve soyutluğuyla iyice çelişen bir söylem vardı karşımda. Sanki bir insan kıyımdan çıkmışçasına kırık dökük ve paramparça olmuş -sanatçının güdümündeki- değişik varlıklar ve uysal nesneler, yeni bir kimlik oluşturuyordu. Ancak beyhude­ liklerini ve şüpheye yer bırakmayan çirkinliklerini dışa vuran çoğu dişi ve paramparça olmuş kişilerin kalıntılarını tek bir figür içermi­ yordu. Dolayısıyla kimlik travmatizminin "kara delik"i kendisine resimde bir dil bulmuştu. Didier' nin saplantılı sözün yalıtıcı aracı­ lığından geçmeyen sadik dürtüsü resimde kendisini özgürce ifade ediyordu. Sapkın bir fanteziyi beslemek için başkalarının parçaları­ na gereksinim duyan ve mastürbasyon anında bile erişilemeyen 30 haz, burada ortaya çıkıyordu. Oğlunun eserlerini onaylayarak ve yorum yapmadan kabul den ölü annenin yerin i almıştım. Ama anneyle aramda önemli bir fark vardı: Sadik fantezileri adlandırdığım için annenin konumundan kendimi aynştınyordum. Bu hastaya bilfiil "fantezisel bir organ nakli" yaptığım kanısındaydım. En cesurane resimsel temsillerden birinin erotik içeriği adlandınlmadığında ve estetik soyutlamalarla yadsındığında, bir fanteziyle karşı karşıya olduğumuz söylenebilir mi? Didier vakasında bunun yerinde bir soru olduğu kanısına var­ dım, çünkü (benim için onun fantezilerini temsil eden) "imgeler" yalıtılmıştı ve bilindışı fanteziye ulaşmamızı bilinçli söyleminden sağlayabilecek bir çağrışım etkinliğine karşı duyarsızdılar. Bu ne­ denle bu "imgeler"de gömülü (yalıtılmış ya da gerçekten bölün­ müş) fantezileri ve cinsel anlamı ad/andırmaya başladım. Karşı-ak­ tarım boyutunun farkına kolayca varılan tuhaf bir yorum, eğer bu durumda bir yorumdan söz edilebilirse tabii. Didier'ye tablolarının bende çağrıştırdığı kendi fantezilerimden söz ediyordum. Her ne kadar kendi fantezilerimden dem vuruyor olsam da, bu şekilde ara­ mızda imgesel ve simgesel bir bağ oluştu. Söylemimi "indirgeyici" ve basit" bulmakla birlikte Didier, kolajları hakkındaki yorumları­ mı kabul etmeye, değiştirmeye, kesinleştirmeye ya da reddetmeye başladı. Bu aşamadan itibaren Didier, donmuş tekniğinin gerisinde­ ki fantezi evrenini kendisi adlandırmaya başladı. Ardından üç psi­ şik olay ortaya çıktı. Bu üç olayın Didier'nin analizindeki dönüm noktası olduğu kanısındayım. H. "SURATINI DAÖITIP PA RA MPA RÇA ETMEK " Yabancı bir ülkede doğmuş ve yaşamış karısıyla arasındaki bir kav­ gayı aktarıyor. D idier'ye "yabancı bir kadının suratını dağıtıp pa­ ramparça etmek" istediğini söylüyorum. Onun için asıl yabancının ben olduğuma beni inandırmaya çalışan Didier, bu yorumu redde­ diyor. Hastamın cinsel etkinlikleri öylesine tek başına gerçekleştı­ rilen etkinlikler ki, karısını sapkın bir nesne olarak düşünmek ona 31 zor geliyor. Oysa mastürbasyon yapmasını hoş gören ya da buna göz yuman üst-ben olması nedeniyle karısı, Didier ' nin mastürbas­ yondan aldığı zevke "dahil olmaktadır." Kocasının ona karşı ger­ çekten saldırganlaşmasına değilse bile, onu açıkça değersizleştir­ mesine neden olmaktadır. Koca böylece bir başkasıyla yaşanan cin­ sel ilişkiye karşı ilgi duymayabilir (karısı zahmete değmiyorsa, "cinsel i lişki"ye de değmez) ve mastürbasyondan alınan zevki ye­ ren erotik edimden kaçınabilir. Karısının "yabancılık"ı annenin verdiği ve anneye sağlanan tatmin tarafından yutulma ve parçalan­ ma endişesine karşı bir güvence işlevi görmektedir: Yabancı bir ül­ keden geldiği için kansı, tahrik edici ve yıkıcı "anne" gibi olamaz. Bu yüzden de Didier annesinin aksine karısını, hep arzulanmış ama asla gerçekleşmemiş, nihayet edimselleştirilmiş mutlak bir kudre­ tin kurbanı haline getirebilir. Seansın ardından Didier'nin karısı ile ilişkisi daha fazla şiddet içermeye başlıyor. Şiddetli kavgaların ardından Didier cinselliğin­ den, penisse! ve ana! mastürbasyonundan bana daha fazla ve daha ayrıntılı olarak söz etmeye başlıyor. Utanç hissiyle karışık yoğun şevk, Didier'nin alışıldık edepli tavrıyla tamamen çelişmekteydi. Bütünlüklü bir deneyimin, çokbiçimli bir tahrik oluşun hafızası olarak mastürbasyon, sınırsız bir sado-mazoşist bedeni, başka bi­ riyle konuşarak ya da temas kurarak paylaşılamadığından yoğun bir gerilimden kurtulma telaşı içindeki hepten cinsel organa dönüşmüş bir bedeni edime sürüklüyordu.23 "Kapısına kilit vurulmuş" apart23. Janine Chasseguet-Smirgel "anal-sadik gerilemenin tüm farklılıkları nasıl yok ettiğini" ortaya çıkarır; sapkında fantezinin yerini alan gerileme "arzunun, kayna­ ğının, amacının ve amaca bağlı temsillerin sadik-ana! alana kaymasına yol açar. Bu kayma süreci, sadece tatminin ertelenmesinden sakınılmasına değil, aynı za­ manda erteleme kavramının bile yok ojmasına yol açar. Aynı süreçte, psikolojik cinselliğin genital boyutu da yok olur" (Ethique et esthetique de la peNersion için­ de, Champ Vallon, 1 984, s. 1 86). Başka yollar izlemiş olsa da önerdiğim analiz de benzer saptamalara ulaşır; örneğin Didier'nin duygusuz söylemine dair sorgu· lamam, J. Chasseguet-Smirgel'in "Le rossignol et l'empereur de Chine, Essai psychanalytique sur le 'faux'", Revue française de psychana/yse, 1 969, s. 1 1 51 41 'de değindiği (paranoyakta fallikliğin ikamesi anallik) "sahte" sorunsalıyla bağlantılandırılarak okunabilir. Gelgelelim paranoyak karşı-yatırımda bulunma­ yan, (ne Sade, ne de"Marienbad" olan) Didier, anal savunmaları ve eserleri de dahil olmak üzere hemen her şeyi kötürümleştiriyor, geçersizleştiriyor ve irnkan­ sızlaştınyor. 32 man dairesinin ·çok iyi simgelediği, Didier 'nin hafızasında doku­ nulması mümkün olmayan "Anne"yle birlikte, ağız da hapsolmuş­ tu. Memeden çok geç kesilen Didier bu adlandırılamaz oralliği sır gibi saklıyordu, cinsel gerilimse daha sonra gelişen anüs ve penis bölgelerinde odaklanmıştı. Ağzın bu "kilitleniş"ini, uzunca bir süre -tıpkı orallik gibi- duygulardan arındırılmış ve mekanikleştirilmiş dilin çok küçük yaşta ve yetenekli bir şekilde kullanılmasıyla bağ­ lantılandırmak gerekir. 1. ÇİFTE BÜTÜNLEŞME RÜYASI Dürtülerinin ve sözlerinin "buzlarının çözülmesi" diye adlandırdı­ ğım çalışma esnasında, Didier bana ikinci bir rüyasını daha anlattı. Didier annesiyle babasının yatağındadır. Sevişmektedirler. An­ cak Didier sadece annesiyle babasının ortasında değil, aynı anda her ikisi de, hem vajina hem de penistir. Aynı anda hem erkek hem kadındır, sevişme esnasında anne ile babayı birbirinden ayırt etmek mümkün değildir, bu esnada vajinal bir haz alma duygusu bile ya­ şamaktadır. Ph. Greenacre, sapkının, çocuğun ihtiyacını ebeveynlerin du­ yarlılığıyla birleştirdiğine işaret etmişti. ı.c Didier' de birleşme ebeveynin duyarlılığıyla gerçekleşiyor gibidir, bu da beni iki çifte bü­ tünleşmeden [symbiose bifocale] söz etmeye yöneltti. Ben, mastür­ basyon sırasında bedenine "kayıp bir nesne" olarak değil, bir ilkel sahne olarak muamele ediyordu. Bu ilkel sahnede, (alternatif bir ikicinslilikten farklı bir şekilde yaşanan) eksiksiz bir cinsellik fan­ tezisine dayanan hem anne hem de baba ile bütünleşme gerçek­ leşmekteydi. Ayrıntılı ve iletilebilir bir temsili engelleyen de bu ek­ siksiz cinsellik değil miydi? İkicinslilik fantezisi bir başkasıyla söz­ lü iletişime karşı bir engel olarak yorumlanabilir, çünkü bu- başkası cinselleşmeyi ve dolayısıyla da bölünmeyi gerektirir. Didier vaka­ sında cinsellikten ziyade tahrik edilebilirlikten söz etmek daha doğ24. Ph. Greenacre, "On focal symbiosis", Dynamic Psychopathology On Childho­ od içinde, J. Lessner ve E. Ravensteld, New York, Grune and Stratton, 1 959. F3ôN/Ruhun Yeni Hasıılıklan 33 ru olur, çünkü Didier Eros' u n özünü oluşturan ötekiyle ilişkiyi dış­ lamaktadır. Bu yapılanmada erotizmin ve depresyonun yerini ken­ dini tatmin etme ve düş kırıklığı alır. Bu ikisiyse bedeni ya beden­ sel edimsel/eşmeye ya da bedenselleşmeye maruz bırakır. Fantezi­ lerine ve hislerine yeniden kavuşan Didier, benimle konuşuyor. Kendi kendiyle konuşmanın yerini, gitgide bir tür ortak-mevcudi­ yet ve yanıt beklentisi alıyor. Tatil dönüşünde Didier deri hastalığı­ nın geçtiğini söylüyor. İ. DÜŞLEME DAYA LI İŞLEYİMSEL KOMPOZİSYONLARIN "KOLA JLA R"! VE B U " KOLA JLARIN SÖK ÜLMESİ" Şimdi fantezinin bu hastadaki konumunu daha iyi anlayabiliriz. Eserlerinin ardından, rüyasında iki ebeyven inin cinsel organlarıyla yaptığı "kolaj"ı25 analiz ettim. Yadsınması güç bir karakter olan ba­ banın mevcudiyeti, dişil bir figürün değerli kılınmasıyla, ona acı çektirilmesiyle, haz verilmesiyle ve coşkunluğa sürüklenmesiyle sınırlanmaktadır. Ebeveynlerin cinsel birleşmesine katılarak Didi­ er'nin annesinin fantezisini ve (öbür kadın için eşcinsel, koca için­ se karşıcinsel) ikili arzusunu yeniden ürettiği hipotezi i leri sürüle­ bilir. Bunlar birleştirilmesi güç unsurlar olduğundan sapkın, onla­ rın -tahrik kaynağı olan- aykırılıklarını korumaktadır. Bu unsurla­ rı yan yana getirerek etkisizleştirmeye çalışmaktadır. Bu uzlaşım yüzünden Didier' nin fantezisi psikanaliste bir tiyatrolaşurma, sah­ neleme ya da bir oyun olarak görünmektedir. Didier'deki dayalı işleyimsel kompozisyon kolajlar) dürtüler ile söylemin düşleme (kağıt üzerindeki kolajlar, rüyadaki arasına girmekte ve onlan birbirin­ den ayn tutmaktadır. 25. M. Khan sapkınlıkları n oluşumunda bir "iç nesne-kolaj"dan söz eder, Figures de la perversion içinde, Gallimard (1 979), 1 980. Didier iç-psişik bir "nesne-kolaj" hipotezini doğrulamak istercesine gerçek kolajlar yapıyor. Didier'de "iç nesne-ko­ laj"ı n bir tür edimselleştirildiği izlemine kapıldım, bu aynı şey değil, ama sapkın­ lıkta ya da sanatta bir üst düzey mi? Büyük olasılıkla y ü celtmenin bütünleyict bir parçası olan idealleştirmede üst bir düzey olsa gerek. "Psişik işleyişin bir kısmı bu vesileyle tamamlanmıştı ve korkunç sonucuna rağmen, bunun dürtünün ide­ alleştirilmesi açısından taşıdığı değeri yadsımak mümkün değil" (Freud, a.g.y., s. 1 4, dipnot 2). 34 F3ARKA/Ruhun Yeni Hastulıklm Farklı tipteki kolajları hakkında önerdiğim yorumlama çalışma­ sı erotik temsil düzeninin değişmesine katkıda bulundu. Önemli bir çağrışım etkinliğinin ardından görülen yeni tip rüya öznel bütünlü­ ğün oluşturulmasında elde edilen bir gelişmeyi işaret ediyordu.26 Rüyayı gören, çocuğun değişik öğelerden oluşan bedeninin bütün­ lüğünü duyumsama ihtiyacına ayrışık unsurlarla (baba, anne, ideal­ leştirilen ilk eş) yanılsamalı bir kaynaşma yoluyla yanıt vennekte­ dir. Bu düşsel bütünleşme, ilk süreçlerle, dürtüsel ve duyumsal de­ neyimle biçimlenen sözlü gösterenin yolunu izliyor ve fantezi et­ kinliğine yansıyordu. Artık edimlerin birinci tekil şahıs tarafından sözcelenmesi (Ben+fiiller), yüceltici devinimiyle kaygı eşiğini aşa­ ğı çeken ve fantezi inşas}nı 'kolaylaştıran edimleştirmenin (kolajlar) yerini almaktadır. J . ANA LLI KTEN BA BAYA : CEZA LA N DIRMA VE SiMGESELLEŞTİRME "Geneli itibariyle olumlu" aktarım, Oidipus'un baba kutbuna kay­ dı. Böylece hasta, babasına karşı eşi az görülür türden şiddet içeren rüyalarını aktarmaya başladı. B u rüyaları ana! dürtüsellikleri açı­ sından analiz etmek, hastanın sapkın karakterinin önemli bir geliş­ tirimine [e/aborationr imkan tanıdı. B abaya ana! olarak saldırma arzusu, Didier'nin annesinin edilgen nesnesi olmasına göz yuman babadan öç alma arzusu olarak yorumlandı. Analizin bu aşamasın­ da bu koruyucu olmayan babanın yerine geçmiştim, Didier'nin sal­ dırıları bana yönelmişti (Didier o zamana kadar bilinçdışında kal­ mış anal dürtülerin saldırısına maruz kaldığını hissediyordu). Buna karşın yorumlarımın onda yarattığı korkudan, bir kez daha edilgen26. Fantezi ve rüya mantıklannın bu esnekliği, Michel Neyraut'nun bilindışı man· tıklarının çoğulluğu hakkındaki düşünceleriyle bağdaşmaktadır. Bkz. Les logiqu· es de l'inconscient, Paris, Hachette, 1978. Psikanalizde "yeni bellek izlerinin yorumlanıp, işlenip, mevcut bellek izleriyle ilişkisinin kurulması; yeni bilgilerin yorumlanarak eski bilgilerle bütünleştirilmesi" anlamına gelmektedir. Sözcüğü bazen geliştirim, bazen de detaylandırma olarak karşıladık. Daha geniş bilgi için bkz. Selçuk Budak, Psikoloji Sözlüğü, 2000, An· kara: Billm ve Sanat, s. 206 ve dv. (ç.n.) • 35 liğe itilme korkusundan aynı düşlemsel imgelerle öç almayı da sür­ dürüyordu. Bastırılmış anal çatışmalar tedavi sayesinde kabul gör­ müştü, ama tedavi bu çatışmaları belki de yok edememişti. Böyle­ si bir amaca ulaşmak mümkün olsa bile, Didier gibi bir hasta için bunun tartışmaya açık, hatta tehlikeli bir amaç olduğu kanısında­ yım. Sapkınlığı, analliğin yardımıyla kilit altına alınmış narsisizm yoksunluğuna karşı kısmen engel oluşturuyordu (anal tahrik edile­ bilirlik genitalliği engellediğinden, ortaya analliği idealleştiren ürünler olarak resim çıkıyordu). Didier ' ninki gibi bu tür bir yapı­ lanmada, gelişme gösterme yetisine sahip ("sarsılmış" haliyle) anallik, psişik kimliğin korunabilmesi açısından gereklidir. B öyle­ si bir ihtiyatlılığın haricinde, ilci perspektif dikkate alınabilir. Anal savunma silahının yok edilmesi ya psikotik bir çöküşe yol açar ya da psikanalistin ana! olayların ebedi analistine dönüşmesine neden olur. Bu tür bir kendini adama, kuşkusuz nice psikanalitik yöne­ limin sırrını oluşturmaktadır... Didier böylesi bir konumun sorum­ luluğunu üstlenmeye hazır değildi. Babayla girilen Oidipusçu çatış­ maların analizi yine de bu aşamadan sonra mümkün bale gelmişti. Kendisini erkek olarak tanımlama girişimi Didier'yi babasıyla arasındaki Oidispusçu rekabetiyle yüzleştirmişti. Bu Oidispusçu öfkeden önce, yadsıma eksiksiz bir cinsel deneyim fantezisinin doğmasına yol açmıştı. Şu anda cinselleşme, babadan kaynaklana­ bilecek bir iğdiş edilme tehdidini içeriyordu. Didier bu tehdide kar­ şı babasını öldürerek tepki gösteriyordu. Bununla birlikte ( arzula­ dığı, tahayyül ettiği ve ona sunduğu "eksiksiz hazzı" tasvip etme­ diği varsayılan psikanaliste karşı hissettiği) Oidipus kaynaklı suç­ luluğun, ciddi bir yanı olmasa da, daha önce bir ameliyat geçirmiş Didier için endişe kaynağı olan bir hastalığın sayısız nedeni arasın­ da yer aldığına ikna olmuştum. Bu bedenselleştirme, psişik temsi­ lin dürtüsel çatışmanın sorumluluğunu tamamen üstlenmeden ge­ liştiğine işaret etmektedir. Bu hastanın sapkın yapısı Oidipus'un böylesi bir bedensel çözülmesinden hangi ölçüde sorumluydu? Kendisini bu "ceza"ya maruz bırakarak Didier, cinselliğini eril üçüncü bir kişinin müdahalesi olmadan çözündüremeyen kadın ve psikanalist olan beni cezalandırmayı istememiş miydi? Her neyse, 36 cerrahın önemli müdahalesinin edl111Selleştirmenin [acıing], hatta "kolaj"ın ya da "kolajların sökülmesi"nin fizyolojik düzeninde ka­ rarlaştınlmış olduğunu düşünmekte ısrar ediyorum. Bu anlamda söz konusu müdahale sapkının indirgenemez ve erişilemez erotik mahremiyetine tanıklık etmektedir. Buna karşın, hasta bu olaylan aktarım sırasında aktararak, tedaviye ayrıcalıklı bir yer tanımıştı: Bireyselleşmesinin dramının oynandığı imgeleme ve simgesele ait ayrıcalıklı bir yer. K. PORTRE ARMAGANI: PSİŞİK BİR DÖNÜŞÜM Tedavinin sonunda Didier bana portremi verdi. Hiçbir kolaj yoktu, Elimde bir sigara tuttuğum bir fotoğraftan hareketle yapılan bir re­ sim. Yalnız, fotoğraftakinden farklı olarak Didier'nin yaptığı re­ simde ellerim boşlukta �apanıyordu. Bu tabloda ilk rüyanın gösterenlerini görüyorum. Bu gösteren­ ler burada farklı bir şekilde eklemlenmiş. İronik gülüş, bir Hint heykelinin eli, mandala' çarkı. Çatlağı ve kırığı olmayan bir ayna­ da yeniden oluşturulmuş yabancı bir kadın , zarar görmeden taham­ mül edilen bakış ve hiçliğin mevcudiyeti. "Ellerin arasında hiçbir şey yok, ne penis ne de fetiş, iyi tahmin edilmiş, değil mi?" diyerek gülen Didier, her zamanki gibi "bilgiç", ama gitgide daha neşeli ve özgür. Psikanalistin savunmacı bir idealleştirilmesiyle işe başlamıştık. Ardından göstergesel27 ürünlerin, kolajların dikkate alınması aşa­ masına geçtik. İdealleştirmenin yüceltmeye dönüştüğü kolajları ilk­ sel süreçlerin ve şey temsillerinin bir tıpkıbasımı olarak düşünmek mümkündür. Fantezinin söze dökülerek yorumlanması fantezinin vücut bulmasını sağladı. Bununla eşanlı olarak (dokunmaya ve ' Hinduizmde mistik bir temsil. (ç.n.} 27. Anlamlandırma sürecinin iki kipliği olarak göstergesel (gösterge-öncesi ve dil· öncesi} ile simgeseli (göstergeler ve dilbilgisi} birbirinden ayınyorum. Gösterge­ seli ayna evresi ile fallik evreden önce gelen olarak tanımlıyorum. Bkz. La revo­ lution du langage poetique, Le Seuil, 1 975. Michel Neyraut, göstergeseli hareke­ te geçiren kolaj tekniğinin ilksel süreçlerin bir tıpkıbasımı olarak düşünülebilece­ ğini telkin etti bana. 37 bakmaya dayalı) duyusalın (oral, anal, üretral) dürtülerin belirtiseli [indicielle] olarak dikkate alınması, daha önce bastırılmış ya da yü­ celtilmiş olan dürtüsel gelişimi destekledi. Önemli derecede sado­ mazoşist bir boyut içeren genitallik-öncesi çokbiçimli fantezilerin yorumu, hastanın psişik gelişimin bir sonraki aşamasına geçmesini sağladı: Oidipus'un yeniden keşfedilmesi ve yeniden inşa edilme­ si. Dolayısıyla analitik çalışmanın bir bölümü bir anamnezi çalış­ masından daha ziyade öznenin yaralanmış ya da henüz oluşamamış bileşenlerinin çözümlenmesinden ("analysis") önce, bir yeniden in­ şa edilmesi çalışması oldu. Yeniden oluşturucu ve yüceltici bir dile başvurulması, genel olarak "narsisik kişilikler"in tedavisinde zo­ runlu olabilir. Psikanalist böylesi bir tedavinin sonu gelmez niteliği karşısında şaşkınlaşır. Analize neden ve nerede son vermek? Bu soruyu yanıt­ lamak., diğer hastalar değil de Didier söz konusu olduğunda -Didi­ er 'de pşisik aygıtın bu sonlanmamışlığı tedavi sırasında erotik ve varoluşsal bir hareketlilik kaynağına dönüştüğü için- daha zor gö­ rünmektedir. Şu soru varlığını korumaya devam eder: "Bir sapkın­ lığı analiz etme" ifadesi ve ihtirası ne anla.ma gelir? Tedavinin so­ nunda, "sapkın yapılanma"nın tıpkı bir eldiven gibi sadece tersine çevrilmiş olduğu izlenimine kapıldım.ııı Tedavinin başlangıcında kısmi zevkler, edimsellikler ve kolajlar (yani düşleme dayalı işle­ yimsel kompozisyonlar) hiçbir yoksunluğu hoş görmeyen bir mut­ lak gibi görünüyorlardıysa da, tedavinin sonunda bir "olumsuz"la yüklendiler: Ebediyen analiz edilebilir nevroz. Bu sapkın koruyucu kabuk, yok olmasa da, ötekinin hesaba katıldığı bir yapının içine dahil olur (ak.tarım ve karşı-aktarım bunu mecbur kılar). Kısmi zevklerin ve artık formülleştirilebilen fantezilerin sınamasına tabi tutulma da buna dahildir. Freud'la hemfikir olursak, her cinselliğin sapkın olması kaçınılmaz değil midir? Bununla birlikte, öz-erotik zevk enflasyonuyla cinsellikten otis­ tik bir tarzda kaçınmaya dayanan "sapkınlık", sapkın bir belirlen­ meye de sahip cinsellikle karıştırılmamalıdır. Bu cinsellik özneyi 28. "Nevroz adeta sapkınlığın olumsuzudur", Freud, Trois essais, a.g.y., s. 80 ve 1 79. 38 psişik uzamına ulaştıran temsil etkinliğiyle (bir olumsuzun ve onun iğdiş etme alayının, farkın ve ötekinin oluşumuyla) sapkın cinsel­ likten farklılaşır. Bu olumsuz, gerçekleştirdiğimiz imgesel ve sim­ gesel nakil -psişik nakil- sadece incecik bir katmandır. Sapkınlığın gelgiti bu naklin önünü tıkar, kırılgan narsisizm ise nakli tehdit eder. Ama sapkın açısından, kendi iğdiş edilmesinden ziyade kadının ve psikanalistin iğdiş edilmesini kabul etmek daha zor değil midir? Bir imge olarak kalmayı, ama Didier'nin dile getirilemez bir tahrik oluş mezarına hapsetmeden ya da katletmeden oynadığı bir imge olarak kalmayı sürdürüyorum. Portremi yaparak ve portremi kendi sözcükleriyle anlatarak Didier ona verdiğimi kendi tarzında bana geri veriyor. Başlangıçtakinden daha karmaşık bir durum. Di­ dier 'nin psişizmine ulaşmasını sağlayan analitik bir çalışma müm­ kün olmuştu. Katmanlaşmış. yalıtılmış ve direnen temsillerini akta­ rım sırasında adlandıran analiz, kolajlarından oluşan düşleme daya­ lı işleyimsel inşalara dürtüyü ve dili yeniden kazandırdı. Didier'nin devinimsiz ve etkisizleşmiş "sinema"sı ve acı çeken bedeni, dina­ mik bir başka uzamda hareketlendiler: Bir başkasıyla birlikte ve bu başkası için psişik yaşam. Devamı ona kalmış. "Ruhu logos'a" dönüştüren Didier ' nin kendisine yeniden bir beden de oluşturduğunu gördüm. Bu, Demokritos 'un· ... programı olmuştu. Aynı zamanda Freud'un da. İşin sadece başındayız. B ir başlangıçtan başka bir şey değil bu. Analizin uzunluğu, güçsüzlüğü ve alçakgönüllülüğü. Ama bugün mahremiyeti başka kim yeniden canlandım? * İlkçağda boşluk kavramıyla bağlantılı olarak Demokritos (ve onun gibi atomcu­ lar) gerçeğin temellerinin, boşluktan ve boşluğu dolduran bölünm�z ve parçalan­ maz atomlardan oluştuğunu söylemişlerdi. (ç.n.) 39 il Kendi bilincinde olmayan medetsizlik (detresse · ) zamanında psikanalistler ne işe yarar? 1 Devasa bir kent, camdan ve çelikten yapılmış, gökyüzüne uzanan, gökyüzünü yansıtan, kendisini ve sizi yansıtan evler; imgelerine boğulmuş, acelesi olan, aşırı makyajlı. altınlar, incilerle kaplı ve şık deriler giyinmiş insanlar tahayyül ediyorum; yan sokakta yığılmış pislik ve uykuya ya da paryaların öt'kesine eşlik eden uyuşturucu ... Bu kent New York olabilir, yarının herhangi büyük bir kentine, bizimkine benziyor. . . • Detresse sözcüğüne karşılık olarak kullandı ğımız "medetsizlik" sözcüğünün an­ lamı için bkz. Psikanaliz Yazıları, sayı: 3, 200 1 . s. 1 05. 1 . Paris Psikanalitik Demeği'nin düzenlediği kolokyum, Unesco, 14- 1 5 Ocak 1 989. Bu kolokyum "La psychanalyse: question pour demain", Revue française de psychanalyse monografisi içinde yayımlanmıştır, PUF, 1 990, s. 2 1 -33. 40 Bu kentte ne yapmalı? Tek bir şey: Metalar ya da imgeler sat­ mak ve satın almak, ikisi de aynı anlama gelir, çünkü bu metalar ve imgeler anlamdan yoksun ve derinliksizdir... Lüksü olduğu gibi dehşeti de etkisizleştiren bir yaşama sahip olabilenler ya da sahip olmaya çalışanlar, kendileri için bir "içeri" oluşturmak zorundadır: Gizli bir bahçe, mahrem bir ev ya da basitçe ve daha iddialı bir şe­ kilde psişik bir yaşam. Ama dramın patlak verdiği yer de bu içsel yaşamdır. Hıristiyan çağın başlangıcında Narsis'in çifte yüzünü dua edilirken ellerin bir­ leştirilmesinde dönüşüme uğratan Plotinos'tan bu yana Bau'nın bi­ na ettiği, hem tinsel yolculuğun hem de ortaçağ karnavalının pekiş­ tirdiği, Montaigne'in kırılgan beninin, Diderot'nun tutkularının, Hegel ya da Kant'ın düşüncelerinin açıklık kazandırdığı bu içsel yaşam, psişik dramla, psikodramla son bulmaktadır. Plotinos Dallas'a... dönüştü. Aslında çelikten inşa edilmiş ken­ tin sakinleri, Freudcu bilindışının öngördüğü kadar ciddi, depresif, nevrotik ya da psikotik içsel dramların eksikliğini çekmemektedir. Başarılı olma hırsından kurtulunduğunda, psikolojinin tuzağına dü­ şülmektedir. Bu yüzden psikanalizin önünde daha yapılacak çok iş var. Çünkü Freudcu psikanalizin bizi çekip kurtannaya çalıştığı tam da, psikolojik huzursuzluğun bu sıkıştınlmış uzamıdır. Modern zamanların imgesi olarak aldığım kent, toplumsa/ tari­ hin psişik yaşamın yapılanma ve sürekliliğini koruma etmenleri arasında hesaba katılması gerektiğini telkin eder. Sanayi toplumu­ nun diliyle konuşmak gerekirse, psikanalizin parayı zamana çevir­ diğini ve mutsuzluk duygusunun sözle -kimi zaman devinimsiz ki­ mi zaman kem küm eden, ama hep başkası için bir söz olan sözle­ buluşmasına imkan tanıdığını söyleyebiliriz. Tecimsel ekonominin ve bu ekonominin yarattığı nevrozun aksi yönünde ilerleyen bu eşi görülmemiş dönüşüm, psikozun anlamını da bulup ortaya çıkarabi­ lir. Çünkü en az 2.000 yıllık içsel yaşam deneyimi ruhun bu hapis­ hanesinde tasarlanmıştır, psikanaliz bu hapishanenin naif kırılgan­ lığını orada bir gedik açmak, akıllarımızın çoksesliliğini yankılat­ mak için ele geçirmektedir. Proust, Freud için pşise haline gelen ya da gelecek olan şeyi 41 herkesten daha iyi özetler: "Hastalar kendilerini ruhlarına daha ya­ kın hisseder."2 Ya da: "Çünkü kendimizi daima ruhumuz tarafından kuşatılmış hissetsek de, bizi çevreleyen bu ruh, sabit bir hapishane değildir; daha ziyade ruhumuzu aşmak, dışarıya ulaşmak için sü­ rekli hamleler yaparak, onunla birlikte, bir hayal kırıklığı içinde sü­ rüklenir, etrafımızda hep, dışarıdan bir yankı değil de, içimizdeki bir titreşimin çınlaması olan ve hiç değişmeyen bir tını işitir gibi­ yizdir."3 Demek ki psişizmin sürekliliği ve duvarlarından kurtulan tını: . Geliştirilmesi bize düşen bu dinlemeyi gerçekleştirebilmek için Freud bize, bir başlangıç tekniği sunar. Ruh hastalığıyla kurduğu­ muz empatiden, hastalık ile yakınlığımızdan psişeyi -ebediyen­ katetmeyi öğreniriz. Psişik belki de hem bedensel semptomu n hem de çılgınlık yan­ sımasının geliştiği ve çözündüğü yerdir: Psişik, oraya hapsolup kal­ mamak ve dil edimiyle bir yüceltmeye, bir düşünce, yorum ve iliş­ kisel dönüşüm edimine aktarılması koşuluyla, bizim koruyucu­ muzdur... Bununla birlikte "psişik" sorunsalını bir dil edimi olarak konumlandırmak kaçınılmazdır. Bu, psişiğin ne edime geçiş ne de imgesel mahzende psikolojik bir anımsayış değil, ama kaçınılmaz ve zorunlu bu anımsayış ile anımsayışın olası bir sözsel geliştirimi arasındaki köprü olduğu anlamına gelir. Demek ki modern çağı niteleyen psikolojik hastalığın ciddi bir boyut kazanması, başarı ve stres toplumunun diğer yüzü gibi görü­ nen bu "sabun köpüğü operası", psikanalizden talep edilen bir yar­ dım çağrısı olarak yorumlanabilir. "İçsel yıkımımızın anlamını söy­ leyin bize, bizi bundan kurtarın'', gösteri toplumunun alter egosu· olan psikolojik altüst olmuşluğu dile getirir gibidir. Dolayısıyla psikanalizin görevi, Batı ' nın hayatta kalma ve ko­ runma yöntemi olarak bina ettiği, ama artık yıkımını sergileyen bu ruh hapishanesini dönüştürmektir. Bu aynı zamanda tedavisel, etik 2. Les Plaisirs et /es jours, Jean Santeuil içinde, Pleiade, 1 971 , s. 6. 3. Ou côte de chez Swann, Pleiade, 1 987, 1 , il, s. 85-86. [Alıntı Proust'un bu ki­ tabının Türkçe çevirisinden aynen alınmıştır. Swann'ların Tarafı, çev.: Roza Hak­ men, İstanbul: YKY, Ü çüncü Baskı , 200 1 , s. 9 1 . (ç.n.)] Diğer ben. (ç.n.) • 42 ve de siyasal bir görevdir. Gelgelelim, psikanalitik operasyonun ka­ bul gönnesi ve yaygınlaşabilmesi için böylesi örtük bir çağrı mev­ cutsa da, bu yardım talebinin karşısına ciddi engeller çıkmaktadır. Psikanalizi psişizm yaralılarını toplumsal başarıya ulaştıracak olan normalleştirmeye dönüştünne -her daim baki olan- tehlike­ sinden söz etmiyorum. Tedavinin, özellik.le de Amerikan tedavi bi­ çiminin içerdiği bu bozulma bilinen ve eleştirilen bir şeydir, bu bo­ zulma bir tehlike arz etse bile, ona karşı mücadele geçmişte kalmış­ tır, ancak günümüzde de bu tehlikeye karşı dikkatli olmak gerekir. Bana kalırsa gelecekte psikanalizi psişizmin yapılanması ve sü­ rekliliğini koruması sorunu açısından iki büyük yüzleşme bekle­ mektedir. İlk yüzleşme, psikanalizin sinirbilimlerle rekabet edip edemeyeceğidir: "Hap ya da söz", artık, olmak ya da olmamak so­ rununa dönüşmüştür. İkincisi ise, ilaçbilimin sunduğu aşikar kolay­ lıkla yöndeşen ve modern insanın olumsuz narsisizminin4 de niteli­ ği olan bilmeyi istememe arzusunun psikanalize dayattığı sınavdır. A . BİYOLOJİ VE DİL. DÜRTÜ VE İMGELEM Analitik konumu kabaca şöyle özetleyebiliriz: Aktarım ilişkisinde gerçekleşen yorumlamayla tanınabilir ve dönüştürülebilir belirle­ nimlere ve zorlamalara boyun eğen bilinçdışı psişik bir yaşam mev­ cuttur. Bu belirlenimlerin ve zorlamaların bazıları biyolojik kökenlidir. davranışa Nörobiyoloj ideki ve ilaçbilimdeki modern ilerlemeler müdahale edebilmeyi ve psişik yaşam parçalannı değiştirebilmeyi olanaklı kılmaktadır. Analitik tedavinin bu müdahalelerle bağı hiç olmadığı kadar günceldir. Bu bağ, karşılaştığı somut durumlarla bağlantılı olarak psikanalistin dikkatini özellikle çekmektedir. Sinirbilimlerin gelişmesi psikanalizi yok etmemekte, ama bizi Freudcu dürtü kavramını yeniden güncelleştirmeye davet etmekte­ dir: "Beden" ile "psişe" arasındaki, biyoloji ile temsil arasındaki kavşak noktası olan dürtü kavramını. Dürtü dinlemenin ve Freudcu 4. A. Green, Narcissisme de vie, narcissisme de mort, a.g.y. 43 kuramın, yani analitik inşanın (ya da tahayyülün) ulaştığı en üst ya­ pılanma ve istikrar düzeyidir. Çünkü biyolojiden anladığımız ... dürtüdür: Yani, tabiri caizse enerjidir, ama daima "anlam taşıyıcısı" ve bir başkasıyla (bu başkası kendimiz bile olsa) "ilişki" olan bir enerjidir. Bu çifte (biyolojik ve enerjisel-göstergesel) doğası itiba­ riyle dürtü, zaten aynı zamımda bir yapıdır. Kaynaktan (organdan) amaca (tatmin) giden süreçte dürtünün güçlülüğü ya da zayıflığı zorlamalar ortaya çıkarır. (Ontolojik, felsefi ya da genetik olarak konuşacak olursak) en arkaik ilişkiler, dilsel ifadeyle karşılaştırıl­ dıklarında en istikrarsız ilişkiler olduklarından en dirençli de olan ilişkiler, bu zorlamalarda kayıtlıdır. Bir ben ve onun bir nesneyle ilişkisi bu dürtüsel yapılanmada peyderpey biçimleneceklerdir. Öznenin yapısı da nesnenin farklı kipliklerine bağlı olarak be­ nin farklı konum alışlarına göre kurulur. Dürtü ile dil arasında yer alan aralıkta biçimlenen benler kadar nesne tiplerinin de bu çoğul­ luğu üzerinde öncelikle durmak önemlidir. Aynca Freudcu psikana­ list, bu öznel yapıların dürtülerin yazgısını taşıyacağını ve dürtüle­ rin çifte (biyoloji ve dilsel olmayan temsil) doğasıyla yüklü olacak­ larını da unutmaz. örneğin dürtünün akıl yürütmenin soğukkanlı mantığına hücum etmesinin (ki bu da akıl yürütmenin halüsinasyo­ na· ya da çıldırmaya dönüşmesine neden olur) sonucu olarak kavra­ dığımız fantezi, bize, dürtünün ya da sapmayla duygunun, sadece bir söylen değil, düşünce etkinliğini (akıl yürütmeyi ve sözü) bi­ çimlendiren bir örgütleme ve istikrar faktörü olduğunu anımsatır. Dürtü/dil iç içe geçmişliği duygusal körelme, nesnenin reddedilme­ si ve depresyondaki kişinin canlılığını yitirmiş sözü açısından da analiz edilecektir. Depresyonun Eros'un nesneye taşınmasına daya­ nan söylemin anlamını inkar etmesini gözlemleyerek, yıkıcı dürtü­ nün (ya da ölüm dürtüsünün) ben ile nesne arasındaki ayrımı ola­ naksız kıldığı ve bu ayrımın yerine melankolik özneyi kurduğu sonucunu çıkarabiliriz. Bu melankolik özne, bir nesnenin değil, as­ la yitirilmemesi gereken ölümcül bir Şeyin mutlak efendisi olan olumsuz Narsis'tir.s Netice itibariyle dürtü "söylen"inin ciddiye alınması, dürtünün 5. Bkz. Julia Kristeva, Soleil noir. Depression et melancolie, Gallimard, 1 987. 44 mantığını yeniden oluşturan imgesel bir serimlemeye dayanarak bu defa son kertede konuşan varlıklar olma niteliğimizi belirleyen dil­ sel tutukluğun çözülmesini sağlar. örgütleme ve istikrar faktörü olan söylemde sadece çoğul anlamlandırmaları ve hatta imaları ya da mantıksal önvarsayımları değil, aynı zamanda da söz kapasitesi­ nin çözülmesini duymak: (Şizofrenik ya da melankolik olsun. fi­ gürler değişiklik gösterebilir) çözülme, bu andan itibaren sözsel an­ lam/andırmaya böylece eklenen dürtünün anlamının ayrıcalıklı ta­ nığı olarak ortaya çıkar. Dilsel döneminin ardından günümüzün ve kuşkusuz geleceğin psikanalizi, Freudcu mirasa dayanarak ve sinirbilimlerin etkisi al­ tında dürtüyü yeniden dikkate almaya başlamıştır. Bunun bir sonu­ dürtüsel anlamın kılık değiştirdiği dilsel_ an­ lamlandırmanın ötesinde dürtülerin dramaturjisini çözümler. B u cu olarak psikanaliz, dürtüsel anlamın işaretleri, dil-ötesi işaretler olabilir. Örneğin sesi ele alalım: Genellikle ses yoğunlukları ve ritimleri, ötekiyle arasın­ daki dilsel bağlantıları koparmış olmasına rağmen, psikanalistin sa­ nıldığı kadar da ölü olmayan bir arzuyu bulmaya çalışacağı ses temrinlerinin gizli şifresinin içine duyguyu gömen depresyondaki kişinin örtük erotizmini taşırlar. Buradan hareket ederek, ötekiyle ilişkiden kaynaklandıkları ve dilde gerçekleştikleri ölçüde analitik yorumun doğrudan nesnesi olan örgütlenme ve istikrar faktörlerine ulaşıyorum. Dürtüsel yaz­ gının önceliği hakkında yaptığım bu hatırlatmanın ışığında, anlam­ landırıcı zorlamaların karmaşık ve türdeş olmayan bir örgütlenme oluşturduğunu düşünüyorum. Bu karmaşık ve türdeş olmayan ör­ gütlenmenin oluşumu öznenin çok erken yaşlarında başlar, öznenin tarihi boyunca gelişir ve onun simgesel yazgısını belirler. Dilbilim ve toplumbilimler alanında 60' lı yıllardaki gelişmeye bağlı olarak ortaya çıkan ve Lacan 'a çok şey borçlu olan psikana­ lizdeki yapı kavramı, psişik yaşama egemen olan bu simgesel yaz­ gının -bu "dil varlık"ının- örgütlenmesinin önceden olduğundan daha kesinlikli bir şekilde düşünülmesine olanak tanır. Bize dile ge­ tirilen bir söylemin ya da semptomun, unsurları konuşan öznenin sadece muhatabıyla -özellikle de psikanalistiyle- girdiği ilişki içe45 risinde anlam kazanan bir bütün olarak kavranması Freudculan hiç de şaşırtmayacaktır. Üstelik Freudcu pratik, kuramsal bir inşa oluş­ turmak üzere bir semptoma, bir söyleme, bir aktarıma ve bir özne­ ye niteliğini kazandıran bu anlamlandırıcı ilişkiler ağının, psişik yaşamın gerçekleştiği ve kendini dışa vurduğu tek ve biricik çeklik de olmasını engellemediğini ger­ ortaya çıkarmıştır. Aslına bakı­ lacak olursa bu anlamlandırıcı ilişkiler, yardım talebiyle birisinin kendisine başvurduğu psikanalistin onları dönüştürmek için edim­ de bulunma olasılığına sahip olabildiği tek gerçekliği oluştururlar. Bu analitik konumla bağlantılı olarak üç sorun endişe kaynağı ha­ line gelir. 1 / Konuşan varlığın yazgısı dile ve söze indirgenebilir mi? Ya da konuşan varlığın mantıksal tikelliklerinin düşünülebilmesi ve ö1..ne için anlamın kurulduğu hakiki psişik düzeye ulaşabilmesi için başka temsil sistemlerinin mi dikkate alınması gerekir? 2/ Yorumlayıcı sözün hangi nitelikleri, öznenin biyolojik kalın­ tısına ulaşabilmek ve onu dönüştürebilmek için öznenin simgesel yazgısıyla yankılanabilir? 31 Eğer analitik tedavi böylesi bir iktidara sahipse, bu iktidarın sınırlarını ve etiğini nasıl kavramlaştırmak gerekir? [langue] ya da söylem, bir yapı ya da gramer, bir söz­ ce ya da sözcelem olarak anlaşılsın) öznel dil kullanımına [langa­ * ge] (Bir dil indirgenemez (ikonik kod ya da müziksel kod gibi) değişik gös­ teren sistemlerinin düşünülmesine yol açan göstergebilimin geliş­ mesi, "dilsel emperyalizm"i yerinden etmiştir. Bununla bağlantılı olarak Freud'a ve özellikle de Freudcu temsil kavramına yeniden dönülmesi, şey temsili, sözcük temsili, dürtüsel temsil, duygu tem­ sili olmak üzere psişik temsillerin çoğulluğunu dikkate alır. Psişik temsillerin çoğulluğunun dikkate alınmasından, türdeş-olmayan iz­ psişik anlamlılığın [signifian­ lerle ve göstergelerle gerçekleştirilen ce] "katmanlı" bir modeli ortaya çıkar. Psikanalist kendisini (ses, jest, vb) dilsel ve dil-ötesi değişik düzeylerde muhatap alan söyle­ mi dinlemek ve söylemin bu düzeylerden hangisinde aktarım açı­ sından burada ve şimdi anlam oluşturduğunu tespit etmek için bu çoksesliliği dikkate almakla yükümlüdür. 46 * İdeal bir hipotez açısından yorumlayıcı sessizliğin, öznenin semptomunun ikamet ettiği bu farklı anlam yapılarının öznenin bi­ lincinde yankılanmasını sağlaması gerekir. Huzursuzluğun (dilsel ve dil-ötesi) farklı ifadelerini tespit eden ve onları özneye kazandı­ ran genellikle ve sıkça analitik yorumdur. Bunu nasıl yapar? Cinsel belirlenme tarihinde bu semptoma ya da bu yapıya yol açan ailevi belirlenmeleri adlandırarak. Psikalanalist bunu genellikle ve özel­ likle, kendi duygularını ve psişik temsiller dizgesini harekete geçi­ rerek eksiltili ya da metaforik ve yoğunlaşmış terimlerde ifadesini bulan uygun bir formülleştimıeyi bularak yapar. Burada işin içine sesin müzikalliğini, mecazları ve zihnin işleyişinin argümansal ta­ nımlanmasını da kapsayan hakiki bir yorum poiesis'i" girer. Aktarı­ mın ve karşı-aktarımın nihai gerçekliği olan bu poiesis, bilinçli din­ lemeyi kateder ve hastanın bilinçdışı ve özellikle de dürtüsel olan psişik temsilcilerine hitap eder. Bu bilinçdışı ve dürtüsel psişik temsilcilerin subkortikal, "elektriksel" ya da "vücut sıvısal" sistem­ lere özgü sinirsel akışlarla yakınlık içinde olduğu varsayılabilir. Bi­ linçdışı temsillerle nörobiyolojik yapıyı birleştiren geçit ya da her ikisini birbirinden ayıran boşluk belki sonsuzdur, belki de mevcut değildir. Kuramlar ve deneyler bu ilcisi arasındaki bağın tam olarak ne olduğunu tartışadursunlar, yorumlayıcı söz onun psikosomatik etkilerini tedavi etmektedir. * Böyle anlaşıldığında analitik yorumun şiddeti bizi ancak sarsa­ bilir. Hastanın bu şiddeti uygulamamıza izin vermek için bize yö­ nelttiği tek şey olan talepse, bu şiddeti meşrulaştırmakta kullanıla­ cak çok yetersiz bir argüman niteliği taşımaktadır. Bu talep hem semptomun bütünleyeci bir parçası hem de semptomun aşılması için atılacak bir ilk adım değil midir? Bu durumda psikanaliz etiği, ait ol­ duğu Batı rasyonelliğine özgü iki zorunluluktan dayanak alabilir: bir anlamın, verili bir durum için geçerli ve ispat­ bir hakikatin korunması. Bu, psikanalizin "normatif' bo­ - Bir yandan, lanabilir yutunu oluşturur. Gerçekten de "norm"u, analitik kuramın ulaştığı düzey ve belirli bir psikanalistin bu kuramda konumlandığı yer be­ lirler. • Açığa çıkarma, yaratma, yapma. (ç.n.) 47 - Öte yandan, hastanın yorumumuzu kabul etme yetisine sahip olmasını ya da olmamamasını olanaklı kılan arzusuna ve hazzına (özgürlük olarak) saygı duyulması. Çünkü hastanın yapısı tam ola­ rak yorumumuza gösterdiği özgül dirençte ortaya çıkar. Bunun ya­ nı sıra yorumun geçerliliği de sorgulanır, çünkü psikanalistin' hazzı da yorumlayıcı inşasının "hakikat" maskesine bürünmesinin altın­ da gizlenir. Batı rasyonelliği tarihinde psikanalitik söylemden baş­ ka hiçbir söylem hakikat ile haz, otorite ile ihlali arasında bir den­ ge kurma özlemine sadık kalmayı başaramamıştır: Psikanalitik söylemin canlılığını güvence altına alan, başka bir deyişle ölümün (bilgi söylemi) ve ölümde yeniden tecessümün (arzu söylemi) iç­ kinliğini güvence altına alan bir denge. Bu nedenle psikanaliz, Fre­ ud'un, kaynağını katletmeden aldığını söylediği toplum sözleşme­ sini de bozar. Bilginin ölü babası olmakla yetinmediği, ama bu sı­ nanmadan geçmekten kaçınmadan, ötekinin psişizminde yapılandı­ ncı etkiler oluşturabilmek amacıyla kendisinin de bir duygu, arzu ya da haz öznesi olduğunu ifşa ettiği için psikanalist, kolejlerin ve akademilerin gözünde kusurludur. B . HER TEDAVİ TEKTİR Dile doğru yönlendirilen, ama dilin gramer yapısına ve mantığına indirgenemeyen farklı psişik temsil tipleri ve yorumlayıcı söylemin içinde gerçekleştiği aktanmın ve karşı-aktanmın çiftkulupl'uluğu, her somut analitik konumun özgül bir mikrokozmos olarak düşü­ nülmesini sağlar. Öyle ki, (isterik, saplantılı, şizofrenik, paranoyak, vb) psikiyatrik "yapılar" kavramı analitik çalışma için ilk ve ilksel işaret işlevi görüyorlarsa da, psişik temsillerin türdeşsizliğine ve çokdeğerliliğine dikkat gösteren bir mikro-ar.alize karşı direnemez­ ler. Yapıların iç içe geçmişliğini düşünme zorunluluğuyla gitgide daha fazla karşı karşıya kalmaktayız. Aynı şekilde öznelliğin ve psişik durumların evrimleşmesine işaret eden yeni klinik olgular ol­ malarının yanı sıra, özellikle klasik hastalık sınıflandırmalannm geçerliliğini temelden sorunsallaştırma gibi bir avantaja da sahip 48 olan "sınır durumlar"ı düşünme zorunluluğuyla da karşı karşıya kalmaktayız. Dolayısıyla psişik belirleyicilerin dilsel ve dil-ötesi ifadelerine dikkat gösteren psikanalizin görünüşteki soyutluğu, aslında tedavi­ nin olabildiğince bireyselleştirilmesini de beraberinde getirmekte­ dir. Her tedavi bir idiolecte'e," bir sanat eserine ve yeni bir kuram­ sal yaralının Freudcu kıtanın içine geçici olarak yerleştirilmesine dönüşür. Ancak bunun bir sonucu olarak, bu söylemlerin Freud'un düşüncesine ait olduğunu gösteren emarelerin neler olduğunu ve bağlılık, yenilik ve aykırılık arasındaki sınırın nerede çizildiğini kendimize sonnamız da gerekir... Analitik hareketin tarihi ve bil­ hassa da (Freudcu, Kleincı, Winnicottçu, Lacancı vb) doktrinlerin ökümenik'' güncelliği, psikanaliz geleneğinden geldiklerini kabul etmeleri koşuluyla yenilikçilerin -yanlış anlamaların ve çıkmazla­ rın ötesinde- referans almak zorunda olduğu yolu Freud 'un açtığı­ nı gösterir. Kuşkusuz bu dar bir yoldur ve bu dar yola göre cinsel deneyim de dile başkaldırmaktadır. Bu başkaldından hem bastırma hem de bilinçdışının dilden gizlenen işaretlerinin dil aracılığıyla yorumlanması zorunluluğu doğmaktadır. Ama aktarım esnasında bu yolla dilin erotikleşmesi cinsel deneyimin anlamlandırılmasına imkan tanır ve öznenin en güçlü anlamlandırma kapasitesine bağlı olarak semptomun sona erdirilmesini sağlar. Analizin böylesi bir sonlandırılmasının hastanın normalleşmesi hakkında bir fikir ver­ mediği üstünde durmak gerekir mi? C. ANALİTİK SÖZ K A RŞISIN D A K İ İ K İ ENGEL Söylediğimizi destekleyen ve analitik sözün karşısına çıkan iki ti­ pik engele işaret eden iki analitik tedavi örneği sunmaya çalışalım. 1/ Depresyon. 30 yaşında genç bir kadın olan Florence şiddet­ li manik-depresif patlamalardan şikayet ederek benimle görüşmeye - • Bir kişinin kendine özgü ve yalnız kendisinin bildiği bir dil kullanması. (ç.n.) CBcumenique sözcüğü evrensellik, bütünsellik iddiasına işaret etmek için bü­ tün Hıristiyan kiliselerinin birleşmesi anlamında sıkça kullanılır. (ç.n.) •• F4ÖN/Ruhun Yeni Hastalık.lan 49 geldi. Daha önce başka bir meslektaşla bir analiz girişiminde bu­ lunmuş, ancak dediğine göre analiz şikayet ettiği patlamaların yo­ ğunluğunu ve sıklığını artırdığı için yanda kesilmişti. Florence ba­ na gelmeden önce bir psikiyatrın tavsiyesi üzerine depresyona kar­ şı Imipramine isimli ilacı kullanmaya başlamışu. Önceki psikana­ listi bu koşullarda tedaviyi sürdürmeyi kabul etmemişti. Bu hastay­ la önce bir psikoterapiye başladık. Psikoterapi sırasında halli Imip­ ramine almaya devam eden Florence uzanmak istedi. B irkaç ay sonra depresyon ilaçları almayı kesti ve analizi ilaçsız devam etti ... Florence Imipramine 'in iç sıkınusının aşırılıklarını azalttığını ve birçok defa yaşadığı ciddi depresyon hallerine girmeden çocuklu­ ğunun ve bugünkü yaşamının dramatik durumlarını söz aracılığıy­ la ele alma imkanı tanıdığını söyledi. Aslında bu hastadaki kaygı eşiği bariz bir şekilde çok düşük olduğundan, ilaçla tedavinin bu sı­ kıntıyı dengelemesi dürtülerin ve temsilcilerinin sözsel temsillerle bağlantılandınlmasına yardımcı oluyordu. Gelgelelim, gerekli, ama geçici olduğunu düşündüğüm bu ilaçla müdahalelerin bir tür mesa­ fenin oluşmasına neden olduğu kanısındaydım. Ancak bu ilaçların dürtülerin sözcüklere dönüştürülmesinden daha farklı bir avantaj sağladığını düşünüyordum. Aramıza (ilaç, psikiyatr gibi) bir üçün­ cü kişinin/şeyin dahil olması, manik taşkınlığı değiştiriyordu (Flo­ rence kadir-i mutlak olmadığı gibi ben de değildim, bir üçüncü ki­ şi/şey vardı, ama aynı zamanda başka bir gerçeklik de). Bu, Floren­ ce'ın narsisizminin ele alınmasına ve narsisizminin Florence'ın ba­ na hasretmek istediği aşın idealleştirmeye yansıtılmasına olanak sağlıyordu. Böylece, değişen kaygı eşiği sayesinde Florence'ın yi­ tirmeye ve ayrılmaya dayanabilmek için oluşturduğu manik-depre­ sif mekanizmaları daha kolay ele alabildik. Florence 'la aramda, da­ ha az faciamsı ve gerçek ya da imgesel bir ayrılma durumunun ya­ ratacağı tahammülü güç bir yok oluş tehlikesini daha az barındıran yeni bir nesne ilişkisi kuruldu. Aynı zamanda da yeni bir özne ya­ pısı olan bu yeni nesne ilişkisi pekiştiğinde, Florence lmipramine kullanmayı bıraktı. Artık sadece Imipramine'in "lokal" desteğiyle inşa ettiğimiz simgesel ve imgesel ağa güvenmeyi denemeye baş­ ladı. Kimyevi yollara başvurmadan ve birlikte yeniden oluşturdu50 F4ARKA/Ruhun Yeni l!astalıklan ğumuz ve düzensizliği onu çok daha az tehdit eden psişik temsil­ cilere başvurarak... Imipramine'in etkisi altındaki analiz dönemi boyunca, dürtüsel yoğunlukların dengelendiği, ama söylemin "anestezi altındaymış­ çasına duyarsızlaştığı" duygusuna kapıldım. Bu izlenim, Floren­ ce'ın o ana kadar temsil edilemeden kalmış kaygı hali rüyalarını bu koşullarda görmeye başlayabilmiş olmasıyla bağlantılıdır. Florence annesinin onu ve kendisinin de annesini parçalayıp yiyip yuttuğu şeklinde bir kaygı yaşıyordu. Görülmüş ve anlatılmış bu rüyalara, Florence'ta, mesafeli davranma ve savunmaya dayalı bir anlayama­ ma duygusu eşlik etmekteydi. Ancak rüyaların görülmesi ve anla­ tılması bile, Florence'ın önceki depresif suskunluğuyla ve önceki depresyondaki gösterenin "sahte ölümü"yle karşılaştırıldığında, önemli bir psişik ilerlemeydi zaten. Bu rüyaları analizin ikinci ev­ resinde yeniden ele alıp analiz edebildik. İlk rüya: İnsan eti yenilen bir düğün yemeği rüyası. Bu yemek Florence'ın anne ve babasının evlilik fotoğraflarını andırmaktadır. Rüyada davetliler birbirlerinin uzuvl3:f1nı ve başlarını yiyip yut­ maktadır. Bu sahne binamın merdivenlerinde geçiyor. İkinci rüya: Florence cinsel ilişkinin ardından kusuyor: Annesi­ nin başı leğene düşüyor. Bu rüyayı hamile kalmasından hemen ön­ ce görmüştü. Bu rüyaları nasıl yeniden ele aldık? Analiz sırasında anne olan ve ilaçlara başvurmadan tedavisini sürdüren Florence, başka bir semptom geliştirdi: Kızını katletme fantezilerinden kaynaklanan bir korku. Başına tebelleş olan ve onu bitkin düşüren fantezileriyle nasıl çepeçevre kuşatılmış olduğunu ve ama bir şekilde eyleme geçme cesaretini de kendinde nasıl bulamadığını, ancak sürekli ak­ lından çıkmayan bu fantezilerin onu nasıl bitap düşürdüğünü bıkıp usanmadan bana anlattı. Dedim ki: "Katil-leğen·-yiyip/sindirrnek." Trajik ya da tuhaf bu • "Leğen" sözcüğünün Fransızcası bassine ile Kristeva daha sonra "leğen" ve "kalça" anlamına gelen bassin sözcüğü arasında çağrışımsal bir ilişki kurmakta­ dır. Ayrıca assasine-bassine-assimiler üçlüsünü "katletmek-can sıkmak-sindir­ mek" şeklinde de okumak mümkün. (ç.n.) 51 yoğunlaştırılmış yorum sayesinde Florence önceki iki rüyasının dürtüsel anlamı ile simgesel anlamını kavramayı ve bunları o an ya­ şadığı kaygı ile bağlantılandırmayı başardı. Kızını katletme isteği, Imipramine'i sindirme (yiyip yutma), ama öncelikle de kendi çocu­ ğuna yer açmak için (hamile olmak, kendi karnında başkasını ika­ met ettirmek için) leğene kusmayı (kusma rüyası) başardığı annesi­ nin başını ve (kalça, meme gibi) uzuvlarını yeme isteğinin (insan eti yenilen rüya) geri dönmesidir. Bu rüyaların dürtüsel anlamı da­ ha önce Florence'ın psişizminde, melankolik suskunlukla ikame olan aktarılan rüyaların oluşması yoluyla bile olsa depresif semp­ tomları gerileterek edimde bulunuyordu. Ancak bu dürtüsel anlam sözsel anlamlandırmada kendini dışa vurmayı başaramıyordu. Yo­ rumlarım çağrışımların oluşmasını sağlayamıyordu. Şimdi bu dür­ tüsel anlam simgesel bir anlamlandırmaya, bir gelişmeye kavuşa­ bildi. "Katil-leğen-yiyip/sindirmek." (Proust'un da diyeceği gibi) "iç titreşim", -çünkü yaptığım yorumu böyle değerlendiriyorum- dile getirilemez olan, bunaltan ve depresyona neden olan dürtüsel tem­ sillerden, yaptığım yorumun ışığında ha5tanın kendisinin oluştur­ duğu (depresyonunun ve onun diğer yüzü olan manikliğinin) sözsel ifadesine doğru yankılandı. Florence'ın katletmek istediği kızı de­ ğildi. Florence küçük bir çocukken onu kötürümleştiren ve anne­ sinden uzaklaştıran çocukluk dönemindeki bir felçten (kalça felcin­ den) intikam almak için annesini yiyip yutan-sindiren ve kusan ka­ til-yamyam kız olarak imlediği kendi imgesinden kurtulmak isti­ yordu (bir devinim bozukluğundan kurtulan bir nesneyi ele geçir­ mek için genellikle oralliğe aşın yatırım yapılır). Aktarımın dinamiğinde kayıtlı sözcük oyunum ve ardından yap­ tığımız açıklayıcı-argümanlara dayalı çalışma, hastanın dürtüsel yapısıyla kurulan empatinin sonucudur: Narsisik bir yaralanmışlık­ la, kas devinimi bozukluklarıyla ve oral doymazlıkla özdeşleşme; henüz dilsel göstergeleri olmayan, ama sadece dürtüsel yoğunluk­ ları taşıyan yankılamalara [echolalies'] sahip depresyondaki Şey­ den yiyip yutma ve dışarı atma yoluyla intikam almaya dayanan • Karşıdaki ne söylerse onu yineleme sayrılığı . (ç.n.) 52 manik eğilimlerle özdeşleşme. Yorumum Florence' ın dürtüsel ya­ pısının katletmeye karşı ilgisiz dile [langage] yeniden dahil olma­ sını sağladı (Florence öldürmek istiyor, ama bu yine de saplantıya dönüşen arzuyla arasında sanki bir mesafe var, kendisini bu arzu­ dan kopmuş hissediyor). Aşikar "sözcük oyunum" hem söyleme, hem aktarıma canlılık kazandırmasının yanı sıra, Florence'ı sante)" (analy­ da ona çocukluğunu, arkaik fantezinin öyküsünü ve bu fan­ tezinin narsisik yaralanmışlığı telafi etme işlevini hatırlatarak di­ riltti. B u analiz fragmanından yola çıkarak bugünün ve neden olma­ sın, belki de geleceğin psikanalizi açısından çok önemli bulduğum birkaç noktayı açıklığa kavuşturmayı isterim: - Florence' ın tedavisinin ilaçbilimle iç içe geçmiş olması sinir bilimleri ile psikanaliz arasındaki ilişkinin iki yönde gelişebileceği­ ni düşünme olanağı sağlıyor. Bir yandıµl tedavisinde hem ilaca hem de analize başvurulan hastaların sayısı gitgide artacak., dolayısıyla ilaçların etkilerinin ve aktarımla etkileşimlerinin doğru bir değer­ lendirilmesinin yapılması gerekecektir. Öte yandan kamunun ilaç­ bilimin hedef alanına girmeyen ve tam anlamıyla [stricto sensu] psikanalitik tedaviyi zorunlu kılan psişik rahatsızlıkların devasa alanı hakkında bilgilendirilmesi kaçınılmazdır. Dürtülerin sözcük­ lere tercüme edilebilirliğine özel bir dikkat gösteren bir analiz, psi­ şik aygıtın aktarımla gitgide daha incelikli bir analizi artık .elde edilmiş bir kazanımdır. - "Ölümün göstereni", psikanalistin depresyondaki sözü has­ tanın göstereni inkar etmesi ("ölükleştirilmiş", yavaşlatılmış, ilgi­ sizleşmiş, tekdüze ya da hızlandırılmış, ama silinmiş, "boş" söz) ve dilin aktarım vektörü olarak değersizleştirilmesi açısından dinle­ mesinde birden ortaya çıkar. - Gelgelelim sözle anlamlandırılamayan arzu ve semptomun belirleyenleri, (ses, titremleme gibi) söz-öncesi düzeyde ya da bir • Psikanaliste başvuran hastaya psikanalistler analiz eden anlamına gelen analy­ sant(e) diyorlar. Böylece hastanı n d a yorumlama ve çözümleme sürecine katılan edilgen değil etken bir özne olduğunu vurguluyorlar. Ama çeviride analiz eden olarak karşılandığında, metinde karışıklıkların oluşmaması için hasta demeyi ya da hastanı n adını vermeyi tercih ettim. (ç.n.) 53 gösterenler oyununun ya da başkasının söylediğinin yinelenmesi sayrılığının oluşmasını sağlayan eşseslilikte anlamlarını konumlan­ dınnış ya da kodlamış olabilir. - Analitik yorum, bu anlamın yankısı işlevini üstlenerek belli bir zaman süresince "gerileme"nin ve "holding"in ortağı haline ge­ lebilir. Ama bunu yaparken, önce travmanın ve ardından da arzula­ rın bir başkası için söylemde zihinselleştirilmesi ve bilinçli bir şe­ kilde formülleştirilmesi için özellikle arabulucu işlevini yeri getir­ meyi ihmal etmez. - Depresyon, depresyondaki özneden ayrışmamış, ama Şeyi olarak onun hfilcimiyeti altındaki ötekiyle bir ilişkiden hareketle ör­ gütlenmiş gibi görünmektedir. Bu Şey adlandırılamaz ve ölümcül­ dür (yitmemiş cennetle ortakyaşarlıksal [symbiotique] bu birleş­ meyle "intihar düğünleri"nde de karşılaşırız). Gelgelelim nesneyle bu özgül ilişki kuşkusuz depresyondaki söylemin hem "içerik"inde hem de "biçim"inde kodlanmıştır. Nesne ilişkisi ile söylemin yapı­ sı aynı nedenlerle depresyonun belirleyenlerini oluştururlar. Bu ne­ denle, analitik müdahalenin, hem anlamlandırması hem de biçimi aracılığıyla özne psişizminin bu iki sürekli faktörü lem) (nesne ve söy­ üstünde yoğunlaşması gerekir. 2/ Sapkınlık. - Sık rastlanan, güncel ve analize özel bir direnç gösteren sapkınlık beni şu nedenlerle ilgilendirmektedir: - Kısmi bir nesneyle tatmin olmak, eşdeğerlisi olarak fetiş bir söylem içerir. Teşhirci bu söylem her şeyi bilir, hiçbir şeyi bilmek istemez. - Sözün aşın bir değerle yüklenmesi analize karşı bir direnme olarak işlev görmektedir: Duygular, sapkın fanteziyi yansıtan söy­ lemden ayrışmıştır. Bu yalıtılmışlık, fantezi hastanın sado-mazoşist yapısına terapistin dahil edilmesine yönelik bilinçdışı bir niyetle psikanaliste iletildiğinde bile varlığını sürdürür. - Bu durumda sapkın edimin imgesinin ve temsillerinin olası imge ve temsiller olarak: aktarım sırasında ortaya çıkarılması gere­ ği doğabilir. Tedavi sırasında sapkın senaryonun bu türden bir gün­ celleştirilmesi duygunun ya da dürtünün söz-öncesi temsilcilerinin 54 yoğunluklarını harekete geçirir ve bu temsilcilerinin yorumlayıcı söze "tercüme" edilmesinin bir önkoşulunu oluşturur. Didier analize tatminkar cinsel ilişkiler kurma yetersizliğinden şi­ kayet etmek üzere geldi.6 Sado-mazoşist senaryolar en yüksek oranda zevk alınmasını kışkırttığından Didier'nin cinselliğinin di­ kizci, teşhirci olduğu ve mastürbasyona dayandığı çabucak ortaya çıktı. Didier kendisi için resim yapıyordu: Resimlerini hayattayken annesi dışında ... hiç kimse için sergilememişti. "Kamu"sunun ölü­ münden bu yana anne evi kapatılmıştı ve Didier görmek ya da sat­ mak amacıyla da olsa annesinin evine dokunmaya cesaret edemi­ yordu. Divandaki söylemi konuşkandı, her şeyi biliyordu, benden hiçbir şey beklemiyordu. Sınırsız çocuksu bir iktidara sahip mas­ türbasyoncu sözüyle Didier, sanki uzaktan gözetlediği aktörlerin edimlerini soğukkanlılıkla yönlendiren bir yönetmenin senaryosu­ nu okuyormuş gibi bana mastürbasyon ritüellerinden bahsediyordu. Didier' ni n sırrının annenin evinde, ama ayrıca da dürtüleri ve duy­ guları kodlayan ve onların sözde ifade edilmesine olanak tanıma­ yan gizli bir söylemde yattığı izlenime kapıldım ya da bende bu yönde karşı-aktarımsal bir inanç oluştu. Bu hastanın sözü duygular­ dan kopmuştu - duyguları sözde görülemiyordu. B u nedenle Didi­ er'nin yapıtlarını görmeyi kabul ettim: Kesilmiş poster kolajları, renkler posterlerin ya üstünü örtüyor ya da onları görünmezleştirip bulanaklaştmyor, boş-beyaz sayfalar... Didier'nin sesi hareketlen­ meye başlayarak daha bir canlılık kazandı. Divanda uzanmışken oluşturduğu (hatta açıklayıcı sunusunu daha iyi takip edebilmem için fotoğraf üzerinde bana örneklerini gösterdiği) tabloları hakkı n­ daki söylemi, hep tarafsız, teknik ve estetik bir söylemdi. Bu teşhi­ rin sapkın anlamlandırılması işini yapmak bana düşüyordu: Bu ke­ silmiş organları, bu dışkısal materyalleri ben anlamlandırmalıydım. Didier' nin tedavi sırasında sapkınlığı az çok edimleştirmesine -tabloları göstermek- izin verdim; bu teşhire Didier'nin eksikliği6. "Ruh ve imge" bölümünde bu analizin daha derinlikli ve ayrıntılı bir yorumu yer almaktadır, s. 1 1 -39. 55 ni çektiği sapkınlık-dışı söylemin nakledilmesini sağladım. Onun mu benim mi olduğunu bilemediğim bu sapkın fanteziyi kabul etti. Böylece fantezi kapasitesi özgür kaldı. Fantezi kapasitesi tamamen son vermediği edime geçişlerin yerini yavaş yavaş almaya başladı. Didier bu edime geçişlere karşı kendisini bitkin düşüren bir bağım­ lılık duygusundan artık kurtulmaya başladı, çünkü onları daha kar­ maşık yeni psişik yapısına söylemiyle dahil etmeyi ve geliştirmeyi başarabildi. Sapkına göre öteki, öznenin sado-mazoşist zevkinin failine in­ dirgenmiştir. Böylece bu öteki öznenin mutlak kudretinin güvence­ sini oluşturur. Bundan kaynaklı söylem her ne kadar normatif söy­ lemin mantıksal ve gramatikal niteliklerine sahip olsa da, ne bulgu­ sal lheuristique] de ne de yer değiştirici bir değere sahiptir. Görü­ nürdeki niteliklerinin ötesinde bu söylemin taşıdığı bilinçdışı an­ lam ötekinin (analistin) etkisizleştirilmesinde ve ötekinin sapkın megalomanlığın fetiş-nesnesine indirgenmesinde yatar. Bu bilinç­ dışı belirlenmişlik oyununa girmek için, fetiş-sözün parçalanıp sö­ külmesi gereklidir. Analist sözcükler aracılığıyla sapkının hem se­ naryo-imgesine hem de onun hakiki "gerçek dil"i olan edime yatı­ rım yapabilir. (Sapkının yok edildiği değil) öznenin karmaşıklığı­ nın kendini dışa vuracağı sözün (ve ötekiyle ilişkinin) çok yönlü, bulgusal ve yer değiştirici boyutunu oluşturmak, sadece bunun ar­ dından mümkün olabilecektir. Aktarımın başlaması bilme, yolunda kendini bilme-tanıma ve iyileşme kendini dönüştürme arzusuna bağlı olduğu ölçüde, böylesi öznel bir elverişliliğin tarihsel olarak belirlenmiş olup olmadığını sorgulamanın sakıncası yoktur. Musevi Tanrının etik talebinden Hı­ ristiyan öznelliğin teslise dayalı gizemine ve çift beni birçok açıdan ğ Freud'un tasarladı ı benin habercisi olan Montaigne'in "Ne biliyo­ rum?"una kadar bu öteki ve hakikat için duyulan.öznel arzunun bi­ çimleri farklılık gösteririr. Bu biçimler Batı tarihinin temellerini ol­ duğu kadar, hasta özneye yeni bir öykü ol uşturabilmek için semp­ tomlarının hafızasının sonsuz temellükü olarak kavranan psikanali­ zin de temellerini oluşturur. Buna karşın değerlerin modern çağda­ ki krizinin eşlik ettiği narsisik sefaletin giderilmesi böylesi psişik 56 bir meraklılığın aksi yönünde yol almaktadır, oysa bu merak olma­ dan herhangi bir öznel değişimin geçekleştirilmesini tasarlamak bi­ le mümkün değildir. Psikanaliz Tarih 'in değil de bir tarihi konuşmanın sonunu ilan eden bu modem konforun karşısında konumlanır. B ununla birlikte sonuna gelindiği, eleştirildiği ve reddedildiği de görülen son ve konfor. . . Gelgelelim analitik teknik narsisik içe kapanmayı ve bilme ar­ zusunun azalmasını görmezden gelemez: Psikanalizin onları tanı­ ması ve onlara eşlik etmesi gerekir. Ancak bunları yaptıktan sonra psikanaliz, bu kapanmayı ve arzu eksikliğini Freud'un yolunu açtı­ ğı benliğin tanınmasının bu yeni biçimine doğru aşmayı deneyebi­ lir. Freud benliğin tanınmasının yolunu "hastalık"ı psişizmin biza­ tihi içine dahil ederek ve psişik yaşamı sonsuz bir inşa etmeye-yık­ maya dönüştürerek açmıştı. Başka "modem" semptomların yanı sı­ ra depresyonun ve sapkınlığın da analitik yaklaşımla ele alınması, analitik uzanım en çok dirençle karşılaştığı sınırlan da kapsayacak şekilde genişlemesi olarak değerlendirilebilir. Psikanalizin, inişsiz çıkışsız, kibirli, para ödenen ve para öde­ yen modern kentin erkeklerine ve kadınlarına yaşamlarını koruma imkanı tanıyan, bugünün ve geleceğin sanatı -kabul ediyorum: oyunu, yapmacığı- olduğu kanısındayım. Konuşan varlığın yaşa­ mının pşisik yaşamla -bu yaşam açısından söz, heterojen bir dina­ miğin eksenidir- birlikte ve bu yaşamdan hareketle uyandığı ve söndüğü ne kadar da doğru. Psikanaliz sayesinde Freud bize sade­ ce gösteri ve tüketim toplumuna karşı bir sığınak sunmaz. Freudcu psikanaliz paraya dayalı takas mantığını tanıyarak ve kabul ederek yabancılaştırıcı kenti bir dönüşüme imkan tanıyacak şekilde alaşa­ ğı eder. Aksi halde parıltılı gökdelenlerin kristal billurluğu, banka­ ların amansız bayağılığı ve bizatihi genetik kodlarla programlan­ mış yazgı arasında ne değişebilirdi? İleri sürdüğüm nedenlere dayanarak psikanalizin, değişimin ve sürprizin, bir başka deyişle yaşamın koruma altına alındığı gelece­ ğin nadir yerlerinden biri olabileceğini dile getirmek isterim. Psika­ naliz (biyolojiden dürtülere ve dile kadar) psişik süreklilik etmen57 lerini hep göz önünde bulunduracak, ama aynı zamanda bunları dö­ nüştürmek isteyenlere de eşlik edecektir. Çünkü Freud'un kuşkucu­ luğuna sadık, ama aynı zamanda da psişik söylemin esnekliğini de gözden kaçırmayan bizler, bu dönüşümün mümkün olduğunu söy­ lemeye devam etmekteyiz. 111 S aplantılı ve annesi1 Saplantılı nevroz, etrafında örgütlenmiş olacağı gerçek ya da psişik bir travmanın varlığım doğrudan akla getirmez. Çünkü saplantılıda engellenmiş ya da patlamaya hazır, zorlayıcı ya da tepisel, ama ıs­ rarlı ve hastanın savunmacı söylemine başkaldıran bir tahrik olma aşırılığı gözlenir. Saplantılı söz tam da duygusal ya da öürtüsel bu geri dönüşün nüfuz edilemez zırhı olarak dayatır kendini. Tam da bu nedenle -sanki sansürlenmiş bir travma ekramymışçasına- sap­ lantılı söz, aktarım esnasında ideal olarak dilenen çağnşımsallığı sakatlar, eğer bu çağrışımsallığı yapay entelektüelleştirme dolam­ baçlarına sokmamış, böylece analitik tedavi olasılığını da imkan­ sızlaştırmamışsa. 1 . Revue française de psychanalyse, 6/1 988, s. 1 357-1369. 59 Saplantılı söylemle bağlantılı olarak bu tahrik olma aşırılığının ve bu aşırılığın ayrışmasının mantığını, Freud'un travmatizm hak­ kınd.:.ki düşüncesinin evriminde başat bir yere sahip "ekonomik" kavramsallaştırmaya paralel bir yönde -yani nesne ilişkisinde- ara­ yabiliriz.2 Bir özne onu en küçük yaşlardan itibaren biçimleyen öte­ kiyle ilişki tipine göre kimi olayları az ya da çok travmatik olaylar olarak algılar. Dolayısıyla travmatik, yapı olabilir. Ama saplantılı, ölümcül ve paradoksal zamanını, savunmasının umursamazlığını ya da sado-mazoşist tutkusunun taşkınlaşmasını zaten kendiliğin­ den şeylermiş gibi teşhir edebilmek için kendisinin temelini oluştu­ ran bu ötekiyle bağdan kopmakla geçirir. Olayların bu tarihçisine, maruz kalınan ya da arzulanan travmatizmlerin bu vakanüvisine burada kendisinin nesneyle ilişkisini hatırlatalım. A. "(- ! ) EDİMLER"DEN AYRIŞMAYA Saplantılı nevrozun anlaşılmasına yakın zaman önce açıklık getir­ diğini düşündüğüm iki fikir üstünde duracağım:3 11 Anderson' a göre yapmanın söylemek, "usulsel"in "açıklayıcı olan" üzerindeki baskınlığı ("A B anlamına gelir"den daha ziyade eğer "A ise B yap")� sapkına özgü olabilir. Bu formül saplantılı dü­ şüncenin büyüsel olma eğilimini özlü bir şekilde dile getirir. Aynca göstergelerin belli bir yetersizliğine de dikkati çeker. Bu inatçı düşünür aslında gösterenin keyfi değerini yadsır ve göste­ reni edime dönüştürür: Pek düşüncelere dalıp giden biri olmayan saplantılıda saplantılı, halüsinasyonlar gören bir zanaatkar mıdır yoksa? D. Widlöcher,5 A. Braconnier ve B. Brusset saplantılıda gösterenin keyfiliğinin gösterenin doğrudan gerçekleşmesi, büyüsel ve zorlayı­ cı ortaya çıkışı ve edim şeklinde cisimselleşmesi yararına geri çe2. Bkz. Julia Kristeva, "L'impossibilite de perdre", Cahiers de L'IPPC, Paris Vll Ü niversitesi, Kasım 1 988, s. 29-40. 3. O. Wıdlöcher, P. Fedida ve J. Kristeva'nın yönettiği saplantılı nevroz üzerine psikopataloji ve göstergebilim hakkında 1 987·1 988 yılında Paris VI ile Paris Vll üniversitelerinde düzenlenen seminer. Anılan çalışmalar bu seminerde sunuldu. 4. John R. Anderson, Language, Thought and Memory, New York, 1 976. 5. Ayrıca bkz. O. Wıdlöcher, Metapsycho/ogie du sens, PUF, 1 986. 60 kilmesi üzerinde ısrarla durmuşlardır. Freud saplantılıya özgü bu düşünce-eylem ile stricto sensu edim arasında bir ayrım yapmış görünmektedir. Freud "zorlayıcı bir güç­ le ikameci edimin yerine ortaya çıkan edime hazırlık evresi" anla­ mında bir düşünceden söz eder ve bu düşünceyi kesin kararların ye­ rini alan hazırlayıcı edimler olarak tanımlanan "gerileme"de bulup ortaya çıkarır (HR,6 258). Demek ki, göstergelerin keyfiliğinin yok­ luğu-eksikliği (ya da düşüncelerin simgesel değerinin yokluğu-ek­ sikliği) nedeniyle "hazırlayıcı", "giriş niteliğinde" edimler, "eksi 1" edimler ("(- l ) edimler") olmalıdır. Bu hazırlayıcı ya d a eksi 1 edimler düşüncenin mantıksal akışını ve bu mantığın yönlendirdiği stricto sensu edimleri engeller. Bu "(-1 ) edimler"e özgü gerileme­ nin etkisiyle saplantılının tüm edimleri zorlanımlı, kuşkulu ve ters­ yüz edilebilir hale gelecektir. 2/ Freud saplantılıda (talep edilen ya da uzaklaştırılan ama ısrar­ lı ve yoğun) "bakış"ın ve "dokunuş"un etkisinin altını çizmişti. P. Fedida7 ve F.-D. Villa bu konuda önemli bir katkı sağlayarak bu et­ kiye belirginlik kazandırırlar: Düşüncenin ve saplantılı davranışın düşçülüğü, "sanki bir rüyaymış gibi" seyreden halüsinasyonlu bir devingenliğe kadar bile gidebilir. Buna karşın rüya anlatısı hem ge­ rilemeyi hem bilinçaltına ulaşmayı hem de bizzat analitik çalışma­ yı engelleyen bir savunma olarak kurulur. Bu iki noktadan hareketle Freud'un sorgulanması gerektiğine inan­ trav­ matizmi unutturmak yerine, travmatizmi duygusal yükünden yoksun bırakır, öyle ki bilinçli anıda kayıtsız ve büyük olasılıkla önemsiz bir temsil edici içerikten başka bir şey kalmaz" (HR, 226). Bu öner­ dığım bir saptaması üstünde yeniden duracağım: "Bastırma me saplantılıda travmatizmin duygusal yükünden yoksun kaldığı şeklinde anlaşılabilir. Aslında Freud "bilinçli an ının duygusal yü­ künden yoksun kaldığını" düşünür. Buna rağmen, saplantılıda trav- 6. HR işareti şuna gönderme yapar: S. Freud, "L'Homme aux raıs·. Cinq Psycha­ nalyses içinde, PUF, 1 966. 7. Ayrıca bkz. Pierre Feclida, Corps du vide et espace de seance, Ed. universi· taires, Paris, 1 9n. 61 matilc duygusal yükün bir şekilde "donduğu" yollu fikir genellikle baskın çıkar. Oysa farklı saplantısal özelliklerin yanı sıra paradok­ sa/ yapmanın (bir eksi 1 yapmak) ve düşçülüğün baskınlığı bunun hiç de böyle olmadığını gösterir. Duygusal yük oradadır, mevcut­ tur, etkindir, yoğundur: Bu duygusal yük düşünce içeriğini edimde bulunmaya ve duyguya doğru yönlendirir: Bu yönlendirmeyi, edimde bulunmaya ve duyguya tekrarın zorlanımlı mantığının ve şüphe ve imkansız karar kaynağı olan tersyüz etmenin gerileyici mantığının damgasını vurarak yapar. Saplantılı bastırmanın duygunun psişik temsilcisini sözsel tem­ silden ayrıştırdığı kanısındayım. Ortaya çıkan, göstergeler siste­ mindeki bir ayrışmadır. Bir yanda "soyut" , "savunmacı" , duygu­ nun psişik temsilcilerinden ayrışmış bir dil ya da düşünce; öte yan­ da -bakış, ses, jestler gibi- başka göstergesel eksenlere eklenen ve büyüsel bir edimde bulunmayla gelişip serpilen duygunun bu psi­ şik temsilcileri. Büyüsel edimde bulunma, bilinçli savunmanın elinden kurtulur ve arzunun ("gerçekleşen", ama gerçekleştiği an­ dan itibaren de bir fantezi olarak değil, bir "büyü" olarak yaşanmış olan bir fantezi gibi) doğrudan tatmin edilmesini sağlar. Gözlemci, saplantılmın psişizminin edimde bulunmanın nüfuzu altında oldu­ ğu izlenimine kapılır. Oysa, dilin ve ötekinin aracılığı ndan bile geç­ meden önce karşılanan, doğrudan tatmin edilen bir talebin serü­ venleri söz konusudur. Duygu temsilcisi ile sözsel temsil arasındaki saplantılı ayrışma­ nın, duyguyu dili koşullandıran bastırma açısından özgür ve hare­ ketli kılan bu saplantılı ayrışmanın altını çiziyorum. Gerçekten de eğer bastırma bizzat duyguya yönelik olsaydı, duygu semptomun isterik biçimine bürünerek geri dönerdi. Bu olasılık saplantılıda mevcut olsa bile, saplantılıda bastırmadan -ya da daha ziyade ay­ rışmadan- kurtulan, duygunun psişik temsilcisidir. Duygu dilin ve düşüncenin düzeninde patlar ve bedensel bir semptom değil, "sim­ gesel bir canavarsallık"ı, düşüncenin bir semptomunu -büyüsel dü­ şünce, "anlamlandırmak" ile karıştırılan "yapmak", "düşçülük" vb--üretir. Duygunun temsilcisinin dilsel temsildeki ya da düşünce­ deki geri dönüşü, düşünceyi imgeye, sese, dokunmaya özgü daha 62 etken, doğrudan ya da rekabetçi olduğunun farkına vardığımız gös­ tergebilimsel özniteliklerle donatır. Duygu oradadır, bastınlmamıştır. Duygu sadece sözsel ifade açısından yükünden kurtulmuştur. Ama bakış, ses ve "(- 1 ) edimler" açısından duygunun kayıtsız olduğu söylenemez, güçlüdür, öldü­ rür, ölümcüldür. Bu saptamayla saplantılının çifte boyutu ortaya çı­ kar: Saplantılı gölgelerle, hayaletlerle, ölülerle iletişime girer, sözü ve düşüncesi taşçıldır [pierrale]; ancak saplantılı aynı zamanda li­ bidinal, düşsel ve "usulsel" edimi açısından katledeci, doymak bil­ meyen ve frenlenemeyen bir tirandır. Tam da bu açıdan saplantılı semptom dilseldir: Sözsel göstere­ nin duygunun psişik temsilcisinden ayrıştığı dile ilişkindir: Bu ay­ rışma duygunun bu temsilcisini paradoksal edimlere, "eksi I " edimlere v e "yöntemsel"e kadar uzanan Gestler, bakışlar, devingen­ lik gibi) başka göstergesel ifadeler bulmaya iter. Bu çifte göstergesellik (fazlasıyla yatırım yapılan bu başka gös­ tergesel materyallere ve zorlanımlı bir edimde bulunmaya eşlik eden ilgisiz dil) ile saplantılının anne nesnesiyle ilişkisi arasında bağlantı kurmayı deneyeceğim. B. ANA L VE ORAL A RASINDA "FA RELİ A DA M" Freud'un "L'homme aux rats" [Fareli Adam] metninde ve de Jour­ al ' de8 Dr Lehrs'in, yani hastanın annesinden pek de söz edilmez. Journal'in yayıncıları yine de şu notu eklemiştir: "Anne, anonim, yaşı bilinmiyor, Speransky ailesinin evlatlık kızı" (J, s. 27). Freud "Fareli Adam"da hastanın kendisine "doktoruna aktarı­ mında yaşadığıyla benzer bir çatışmayı temsil eden bir rüya" aktar­ dığından söz eder: "Annem öldii (Freud'un annesi). Bana başsağlı­ ğı dilemek istediğini, ancak bunu yapmak isterken bu tür durumlar­ da pek çok defa başına geldiği gibi uygunsuz bir gülmeye tutulmak­ tan endişelendiğini belirtir. Bu nedenle (pour condoteance [başsağn 8. J harfi şuna gönderme yapar: S. Freud, "L'homme aux rats", Journal d'une analyse, PUF, 1 974. "Der Rattenmann: Bemerkungen über Einenfall von Zwang· nevrose" ( 1 909) 63 lığı dilerim anlamına gelen]) p.c. harflerini yazarak kartını bırak­ mayı tercih eder, ama yazarken p.c. harfleri (pour feliciter [kut­ larım anlamına gelen]) pf. harflerine dönüşür" (HR, 225). Freud bu "ölü anne" rüyasını, psikanalistiyle arasındaki aktarım nedeniyle hastanın ölü anneyi örtük bir biçimde yeniden anımsa­ ması (hastanın annesi ölmüş olduğu için, hastanın psikanalistin an­ nesini ve psikanalisti öldürme arzusu) olarak çözümler. "Öldürme" ya da "katletme" olarak değil, ama: Anne ölmüştür, artık bir ceset­ tir, artık mevcut değildir. "Uygunsuz gülüş"ün, mutlak bir yasağın ortadan kalkışı karşısında savunma ve simgeselleştirme araçların­ dan yoksun kalan birisini; kasların kasıldığı, delice ve konuşma ye­ teneğinin yitirildiği bir hazda kendini kelimenin tam anlamında yok eden birisini ele geçiren delice gülüşün nedeni de budur. Öznenin anlamlandırılamaz bir duyguyla, "delice bir gülüş"le bu yok oluşu­ nu, isterik bir dönüşüm olarak yorumlama eğilimi baskındır. Bu va­ kada ben bunu, arkaik bir otoriteye, aneninkine karşı bir meydan okuma ("uygunsuz gülüş") ve benlikle karıştırılan ötekinin (anne­ nin) öldürülmesinin gerçekleşmesi hareketi olarak yorumlayacıı.­ ğım; her ikisi adlandırılamaz bir sarsıntılar dizisi oluştururlar. Öz­ ne mastürbasyonu andıran bu spazmlı gülüşten ibaret müstehcen doğrudan bir tatmin ediminde ölüye karşı meydan okumaya devam ederek -onu yiyip yutarak, onu "öperek"- ölüyle birlikte kendi ölü­ münü gerçekleştirmekten haz alır. Journa/'de Freud (J, 23), "ona (hastasına)" kuram "parçaları­ nın" yanı sıra "atıştıracak bir şeyler de verdiğini" (Stück, ein neues Stückchen) belirtir. Kitabın editörleri Freud ' u kastederek, "Anne rolü oynadı" diye dipnot düşer (1, dipnot 505). Yine Journal' de (J, 153) Freud hastasın:n ona "bir dizi temsil" aktardığına değinir. (Temsil sözcüğü Freud'un el yazmalarında yer almaz, çevirmenler cümlenin sonunda yer alan machen fiiline da­ yanarak bu sözcüğü eklediklerini belirtirler). Bu "temsil" (fantezi mi? Halüsinasyon mu? "(- 1) edimde bulunma" mı?) (daha sonra Lucretia'ya atıf yaparak tıpkı bir dekorasyona benzediğini söyledi­ ği iki kılıcın tam olarak göğsüne saplandığı) "annemin çıplak bede­ ni"ni betimler. Sextus Tarquinus'un tecavüz etliği Tarquinus Colla64 tinus'un kansı Lucretia, kendisini hançerleyerek öldürür. Lucre­ tia'nın intihar ederken kullandığı hançerlerin daha sonra rüya ara­ cılığıyla dekorasyona -"natürrnort"a- dönüştüğünü de bu arada not edelim. Shakespeare'in The Rape of Lucrece'inde [Lucretia'nın Kaçırılışı] oğul Brutus, hançeri çekip çıkaran ve hançerlerin açtığı göğüsteki .... bu yaradan akan kanla büyülenerek annesini öpen ilk kişidir. Ama hastanın "temsil"i göğüsten karın altına doğru yer de­ ğiştirir - orallikten genitalliğe ...oğru bir kayma diye belirtelim: "Ben ve çocuklar karın altını ve özellikle de cinsel org:ını tamamen yiyip yuttuk." Freud bunu şöyle yorumlar: "Hasta bir metaforla yo­ lunu şaşırır. Bir kadının güzelliğinin cinsel ilişkiyle ve çocuk do­ ğurmayla yok olup gideceğine dayanan çileci fikir içeriği oluştur­ maktadır." Gelgelelim metafor Freud'un şu iki şeyi unutmasına yol açar: Bir yandan anne, oğul tarafından yenilip yutulmuştur: Yoğun bir orallik hem arkaik çifti hem de hasta ile psikanalistini birbirine bağlar. Öte yandar., çocukların yiyip yuLaığu dişil cinsel organ ile hastanın kendi bedeninin alt kısmının bu kez anüs yoluyla fareler tarafından yenilip yutulacağı endişesi arasında bir benzerlik oluşur. Fareler Freud'a oral olanı ve bunun hastada anal olanla yer değişti­ rişini unutturur. Freud aktarımda kendisini de "zorla dahil olan" ya da çok fazla "zorlayan" kişi olarak tanımlayarak "fareler" sempto­ munu ve "anal" semptomu sıkça kullanmasına rağmen, sadece has­ tasına yemek servisleri yaptığı törenle de olsa katılmış olduğu oral erotizm hruckında sessiz kalır. Yiyip yutma izleği, hasta ile annesi arasındaki bir aynşmamayı içerimler ve tıpkı anlatının tam da bu kısmına ait çağrışımların devamının tanıklık ettiği gibi hastanın psişik işleyişinin başka düzeylerinde ortaya çıkan tersine çevirme mantığını (özne nesneye ve nesne özneye dönüşür) yönlendirir. Ör­ neğin, aslında bu hastadan başka biri ol madığı aşikar olan tiksinti uyandırıcı tip, psikanalistin kızının cinsel organını yalıyordu . .. Journal'e göre Fareli Adam daha önce değinilen rüyayı ertesi günkü analizde anlatır: "Annem öldü." HR 'da değinilen "ölmüş an­ ne" rüyası ile aynı rüya mı söz konusu? Eğer öyleyse, tuhaf bir ter­ sine çevirme ortaya çıkmıştır: HR'da ölü, psikanalistin annesiyken, F5ÖN/Ruhun Yeni Huıalıklan 65 Journal'de hasta kendi annesinin ölümünden söz eder. İsabetli bir şekilde Freud bunun aktarım rüyası olduğunu düşünür. Ama Freud insan eti yeme izleğini ve çift yönlü ve tersine çevrilebilir olan nes­ neyle özdeşleşme ilişkisini bir kenara bırakarak, sadece saldırgan­ lığı yorumlamayı tercih eder: "Annenizin ölümünün sizi tüm çatış­ malardan kurtaracağını hiç düşünmediniz mi, çünkü artık evlenebi­ lirsiniz?" Hasta, "Benden intikam almaktasınız" der. "Beni buna siz zorluyorsunuz çünkü benden intikam almak istiyorsunuz." Freud, "Benim tarafımdan dövülme endişesi" diye yorumlar ve şu notu düşer: "Hasta kendisi için hfila çok zor olan itiraflarda bulunarak sürekli kendini dövüyor" (J, 1 53). İzleyen analiz seansı Freud'un teorik metninde (HR) yer alma­ yan aktarma ve anne izleği üzerine yoğunlaşır. "Sonraki seans has­ tanın anlatmakta aşın zorlandığı en korkunç aktarımla geçti. An­ nem orada ayakta, umutsuz bir halde: Çocuklarının hepsi asılmış­ tı" (J, 1 59). Anne ölü değil artık, umutsuz halde. Söz konusu olan Freud'un annesi ve psikanalist, hastanın psikanalistini astırmaya yönelik saldırgan arzusunu yorumluyor. Bu umutsuz haldeki anne imgesine ve anneden onu sadece sal­ dırganlık ekseninde konumlandırak söz edebilmenin dışında söz edememe imkansızlığına dikkati çekiyorum. Fareli Adam annesin­ den ancak öteki adamın (Freud'un) ve (Freud' un) annesinin kendi­ sinde uyandırdığı saldırganlık sayesinde annesiyle ölümcül ve dep­ resyonlu ilişkisini erotikleştirerek söz edebilmektedir. Depresyon­ daki anneyle ilişkiden çifte bir kaçınma söz konusu sanki: Bir yan­ dan Freud'un annesinden kaçınma; öte yandan asılmış çocukları düşünmenin annenin acısını düşünmekten daha kolay oJması. Anne figüründen kaçınma, hastanın söylemindeki sürekli bir öğedir. Örneğin çıplak bedene değinir değinmez, bu bedeni büyük­ annenin bedeninden söz etmek için aniden gömer (diyebiliriz). Has­ ta örneğin yiyip yutmaktan '!e kadın cinsel organını yalamaktan söz etmesinin hemen ardından kahverengi bir şeyle (dışkıyı düşünebili­ riz) halelenmiş dudaklarını güzel bir şeymiş gibi yalayan Freud'un oğlunu anımsar ve yeniden başka bir yöne kayar: "Bu, benim; ben bunu anneme yaparım" (konuşan Freud). Saplantılının annesi öl66 FSARKA/Ruhun Yeni HA.•tıılıklan müştür, anonimdir, depresyondadır ya da bir başkasının annesidir. Freud ' u n iki metnine atıfla Dr. Lehr ile annesi arasındaki bağın izini sürmeyi daha fazla sürdürmey"ceğim: Eksiksiz olmaktan uzak bu okumayı, Freud ' u bu açıdan yorumlama kaygısıyla değil, sap­ lantılı hastalarımla ilgili kimi gözlemler nedeniyle yaptım. Bir yan­ dan bu hastaların anneyle çocukluktaki ilişkilerinden nadiren söz ettiğini saptadıİn. Babalarıyla ya da erkek kardeşleriyle çatışmala­ rına değinmekten hiç kaçınmayan, kadınlarla yaşamakta oldukları ya da geçmişte yaşadıkları maceraları aktarırken müstehcenlik ko­ nusunda hiç de esirgeyici davranmayan bu hastaların psişızınlerinin tam merkezinde hakiki bir "gömülmüş anne" yuvalanmıştı. Öte yandan. bu "gömülmüş anne"nin ebediyen 'tatmin edilmiş ve tam da bu nedenle görselin, dokunsalın ve sesselin dışında bir simgesel­ leştirme yetisine sahip olmayan, sözden acımasızca koparılmış şid­ det yüklü bir libidonun çekim kutbunu oluşturduğu kanısındaydım. Sanki saplantılının iki dili var gibiydi: Birincisi, gizli ve sözsel ol­ mayan "söz", kadınlık arzuları tatmin olmadığı ölçüde daha da hoş­ nut kılıcı bir anneye yöneltilen vakitsiz bir talebin sağladığı tatmi­ nin mahzeni ya da ekranı gibi işlev gören bir "söz"; ikincisiyse, et­ kisizleştirişmiş, "ölmüş", bu doymak bilmez talebin zincirlerinden kurtulmuş ve bu nedenle de hiçbir şeye ilgi yatırımı yapmayan, ge­ reksizce yinelemeli, tersyüz edilebilir, kuşkucu ve yaratıcı olmayan dil ve düşünce. B öylesi "gömülmüş bir anne" hiç de zorunlu olarak A. Green 'in "ölmüş anne" dediği, başka bir deyişle "sınır kişilik"in [border-li­ ne] ayrışmış ve neredeyse psikotik "ölmüş anne"si değildir.9 Genel­ likle sadece bunalımdaki ya da bazen depresyondaki, ama bu has­ talığın üstünü aşırı bir etkincilikle örten bir kadın söz konusudur. Bu kadın oğlunun bilincinde öldürücü bir nesne izleniminden ziya­ de ve hatta genellikle tam tersine katı bir anne izlenimi bırakır. Gel­ gelelim, iki bağı koparmış bir anne olarak biçimlenir: Babayla ero­ tik bağı ve dille bağı koparan anne. Bu anne babanın arzu nesnesi değildir, aynca bu arzunun nesnesi olmayı zaten kendisi de arLula9. A. Green, "La mere morte", Narcissisme de vie, narcissisme de mort içinde, s. 222-254. 67 maz. Sadece oğlunu ve -bir ebeveynin ya da rüyalarını hasrettiği toplumsal bir kişiliğin yüceltilmiş figürü diyebileceğimiz- bir sera­ bı arzular. Kendisini ifade etmez - suskun, "anonim", sesi yitik bu anneden oğula, yanıt vermeyi ya da oynamayı reddetmenin dışında hiçbir sözsel ifade kalmaz. Buna karşın saplantılı, değiş tokuş edi­ len bakışlara, dokunuşlara ve özenlere dair yoğun bir izlenimi hep korur zihninde. Annenin sağlamadığı, ama zaten hep orada olan, saplantılının bütünleyici bir parçasını oluşturan, kesinlikle onun için yaratılmış ve kaçınılmaz olarak onun tarafından yenilip yutul­ muş "anonim" bir kılıf olarak anne. Sanki annenin yaşadığı depres­ yonun özgül göstereninin yadsınmasına (bu yadsımanın altında acı kaynağı ve temsil edilemez duygu yatar10) vakitsiz bir aşk bağı da eklenmişti. Oğulun talebi annenin engellenmiş arzusunu bütünüyle karşılar ve söz konusu talep hiç beklemeden tatmin edilmiş arzuya dönüşür. Simgeselleştirmeye ve göstergeye ayrılacak zaman yok­ tur. Bir yanda depresyon yer alırken, öte yanda talebin tatmin edil­ miş arzuya dönüşmesi yer alır. Dilin duygunun temsilcisine ulaş­ masını sağlayacak yollan tıkayan koşullar böylece oluşmuştur. Dil kendisini bir başka kıtada, depresyonun ve talebin kıtasından ayrış­ mış bir ba:şka kıtada inşa eder. İkinci bir dile, ikincil bir dile, dışarı atmaya ve nüfuz etmeye kenetlenmiş bir dile dönüşür. Bu dil ken­ disi de zorlayıcı olan bir psikanalistle karşılaşması koşuluyla, sap­ lantılının ve gömülmüş annesinin bütünleşmesi-birbirini yiyip yut­ ması olarak tanımlayabileceğimiz ulaşılması güç bastırılana karşı ana! mazoşizmi nihai bir ekranmış gibi ifadelendirebilir. Bu gözlemler psikanalist olarak bu gömülmüş nesnenin yerini alabilme, onu yeniden canlandırabilme ve ancak bunların ardından saplantılı hastalarımın aşk ilişkilerini yeniden yaşamalarını sağla­ yabilme olanağım konusunda beni kararsızlığa sürükledi. Bu aşk ilişkileri oluşmaya başladıkları andan itibaren sürekli hayal kırıklı­ ğı yaratacak ve pek de duygu yatırımı yapılmayan ilişkiler oldukla­ rından daha başlamadan başarısızlığa mahkumdular. Freud' un met­ nini yeniden okurken, tıpkı kavranamaz bir travma misali Fareli Adam'ı annesine bağlayan bağın niteliğini oluşturan ve ilk okuma- 1 0. Bkz. Julia Kristeva, Soleil noir. Depression et melancolie, Gallimard, 1 987. 68 larımda gözümden kaçmış bu anonimliğin, tersine çevrilebilir oral­ liğin, temsil dışı sözsel-olmayan edilgen bu vampirciliğin farkına vardım. Kavranılmaz travmalara sığınak işlevi gören kimi saplantılar kadar parlak bir örnek niteliği taşımayan aşağıda yer vereceğim iki tedavi fragmanı oldukça yaygın bir saplantılılığı betimlemektedir. Bu saplantılılığın göstergebilimsel öğelerini, başarısız olma yarışı, tercih yapma imkansızlığı, arzuların tersine çevrilmesi, hayal kırık­ lığı yaratan sayısız ve imkansız aşk ilişkileri oluşturur. Tatmine dö­ nüştürülerek üstü örtülmeye çalışılan bir ölümden hareketle inşa edilmiş olduğunu kimi trajik olaylar ifşa etmese, tamamen sıradan sayılabilecek bir saplantılıhk. C. ERKEN OLUŞMUŞ BiR TATMİN Pierre savaş sonrası yıllarda ünlenen bir aktörün ve görünüşe bakı­ lırsa bu babanın açıkça küçümsediği mütevazı bir büro işçisi anne­ nin oğluydu; baba üç çocuğunu, Pierre ' i ve küçük kardeşlerini, "hizmetçinin çocukları" diye niteleyecek kadar anneyi küçümsü­ yordu. Pierre "kararsızlık halleri" -herhangi mesleki bir etkinliği onun için imkansızlaştıran iki fikir ya da iki eylem arasından birini seçme kararını verememe- ve birbirini izleyen duygusal başarısız­ lıkları -"kariyer sahibi kadınlar"dan etkilenmesine rağmen, ancak "pek fazla niteliği olmayan seksi" genç kızlara, "ya uyuşturucu kul­ lanan ya da hafif meşrep kızlar"a cinsel olarak ilgi duyuyordu- ne­ deniyle bana başvurmuştu. Pierre girdiği ilk cinsel ilişkilerin ardın­ dan bu kızlara karşı ilgisini yitiriyor ve bu kızlar en ufak bir ruh ha­ line, arzuya, ilgiye ve karaktere sahip olduklarını dışa vurdukların­ da onlara karşı şiddetli bir nefret duygusuyla doluyordu. Analizin başlangıcı Pierre'in babasıyla arasındaki ilişkiler etra­ fında döndü dolaştı. Pierre'in mesafeli, utangaç ve denetimli söyle­ mine saçları dökülmüş başına kadar yayılan bir yüz kızarması eşlik ediyordu; sözlerin soğuk bir yorumdan başka bir şeyin duyulması­ na imkan tanımadığı cinsel tahriki, sanki bir kan hücumu dışa vu69 ruyor gibiydi. Pierre 12 yaşından 20 yaşına kadar kimsenin teşhiş koyamadığı ve tedavi edemediği sık bayılma nöbetleri geçirdiğini söylemişti. Bu nöbetlerden hatırladıklarının hemen öncesinde yaşlı bir adamın arkadan kendisine saldırmasının temrili yer alıyordu. Analiz sırasında anlattığı rüyalar, bir gece kulübünden sarhoş çıkan ve ona tecavüz etmeye çalışan kötü adamlar eşliğinde, Pierre ' in da­ iresine hırsız gibi zorla giren babasını betimliyordu. Analizin bu kısmı, Pierre'in babasıyla "çılgın oyuncu" yılları hakkında -mikro­ fon ve teyple kaydedip, kaydettiğini çözerek- görüşmeye karar ver­ me cesareti göstermesiyle son bulmasa da en azından belli bir ge­ lişme gösterdi. B u bant kaydı sayesinde Pierre artık babasını ele ge­ çirmişti. Babasının söylemi Pierre'in nesnesine, malına ya da ele geçirilen ve sahip olunan değerli bir atığa dönüşmüştü. Bununla birlikte kadınlarla ilişkileri değişmemişti. Karşı konu­ lamaz bir taşkınlık Pierre' i genç ve dolgun bir genç kızla ilişki kur­ maya yöneltiyor, bu ilişki kızı kül haline getirip, hiçliğe indirgiyor­ du; bu kız da "baş belası" bir atıktı ve Pkrre ondan tiksiniyordu. Sanki cinsel ilişki genç kızın çekiciliğini yok ediyordu; ve bu du­ rum Pierre' in, başKa birisi yerini almadan önce bu bahtsız genç kı­ za karşı zihinsel bir dizi öç alma ve acımasızlık hissi duymasına yol açıyordu. Pierre annesinden söz etmekten hoşlanmıyordu. B abanın "hiz­ metçinin çocukları" gibi nitelemeleri onu annesinden kesin bir şe­ kilde uzaklaştırmıştı; öyle düşünüyordu. "Hiç ilginç biri değil, ko­ nuşmaz, söylecek hiçbir şeyi yok." Bununla birlikte sanki önemsiz bir şeymişçesine bana hfila aynı evde, "koridorun öteki tarafında" oturmaya devam ettiklerini ve "neredeyse" birlikte yaşadıklarını ama "annesinin farkına bile varmadığını" söylüyordu. Arkaik, hatta biraz utanç kaynağı bir bütünleşme, atıkların itiraf edilemeyen bir­ leşmesinde (hizmetçi ve oğlu) yaşanan bir beraberlik. Pierre' in bir anısı: Pierre babasının seyahatlerinden birini düşünerek yaptığı gü­ zel bir gemiyi annesine gösterir. Annesi gemiye boş ve üzüntülü gözlerle bakar, Pierre annesinin gözlerinde "hayranlık" olduğunu düşünür, ama anne hiç konuşmız. Bu yüzden ısrarla annesine, "Bu­ nun için ne düşünüyorsun?" diye sorar. Anne, "Hiçbir şey" diye ya70 nıl verir ve kendisini hüznüne hapseder. "Hiçbir şey" olan ne ya da kimdir? Anne mi, gemi mi, yoksa Pierre mi? İletişim yok, sadece soğurulma hissi var. Annesi gerçekten Pierre' i soğuruyordu, bu so­ ğurma Pierre'e hiçbir güvenlik duygusu vermiyordu. Sadece "yok edilmişlik" duygusu, ancak karanlıkta "tanınmadan" yaşanabilen "tatmin" duygusu. Pierre' in analizden uzaklaşma ve psişik dramlar geliştirme eği­ limini karanlıkta ve tanınmadan yaşanan bu tatminle bağlantılan­ dırdım. "Bağınşıyoruz, birbirimize dokunuyoruz, bakışıyoruz, bir şeyler olup bitiyor, sadece söze dayalı fazlasıyla entelektüel analiz­ de olduğu gibi değil." Bununla birlikte pşisik dramların patlak ver­ mesi Pierre' i tatmin etmiyor. Bana ilişkilerin kaba saba olduğunu, insanların aptal ve aşağı konumda olduklarını söylüyor. Daha nezih bir ilişkiye duyduğu ihtiyaç hissediliyor. Ben şöyle konuşuyorum: " İnsanlar belki aptallar ve aşağı konumdalar, ancak koridorun öbür tarafı gibi şehvete özgü, ama engellenmiş tatminler sağlayabiliyor­ lar." Genellikle oldukça kibar ya da kimi zaman ironik olan Pierre, birden sinirlenip bana sen diye hitap ediyor: "Sanki bu seni niye il­ gilendirsin ki, sana dert mi oldu ha?" Pierre' in analizinin bu evresini duygu ile söz arasındaki aynş­ ma ile "arkaik" nesneyle ilişkinin duyguda ve duygunun jest, do­ kunma ve bakış gibi söz-öncesi temsilcilerinde saklandığında ısrar etmek için akılda tutuyorum. Analitik sözden kaçtığında Pierre, bu söz-öncesi temsilcileri psişik dramlarda arıyordu. Bu nedenle Pier­ re 'in sadece erotik olarak değil (baba tarafında erotizm analdi), ama aynı zamanda ve daha temel bir şekilde narsisik olarak -bu narsisik durum yaptığım yorumun Pierre ' i yaralamasını ve Pier­ re 'in ani öfkesini açıklar- deneyimlediği bu duyguyu, yaptığım yo­ rumun dile getirmesinin ve dolayısıyla da kabul etmesinin gerekli olduğunu düşündüm. (Temsil ettiğim) üçüncü kişiyi oğul ile anne arasındaki bu vampirimsi ve bunalımlı ilişkiye dahil ederek, terk e­ dilmiş ve depresyonlu cinsel nesne olan annesiyle özdeşleşmesin­ den dolayı yaşadığı travmanın ağırlığı karşısında pes eden Pierre' in -önceden duygudan yoksun olan- çağnşımlı söyleminin savunma­ cı uğultusuna aniden son verebilmiştim. Pierre aşktaki başarısızlık71 larının üzüntüsüne sonradan kendisi maruz kalmadan önce, bu trav­ madan kurtulabilmek için aynı travmayı sevgililerine yaşatıyordu. B u analizi hem olanaklı olduğu ölçüde anne-oğul izleğini yorumla­ yarak hem de Pierre'in kimi zaman kaçamak bir şekilde anıştırdığı beden hallerini ve bakışla, tenle, işitimle bağlantılı hislerini sözcük­ lere (metaforlara ya da betimlemelere) "tercüme ederek" sürdür­ düm. Küçümsenmenin ya da depresyonun üstünü örttüğü anneye ait duygulanyla bir beden ve toplumsal-simgesel sahne arasında bir köprü kurduğum izlenimine sahiptim. Küçük erkek çocuk annesi­ nin depresyonuyla kendisini bir tutmuştu, ama aynı zamanda da bu depresyonla özdeşleşmeden her ikisi de suskun bir tatmin elde et­ mişti. Suskun kalan arzu bu suskunlukta yoğun bir tatmin elde ede­ rek edimde bulunuyordu. Gelgelelim bu suskunluk, "resmi" söyle­ min, baba söylem inin başarısının, maskesinin ve sahte görünüşü­ nün hüküm sürdüğü "sahne önü"yle karşılaştırıldığında bir başarı­ sızlık olarak yaşanmıştı. Saplantılı, usullerinin, kararsızlıklarının ve törenlerinin bıkıp usanmadan engellediği bu hazzın yasını tut­ maktadır. D. B UN ALIMDAKİ ANNENİN İŞB İRLİKÇİSİ VE H A İ N İ Yvt;s adındaki başka bir hasta açıkça saplantılı semptomlar göster­ mektedir. Hasta çocuklara öğretmenlik yapan Yves gelen beklediği kendi X otobüsü değil de aynı güzergahtan geçen Y ya da Z otobüs­ leriyse, sorumluluğunu üstlendiği bir çocuğun katatoni krizi geçir­ mesinden ya da bir başka çocuğun okuldan kaçacağından endişe duymaktadır. Bu saplantılı fikirler otobüslere ve erotik törenin fark­ lı unsurlarına odaklanır. Yves ereksiyon olmakta gecikirse, boşal­ mazsa, kız arkadaşı şu değil de bu pozisyonu alırsa, yine Yves'in koruması altındakileri yeni kazalar tehdit edecektir. Bu törenlerin mantığını açımlayabiliriz: Çocuklara duyulan eşcinsel arzu -bu ar­ zuya bilinçli karşı çıkış-, büyüsel bir düşüncenin ortaya çıkışı. Bu büyüsel düşünce, analizin Yves' in babasıyla ilişkisinden kaynak­ landığını ortaya çıkardığı eşcinsel arzuyu daha iyi frenlemek için 72 cinsel güce kayıtsız ya da bu güce bağlı bir öğeyi seçer. Yves sanki uyumaktaymışçasına ya da uyku ile uyanıklık arasında uyanmak üzereymişçesine neredeyse duyulmayan kısık bir sesle yavaş yavaş konuşur. Ürktüğü izlenimini verir ve sanki uyuyakalmış gibi düşsel bir tarzda Freud'un, "Bir çocuğa dayak atılıyor"unu bıkmadan yo­ rumlamadığı zamanlarda, okuldaki sadik kadın öğretmenlerden ye­ diği dayak anılarına sık sık değinir. Yves birileri tarafından ya dö­ vülüyor ya da baştan çıkarılıyor. Kim bu "birileri''? Kim bu çocuk? Bunları sürekli sorguluyor. Yves şehir dışında oturan ve mesafeli bir ilişkisi olduğu annesinden bana nadiren söz ediyor. Okuldaki kadın öğretmenlerin aslında "dayak atan bir anne"yi gizlemeye ya­ rayıp yaramadığını soruyor ve çocukken annesi ile bir aile dostu arasındaki erotik ilişkiye davetsizce tanık olduğu izlenimine kapıl­ dığında hissettiği fenalığı anımsatıyor. Ama tüm bu anlattıkları muğlak, silik, uyuşuk ve kayıtsız bir niteliğe bürünüyor. Yves baba­ sının yaşamakta olduğu mesleki zorlukları dile getirirken canlanır gibi oluyor ve "erkek arkadaşlar"ı için hissettiği eşcinsel arzular hakkında kendini sorguluyor. "Kız arkadaşlar"ının her zaman adı belli bir sevgilisi var, bu yüzden Yves, öteki erkeğin zevkinin fan­ tezisini kurarak ve bu arada "eğer etrafta bir başka erkek yoksa" "cinsel ilişkiden zevk almayan" biri olduğu izlenimine kapılarak hep kendini bir üçüncü kişi konumunda buluyor. Bu böylece, annesi intihar ettiği için bana analize gelemeyece­ ğini bildirdiği duygulu bir telgraf -telgraf gibi duygu olgusu da önemli- gönderdiği güne kadar devam ediyor. Yves iki seans sonra geliyor -cenaze töreni şehir dışındaydı- ve Yves'in söylemindeki değişikliği hemen not ediyorum: Artık söyle­ mi sarih ve anlaşılır, daha hızlı konuşuyor, çok konuşkan olmasa bile eskisine göre daha fazla konuşuyor. Yves annesinin depresyon­ da olduğu varsayımını güçlendirecek anılar bulmak için çabalıyor. Önemli bir şey çıkmıyor anılardan. Anne oradaydı, etkindi, keyif­ siz ve dalgındı. Yeniden düşünüldüğünde belki de anne bunalım­ daydı. Yves belki de annesine olan kayıtsızlığından kurtulabilmek için dayak atan kadın öğretmenlerin sadik tahrikini bilinçdışı bir tarzda talep etmişti. Ya da bunu tek erkek çocuk ile bunalımdaki an73 ne arasında tutkulu, ama gizli bir ilişki yaratmak için yapmıştı. Yves kendisini nesne olarak değil, annenin bastırılmış duygusunun ve hıncının ikamesi olarak görmektedir. Saplantılının söylemindeki bu gömülen anne üstünde biraz daha durmak isterim . Anne zaten ölmüştü, Yves' in kişiliğinin bir parçası kadavraya özgü söylemiyle, cinsel iktidarsızlığıyla ve rolleri tersine çevirdiği ve kendisini sorumluluğu altındaki çocukların celladı ola­ rak gördüğü saplantılı törenleriyle annesini özümlemişti. Yves anne­ sinin mahzenine dönüşmüştü. B unun da ötesinde Yves eril arzuya, annesinin gerçekleşememiş ve bunalımdaki arzusuyla özdeşleşerek ulaşabilmişti. Bunalımdaki anne dilsiz narsisik acısında daha iyi ya­ şabilmek için, bu acıyı ölümcül edime kadar götürerek libidosunu diğerlerinden çekip alıyordu. Oysa oğlu, annenin yadsıdığı bu arzu­ nun son ürünüdür. Oğul başkalarına yönelir, bir etkinlik gösterir ve tahrik olur... Ama şüpheciliğini ve kararsızlığını sürdürür, annesi­ nin yaralı narsisizmini özümlemiş olmanın ağırlığını hisseder ve ay­ nı zamanda da başkalarına yönelik sözden ve edimlerden depresif bir şekilde kaçınır. "Özümlemiş" deyişimin altını çiziyorum. Yves'in annesinin bir aile dostuyla olan ilişkisini ansızın yakaladı­ ğında hissettiği fenalığa dair belirsiz anı, çocuğun mekte olduğu dondurma ye­ bir ana tekabül eder - Yves kusmuştur. Bir başkasının arzu nesnesine dönüşen anneden iğrenmenin­ anneyi reddedişin izlediği bu yiyip yutmayı dikkate almamıştım. Tedavinin bu aşamasında yorumlama ekseni, diğer erkek için duyu­ lan arzu-nefrete yoğunlaşmıştı. Bunu yeniden düşündüm ve bu dondurma yeme sahnesini, annesinin ölümünü izleyen birkaç ana­ liz seansından sonra Yves rüyasında kendi cinsel organını emdiğini gördüğünde yeniden ele aldık. Yves bu rüyasında kendi cinsel or­ ganını emme pozisyonunun zor ve imkansız olduğunu düşünür ve cinsel organının kendisinin değil annesininki olduğunun farkına va­ nr: "Sanki ikimiz bir beden gibiydik, cinsel organ hem onun hem de benim cinsel organımdı, bilemiyorum, sanki iki cinsel organ bir­ birinden ayrışmamıştı." Daha önce "kadın cinsel organını yalama" ve "yiyip-yutma" ile bağlantılı olarak Journal'deki Fareli Adam hakkında benzer bir iz74 leğe ve bedensel bir topografiye dikkati çekmiştim. Oğulun -oral­ talebi doğrudan tatmin edildiğinde, bunalımdaki anne bu talebi ger­ çekleşmemiş ve tükenmiş kendi arzusunu ona yansıtarak karşıladı­ ğından, ötekinin içinde yiyilip yutulduğu, ama buna karşın bir ha­ yalet gibi de alıkonulduğu uzam kapanır. Cinsel farkın kendini dı­ şa vuracağı yer yoktur. Dilin bir üçüncü kişiye duyguları taşıyabil­ mesi için gerekli mesafe yoktur ve dil duygulardan kendini soyut­ lar. Çünkü bunalımdaki anne bu ikameci arzu nesnesinin yerinde konumlanan oğluna, üçüncü kişilerin dünyasında arzunun hayal kı­ rıcı bir yapaylıktan başka bir şey olmadığı mesajını gönderir. B u nedenle saplantılının duygularının tanınmasını sağlamak için şiddete başvurmaktan başka yapacak bir şeyi yoktur: Nesne­ kadınlara -"gölgeler"e- tecavüz etmek; sanki bir edilgen nesney­ mişçesine, bir hayvanmışçasına kendisine tecavüz ettirmek; dilinin ve yapay kişiliğinin zırhını, hala itiraf edemediği sırrı olmaya de­ vam eden arkaik oral tatminini dengelemek için anal olmasını ko­ layca kabul ettiği bir zorla giıişle parçalamak. Aslına bakılırsa, orallik konusunda sofu olan bu insan nasıl olup da söze dayalı bir tedaviye yanaşabilir? Annesinin intiharı Yves' in bunalımdaki annesiyle özdeşleşme­ sini sona erdirdi. Sanki annesini kusmuşçasma ondan kurtuldu. An­ nesinden sanki bir başkası söz konusuymuş gibi söz etmeye başla­ dı. Kendi sözünün öznesi olmaya, kendi adına konuşmaya çalışı­ yor. Bir hastanın başına gelen trajik bir olay kaçınılmaz olarak psi­ kanalistin kendisini sorgulamasına yol açar: Tedavi başka bir biçim almış olsaydı, Yves'in annesiyle ilişkisini dönüştürebilir ve intiharı önleyebilir miydi? Yves ' in annesi konusundaki suskunluğunun iş­ birlikçisi değil miydim, bu kadını oğlunun kilitlenmiş arzusunun içinde tuttuğu mahzenden çıkarmam gerekmez miydi ve birbirleri­ ni dilsiz ve sağır bir şekilde tatmin ettikleri bu vampirimsi ve soğu­ rucu ilişkideki annenin kendi işbirlikçiliğini ortaya çıkarmam ge­ rekmez miydi? Bunlar kuşkusuz işin içine ölüm karıştığında soğuk­ kanlılıkla karşılamakta güçlük çektiğimiz karşı-aktarım sorunları­ dır. Saplantılının tedavisi açısından özellikle de duygunun temsilci75 sinin söze karşı ilgisizliğini dikkate alarak, gelenekçiliğe ters düşen ama buna karşın artık zorunlu· olduğuna inandığım teknik bir gerek­ liliğe işaret etmek istiyorum. Saplantılı savunmaya çokça benzeyen tarafsızlıktan ve bekleyişten kimi zaman uzaklaşmanın uygun ol­ ması bir yana; arkaik nesneyle, ön-nesneyle ve narsisizmle ilişkiy­ le bağlantılı sözsel ve duygusal inşalar önennek özellikle önemli­ dir. Sanki her şeyden önce saplantılıya konuşmayı bilmediği bir di­ li, edimde bulunduğunu ya da başkalarının onun yanında edimde bulunduğunu öğretmek gerekiyor. Bu dil, erken oluşmuş baştan çı­ karmanın dilidir. Bu dile sahip olamadığı için depresyondaki kişi arzudan (baştan çıkarmadan) vazgeçer ve simgesizlik yüzünden acı çektiği için de ölüm edimiyle bütünleşir. Baştan çıkarma dilinin yoksunluğunu çeken saplantılı oğul, kendisine yapay bir dil -bunalımdaki annesinin fallik protezini- in­ şa eder. Tedavi, saplantılı söylem olarak niteleyebileceğimiz ve "sahte-ben" değişkesi olarak adlandıracağım bu yapay savunma durumunda sürdürülemez. Analitik çalışmanın bu ölü dil ile arzu söylemi arasında geçitler bulmaya çalışması gerekir; söz konusu olan, anında yoğun bir şekilde tatmin edilmiş ve edimde bulundu­ ğu sanısına kapılan ölü bir göstergenin altına gömülü doymak bilmez ve erken oluşmuş taleple arasındaki bağı keşfetmeye çalışan bir arzu söylemidir. Bunalımlı söylemi gösterenin yadsınması etrafında inşa edilen bir söylem olarak tanımlamayı önenniştim: Bu gösteren duygular­ dan koptuğu için "canlılığını yitirmiş" bir gösterendir. Saplantılının annenin yaşadığı depresyonla ilksel ve oral özdeşleşmesi onu yandan bir bu özdeşleşmeyi reddetmeye ve telafi olarak da bu özdeş­ leşmeyi simgesele (dil, düşünce, eşcinsel ilişkiler) ilgi yatırımıyla ikame etmeye yöneltir. Böylece saplantılı, bunalımdaki annenin celladının yerinde, annenin yoksunluğunu çektiği ve mutsuzluğuna neden olan eril iktidar olduğunu tahayyül ettiği şeyin yerinde ko­ numlanır. Ama öte yandan saplantılının psişik işleyişinin temel ya­ pısı annenin bu depresyonuyla bağlantılı olarak oluşur: Duygu tem­ sili ile sözsel temsil arasındaki ayrışma. Bununla birlikte saplantılı, 76 duygu temsillerini bunalımdaki annenin yaptığı gibi (görsel, sessel ve dokunsal) etkisizleştirmekten ve zayıflatmaktansa başka göster­ gesel materyallerle dışa vurur - edimleştirir. Böylece varlığını algı­ lasa bile tasarlayamadığı anne mahzenine sadık bir şekilde saplan­ tılı bu temsilleri gizli tutmayı sürdürür. Çocuğun talebini karşılama­ dan ve böylece varlığını sürdürmeye çalışmadan önce bir süre onun üstüne çullanmış annenin depresyonu nedeniyle travma geçiren saplantılı, yine de bu üzüntünün inatçı ve hoyrat hainidir. Saplantı­ lı annenin hayal kırıklığını özümlemiş olduğu için, aslında bu üzün­ tü onun üzüntüsüdür. Ve bu üzüntüyü aksi bir şekilde [a contrario] örneğin intikamını arzularının değerini yitirmiş kadın-n�snelerin­ den alarak; ya da kendisini hemcinslerinin anal saldırılarının olduk­ ça edilgen bir kurbanı olan nesne olarak düşündüğünde, yaralanmış ve bunalımdaki annenin narsisizmini erotikleştirerek dışa vurur. Bu nedenle analiz, saplantılı söyleme ve anal erotikleştirmeye içkin savunmaları (anal erotikleştirme bu savunmaları destekler ve sürekli kılar), saplantılının annesinin depresyonuyla travmatik oral ilişkisi açığa çıkarıldıktan sonra ele almayı başarabilir. Çünkü bu travmatik oral ilişki, dili, talebin doğrudan tatminiyle denkliği sağ­ lamaya çalışarak halüsinasyonlu psişik bir etkinliğe ("(- 1 ) edim­ ler"e) doğru yöneltir. Saplantılı söylemin paradoksal bir edime doğru kayması, depresif annenin tutkusunun ve ona karşı duyulan tutkunun yarattığı travmanın bir şekilde önlenmesi girişimi olarak değerlendirilebilir. 77 iV Karşı-aktarı m : Depreşen isteri 1 Hastasıyla, onun kaygısını ve uyanlabilirliğini bunları daha iyi an­ lamlandırabilmek için paylaşmaya vardıracak denli özdeşleştiğin­ de, psikanalist aktarımı isterikleştirir. Ya da en azından hepimiz za­ man zaman isteriğizdir. Hepimizin isteriğe dair bir kavramı, imge­ si ya da daha ziyade bir izleniınl vardır: Kuşkusuz ben burada size kendi kavram, imge ve izlenimimi sunacağım. Psikanalistin ölü gi­ bi davranmadan ya da bunun yasını tutmadan önce, bilgisinin, ben­ zerinin kaderinin sorumluluğunu üstlenme kapasitesine dayandığı­ nı biraz utangaçça ya da suçluluk hissi eşliğinde kabul etme tarzı­ dır, belki de karşı-aktarım dediğimiz. Kültürün ve psikanalizin tarihi, her şey olup bittikten sonra kar1 . Revue lnternationale de la psychopathologie, sayı: 5/1992, s. 43-63. 78 şı-aktanmın maceraları olarak teşhis koyabileceğimiz, isterik ve seçtiği kişinin bu karşı karşıyalığında yaşanan çıkmazlarla ve zafer­ lerle örülüdür. Bunlardan ikisine bu düşünümlere imgesel bir çeki­ cilik kazandırabilmek umuduyla değineceğim. Jeanne Guyon ( 1 649- 1 7 1 7) son büyük Fransız gizemcilerinden biridir.2 Dinginci ve "saf aşk" peygamberi Guyon, sessizliği kendi­ ni Tanrıya adamanın ve hem Tanrıyla hem de diğerleriyle iletişim kunnanın tek tarzı olarak uygular ve salık verir. Kişisel arzuların, istençlerin ve çıkarların sönümlenmesi olarak "saf aşk"ı ve "sessiz iletişim"i "işşiz bir iş", "edilgen gece", "her şeyden yoksun olma", "ölüm", "tasvip etmeme" şeklinde tanımlar. Bu kaynaşmada hem ben hem de Tanrısı her türlü nitelikten yoksundur. Bu, nitelikleri ol­ madığında benin ve ben idealinin yargılamadan yoksun olduğu an­ lamına gelir. Çağın Descartes'çıları benliğin, düşüncenin ve dilin bu yok edilmesini, Port-Royal rasyonalizmine karşı bir başkaldırı olarak gönnüşlerdir. Ama Bossuet' nin şahsında özellikle Kilise Madam Guyon 'a karşı tavır alır ve Guyon aracılığıyla da arkadaşı­ nın kimi fikirlerini benimseyen Fenelon 'u hedef alır. Jeanne mez­ hep sapkınlığıyla suçlanır ve altı yıl boyunca hapsedilir. Geleceğin gizemcisi daha doğduğu andan itibaren ciddi biçimde hastadır: S ırtındaki ve bacaklarındaki apseler kangrene yol açar. Daha sonra çiçek hastalığına yakalanır ve tüm hayatı boyunca sürekli , "kriz" denilen hallere girer. Ama acılarını dindirmeyi ve duyguların olsun, acıların olsun temsilini kabul etmemeyi başarır. Ya da daha ziyade acıdan, acı çekme olarak düşünülmeden tüketi­ len bu hazdan haz alır. Bu acıyı "saf aşk" olarak adlandırır: Ruh "sevdiği için acıdan yanıp tutuşuyor. " Onu düşünmüyorum ... Onun hakkında bir şey bilmiyorum. Yüreğimin ta içinde derin bir ya­ ra hissediyorum, ama öylesine tadına doyum olmaz bir şey ki, acımda dinleniyorum, acımı zevkime dönüştürüyorum (Le moyen court). Bu sihrin sırrı mı? Kaygı ve acı, İdeal bir Baba'nın, tarihöncesinin 2. J. Kristeva, "Un pur silence: la peıiection de Jeanne Guyon", Histoires çf'amo· ur içinde, Paris, Gallimard, Folio "Essais", s. 366-394. 79 imgesel Babasının3 hesabına geçirilmiştir. Jeanne'ın, kendisini sev­ diğinden emin olduğu ve Sevgili diye hitap ettiği Baba. Jeanne'ın yakın takipçisi Fenelon ve aşın mantıklı Bossuet onun bu konumu­ na erişmeyi başaramayacaklardır. Bununla birlikte Jeanne dokuz yaşından itibaren şehvetle kıvranır gibidir, ama "cehennemden korktuğunu" söyler. Başka bir ifadeyle, bilinçdışının boğuntuları rüyalarında ortaya çıksa bile, Je­ anne onları yadsımayı başarır. Daha sonra duygulan, başlangıçta yer alan ve egemen olan sözlere göre yargılamadığını, ama duygu­ lara bir öncelik tanıdığını ileri sürerek (ah mezhep sapkınlığı! ) Bos­ suet'yi zıvanadan çıkarmaya devam eder. Gelgelelim "dile getirilemez bir sessizlik"in, "meleklerin di­ li"nin, "sessiz iletişim"in yandaşı Jeanne, konuşkan bir yazardır. B itmez tükenmez mektuplaşmalar, özyaşamöyküsü, gerçeküstücü­ lerin otomatik yazınının habercisi şiirler, ateşli ve denetimsiz bir tenselliği dışa vurur. Fenelon "varlığımızın çocukluğu", "karanlık bir gece" olarak adlandıracağı şeyin yarattığı büyülenmeyle baştan çıkar ve bu büyülenmeyi paylaşır. Guyon'u mahkum eden Bossuet bile bu dinginciyle kavgalarının başlangıcında eleştirdiği "dua hal­ leri"yle Fenelon 'un etkisi altında kalarak ilgilenmeye başlar. Üstelik, çocuk İsa ile özdeşleşen, dile getirilemez olanın bu tut­ kunu bir mondendir: Farklı hayır işlerinin yanı sıra bir de Saf Aşk Tarikatı kurar. Jeanne'ın naif çelişkileri ve aşırılıkları onun Franço­ is de Sales, Azize Therese ya da Aziz Jean de la Croix gibi öncül­ lerininkiyle kıyaslandığında daha tuhaf bir belagat türü ortaya ko­ yar. Sanki özne dürtülerin, simgesel bir zihinsel yapılanmaya yol açan psişik bir kayıta doğru kaydığı yerde konumlanmaktadır. B u kavşakta isterik, dile getirilemez dürtüsel tahrik ile bedenle tıka ba­ sa dolu simgeselin eşlik ettiği dil arasında salınıp duracaktır. Fene­ lon karşı-aktarımını adlandırılamaz üstünden yapacak, Bossuet ise Jeanne'da bilinçdışında kalan sapkınlığı eleştirerek katı baba rolü­ nü üstlenecektir. Bizim zamanımıza daha yakın dönemlerde Jung bariz ciddi şi- 3. S. Freud, "Le Moi et le Ça" ( 1 923), Essais de psychanalyse içinde, Payot, 1 963, s. 200. 80 zofrenik sorunları yüzünden Sabina Spielrein• adında genç bir Rus kızını hastaneye yatırır. Tıp öğrencisi Sabina Spielrein, Freud ile Jung arasında analist olur. Spielrein seslemenin fphonation] dürtü­ sel temellerinden (P, B gibi sert ünsüzlerin saldırganlığı; L, M gibi yumuşak ünsüzlerin kaynaşmalı erotizmi) ve ölüm dürtüsünün ya­ şam dürtüsüne içkin bir eksen olduğundan söz eden ilk kişi olmuş­ tur.5 İlk psikanalisti Jung' a aşık olan Spielrein, ondan bir çocuk -Ar­ yen, san bir Siegfred- doğurmak istediğini ona itiraf eder. Gizemli hastayla aşksal özdeşleşmesinin etkisi altındaki Jung ise, bu kay­ naşmayla olması gerektiği gibi teoride kalan kendi çocuğunu vücu­ da getirir: Jung -bir tür her insanın temelinde yer alan isterik ya da psikotik dişil yedek oyuncular olan6- Gölge [Ombre) ve Ruh [Ani­ ma] kavramlarını icat eder. Buna karşın Freud Sabina'dan ölüm dürtüsü fikrini ödünç alır ve bu borcun farkında olduğunu göster­ mek istercesine hemen Jung ile yeni genç yandaşlarının yetenekle­ ri hakkında yazışmaya başlar. Matmazel Spielrein Jung'un erotik hareketliliğini ve Jung ile Freud'un teorik çalışmasını tahrik ve teş­ vik ederse de, Freud daha aklı başında ve kararlı davranır. Bu üçlü kucaklaşmaya son verir. Genç baştan çıkarıcıyı kökenlerine ve an­ nelik sorumluluğuna kesin şekilde geri gönderme kararı alır. Bu da aslında kendini baba olarak konumlandırmanın bir biçimidir: Ona, (çocuğunuz) sarsılmaz bir siyoniste dönüşecektir, diye yazar. Es­ mer olması gerekir.7 Bu iki karşı-aktarım (Jung-Freud) arasında, esin perisine Yahudi ya da psikanalitik soyağacının sorumluluğunu üstlenmesini ve SSCB 'de psikanalizin temellerinin atılmasına katkıda bulunmasını buyuran Freud'un kabalığını tercih etme eğiliminde olduğumu iti­ raf ediyorum. Bu görev, Jungcu Batıniliğe ait ayna ya da gölge 4. Sabina Spielrein entre Freud et Jung, yay. haz.: M. Guibal ve J. Nobecourt, Aubier, 1 98 1 . 5. Eserleri için bkz. L a destruction comme cause de l a naissance ( 1912) ve Con· sideration sur les divers stades du developpement linguistique. L'origine des mots infantiles Papa et Maman (1 922). 6. A.g.y s. 7 1 . 7 . A.g.y., s . 272. .• F6ÔN/Ruhun Yeni HastalıJclan 81 oyunlarında sararıp solmaya dayanan görevden çok daha maceralı ve riskli bir görev gibi görünmektedir. Olayların devamı da bunu kanıtlar... Jeanne Guyon dilin sınırlarında, Sabina Spielrein ise ölüm dür­ tüsünde: B urada kadın olan isterik iki yolla spazmlı bir bedeni, temsile başkaldıran bedensel bir hafızayı imgeselleştirir. Yine de · simgesel iktidan görmezden gelmeden. Hatta bu simgesel iktidarı, onunla oynayacak, alay edip ona meydan okuyacak ve onun yüzün­ den acı çekmeye hazır bir şekilde ve bunu sadece bir değil iki ba­ bayla yaparak, sanki Onun var olduğundan iyice emin olmak ister­ cesine dikkate alır. Efendilerinin kurbanı olan isteriğin kaderi için ağlanabilir. Ben kendi adıma, (kadın ya da erkek) isteriğin, efendisinin bilişsel sa­ vunmasını paramparça ederek ve (hem kendisinin hem de efendisi­ nin) kaygısına dair hep yetersiz kalmaya mahkum yeni bir kavram­ laştırma oluşturmaya kışkırtarak onda yol açtığı esini vurgulamayı tercih ederim. Psikanalist isterik söylemle ve onun sessiz dışarısıy­ la özdeşleşererek ilerleme kaydeder; isteriği sözselden bedensele ve bedenselden sözsele geçiren esnekliği imgeselde sergiler; bu es­ nekliği fobilerin, depresyonların ve psikozların dinlenmes�ne taşır. İşte bu, isteri ile yorumun ortak kaderini birbirine bağlayan psika­ nalitik tedavinin temelidir. İsteri kavramının biçimlendirilmesine özen gösterilmediğinde, kavramı kesin bir tanıma hapsetmekten kaçınılmadığında ve farklı bir dinlemeyi ve tekniği gerektiren diğer psişik yapıların özgüllük­ lerine dikkat gösterilmediğinde, analitik tekniğin gelişmesine bir engel de oluşturabilecek isteriğe bu ayrıcalıklı rol neden atfedilir? Bu soruya eril ya da dişil isteride iki pşişik planın, hafızanın ve ya­ pının birlikte var olduğunu ileri sürerek yanıt vermeye çalışacağım. A. İSTERİÖİN İKİ HAFIZASI İsterinin nedeni cinsel midir: İsteri dışsal bir etkenin yarattığı bir travmatizme ya da uzlaşmaz olduğu için bunaltıcı da olan düşlem82 F6ARKA/Ruhun Yeni Hasıııhklan sel bir oluşuma bağlı olarak mı ortaya çıkmıştır? Yoksa isteriye yol açan travmatizmin ya da fantezinin ortaya çıkması için, "zayıf bi­ linç düzeyi"ne sahip bir benin mi, (Briquet, Charcot, Bemheim gi­ bi XIX. yüzyıl sonu psikiyatrlannın düşündüğü gibi) bilinç fikrinin bedensel acı olarak somutlaşacak "plastik bir cismanileşme"ye doğru göç etmesini kolaylaştıran "hipnotik bir ben"in (Breuer) mi var olması gerekir? Ya da Janet'nin daha incelikli bir şekilde belirt­ tiği gibi isteriğin beni tümceyi sentezleyebilmek için çok mu zayıf­ tır? Öyle ki isterik "ben artık göremiyorum"un "ben" ve artık .. ... memek" sözcüklerini ortadan kaldırarak sadece "görmek"i alıko­ yar - biliçaltında konumlanan ve bilinçaltı sabit fikir haline gelen � duygulanım mı? Bu durum a isteri "temsil yoluyla bir hastalık'>11 olmaktadır. Freud'un ardından zayıf bir sentez yetisine sahip ben hakkında­ ki bu sabit ve bilinçaltı fikrin cinsel bir fantezi olduğunda hemfikir olunmuştu. Daha kesin bir ifadeyle, isteriğin bir duygunun basit bir temsilinden dolayı değil, simgesel sistemiyle uyuşmayan, ama bu­ na rağmen alıkonulan bir cinsel senaryodan dolayı acı çektiği ileri sürülmüştü. İsteri karşısındaki yeni konumlanmalar XIX. yüzyıl Fransız psi­ kiyatrlarının hipotezine geri dönmüş gibidir. Bu konumlamalar ya cinsel nedenden tasarru f etmektedirler ya da en azından (psikanali­ ze yakın bir bakış açısından) cinsel hipotezi isterik göstergeselliğin tamamlayıcı belirleyeni sıfatıyla kale almaktadırlar. Böylece her duygunun (uyuşturulmuş maskelere, hatta "saf aşk" maskesine bü­ rünebilen isterinin yerleşik duygusallığını düşünelim) zihinsel ya da pragmatik eylem planlarının ketlenmesini yansıttığı ileri sürülür. Bu hipotezde -isterik açısından haz alma yerine geçen arkadaş­ kaygı, bilişsel uygunsuzluğu düzeltmede yaşanan zorluktan kay­ naklanır. Bunu şöyle anlayalım: Yeni bir bilgi öznenin zihinsel et­ kinliğini harekete geçirememesine yol açar ve onu düşlemsel kaygının kollarına teslim eder. Bilinçdışı fantezi, arzu yoğunluğu­ nun oluşturduğu aşırı tahriki karşılayabilmek için bilişsel uygun­ suzluğa bağlı psişik bir yanıt olarak. kavranır. (İçsel ya da dışsal) 8. P. Janet, L'ttat mental des hystenques, Paris, Alcan, 1 894. 83 travma, içinde anksiyetenin yer aldığı bir betilemeye nöbeti devre­ den bilişsel bir uygunsuzluktan başka bir şey değildir. Anksiyete, bilişsel, mantıksal ve savlara dayalı zihinsel bir özümleme etkinli­ ğini harekete geçirme yetisinden yoksun duygusal yaşamın başarı­ sızlığı olarak ortaya çıkar.9 En incelikli değişkesi Janet'ye ait olan psikiyatrik konumlara (Freudculuktan her ne kadar etkilenmiş olsa da) bu kaçamak geri dönüş, psikanalisti şaşırtabilir ve endişelendirebilirdi. Ama ben kendi adıma bu geri dönüşün isterinin yaygın kavranılış biçiminin yerinden edilmesi için bir fırsat olduğunu düşünüyorum. Böylece, karşı-aktarımın mümkün olabildiğince yönlendirilmesiyle hem ko­ laylaşan hem de saptırılan isterinin deneyimsel yeniden canlandırıl­ ması olarak anlaşılan analitik tedavinin rolü, daha geniş temeller­ den hareketle tartışılabilir. Bu konudaki fikirlerimi açıklayım. İsterik en yüksek düzeydeki simgesel ve fiziksel hazzı arzular. Ama aynı zamanda da bu arzunun boşunalığını, boşunalığını bırak­ tığındaysa imkansızlığını ileri sürmeye devam eder. Bu aykırılık, iyi bilinen biçimlere bürünür: S ürekli baştan çıkarma ve karşı cin­ se i lgisizlik; dünyayla ve diğerleriyle girilen ilişkilerin erotikleşti­ rilmesi ve dokunulmaz bir öztensellik; sözsel acelecilik değersizleştirilmesi; cinsel saplantıları yüceltme üstü örtük depresyon hali; babanın ve bilgisinin ve sözün ve amansız hüzün, kışkırtılması ve ra­ kip, çift, anne karşısında hastalığa varacak derecede spazmlı, öfke­ li ya da dilsiz bir beden. B u kısa hatırlatmayla isterik semptomato­ loji tablosunu tamamlamayı değil, isteriğin ilci kaygıdan ve iki ha­ fızadan dolayı acı çektiğini ileri sürmeyi amaçlıyorum. Babayla fallik özdeşleşme (kadın ya da erkek) isterik özneyi yüksek düzeyde simgesel peiformarısla rekabete sürükler. en Bu reka­ betten hızlı (dolayısıyla da yeterince içselleştirilmemiş) bir dil edi­ nimi, konuşkan bir söylem, entelektüel bir merak ve bir bilgi kış­ kırtması doğar. "Bana ne bildiğimi söyleyin, aksi halde ben bunu size söylemeyeceğim." İsteriğin şantaj yapma biçimi böyledir. 9. J.-Fr. Allilaire, "Modelisation des mecanismes psychopathologiques de l'anxi­ ete. Mode d'action des therapeutiques", DRAPS seminerinde sunulan bildiri, Pa­ ris VI ve Paris Vll üniversiteleri, 1 991 ve diğer çalışmalar. 84 Sonuçta ortaya çıkan simgesel ya da bilişsel yeterlilik, hatta aşı­ n yeterlilik isteriği kolayca benimsenip yaygınlaşan ve insanları harekete geçiren toplumsal söylemlerin ya lideri, lideri değilse devindirici gücü olmaya yönlendirir. Gelgelelim görülmemiş" bir tahrik edilebilirlik, isteriği bilişsel uygunsuzluğunun destek aldığı bu fallik yapıyı bozguna uğratmaya götürür. Bu fallik yapının kar­ şısına isterik, üzüntü verici ya da esritici taşkın bir duyguyu koyar, ama bu duygunun taşkınlığı aslında simgesel sentez planındaki ek­ siklikle ortaya çıkar. Ve her şeye rağmen edinilmiş, geliştirilmiş ve arzulanmış bu tutarlılığı, onun karşısına bedenin adlandırılamaz acılı zevklerini ya da gizemcilerin sözle anlatılamaz gecesini ya da bağlantısızlığa, ölüme tapınmayı koymak için sentezlenmemiş ha­ le getirmek isteriğe düşer. Simgeselin aşırı talepkarlığı ve tahrik edilebilirliğin aşırı talep­ kfırlığı gibi iki sözleşme arasında sıkışıp kalan isterik, bunları sen­ tezleyemediği için uzlaşma yolları aramaya başlar: Kaygı, beden­ selleştirme, uzlaşmaz fantezi. Travmayı bu iki talep arasındaki çarpışmanın ortaya çıkması olarak adlandıracağım. Bu çarpışma bir dönüşüm ya da düşlemsel bir kaygı biçimine bürünebilir: Simgesel taleple arzunun talep edil­ mesi arasında (biri bedene, diğeri psişik temsillere daha yakın) iki uzlaşımsal çözüm. Çocuklukta ortaya çıkan travma, isteriğin psiko-cinsel uzlaşımı­ m zora sokan yeni bilgilerle karşı karşıya kaldığı her durumda ken­ dini hissettirir. İsterik pragmatik ya da zihinsel eylem planını terk eder ve dönüşüme ya da düşlemsel kaygıya sığınır. Demek ki isterik iki tip anımsamadan dolayı acı çeker:10 Simge­ sel bilginin ve bilişsel yeterliliğin babasal otoritesiyle baştan çıkar­ maya dayalı bir şekilde özdeşleşmiş olmasının anımsanması; ve � hiçlik, edilgenlik, kadının iğdiş edilmesi, narsisik eksiklik, b na• Kristeva görülmemişin karşılığı olarak hars pair sözcüğünü kullanır, bu sözcük­ le aynı şekilde ifade edilen hars pere (baba dışı) ifadesini de tümcesine ekleye­ rek sessel bir çağrışımdan yararlanarak simgesel yerterlilik ile baba arasında kurduğu bağlantıyı anıştırır. (ç.n.) 1 0. S. Freud, J. Breuer, Etudes sur l'hysterie (1 895), Paris, PUF, 1 956, s. 5; " İsterik özellikle anımsama yüzünden acı çeker." 85 lımlı değersizleştirme olarak yaşanılmış simgeselleştirilemez güçlü bir tahrik edilebilirliğin anımsanması. Psişik durumlar için kullanılan ilaçların genel anlamda kaygı, özel anlamda ise isteriğin kaygısı üzerinde ikili bir etkisi saptan­ mıştır. Bu ilaçlardan bazıları kaygı duygusuna yol açan etkinleşme halinin algılanmasını engelleyerek, özerk sinir sisteminin yanıtları­ nı değiştirir. Bazılarıysa hiperaktifliğini denetimleri altında tuttuk­ ları merkezi sinir sistemi üstünde yatıştırıcı bir etkiye sahiptirler ve aynı zamanda da alışıldık ve bazen de yeni edinilmiş eylem planla­ rının ketlenmesine son verirler. Bu etkiler kaygıya lebilir/iğin biyolojik katman ı nı içkin tahrik edi­ ortaya çıkarır ve bilişsel (simgesel) hafızanın önkoşullan hakkında bir araştırma ortamı sunarlar. B iyo­ lojik dengenin yitirilmesi isteriğin psişik dengesini altüst eder ve psikotik yapı bozukluklarına değil, ama dönüşümde ve kaygıda ye­ ni bir uzlaşmaya yol açar. İsteriğin bu ikili sözleşmesine dayanarak genellikle roller, mas­ keler ve çoğul kişilikler şeklinde gözlemlenen kişiliğinin parçalan­ ması çıkarsamasını yapacağım. Bu çoğul kişilikler, duygusal ya da kaygılı hafızanın saldırılarının önce fantezide imgelenen ve ardın­ dan sentez yetisine sahip olmayan şahsiyetler dizisinde cismanile­ şen kimliksel istikrarlaşmaları olarak yorumlanabilir. İsterikte bilgi planının kesintiye uğraması gerçekten de göz ka­ maştıncidır. Kişiliğin parçalanmasının yanı sıra muhatabın üstü ör­ tük duygularını ve düşüncelerini ortaya çıkaran aşırı duyarlı ve ne­ redeyse medyumsal bir sezginin doğmasına yol açabilir. Analiz randevusuna oldukça sarsılmış bir halde gelen bir hasta divana uza­ nır ve bana kansere yakalandığımı ya da yakın çevremden bir kadı­ nın kanserden dolayı ölmek üzere olduğunu anlatmaya başlar. Ger­ çekten de yeni aldığım bir mektupta, yakın akrabalarımdan bir ka­ dına kanser teşhisi konulduğu yazıyordu. Daha önceki konuşmala­ rımıza dayanarak hastanın bu sözlerini, benim ve kendi annesinin ölümüne yönelik bir arzu olarak yorumladım. Ama bu ölüm arzu­ su, hastanın benim üstümde hükümranlık kurmak ve kendisini ça­ tışmalarından uzaklaştırabilmek için kullandığı bedensel gösterge­ lerle iletilen duygusal bir yankılanma olmaktan da geri kalmaz. 86 Ayrıca bilgi planının kesintiye uğraması zilerin deliliğe yol açıcı fante­ oluşmasına neden olabilir: İyi toplumsallaşmış isterinin tam merkezinde, delilik yıkımına yol açan yanıltıcı bir aşın çağnşım­ sallık. Örneğin genellikle soğukkanlı bir rasyonelliğe sahip bir baş­ ka kadın hasta, analiz randevusuna intihar etmiş bir kadın arkada­ şının, intiharınd� kendini sorumlu tuttuğu bir kadın arkadaşının, hediye ettiği kazakla gelir. Bu hastanın duyusal hafızasını ele alır­ ken analizin neden olduğu karşı-aktarım üstünde ayrıntılı olarak duracağım. 11 Beni gördüğünde aniden bu kazağı bana hediye etmek istedi: "Ölüm zincirini sizinle kapatmak için" dedi, "eğer yeterince güçlü değilseniz ölümünüze neden olabileceğimi size söylemiş­ tim." Sevgisine dahil edemediğinden benim ölümüme neden ol­ mak. İsteriğin erotik fantezisi rasyonel iletişim örtüsünü parçalar ve kaygı hastanın söylemine sızar. Bu nedenle dil bulaşıcı bir güç le­ hine bilişsel tutarlılığını yitirir. Arzuyla ve tensellikle yüklenen göstergeler ve nesneler (sözcükler, kazak) "edimsel" hale gelirler: Bu şekilde ortaya çıkan isterik yoğunluğun -erotik ve esasında ölümcül- doğrudan faillerine dönüşürler. Engellenemez dürtüsel bir gücün desteklediği bilinçdışı arzu söze sızar. Bozguna uğratma­ dan bu sözü, söyleminin üst-dilsel değerlendirilmesi imkanının ye­ rini nesnelerin animizminin aldığı uyurgezerlik mantığıyla donatır. Psikanalist için olası tek duruş, ölüymüş gibi davranmak ve Stoacı duyumsamazlık tavrını mı benimsemektir? İsterik psişizminin bu çift değerliliği, isterik cinselliğin tensel­ /eşmeyle yadsındığı şeklindeki daha önce yapılmış gözlemi destek­ ler. İsteriğe atfedilen sözde sonsuzca haz alma eğilimi cinsel değil, tensel bir eğilimdir, sınırsız bir duyusal ve duygusal tahrik olabilir­ liktir. Cinsel sayrılıklı isterik cinsel anlamda soğuk biri değilse eğer, cinsel ilişki atesidir. Ama kendi duyusal bedeninin sofusu ol­ duğunun üstünü örter. Ötekiyle, babayla ve bilgiyle karşılaştığı ar­ zuda isterik kendini zorlar, sanki gibi yapar, oyun oynar ya da çu­ vallar. Gelgelelim doyurulmamış arzunun yarattığı acı isteriğin giz­ li bir alana, tensel ve öz-tensel kopyasının üstüne kapanmasına yol açar. Burada isterik yoksunluk çekmekten, çırpınmaktan, terk edil1 1 . Bkz. daha ileride, s. 97 ve devamı. 87 miş olmaktan, bir başka benzerin aldatıcı görünüşüyle büyülen­ mekten kaygıyla birlikte haz alır: Edilgen olmak, bir kadın olmak ve iğdiş edilmiş anne olmak. Bir yanda fallik cinsellik, öte yanda aynadaki öz-tensellik-ötekinin yeniden kopyalanması; dolayısıyla isteriğin cinsiyeti yoktur, cinsiyeti olmamasının yarattığı kaygıyla tatmin olur. İsterik eğer bir kadınsa, cinselliğe karşı duyduğu so­ ğukluk, onun kendini duyumsal ve sadomazoşist bir sapkınlığa tes­ lim etmesine engel olmaz. Ya gerçek sapkınların kurbanı haline ge­ lir ya da kendisi için çeşitli acı, kötürümlük, tiksinti ya da kusma semptomları yaratır. Örneğin tam bir entelektüel olan Roberte adlı genç kadın bana başvurur, çünkü yıllardır dişlerini kaybetmektedir ve dişçiye gitme­ diğinde ise yuttuğu her şeyi kusmakla yetinmektedir. Roberte'in ağızdaki ve midedeki ağrılarına cinsel bir soğukluğun eşlik ettiğini hemen keşfettim. Bu ağrılar ve cinsel soğukluk birlikte, Roberte'in hiç de duyarlı olmadığını söylediği (tecavüz, bedensel kötü mu­ ameleler, suç işleme eğilimi gösteren kişiler arasından seçtiği part­ nerlerinin başta ve bendende açtığı yaralar gibi) mazoşist cinsel ilişkileri telafi eden bir kendinden haz almayı oluşturur. Hastanın konuşmalarında genç erkek kardeşi tamamen namevcuttur. Analiz onun önemli bir travma faili olduğunu ortaya çıkaracaktır. Gerçek­ ten de hastanın düşlem kaygısı küçük kızın annesiyle ilişkilerini koparan ve onu babasıyla sadomazoşist bir rekabete sürükleyen er­ kek çocuğun doğumuyla ortaya çıkmıştır. Bebek kızının bedeni ve dili üzerinde deneyimlere girişen baba, hastanın fallik arzusunun ve simgesel performansının dayanağıdır. Babanın s�pkınlığı yüzünden bu plan yine de yasaklanmıştır. Bu pla11, bir erkekle herhangi bir cinsel ilişki girişiminin başarısızlıkla sonuçlanmasına neden olur ve öncelikle orale ve sindirimsele (anneler ile bebekleri arasındaki en çok sevilen bağ) odaklanan aşın tenselliğin akın etmesine yol açar. Babasının kendisine tecavüz etmesine izin vermediğinde Ro­ berte 'i cinsel soğukluğa mahkum eden bir baba fantezisi, tedavi sı­ rasında bir uzlaşma çözümü olarak ortaya çıkar. Bu baba fantezisi hastayı hem ergenlik çağındaki ilk kaçamaklarında hem de bugün­ kü entelektüel kaçışlarında desteklemektedir. 88 İsterik kadının nadir tatmin anlarından birine hamilelik sırasın­ da kavuştuğunu ileri sürebiliriz. Bu durumda babanın çocuğuna en sonunda sahip olmuş ve böylece arzuda, bilgide ve simgeselde yer­ leşmiş ve yerini sağlamlaştırmıştır. Bu, kesinliği tartışma götürme­ yen bu tatmine duyusal bir doygunluğun eşlik ettiğini inkar etmek olur. Baş dönmesi ve kusma ya da nedensiz kendinden geçmeler, arzunun ve fallik düzenin kazanımlarını, onları hamilenin adlandı­ rılamaz, kendisiyie tatmin olan ve yaklaşılmaz tenselliğinde boğ­ mak için, geçersiz kılarlar. Ulaştığım bu noktada isteriğin iki çelişkisiyle ilişkisini kısaca ele almak isterim. Bu çelişkilerin ilki isterik için (gizli tenselliği temsil eden) öteki kadındır, diğeri (fallik bilginin işareti) dildir. İster fallik, bunalımda, seven ya da terk edilme korkusu içinde olsun isteriğin annesi (ve özellikle de isterik kadının annesi) sade­ ce babanın ötekisi değildir, aynı zamanda fallusun kölesi ya da iğ­ diş edilmenin cismanileşmesidir. Bu nedenle korkunç olan anne, bununla birlikte ve aynı zamanda isterik psişizmin diğer planının repliğidir: Gösterge dışı tenselliğinin, erişilemez ve yüce varlık ol­ maktaki eksikliğinin repliği. Anneden tiksinme anneyi arzulanan, nefret edilen ve iğrenç bir kopyaya dönüştürmek için ona boyun eğ­ meyle birlikte var olur. Bu durumda dişil eşcinsellik (öteki kadının ve onun prototipi olan annenin somutlaştırdığı) bu tensel kaygı üs­ tünde fallik iktidarın egemen kılınması biçimini almadığında, bir cinsellik değildir. Dişil eşcinsellik, dönüşümlerin ve bunalımların ortaya çıkardığı kaygının sonsuzcasına yinelenmesidir. Fallik performansla benzerlik taşıyan ve mantıksal tutarlılığı bir maske ve baştan çıkarma olarak alıkonulan dil, kaygılı tahrik edile­ bilirlikle karşılaştırıldığında önemsiz görünmektedir. Hiç oluşma­ mış ve yanlış olan dil, suskunluk bunalımlarında ya da kimi gizem­ li deneyimlerde sessizliğe boyun eğer. Ya da tersine, açıklanamaz duygunun parçaladığı benin yok olması söz konusu değilse, eklem­ lenemez düşüncenin coşkulu bir şekilde hızlanması dilin yerini alır. Dilin bu yadsınması bir psikoz değil, öz-erotik tenselliğin arzuya ve arzunun türevine -bilgi- karşı verdiği savunmacı bir mücadeledir. İsterik özneyi diğer psişik yapılardan ayıran, bu öznenin iki pla89 nı da sürdürme ve ikisini birbirine karşı oynama becerisidir. Derin bir bilişsel yapı bozukluğu söz konusu değildir, ama dönüşümden, kaygıdan, uydurma olandan, cinsel soğukluk/tensellik ikilisinden, bulaşıcı düşünceden oluşan bu uzlaşmalar pahasına. Ama iki hafı­ za arasındaki bu boşluk ve bununla birlikte ikisi arasındaki esnek­ lik dikkate alındığında, isteriğin bir ruha sahip olduğunu gerçekten ileri sürebilir miyiz? Soru teolojide kadınlar konusunda sorulabilmişti ve anlamsız bir soru da değildir. Aslına bakılırsa dile ve temsile başkaldıran bu tahrik edilebilirlik isterik yapının çifte temelini oluşturuyorsa, iste­ rik hakkındaki her şeyin psişede yer almadığını haklı olarak düşü­ nebiliriz. Geride devasa bir kısım vardır. Bu geriye kalan kısmı, -duyguları ve dürtüleri temsilden sürekli dışlanan, ama yine de sü­ rekli temsile doğru yönlendirilen psiko-bedensel varlıklar olarak düşünerek- psişizmde yeniden ele geçirebiliriz. Aynı şekilde eğer Freud'a göre bilinçdışı, dil değil de dürtüsel bir hazneyse, bilinçdışıyla birlikte isterik psişe, içinde psişik ile psi­ şik-dışı arasındaki geçişin bellekleştirildiği ayrıcalıklı bir yer hali­ ne gelir. İsteriği araya sokarak dönüşümü ve kaygıyı yorumda ele geçirme isteği yaratması sebebiyle biliriçdışı, psikanalizin seçilmiş toprağı mıdır? Analitik düzenin tamamı gibi bilinçdışının keşfi de, isteriğin tahrik edilebilirlik ve anlamlandırma olan iki planı birbiri­ ne bağlamak için harcadığı dokunaklı çabanın yerini alan ve isteri­ ğin bu birleştirmeyi gerçekleştirmedeki güçsüzlüğünü ya da yeti­ sizliğini gideren teorik bir modelin oluşturulması olarak biçimlenir. Bilinçdışı. tahrik edilebilirlik ile biliş arasındaki bir geçiş ya da ak­ tarım yeri anlamında bir hafızadır. Burada, bilinçdışı denilen arzu­ yu (çünkü öteki, bilinçli arzu öylesine akışkan ve gizlenmiştir ki, var olup olmadığını bile sorabiliriz) ve psikanalisti buluruz. İsteri­ ğin hizmetkan olan bu ikisi (bilinçdışı arzu ve piskanalist) isteriğin var olmasına imkan tanır. İsterik özneyi inşa eden ve dileriz aynı zamanda da onu çözündüren sözde var olma. Bilince eklenen bilinçdışı, biyolojisi ile baştan çıkarıcıları tara­ fından bir o yana bir bu yana çekiştirilen isteriğin ele geçirmekte güçlük çektiği için böylesine ısrarla talep ettiği bu "içsel yaşam"ı 90 onun için sentezlemeyi hedefleyen giz midir? Teologlar öznelerine haz alınması gereken tek bir nesneyi, Tanrıyı (Aziz Augustinus'a göre "res qua fruendem est"•) işaret ederek, sentezi çözündürrnüş­ lerdi. Tanrı olmadığında, isterik heterojenliğin ve maskelerinin par­ çalarını lehimleyip pekiştiren, bilinçdışıdır. Freud'un bize m iras bı­ raktığı mantığa sıkı sıkıya bağlı kalarak, sentezin hamlesi teorik bir güç olduğunu unutmayalım. İsteriğin semptomları ve kaygı içeren hazzı bizi onun kapanmışlığından kurtulan şeye doğru -bi­ yolojik bedene ve eyleme (baştan çıkarmaya-edimselleştirmeye) doğru- isteriği açmaya da davet eder. B . ANALİTİK TEDAVİ İSTERİDEN KORUN U R Analitik düzeni oluşturduğunda Freud, isterik baştan çıkarmayı (et­ kisizleştirmediğinde) babaya duyulan arzu ekseninde frenler; aynı zamanda öz-tensel bedensel tahrik edilebilirliği de sınırlar: Bakış­ tan, dokunuştan, hareketlilikten kaçınmak, bunları söze tercüme etmeye davet. Böylece daha analitik düzenin oluşturulmasının baş­ langıcında, isterinin kaygılı fantezide alıkonulduğu görülür. Beden kabul edilemez bir tahrikin tazyikiyle bilinçli temsilin bozulmasına maruz kalır ya da maruz kalmak zorundadır. Bu durumda isteri, söylemsel bir formasyon ya da daha doğrusu bir deformasyon ol­ malıdır. Freudcu iki isteri kuramı bu alıkonulmanın gelişimine tanıklık eder. Baştan çıkarıcı ebeveynin yol açtığı travmanın ardından12 Fre­ ud, isteriğin sapkın arzularının ürünü olan uzlaşmaz fanteziyi, bu fantezide isteriğin kaygısının ve dönüşümlerinin kaynağını ortaya çıkarmak için yeğler.13 Bununla birlikte isterinin (biyoloji ya da dış• Tanrı kendisi aracılığıyla haz aldığımız şeydir. (ç.n.) 12. S. Freud, "Les psychonevroses de defense" (1 894) ve "Communications pre­ liminaire" (1 893), Etudes sur /'hysterie içinde. 13. S. Freud, J. Breuer, Etudes sur /'hysterie (1 895); "Le cas Dora", Cinq Psycha· nalyses içinde ( 1 905), Fr. çev.: PUF, 1 966. "Travmatizm"in isterinin nedeni olarak "fantezi"ye doğru yer değiştirmesini S. Freud Cinq leçons sur la psychanalyse'de ( 1 909) ve bu yapıtın içindeki "Contribution a l'histoire du mouvement psychana­ litic;ue" ( 1 9 1 4) yazısında görebiliriz. 91 sal bir fail gibi) dışsal bir nedenden dolayı ortaya çıktığı hipotezi, kısmileştirilmiş olsa da tamamen bir kenara atılmaz. Gelgelelim dışsal fail isterik hafızadan çıkarılır ve tedavinin güncelliğine dahil edilir: Aktarım psikanalist üstünde travmanın etkili olmasını sağlar ve tedavinin iki tarafında da hem öz-tenselliği hem de ç�ukluk ha­ fızasını ve düşlemsel kaygıyı uyandırır. Dışsalın (baştan çıkarıcı fa­ il ve öz-tensellik) aktarımın güncelleştirdiği içsele (kaygılı fantezi) bu dahil edilişiyle analist, bilinçdışı fanteziden yararlanarak semp­ tomdan yola çıkıp bedensel ve bilişsel uygunluğu tekrar oluşturma­ ya kadar geriye gider. Bu, isterinin heterojen kayıtlarının tercüme­ si olarak tedaviyi zora sokacak direnişleri hesaba katmamak ve Fre­ ud' u hem topiğini hem de analizin amaçlarını yeniden formülleştir­ meye yöneltmek anlamına gelir. 14 Cinsel fanteziyi isterik dönüşüme ve kaygıya ulaşmanın yolu olarak seçen analiz, bilgi planı ile temsile başkaldıran duygusal pla­ nın birleşme noktası olma avantajını kazanır. Yorumun rolü her iki plana da ulaşmak olduğundan , hem hastanın aktarımı hem de ana­ listin karşı-aktarımı kesintisiz bir şekilde gereklidir. Öncelikle bi­ lişsel uygunluğun ve özellikle de pratisyeninkinin kesintiye uğratıl­ ması söz konusudur. Yorum yoluyla hastaya yeniden kazandırılma­ sı için pratisyenin bilinçdışının, kaygısının ve duygusallığının ser­ best bırakılması gerekir. Yorum, adlandırılan ve öznenin sentez ka­ pasitesine peyderpey dahil edilen fantezilere ait, çe�itlilik gösteren ve tekrara dayalı bir diziye bunların tercüme edilmesine dayanır. Aktarım bilişsel uyumluluğun yitirilmesiyle başlıyorsa, aynı şeyi karşı-aktarımın da yapması gerekir, bu, isterik psişizmi dinlemek için zorunludur. İsterinin dinlenmesindeki karşı-aktarımı neyin di­ ğer karşı-aktarımlardan farklılaştırdığını daha sonra ele alacağım. Ancak burada şunu dile getireceğim: Psikanalistin empatisine ve kavrayışına, didaktik hiçbir analizin tüketemeyeceği kendi psişik çatışmalarının ve kendi bilinçdışı haznesinin yeniden canlandırıl­ ması zorunlu olarak eşlik ediyorsa, bu karşı-aktarım benzer bir psi- İ kinci topiğin oluşturulması için bkz. S. Freud "Le Moi et le Ça" ( 1 923) Fr. çev.: Essais de psychana/yse içinde, Payot, 1 963, Abrege de psychanalyse ( 1 928), Fr. çev.: Payot, 1 949 ve "Analyses avec tin et sans fin" (1 937), Fr. çev.: Resultats, idees, problemes içinde, Payot, 1 985, s. 231 -268. 14. 92 şik çalışmayı hastalarda da gündeme getirmeyi-baştan çıkannayı­ üretmeyi hedefler. Adlandırılamaz bir öz-tenselliği uzlaşabilir bir söyleme dönüştürme konusunda olası bir şansla. Yatıştırıcı ilaçların depresyon ve psikoz durumlarının tedavisin­ de kabul gören kullanımının, ciddi isterik kaygı vakalarında da dogmatik olarak reddedilmemesi gerektiği kanısındayım. Böylesi bir müdahale karşı-aktarımın, başka bir deyişle hem bilinçdışının hem de psikanalistin dayandığı teorinin yetki alanı içine girer: Kaygının tamamen ortadan kalkması anlamına gelmeyen hafifle­ mesinin, daha iyi bir yorum imkanı yarattığı varsayılmaktadır. İste­ rik semptomlar da dahil olmak üzere kimi semptomların kaynağı­ nı, sadece psişizmin içsel dirençleri değil, aynı zamanda tedavi edi­ lebilir beyinsel bozukluklar da oluşturabilir. Semptomun hem yo­ rumlanıp hem de teskin edilmesi, ne analizden vazgeçmek ne de psişik çabanın yok edilmesi pahasına iyileşme sürecinden kaçın­ mak anlamına gelmektedir. Bu tutum, isterik yapıyı kuran ikili söz­ leşmeyi ve ikili hafızayı kabul eder: Psişik hastalığın heterojenliği­ ni, isteriğin arzulamamayı (isterik kaygısından aldığı hazzı sürdür­ mek için iyileşmeye karşı çıkar, onu baltalar, engeller) arzulama­ dığı şeyin, (nesnesel olmayan [non objecıal] ve pşisik temsil sını­ rında yer alan kayıta odaklanmış olduğu için) isteriğin arzulayama­ dığı şeyin ayırt edilmesinin önemli olduğu heterojenliği tanımakta­ dır. İlaçlara başvurmayı reddetmenin nedeni, başka bir karşı-akta­ rımdır; psikanalizin kökeninin ideolojik bağlamına ödediği ve acı çekmeyi ve yoksunluğu psişik çalışmanın tek kaynağı olarak baki kılan romantik ve nihilist borçtur. Bu konumun hakikati kuşku gö­ türmez; ama tarihin ve tarihe bağlı olarak kişilerin evrimi dikkate alınarak değiştirilebilirdir de; son kertede bu hakikat psikanalistin kendi karşı-aktarımıyla hastasını (açıkça söylenecek olursa isteriği ve onun çifte hafızasını) ele aldığı teorik modele bağlıdır. Anlama başkaldıran tahrik edilebilirliğin tanınması ve belki de ilaçların yardımıyla dönüştürülmesi; aşırı genişlemiş ya da tehdit altındaki psişik uzamı sağlamlaştırmak amacıyla aktarıma dayalı bağın empatiyle-baştan çıkarmayla-yoksunlukla güçlendirilmesi, isterideki karşı-aktarım kipliklerini oluşturmaktadırlar. 93 C. K ARŞI-AKTAR I M : M UTLAK YA DA PATOLOJ İ K Freud (sadece 19 15 tarihli aktarım aşkı konusunu ele alan metinde sözünü ettiği15) karşı-aktarım üstünde ısrar etmemiş olsa da, Fe­ renczi hastaya gösterilen yoğun empatiyi analizin zorunlu uğrak­ larından birine dönüştürmüştür. İkinci Dünya Savaşı'ndan b u yana sorun, sarih olmayan sayısız tartışmaya konu olmuştur. Konunun kendisi bunu zorunlu kılmaktadır. Çoğu kişinin artık temel yapıt saydığı bir metinde Annie Reich'in yaptığı tanım, yaygın bir şekil­ de alıntılanmaktadır: '6 Karşı-aktarım. analistin kavrayışı ya da tekniği konusunda kendi bi­ linçdışı gereksinimlerinin ve çalışmalarının etkilerini kapsamaktadır. 17 Bu tanımda karşı-aktarım tedavinin sürdürülmesine elverişsiz, za­ rarlı etkileri açısından ele alınmaktadır. B u bakış açısından hayır­ hah tarafsızlığın terk edildiğine işaret eden tüm göstergeler ve özel­ likle de psikanalistin hastasına karşı hissettiği düşmanca duygular söz konusu olduğunda karşı-aktarımdan söz edilir: Can sıkıntısı, uyuşukluk, nedensiz keyifsizlik, tezkızarlık, aşın derecede olumlu ya da olumsuz duygular, hastanın sözlerindeki anlamı kavrama güçlüğü, hastalar hakkında görülen rüyalar, istediğinin tersine dav­ ranışlarda bulunma. farklı "eylemleme" [acting-out] ya da nevrotik eğilim biçimleri.16 B unun aksine Melanie Klein 'ın takipçileri, özellikle de Paula Heimann 1 95019 yılından itibaren ve daha sonra yazılmış bir metin- 1 5. Bkz. "Observations sur l'amour de transfer'', Fr. çev.: La Technique psycha­ nalytique içinde, Paris, PUF, 1 977, s. 1 1 6- 1 30. 1 6. "On Countertranference", lnternationa/ Journal of Psychoanalysis içinde, 1 951 , 32, s. 25-3 1 . 1 7. A.g.y., s . 26. 1 8. M.A. Silberman, Countertranaference and the Myth of Perfectly analysed Analyst, The Psychoanalytic Ouarterly içinde, cilt iV, 1 985, s. 1 75- 1 97 ve ayrıca bkz. "Countertransference in Theory and Practice Panel at the Annual Meeting of the American Psychoanalytic Association", Journal of the American Psy içinde, 1 986, 34, sayı: 3, s. 699-708. 1 9. "On countertransference", The /nternational Joumal of Psychoanalysis için­ de, 1 950, cilt 3 1 , sayı: 1 -2, s. 81 -84. 94 de,20 karşı-aktarımın oluşumunun ve hastaya yorumlanmasının te­ davilerde gerekli olduğunu doğrulamakla kalmaz, aynı zamanda karşı-aktarımı empatinin ve sezginin eşanlamlısı olarak kabul eder­ ler. Ben de bu konumu benimseme eğilimindeyim. Psikanalistin kendi bilinçdışı haznesini edimselleştirmenin dışında başka hangi çareye başvurarak, kuşkusuz mesafeyi koruyan, ama her şeyden önce özdeşleşmeden, sezgiden ve empatiden oluşan ünlü, ama bir o kadar da gizemli "hayırhah dinleme"yi gerçekleştirebilmek için üst-bensel ya da sadece bilinçli bir dinlemeden kurtulabileceğini anlamak gerçekten zordur. Lacan, Paula Heimann 'ın ilk metnine dayanarak ve Kleincı ba­ kış açılarını tamamen reddederek karşı-aktarımın analitik ç�lışma­ ya içkinliğini radikalleştirir. Karşı-aktarım kendisine öylesine yap­ macık bir kavram gibi gelmektedir ki Lacan, işi, kavramı tamamen reddetmeye kadar götürür. Lacan' a göre aktarım analizin iki tarafı­ nı da, psikanalisti ve bilhassa da onun sevgi ya da nefret yüklü duy­ gularını bertaraf etmeksizin, eşanlı olarak içermektedir. Bilhassa duygusal nitelikli yeni bir enformasyonun bilişsel uygunluk planı­ nı bozduğuna ve duyguları, kaygıyı ve fanteziyi serbest bıraktığına ve böylece aktarımın koşulunu oluşturduğuna daha önce değindiği­ miz isteriğin psişik işleyişini yankılatacak şekilde Lacan, özetle şöyle yazar: Dinlemesi bir aktarım olduğu ölçüde, psikanalist ken­ di bilişsel uygunluğundan kurtulur ve bu üstün nitelikli "cahillik" [nescience] sayesinde ötekinin bilinçdışına yaklaşır. Hastanın a nesnesinden· psikanalist sadece bilgisinin bu çatlamasının -bu bil­ gi çatlamasının içinde duygusunu, sevgisini ve nefretini oyuna (briç oyunu) sokmak için- sorumluluğunu üstlenebilir. Lacan örnek olarak Kleincı bir psikanalistin aktardığı bir vakayı ele alır: Hasta­ sının rüyasını anlayamayan psikanalist hastasıyla aynı rahatsızlık­ ları hissetmeye başlar, ancak sadece hastasına hatasını ve analitik 20. "Further Observations on the Analyst's Cognitive Process", Joumal of the American Psychoana/ytic Association içinde, 1 977, 25, s. 31 3-333. Objet a (nesne a) Lacan'da anlamlandırıcı eklemlemenin soğuramadığ� haz ka­ lıntısına, fantezi nesnesine işaret eder. Bu konuda bkz. "sözlük", Slavoj 2!iek. Kı­ rılgan Temas içinde, çev.: Tuncay Birkan, Metis Yay., 2002. s. 307. (ç.n.) • 95 konumun farklı boyutlarını açıkladıktan sonradır ki hastasının yan­ sıtma nesnesi, kusurlu nesnesi olmaktan kurtulur. Tedavi daha ve­ rimli bir şekilde yeniden başlar. "Çünkü analist sadece etkilendiğini ve normal karşı-aktarımdan bir sapmanın ortaya çıktığını anlamadığında."21 (Lacan'ın eleştireceği Kleincılara göre). Bunun aksine Lacan 'a göre, analistin anlaması ya da anlamaması gerekli bile değildir. Analist yapısal olarak nesne a 'dır: Hastasının seçtiği kimse ve hurdalığı, sevgisi ve nefretidir. Bu durumda ne yapmalı? Anlamamak, ama iki oyuncunun da Öteki' nin arzusuna kapılmış olduğunu bilmek. Analizdeki öznenin tikel arzusunun or­ taya çıkmasına imkan tanıyarak ölüymüş gibi yapmak. Analiste, ar­ zunun ne olduğunu bilmesi kendisinin hastasının arzu nesnesi ve hastasının da kendi arzu nesnesi olduğunu anlaması için yeter. Nes­ neler zaten Öteki'de olduğundan, analizin iki tarafı sadece leri, sevgili­ tutkulu aşıkları canlandırular. Dolayısıyla aktarım aşkı (çünkü söz konusu olan budur), analizde yasaklanan bir şey ve bir handi­ kap olamaz. "Onun için buradayız. Bu, tabiri caizse aşikar etki. Ama cahilliğine, bilgisizliğine bağlı üstü örtük bir etki daha var. Ne konusunda cahillik? Üstü örtük tarzda, yani nesnel ve yapısal tarzda demek istiyorum, tam da arzusunun nesnesinin ne olduğu konusunda."22 Analistin ve hastanın aktarım aşkı. analizin iki tarafının üstü örtük, yapısal ar.wsunun saptanmasını sağlayacaktır. Demek ki iki tarafı da içeren bir cahillik. Analiste özgü cahilliğin ve Stoacı duyumsamazlı­ başka arzudan, sadece kendisinin sahip ğın özgüllüğü, analistin bir olduğu yeni bir arzudan destek almasından kaynaklanır. Analist olarak (...) beni daha güçlü bir arzu ele geçirdi (... ) onun açı­ sından arzusunun yapısında bir dönüşüm ortaya çıktı. 2 1 . Jacques Lacan, Seminaire sur le transfer, Seuil, 1 991 , s. 227. 22. A.g.y., s. 230. 96 Analist ölümle oynar ve ölüymüş gibi yapar: "Bu, analistin dağıtı­ lan kağıtlarda ne olduğunu her zaman bilmesi gerektiği anlamına gelir" (briç oyunu).23 Bu sözlere ilkeleri açısından söylenecek bir şey yok gibi görün­ se de, tedavinin ve özellikle de isteriğin tedavisinin somut gelişim süreci engeller oluşturur ve özgülleştirilmesi gereken talepler orta­ ya çıkarır gibidir: Cahillik hoşnutluğa dönüşmemekte midir? Ölüy­ müş gibi yapan kişinin duyumsamazlığı, babanın sözünden dışlan­ maktan kaynaklanan isterik kaygıyı ya da tersine babanın simgesel iktidarıyla bütünleşme fantezisini güçlendirmez mi? Aktarım aşkı­ nın serimlenmesi -eğer bu, edimde yapılmıyorsa- hangi tür sa­ domaşosizm yaralarına yol açar? İlaçlarla kendi kendini tedavi et­ me kolaylığına düşmemesi ve köle-hastanın psikanalist-efendisine boyun eğmesine yol açmaması için karşı-aktarımın nasıl kullanıl­ ması gerekir? . İsteriklerin tedavisinde karşı-aktarımın karşısına iki önemli zor­ luk dikilir. Analist ötekinin arzusunun ve bilgisinin karşılıklı olarak serimlendiği baştan çıkarmanın olumlu ya da olumsuz nesnesine dönüşme tehdidiyle karşı karşıya kalır. Tenselliğine bağımlı analist kendisini adlandırılamaz kaygıyla bütünleşmeye kaptırabilir ya da tam tersine kendi kalp atışlarını dinlemeyi ve onlara göstergeler at­ fetmeyi reddedebilir. Bu karşı-aktanmsal tuzaklar telaara neden olacak ve fantezilerin dolaşımını engelleyecek bir boyut kazandık­ larında, kör uğraşın, tedavinin durdurulması gündeme gelir. İki ör­ nekle bunu özetleyeceğim. İlki duyusal hafıza ve dile başkaldıran duygu planındaki karşı-aklanma örnektir. İkincisi fallik sınanma ve bu sınanmanın isterikle ortaya çıkmasına neden olduğu kaygı ile il­ gilidir. Anlaşılacağı üzere bu iki plan ve karşı-aktarımda yaşanan zorluklar iç içe geçer. Ölümcül kazaklı hasta Claire ilk görüşmelerimizde önceki analisti­ nin belirli görüşme saatleri önermemiş olmasından dert yanmıştı. Bununla'birlikte tedavinin ilk iki yılı boyunca tuhaf bir davranış 23. A.g.y., s. 221 . F7ôN/Ruhuo Ycnı IWıalıldarı 97 sergiledi. Claire onu önceden haberdar ettiğim tatil günlerim konu­ sunda yanılıyordu. Tatile çıkışımdan önceki randevuya gelmiyor, tatilden dönüşümden bir hafta önce geliyordu. Kafa karışıklığı, si­ temler, tedavi ücretini ödemeyi reddetme vs: Genellikle oldukça aklı başında davranışlara ve söyleme sahip hasta, tatile çıkmam söz konusu olduğunda aniden altüst oluyordu. Claire'in sevgili tek ço­ cuğu olduğu annesiyle çok sıkı bağları, bu sıkı kucaklaşma imgesi­ ne bağlı olarak sık sık tekrarlanan bronşit astımı vardı. Tatil semp­ tomunu bir ayrılık kaygısı olarak yorumluyorum. Tekrarlanan red­ detme, Claire bu yorumu kendisine uygun bulmuyor, bu durumdan yararlanarak bana yorumlarımın onu "boğduğundan" ya da boğma­ dıklarındaysa onu "ıskaladığından" söz ediyor. Üstelik "sabit bir plan çerçevesi", "katı kurallar" arzuladığını tekrarlayıp duruyor. İz­ leyen ayrılma anlarında sanki halüsinasyona tutulmuş gibi bu anla­ n görmezden gelmek için, işi beni kendimden şüphelendirmeye ka­ dar vardırıyor: Tatil günlerimi belirtirken ben kendim yanılmış ola­ bilir miyim? Başka yorumlar öneriyorum: Seansların tabi olduğu kuralları görmezden gelerek Claire anne kıskacını ve benim onu kucaklayışımı gevşetmeye çalışıyor. Beni sarsmaya, beni "boğma­ ya", aklımı karıştırmaya, delirtmeye çalışıyor. Hiçbir sonuç yok. Ya da rasyonel bir kabulleniş ve bunlarda duygusal anlamda kendisini bulamadığından şikayet dışında bir sonuç yok: Söylemek istediğinizi anlıyorum, ama bunun benimle ilgisi yok. Bu sözcükler bana hitap etmiyor, zihnime ediyor, içime değil. Acı çekmekte olan bu spazmlı içerisi, Claire'in engellenmiş haz­ zıydı. Claire sadece kaçışla ilgili hakiki bir teatral sahneleme biçi­ mini alan mil edimselliğinde kendisini bana teslim ediyordu. Fobik gösteri, aynı zamanda da analistin fallik, oral ve ana! sınanmaya ta­ bi tutulması. "Çerçeve"nin hakikatine sahip olan ben değilim, Cla­ ire. Nefesini, sözünü, parasını verme ya da vermeme gücünü Claire elinde tutuyor. Hasta için kabul edilebilir, doğru sözcükleri bulmadan önce bir hayli zaman harcadım (bana öyle geldi; Claire'in beni kendi zihin­ sel "çerçeve"mden, kavrayış biçimimden ve anlaşılırlığımdan çı98 F7ARKA/Ruhun Yeni H:ı.<talıklan karma girişimleri karşısında hissetmeye başladığım rahatsızlıktan kaynaklanan karşı-aktarımsal bir sabırsızlık mıydı bu?). Annesine doymak bilmeyen bağlılığını ve bu bütünleşmede ezilmiş olmaktan dolayı yaşadığı kaygıyı dile getirebilen sözcükleri. Claire, �amız­ daki sözleşmeyi unutmak; bilişsel referans noktalarını kaybetmek; sanki annesinden öç almak, onu nefessiz bırakmak ve astımını ona iade etmek istercesine beni zihin karışıklığına sürüklemek yoluyla kendisini savunmaktaydı. Yorumlamaktan vazgeçtim, böylece Cla­ ire'e hatalı olduğum, yanılmış olduğum izlenimi verdim. Sesizlik­ ten oluşan empati rolüme geri döndüm: Onu delirmekte serbest bı­ rakmak, beni öldürebileceğine yönelik büyülü inancına karşı tepki göstermemek, Claire'i "aydınlatmak"' için yorum yapma eğilimi­ J!le son vermek, her zamankinden daha fazla çenemi kapatmak. Ar­ dından yoğunlaştırılmış, imgelenmiş, -aşk/nefret gibi- çift yanlı, ama aşikar bir biçimde baştan çıkarıcı ve özellikle de sanki konuşmasıymış bebek gibi duyusal ve eksiltili yorumları yeniden keşfet­ mek. Örneğin öli.ımcül kazak seansında böyle yaptım. Ben: Ölümcül kazak - beni öldüren ve göğsümü ısıtan bir zincir. Claire: Hiç size sarılma arzusu·duymadım. annemin göğsü yoktu. İzleyen seansta Claire ilk defa bana babasından söz ediyor: Dep­ resif ve gaspçı bir annenin, kızına bağlı, koruyucu, sevecen antido­ tu, yeni bir erkek temsili beliriyor. Arzu ve bilgi ekseninde konum­ lanmış durumdayız. Claire referans noktalarının hafızasına yeniden kavuşuyor. Tatil nedeniyle gündeme gelen ayrılıklar sırasında artık Clairc randevuların tarihi konusunda yanılmıyor. Son örnek bilinç-öncesi fallik arzu planında isterikle yaşanan karşı-aktarım zorluklarını ortaya çıkaracak. Gözetim altındaki bir tedaviye dair bu örneği Jacop A. Arlow aktanr.24 Denetim altındaki • Kristeva burada e-clairer diye yazar aydınlatmak fiilini, böylece hastanın adı olan Claire sözcüğüyle yaptığı çağrışımla, Claire'i Claire'e göstermek, Claire dı­ şılaştırmak gibi bir anlam oluşturmaktadır. (ç.n.) 24. J.A. Arlow, "Seme Technical Problems of countertransference", The Psycho­ ana/ytic Quarterly içinde, 1 985, cilt iV, s. 1 64- 1 74. 99 analist, eşcinsel bir adam vakasını aktarır. Hasta cinsel organının emilmesini teklif etmekten haz alır. Oysa fantezisinde cinsel orga­ nı emen partnerle özdeşleşir ve bu güçlü erkeği iğdiş ettiğini hayal eder. Penisini kaybeden cinsel organının emilmesine maruz kalan değil, cinsel organı emendir. Bu etken ve edilgen özdeşleşmelerin kesişmesi hastada ciddi bir ketlenmeler dizisinin ortaya çıkmasına neden olur. Terapist bu kesişen fantezileri yorumlamakta zorlanır ve gözetimcisine şu rüyayı anlattığında kendisi de ketlenmiş gibi görünmektedir: Hastası rüyasında divanda yanığını, analistine doğru döndüğünü ve ona bir sigara uzattığını görür. Analist gözlemcisine bu hastanın onu rahatsız ettiğini ve bu rüya­ nın ona ilham vermediğini itiraf eder. Tam bu sırada bir sigara çı­ karır ve sigarayı sigara içmediğini çok iyi bildiği gözlemcisine uza­ tır. Arlow, denetlenen genç terapistin karşı-aktarımda hastasıyla öz­ deşleşmiş olduğu yorumunu yapar. Genç terapist kendisinin de has­ tasınınkine benzer bilinçdışı sorunları olduğunu keşfeder (edilgen eşcinsellik, penisini ve sigarasını sunmak, güçlü erkekle özdeşleş­ me ve kendisinin iğdiş edilmesine izin vererek bu adamı iğdiş etme arzusu). Bu oldukça açık gibi görünüyor. Gözlemci Arlow'un söy­ lemediği, gözlemci olarak kendisinin de karşı-aktarıma nasıl dahil olmuş olduğudur. Arlow cinsel organı emen güçlü erkeğin rolünü üstlenmemiş midir? Gözlemci genç terapistin zihinsel çalışmasına gözlem ve seans sırasında ket vurarak, onu edilgen bir konuma sok­ mamış mıdır? Bilincine varmadan gözlemi altındaki terapisti ken­ disi olan efendinin bilinçdışı açgözlülüğüne tabi kılmamış mıdır ve genç pratisyen de hocasına sigara sunarak onun bu bilinçdışı açgöz­ lülüğünü ortaya çıkarmamış mıdır? Açgözlülük mü dedim? Arzu, yani Latinceı;leki iştah [appetitus]. Gözlem altındakinin iştahı mı? Ya da kendine sunulan lezzetli yemeğe çok düşkün gözlemcinin iş­ tahı mı? Bu rastgele öne sürülmüş, ama aynı zamanda da karşı-aktanmın her yerdeliğini, analitik sürecin her aşamasındaki sürekliliğini vur1 00 gulama avantajına da sahip bir hipotezdir. Analitik temayülün gizli nedeni olan karşı-aktarım üzerinde so­ nuca varmak mümkün değildir. Ben de bunu ancak yapay bir şekil­ de yapacağım: Sizin de farkına varabileceğiniz gibi efendi olduğu­ nu sananın fallik iŞtahı bahsiyle noktalanan seansımın kesilmesi üs­ tünde durarak. İsteriğin ak"1anmın her yerdeliğini analitik serüvene zehirli bir armağan olarak sunduğu doğru bile olsa, analitik dinlemenin akta­ rımın her yerdeliğinin -ondan asla iğrenmeden ve kendini daha iyi sakınmak için- tadını çıkannaya dayandığını kabul etİnek gerekir. Gelgelelim aramızdan kaçı bu denetlenen isteri ya d.a daha ziyade depreşen isteri yeteneğine sahiptir? İsteri, bizi iştahtan vazgeçmek. sizin içsel açlıktan-tatminsizlikten kelimelere duyulan saf iştaha götürecektir. 101 v Simgesel iğdiş : B ir soru ' S ORU NEDİR? Analist bilgiye dinlemesiyle, yani sessiz ya da duyulabilir, yorum­ layan düşüncesiyle ulaşır. Bu dinleyen düşüncenin kaynaklarını ar­ zusunda, hatta erojen bölgelerinde bulduğunu kim kabul etmez? Ama söz konusu kaynağın, ancak kesin bir şekilde soruya dönüş­ mesi koşuluyla düşünce haline geldiğini eklemek gerekir. Soru bir yadsıma değildir. Kuşkusuz bizi hastayla özdeşleşme­ ye iten ihtiyacın ve zevkin baskınlığının reddedilmesiyle başlar: Bu özdeşleşmenin tadına doyum olmaz ve şaşkın karanlığının, zengin1 . Angoisse et complexe de castration, Revue française de psychanalyse'ln nografisi, PUF, 1 991 , s. 1 01 -1 1 2. ı oı mo ­ leştirici olmaktan çok pahalıya mal olan psikanaliz süreciyle hiçbir alakasının olmadığını kim bilmez. Yadsıma ya da reddetme, Verneinung ya da Verwerfung, Freud ve Lacan bu konuda belki de hemen her şeyi dile getirdi. İkisinin bu konudaki ısrarı, iğdiş edilmenin keskinliğinde sözü ve sözün denetimi altındaki simgesel işlevi resmi olarak onaylar. B u işlemle birlikte anlam cinsel kimliğe sahip düşünen var-olanın tam da edimde bulunduğu yerde ilk defa konumlandırılır. Ben ' in (konuşan Ben, Hasta Ben ya da analist Ben) konuşabilmesi için, mutlak bir koşul zorunludur: Hem özdeşleşme ihtiyacından hem de arzunun ihtiyaç halindeki gizliliklerinden kurtulabilmem ve saf bir Söz haz­ zını dile getirmem gerekir. Ötekini dinlerken tutkunun açtığı yara­ lara kadar kendisine meydan okuyabilmesiyle söz, ete kemiğe bü­ rünür. Daha eğitimsel sözcüklerle ifade edecek olursak, söze dö­ nüştürme sürecinde psiko-somatik mucizelere tanık oluruz. Gelgelelim simgesel iğdişe içkin olan yadsıma ve reddetme üs­ tünde çok fazla ısrar edildiğinde, analistlere ve hastalara Stoacı bir varoluş vaat ederek simgesel iğdişi sadece yasta konumlandırmak­ tan kaynaklanacak büyük bir riskle karşı karşıya kalınmaktadır. Bu konumun saygınlığı kuşku götürmez ve Klcincıların konuşma ka­ pa<;itemizin tam merkezindeki depresyonlu konumu ortaya çıkar­ mak suretiyle elde ettikleri tedavideki yararlar da bilinmektedir. Gelgelelim bu bedel ödendiğinde sözünü ettiğimiz saygınlık, erotik senaryoların kibar telkiniyle telafi edilel;>ilmektedir. Yaslı varlık bu baştan çıkarıcı ödüllendirmeleri hızla üstlenmektedir. Karanlık tü­ nellere girip çıkmaktan bıkmayan küçük trenler şenliğinden başka ne, bir yasın tersi (dolayısıyla dayanışmacısı) olabilir ayrıca? Daha bilgiççe bir tarzda, ğım konuşan-varlığın koşuluna içkin olan yoksunlu­ tanınması, eyleme geçişlerin ya da siyasal hesaplaşmaların te­ lafi ettiği genellikle sessiz tedavjlere katı gözlemci kesinliği kazan­ dırır. Böylece yadsımaya ve reddetmeye bağlı, ayrılmaya ve yoksun bırakılmaya gebe, oral, ana[ ve penisse! kayıplarla yüklü simgesel iğdişin, hayırhah ve hoyrat etkisini, yadsımanın ötesinde, bir soru olmaya borçlu olup olmadığını kendimize sorabiliriz. 1 03 Soru nedir? Size soranın. Bu, konuşmadan kendimi geri çekti­ ğim ve tam da konuşma [allocution] olarak adlandırdığım bu söz aktarımının merkezine sizi yerleştirdiğim anlamına gelir. rınızın ve etkin eğilimlerinizin Duygula­ olduğunu üstü örtük olarak kabul ediyorum.2 Yok, konuşmacı olarak kendime atfettiğim aynı bilgiyi size atfetmiyorum. Ama psişelerimizin dağılımını yapıyorum: Siz­ de kendimden bir parça olduğunu var sayıyorum ve bu parçanın di­ ğer parçanın formülleştirdiği soruyu yanıtlamasını bekliyorum. Ba­ na sizden beklediğim gibi yanıt vermiyorsunuz mutlaka, beni hayal kırıklığına uğratıp, (bazen) şaşırtıyorsunuz, (nadiren) beni anlıyor, hoşnut ediyorsunuz (bekleyelim görelim). Sorgulamanın melodik eğrisini ve sözdizimsel işaretlerin i tek­ rarlamaksızın, analitik yorumlama bir sorunun psişik duruşunu nimser. be­ B ildiğime inanıyorum, ama vazgeçiyorum, sözü size veri­ yorum: Bilin, dile getirin, yalan söyleyin, düşünün. Fomülleştirilemez olanı adlandırarak. onu soru haline getiriyo­ rum. B ir duygu sorusu oluşturuyorum . Duyumsamayı bir gösterge­ nin anlama yeteneği dü7..eyine taşıyorum, gizli travmatizıni konuş­ maya dahil ediyorum. Analist açısından soruya dönüşen formülleş­ tirilemez duyu ya da duygu hasta açısından anlam üretmeye başla­ maktadır. Her ikisi de eklemlenme, yer değiştirme ve gelişme şan­ sını yakalamaktadır. Analitik adlandırma bir tanımlama değildir: Yok etmeyi ortadan kaldırmakla yetinir (bu açıdan da Vernein­ ung un m irasçısıdır) ve -çifte yadsıma biçiminde- simgeseli bir sonsuz sorgulama olarak açar. Çünkü hasta açısından analist "bildi­ ' ği varsayılan özne" olsa da, analist bir soru öznesinden, sorgulanan bir özneden başka bir şey olmadığını bilmektedir. Böylece bir sorgulama olarak anlaşılan s imgesel iğdiş Oidi­ pus'un mantıksal yanını oluşturmaktadır. S imgesel iğdiş, henüz ko­ nuşmayı bilmeyen varlığın [itifans] söylemini açmakta ve onun sonsuz bir ufka doğru söz almasına imkan tanımaktadır. Analitik usulün bu zorunlu konumu, hastayı kendi bilinmeziyle yüzleştir2. Herkesten daha çol< düşçü olmayı gürıftmüzde hala sürdüren Damourette ve Pichon gibi yaşlı dılbilimciler kendilerini böyle ifade ediyorlardı , Des mots a la pensee, cilt iV, s. 1 383. 1 04 mekte ve analistin kadir-i mutlak imgelemini tahtından indirerek ona kendi cahilliğini göstermektedir. Kuşkusuz analizin sonu, cin­ sel bir kimliğin seçilmesinde yatar: Ama sonuçlanması sadece cin­ sel bir kimliğin seçilmesinden ibaret olsaydı, -yeni bir sorunun ortaya çıkabilmesi için tek başıma- yanıtlamak zorunda olduğum­ dan başka hiçbir şey bilmediğim bir sorular ormanını açmamış ol­ saydı analiz, robotumsu bir şekilde son bulmuş olurdu. Simgesel iğdişin bu biçimde formülleştirilmesinin. yazgısaldan daha çok dirilişsel olması muhtemeldir. Bu formülleştirme, simge­ sel olarak yok edilmiş bir beni yeniden oluşturmayı hedefleyen edi­ me geçişlerin eşlik ettiği kimi tedavilerin sonunda sıkça görülen vazgeçişe karşı bir tür yaratıcılığa teşvik eder. Analistin simgesel anlamda iğdiş edilmesi, anlaşıldığı üzere, onun yorumlama sanatını yönlendirmektedir. Reddedişi deşmekle yetinen ve nevrotik. yüzeylerde beklenmedik. psikozlara yol açan katı sessizlik, hastamı bana yakından izleme olanağı vermiş o1an bulaşıcı duyguyla bütü nl eş meyle birlikte var olmaktadır. Duygusal ortaklık ben i hastama pintice rızalardan ve yer değiştirmelerden ibaret bir ön-dil kipinde yanıt vermeye zorlamaktadır. (Etkililiğinin geçiciliği sorgulama dışı olan, bunu söylemek gerekir) bu iki mü­ dahale kipinden, bir sezgi sözünü formülleştirebilmck için yine de vazgeçmem gerekmektedir. Sezgi bir affetmedir, armağan sunumudur.3 Ötekine bir anlama ve akıl yürütme kapasitesinin armağan edilmesidir. Anlama ve akıl yü rütme kapasitemi bir kenara bırakıyor, duygumdan ve korkunç ya da hazsal eksiksizliğini sorguladığım sessizliğimden vazgeçiyo­ rum. Ve sürekli sorular formüle ediyorum. Onun konumlandığını düşündüğüm yerden hareketle kendimi sorguladığımı ona her za­ man söylemiyorum. Bilmediğimi bilme tarzım; sesimin tonunda, hareke tlerimde bedenimin eğilmesinde ve son olarak da söyle­ , mimde ifadesini bulan benim kendimi sürekli sorgulama biçimimi oluşturmaktadır. Sorgulama, sadece psik.analisti gözetim altında tutmayan, ama aynı zamanda onu hiç de esirgemeyen mutlak bilgi- 3. J. Kristeva, Soleil noir. Depression et melancolie, Gallimard, 1 987, s. 1 99 ve devamı. 105 nin tuzağından kurtarmaktadır beni. Sorgulama, hayranlığının etki­ si altında, belki de bir konumda, bilgide, aidiyette odaklanmadan nefretini ortaya çıkarmaya yeltenecek hastaya en sonunda ulaşmak­ tadır. S imgesel iğdişi bir çileden çok bir açılma, açılmayla sonsuz bir poiesis'e yönelme olarak gördüğümü belirtmem gerekir mi? B u be­ nim sapkınlık biçimim, bir tür canlılık kipim. Örnek mi? B. ENTELEKTÜEL EDi ME GEÇİŞ Martine yabancılar için Fransızca öğretmenliği yapmaktaydı, beni görmeye geldiğinde kırklı yaşlara yaklaşıyordu.4 Hayatını yeniden kurmak, kendisi ve diğerleri hakkında yeni şeyler öğrenmek, "zih­ nini açmak" istemekteydi. Bekar olan Martine meslektaşı bir kadın olan Edith ile birlikte yaşamıştı. B u arkadaşı Martine' in onu götür­ düğü yabancı bir ülkede geçirdiği trafik kazası sonucu ölmüştü. Bu korkunç ve suçluluk duygusu içeren anıyı oldukça- çekinceli bir şe­ kilde gündeme getirdi. Gözyaşları ve öfkeli hareketlerle kendini bu anıdan uzaklaştırmaktaydı. Bunlar, duyguların dile kabul edilme­ mesiyle koşutluk içinde olan anımsama engellenişinc işaret eden davranışlardır. Çocukluk çağındaki iki travmatik olay daha analizin başında or­ taya çıkar. Hasta fakir ve tekrarlı, ama kızgınlık yüklü söyleminde bu olaylar üstünde ısrarla durur. Hastanın babası annesi hamileyken ölmüştür. B u trajediyi, kocasının yerini bir erkek çocuğuyla doldur­ mayı arzulayan -hatta o derecede ki bir kız çocuğuna konulacak di­ şil bir isim bile düşünülmemiştir- annenin teskin edilemez yası iz­ lemektedir. Yeni doğan bebeğin ismi babasınınki gibi Martin ola­ caktır (ayrıca anne sık sık şaşırıyor ve hastamı bilfiil Martin diye çağırıyordu). Martine'in cinsel kimliğini yerine bir erkeğin cinsel kimliğini nakletmek için yok eden bu şiddete, bu defa duyusal ve 4. Başka bir açıklama eşliğinde bu analizin bir kısmını L'Affect et fa pensee ko­ nulu bir kolokyumda sundum, Paris Vll Ü niversitesi, 24 Kasım 1 989. 1 06 erotik olan sadik bir zorla giriş de ekleniyordu. Kızının bağırsak so­ runlarının ardından anne, Martine'in anüsüne uzun uzun lavman, tenkıye uyguluyordu. Uzun bir süre boyunca analizde çocukluk dö­ nemine ait diğer imgeleri kovan temel anıya dönüşerek bu meşgu­ liyet, hastanın hafızasını doldurmuş ve kilitlemiş gibi görünmekte­ dir. Martine katı bir dini eğitimden geçmiştir, bu eğitimin ardından bir gizem krizi geçirmiş ve tarikatlara girme eğilimi göstermiştir. Bir rahip Martine'i, ..niyetinin saflığı"ndan (anlaşılır bir şey) emin olmadığı için bu fikrinden caydırır. "Fahişelik yapma alışkanlığına sahip" bir arkadaşının teşvikiyle Martine, kısa bir süre boyunca fa­ hişelik yapar. Cinsellikten iğrenme ve cinselliğin terk edilmesi. Li­ seyi bitirmeden önce terk edilen, sonra yeniden başlanan eğitim sü­ reci , yabancılara yönelik Fransızca öğretmenliğinde uzmanlaşma. Martine "yabancılara yönelik Fransızca" eğitimine Edith' le iliş­ kisinin olduğu dönemde başlamış, ilk görüşme talebiyle bana gel­ diğinde öğrenimini tamamlamıştı. Eğitimi tüm psişik ve cinsel ya­ şamını işgal ediyordu. Ötekilerin söylemini özümsüyor ve yeniden oluşturuyor; psikanalize yalnızlığını ve semptomlarını anlamasmı sağlayacak bir araç olarak yaklaşıyordu. Çünkü çocukluktan anali­ ze kadar semptomlar devamlılığını korumuştu: Kanamalı rekto-ko­ lit ve ayrıca özellikle dudakların, kulakların ve gözlerin kenarların­ da ortaya çıkan egzema (bunları bedenin sınırları ya da ketlenmiş cinsel deliklerin yer değiştirmeleri olarak yorumlayabiliriz). Analiz sırasında bu semptomlar, özellikle de "entelektüel edime geçişler" diye adlandırmanın dışında başka bir şekilde adlandıra­ mayacağım anlarda ortaya çıktılar ve ciddileştiler. Martine derslere sarılmakta, seminer sorumlusunun teorisine karşıt olduğunu bildiği bir teoriyi ileriye sürmek için analitik seminerlere katılmakta ve te­ orik yazınla büyülenmektedir. Bu entelektüel edime geçişler kuşkusuz söylemini, zihinselleş­ tirme ve bilinçli ussallaştırma düzeyinde tutmayı, serbest çağrışımı engellemeyi hedefliyordu. Böylece analiz seansları teorilerin sunu­ muyla, tartışılmasıyla ve Martine'in şu ya da bu felsefeci ya da dil­ bilimciye karşı çıkışıyla geçiyordu. Benim bu coşkulu etkinliği ço1 07 cukluk döneminde yaşanan travmatizmi telafi edecek bir baştan çı­ karma ve zihinsel bir müdahale girişimi ile bağlantılandırmayı amaçlayan yorumlarım merakla kabul görmüştü. Freudcu ya da La­ cancı teorilerde yerini alan yorumlardı bunlar. Martine'in yeni oku­ duğu teorik inşalarla yerleri değiştirilen yorumlar. B u entelektüel edime geçişlerin hedefi bendim. Martine:in beni nesnesi kıldığı idealleştirmeye denk düşüyorlardı: Teorisyen oldu• ğum ve yazdığım için, Martine açısından entelektüel etkinliklerimi­ zin karşılaştırılmasına dayanan (öyle olduğunu düşündüğüm), anal penisler arasınnıiki bu güç gösterisi gibi mükemmel bir araçtan da­ ha iyi ne onu bana· yaklaştırabilir, beni baştan çıkarmasını, bana sal­ dırmasını ve bana tecavüz etmesini sağlayabilir ki! Martin'in beni idealleştirmesi, dürtüsel ve duygusal ketlenmeyi güçlendiriyor, travmatizmlerin duyusal ve duygusal hafızaya tercüme edilmesin i destekliyor ve taşkın bir bilme etkinliğini tetikliyordu. B öylesine yoğun bir entelektüel merak söz konusu olduğunda yine de ketlen­ meden söz edebilir miyiz? İki nedenle bu soruya olumlu yanıt ve­ riyorum. Martine bu teorileri seminerlerde ve benim önümde ana! fallik ikti­ darını serimlemek için özümsüyor ve birbirleriyle tokuşturuyordu. Ancak bu teorik inşalar ile geçmişinin ve bugünkü yaşantısının ba­ na açtığı küçücük fragmanları arasında hiçbir bağlantı kurmuyor, ben bu bağlantıyı kurduğumda da bunu kabul etmiyordu. Bu ente­ lektüel edime geçişler, aktarımın savunmacı kullanımı (psikanalis­ tin idealleştirilmesi ve yok sayılması) açısından benimle ilintiliydi. Aynca Martine'in kaleme aldığı ve bana gösterdiği metinler hiçbir bilişsel ve teorik yaratıcılık içermiyordu. Bu metinler usta­ ların okumalarını bir araya getiren basit derlemeler olmaktan öteye geçmiyorlardı. Bu metinlerde, analize başlamadan önce kanamalı rekto-kolitin hastanın bedeninde sahnelediği ve analizin başlangı­ cında yerini hastanın yeteneklerinin ("entelektüel edime geçiş­ ler"inin) aldığı, gaspçı annenin kızgın bir şekilde hazmedilmesini ve dışarıya boşaltılmasını görebiliriz . 108 Martine analize direnme dilini·entelektüel etkinlikleriyle güçlendi­ riyordu. Direnişin tedavideki etkisi bu ise, hastanın söylem yapısı­ nın ürettiği bu direniş etkisinin, bebeği ve çocuğu dilin var olma­ sından önce sadece duygunun ve bedenin savunabildiği arkaik bir dönemdeki erken oluşmuş saldırılara nasıl yanıt verdiğini betimle­ mek ilginç olabilir. Gelgelelim iğdiş edilmeye karşı ve aynı zaman­ da da narsisik parçalanmaya karşı böylesi duygusal bir arkaik "sa­ vunma"nın, hastanın kimliği açısından oldukça tehdit edici bir ni­ telik taşıdığı ortaya çıkmıştı (hastanın, annesi ve Edith ile ilişkisin­ deki şiddet bunu gözler önüne sermektedir). Bu arkaik savunma terk edilerek, yerine bilişsel söylem paravartı ve kuşkusuz bedeni tehlikeye atsa bile duyguların ve cinsel kimliğin korunmasını sağ­ layan psikosomatik aksaklıklar konmuştu. Sanırım Martine 'in is­ tencesini "cinsel duygudan ziyade zihin ve beden" oluşturuyordu. C. ÖZ NE-COGJTO" VE BEN-DUYU Martine'in dilini, benden v e bilindışının oluşumundan ayrışmış gito öznesinin ele co­ geçirdiği bir dil olarak betimleyeceğim. B u durumda ketlenme, cogito söylemi ve öznesi ile benin duy­ gularınm ve bilinçdışımn oluşumunun ikonik, jestlere dayalı ve iist­ dilsel bir ifadesi arasındaki ayrışmada okunabilir. "Aynşma"yı öz­ ne cogito nun söylemi (teorik inşalar ve etkinlikler) ile benin ve bi­ - ' linçdışının oluşumunun üst-dilsel ifadesi aras�ndaki ayrışma olarak kullanıyorum, çünk.ii ayrışma (psikoza ve saplantıya özgü) "bölün­ me"den ya da "yalıtılma"dan daha sıradan bir sözcüktür. Bu sözcü­ ğün tarafsızlığı onu, duyguları ve travmaları karşısında ketlenmiş isterik söylemin bizatihi niteliklerini oluşturan frenlemeyi, durma­ yı , şaşkınlığı betimlemeye ehil kılar. Çünkü Martine, söylemin ret ettiği, ama anlamlandırmadığı işa­ arzularını edimselleştirmektedir. Martine kuşkusuz bu arzularını entelektüel alanda edimselleştir­ mektedir, ama onlara "analleştirilmiş" ve "dışkısallaştırılmış" kav­ ramlar kılıfı giydirerek bunu yapar. Martine analiz sırasında söyle­ • Ôzbilincin her türlü içerikten yoksun saf biçimi. (ç.n.) 1 09 mini esas olarak bilişselleştirerek onun çağrışımsallığına ket vur­ maktadır. Pek az rüya ve asla fantezi yok. Bu iki ketlenmenin bedeli ise semptomla (egzema, rekto-kolit) ödenmektedir. Gelgelelim aktarım benin ve bilinçdışının oluşumunu destekle­ mektedir. İkisi önce analizi psişik dram gibi manipüle etme girişim­ lerinde ortaya çıktılar. Martine üst-dilsel ve dilsel-olmayan işaretle­ re yatının yaptı. Kendisinde "dile getirilemez" orgazmları kışkırtan osteopatik manipülasyonlara girişmektedir seanslarda. "Duyusal bir otizm"e doğru yapılan bu yolculuğun kimi aşamaları üstünde duracağım. Tedavi sırasında duygunun güncelleşmesi, daha sonra­ ki bir dönemde duyguyu, aktarım dramına özgü sözcüklerle tercü­ me edebilir ve sorgulayabilir. Martine "çevre"deki işaretlere karşı çok dikkatlidir: B inanın gi­ riş şifresine, iç iletişim telefonuna, kapı zillerine, apartman kapısı­ nın otomatik olarak açılmasına ve bunlardaki en küçük değişiklik­ lere karşı duyarlıdır. Dikkati sınırlara, giriş bölgelerine ve deliklere yoğunlaşmaktadır. Teorik bir sunuş yaptıktan sonra dil-cogito'sunun kendisini ifa­ de edemediğini düşünerek aniden kaygıya kapıldı: Gözyaşlarına boğuldu, kendisine, bir profesöre ya da (son ya da ilk kertede) ba­ na karşı duyduğu öfke krizleriyle kıvrandı. Martine hiç Fransızca konuşmayan bir öğrencisiyle evlendi. Sa­ dece bedenle iletişim kurmaktan aldığı zevkten söz ederek bana meydan okuyordu, kocası yetenekli bir öğrenci olmadığı gibi yeni ülkesinin dilini öğrenmekte de aceleci davranmıyordu. Martine, kendi yaşında olası bir hamilelik şansını artıracağı dü­ şüncesiyle, organlarını duyarlılaştırmak amacıyla bir kadına rahim masajları yaptırmaya başladı. "Kocamın bana verdiğiyle karşılaştı­ rılmaz ve hayal edilemez bir haz." Ben: "Bu kadın size dokundu." Martine: "Adını bile bilmiyorum, yüzüne bile bakmıyorum. Sade­ ce eller ve bana hiç tadılmamış duyguları sadece benim için yaşa­ tan karnım." Martine'i dinlerken, Freud\ın ve Lacan'ın, "Bir kadın ne ister?" 1 10 sorusu karşısındaki şaşkınlıklarını düşünüyorum. Belki de sadece şunu: Duygunun otist bir şekilde kapatılması ve ötekinin yutulma­ sı. Aslında kadın istemiyor. Kadın kahramansız bir öz-duyulanma­ da kendisini vajinasızlaştınyor, bu da aslında onun iğdiş edilmeyi (yani öteki cinsi) reddetmesinin yanı sıra entelektüel ketlenmesinin ya da entelektüel edime geçişinin gizli yüzünü oluşturmaktadır. Cinsel soğukluk sandığımız şey belki de öz-beden imgesini bile bastıran bu duyusal otizmdir, öyle ki bu duyusal otizm durumuna öz-erotizm terimi uygun düşmemektedir. Aslında bakılırsa Marti­ ne' in kendi bedenine dair imgesi kötü ve dışkısal bir imgedir. Mar­ tine ancak kendi bedeninin temsilinden önceki otistik bir duygudan haz alabilmektedir. Bu duygunun gizli kodu duyumların kodudur. Psikanalistin otizmden öz-erotizme ve erotizme ulaşabilmek için bu gizli kodu duyumlarda araması gerekmektedir. Dolasıyla isterik ketlenme bana şunlar arasındaki bir ayrışma gibi görünmektedir: -Cogito söylemi (bu verili vakada hastanın anal travmatizmle­ riyle bağlantılı olarak ve dışa vurulmuş anal bir erotizmi dengele­ yici olarak güçlendirilmiş bir cogito söylemi: Düşünce ana! erotiz­ mi engellemektedir). -Benin duygularının ve bilinçdışının oluşumunun dil-öncesi ve dil-üstü dizinlenmesi; Bu dizinlemede, simgesel iğdiş edilme de dahil olmak üzere iğdiş edilmenin reddedilişi bedenin mazoşist bü­ tünlüğünde ortaya çıkmaktadır. D. PSİKODRA MIN EŞİÖİNDE: BÖLÜNME VE ÖLÜM ARZUSU Bu tür b i r yapı analitik çerçevelemenin dayattığı yasaklamadan ya­ rarlanır. Kuşkusuz bu yapı analistin, annenin tenkıyelerini tekarla­ ma riski pahasına hastayı bu tür bir yapılanmadan çıkmaya zorla­ maktaki kararsızlığından da yararlanmaktadır. Dolayısıyla Marti­ ne ' i düşüncelere dalmaya bırakıyordum. Saf bir kayıp olarak - yo­ rumluyordum. 111 Analizin dönüm noktasına, Martine'in tedaviye dayatmaya ça­ . lıştığı psikodramın sınırlarına iki defa geldiğimizde ulaşıldı. 1 . Düşünce/duygu ayrışması bir bölünmeye doğru evrildi. Marti­ ne' e özgü ötekinin algılanmasının zayıflaması -Martine' i n "otizm"i- b u algılamanın hakiki bir askıya alınması biçimini aldı. Martine X'in ya da Y' nin kendisine tam olarak ne söylediğini bil­ memektedir (üstü örtük olarak: Benim ona ne söylediğimi bilmi­ yor). "Fikri" alıkoyuyor, ama "sözcükleri" değil. X'in ya da Y' nin nasıl giyindiğini ya da esmer mi sarışın mı olduğunu hiç anımsama­ maktadır. Bu algılama ve duyumsama kayıpları tedavi sırasında onu endişelendirmeye başlamıştı. Ama bu kayıplar, hastanın öteki algısını tamamen yok ettiği iki edime geçişe kadar da bir değişikli­ ğe uğramadı. Martine bir lokantanın önünde bir arkadaşını beklemektedir. Ama arkadaşı gelmekte gecikmektedir. Martine çıkar, bir taksi gö­ rür ve taksiye binip gitmeye karar verir. Taksiden biri iner ve ücre­ ti öder, Martine sabırsızlanır, kızgınlıkla bakışlarını yönelttiği bu kişiyi neredeyse ittirir ve bir körlük anının ardından taksiden inen kadının arkadaşından başka biri olmadığını fark eder (ya da daha doğrusu bu kişi onu uyuşukluğundan çıkarmak için ona bağırır ve sarsar). Olumsuz halüsinasyon. saldırganlığın ya da bu arkadaşa karşı hissedilen tutkusal muğlaklığın frenlenmesi yüzünden algıla­ manın-duyumsamanın askıya alınması. Martine bana oldukça kişisel iki inceleme yazmakta olduğunu, ama teorik referanslarının olmayışı yüzünden canının sıkıldığını söyled i : Nerval hakkında bir inceleme ile izlediği seminerlerden bi­ rinde sunacağı Celine'deki iğrençlik üzerine bir inceleme. Çalışma­ larında geliştireceği fikirleri bana anlatırken, zorluk çekmeden ken­ di metinlerimi hemen tanıdım. Ona dedim ki: "Düşünce aracılığıy­ la bana yaklaşmaya çalışıyorsunuz. Benim gibi olma, benim yerimi alma arzusu, bana dokunmak, bedenime dokunmak istediğinizi düşünmekten mi kurtarıyor sizi?" Martine öfkelendi, bağırdı, yüzü­ nü buruşturdu: "Eşcinselliğimi hep yüzüme vuruyorsunuz. Ne de1 12 mek istediğinizi anlayamıyorum." Burada teoriye sığınmanın, nasıl duygularını anlamayı bir red­ dediş olduğunu saptarız. Martine "eşcinsellik"e işaret ediyor, ancak teorik bir etiket olarak. Sözcükleri, yazılarında nesnesi olduğum şiddeti ve yok edilmeyi siliyor. Ama bu şiddeti sesiyle ve edimle­ riyle edimselleştiriyor. Ancak iki analiz seansından sonra bana -bu metinleri yazarak ve bunlardan bana söz ederek- aslında benim metinlerimi intihal etmiş olduğunun farkına vardığını söylüyor. Sevilen-nefret edilen nesnenin yok edilmesi. Algılamanın-du­ yumsamanın askıya alınması. Öz edimin ("Taksiye biniyorum" "Yazıyorum") ya da öz bilginin güçlendirilmesinde ötekinin psiko­ tik yutulmasıyla bir özne-cogito'nun oluşturulması. Dok.-u nma, tat alma, görme ve duyma üzerinde ısrar etmeye baş­ ladım. Martine'in teorik önermelerindeki duyusal imleri ortaya çı­ karıyordum ve hem duyusallığın hem de söylemin ketlendiği yerle­ ri tekrar ederek Martine' in savunmacı entelektüel söylemine işaret ediyordum (Martine bundan söz etmiyordu, hissetmiyordu, huzur­ suz oluyordu ya da acı çekiyordu). 2. Martine'in izlediği felsefecilerin ve hocaların katılımıyla analiz psikodrama dönüşüyordu. Hastanın oldukça anlamlı görünen ente­ lektüel edime geçişlerinden birinden yararlanarak ölüm arzusunu analiz ettik. Martine yabancılara yönelik Fransız Ensititüsü'ne. psiko-peda­ gojik bir yardım danışmanlığı -yönetici Madam X'in sorumluluğu altında- üstl�nmeyi önerir. Böylece benimle kurduğu özdeşleşme­ yi (analist olmak) Madam X'in otoritesi altında başka bir bağlama taşımaktadır. Birkaç ay sonra huzursuz ve kaygılı bir halde Madam X 'in' isminin Christine olduğunu ve bunun benimle ve ayrıca ikin­ ci isminin Christine olduğunu yeni öğrendiğim Edith ile bağlantılı olduğunu düşündüğünü bana söyler. Bu ani anımsamanın bir yandan kız kardeşinin öldüğünü görme ve yazılarında beni yok sayma ve yok etme arzusu hakkında daha FSON/Ruhun Yeni Hası•lıldan 1 13 önce yapmış olduğumuz analizle, öte yandan da Martine'in bana sözünü etmeye devam ettiği teorik önennelerindeki dokunma, tat alma, görme ve duyma üstündeki ısrarımla bağlantılı olduğunu dü­ şündüm. Gerçekten de Martine'in zihinselleştirmelerindeki duyusal imleri serimlemeyi ve hem duyusallığın hem de söylemin bu ketlenmiş yerlerini saptayar_ak savunmacı söylemine işaret etmeyi seçmiştim. Martine Madam X'i ölü yerine koymaktan duyduğu ra­ hatsızlığı dile getirdi. "Anlıyor musunuz, artık hiçbir şey olmayan bir ölü! Edith'in benim için hiçbir anlamı yoktu! Ona dair hiçbir imge yok bende, ne de belli bir anı var. Ama kendimi suçlu hisset­ tiriyor ve hiç dunnadan bana acı çektiriyor" dedi; tümcelerine aşı­ rı bir tutku, divandaki beden hareketleri ve kıvrılıp bükülmeler eş­ lik ediyordu. Duyuların ve ölüm arzusunun adlandırılmış olması anı zamanı­ nın başlamasına yol açtı. Edith'in, Madam X'in, benim ve geride de Martine'in annesiyle ilişkisine dair artık duyusal ve suçluluktan arınmış anının yer aldığı bir hafıza. Lavmanlar, nefretler, aşklar ve Martine'in annesine duyduğu sadik öfkeler. Martine.'e Ölü'nün Edith değil, ama Madam Christine X ve hatta Madam Christine X onun analitik bir etkinliği yerine getirmesine izin vererek benim ye­ rimi almaktan başka bir şey yapmadığı için belki de ben olduğumu söyledim. Yeniden öfke patlamaları ve gözyaşları. Martine izleyen analiz seansına aktarım hakkında beni tamamen haklı çıkaran bir kitap okuduğunu söylerek geliyor. Bir kitapla sakinleşmeye ve düşünme­ ye gereksinim duymaktadır, onun arkasında oturduğum büromda ise Martine'e her şey çok daha tehlikeli görünmektedir. Bir analiz fragmanının bu şekilde anımsatılmasının ardından so­ nuç olarak, ketlenmenin (duygusal temsilcilerle dizinlenmiş bir benden ayrışmış cog ito söylemi) anatilik çerçevenin dışına çıkıl­ masına (edime geçiş) neden olduğunu ve bu ketlenmenin hem ana­ liz dışındaki etkinliklerin hem de iletişimin olası duyusal, dilsel-ol­ mayan boyutlarının dikkate alınmasını gerektirdiğini söylemek.le yetineceğim. 1 14 FllARKA/Ruhun Yeni llıısıalıklan Freud, hasta "anımsamak yerine, edimselleştirir" diye yazmıştı.5 Martine düşündüğünü sanıyor, oysa söylemi ketlenmesidir. duyusal zamanın fl!r Hastamın zihinsel deneyiminden dışlanan zaman, çocukluk hafızasının zamanıdır: Biliş-ötesi duyusal bir deneyim. E. ANALiTİK TEKNİK: B İLİŞSEL GÖSTERGELERİN BİR SOY K ÜTÜG Ü Bu tür sorunlar karşısında analitik tekniğin başvuracağı iki :ır:ı� vardır: 1 . Duyguları harekete geçirmek, isteriğin eğilim gösterdiği şe­ kilde tedavinin psikodram boyutunun abartıhn:ısından çekinme­ mek, çünkü hastaya kalan kullanabileceği duyguların dili böyle�'. bir yapıya sahiptir. Duyguların harekete geçirilmesi şu ııçJ.Jan an­ lamlandırma sürecinin ketlenmesini önler: Aktarımla canlanclırılan yeni duygular entelektüelleştirmeyi ve entelektüel edime geçi�e öz­ gü ketleyici işlevi bozar. Analist yorumlamada kendisini libido kut­ bu olarak açıkça sunarak duyguyu harekete geçirir. Analistin beni üstündeki bu ısrar, isteriğin duyusal otizmine son verme yetisi n" sahip tedavinin imgeselleştirilmesidir. 2. B unun ardından algılamanın ve duyumsamanın söze dökül­ mesi, savunmacı bir şekilde entelektüelleştirmeye sığınan anlam­ landırma sürecinin ketlenmesini önleyebilecek etkili bir araç ola­ rak, mümkün hale gelmektedir. Erotik beden imgesini ycnidc:>n oluşturmak, adlandırarak duyumsamaları ve algılamayı yeniden oluşturmak. Algılamalar ve duyumsamalar bir anlam kazanan1adık­ ları sürece öznenin uyanması diye bir şey söz konusu olamamakta­ dır. Anlamlandırma olmadığında, özne-cogito ve iletilemez duygu­ larla dizinlenen ben arasındaki ayrışmayla karşı karşıya kalırız. Ketlenme figürü mü? - Dizinlenen benin frenlediği özne - cogito ' özne-cogitv, yu engelleyen dizinlenmiş ben. Özne birinin diğerinde oluşumu mu, özne-cogito'nun dizinlenen bendeki oluşumu ya da tersi mi olacaktır? 5. Abrege de psychanalyse (1 938), Fr. çev.: PUF, 1 949 (1 978), s. 45 . J 15 Serbest çağrışımın oluşmasını sağladığı anı, öznenin Lravmatik deneyimle söz aracılığıyla yüzleşebilmesi için geçmişin araştml­ masıdır. Ama travmatik anının bu ele geçirilmesi bilişsel gösterge­ lerin soykütüğünü açmadığımızda gerçekleştirilemez. Cogito'nun duyumsamaya doğru kaydırılması. Madlenden" alınan tal anımsa­ ma olasılığıyla ortaya çıkar. Ya da tersine anı, sözcükler aracılığıy­ la bizatihi madlenden alınan tat ve bu tada eşlik eden zevk değilse nedir? Yeniden kavuşulan zaman özneden başka bir şey değildir, ama bunun olabilmesi için birinin bilişsel dille bizzat algılamayı gömüldüğü yerden çıkarabilme yetisine sahip olması gerekmekte­ dir. Oysa edime geçiş aslında duyumsama yoksunluğu çekmektedir. Ötekine ya da öteki olarak kendine yönelik duyumsamalar söy­ lemi, zaten ketlenmemiş bir söylemdir. Freud'un, "Hasta anımsa­ mak yerine edimleştirir" şeklindeki formülünü şöyle değiştirece­ ğim: "Duyumsal zamanın ketlenmesiyle hasta edimleştirir." Du­ yumsal zaman, simgesel iğdiş zamanından başka bir şey değildir, simgesel iğdiş olmadan ne zaman ne de özne vardır. Oral. vajinal ve ana! iğdişe başkaldıran Martine bilinçdışı ana! penis fantezilerini, ötekinin ve rckto-kolit biçimini alan semptomu­ nun ölümcül şiddetinde kendisinin de yok edilmesiyle pekiştirmek­ tedir. Buna paralel olarak analitik çerçeve de Martine'e iğdiş edil­ meyi reddetmesi açısından simgesel bir temel sağlama fırsatı ver­ mektedir: Analistin yok edici bir nefretin eşlik ettiği idealleştirilme­ sine dayanan simgesel iğdişin reddedilmesidir bu. Bedensel semp­ tomdan kuşkusuz daha az ölümcüllük içeren simgesel iğdişin bu reddi, çağrışım sürecini aksatmakta ve hakiki bilinçdışının ortaya çıkmasını engellemektedir. Simgesel iğdişe ancak simgeselin üreten metni [geno-texte]6 olarak adlandıracağım şeye başvurularak ulaşılabilmektedir: Sim­ geselleştirmeye direnen gerçek ve imgesel travmatizmlerin içinde • Marcel Proust'un madlen deneyimine gönderme. (y.h.n.) 6. J. Kristeva, la Revolution du langage poetique, Seuil, 1 974, s . 83 ve devamı. [" Ü reten metin bir metnin ü retileceği mantıksal, derin düzeyi, yani dogrudan doğ­ ruya üretme aşamasını belirtir", bkz. Mehmet Rifat. Göstergebilimcinin Kitabı, Düzlem Yayınları, 1 996, s . 51 -ç.n.] 1 16 kayıtlı olduğu duygular ve bu duyguların ilk imleri (duyumsama­ lar). Analitik çalışmanın eşanlı olarak şu iki düzen üstünde yoğun­ laşması gerektiği kanısındayım: l ) Oral yoksunluğun, vajinal iğdi­ şin, anal iğdişin reddedilmesinin ve bunlara karşı Martine'in ölüm­ cül savunmasının şifrelendiği duygu ve duyumsama. 2) Travmatik ihtiyacı ve düşünülemez hazzı betimleyerek, onları sorunsallaştıran dil. Aynı zamanda hasta açısından, hisseden ve düşünen varlık ola­ rak analist sorusunu gündeme getiren dil. Bu dinleme sürecinde analist kendi duygusallığını sorgulamak­ tadır. Karşı-aktarım sırasında ortaya çıkan benim duygum, hastamı dinlediğim sorgulamada onunla paylaşuğım iğdiş edilmenin ilk reddediliş zamanına beni yaklaştınnaktadır. Böylesi bir girişim analistin de kendini işin içine sokmasını gerektirmektedir. Analist simgesel tarafsızlığını sorgulamaya açmakta ve kadın ya da erkek hastayla, onların iğdişe başkaldıran tutkularının yerinde buluşmak­ tadır. Bu andan itibaren -"bilişsel olarak" değil ama oral, anal, va­ jinal iğdiş edilme gerçeğinden hareketle- entelektüel ketlenmenin kaynağını oluşturan simgesel iğdişin reddedilişini sorgulamaya gö­ türecek yol açılabilecektir. Oidipus'u tamamlayan simgesel iğdiş, gizemleri tetiklemekte­ dir. S imgesel iğdiş, kendine ve dünyaya yönelik merakı uyandır­ maktadır - oysa analiz talebi ve bizatihi analitik süreç genellikle bu merakı yok etmek için gündeme gelir. Tedavinin simgesel iğdi­ şin reddine ve bilişsel güvenceye dönüşmesini engelleyerek, yaşa­ yan ve duyarlı bilgi sorununu yeniden canlandırmak bize düşmek­ tedir. Ya analist açısından? Aynı zamanda simgesel iğdiş, analistin sıkça hastalarının, meslektaşlarının ve düşmanlarının kurbanı oldu­ ğu entelektüel yutulma boyutuyla ortaya çıkmaz mı? Daha kesin bir ifadeyle, hepimizin maruz kaldığı bu olgularda, birazcık mizah duygusunun "yarayı sarma"ya imklin tanıdığı narsisik bir mini sı­ nanma söz konusudur. Aksine çalışmamızdaki gerçek zorluk, ken­ dimizi simgesel iğdişe maruz kılabilmek"tir. Analistin simgesel iğ­ dişe yetenekli oluşu, duygu-dil-talep-yadsıma-sorudan oluşan yolu yeniden katedebilme esnekliğinde yatmaktadır. Analist bu yolu iki 1 17 yönde de, dile getirilemez travmalardan onların bilinmesine ve bi­ lüımelerinden travmalara gidiş gelişlerle katetmektedir. Sorulan kışkırtma sanatı, sıradan ve acımasız bir şekilde, kendini sürekli sorgulal)laya maruz bırakma sanatını gerektirmektedir. Bu sorgula­ ma zihinsel olarak yapılan bir sorgulama değil, duygu-duyumsama­ lardan özne-cogito'ya doğru gidilerek yapılan bir sorgulamadır. Simgesel ığdiş duygula:ı n sorulara v� soruların da duygulara sonsuzcasına dönuştürüLnesidir, belki de. Tam da yorumlayıcı sö­ zün verdiği zevkleri ve yol açtığı yorgunluğu betimleyecek şey. Bir Stoacı ya da mizahçı olunmadıkça, dünyada bu rolü oynamanın im­ kansızlığı. Aslında Stoacı ya da mizahçı olmak, analitik temayülün iki sapmasından başka bir şey değildir. 1 18 vı Dile getirilemez anlamlı çocuk1 A. BİYOLOJİ !LE DİL ARASINDA tMGESEL Tanımianması zor fizyolojik nedenler. dilin edinilmesindeki kimi gecikmelerin ya da mantıksal ve dilbilgisel kategorilerin öğrenil­ mesindeki kimi zorlukların kaynağı olabilmektedir. Bu fizyolojik nedenleri bedensel düzeylerinde ele almak ise daha da zordur. Bu­ na karşın eğ�r beynin kavşağı andıran yapısındaki bu lezyonlar, simgesele erişim yolunu ipotek altına alma­ imgeselin geniş ve yoğun bir kullanım olasılı­ önemsiz lezyonlarsa, maktadırlar. Çocuğa ğının sunulmaı;ı koşuluyla. -.!..!._mgeseli, konuşmanın mant ıksal ve dilbilgisel kurallarına göre 1 . Reeducaıion ortt•ophonique, cilt 27, Haziran 1 988, sayı: 1 54, s. 203-21 0. 1 19 söylemin oluşması olarak adlandırıyorum. İmgeseli ise beden im­ gesini, ben ve öteki imgelerini harekete geçiren ve (yer değiştirme ve yoğunlaştırma gibi) ilksel süreçleri kullanan özdeşleşme, içe yansıtma ve yansıtma stratejilerinin temsili olarak adlandırıyorum. İmgesel kuşkusuz ayna evresine bağlıdır. İmgesel, oluşum süre­ cindeki öznenin kendi imgesini oluşturur. Bunu yapabilmek için. çocuğa önerilen temsiller oyunuyla, tüm özdeşleşmeler dizisini ha­ rekete geçirir: Anne imgesi üstündeki bir hfilcimiyetin ve annenin kopyasına dönüşmenin eşlik ettiği narsisik özdeşleşme; "kişisel ta­ rihöncesi"nin2 hayırhah babasıyla ilksel özdeşleşme, Oidipus aşa­ masında ikincil özdeşleşme ve bunun değişkesi olan fallik rolle is­ terik özdeşleşme vb. İmgesel, kendilerinden hareketle sözcelem öz­ nesinin ortaya çıktığı ben imgeleri kaleydeskopudur. B unun bize, imgeselin etkilerinin yansıtıcı özdeşleşmeye öncel psişik kipliklere kadar, yani özümsemenin ve reddetmenin, yer değiştirmenin ve yo­ ğunlaştırmanın oynak kurallarına boyun eğen temsilcilerine duyguların psişik Dilsel an­ kadar uzandığını unutturmaması gerekir. lamlandırmayla karşıtlık içindeki göstergesel anlamın bu imgesel düzeyinin, beynin iç katmanlarına özgü dürtüsel temsilcilere daha yakın olduğu h ipotezini öne sürebiliriz. Bundan dolayı bu imgelem düzeyi bu katmanlar ile dilsel yetiyi yönlendiren, böylece de olası biyo-psikolojik yetersizliklere çare olabilecek ek beyinsel dolaşım­ ları oluşturan korteks arasında bağlantı işlevini üstlenebilmektedir. Bu yüzden, simgesel iletişimin etkin kullanımına sahip olmayan çocukta -çocuğun simgesel iletişimi edilgen bir şekilde doğru an­ layıp anlamadığı da çok belli değildir- imgesel ya doğrudan dilsel anlamlandırmaya ya da en azından daha arkaik duygusal temsillere ulaşmanın aracını oluşturmaktadır. Ve bu temsillerin onun peşini bir türlü bırakmayan, onu bunaltan ve ona haz veren dramatürjilerine ulaşmanın. . Bu durumda duyusal vektörleri (ses: melodi, ritim, renk. koku vb) dilinkinden genellikle farklı olan ilksel süreçlere göre biçimlen­ miş dürtüsel ve duygusal anlam. yani göstergesel diye adlandırdı­ ğım anlam ile dilsel göstergelerde ve bu göstergelerin sözdizimsel- 2. S. Freud, "Le Moi et le Ça", Essais de psychanalyse içinde, 1 963, s. 200. 1 20 mantıksal düzenlenlemerinde gerçekleşen dilsel anlamlandırma arasında bir ayrım yapıyorum. Göstergesel düzeyden ayn olan bu dilsel düzey, ortaya çıkabilmek için ek biyolojik ve psişik koşulla­ rı gerektirmektedir.3 Kuşkusuz imgelem ve kurgu yapıtları anlamın­ da anlaşılan imgesel, dilsel anlamlandırmadan doğmaktadır. Dilbil­ gisinden ve mantıktan ayrılmazdır. Buna karşın dilsel performans aracılığıyla imgeselde ilgimi dilsel performansın psişik önkoşulları çekmektedir. Bu önkoşullara kimi çocukların doğuştan sahip ol­ duklarını , rahim içi yaşam sırasında ya da doğum sırasında onların zarar görmüş olduklarını düşünmüyorum. Terapist, imgeseli kul­ lanma becerisiyle bu önkoşulları ortaya çıkarmayı deneyebilir. anlama ula­ kendiliğinden anlamlan­ Bir adım daha ileriye gideceğim. Kimi çocukların şabilmelerine rağmen doğal olarak ya da dırmaya ulaşamamalarına yol açan sözünü ettiğim bu simgesele erişme güçlükleri, onlarda az çok saptanabilir ve farklı derecelerde ciddilik içeren bir depresyona neden olabilmektedir. Oysa dil düze­ yinde bir depresyon simgeselin yadsınmasıyla nitelenmektedir.4 "Dilin bir önemi yok, anlamlandırmanız beni ilgilendirmiyor, sizin­ kilerden biri değilim, kendimi geri çekiyorum , hatta zor karakterli birinin yapacağı gibi sizinle mücadele bile etmiyorum, bir otistin yapabileceği gibi anlam bağlarını da koparmıyorum, dile getirile­ mez anlamımm içine sizi hapsetmek için ölüp bitiyorum" - bu, "dilsel sorunlar"ı olan, genellikle bunalımlı, ama bunalımda oldu­ ğu fark edilmeyen bir çocuğun söylemek istediğidir. Simgeseli kul­ lanamadığı için, bebeklik durumunu uzatan genç "çocuk" [dil-ön­ cesi varlık] anlamlandırılmamış duygularının mahzenine kendini gömer, etrafındakileri kızdırır, kendisi öfkelenir ve bu gizlenme ye­ rinde zevk alır; ama yetişkin, bu çocuğun üzüntü ve gerileme içe­ ren iç-dilinin gizli işareclerini anlama yetisine sahip değildir. Otist ya da zor karakterli olmaktan uzak bu çocuklar, söyleme erişmele­ rini engelleyen fobik bir ketlenmenin pençesine düştükleri izlenimi vermektedirler. Sanki dil onları korkutuyor gibidir. oysa belki de onları dili kullanma yetisine sahip olamamaktan. konuşan ötekile- 3. Bkz. J. Kristeva. La Revolution du langage poetique, Seuil, 1 974, 1 . bölüm. 4. Bkz. J. Kristeva, Soleil noir. Depression et melancolie, Gallimard, 1 987, 1 . ve 2. bö lümler. 121 rin dünyasına uygun olmamaktan, "kötü konuşmacılar" olmaktan kaynaklanan depresyonları korkutmaktadır. Bu durumda terapistin iki görevi vardır. Bir yandan ketlenmenin ve depresyonun ötesinde­ ki arzuyu ortaya çıkarabilmek için (anlaşılacağı üzere konuşma ar­ zusunu) analiste dönüşmesi gerekir. Öte yandan, bu çocuğa özgül yollar açabilmek (bu çocuk açısından "evrenseller"in evrensel tarz­ da güncelleşmediğini anlamıştır) için ve onun özne olarak varlığı­ na simgesel bir gerçekleşim sağlamasına imkan tanıyacak dilsel ka­ tegorileri elde etmesine yardım edebilmek için konuşma terapisti haline gelmesi gerekmektedir. B il işsel (bizim terminolojimizde simgesel) gereklerin alaşağı edilmesi gereksizleşmektedir. Üstelik bu tutum, anlama sahip, ama anlam/andırmaya sahip olmayan bu çocuğun [dil-öncesi varlığın] içinde bulunduğu, söyleme erişimin göstergesel önkoşullannı im­ geselde geliştirme gereksinimini sansürlemektedir. Kesin bir ifadeyle, imgesel yapılanma sözce/em öznesini ortaya çıkarmaktadır. Sözcelem öznesi de dilin edinilebilmesinin psişik koşulunu oluşturmaktadır. B u düşünceleri klinik vakalara kısa birkaç atıfla açıklığa kavuş­ turmak isterim. B . B İ R OP ERA Paul'ün nörolojik sıkıntılarını, doğduğu andan itibaren izledim. Üç yaşındayken ayırt edemediğimiz sözde-ünsüzlerin [pseudo-con­ sonnes] zar zor seçilebildiği, söyleneni ünlü harflerle tekrarlama sayrılığının dışında ağzından tek bir söz çıkarmayı beceremiyordu. Anne babası arasındaki konuşmalara katlanamıyor ve tahmin edile­ ceği gibi annesi ile terapist arasındaki söz alışverişini de reddedi­ yordu. Bu tür durumlar onu, öfkeden ziyade çığlıklar, gözyaşları ve üzüntünün karıştığı dramatik hallere sokuyordu. Bu tepkileri, anne­ si ile babası arasındaki cinsel ilişkiyi ve daha genel olarak da Pa­ ul 'ün kendisini dışlanmış hissettiği iki yetişkin arasındaki erotik ol­ duğu var sayılan her tür söz alışverişini Oidipusçu bir reddetme 1 22 olarak yorumladım. Paul'ün üstünde hiçbir etkisi olmayan bu yoru­ mun, yeterince olgunlaşmamış olduğunu düşünmeye başladım he­ men. Paul 'ün, oluşturmayı beceremediği anlamlı bir ardışıklığı red­ dettiğini ve bu yetersizliğin algılanmasının (olgunlaşmamış bilinç demeliydim) onu değersizleştirdiğini, bunalıma soktuğunu ve kor­ kuyla ketlediğini düşündüm. Onunla ve annesiyle Paul'ün kullana­ bildiği araçla (şarkıyla) iletişim kurmaya karar verdim. Birlikte söylediğimiz ve olası dinleyicilere komik gelebilecek operalar kar­ şılıklı dile getirmek istediğim ya da istediğimiz anlamlandırmayı içeriyordu. Ama bu operalar önce, Paul için daha erişilebilir (hatta erişebileceği yegane şeyler) olan melodilerde, ritimforde ve yoğun­ luklarda kodlanmış duygu ve dürtü temsilcilerinin anlamını taşı­ yordu. "Beni gönneye gel" (do-re-mi); "Nasılsınız" (do-si-la) vb. Bu ses oyunuyla. ama aslında çokboyutlu (göstergesel ve sim­ gesel) bu ses oyununuyla çocuk yavaş yavaş ketlenmesinden kurtu­ luyor ve seslerini gittikçe daha iyi çeşitlendirmeye başlıyordu. Bu­ nunla bağlantılı olarak daha fazla kaset dinlemeye ve melodileri tekrarlamaya; a:·dından <la sözleri üretmeye başladı. Bir müzik ale­ ı i ,� i , .ikordunu yapuğ�ın, onu iyi kullandığım ve bu yankılayan be­ ..ı�ndcn gitı ;ıcçe daha fazla beklenmedik ve karmaşık olasılık orta­ ya çı karmaya başladığım izlenimine sahiptim. Böylece opera aracı­ lığıyla seslerin şarkıda kesin bir eklemlenmesini gerçekleştirdik, açık konuşmak gerekirse bunu yaparken tam olarak bir telaffuz tek­ niği çalışmasına başvurmadık, ama melodilerle eklemleme ve ken­ dini duyma olanağı ve zevki üzerinde yoğunlaştık. Dolayısıyla -ne­ fesle, büzücü kaslarla, kassaI devingenlikle ve bedeniyle- şarkı söylerken telaffuz etmeyi bildiği güvencesine sahip olduğu andan itibaren Paul, operada kullanmayı öğrendiği bu sesleri artık günlük dilde de kullanmaya başladı. Ve bunu çok az çocuğun sahip olduğu bir eklemleme kesinliğiyle yapmaya başladı. Şarkıcı konuşmacıya dönüştü. Gerçekleştirdiğimiz tam anlamıyla analitik çalışmadan size söz etmeyeceğim. Yalnızca bu çalışmanın, ortaya çıkmasına yardımcı olduğu dilin oluşumundan ayrı tutulamayacağını söylemekle yeti­ neceğim. 1 23 C. "BABA, GELİYORUM" İmgeselin bir kez daha çözmemizi sağladığı zorluklar izleyen aşa­ malarda ortaya çıktı. Örneklerden biri: Ben-sen [je-tulrnoi-toi] gibi birinci ve ikinci şahış zamirlerini ayırt edememe. Bu karışıklık Pa­ ul'ün annesine bağımlılığını dışa vuruyordu. Oğlunun zihinsel ye­ tersizlikleri nedeniyle içine girdiği bunalımda yatırım yaptığı narsi­ sik protez-oğlundan kendisini ayırabilmiş olan genç annenin katılı­ mı, tedavinin anahtarı olmuştu. Gelgelelim ben/sen arasındaki ay­ rımın durgusu, Paul'ün (ünlü masal kahramanı) Pinokyo ile özdeş­ leşmesi oldu. Özellikle küçük oğlanın, babası Gepetto'yu canavar balinanın ağzından kurtardığı kısımdaki özdeşleşme. "İmdat Pinok­ yo" diye yakarıyordu yaşlı baba. ni, korkma, ben "Ben geliyorum, baba, bekle be­ seninleyim" diye yanıt veriyordu Paul. Bu hikaye çocuğun yutucu balinanın gücünden kurtulmasına ve artık bir kur­ ban olmamasına imkan tanıyordu. Üstelik Paul babasından hıncını da alıyordu. Yutulma ya da iğdiş edilme tehdidini hissetmemesi ko­ şuluyla şimdi artık "ben" diyebiliyordu. Sen, yani -mutsuz çocuk, acı çeken- Paul'ü imlediğimiz gösterge, masalda bir başkasıydı. Kendisinin kötü yanıyla bütünleşen korkutucu öteki ("sen;,), artık bu bahtsızı sevebilirdi. Çünkü masalda bu ötekini Gepetto, hayırhah ve yetenekli baba temsil ediyordu. Kötü "sen"in yerini iyi "sen" alıyordu. Bu idealleştirme aracılığıyla öteki ("sen") benlikten ("ben"den) kendi., ini ayırt edebiliyor ve benlikten başka bir şey olarak adlandınlabiliyordu. Aynı zamanda Paul kahraman rolüne bürünüyor ve sadece bu koşul sayesinde kendisini annesinin ağzın­ dan çıkan "sen''le değil de "ben" ile tanımlayabiliyordu. Aynca "sen'', kötü "ben" ile karıştırılmayan bir konum elde ediyordu. Bu, güçsüz bir çocuk olmaksızın sınamalara maruz kalabilecek öteki­ nin (Gepetto'nun) konumuydu. Bu kurban konumunun bilindik bahtsızlıklarıyla ve onların aracılığıyla, "sen" kuşkusuz tehlikede­ ki, ama egemen ve sevilmeye layık bir saygın kişilik rolünü betim­ liyordu (sen bir diğer kahramandın, kahramanın ötekisiydin). B u saygın kişilik sayesinde Pinokyo, eşit eşite, yani farklı farklıya alışverişte bulunabiliyordu. 1 24 Burada kimi unsurlarını kısaca serimlediğim Paul ile görüşme­ lerim hakkındaki bu açıklamaların ardından zorunlu olarak şu so­ nuçlar çıkıyor: Analistlerin hepsi ses terapisti olmasalar bile, çocuğun dile ulaş­ masını sağladıklarında ses terapistleri analistlerin işlevini yerine getinniş olmaktadırlar. Ve burada uyguladığınız, genellikle meka­ nik basil bir öğretim tekniği olarak algılanan şeyin temelinde yatan zorlu ve genellikle pek takdir edilmeyen bu sanata -analitik sana­ ta- saygılarımı sunmak istiyorum. Konuşma, dilbilgisel kategorilerin ve bu kategorilerin bir araya getirilmesinin simgesel diye adlandırdığım boyutuna indirgeneme­ yecek, karmaşık bir psişik olaydır. Dille benzeşmeyen göstergesel kipliği de içerir. Duyguların psişik temsilcileri ve bunlarla birlikte, kullanım dilinin kodlanmış anlamlandırılmasında kayıtlanmayı ba­ şaramamış olsa bile çocuk için bir anlam taşıyan arzuların, korku­ ların, depresyonların dramaturjisi bu göstergesel kiplikte ortaya çıkmaktadır. İç-dilsel bu göstergesel anlamı duyabilmek için analist-ses tera­ pistinin maksimum düzeyde bir anne dinleyişine sahip olması ge­ rekmektedir. Paul 'ün annesine güvendim ya da daha ziyade beni çocuğunda anlamın olduğuna ikna etti, çünkü onu anladığını söylü­ yordu ve oğlundan bir tek sözcük bile duymamasına rağmen ona yanıt veriyordu. Paul ' ün annesinin bu anlamı dinleme ve çözümle­ me biçimini benimsedim. Bilimin kadınların hepsinin doğurgan olabilmesini sağladığı günümüzde annelik işlevinin yeniden değer­ li kılınmasına çalışmamız gerekir: Her şeye rağmen (çocuğun nar­ sisik bir protez, karşı-fobik bir nesne ya da geçici bir yatıştırıcı ol­ ma işlevine rağmen) çocuk için anlamlandırmaya doğru bir yol sağ­ lamayı başaran annelik işlevini. Anadili denilen dilin oluşturulma­ sında, anne genellikle yalnızdır. Anne, özellikle de nörolojik sorun­ lar tüm konuşan varlıklar için de zaten sorunlu olan anlamdan an­ lamlandınnaya geçişi zorlııştırdığında, bize güvenmektedir. En iyi durumda anne bize anlamı taşımaktadır. Biz analistlere ise anlam­ landınnayı bulmak kalmaktadır. Başka bir deyişle bu, rolümüzün annelik rolünden daha fazlasını içerdiğini söylemektir: Anneyle 1 25 çocuk arasındaki ilişkiyle özdeşleşerek söylenmeyenin anlamını ta­ nıyor ve genellikle bu anlamın ilerisinde yer alıyoruz. Hapsedilmiş duyguların ve engellenmiş özdeşleşmelerin mantığını kavrama ola­ nağımızla, acıya mahzeninden çıkma imkanı veriyoruz. Kullandı­ ğımız gösteren -kullanım dilinin göstereni- ancak bu şekilde, ço­ cuk için cansız ve özümsenemez bir zarf olmaktan çıkabilmekte ve ikinci doğumuna eşlik ettiğimiz özneye yatırım yapabilmektedir. Engelli çocuklarının dile getirilemez anlamına anlamlandırma­ yı tek başına ka7.andırabilen annelerin sayısı çok azdır, çünkü bu di­ le getirilemez anlama annelerin bastırılmış bugünkü ya da geçmiş­ teki kendi acıları da eklenmek"tedir. Bu durum adlandırıldığında, bu adlandırmayı yapan üçüncü kişinin yardımına (bizim, babanın ya da üçüncü bir kişinin) başvurmak gerekmektedir: Anneyi benzeı bir yolu katedebilmesi için çocuğuna yardımcı olmadan önce adlandı­ rılamaz depresyonunu kabul etmeye, adlandırmaya ve ortadan kal­ dırmaya yöneltmiş olan kişinin yardımı. Çünkü birinin depresyo­ nunun nedenleri esas olarak biyolojik, diğerininkinin psişik olsa bi­ le, dille ilişkili olan sonuç benzerdir: Duygunun psişik temsilcileri­ ni sözsel göstergelere dönüştürme imkansızlığı söz konusudur. D. M AS AL. DİLBİLGİ SEL KATEGORİLERİN YÖNETMENİ Aslında imgesel, dilbilgisel kategorileri destekleyen psişik koşulla­ rın yönetmeni rolünü oynamaktadır. İmgesel bazen taklitle ya da tekrara zorlanmayla edinilen dilin bir "sahte-ben"e yönelik yapay bir şey olarak kullanılmasını önler. Kimi gecikmelerine rağmen Pa­ ul asla "sanki" kişilik semptomlarına sahip değildi. Çocuk başlan­ gıçtaki mütevazı ve "yaşının" altındaki tüm becerilerini yaratıcı bir tarzda kullanma kapasitesi karşısında hayrete düşüyordu. Aslında imgeselin zamam sözün zamanı değildir. Bir hikayenin, küçük bir hikayenin, Aristoteles'in kullandığı anlamda "muthos"un zamanıdır: B ir çatışmanın ortaya çıkuğı ve bir çözümün, yani söz öznesinin tutunabildiği bir yolun ortaya çıktığı bir zaman. Bili nçdı1 26 şının zaman-dışını, ebedi dönüşün bıktırıcı tekrarını ve kızgınlık görünümüne bürünebilen acının aniden ortaya çıkışını kapsayan dolambaçlı bir zamandır. Ve son olarak anlayışın aydınlığa kavuş­ ması; bu durumun tersine olarak, dile getirilemez olanın karmaşası içinde başlangıçta görülmediği şekliyle, gizli bir proje, bir amaca doğru üstü örtük bir ilerleme olarak önceki entrika takdir edilmek­ tedir. Ama bu imgesel zamana özgü labirentlerde ne çok karanlık gece, ne çok bekleyiş, ne çok öfke söz konusudur. Ta ki konuşanın, akıl yürütme edimi olan bir edimi tasarladığı sözdiziminin il) (özne/fi­ çizgisel zamanı olan sözün (simgeselin) zamanının ortaya çıkı­ şına kadar. Gelgelelim, akıl yürütmenin bu parıltılı zamanının ço­ cuk tarafından dile getirildiğini duyduğumuzda içimizin rahatlama­ sında olduğu gibi, -bu zaman puslandığında, çocuk artık tamamen elde ettiğine inandığımız sözdizimsel ve akıl yürütücü bu anlam­ landırmayı aniden ve tekrar bizden çekip aldığında- imgesel zama­ nın labirentine yeniden girmeyi de unutmamamız gerekmektedir. Çünkü bu labirentte ağır aksak yeniden yol almak, çocuğun kısılıp kalmış olduğu mantıksal çıkmazı çözümlememize yardımcı ola­ caktır. Paul bir fiil çekimi ya da dilbigisel bir alıştırma söz konusu ol­ duğunda fiil zamanlarını (şimdiki, geçmiş, gelecek) doğru kullanı­ şimdiki zamanı kullanıyor­ yordu. Ama bir hikaye anlattığında hep du. Sadece zamir Paul 'ün kendisini bir öncede, bir şimdide ve bir sonrada konumlandırdığını gösteriyordu, ama fiil sistemine ait ki­ şisel sözcelemesi bu ayrımı henüz dışa vurmuyordu. "Önce, bebe­ ğim" diyordu; "şimdi büyüğüm; sonra füze pilotuyum." Fiil zama­ nı kategorileri soyut bir şeki lde edinilmiş olmayı sürdürüyordu, çünkü Paul onları fiil çekimlerinde kullanabiliyor, ama bu katego­ riler Paul'ün konuşmasında yaratıcı bir şekilde ortaya çıkmıyordu. Dönüşüm masalları bizi zamansal dönüşümlerin [shifterisations] Paul 'ün söylemine dahil edilmesine götürdü . 1 27 E. A Ş K ZAMAN I KURAR Örneğin masallardan biri, Uyuyan Güzel. Kötülük Perisi onu uyut­ tuğunda prenses on altı yaşındadır; aradan yüz yıl geçer; prenses prensin aşkıyla on altı yaşındaki gençliğinin canlılığına, ama başka bir çağda, yeniden kavuşmak üzere uyanır. Ölmüş bir kişinin, uy­ kusundan uyandırılmasının ötesine geçerek, geçmişini yeni, bilin­ meyen ve şaşırtıcı bir bağlama taşıyıp hep olduğu haline yeniden ama canlı olarak kavuştuğu bu yeniden diriliş izleği, geçen zama­ nın ölçülmesine olanak tanır. Çocuk Uyuyan Güzel ' in geçmiş ço­ cukluğuyla özdeşleşir ("prenses ... olmuştu"). Ardından çocuk sıfır zamanıyla, ama aynı zamanda zorluklara karşı mücadele ettiği, an­ lamadığı şimdiki anın durağanlığını temsil eden uykunun ("uyu­ yor"un, "prenses uyuyor"un) yoğun zamanıyla özdeşleşir. Çocuk nihayetinde bir projeye, gelecek bir yaşama (aslında zaten gerçek­ leşmiş olan, çünkü "prenses aşk sayesinde yeniden yaşama döner, yaşayacaktır") denk düşen yeniden dirilişin zamanıyla özdeşleşir. Artık ayrılık tehdidi yoktur, kavuşma ve yeniden-doğuş olarak ge­ lecek güvencesine sahiptir. Paul için hakiki bir dönüm noktasını, masalın bir şimdiki zaman-boşluk, yani zihin kanşıklığı yaratan şimdiki zaman (uyku) ile bir şimdiki zaman-başlangıç, edim ve gerçekleşme (uyanma) arasında yaptığı ayırımın oluşturduğu kanı­ sındayım. İlki geçmişe doğru uzaklaşırken, ikincisi, Paul için ger­ çek tetikleyici olan gelecek yaşama doğru açılmıştır. Bu tetiklenme geçmiş ile geleceği konumlandırdı ve çocuğun zamansal kategori­ lerde yolculuğa çıkabilmesine imkan verdi. Özneyi yapılandıran ve böylece dilsel kategorilerin önkoşullan­ nı yaratan bu hikayelerin aşk hikayeleri olduğuna dikkati çekmek gerekir. Bunun üzerinde bir an düşünelim ve karşımıza dile getiri­ lemez anlamıyla bir çocuk çıktığında bunu yeniden anımsayalım. 1 28 İkinci Bölüm Tarih F9ÖN/Ruhun Yon! Hastalıl<lan 1 Kitabı Mukaddes ' i okumak' A . KUTSAL KARŞISINDA TAKIN ILAN İKİ TUTUM Kitabı Mukaddes'i, Das Kapital'i [Kapital] ya da Les Chants de Maldoror'u [Maldoror'un Şarkıları]" okur gibi okumak, diğer me­ tinlere benzeyen bir metnin iç içe geçişlerinin ondaki şifrelerini çözmek, kuşkusuz yapısalcılığın ve göstergebilimin yarattığı bir yaklaşımdır. Bu, indirgeciyi ya da skandal yaratıcı bir şey olarak görülebilir. Oysa dinsel olay ya da metne dair her türlü yorum, bun­ ların analiz nesnesi olarak oluşturulma olasılığını varsaymaktadır. B u metin ya da olayın analiz edilemezin alanına girdiğini fark etme 1 . Esprit, sayı: 9, Eylül 1 982, s. 1 43-152. Lautremont, Ma/doror'un Şarkıları, çev.: Ôzdemir İnce, Gece Yay. , 1 989. (ç.n.) • 131 pahasına olsa da. Kuşkusuz söylemeden söylediğini kutsal metne söylettirmeye dört elle sanlan yorum saplantısını sorgulayabiliriz. Kutsallığa bu görkemli ya da kutsallık içermeyen ebedi dönüşün nedeni olduğunu düşündüğüm şeye, daha sonra değineceğim. B ir söylende, ayinsel bir metinde ya da bir şiirde ortaya konan evrensel mantığı açığa çıkarmayı arzulayan bir rac;yonelliğe bağlı "insan bilimleri", Kitabı Mukaddes söz konusu olduğunda metnin mantığını ya da retoriğini incelemekle yetinmektedirler. Bu metnin kutsal gücünü başlangıçta dikkate almamakta, ama bu pozitif ve ta­ rafsız analizin sonunda "kutsal" olarak algılanmış olanın ve üstü örtük bir biçimde böyle işleyenin mekanizmasını ya da sırrını çöz­ meyi umut etmektedirler. Kitabı Mukaddes metinleri göstergebi­ limsel incelemeye belki de diğer metinlerden daha uygundur. Ger­ çekten de, yorumların yolunu açarak Talmut ve Kabala gelenekle­ ri, fazladan yorumlara da davetiye çıkarmaktadır. Üstelik Kitap Ya­ hudilikteki dini deneyime egemen olmakta ve ritüeli gölgede bırak­ makta ya da daha ziyade ritüelin yerine getirilmesini buyurarak ri­ tüeli harfin, onun yorumlayıcı değerlerinin ve insanın Tanrıya duy­ duğu arzuyu destekleyen Bir ama Sonsuz Anlam'ın yararına aş­ maktadır. Kitabı Mukaddes'in okunması ve yorumlanması aslında egemen olan ritüelin, Yahudilik ritüeli ve kutsallığının dilde ve mantıkta tüketilmesi değil midir? Kitabı Mukaddes'in bu tip okumaları arasında, farklı okullardan esinlenen, ama Kitabı Mukaddes metnindeki kutsal değerin derin, üretici mantığını araştırmaları nedeniyle birbirlerinden pek de fark­ lılaşmayan çalışmalar hatırlatılabilir. Mary Douglas'ın işlevselciliği bunlardan biridir. Mary Douglas Jacop Neusner gibi din bilimleri uzmanlarının yam sıra ve onlar­ dan bağımsız olarak Levililer'in besin tabularının haramın simge­ sel bir düzenin dışına itilmesine dayanan evrensel dışlama yasasına boyun eğdiğini göstermişti. Kitabı Mukaddes'teki saflık-temizlik saplantısı bu durumda kutsalın temel taşını oluşturmaktadır. Ama bu saplantı aslında, sadece bir kimliği ya da bir bütünü kimlik ola­ rak oluşturan, doğaya karşı kültürü özgülleştiren ve toplum ile 2. The idea of Purity in Ancien Judaism, Leiden, E.J. Brill, 1 973. 1 32 kültüründen ibaret bu devasa katarsisin kurucu arınma ritüellerinde kutsanan ayırma zorunluluğunun anlamsal bir değişkesinden başka bir şey değildir.3 J. Soler Levililer 'e göre mekruh olanların daha göstergebilimsel bir okumasını önermektedir. Soler bu mekruh olanlarda karışımla­ rın ayrılmasına ve dışlanmasına dayanan bir sınıflandırmanın anla­ tılaştınlmasını ve ritüelleştirilmesini ortaya koymaktadır.4 Başlan­ gıçta üstünde ölüm/yaşam ikiliğinin egemenlik kurduğu bu sınıf­ landırma. Tanrı/insan çiftine denk düşmektedir ve "Asla öldürme­ yeceksin" yasağını dile getirmektedir. Levililer'e özgü mekruh şey­ lerin kodu (Il-26) zamanla, karışıklığı önlemekle ve uzaklaştırmak­ la görevli gerçek bir farklılıklar koduna dönüşür. Üç unsurdan (de­ niz, gökyüzü ve toprak) her biriyle sırasıyla ilişkilendirilen balık­ larla, kuşlarla ve böceklerle ilgili besin tabuları örneği düşünülebi­ lir: Bu unsurları birbiriyle karıştıran besinler haram olacaktır. Bu yoruma göre, Levililer'in tabuları en temel karışıklığın ensest oldu­ ğunu ileri sürmektedirler. Bunu diğer buyrukların yanı sıra, ünlü buyruktan doğrudan çıkarsamak mümkündür: "Oğlağı annesinin sütünde pişirmeyeceksin" (Göç, 23, 19; 34; Tesniye 1 4, 2 1 ). Aynca E.M. Zuesse bu dışlama figürünün tözselleştirilmiş de­ ğerini derinleştirmektedir. Zuesse Kitabı Mukaddes'te tabunun düzdeğişmece mantığı ile (yer değiştirmeyle işler) kutsalın eğreti­ leme eğilimi (ortadan kaldırma ve ikameyle işler) arasında bir kar­ şıtlık olduğuna işaret etmektedir. B una dayanarak yazar, Kitabı Mukaddcs'in bir kurallar, yasaklar ve ahlak sisteminin yararına kurbana dayalı dinin sonunu dayattığını ileri sürmektedir.5 Özellikle Yahudilik başta olmak üzere dinlerin tarihsel ya da fi­ lolojik bir bilimiyle bağlantılı ya da ondan bağımsız olarak Kitabı Mukaddes'teki düşüncenin nasıl işlediğinin ortaya çıkarı lmasına son yıllarda katlada bulunmuş çalışmalardan bazılarını anımsamak için duralım. Kitabı Mukaddes'in anlaşılması için bu çalışmaların 3. Bkz. Mary Douglas, De la souil/ure, Maspero, 1 971 . 4. Bkz. J. Soler, "Semiotique de la nourriture dans la Bible", Annales içinde, Tem­ muz-Ağustos, 1 973, s. 93 ve devamı. 5. E.M. Zuesse, "Taboo and the Divine Order", Journal of the American Academy of Religion içinde, 1 974, cilt XLll, sayı: 3, s. 482-501 . 133 katkısının çok önemli olduğunu düşünüyorum. Ama bu katkı yine de önemli bir reddedişe [forclusionr dayanmaktadır: Kitabı Mukad­ des'in sözceleme öznesinin ve dolayısıyla bu sözcenin hitap ettiği kişinin reddedilmesi. Kitabı Mukaddes'te kim konuşur? Kimin için konuşur? Modem yorum teorilerinin öznesi gibi tarafsız ya da kayıtsız ol­ maktan uzak olan ve aksine Tanrısıyla özgül bir kriz ve dava ilişki­ sini sürdüren bir özne söz konusu olduğu ölçüde, bu sorun daha da önem kazanmaktadır. Kutsal denilen tüm metinlerin öznelliğin sı­ nır hal lerinden söz ettiği doğruysa da, Kitabı Mukaddes 'in anlatıcı­ sının takındığı bu tikel halleri sorgulamakta yine de yarar vardır. Dolayısıyla bu tür bir okuma, kulsal metnin öznellik içi ya da öz­ nellik-ötesi dinamiğiyle ilgilenmeye yönelecektir. Anlaşılacağı üzere bu dinamik kendisini bizzat metnin figürlerinde dışa vurmak­ tadır. Ama bu dinamiğin yorumlanması yeni bir uzanım, konuşan öznenin uzamının dikkate alınmasına bağlıdır. Bu uzam analiz edi­ lebilir uzamlara açılmak için artık mantıksal işlemlerin evrenselli­ ğini güvence altına alan saydamsız nokta olmaktan çıkmaktadır. Burada Freudcu teoriye gönderme yapıyorum , çünkü bu teori Kitabı Mukaddes'e dair yukarıda değindiğimiz analizlerin sonuçla­ rını yeniden ele alıp onları öznel uzamda serimleyebilmektedir. B u keşifleri sözcelem öznesinin kimi hallerine özgü dispozitifler ola­ rak içselleştirebilecek bir yorum, salt betimleyici bir amacın aşıl­ masına imkan tanımaktadır. Kitabı Mukaddes metninin alıcıları üs­ tündeki etkisini aydınlataoilmektedir. Örneğin Kitabı Mukaddes'teki besin tabularının karakteristik fi­ gürlerini ele almakla yetindiğimizde, Kitabı Mukaddes anlatısında aldıkları değişik biçimler ne olursa olsun bu kuralların dışladığı nesnenin, son kertede anneye işaret ettiğini düşünmüştük önce.6 Bi­ zi bu düşünceye sevk eden akıl yürütmeyi burada yeniden günde­ me getirmemiz mümkün olmadığından, okuru Korkunun Güçle­ ri'ni okumaya davet ediyoruz. Tabuların oluşturulmasına içkin olan • Tahammül edilemez temsillerin öznenin bilinçdışına ulaşmadan önce yadsındığı psişik mekanizma. (ç.n.) 6. Bkz. Julia Kri�teva, PoL!.voirs de l'horreur, essai sur /'abjection, Seuil, 1 980 [Kor­ kunun Güçleri, iğrençlik Uzerine Deneme, çev.: Nilgün Tuta!, Ayrıntı Yay., 2004]. 1 34 dışlamanın mantıksal işleyişinin detaylarına takılıp kalmamak ge­ rektiğini söylemekle yetinelim. Tam aksine, dışlanan nesnenin an­ lamsal ve pragmatik değerinin incelenmesi gerekmektedir. Bu du­ rumda -başka şeylerin yanı sıra- anneden ayrılmanın, anneyi itme­ nin, "onu iğrenç kılma"nın ve bu yadsımayla anneyi yeniden ele alıp onun aracılığıyla kendini tanımlamanın, onu "yükseklere taşı­ ma"nın, önceki ya da yaşamakta olan pagancılığın anneye bağlı inanışlarına karşı verdiği mücadelesi açısından Kitabı Mukaddes metni için zorunlu bir devinimi oluşturduğu fark edilmektedir. Analist de öznenin konuşan varlık olarak oluşumunda iğrenme­ nin bu gerekliliğini saptar. Küçük çocukluğun ve dilin edinilişinin dinlenmesi, annenin reddedilmesinin anneyi ilk ihtiyaç, arzu ve söz nesnesine dönüştürdüğünü ortaya çıkarmaktadır. Ama (mantıksal ve kronolojik olarak) muğlak bir nesneye dönüşmeden ve ayrılmış özneyi böylece ortaya çıkarmadan önce aslında iğrenç [ab-ject] bir nesnedir: Yan i bir çekim-itim kutbudur. Henüz bir "temiz-kendi" olmayanın gölgesine girme ve ikili bir narsisik birlikteliğin drama­ tik uyumsuzluğudur. Dahası öznel sınırların (ben/öteki, içerisi/dışarısı) belirsizlikle­ rini dışa vuran fobik ve psikotik semptomatolojiler, anneye duyu­ lan bu saldırgan büyülenmeyi içermektedirler. Yetişkin söyleminde anne bir tiksinti ve tapınma yeri olarak ortaya çıkmaktadır. Anne, krizdeki bir benin kırılgan bütünlüğünün sınırlarda güvence altına alınabilmesi için harekete geçirilen tiksinti ve analliğe ait tüm kıs­ mi nesneler alayıyla donatılmıştır. Bu bakış açısından ele alındığında, Levililer'de (deriden besine, cinselliğe ve ahlaka kadar giden) mekruhun kesin sınırlarını belir­ leyen Kitabı Mukaddes metni özne oluşumunun hakiki bir soykü­ tüğünü vücuda getirmektedir. Kitabı Mukaddes metni aslında özne­ nin hassas ve acılı ayrılışını, asla "temiz-kendi" olamayan, asla ta­ mamlanmamış, asla Öteki ' nde sağlam bir şekilde güvenceye alın­ mamış özerkliğe doğru yol almak için narsisik bütünleşmeden ko­ puşunu ayrıntılarıyla aşama aşama anlatmaktadır. Önerdiğim yorum, Levililer ile öznenin Oidipus-öncesi ayrış­ masının dinamiği arasında bir paralelliğin kurulmasına dayanmak1 35 tadır. Eğer lemellendirilmişse bu yorum, Kitabı Mukaddes metni­ nin, öznelliğin kırılgan durum larındaki arınmaya dayalı değerini en azından kısmen açıklamaktadır. Levililer beni, kendi "temiz-ken­ di"mi kaybettiğim yerde bularak bana hitap etmektedir. Levililer, liksintilerimi ele almakta, deri rahatsızlıklarımı, cinselliğimin hoş ya da hoş olmayan yanlarını, topluluk yaşamımdaki gizli uzlaşma­ ları ya da korkunç kesinlikleri bilmektedir. Tam da eksikliklerimin sınırında yer almaktadır, çünkü öteki için, ilk öteki olan anne için hissedilen muğlak arzuyu temelinde, yani beni konuşan (ayıran, bö­ len, bağlayan) varlık olarak oluşturanın öteki tarafında yoklayıp araştınnaktadır. Kitabı Mukaddes, sözünü benim kaybım açısından uzatan bir metindir, ama bu kaybımdan söz ederek bana kaybımla nedenini bilerek yüzleşme olanağı vennek için bunu yapar. Bilinçdışı bir bilme; öyle olsun. Ama bu bilme beni, Kitabı Mu­ kaddes 'in kadın ya da erkek okurunu bir sınır (sağlamlığımın ve kı­ nlganlığımın birbirinden ayrıştığı ve birbirine karıştığı ayrım hatla­ rı) sakini olarak da oluştunnaktadır. Kitabı Mukaddes metninin kutsal denilen değeri belki de şurada yatmaktadır: Arzu nesnesinin­ iğrencinin sarstığı anlamın elimden kaçıp gittiği ve "benim" ölüm­ cül narsisik bir kaynaşmanın kayıtsızlığına düşme tehlikesiyle kar­ şı karşıya kaldığım bu öznellik krizlerine anlam vennek. Tüm zamanların kutsal yazını belki de farklı kurban venne bi­ çimlerine bürünen katletmenin Anlam 'ın koşulunu oluşturduğunu sözcelemekten başka bir şey yapmamaktadır. Aynı zamanda kutsal yazın, yok edebileceği, hiçleştirebileceği ya da öldürebileceği an­ lam üstünde kaynaşmalı libidonun estirdiği baş döndürücü tehlike üzerinde ısrarla dunnuştur. Ancak Kitabı Mukaddes'teki mekruh şeylerin iletisi likeldir, tektir: Öldünnemek için annenden ayrılman gerekir. Arzuyu güvence altına alan ve en uç noktasına ulaştığında onu ölüm arzusundan koruyan, anlamdır. Nefretini düşünceye taşı­ yacaksın, katletmenin ya da deliliğin yerine onlardan koruyucu bir mantık oluşturacaksın. Bu mantığın keyfiyeti senin kutsanman ola­ cak. Kurban etmenin dile bu şekilde taşınmasını, katletmenin an­ lam sisteminde bu şekilde aşılmasını ya da yer değiştinnesini Kila­ bı Mukaddes dışında bir yerde bu kadar iyi gözlemlemek asla 1 36 mümkün değildir. Böylece katletmeyi dengeleyen bu sistem, tüm krizlerimizin zincirlerinden boşandığı ve ortadan kalktığı yere dö­ nüşmektedir. Kitabı Mukaddes'in bu yapılanmasının nirengi nokta­ sını, anneliği oldukça tikel bir şekilde kavramlaştırması oluştur­ maktadır: Terk edilmesi koşuluyla vaat edilen toprak; vazgeçilme­ si ve yasaklanması koşuluyla arzu nesnesi; zevk ve katletme, bilin­ ci yakamı bırakmayan ya da daha ziyade benim bilincimin kurucu yedek oyuncusu olan engellenemez "iğrenç." "Çünkü elleriniz kan­ la / ve parmaklarınız fesatla kirlendi" (İşaya, 59, 3). B. TEM S İL EDİLEMEYEN AŞK Yahudi halkının Tanrısına duyduğu, Kitabı Mukaddes'te sayısız de­ fa altı çizilen aşk, yetersiz olduğunda ya talep edilir ya da kınanır. Ama eski metinler Tanrının İsrail'e duyduğu aşk konusunda sözü pek de fazla uzatmazlar. Bu konuda sadece iki referans buluruz: - Samuel II, 1 2/24: "Ve Davud karısı B at-şebatı teselli etti, ve onun yanma girip onunla yattı; ve kadın bir oğul doğurdu, ve onun adını Süleyman koydu. Ve RAB onu sevdi; ve peygamber Natan elilc gönderdi ve RAB uğrunda onun adını Yedidya (RAB BİN sev­ gilisi) koydu."' - Krallar 1, 1 0/9. Şeba kraliçesi Yehova'nın İsrail'i sevdiğini dile getir: "Seni İsrail tahtı üzerine koymak için senden razı olan A11ahın RAB mübarek olsun." Hıristiyanların Son Yemeği (Agape'') durumu tersine çevirecek ve Aşk'ın biz sevmeden önce bize gökyüzünden geldiğini ileri sü­ recektir. Kitabı Mukaddes' in Tanrısının halkına duyduğu aşk farklı bir şekilde açıklanmaktadır. Bu aşk doğrudan bir aşk olsa bile, ne hak etmeyi ne de doğrulanmayı talep etmektedir: Tercihlerden ve seçmeden oluşmuş bu aşk, sevileni doğrudan kelimenin güçlü anla­ Alıntılar Kitabı Mukaddes'ten yapılmıştır, Kitabı Mukaddes Şirketi, lstanbul. Kitabı Mukaddes'in ilk çevirmenleri lbraniceden Yunancaya yaptıkları çeviride aşk anlamına gelen İ branice ahabah ve hesed sözcüklerini çevirmekte zorluk çe­ ker ve agape (aşk-eros) sözcüğünde karar kılarlar. İ lk Hıristiyanlar Son Yemek'i anımsamak için bir araya toplandıklarında bu kutlamayı agape olarak adlandı rdı­ lar. (ç.n.} • •• 137 mında, özne olarak belirlemektedir. Eski Kitabı Mukaddes metinle­ ri aşkın bu tanımında pek ısrarlı değillerdir ya da aşkın varlığı ko­ nusunda telkinlerde bulunsalar bile bunun temsil edilemez bir aşk olduğunu ima etmektedirler. Süleyman' ın sevilen olduğunun Nat­ han tarafından, ama sözsüz bir şekilde dile getirilmiş olmasında bu­ nun bir işaretini bulabiliriz. Dahası çocuk Yedidya (Tanrının sevgi­ li kulu) ismi anlatıda hiç ortaya çıkmamaktadır. İkinci kısımda Tan­ rı aşkından söz eden, yabancı bir kadındır. Bu kadın bilmecelere başvurarak konuşmaktadır. . . Burada Kitabı Mukaddes' in Tan�ı hakkındaki ana sorunla kar­ şı karşıya kalırız: B u Tanrı adlandırılamaz, görülemez ve temsil e­ dilemezdir. Bu niteliklerin tikel olarak, alıntıladığımız metinlerde gördüğümüz gibi Tanrının aşkının da nitelikleri olması, analistin Kitabı Mukaddes'teki oldukça karmaşık temsil yasağı sorununun bir boyutunu aydınlatmasına yardımcı olacak bir yoldur. Analist babanın aşkının ya da babaya duyulan aşkın Oidipusçu ele alışından önce, narsisik yaralardan söz edildiğini ya da daha iyi­ si narsisik yaralanmanın oluşturduğu özneleri dinlediğinde babanın fazlasıyla hayaletimsi, ama aynı zamanda da çok sağlam bir mev­ cudiyetine tanık olmaktadır. Kimliğin n ihai güvencesi olarak ilksel narsisizmin kıyılarında beliren baba işlevinin bu arkaik serabını ra­ hatça imgesel bir Baba olarak adlandırabiliriz. Gerçek varlığı halü­ sinasyonvari gibi görünse de bu imgesel baba, yüceltici ya da sa­ natsal kapasitelerin kilit taşını oluşturmaktadır. Freud Ben İde­ ali 'nin koşulu olan bu Baba'yı "bireysel tarihöncesinin babası" (Va­ ter der persönlichen Vorzeit)1 olarak adlandırarak onu "ilksel öz­ deşleşme"nin dayanağı olarak tanımlamıştır. Freud bu babanın kav­ ranışının "doğrudan ve dolaysız" olduğunu bare) (direkte und unmittel­ ileri sürmektedir. Bu babanın iki ebeveynin ve iki cinsiyetin bir yığışımından oluştuğunu da belirtmektedir. Bireysel tarihönce­ sinin Anne-Baba<ıının küçük çocuk tarafından bu gizemli ve dolay­ sız kavranışına denk düşürülen bu mutlağın doğrudanlığı. çocuğun idealleştirme kapasitelerinin güvencesini oluşturmaktadır. İşte bu, felsefenin teolojik ya da teoloj i karşıtı özlemlerini skandala yol açı- 7. S. Freud. "Le Mai et le Ça", Essais de psychanalyse içinde, s. 200. 1 38 cı bir ışıkla aydınlatmaktadır. Hegel'den Heidegger'e felsefenin varlığın anlamını mutlak mevcudiyetin, parousie'nin·s doğrudanlı­ ğını yorumlayarak oluştunna projesini herkes bilmektedir. S imge­ selin kurucusu olan akrabalığın bu ikiyanlı ve ikicinsli figürünün, artık narsisizm olmayanın arayışındaki analizin ulaşabileceği nihai nokta olduğunu rahatça saptayabiliriz. Bununla birlikte simgesel özerkliğe (ve bu özerkliğin var saydığı özne-nesne ayrımına) ula­ şılmaksızın. Simgeselliğin sıfır derecesini oluşturan, büyük bir olasılıkla da annenin ar.luladığı baba (annenin kendi babası mı?) olan bu imge­ sel Baba, nesnenin ortaya çıkışına değil (bu yolda iğrenci ve ayırı­ cı saplantıyı bulmuştuk) Öteki için, Öteki aracılığıyla bir varlık an­ lamındaki öznellik kon umuna götüren süreçlerin yöndeştiği odağın merkezinde yer almaktadı.r. Bu sürecin erken gelişmişliği ve anne­ nin arzusuyla dolaylılaştınlması, öznenin bu süreci Oidipus'un ta­ şıdığı anlamlandırıcı yelpazenin berisinde ya da ötesinde yer alan ve temsile başkaldıran bir süreç olarak duyumsamasına yol açmak­ tadır. Kitabı Mukaddes Tanrısının aşkı ona inananlar açısından şüp­ heye yer bırakmamaktadır. Temsil edilemez, geçici, hep orada, ama görülmez olan bu aşk, elimden kaçıp kurtulmakta ve beni onu hak edebilmek için narsisizmimden sıyrılmaya, kendimi riske atmaya, hatta kendimi acılara ve zulümlere maruz kılmaya teşvik etmekte­ dir. Bu aşk. köklerini, onu kabul edenlerde yer eden ve onları koru­ yan bu sökülüp atılamaz, arkaik ve sağlam inançta bulmaz mı? Oi­ dipus öncesi bir babanın, bir Vater der persönlichen Vorzeir'ın, gesel bir babanın var olduğuna duyulan inançta. · im- C . PSİ KANALİZ, "YA H UDİ B İ LİMİ" Mİ? Kutsal metnin anlamını psikozun kıyılarındaki psişik çatışmaların hazırlanması olarak yorumlamak, psikanalistin kutsal metne ilgi ' İsa'nın görkemli geri dönüşü. (ç.n.) 8. Bkz. J. Kristeva, "L'abjet d'amour", Confrantations içinde. sayı: 6, 1 98 1 , s. 1 231 25 ve Histoires d'amour içinde, Denoel, 1 983, s. 53-56, Folio "Essais", Galli­ m ard, 1 985. 1 39 gösterdiğini, halta kutsal metin karşısındaki kırılganlığını varsay­ mal<tır. Analitik dinleme neden Freud'dan bu yana hiç değişiklik göstermeden sonunda kutsala, daha özgül bir biçimde de Kitabı Mukaddes'in kutsallığına yönelmiş görünmektedir? Yorumlamaya dayalı konumun kendisinin bizatihi buna teşvik ettiğini iddia edebiliriz. Öznesi için anlam taşımayan ya da artık an­ lam taşımayan ve bu nedenle de acı içinde deneyimlenen bir konuş­ mayı dinlemek ve sessizlik ya da söz aracılığıyla yorumlamak zo­ rundayım. Gelgelelim, öznel kimliğin ya da dilsel tutarlılığın en dramatik parçalanmalarında bile, anlamın bir zaten oradasının has­ taları ele geçirmiş olduğunu saptadığımda şaşkınlığa düşüyorum. İmgesel baba? Kimin babası? Bu söze. aktarımla ya da karşı-aktarımla kucak açan psikanalis­ tin yorumlayıcı inşası da (bir yorumu ilettiğimde) olası bir anlamın ya da (sessizliğe büründüğümde) keyfi, dışmerkezli bir anlamın köprü ayağı olmayı amaç edinmektedir. Meşruluğunu sadece be­ nim arzumdan aldığı ölçüde delice bir nitelik de taşıyan bu yorum­ layıcı inşa, yine de hastanın sözünü onun gölgesinden kurtarıp bel­ li bir özerkliğe yöneltmek için sahip olduğum -tek?- tarzı oluştur­ maktadır. Bu yöneltme sırasında krizlerin yadsınmaması gerekir, ama krizlere takılıp kalmamam ve krizlerden tat almamam da önemlidir. Dolayısıyla tanımlanmamış ve sonsuz bir hakikat işlevi gören imgesel bir inşa öneriyorum. Son sözü, iktidar sözünü kendi­ ne tanıyarak bir gerçekliği kavramaya çalışan pozitivist yorumun aksine analitik yorum -hakikat işlevi gören imgesel söylem-, kaçı­ nılmaz bir şekilde bir kurgunun, bir metnin tikel statüsünü çağrış­ tırmaktadır. Kutsal bir metnin statüsü mü? Hemen bir kenara atılmaması ge­ reken bu hipotez, her türden rasyonalisti ayağa kaldıracak bir nite­ lik taşımaktadır: Örneğin bir psikanalistin College de France'ta yer alması düşünülemez bir şeydir. Gelgelelim analitik yorum metninin inançları paramparça ettiği hemen fark edilmektedir: Psikanalist kuşkuyla karşılanmakta, mabetlerden ve kiliselerden dışlanmakta­ dır. Neden acaba? Sıkça söylendiği gibi psikanalizin normatifleştirerek ve anlaya1 40 rak yok ettiği. aslında ..arzu" değildir. Evet, psikanaliz kesmektedir. Ama İnancın Anka Kuşu 'nun kanatlarını kesmektedir: kertede adlandırılamaz olan arzunun son büyüleyici bir nesneye boyun eğmesi­ ne son vermektedir. B u nesnenin ilksel fantezilerimize ve yorum arzularımıza varıncaya kadar bizi ele geçiren Ana Tanrıça görünü­ müne bürünmüş olması, analistin gözünden kaçmamaktadır. Bu an­ dan itibaren analist hem Akıl Tanrıçasına duyulan İnanç'tan hem de dinsel İnanç'tan uzaklaşmaktan başka çare bulamaz. Dolayısıyla analist kendisinin de yorumlamak zorunda olduğu semptomların Kitabı Mukaddes'te sarih bir anlatılaştırmayla nasıl ele alındığını okumaktadır. Yalnız Kitabı Mukaddes anlatısıyla bu yan yanalık, bir yol ayrımına açılmaktadır. Analist Öteki'nin tözsel­ leştirilmiş Anlamı karşısında yorumu alıkoymaya devam etmekte­ dir: Bu Öteki'nin, Baba'nın, Yasa'nın elinden büyüleyici gücünü çekip almaktadır. Analist ötekinin fantezisi açısından hem arıtıcı hem de yoksun bırakıcı olan bu yorumlama arzusunun da anneye geri dönüş fante­ zisinin içinde ınerkezlendiğini bilmiyor değildir. Böylesi bir tutum, tektanrıcılığın katılığının gerisinde, onu zora koşan pagan anne saplantısını ortaya çıkarmaktadır. Ama psikanaliz, arketipik bir Jungcılığın tuzağına düşmekten, ancak söylenenin kaynağına ulaş­ tığına dair kendi sadomazoşist sevincinde (babanın yasası, annneye karşı duyulan büyülenme ile) adlandırılamaz nesne tarafından ele geçirildiğini fark ederek kurtulur. Anlam verici olan psi.kanalist uzun vadede üstünde oturduğu dalı, koltuğu kesmek zorundadır. Çünkü inancın devindirici gücü, Kitabı Mukaddes'in inanç anlayı­ şının bizi uzaklaştırdığı da aslında anneye geri dönüş fantezisidir. Söz konusu muğlaklık, tamamen içselleştirildiğinde Yahudiliği din­ lerin en az dinsel olanına dönüştürmektedir. Yeni Ahit'teki bu konudaki suskunluğun ardından Hıristiyanlık, B akire Meryem'in ihtişamını gün ışığına çıkartarak inancın bu giz­ li yanını kendisi de farkına varmadan ortaya çıkardı.9 Freud'un ak- 9. Bkz. J. Kristeva, "Herethique de l'amour", Tel Ouel içinde, sayı: 74, 1 977 Kışı, "Stabat Mater" başlığıyla Histoires d'amout'da da yer almaktadır, a.g.y., s. 295327. 1 41 sine Bakire Meryem'in Hıristiyanlıktaki mevcudiyetini, paganizme geri dönüş şeklinde yorumlamamak gerekmektedir. Bu mevcudiye­ ti, bizi uyutucu ve ezici devinimiyle kuşatarak bize Baba'ya inanç­ tan başka bir kurtuluş yolu bırakmayan kutsal aygıtın (her türlü kutsal aygıtın) gizli yüzünün bir şekilde itiraf edilmesi olarak gör­ mek daha isabetli olur. Psikanaliz daha azını değil, daha fazlasını yapmaktadır. Bu, ön­ ce anlamın bir fantezi olarak röntgenini çektiğinde; ardından deği­ şik fanteziler altında ebedi dönüşün nedeni anne aşkının nesne-tik­ sintisine bir hayranlık olarak ilksel fanteziyi dinlediğinde; ve son olarak kendi izlediği yolu ebedi dönüşün yoluna dahil ettiğinde psi­ kanalizin "post-Katolik" olduğunu söylemektir. Bu üçlü aşama sa­ yesinde bir yanmaya dönüşen deneyim. Tüm bunların ateşe dönüştüğünü söyleyelim. Heraklitos'un ate­ şine. Ya da alev alev yanan çalılığın' ateşine. Ya da İşaya' nın dili­ nin yandığı ateşe. Ya da Hamsin yortusunda başların üzerinde pa­ rıldayan alevlerin ateşine ... Hakikaten bunun, analitik seanstaki an­ lamın kaderi olduğunu düşünüyorum: çokdeğerli, karara bağlana­ maz, alev almış ama bununla birlikte Bir, burada ve şimdi kesin olan anlam . Anlamın bu kaderi analisti bu ateşin var olabilmesi ve aniden sönüp gitmemesi için Kitabı Mukaddes'teki kesinliğe, man­ tığa ve aşka tutunmaya -herkesin hemfikir olacağı gibi- mecbur kılmaktadır. Ama hiçbir şeyi göremeyecek kadar kör olmaması ko­ şuluyla ... Zamanı geldiğinde de doğruyu söylesin diye. Kitabı Mukaddes'e özgü, rasyonalist, dini ya da pozitivist olma­ yan analistin konumu hep başka bir yerdir, hayal kırıcıdır ya da boşluğa yönelen dikkat nedeniyle de en azından şaşırtıcıdır. Umut üstüne değil de, kutsal alev üstüne bina edilen bir inşa ya da iyileş­ tirme etiği. Bu, öyle sanıldığı gibi sadece inananları değil, aslında herkesi biraz rahatsız edecek bir şeydir. Freud, analiz insanları "kızdırır", onları kendileriyle çelişmeye yöneltir der. Kitabı Mukaddes' in mantığı, analizin merkezi noktası olmayı ve analizin asla ulaşılamayan sonunun dingin hafifliğinin oluştur­ duğu aşırılık yoluyla elde edilen bu boşaltmanın kör kayası olmayı • Tanrının Musa Peygamber'e göründüğü söylenen biçim. (ç.n.) 1 42 sürdürmektedir. Bu mantığın etkisinin gücünü bedeni gömütten çı­ karabilmek için yadsımak; anneyi ya da dört duvar arasına hapse­ dilmiş arzuyu ortaya çıkarabilmek için Baba 'yı arıtmak, klinik ola­ rak hastayı fantezinin, umudun ya da bağımlılığın anneye özgü ku­ cağında konumlandıran iyi niyetli bir Yahudi-karşıtlığına kolayca götürebilir. Seçilmiş, dışlanmış bir varlığın varlıksızlığının re] [deset­ sorumluluğunu üstlenmek fazlasıyla zor bir şeydir. Aksine Ki­ tabı Mukaddes metninin, muğlaklıklardan ve özellikle de ,tektann­ cılığın -daha önce hatırlattığımız- kurucu mantıksal arzusunu çev­ releyen anne bedenine çöreklenen pagan yönden kaçınarak daha kuralcı, "matematik" bir okunmasıyla da yetinmek mümkündür: Böylesi "bilimsel" bir okuma, analitik pratiği, Lacan'ın Öteki için duyulan paranoyak nefret-aşklaştırma diyeceği şeye özlem duyan (kadın ve erkek için) isterinin tercihen ortaya çıktığı bir yere dönüş­ türmeye yol açmaktadır. B unu son yıllarda okullarda ve yaşadıkla­ rı parçalanmalarda fazlasıyla görmedik mi? Ne yapmalı? Kitabı Mukaddes'i bir kez daha okuyalım. Kuşkusuz yorumla­ mak için, ama aynı zamanda orada kendi fantezilerimizin, yorum­ lama çılgınlıklarımızın belirmesine ve birbirleriyle kesişmesine de imkan tanımak için. 1 43 il Göstergelerden özneye ' Yuhanna 6'ya göre (50-90. Bablar arası) İncil göstergebilimsel bir tartışma olarak okunabilir. İsa, göstergelerin "insanlara" göre kav­ ramlaştırılmasına karşı başka bir yorum önermektedir. B u gösterge­ leri, bir özne teorisi olarak nitelendirilebilecek bir teoride konum­ landınnak.tadır. Bu "insanlar", "onlar", "Yahudiler", hiç kuşkusuz Yuhannacı topluluğa muhalif kişilerdir. Sinagoga bağlı olup olmadıkları ya da sinagoga muhalefet edip etmedikleri, "İsa'nın kardeşi" Yak.up'un takipçileri ya da Jean-Baptiste taraftan olup olmadıkları ve Yahudi­ Hıristiyan bir mezhebi oluşturup oluştunnadıkları sorunu, tarihçiler 1 . Variations johanniques, Cerf, CERiT, 1 989, s. 1 47-1 55. 1 44 tarafından tartışılmaktadır.2 Bizi burada ilgilendiren sorunun top­ lumsal-tarihsel boyutu değildir. Yuhanna'nın "yüksek Hıristiyanlık Bilgisi"ni oluşturmak için göstergebilimsel bir tartışmaya giriştiği­ ni söylemekle yetineceğim. Yuhanna'nın anlatısı, İsa'nın gerçek­ leştirdiği mucizelerin, Yuhanna'nın kendisinin savunduğu hakiki Hıristiyanlıktan önceki inananların inancını oluşturan büyülü gös­ tergelerle özdeşleştirilmesiyle başlar. Ama Yuhanna bu büyüye, onu başka bir inanç anlayışına sokmak için nüfuz etmektedir. Bu dönüşümleri izleyelim. İsa önce sihirbazdır: "Büyük bir kalabalık onun ardınca gidiyor­ du; çünkü hastalar üzerinde onun yaptığı alametleri görüyorlardı" (Yuhanna 6, 2). Tekniğinin doruğundaki İsa. küçük bir oğlanın elin­ deki beş arpa ekmeğini ve iki balığı alır ve onları beş bin kişiye paylaştırarak karınlarını doyurur. Doğal olarak herkes İsa'nın "ger­ çek dünyaya gelecek olan peygamber" (Yuhanna 6, 14) olduğuna inanır. Ve İsa Kefernuma'ya doğru "deniz üzerinde yürür" (Yuhan­ na 6, 19). Ama Yuhanna'nın yazarı, artık bu mucizelere başka bir anlam atfetmeye çalışmaktadır. Bu mucizeler "insanlar"ın bildiği ve Kita­ bı Mukaddes'in dile getirdiğiyle aynı değere mi sahiptir? Musa'nın halkına sunduğu "çöldeki ekmek" anlatısının bir anımsanması mı söz konusudur? "İsa'ya dediler: İmdi görüp sana iman edelim diye, sen ne alamet yapıyorsun? Atalarımız çölde man yediler, nasıl ki: ' Yemek için onlara gökten ekmek verdi' diye yazılmıştır" (Yuhan­ na 6, 30-3 1 ). Kısacası İsa'nın alametleri Kitabı Mukaddes'teki ala­ metlerin yeniden ele alınması mıdır, eğer bu doğruysa hangi göster­ ge ile bunu tanıyabiliriz? İşte Yuhanna burada İsa'ya yeni bir göstergebilim inşa ettirir. Öncelikle Yuhanna'ya göre, bir gösterge onu alımlayan açısın­ dan biçimsel bir im değildir. B ir gösterge alıcının duyusal ihtiyaç­ larına yanıt vermesi koşuluyla gönderilen için değer taşımaktadır. 2. Bkz. Raymond E. Brown, La communaute du disciple bien-aime, Paris, 1 983 . Yuhanna İ ncili konusundaki yeni çalışmalar üstüne muhteşem bir incelemeyi Xa­ vier Leon-Dufour yapmıştır, "L' Evangile de Jean", Bul/etin d'exegese du Nouve­ au Testament, Recherches des sciences religieuses içinde. Nisan-Haziran 1 985, sayı: 2, s. 245-280. Fl()ÖN/Ruhun Yeni H•ıtalıklan 1 45 Dolayısıyla bedensel ihtiyaçları (açlık, susuzluk) tanıyalım, çünkü "göstergeler" kendilerine gösterge statüsü sağlayan güce, bu ihtiyaç­ lara yanıt vererek sahip olmaktadır. Yuhanna böylece İsa'nm sözle­ rinden hareketle göstergelere duyusal bir boyut katmaktadır. Göster­ geleri hayatta kalmak için gerekli temel ihtiyaçların tatmin edilmesi şeklinde yorumlamaktadır. "İsa onlara cevap verip dedi: Doğrusu ve doğrusu size derim: Al<lmet/eri gördüğünüzden değil, fakat ekmek­ lerden yiyip doyduğunuzdan beni arıyorsunuz" (Yuhanna 6, 26). Dolayısıyla göstergelerin Yuhannacı yorumu bir duyusalcılıkla ya da (Yuhanna aslında, "Aç ve susuzsunuz" demektedir) Kudas ayini yemeğinin simgesel merkezinde de varlığım sürdürecek olan duyguların olumlanmasıyla başlamaktadır. Yuhanna, sadece görme, bu "göstergeler" karşısındaki deneyi­ minizin yoğunluğunu açıklamaz diye ısrar etmektedir. Bağışçı Mu­ sa' dan aldığınız bu gösterge-bağışı görerek büyülenmeye son ve­ rin. Bu göstergeyle büyülenmek yerine, kendi tarafınıza doğru yer değiştirin... Çünkü gösterge-bağışın basit alıcıları değilsiniz, siz varsınız. Anlatım ilerledikçe size gerçekten ne olduğunuzu söyle­ yeceğim. Şimdilik acıkmış, susamış olduğunuzu ve ihtiyaç içinde olduğunuz kabul edin . . . Buradan hareketle ikinci bir yer değiştirme olası hale gelecektir. Yuhanna bunu ele almakta gecikmeyecektir: İhtiyaçların bu göster­ ge-besinlerinden özneye geçmek ve özneye güvenmek söz konusu olacaktır. "Hayat ekmeği benim" (Yuhanna 6, 35). Kim bu "ben"? "Fani olan yiyecek için değil, fakat ebedi hayata baki olan yiye­ cek için çalışın, onu size i nsanoğlu verecektir; çünkü Baba Allah ona mührünü basmıştır" (Yuhanna 6, 27). Mutlak özne, Baba Tanrı ile arasındaki yakın ilişkiden destek alan bir "insanoğlu"dur. Babalıktan söz etmek, tensel bir soyzinci­ rini içerimlemektedir. Kuşak bağının gösterge-mucizelere dair bir hatırlatmanın içinde anıştırılması, bedeni ve duyuları ısrarla yeni­ den gündeme getirmektedir. Bu anıştırma, Yuhannacı yeni göster­ gebilimin içine kurucular topluluğunu fiziki beden olarak bir kez daha kaydetmektedir. Dahası "mühür basmak"3 ifadesi, temsil eden (Oğul) ile temsil 146 FlOARKA!Ruhun Yeni Hastalıktan edilen (Baba) arasındaki kopmaz yakınlığı çağnştırinaktadır. Baba ve oğul bir yandan mühür ve izi, ihlal etme ve izi, bağış ve kabul edilmesi, annağan ve ancak yaralanmanın verdiği acıyla bir tatmi­ ne dönüşen annağanın kabul edilmesi gibi birbirlerine "sarılmışlar­ dır." Öte yandan ve aynı zamanda "mühür basmak" fiili, iki varlık arasındaki bir anlam ilişkisini de içerimlemektedir: Oğul, Baba an­ lamına gelir ve bu anlamlandırmayı İncil anlausının gönderilenleri, sizlerin ortaya çıkannası gerekmektedir. Nasıl Oğul Baba'ya gü­ vendiyse siz de Oğula güvenin. Anlamlandırma kendisi de kendi güveniyle Babasına bağlanmış olan ötekine duyulan güvendir. Öznel yorum da en az üç aşamadan oluşmuş bu güzergahta ko­ numlanacaktır. Anlamın ön-mevcudiyeti, Baba'nın şahsında ve Ba­ ba 'nın şahsı aracılığıyla ileri sürülmektedir. Ama Baba'ya mühür­ lenmiş oğul da doğrudan bu yüceliğe ait olmaktadır. Tutkusunun -öznelliğinin- izleyeceği güzergah, kurucuların hem farklılığını hem de karşılıklı aidiyetlerini ortaya koyacaktır. En sonunda bu gü­ zergah, İsa'nın da ön-mevcudiyetini ifşa edecektir: "İbrahim olma­ dan önce ben varım" (Yuhanna 8, 58). Başka bir deyişle "görmek" ile ya da bir alameti yeniden gör­ mek ile yetinmemek, Özne-Ben'e "gelmek'" gerekecektir. Göster- 3. İsimden fiil sphragi6dan sphragis, yani mühür doğmuştur. Bu kelimelerin kö­ keni hakkında pek fazla bilgi yoktur. Kimi yazarlar (mühür basıldığında balmumu­ nu ya da kiti parçaladığından) "paramparça etmek", "patlatmak", "parçalamak" ya da "ısıtmak" ve "cızırdamak" gibi anlamlar taşıdıklarını söylerler; isim olarak kul­ lanıldığında yarık-çatlak anlamı vardır. Bu anlamsal uzamda şiddet, ihlal etme, biçim bozulmasıyla biçim kazanma gibi "tutku" izleğine de pek yabancı olmayan anlamlar gündeme gelecektir. Ama "Ege kültür evreninde mühür Helenizm önce­ si bir uygulama olduğundan", ödünç almayı da bu anlamsal uzama katmak gere­ kir. (bkz. örneğin Chantraine, Dictionnaire etymologique de la langue grecque). Latince, Yuhanna 6'nın bu tümcesinde "signavif' sözcüğünü kullanır ve "mühür basmak"taki diğer olası içerikleri bir kenara atarak "anlam" değerini alıkoymakta karar kılar. Aynı sözcüğün Nazianzoslu Gregorios tarafından, Pavlus ile karşılaştırılacak, "vaftiz" anlamındaki kullanımını da ekleyebiliriz : "Mektup ( ... ) ona iman etmiş olarak vadin Ruhulkudüsü ile mühürlendiniZ' (Efesoslulara Mektup 1 , 1 3). Le Thesaurus Graecae Unguae, sphragisin Yahudilerin İbrahim'in Tanrısıyla bir anlaşmanı n göstergesi olarak sünnet olmasına işaret ettiğini belirtir. . 4. Yuhanna'daki ifşanın uzamsal niteliği üzerinde daha önce durulmuştu: ısa jJ.1lahtan çıkıp gelir (Yuhanna 8, 42; 3, 1 9) ya da gökten iner (Yuhanna 6, 38); ısa dünyaya gelir (Yuhanna 3, 1 9; 1 2, 46; 6, 1 4; 1 1 , 27 vb. . . ); ısa geldiği yere geri 1 47 ge bundan böyle gösterge-bağışın yerini alan zergahı öznenin yolculuk gü­ haline gelmektedir. Polemik konusu pasajı bu bakış açısın­ dan okuyabiliriz: "Doğrusu ve doğrusu size derim: Size gökten ek­ meği Musa vermedi, fakat size gökten gerçek ekmeği Babam veri­ yor" (Yuhanna 6, 32). Anlamlandırmaya katılabilmek için, Bağışçının mevcudiyetinin bir imini görerek saptamak yeterli değildir. Ben ile Baba arasında­ ki güveni temsil aracılığıyla ("görmek"le) esas olarak sellikle yeni bir iç­ ("bana geleni asla dışarı atmam", Yuhanna 6, 37) serimle­ yen ve öznel diye niteleyebileceğimiz bu uzamı açmak önemlidir. "Fakat ben size dedim ki, beni gördünüz, ve iman etmiyorsunuz. Babanın bütün bana verdiği bana gelecektir, ve bana geleni asla dı­ şarı atmam. Zira kendi irademi değil, fakat beni gönderenin irade­ sini yapmak için gökten indim" (Yuhanna 6, 36-38). Bu içsel ve görünmez uzanım açılmasıyla, Yuhannacı gösterge­ bilimin duyusal temelleri yoğun bir şekilde simgesel bir boyuta ta­ şınmaktadır. Söz konusu olan Baba'yı "görmek" ve annesini ve ba­ basını "tanıdığımız" gibi oğulun Gökyüzü 'ndcn inen bir ekmek ol­ duğunu "tanımak" değildir (Yuhanna 6, 46). Yalnızca Tanndan "ge­ len" Baba'yı görmüştür ("Babayı kimse görmüş demek değildir; ancak Allahtan olan, Babayı o görmüştür" Yuhanna 6 46). Görsel , temsilin yerini bir kez daha hem fiziksel (yolculuk, akrabalık bağı) hem de simgesel (anlam verme) bir köken almaktadır: Üçüncü Şa­ hıs (Baba) tarafından anlamlandırıldığına ve yaratıldığına inandığı için Oğul, güvenmeye devam etmektedir ve ötekilerin güvenini ka­ zanmaktadır. Eğer öznelse, anlam, kaynağını bu güvenden almak­ tadır. İsa'nın sevgili takipçisi olduğu için Yuhanna, anlamlandırma kavramının temeline güveni ya da aşkı yerleştirebilmiştir. Yuhannacı topluluğun bu öznel göstergebilimselliğe erişmesi­ nin yolu nerede bulunmaktadır? Kudas ayininde, ayine katılanın dôner ( 1 4, 2; 1 2, 28; 1 3, 1 vb . . . . ); Paskalya'dan sonra yeniden gelir ( 1 4, 1 6, 1 6· 22 vb). (Bkz. Virgilio Pasquetto, lncarnazione e Communione con Dio, Roma, 1 982, aktaran Leon-Dufour, s. 257). Mutlak anlamlandırma kendini uzamsal bir süreç, açılan bir yol, duraklarına ve ulaşım araçlarının üstüne düşünülmesi gere· ken bir yol olarak sunmaktadır. 1 48 "insanoğlunun etini yeme"ye ve "kanını içme"ye davet edildiği ayinde bulunmaktadır (Yuhanna 6, 53). Tanrının Oğlunun inanan kimse tarafından bu oral ve simgesel özümsenmesinde, ayine katılan kimsenin Mutlak Özne ile -yukarı­ da Baba'ya güvenle, Baba'nın güveniyle "mühürlenen" şeklinde tanımlanan İsa ile- yoğun bir şekilde özdeşleşmesinin söz konusu olduğunu söyleyebiliriz. İmgeyi, duyulan ve duygulan harekete geçiren ve bu güzergahı taçlandıran soyut anlamlandırmaya kadar uzanan, fanteziye dayalı bir özdeşleşme söz konusu gibidir. İnanç­ lı kimseye (duygulardan yüceltilmiş aşka, yiyip yutucu şiddetten özümseyici güvene kadar -karşılıklı olarak- uzanan) farklı öznel deneyim yollarını açan Kudas ayinindeki söz konusu özdeşleşme­ nin dinamizmi, hakiki bir "tözsel dönüşüm"ü içermektedir. "Benim etimi yiyip benim kanımı içen bende durur, ve ben onda" (Yuhan­ na 6, 56). Yeniden yer değiştirdik: "Ben"' in "onun"la özdeşleşmesi, ayine katılanı mutlak öznenin ve inançlı kimsenin modelini oluşturan İsa'nın sadece bağışlarından yararlanmaya değil, İsa'nın tutkusunu paylaşmaya yöneltmektedir. Göstergebilimsel bir dille ifade edecek olursak, Kudas ayinindeki "ben" ile "o" arasındaki bu aşın etkile­ şimden hareketle, eski gösterge çözücülerin de özneye dönüşmele­ ri gerekmektedir. Bir Bağışçı'nın imlerine kucak açmaktan hoşnut olmayan bu özneler, bu özdeşleşme potasında Bağışçı' nın anlamı­ nı, aslında kendilerininki olduğu ortaya çıkan anlamı açığa çıkanna , yeteneğine sahip kişilere dönüşmektedirler. Yuhanna'ya göre göstergelerin bu tür bir öznelleşmesinin çifte bir yararı vardır. Öncelikle Tanrının sonsuz anlamına düşlemsel ka­ tılım, özneyi yorumun sonsuz zamanına açmaktadır: Öznenin önünde ebediyetin olduğu söylenebilir. Öte yandan, Tanrının Oğ­ luyla söze dayanan simgesel özdeşleşme, beden üzerinde doğrudan bir etkiye sahiptir. Burada göstergelerin, daha başından itibaren ile­ ri sürülen duyusal ve duygusal dayanağını buluruz. Şimdi ters yön­ de ilerleyelim: Kendisinin Mutlak Özne'yle söz aracılığıyla bütün­ leştiğinin bilgisine sahip inançlı kimse, kendi bedeninin yeniden canlılık kazanmasıyla karşı karşıya kalmaktadır. Ötekinin aşkına 1 49 taşınma -aktarılma- etkisiy_le bu duyusal ve bedensel anlamda ye­ niden can bulma deneyimi, ebedi bir yaşam ve diriliş vaadi olarak tahayyül edilmektedir. "Hayat olan Baba beni gönderdiği, ben de Baba vasıtası ile yaşamakta olduğum için, beni yiyen de benim va­ sıtamla yaşıyacaktır" (Yuhanna 6, 57). Gelgelelim sözden yeniden doğan bu etki, aslında anlamın ka­ bulünün geriye dönüşlü bir etkisinden başka bir şey değildir. Yu­ hanna'nın anlatısı, "tin"in ve "söz"ün yararına duyusal imlerin red­ dedilmesiyle son bulmaktadır. "Hayat veren ruhtur; beden hiç işe yaramaz; size söylemiş olduğum sözler ruhtur, ve hayattır" (Yuhan­ na 6, 63). Yuhannacı Hıristiyan bilim aslında çok yüksekte konum­ lanmaktadır. Öznenin tensel mevcudiyetini inkar etmemektedir. Ayinin yeniden yaşam verici etkilerini Özne'nin tensel mevcudiye­ tiyle özdeşleşmeye dayandıran Yuhanna, inancı benin Baba'ya du­ yulan tutkuda mühürlenmiş (verilmiş) Oğulun Anlamı'yla özdeş­ leşmesinde bulmaktadır. "Ve dedi: B undan ötürü size dedim ki: Ba­ badan kendine verilmiş olmadıkça, kimse bana gelemez" (Yuhanna 6, 65). Hem rasyonel bilgiyi hem de ezoterik mezheplerin fetişizmini aşan bu talebin zorluğunu anlayabiliriz. Terk etme ve ihanet birbi­ rini izlemektedir ve önceden öngörülebilmektedir: "Bunun üzerine şakirtlerden çoğu geri dönüp artık onunla gezmiyorlardı" (Yuhanna 6, 66). Yine de Yuhanna'nın düşüncesi, psikanalist için örnek teşkil edecek bir güzergah önermektedir. "İnsanlar"ın bir Öteki' ni n ikti­ darına boyun eğmesine yol açan gösterge-bağıştan yola çıkarak Yu­ hannacı düşünce karmaşık öznelliğin temeli olarak iki düzeyli (İsa ile Tanrı ve inanan ile İsa arasında) bir aşk-özdeşleşme teorisi ge­ liştirmektedir. Bu teoride gösterge bağış olmaktan çıkmaktadır. As­ lında ihtiyacı tatmin eden ve onu öldüren gösterge-bağış ("ataların yemiş oldukları gibi değil ve onlar öldüler") ölüm için bir iktidarın sonluluğunda zorunlu olarak kayıtlanmaktadır. Artık gösterge, me­ tafordan-daha-fazlası olarak edimde bulunmaktadır: Baba'ya akta­ rılma, duyguların şiddetinin denetlenmesi, yorumiayıcı sonsuz ey­ lemin harekete geçirilmesi ve bedensel kimliğe geri dönüş. 150 Göstergenin 1 . Modeli ("insanlar") İsteyen ----. nesne +-- Bağışçı Bağış Bağışçının göstergesi Bağışçının mevcudiyeti Tatmin Göstergenin 2. Modeli (Yuhannacı gösterge) g t� 1 ++Baba'ya mihürlenen Oğul Özne,...duygu . 1 tt metafor "güvenmek", "sevmek", ..anlanlandırmak" Bu metnin okunmasından özetle iki göster� modeli ortaya çık­ maktadır: İlkine karşı çı.kılır, ikincisi önerilir. Yuhanna ile birlikte yeni bir anlamlandırma dinamiği ortaya çı.kııaktadır: Çevrimsel (benzerden Öteki'!le), türdeş olmayan (anlarr ve duygu), sonsuz (oyun olarak yorumlama). Bu dinamikte Oğulun Baba'ya "bağış" edilmesi, İsa'nın ölümü güvende (aktarma, aŞc) kayıtlanmaktadır. Ölüm-tatminde ya da krallara özgü ölümcül biı iktidarda donup ka­ tılaşmaksızın bu dinamik, anlamın ve yaşamırı sonsuzluğunu hare­ kete geçirmektedir. İsa'nın tam olarak reddett�i de budur. Bu dolaşımı bir katediş olarak adlandıraliliriz. İsa'nın denizi geçmesi "mucize"si en etkileyici mucizelerdeı biridir. Ama bu ge­ çiş sözle anlatılacak gibi değildir: Aniden "sardal karaya vurur" ve sadece imgelem İsa'nın su üstündeki yürüyüıünü izlemeye davet edilir... İmgesel bu geçişin, tinsel bir geçiş oldığunu söyleyebiliriz. Her halükarda Hokkabaz İsa'yı Yuhanna lir Hıristiyan içselliği haline getirmektedir. Plotinos'un, Kilise Babaannın, Descartes'ın, Hegel'in ve nice diğerlerinin anlatacağı bir lilc§.ye başlamaktadır. 151 imkan tanımaktadır: Yani dışarıdan. Böylece, Kudas ayininindeld özümseme ritüeli öznenin bir tür "ortaya çıkış"ına dönüştürülebil­ mektedir. 1 52 111 Ergen Romanı ' A. ERGENLİÖE YAZMAK Ergen de çocuk gibi imgelemin m itsel bir figürünü oluştunnaktadır. Ergen figürü kimi eksikliklerimizden, bölünmelerimizden, yadsı­ malanmızdan ya da basitçe, arzularımızdan uzaklaşmamıza imkan tanımaktadır. Bunları henüz büyümemiş bir şahsın imgesinde şey­ leştirerek gönnemizi, duymamızı ve okumamızı sağlamaktadır. Kimi çağlar çocukluğu yüceltmiştir. Rousseau 'nun çağı, Emile aracılığıyla, yeni bir toplum sözleşmesinin liberal istikrarlılığına özlem duymuştur. Freud'un ve ilk Freudcuların çağı, çokbiçimli sapkınlara dair ihtiyatlı, ama sağlam bilgi arayışı içindeydi. 1. Ado/escence, 1 986, 4, 1 , 1 3-28. 153 Başka çağlar, Casanova'dan Milos Forman ve Mad Max 'e va­ rıncaya kadar, kendilerini bile isteye genç pajların· ya da züğürtle­ rin, suçluların ya da teröristlerin muğlaklığında tanımaktadırlar... Bizimki bu çağlara daha yakın gibidir. Zamanımızın ergenlerinin yarattığı gerçek sorunlar ne olursa olsun, burada benimseyeceğim bakış açısından "ergen"den söz etmek ve dahası "ergen yazı­ nı"ndan söz etmek, imgeselin karşı-aktarımdaki rolü ve hem hasta hem analist açısından tedavideki etkililiği hakkında kendimizi sor­ gulamaktan ibarettir. "Ergen" sözcüğünden, bir yaş sınıfından ziyade açık bir psişik yapıyı anlıyorum. Kimliklerini bir başka kimlikle etkileşim içinde yenileyen canlı organizmalar bahsinde biyolojinin sözünü ettiği "açık sistemler" gibi, ergen yapısı da bastırılmış olana açılmaktadır. Aynca bu yapı, üst-benin müthiş bir şekilde esnekleştirilmesi saye­ sinde bireyin psişik olarak yeniden örgütlenmesine de yol açmak­ tadır. Ardından genitallik-öncesinin uyanması ve genitallikle bü­ tünleşmesi girişimi gelmektedir. Ergen, öznel kimliğinin Oidipusçu anlamda istikrara kavuşmasının ardından özdeşleşmelerini, söz ve simgeselleştirme kapasitesini sorgulamaya başlamaktadır. Yeni bir aşk nesnesi arayışı, depresyon halini ve bu hali sona erdirmeyi amaçlayan -sapkınlık, uyuşturucu bağımlılığı ve yaygın ideolojik ya da dinsel akımları benimseme gibi- manik girişimleri yeniden etkinleştirmektedir. Kilit taşı, yazının taşıyıcısı Öteki, ben-ideali değil de ideal-ben olduğu ölçüde, bu psişik yapılar ve onların sonu­ cu olan yazı narsisik ve sapkın bir boyut kazanmaktadır. "Sanki (Comme si)" kişilikler olduğu gibi "açık yapılı" kişilik­ ler de vardır. "Sank.i"nin dışında, mutlaka belirgin sapkınlıklar gö­ rülmeksizin sapkın yapılarda ortaya çıkabilen başka nitelikleri de barındırırlar. Modem ailenin evrimi, cinsel rollerin ve ebeveyn rol­ lerinin muğlaklaşması, dinsel ve ahlfilci yasakların gevşemesi, öz­ neleri yasağın ya da yasanın katılığı etrafında yapılandırmayan et­ kenler arasında yer almaktadır. Cinsiyet ya da kimlik farklılıkları, gerçeklik ile fantezi, edim ile söylem vb farklılıkları arasındaki sı­ nırlar, sapkınlıktan ya da sınır kişilikten söz edilmesine gerek kal­ • Paj: Bir senyörün, kralın hizmetine verilen soylu delikanlı. (y.h.n.) 1 54 madan kolayca aşılabilmektedirler. Bunun nedeni en azından söz konusu "açık yapılar"ın medyatik toplumun değişkenliği ve istik­ rarsızlığıyla doğrudan bir yakınlık içinde olmasıdır. Bu yapılar ya­ kınmayı örtmek için yüceltmeye başvurmaktadır. Ergen, sadece is­ tikrarlı bir ideal yasa aç ısından "kriz" yapısı diye adlandırabilece­ doğal olarak temsil etmektedir. ğimiz bu yapıyı Bu açık yapmın tanımını biraz daha geliştirmeyi deneyelim. Bu yapıda yazının alabileceği değer üzerinde duralım. Yazının en az üç kayıt alanı vardır: 1. Yazılı göstergeler üreticisi göstergesel etkinlik. Dilsel altkat­ manıyla desteklenen yazı, yine de bu altkatmanma devindirici bir unsuru ilave etmektedir: Kassal ve anal hfilcimiyet, ötekinin ve aynı zamanda öz bedenin saldırgan bir şekilde sahiplenilmesi, mastür­ basyona dayalı narsisik bir ödüllendirme. 2. Romanesk bir kurgunun üretilmesi. İmgesel etkinlik. bu kur­ gu, kişisel fantezileri süzgeçten geçiren temsil kodlarından ya da halihazırdaki ideolojilerden kaynağını almaktadır. "Süzgeçten ge­ çirme" bilinçdışı içeriklerin bastırılmasına dönüşebilmekte ve kli­ şelerden oluşmuş basmakalıp bir yazının ortaya çıkmasına yol aça­ bilmektedir. Bunun yanı sıra, bilinçdışı içeriklerin dilde gerçek an­ lamda kayıtlanmasına da imkan tanıyabilmekte ve ergene en so­ nunda ve hayatında ilk defa boş değil, "sanki" değil, ama canlı bir söyleme sahip olduğu duygusunu yaşatabilmektedir. Fanteziden daha gerçek olan kurgu, yeni bir canlı kimlik üretmektedir. Maya­ kovski gibi bir tanrıtanımazın yeniden dirilişe inanabilmesinin al­ tında, inancının bir yazı deneyimiyle desteklenmesinin yattığı söy­ lenebilir. 3. Ötekinin yaptırımından kaçınma. Münzevi yapısıyla yazı, öz­ neyi fobik duygulardan korumaktadır. Öznenin psişik uzanımı ye­ niden kurmasına imkan tanısa da, özneyi gerçeklik sınavından kur­ tarmaktadır. Böylesi bir kurtuluşun psişik yararı açıktır. Öznenin kendi deneyiminde ve doğal olarak da öznenin metinlerini kullan­ dığındaysa tedavide, gerçeklikle bağ sorununu gündeme getirme­ meR imkansızdır. Haftada bir defa psikote_rapide gördüğüm 1 8 yaşındaki bir has1 55 ta vakasını kısaca ele alacağım. Fanteziye dayalı hakiki bir detay­ landınna [elaboration] söz konusu olmadan, delilik krizleri ve edi­ me geçişlerle karşı karşıya kalan bu genç kız, polis olmayı iste­ mektedir ve hemen her türden jandanna ve özel güvenlik güçleri mensuplarını sürekli baştan ç ıkannaktadır. Tedavisinin başlangıç aşamasında Anne, bu arzu-delilik ve edime geçişlere ilişkin hiçbir mesafe gözetmeyen anlatısından başka bir söyleme sahip değildi. Aktarım sırasında benim yaptığım gibi kendisinin de aşk üzerine yazabileceğinin altını çizerek hasta, polislerin yaşamını ve cinsel serüvenlerini anlatan çizgi romanlar yazmaya başladı. Ses taklitle­ ri yavaş yavaş, gitgide daha da kannaşıklaşan sözleri ve diyalogla­ rı kapsayan balonlara ayak uydunnaya başladı. "Bu polis öyküleri sanki bir rüya, bir roman gibi" diyordu. İzleyen aşamada Anne, aşk şarkılarının, ama İngilizce şarkıların, güftecisi olduğunu hayal et­ meye başladı. B ilinçdışı içeriklerin gitgide daha doğru bir temsili­ ne ulaşmak için resmin ve yabancı bir dilin kullanıldığının altını çizmek gerekir. Ardından, analiste, yakınmayı ve psişik acıyı açık­ ça ifade eden mektupların gönderilmesi gündeme geldi. Mektupla­ rını ve diğer yazılarını getirdiği seanslar sırasında Anne'ın söylemi değişti. Söylemi daha da karmaşıklaştı, söyleminin talepkarlığı doğrudan daha az saldırgan, kuşkusuz daha fazla depresyon içeren, ama tam da bu nedenle daha inceiikli bir hal aldı. Yazı, "düzen güç­ leri"nin yerini aldı. Geçici bir "barış koruyucusu" olduğundan kuş­ ku duymadığım bu yazının, Anne' a geçmişinin hafızasını yeniden kazanma imkanı tanıyan bir soluklanma olduğunu düşündüm. Bu vakada, ama aynı zamanda Anne gibi "sınır kişilik" sempto­ matolojisine sahip olmayan ergenlerde yazının, idealleştirilmiş ol­ gunluk öncesinde psişik uzamın yeniden örgütlenmesini kolaylaştı­ ran göstergesel bir etkinlik olduğu kanısındayım . Ergen imgelemi esas olarak aşka dayalı bir imgelemdir. Ama buna karşın kaybedi­ lebilecek aşk nesnesi aynı zamanda depresyonu da tetiklemektedir. Bu nesnesel [ohjectal] konumdan hareketle ergen yazısı (yazılı gösterge + yararlanılabilen imgesel kodların süzgecinden geçen fantezi), simgenin ortaya çıkış sürecini yeniden başlatmaktadır. Hanna Segal2 bu yazıyı depresyon durumuyla ilintilendirir ve para156 noid durumun "simgesel eşdeğerleri"nin ardından oluştuğunu dü­ şünür. Üstelik simgenin bu yeniden etkinleşmesine, depresyonlu yeniden etkinleşmeye ergenlik döneminde az çok serbest bir düş­ lemsel hazırlık eşlik etmektedir. Fanteziler üstü-örtük dürtüler ile konuşma ya da yazı dilinin göstergelerinin birbirlerine uyarlanma­ sına olanak tanımaktadır. Bu anlamda imgesel etkinlik ve daha da özel olarak imgesel yazı (sağladığı narsisik ödüllendirme ve fobik korunmayla) özneye "boş" olmayan bir söylem geliştirme ve bu söylemi otantik bir söylem olarak deneyimleme şansı tanımaktadır. Hanna Segal'in söylediklerine, manik bir konumdan destek aldığın­ dan dolayı ergen yazısının, depresyonlu konumun yeniden etkinleş­ tirilmesinde kendisine yer bulduğunu ekleyeceğim. Yitirmenin yad­ sınması ve metnin fetişleştirilmesiyle benin elde ettiği zafer olan ya­ zı, temel bir fallik tamamlayana dönüşmektedir. Ya da bizatihi fallu­ sa. Bu nedenle de ergen yazısı ideal bir babalığa dayanmaktadır. Toplumumuz böylesi fallik bir olumlamayı ergenlikte yasakla­ mamaktadır. Hatta tam tersine ergenin imgesele sahip olma hakkı vardır. Modem toplumlar başka toplumların ergenlere dayattığı toplumsal hayata giriş ritüellerinin yerine imgesel etkinliklere da­ vetiye çıkarmakta ya da belki de bu imgesel etkinliklerle bu ritüel­ leri yumuşatmaktadır. Ama yetişkin, imgesele sahip olma hakkına sadece romanların, filmlerin ya da tabloların okuru veya izleyicisi olarak kavuşabilmektedir. Ya da sanatçı olarak. Ayrıca "açık bir ya­ pı" olma olgusunun dışında bir insanı yazmaya ne yönlendirebilir ki? B . ROMANESK YAZI Bir üslubun yaratılması anlam ındaki yazı, bu nedenle öznenin şi­ zofreni ya da depresyonla mücadelesiyle yakından ilişkilidir. Ya­ zıyla karıştırılmaması gereken romanesk tür, karakterleri ve eylem­ lerinin mantığı açısından yazının "ergen" yapısıyla derinden bağ­ la ntılıdır. Bu bakış açısından değerlendirildiğinde romanın, hep er- 2. Bkz. "Notes on symbol formation", lnternationa/ Journal of Psychoanalysis, 1 957, XXXVll, 6. �ısım, Fr. çev. Revue Française de psychanalyse içinde, 1 970, xxxıv. sayı; 4, s. 685-696. 1 57 gen kalan bir öznenin eseri olduğu söylenebilir. Ergenliğimizin sü­ rekli tanığı olan roman, estetik denilen zevkin bir boyutunu borçlu olduğumuz hem depresyonlu hem de neşeli bir tamamlanmamışlık haline yeniden kavuşmamızı sağlamaktadır. Yazardaki tikel bir bölünmeden daha ziyade, üst-ben askıya alınmış olduğundan, ben ile ben ideali arasındaki bir mesafeden söz edeceğim. Ama bu askıya alınma sayesinde (depresyon , yansıtma, genitallik-öncesi, narsisizm gibi) ergen yapısıyla özdeşlemiş bir ben temsilleri ile bir ben ideali temsili arasında bir dolaşım ortaya çıkmaktadır. Bu dolaşım yer değiştirme ve yoğunlaştırma aracılı­ ğıyla ben idealinin benin yaşadığı çatışmalara tanıklık etmesine olanak tanımaktadır. Söz konusu dolaşım da açık bir yapıdır. Ama bu yapı, ergen ya­ zısında belirleyici olan ideal-benin yerini yetişkin yazarda daha sağlam bir ben ideali almış olduğu için, açık ergenlik yapısından farklıdır. Erkekte ben-ideali annenin arzu nesnesi, genellikle anne­ nin babası olan arzu nesnesi üzerine kurulmuştur (erkek yazar an­ ne tarafından büyükbabasının konumundan, onun ergenken nasıl olduğunu gözlemleyerek yazmaktadır). Kadın yazarda bu ben ide­ ali, desteğini, ens�st eğilimli babadan ya da onun eşdeğerlisinden almaktadır. Kadın yazısının ensest eğilimli babayla bu iç içe geçi­ şi, (erkeklerden daha fazla kadınlar için ciddi psikotik tehlikeler içeren) anneyle bağlantılı duygusal muğlaklığın (aşk-nefret) dra­ matik bir şekilde patlamasına yol açmaktadır. İster romancı, ben idealinin temsil ettiği bir ergen rolünü üstlen­ sin; ister kendisini ergende tanısın; ister bir ergen olsun; romanda­ ki ergen izleği bunu kanıtlamaktadır. Ergen izleği, Batı' daki roma­ nesk türün anahtar figürü olarak karşımıza çıkmaktadır. 1 58 C. İHANET EDİLEN PAJ H AİNE DÖNÜŞÜR. M UÖLAKLIK, ROMANES K DEÖER Mozart Figaro' 11un Düğiinü'nde söz konusu olanın aşk olup olma­ dığını bilemeden gece gündüz iç çeken paj figürü, mutlu Narsis'i ölümsüz kılmıştır. Ortaçağın sonundaki ılk modem romanların paj aşklarını konu aldığının altı belki de yeterince çizilmemiştir. Roma­ nesk psikolojinin dokusu bile bu aşklardan oluşmaktadır. Fransızcadaki düzyazı şeklindeki, ne bir destan ne de bir lirik saray şiiri olan ilk romanın ( 1 385 - 1 386 'da doğan ve 1460'ta ölen) Antoine de La Sale'ın Le Petit Jelıan de Saimre [Küçük Jehan de Saintre] ( 1456)3 başlıklı metni olduğu yaygın olarak kabul görmek­ tedir. XV. yüzyılın tam ortasındayız ve yazar Yüzyıl Savaşlan ' nın, Orleans çarpışmasının (1 428) ve Jeanne d'Arc'ın ölümünün ( 1 43 1 ) gerçekleştiği yıllarda yaşıyor. Kilisenin zayıflamış etkinliği, çağın içinde bulunduğu simgesel altüst oluşa tanıklık etmektedir: Basel Konsili ( 1 43 1 - 1439) ve Konstanz Konsili ( 1 4 1 4- 1 4 1 8). Bu olaylar doğrudan metne dahil olmasalar bile roman, ortaçağdan Röne­ sans' a geçişe tanıklık etmektedir. Romanda ortaçağ söylemleri (özellikle de bilgi anlamında) varlığını korumaya devam etmekte, ancak yeni söylemler de ortaya çıkmaktadır. İlköğrenimini Proven­ ce'ta tamamladıktan sonra A. de La Sale önce 14 yaşından itibaren Sicilya kralı il. Louis'nin sarayında paj olur. 1 422 yılına doğru hem yazar (tarihsel, coğrafi, hukuki ve etik metinleri derler) hem de eği­ timci olur (kendi öğrencileri için kitaplar yazar). Ardından sanki kendi pajlık deneyiminin ve didaktik eserler adadığı öğrencilerinin varoluşlarının bir sentezi söz konusuymuş gibi, Jehan de Saintre isimli karakteri yaratır. Kendisini dokuyan ipliklerin kolayca görülmesine izin verecek kadar ustalıktan uzak olan bu ilk Fransız romancısının, yetkinleş­ memiş karakteri üzerinde duralım öncelikle: Klasik bilgi, saray edebiyatından ödünç alınan unsurlar, tiyatroya özgü diyaloğun kul­ lanımı romanesk metinde oldukları gibi yer almaktadırlar. Bu bas­ makalıp biçimler henüz gücünden pek de emin olamayan, sürekli 3. Bkz. J. Kristeva, Le Texte du roman, Mouton, 1 970. 1 59 egemen bir söylem arayışındaki bir yazara işaret etmektedir. Bu er­ gen niteliğine bir de romandaki metin/tiyatro/gerçeklik arasındaki muğlaklığı da ekleyelim. Örneğin her söz alış için "Yazar", "Aktör" ya da "Hanım" gibi başlıklar kullanılmıştır. Bu imlerde, kurguyla araya konulan bir mesafe (sanki yazar yapmacık şeyler kullandığı­ nın bilincindeymiş ve bunu bize göstermek istiyormuş gibi) ve met­ nin gösteri olarak, edim olarak şeyleştirilmesini okuyabiliriz (sanki yazar bu söz varlıklarını bize, hakiki bedenlerin halüsinasyona da­ yalı ya da gerçek biçimleri altında göstermek istiyor gibidir). B u ilk Fransız romancısının metni dramın -psikodramın- etkililiğinden vazgeçmemekte, ama dramı huzurlu bir okumanın ötesinden çağ­ nştırmaktadır. Ama genç pajın Hanım'la ve onun sevgilisi Rahip'le son derece özgül ilişkisi, bu ilk metnin yine de ergen yapı etrafın­ da konumlandırılmasını sağlamaktadır. Genç Jehan, Hanım 'ı sevmektedir. Oysa Hanım'ın ihanet eden bir söylemi vardır. Jehan 'a bir şey, Saray'a başka bir şey söylemek­ te ve kendisine aşık genci Rahip ile aldatmaktadır. Roman, ikiyüz­ lülüğü ergenlik çağında öğrenebilsin diye "her şey olup bittikten sonra" kahramanı, Oidipusçu bir durumla ka:rşı karşıya getirir. Gen­ cin Hanım'a duyduğu enseste dayalı aşk, onunla imgesel bir özdeş­ leşmeye dönüşecektir. Jehan gitgide çifte bir dil oluşturacakur: Ha­ nım 'ı hem sevecek hem küçümseyecek ve sonunda da onu cezalan­ dıracaktır. Anlatı burada son bulmaktadır. Ama roman, kahramanın ölünceye kadarki serüvenlerinin bir özeti biçiminde devam etmek­ tedir. Bu romanın ilginçliğini, ergenin, ensest ilişkiye dayalı nesnesi Hanım karşısında onun söylemini imgesel bir şekilde özümseyerek elde ettiği zafer oluşturmaktadır. Bu küçük serüvende bir zihniyet­ ler devrim i biçimlenmektedir. Romandan önce kahraman ile hain tekdeğcrlidir. Chanson de Roland ile Cyc/es de la Tab/e ronde'da [Yuvarlak Masa Şiirleri] kahraman ile hain çözümü olmayan ve as­ la olası bir uzlaşmanın sağlanamadığı bir düşmanlıkla birbirlerinin peşinden koşmaktadırlar. Roland ile Ganelon'un ortak hiçbir nok­ tası yoktur, birbirlerini dışlarlar ve bu, saray geleneğinde de böyle­ dir: İhanet karakterlerin şerefini lekeler ve metni sonlandınr. Oysa 1 60 böylesi bir şey, bizim ergenimiz ve çevresi açısından söz konusu değildir. Çocuk ve savaşçı, paj ve kahraman, Hanım tarafından al­ datılan, ancak askerlere galip gelen, tedavi edilen ve kendisine iha­ net edilen, Hanım' ın aşığı ve Kral 'ın ya da onun silah arkadaşı Bo­ ·uc.icault' nun sevdiği kişi, asla tamamen eril olmayan, Hanım'ın ço­ cuk-aşığı. ama aynı zamanda da efendilerinin ya da yatağını da paylaştığı kardeşinin yoldaş-arkadaşı Saintre, bir hünsadır, masum ve haklı bulunan bir sapkındır. Psikolojinin kökenini bu muğlaklıktan aldığının altını çizmek gerekir. Aldatma ve ihanet olmadan psikoloji mümkün değildir. Muğlaklık ve psikoloji destanla ya da saray edebiyatıyla karşıtlık içinde romanesk türün eşanlamlısıdır. XV. yüzyıl Fransız yazarı -yitirmeyi. ihaneti- yazıya dökebilmek için- öncelikle bir ara du­ rumu, tüm olasıların, "her şey olasıdır"ın figürü de olan bir tamam­ lanmamışlık figürünü tahayyül etmeye gereksinim duyuyordu. Paj Jehan de Saintre yeni bir türün, ergen romanının hayat bulabilmesi için Hanım'a ve Rahip'e karşı zafer kazanır. Ergen gibi yazar da, özgür olabilmek için ailesine ihanet edebilen -ebeveynlerini onlara rağmen yitiren- kişidir. Bu onun büyümesini sağlamasa bile, üst­ ben öylesine inanılmaz bir esneklik kazanır ki ! Okur içinse bu sö­ ze sahip olmayan, ama ergen olmaktan başka bir şey de arzulama­ yan çocuk ne büyük bir ödüldür. D. xvm: YÜZYIL: HANGİ CİNSİYETTEN? YA DA PSİŞ İ K BİR YAŞAM NASIL OLUŞUR? Psikanaliz, psişik uzamı, içinde dürevsel bir devinimle öznenin de­ neyimlerinin toplandığı bir içsellik olarak algılama eğilimindedir. Söze ve içebakışa dayalı analizin ilkesi psişik uzamın bu şekilde kavramlaştınlmasını kuşkusuz desteklemektedir. Analiz bir bütün­ leşmeye ya da karmaşıklaşmış bir detaylandırmaya ulaşacak (ya da ulaşabilecek) ideal bir işleyişi kendine model almaktadır. Oysa edebiyat tarihçisi açısından (Plotinos'un öngördüğü, ibadetin ya da teolojinin keşfettiği) "psişik içsellik", XIX. yüzyıl Fi IÔN/Ruhun Yeni Hastalıklan 161 psikolojik romanında çok güzel bir biçimde ifadesini bulan imgesel bir yaratıdır. XVII. yüzyıl insanı ise tam tersine içerisi olmayan bir insandır. Ya da en azından XVII. yüzyıl insanının içselliği olmayan bir insan olarak temsil edilmesi söz konusudur. Barok, oynak ve değişken is­ tikrarsızlığa tümden sadık bu içselliği olmayan birey, Tirso de Mo­ Iina' nın Don Juan hakkında kullandığı ifadeyle bu "isimsiz insan" en iyi imgesine barok gösterilerde kavuşmaktadır. Suyun parıltısı ve gösteriden sonra genellikle yakılan dekorun şatafau, "sihirli ada" diye anılan bu temsillerle seyircilere Tarırının dışında hiçbir şeyin gerçek olmadığını gösterirdi. Her şey bir "sahnelemedir", her şey bir "mış gibi yapmak"tır. iki yüzyıl sonra XIX. yüzyılın gerçekçileri bu çiçek dürbününü andıran ve yapay psişik uzamı artık anlayamaz hale gelmişlerdi. Bu psişik uzamı, inanılması güç ve kaygısız bir oyunsallığın bir "ikin­ ci doğa'04 ( ! ) olduğunu ileri sürerek beceriksizce ehlileştirmeye ça­ lışmışlardı. İçerisi ve dışarısı olmayan barok insandan romantiklerin psiko­ lojik insanına, Stendhal'dan George Sand'a geçiş_ XVIII. yüzyılda gerçekleşir. Daha kesin bir ifadeyle bu geçiş, pikaresk romana ve liberten romana özgü sürprizleri, tiyatronun beklenmedik olayları­ nı, bu inanılması güç biçim değiştirmeleri ve diğer "edime geçiş­ Ier"i onları başka bir düzene tabi kılmak amacıyla yeniden ele alan romanesk türün kendisini olumlamasında açıkça görülmektedir. Bu başka düzen, "toplumsal sözleşme" düzeni, "doğal" bireyin düzeni, romanesk kompozisyonun düzenidir. Dikkat çekici olan ise şudur: Ergen karakteri, "içerisi ve dışarısı olmayan" barok insanın XIX. yüzyılın psikolojik insanına doğru evrilmesinin modelini oluştur­ maktadır. XVIII. yüzyılda ergen hakkında sorulmuş birçok sorudan sade­ ce cinsel kimlik sorgulaması üzerinde duracağım. Çağın. romanları okunduğunda, cinsel farklılığın, tamamlanmamış ya da hakkında karar verilmesi imkansız sorunsal olarak açıkça XVIII. yüzyılda di- 4. Bkz. Jean Rousset. L'lnteneur et l'Exterieur, XVll. yüzyılda şiir sanatı ve tiyat­ ro üzerine deneme, Jose Corti, 1 968. 1 62 Fi l ARKNRuhun Yonı Hıısıalıklıın le getirildiğini öne sürmek mümkündür.5 Rousseau ' nun Emile'i (1792) hatırlanacağı üzere toplumun oluşumunun ama aynı zaman­ da da sapkmlaşmasınm ve yıkımının kökeninde cinsiyet farksızlığı­ nın yattığını ileri sürmektedir. Eğitimcinin temel amacı, Emile 'in eğitimci ve Sophie'nin çocuk bakıcısı olabilmesi için cinsiyetleri ve görevleri farklılaştırmak olacaktır. Ama çocuk, farklılaşmamış­ tır: "Evlenme yaşına kadar he_r iki cinsten çocuklar görünüşte onla­ rı farklılaştıran hiçbir şeye sahip değillerdir; aynı yüz, aynı ten, ay­ nı görünüş, aynı ses, her şey birbirine benzemektedir: Kızlar çocuk­ tur, oğlanlar çocuktur; böylesine benzer varlıklar için tek bir isim yeterlidir.'>6 "Yaşına göre yetiştirilen çocuk tektir; sadece alışkın ol­ duklarına bağWık duymaktadır, saatin i sevdiği tarzda kız kardeşini, köpeğini sevdiği tarzda arkadaşını sevmektedir. Bir cinsiyet ya da tür ayn mı yapmamaktadır, kadın da erkek de ona yabancıdır. m Da­ ha da kötüsü cinsel kimlikler edinilmeye başlandığında da bu fark­ lılaşmamışlık riski devam edebilmektedir: "Emile erkektir, Sophie kadın; onların tüm ihtişamı da bundan kaynaklanmaktadır. Bugün­ lerde yaygınlaşan cinsiyetlerin birbirine karıştırılmasını dikkate al­ dığımızda, kendi cinsinden olma neredeyse bir mucizedir."� İstik­ rarlı bir cinsel kimliğe kavuşmak için Rousseaucu çocuğun, hakiki bir eğitici yolculuktan geçmesi gerekmektedir. Toplumsal yaşama giriş ritüeli niteliğindeki bu sınamalar, macera romanlarındaki ola­ ğanüstü başarılara benzemezler, kendini ona karşı daha iyi koruya­ bilmek ve böylece bir başkasına, kendi'ye dönüşebilmek için dişi­ le karşı mücadele etmeye dayanmaktadırlar. Eğitimcinin amacı buy­ sa da, bu amacın gerçekleşmesi o kadar da kolay görünmemektedir. Rousseau ' nun, Lettre a d'A/embert sur /es spectacles'ın [Göste­ riler Üzerine d 'Alcmbert'e Mektup] izlediği La Reine Fantasque [Kaprisli Kraliçe] isimli, yaygınlaşmış bir kadınsılaşma ("kadın lar ayrılıktan dolayı acı çekmek istemediklerinden ve erkeğe de dönü- 5. izleyen düşünceler Sylvie Lougarre-Bonniau'nun tezinden alınmıştır•.. Sexe, genre et filiation. Etude sur le roman et tM�tre au XVl/f' siecle, Paris Vll Univer­ sitesi, UFA Sciences des textes et documents, 1 985. 6 . o.c. Pleiade, cilt 4, s. 489. 7. A.g.y., s. 256. 8. A.g.y., s. 746. . 1 63 şemediklerinden bizi kadın haline getiriyorlar") tehlikesine karşı uyarıda bulunan kısa öyküsü, cinsiyetlerin birbirine karıştırılması ihtimallerini keşfetmekten hoşlanmaktadır. Söz koqusu olan karış­ tınlmadır, çocuksu bir cinsi�etsizlik değil. Bu felsefi öykü cinsel melezliği, tıpatıp benzerliği ve ikizliği ele almaktadır. Rousseau "katlanılır, hatta eğlenceli, entrikası olmayan, aşk ve müstehcen sözler içermeyen" bir anlatı kaleme alma konusunda bahse girmiş­ tir. Ama müstehcenliğin doruğuna ulaşırız, Rousseau başarısız olur, çünkü öykü tuhaf bir macerayı konu almaktadır. Erkek ve kız ikiz­ ler, anlaşmazlık ve küskünlük sonucu, doğumlarında karşı cinsin nitelikleriyle donanmışlardır. Bu içinden çıkılması güç durum so­ nunda düzelir, çünkü ikizler büyüyüp de ergenlik çağı gelip çattı­ ğında cinsiyetleri açıkça belirlenmeden toplumsal işlevlerini yerine getirememektedirler. Yazarının paradoksal bir şekilde dilemiş oldu­ ğunun aksine erotikliği hiç de bir kenara atamamış olan öykü, cin­ sel muğlaklığı derinlemesine ele almaktadır: Prens Kapris aşırı de­ recede dişildir, Prenses Akıl bir hükümdarın niteliklerine sahiptir. Her ikisi de tam tersine dönen, tuhaf bir entrikada, bir melezleşme ve akıldışılık entrikasında şaşkına dönmüşlerdir. Muğlaklık o bo­ yuttadır ki, hiçbir mantıksal ya da pedagojik yöntem ona son vere­ cek gibi görünmemektedir. Sadece Janrının inayeti, bir rastlantı şeylerin doğal düzene girmesini sağlayacaktır. Aynca Rousseau da ' karakterlerine, bu düzenin kendisine de keyfi bir düzen gibi göründüğünü sıkça söyletmektedir: "Saçma sapan konuşmanız" gerekir diye öneride bulunur (Ağırbaşlı Peri Kral'a, "Karınızı iyi leştirmek için sahip olduğunuz en iyi araç onunla "saçma sapan konuşmak­ tır" der); ya da: 'Tuhaflıklarına rağmen ya da bu tuhaflıklar saye­ sinde her şey doğal düzenine kavuşacaktır." Rousscau, aslında an­ nenin fantezilerinden kaynaklanan ve ergenliğin sonunda Tanrının inayetiyle çözüme kavuşacak olan cinsiyet karmaşasına övgü nite­ liğindeki bu öyküyü yayımlayıp yayımlamamakta uzun süre karar­ sız kalmıştır. İkiz çift, melez çift ve annelerinin arzusu açısından potansiyel olarak enseste yatkın bir çift: "En azından mümkün ola­ bildiğince birbirlerini seveceklerinden eminim." Erkek ve kadın, erkek kardeş ve kız kardeş, çocuk ve yetişkin 1 64 olan ergen figürü, ardından Rousseau 'da "müstehcenlik"ten uzak bir figüre dönüşmektedir. "Erkek kardeş ve kız kardeş olmayı sür­ dürerek karı koca" haline gelen muğlak ergenlerin ("sesi değişiyor, daha doğrusu sesini yitiriyor; ne çocuk ne erkek, bunlardan hiçbiri­ nin sesine sahip değil") yaşadığı Valais'nin ensest ilişkilere daya­ nan kırsal toplumlarını konu alan kır şiiri bilinmektedir. Rousseau La Reine Fan tasque ' ın ikizlerinin olağandışı sapkınlıklarını bir al­ tın çağ aldatmacasıyla yumuşatmaktadır. Daha özgürlükçü Diderot Neveu ğeni] ( 1 773) ile de Rameau [Rameau'nun Ye­ Jacques le Fataliste'i [Kaderci Jacques] (1 777) babalığa, normalliğe ve dine karşı çıkan ergen prototiplerine dö­ nüştürmüştür. Restif de La Bretonne'da kırsal toplumun ve roma­ nesk mantığın kuralına dönüşebilmek için yaygınlaşmış ensest, er­ geni çıkıntılarından yoksun bırakmakta ve onu diğerleri gibi ensest ilişkiye giren birine dönüştürmektedir. Kişiliğin ve cinsel kimliğin ergen figürü aracılığıyla bütünleşti­ rilmesine ve parçalanmasına dayanan bir diğer tarzı da xvm. yüz­ yılın daha az bilinen bir metninde buluruz: Jean-Baptiste Lo­ uvet ' nin Les Amours du chevalier de Faublas (1787-1790) başlıklı metni. Faublas kendisine hem keyfince cinsiyet değiştirme imkanı ve­ ren hem de Stendhal'ınkini fazlasıyla geride bırakan bir çokisimli­ lik içinde birçok takma isi m edinmesine olanak tanıyan kılık değiş­ tirme sanatında eşsiz bir başarı elde etmiştir. Baron de Faublas'ın oğlu olsa da, annesini çok erken yaşla yitirmiş olan bu genç adamın kimliği yoktu r. Maskelerini öylesine çılgınca değiştirmektedir ki, sanki cinsel sapkınlıklardan daha ziyade kendisinde hiçbir suçlul uk duygusu yaratmayan ihanetlerinin hızlılığından haz alıyor gibidir. Kıl ık değiştirmek onun sanatıdır, özü değil: Bale figürlerindeki gi ­ bi yer değiş tirmektedir, efendiler ile hanımlar, kız kardeşler ile er­ kek kardeşler arasında gidip gelmektedir. Cinsel bir amfibi, bir tür görünüşler zinciri gibi aralarında çok da fark gözetmeden kendisi­ ne Faublas, Blasfau, Matmazel du Portail, Şövalye de Florville (metreslerinden biri olan Madam de B . ' nin, erkek kılığına girdiğin· de kullandığı takma isim) isimlerini koymaktadır. Baronun oğlu1 65 dur, Adelalde'in erkek kardeşidir, ardından baronun kızı, Adela­ 'ide'in kız kardeşi ve Portail'ın kızı, sonra da kendi erkek kardeşine dönüşebilmek için onun oğludur... Hangi "ölü anne" arayışı içinde­ dir? Bu baş döndürücü kılık değiştirme, deliliğe karşı müthiş bir korunma işlevi görmektedir. Aralarında artık oynayamaması için metreslerinden ikisinin (annesi gibi) ölmesi yeterlidir. Oyun bitti­ ğinde, maskeler de düşmektedir. Ortaya çıkansa çıplaklık değil ama bir boşluk, bir hiç kimse, bir deliliktir. Metreslerinin yok oluşunun ardından serbest kalan Faublas, seçtiği bir kadınla evlenmeye yö­ nelmez. Sahte annelerle yakınlaşmasını sağlayan hayaletler olma­ dan Faublas da var olamaz. Semptomatik bir şekilde Faublas' nın deliliği anlatıya son vermektedir ve deliliğe kayışını mektuplar (as­ lında metinsel fragmanlar) dile getirmektedir. Faublas'nın iyileş­ mesi ve son çığlığın duyulması için babanın şeyleri yerine oturtma­ sı ve oğluna kendisini dayatması gerekmektedir: "O bize ait." Deli travesti kendi cinsinden olanlara ait, gerçek bir ergene dönüşmek­ tedir. Cinsel muğlaklık, kılık değiştirme, çokisimlilik: Faublas bir XVIlI. yüzyıl i unk'ıdır. Oyunu son bulsun, deliliği ortaya çıksın. Bu, barpk oyunun (Don Juan, Casanova) son bulabileceğini ve son bulması gerektiğini tasarlayan bilincin kendini olumlaması anlamı­ na gelmektedir. Bundan böyle, önce delilik, kaos ya da boşluk olan bir içsellik l)rtaya çıkmaktadır. Bu içselliğin düzenlenmesi gerekir: Baba figürün, onun yandaşı doktor figürünün ve bunların yanı sıra da romanesk söylemin ortaya çıkmasıyla. Çünkü deliliğin (sessiz­ lik, çığlıklar) patlak verdiğini anlatan mektuplann ardından, anlatı psişik olayla'l aralarında bütünleştirerek yeniden başlamaktadır. Kılık değiştirmeleri rüya anlatılan, kurulan yakınlıklar ve benzer­ likler izlemektedir... Yazı çağrışımsal ve yorumlayıcı bir nitelik ka­ zanmaktadır. Aynca örneğin Restif'te enseste dayalı edime geçişle­ rin, düzenci bir metinle anlatıldığını not edelim: Birbirlerini yanıt­ layan rüyalar, özelikle de Le Köylü] ( 1 775) ile La Paysan perverti [Baştan Çıkarılan Paysanne Pervertie [Baştan Çıkarılan Köylü Kadın] ( 1784) arasında tamamlayıcılarını gerektiren göstergeler, anı�tırmalar ve söylemler. 1 66 İster sapkınlığın anormalliği isterse de doğallığı aracılığıyla ol­ sun xvnı. yüzyılın ergeni karşımıza temel bir karakter olarak çık­ maktadır. Krizdeki bir öznelliğin amblemi ergen, romancının psi­ koza varan psişik parçalanmayı hem serimlemesine hem de roma­ nın bütünlüğü içinde bu parçalanmayı kapsamasına imkan tanı­ maktadır. Çokdeğerli romanesk yorum, tüm kılık değiştirmeleri ve tüm oyunları kapsayan bir bütünlük yaratmaktadır. İzleği ne olursa olsun, sonraki roman, bu ergen evrenini devralır: Çift yüzlüdür, melezdir, kılık değiştirmiştir, "baroktur." Roman ergenin uzantısı­ dır ve ergenin edimlerinin yerine bir anlatıyı ve çokbiçimli ve ka­ rara bağlanamaz yorumları geçirmektedir. E. BABALAR V E OGULLAR: BEDEN VE BABA ADI ÜSTÜNE Dostoyevski ' nin Delikanlı (1 874-1 875) başlıklı genellikle ünlü ya­ , zarın önemsiz bir metni olarak nitelenen metni, Ecinniler ve Kara­ mazov Kardeşler gibi başyapıtlarının arasında yer alır. Bu zengin metinde, Dostoyevski'nin kendisinin de pek çok defa dile getirdiği ergene duyduğu ilgi ile Arkadi 'nin soy zincirini ele alış tarzı üze­ rinde duracağım. 1 874 yılında Dostoyevski Günlükler inde şöyle yazar: "Çocuk­ lar hakkında, sadece çocuklar ve bir çocuk-kahraman hakkında bir roman." Daha sonra 1 876 yılında Bir Yazarın Günlüğü kesinleşmiş tercihini daha da belirginleştirir: "Düşüncesinin kanıtı olarak" "ço­ cukluktan yeni çıkmış bir oğlan"ı ele almak: "Çekingen bir şekilde yaşama tek başına ilk adımını olabildiği nce çabuk atmayı ar.ıulayan ve henüz olgunlaşmamış bir erkek." Şunu not etmek gerekir: Yaza­ rın "düşüncesinin kanıtı olarak." ergen bir kahraman seçmek gere­ kir. Dahası romanın oluşum sürecine ait notlarda yazarın birincil te­ kil şahsı kullanarak yazmaya karar verdiğini okuyabiliriz. Buna is­ tinaden yazarın ergenle özdeşleştiğini söyleyebiliriz: "Onuru kırıl­ mış, intikam hırsıyla yanıp tutuşan ve büyük bir öz saygıya sahip genç bir erkek." "De/ikanll, büyük bir günahkarın kendisinin kale' 1 67 me aldığı itiraf', ''sorunun sert çözümü: Kendi adına yazmak. Ben ... sözcüğüyle başlamak ... Aşın özlü bir itiraf." Dostoyevski ergeni öncelikle "açgözlü biri" olarak görmekte­ dir... "En düzeysiz kabalığın en incelikli yüce gönüllülükle buluş­ ması. Hem baştan çıkarıcı hem de itici." Ama anlau. ilerledikçe bu nitelikler Arkadi 'nin babasına atfedilmektedir. Roman, değerlerini yitirmekte olan, ama buna karşın büyüleyiciliğini koruyan yüksek tabakayı temsil eden, Delikanlı'nın biyolojik babası, baştan çıkarı­ cı ve dinsiz Kont Versilov' un maceralarını betimlemektedir. Onun yanında ise tamamıyla simgesel bir değer taşıyan kutsal bir babalı­ ğı temsil eden Rus köylüsü yasal baba Makar Dolgonıki yer almak­ tadır. İsa'nın sözünü kutsal Rusya topraklarında yaymak için mis­ tik bir göçebelik yoluna kendini adamadan önce, karısının gayri meşru çocuğuna ismini verir. Bu tarihsel ve ailevi ortamda delikan­ lı bir tek "fikre" sahiptir: Güç. Öncelikle paranın gücü (Rothschild gibi zengin olmak ister), kadınlar ve kendisinden aşağıdakiler üze­ rinde paranın sağladığı zaferden kaynaklı güç ve son olarak da "güçle elde edilen ve onsuz elde edilemeyen şey: Gücünün dingin ve yalnızlık içindeki bilinci.''9 Aynca söz konusu olan tamamen simgesel bir güçtür, çünkü delikanlı hiç de bu gücü kullanrrıayı is­ tememektedir: "Ah bir güce sahip olabilseydim ... artık ona ihtiya­ cım olmazdı; her yerde kendi irademle en arkada yer alacağımdan eminim." Ve böylece düşlere dalmaktadır: "Sadece bir dilim ekmek ve jambonla yetinen Rothschild gibi olacağım ve vicdanımdan bı­ kıp usanacağım." Bu zaferin simgesel doğrulanması, delikanlının duruşunu yazarın iktidarına yaklaştırır: "Ve biliniz ki, sırf kendime ondan vazgeçecek kadar güçlü olduğumu kanıtlamak için kötücül irademin tamamına ihtiyacım var."10 Alçakgönüllük biçimine bile bürünebilen böylesi megaloman­ yak bir özlemin, çift baba figürüyle hesaplaşması gerekmektedir: Kutsal baba ve baştan çıkarıcı baba. Delikanlı ikisine karşı bir aşk­ nefret tutumu benimsemektedir: Versilov'un erotik yaşamından ve dinsel kuşkuculuğundan büyülenen delikanlı, aynı zamanda da 9. F.M. Oostoievski, L'Adolescent, Pleiade, 1 956, s. 95. 1 o. A.g.y s. 97. .. 168 köylü Dolgoruki' nin mistik inziva yaşamına büyük bir hayranlık duymaktadır. S ırayla Versilov'un karısı ve Dolgoruki ' nin alter ego­ su olacak, böylece ele geçirilemez bir babaya duyulan eşcinsel tut­ kusunun tüm değişkelerini yaşayacaktır. Çünkü bu babalar düosun­ da, Arkadi aslında bir babası olduğundan bile emin değildir. Bu ro­ manda sanki babanın varlığına kesin bir şekilde şüphe düşürmek amacıyla birbiriyle mücadele eden iki "köken romanı" var gibidir. Gelgelelim yazar-delikanlının babayı üstü örtük olarak bu red­ dedişine, İsa' nın bedensel ve tinsel olarak Babasına ait olduğunu kutsal olmayan bir tarzda yeniden üreten bir baba sevgisi eşlik et­ mektedir. Babasından ayn düşen Oğul, Tin ' in sadece Baba'dan (per ftlium) doğduğunu kabul eden teslis aracılığıyla B aba 'ya ulaş­ maya çalışmaktadır. Rus Ortodoks teolojisinin bu zengin izleği, Tin'in Baba'dan ve Oğul'dan (ftlioque) doğduğunu düşünen Kato­ likliğin "eşitlikçi" eş-tözlülüğünden farklıdır. Ortodoks Dostoyevs­ ki açısından delikanlı hemen elde etmediği, babayla bu libidinal ve simgesel özdeşleşmeyi kendi arzusu aracılığıyla inşa etmek zorun­ dadır. Ardından baba-oğul ilişkisinin tüm muğlaklığını hesaba ka­ tan eşcinselliğin incelikli bir şekilde biçimlenmesi gelmektedir. Freud Dostoyevski 'yi konu alan bir incelemesinde yazarı, fazla da düşünmeden, "baba katili"11 olarak betimlemektedir. Aksine epi­ lepsi semptomunda bile, sürüp giden bir çelişkinin (nefret ve sevgi) söz-öncesi bir ifadesini görmek mümkündür. Çözümsüz bu çelişki, özneyi devindirici bir boşalmaya hapsetmektedir (kimileriniyse edime geçişe zorlayabileceği gibi). Delikanlının beden ve babanın adıyla yaşadığı sıkıntıları romanesk bir şekilde kurgulamasını, genç Dostoyevski 'nin tiran babasıyla karanlık ilişkisini analiz et­ meye girişmesi olarak yorumlamak mümkündür. Bir varsayıma gö­ re ayaklanan Rus köylülerinin öldürdüğü baba, zindandaki daha da tiranca muamelenin yeniden etkinleştirdiği ilk çırpınmalı semp­ tomları tetiklemiş görünmektedir. Karamazov Kardeşler baba ve 1 1 . "Dosto'ievksi et le parricide" ( 1 927), Resultats, ldees, Problemes içinde, Cilt: il, PUF, Paris, 1 985, s. 1 61 -1 75. Ayrıca bkz. Ph. Sollers'in bu tez üzerine tartış­ ması, "Dostoievksi, Freud et la roulette", Theorie des exceptions içinde, Folio, Gallimard, 1 986, s. 57-74. 1 69 suçluluk, erkek kardeşler ve eşcinsellik izleğini yeniden ele almak­ ta, baba figürü arzunun eksenini oluştunnayı sürdünnektedir. Ama bu sorunsalın doğal uzamına kavuşması ve dolaysız, aile kapsamın­ da incelenmesi daha çok Delikanlı 'da gerçekleşmektedir. F. B İÇİMİ OLMAYAN İLE OLGUNLAŞMAMIŞ OLANIN B AŞTAN ÇIKARICILIÖI Modem roman kendisini sorgulamaya başladığında ya da yetişkin toplumun kaçınılmaz olarak babaya bağlı değerlerini sorgulamaya başladığında yazar, ergen erkek ya da kız çocuğunun büyüsüne ka­ pıldığını açıkça dile getirmektedir. Tıpkı Nabokov'un Loli ta's ı ( 1 955) ile ya da Gombrowicz'in Trans-aılantique'i [Trans-atlan­ ( 1950) ve Pornografia' sı [Pornografi] ( 1 958) ile yaptığı gibi. tik] Yazarların az çok gizli teşhirciliklerini ve eşcinselliklerini ifade et­ me yöntemini böylece bulduklarını söylemek az kalır. Anlatıcının, baştan çıkarıcısı kadın ya da erkek ile özdeşlemesi bu metinlerde ortaya çıkmaktadır ve ergenlerin kodlanmış sapkınlık kategorisine dahil olmamaları sayesinde bu özleşmeşme çok daha etkili bir şe­ kilde gerçekleşmektedir. Ergenler romancılara, henüz biçimlenmiş olmayanın metaforları olarak gerekmektedir: Dil-öncesinin ya da belirsiz bedenin hayali. Örneğin Gombrowicz yapıtını, söz yitiminde ya da absürtte yok olacak denli deneyimin akışkanlığına uygun anlatısal biçimler bul­ ma arayışına vakfetmiş olmasına rağmen (Kosmos, 1 964), "B içim yaşamın özüyle uyuşmuyor"12 diye yazabilmiştir. Yazar, "esas ola­ rak genç olan her şeye, yani yaşayan her şeye özgü olan biçimsiz olanı, aşağı olanı, olgunlaşmamış olanı"13 taçlandırır. En barok olanları da dahil olmak üzere yetişkinlerin dünyasının karşısına (ör­ neğin Trans-atlantique'teki sapkın Gonzalo gibi) ergenlerin -Igna­ ce, Karol, Henia- büyüleyici dünyasını koymaktadır. "Doğal olarak benim ilk görevim erkek çocuk, ergen gibi önemsiz sözcükleri en 1 2. Journal, 1 953-1956, Bourgois, 1 98 1 , s. 1 71 . 1 3. A.g.y., s. 259. 1 70 ön sıraya yükseltmektir: Tüm resmi sunaklara bir diğerini ekleye­ rek, oraya daha kötü olanın, daha az iyi olanın, aşağı konumda bu­ lunanın genç tanrısını, 'önemsiz olan't, ama gücünü aşağı konu­ mundaki nüfuzundan alanı oturtmak."1• Yazarın kaleme aldığı por­ nografi bu amaç peşinde ergenlerin erotik oyunundan esinlenmek­ tedir. Müstehcenlik, skandal ya da açıklık söz konusu değildir. İma­ lar, anıştırmalar, yakınlaşmalara ya da kaçınmalara yapılan imalı göndermeler. Sadece göstergeler. Tıpkı yazarların pornografisi gi­ bi olgunlaşmamışlann pornografisini, ergen pornografisini de bir adlandırma çabası, sözcük ile dürtü arasındaki sınırda yer alan be­ lirsiz bir anlamı ortaya çıkarma çabası olarak değerlendirmek mümkün müdür? Romanesk yaratının önemli anlarına damgasını vuran ergen imge­ lerini ve çatışmalarını, paja ihanet edilmesi ve paj ın ihanet etmesi, ikicinslilik ve kılık değiştirme, soyzinciri, olgunlaşmamış baştan çıkarıcılar gibi izlekler doğal olarak tüketememektedir. Bunlara Tristram Shandy'den Julien Sorel ve Bel Ami'ye �adar ergenlik ile roman arasındaki mahrem bağlan ele alan karakter "oluşum" ede­ biyatın ı da eklemek gerekmektedir. Yine de bu izlekler, romanesk türün çoksesliliğinin, muğlaklığının ve Oidipusçu olmaktan ziyade biraz sap.kın olan esnekliğinin ne denli açık ergen yapıya borçlu ol­ duklarını yeterli bir şekilde göstermektedir. Esas itibariyle açık, tamamlanmamış bir yapının yazı aracılığıy­ la temsili okur için uyuşturucudan başka bir şey olabilir mi? Arın­ maya daha yakın olan roman, aktarım ve yorumla yapılanla bağlan­ tısız olmayan belli bir detaylandırma önermektedir. Bu detay­ landırmayı göstergesel olarak adlandınyorum;•s Bu detaylandırma ergenlikteki uyanmış ilksel süreçlerin ortağıdır, ergen fantezilerinin dramaturjisini yeniden üretmekle, basmakalıp yargılan özümse­ mekte, ama ergen bilinç-öncesiyle aynı düzeyde olan bilinçdışı içe1 4. A.g.y., s. 260. 1 5. Bkz. Julia Kristeva, La Revolution du langage poetique, Le Seuil, 1 973. 1 . Bö­ lüm. 171 ri.klerin gerçek bir kayıtlanmasını da sağlayabilmektedir. Bu göster­ gesel detaylandırma ergen dönüşümünün kabıdır (biçimidir) ve ba­ zen de basitçe onun aynasıdır. Bu bağlamda şu soruyu haklı olarak sorabiliriz: Bir ergeni analize göndermek ile ona romanlar yazdır­ mak arasında bir tercih yapmak gerekir mi? Ya da bu romanları bir­ likte yazmak. Pek ciddi olmayan, ergenliğe dair soru. Bu soru bir başka soruyu da beraberinde getirmektedir: Analist büyükanne mi­ dir yoksa ergen midir? Eğer açık bir yapıya kulak vermeye devam edilmek isteniyorsa, belki de biri olmadan asla diğeri olamaz. Ergen ve yazı hakkındaki sorgulama bizi sapkınlığa ve onun ya­ zıyla ilişkisine yönlendirdi. Sapkınlığı empatiyle, ama hatır sayar­ lığa varmadan nasıl algılayabiliriz: Romanesk �azının tarihi bize bu konuda yardımcı olabilir. "Hayırhah dinleyiş'inin belli bir sapkın­ lıktan azade olmadığını bilen analist, kendi tekniğini de bu sorgu­ lamaya tabi kılarak sorgulamayı sürdürebilir: Çerçevenin kapanma­ sı ya da esnekleştirilmesi, farklı söz göstergelerinin kullanılması ya da kullanılmaması, aktarım açısından ulaşabilecekleri noktanın öte­ sinde gerçek olayların dikkate alınması vb. Bunlar, ergenlerin oluş­ turduğu "açık yapılar"ın dikkate alınmasının analisti karşı karşıya bıraktığı teknik sorunlardan sadece bazılarıdır. Daha başka sorunlar da yok değil. 172 iV Gülümseyişler çarkı 1 "İnsanlara varlıklarının ikinci kökeninin ilk, belki de ikinci kökenini ifşa ettim." Leoııardo da Vinci Azize Hanna'nın gözkapaklarını yalayan turuncu ışığın içine kayı­ yorsunuz. Bu aydınlıktan Meryem'in omzunu ve dans eden Jocon­ de tarzı gizemli gülüşünü fark eder gibi oluyorsunuz. Dizlerinin arasından İsa'yı çıkaran ve onu ya yere bırakan ya da alıkoyan şeh­ vetli ve güçlü kolu boyunca aşağıya doğru i niyorsunuz. Son derece çekici kalçalar ve bacakların üzerine örtüyle birlikte akan bu Vene­ dik su yeşiline dalıyorsunuz. Çocuk-Tanrının tombul ve afacan yü­ zü ile onun uzantısı -tutkusu ve yeniden dirilişi olan- kuzu üzerin­ de bakışınız sabitleniyor. Şimdi arkaya dönerek, ve yine, yansıyan ışığın büyülenmiş devinimi içinde, çifte anne-kızın, Hanna ile Meryem 'in yüzüyle 1 . Le Nouve/ Observateur, Sayı: 1 01 3 (6- 1 2 Nisan 1 984), s. 92-93. . 1 73 karşılaşıyorsunuz. Yansımalar turnikesinde ebediyen baştan başlı­ yorsunuz. Gizemli bir neşe gülünün taçyaprakları böyle aralanır. Siz de böylece bir yüzler kaleydeskopuna kaptırırsınız kendinizi. Gözleri­ nizin önünde bir anne ile oğlunun dairesel yansımasıyla bir insan­ lık tarihi doğmaktadır. Anne önceki bir anne okşayışının anısı saye­ sinde zaten çifttir. Oğul ihtişama doğru hayvanımsı ve erotik kaçı­ şa daha şimdiden başlamıştır. Modem insan, bireyin bu imgesel tarihöncesini kutlayacak ne bir söze ne de bir imgeye sahip artık. Hem anne hem oğul olduğu­ nuz, henüz ayrışmış bir deri, henüz açılmış bir imge olduğunuz bir rüyanın sıcaklığı içinizden taştığında; bir kadınsılık, aşka özgü ya da narsisik belirsizliğin tadına doyum olmaz çalkantıları karşısında dilsiz bir yan yanalığın, beden bedeneliğin, kıvnm kıvnm üstüne oluşun ve eşsiz ayrılışın anne yanını kabullendiğinde, Louvre'a bu Leonardo 'yu gönneye gidin. Vinci kendisinden önce kabul gönnüş "üçlü Azize Hanna" (bu­ nu İtalyanca ve Almanca daha iyi ifade eder: Santa Anna Metterza, heilige Anna Selbdritt) modelinde Meryem Ana'yı ve İsa'nın Te­ cessümü 'nü burada teolojik olarak yoğunlaştınnıştır. XIII. ve XV. yüzyıllar arasında bu izlek, klasik Baba-Oğul-Kutsal Ruh 'tan olu­ şan teslis inancının yedeği ve dengeleyicisi olarak kendisini dayat­ maya başlar. Bunun olabilmesi için, Meryem merkezli bir perspek­ tifin icat edilmesi, Hanna' nın Meryem ' i günahsız bir gebelikle do­ ğurduğunun (Duns Scott bunu bir praeredemptio olarak niteler) ka­ bul edilmesi ve aynı zamanda da hem Hıristiyanlığın teslis mantı­ ğının hem de bu mantığın bir tanrıça-anne kutsallaştırılmasını ele alışının derin leştirilmesi gerekmişti. Bununla birlikte, Dante'nin "Cennet"inin derin etkisi altındaki Leonardocu dişil teslis anlayışı, kızı Meryem 'in aşkla sevdiği Han­ na'nın sedefli teninden ortaya çıkan İsa'nın bedeniııin insancıl bir yüceltilişidir. Yaratıcı ve aynı zamanda ressam yaratıcı, ışık saçan dişilliğe sahip bir erkek olsa gerektir. Bu ışık saçan dişillik, kuzu­ nun alnında parlar: Hem Kıyamet hem de evrensel gülümseme va­ adidir. Rönesans insanı için demek ki İsa, bir annesi olduğu için bir 1 75 Bakire Meryem. Azize Hanna ve Çocuk l sa. Taslak. Burlington House. Mukavva üzerine beyaz fırça darbeleriyle kömür kalem. 1 3x 1 0 1 cm. 1 499-1 501 . National Gallery, Londra. cinselliğe -yüce bir cinselliğe- mi sahipti? Burada kendimizi Batı imgeleminin tam merkezinde buluruz. Freud kendi özyaşamöyküsünü de ekleyerek bu tabloyu yeni bir düşünce nesnesine dönüştürür. Aslında hiçbir akbaba,2 hiçbir çayla­ k. sanatçının özümsediği ideal annelik kültünden aşağı kalmayan bu gizemli uçuşa gölge düşüremez. Fallus varsa bile, belki başka bir yerdedir. Gerçekten de İsa ve kuzu ne yapmaktadırlar? Sanki bebek ile hayvan arasında bir süreklilik varmış izlenimi yaratacak şekilde çocuğun bacağının uzantısı halindeki bu pati; boynuz gibi uzun kulakların sertliğine sıkı sıkı sarılmış eller; kuzunun İsa'mn bacak arasında konumlanması... Çocuğun ve yaratıcının öz-erotiz­ mi annenin sevincinin kefili midir? Ama ben Leonardo için sorunun her şeyden önce plastik bir so­ run olduğuna iddiaya girerim: Dairenin üçgenle nasıl bağdaştırıla­ cağı sorunu. Meryem 'in başı sağ açıda Hanna'nın omzuna dayan­ maktadır. Meryem'in bacakları Hanna'nın, Hanna'nınkiler de Mer­ yem 'in bacakları olabilir: İki üçgen birbirine dayanmıştır ve birbi­ rini destekler. Meryem'in dizkapağının yaptığı açı kıvrık dirsek içi­ ni işaret eder. Grubun üç ayağından soldaki -Hanna'nın ayağı- sağ ayağı -Meryem 'in ayağı- oluşturmak için aynada yansır. Mer­ yem' in bedeninin kıvrılışı yapının merkezinde yer alır ve açıları bir elipse taşır. Ta ki başını çevirerek eğriyi tamamlayan İsa'ya kadar. Kuzu ise bu geriye bakışı belirgin hale getirir. Leonardo Dante'den alıntı yapar: "Düz açısı olmayan bir üçgen bir yarını daireden elde edilebilirse" ("Paradis", XIII, 101). Ve söy­ lediğine şöyle kesinlik kazandırır: "Dairesel bir ışığm yansıdığı bir ortama yerleştirilen her cisim, etraftaki uzamı kendi sayısız benze2. Leonardo da Vinci (1 452·1519) şöyle yazar: •özellikle akbabayla meşgul ol· manın yazgım olduğu kanısındaydım, çünkü ( • • . ) henüz beşikte bir bebekken bir akbaba yanıma geldi, kuyruğuyla ağzımı açtı ve dudaklarımın arasına kuyruğuy.. la pek çok defa vurdu.· "Souvenir d'enfance de Leonard de Vinci"nin (1 927, Fr. çev.: Gallimard, 1 983, s. 49) etkisi altında kalan Freud, Çocuk isa'ya doğru eği­ len Bakire Meryem'in giysi kıvrımlarının arasında bu akbabanın imgesini bulur ve gerçek bir anı değil de bir fantezi olarak gördüğü şeyin analizini yapar: Bu fantezide hem çocuk Leonardo da Vinci'nin annesiyle ilişkisi hem de daha sonra ortaya çıkacak olan eşcinselliği açıklığa kavuşacaktır. Fll()NJRuhun Yeni Hasıa1ıldan 177 riyle doldurmak için yayılır. Her şey her şeyde ve her şey her parçada görünür" ("Günlükler"). Ressam aynada keşfedilmek için yazıyordu. Belki de Plotinos'u yankılayarak. Hanna'nın işaretparmağının grubun göksel kökenine işaret ettiği, Londra'daki resmin aksine, Louvre'daki tablo Hıristi­ yanlık tarihinin kaynağını karşılıklı yansımalarla temsil eder Baş­ langıçta", aşık bakışların yansıması vardı. Bir çocuk, iki anne: Baş­ langıçsız ve sonsuz, gülümseyişler çarkı. . .. 1 78 Fl2ARKA/RuhunYeni Huıalıklan v Şöhret, yas ve yazı ' (Madam de Stail hakkında bir "Romantik" e Mektup) Sevgili dostum, benim gibi "uzman olmayan" ve "romantik olma­ yan" birisine Madam de Stael'e dair düşüncesinin ne olduğunu sor­ duğunuz için size teşekkür ederim. Onu şahsiyet olarak ele alırsam, kafamı karıştınyor, yazar olarak· ele alırsam da, sözü çok uzattığını düşünüyorum. Tarihsel bir çalkantının ortasındaki bu kadının, kural dışı düşüncelerinin gizemlerinin ve modernler üstündeki etkilerinin henüz açığa çıkmadığını düşünüyorum. Bununla birlikte, size onun hakkında söyleyebileceklerim, izlenimlerden, varsayımlardan ve kararsız düşüncelerden ibaret olacaktır ve bilimse] bir araştırma derlemesine burnumu sokmaktan da büyük bir rahatsızlık duyuyo­ rum. Elbette yapıtı yeniden okudum: Eğlenerek, üstünde yoğunla1 . Romantisme dergisi, sayı: 68, dördüncü üç aylık, 1 988, s. 7-1 4. 1 79 şarak ve empatiyle. Coppet Rahibesi 'nin nitelikleri de olabilecek bu niteliklerin benim ünlü barones ile bilinçdışı bir özdeşlememi dışa vurduğu kanısındayım . Bu özdeşleşmeyi hemen reddettiğimi söylemeye gerek bile yok. Bir entelektüel -Madam de Stael (1766- 1 8 1 7) bu rahatsız edici türün ilkidir- ilk bakışta sempatik biri değildir. Onun için Dev­ rim ' den intihara, edebiyattan aşka, mutluluktan ihanete kadar he­ men her şey düşünme malzemesidir. Bu akıl yürütücü kadın hedefi onikiden vunnasını ve yüzyılları aşabilmesini sağlayacak buluşma anına kadar yargılarını imbikten geçinnekten (aşrı yüklü cümleler, bilgiççe anıştırmalar, uzmanca ya da egoistçe konu dışı sözler) hoş­ lanır. Romanlarının (örneğin Delphine'de ahlfilci projelerden, Corin­ ne ' de ise İtalyan kültürüyle yüklü gökyüzü altında eşcinsel ve en­ seste dayalı ilişkilerin masumluğundan geçilmez! ) yerel renklerine zaten bulanmış duygusal entrikalarını yavan açmazlarla karmaşık­ laştırmaya dört elle sarılır. Üstelik §şıkların en yetkini, yani en çok acı çekeni olma iddiasındadır. Başlangıç olarak demezsek son ola­ rak, acı tadından üzüntü duysa bile şöhrette kök salmak ister. Bütün bunları niye yapar? Alıcısını, başka bir deyişle önce aşığı­ nı ve ardından halkı, son olarak da Dünya'yı daha iyi boyunduruğu altına alabilmek için, çünkü Madam de Stael kozmopolittir. Ama özellikle de kendisinin itiraf ettiği gibi, fazlasıyla iyi bir biçimde do­ lu olduğuna inanılan bir yaşamdaki "boşluk"u doldurabilmek için. Kadın düşmanları gibi, Madam de Stael ' in güzel olmayışını ya da yeterince güzel olmadığına dair kendisini içten içe kemiren şüp­ heyi telafi etmek için düşünceye sarıldığını söylemeyeceğim. Sta­ el'in eşi Gennaine Necker' in, merakla açılmış gözleri, zihninin şid­ detini dışa vuran fazlaca tombul ve doymak bilmez kolları ve terci­ hen Alman kültürü olmak üzere dünya kültürünü ele geçirmekteki doymazlığı ve ("kendi zamanında en fazla şöhret elde etmiş ve yüz­ yılların yansız adaletinde şöhretin en fazlasına kavuşacak olan, özellikle de yanına yaklaşmaktan endişe duyduğum insan" l' influence des passions-2 -De olarak gördüğü) babasının da ötesinde 2. Madam de Stael'in yapıtları 1 836 yılının Owvres completes baskısında yer al­ maktadır. 1 80 Avrupa'nın sahip olduğu tüm ünlü ya da sadece çekici adamların hepsini hayrete düşürmek konusundaki açgözlülüğü dikkate alındı­ ğında, kadınsı bir çekiciliğe sahip olmadığım kişisel olarak düşün­ müyorum. Kuşkusuz böylesi bir aşırılığın yaratacağı olumsuzlukla­ rı ya da bu tutkulu ve sözsel Niagara'nın taşıyacağı riskleri fark edebilecek bir erkek değilim. Ama yine de Goethe'nin yerinde ol­ saydım -böylesi bir · ikameyi düşünme cesareti gösterebilirsem eğer- Fransız gezgin kadını ziyaret etmekten ne pahasına olursa ol­ sun kaçınmaktansa, pek klasik bir yan taşımayan ve acımasızca ro­ mantik naifliklerine ve esinse! uçuşlarına onu güldürmeyi düşünür­ düm. Germaine de Stael bir entelektü�lclir, çünkü kendisini XVII. yüzyıldan Devrim'e kadar öndelemiş olan ünlü yazışma ustaları ve romancılar gibi bir fikir ve düşünce kadını değildir. XIX. yüzyılın sonuna doğru kadınların dönüşeceği bir uzman ya da bilgin de de­ ğildir henüz. Madam de Sevigne'nin retorik ihtişamına da sahip ol­ mayan de Stael -matematikteki yeteneklerine rağmen- Chate­ let' nin Emilie'sinin duyduğu tekdeğerli bilim hayranlığına ya da bir Sophie Kovalevskaya'nın ya da bir Marie Curie'nin aşikar dehası­ na da sahip değildir. Hatta sadece insanbilimleri alanıyla sınırlı kal­ dığımızda bile örneğin bir Melanie Klein kadar deneysel hakikat kaygısını değil de bir felsefi kuruluğu Sartre'ın yanındaki bir Simo­ ne de Beauvoir'a dönüştürebilen girişim ruhunu taşıdığım kabul edersiniz. Necker'in kızı sıkıcı Mösyö de Stael, yakışıklı Narbon­ ne, uysal Rocca, hatta ünlü ama ölçülü ve kararsız Benjamin Cons­ tant ile karşılaşmak yerine tutkulu düşüncesine layık bir adamla karşılaşmış olsaydı, belki de daha az ateşli olurdu. Ama tüm bunlar ileri sürdüğüm anıştınnalar ve varsayımlar olmaktan daha fazla bir anlam ifade etmez. Zaten "mektup"un biraz da kuralsız retorik bir tür olması, daha fazlasını söylemeyi zorlaştırır. Eski ve Yeni Rejim arası dönemde olduğu gibi iki tip dişil zeka arasında konumlanan Madam de Sı.ael, ansiklopedik bir merakı temsil eder. Her şey ile ilgilenir, kendisini bilgilenmekten alıkoy­ masa bile sezgilerde bulunur ve özellikle (olaylarla gitgide genişle181 yen) kamusal alana sadece din adamlarına özgü çetin bir düşünsel­ liği taşımayı bilir. Bu tutkulu kadın daha o zamandan medyatik bir kadındır. Bunun üzerinde daha sonra duracağım. Şimdilik de Sta­ el'in bir Ansiklopedist gibi olduğuna sizi ikna etmeye çalışacağım. Ayrıca ünlü felsefeciler arasında kadınlar da yoktu. Aydın beylerin liberten, sırdaş, suçortağı, kültürlü, hatta bilimle uğraşan kadın ar­ kadaşları vardı, ama asla sahip oldukları evrensellik iddiası açısın­ dan onlarla eşit kadınlar yoktu. Germaine de S tael gecikmiş bir An­ siklopedist olmuştur. S iyasal ve edebi kurumlar hakkındaki yazıla­ rında izlerini bulduğumuz Montesquieu ile Voltaire'i izler. Ama Te­ rör'e meydan okuyan bu kadın insana özgü olduğu kanısını sürdür­ düğü düşüncenin zaferini tutkuların, yasın ya da basitçe, öteki kar­ şısında duyumsanan belirsizliğin özel alanlarına doğru taşır. Bunu yaparken kendi gözyaşlarını ve uğradığı bozgunları dikkatle ince­ lediğinde bile iddialı tavırlarından vazgeçmez. Sürekli depresyonu­ nu, tıpkı erkekleri az çok ustalık ve başarıyla yönetmeye çalıştığı tarzda yöneten mücadeleci bir isterik midir? Her halü karda toplumsal ya da doğal insan ile acılı ve iddialı insan arasındaki geçişi gerçekleştirebilmek için bir kadın olmak ge­ rekliydi. Ama aynı zamanda ikinci cinse çok yakın ve onu tehdit eden melankolik sızlanmanın içine düşmemek için de yetenekli bir kadın olmayı sürdürmek ve bu sızlanmaları akıl yürütme gücüyle önlemek gerekiyordu. Artık romantik diye adlandırılan üzüntüyle yakınlığı akıl yürütmeyi zayıflatmaz, aksine güçlendirir. Teori, bizi depresyona karşı koruyan, depresyonu seyrediştir. Stael'in ardın­ dan gelen entelektüeller bu deneyimi yaşayacaklardır, deneyimi ilk başlatan ise Madam de Stael ' dir. De Stael'i böylesine sorunlu bir soyzincirinin, yaşamlarını dü­ şünceleri ve yazılarıyla kazanan kadın entelektLiellcrin soyzinciri­ nin atası olarak görmek (Madam de Stael, sahip olduğu şahsiyeti -önemi ona yardımcı olan ama onu gölgelemeyen- soyuna ve ser­ vetine göre takdire değer bir bağımsızlıkla kendi kendine ve kendi­ si için inşa eder), bugün kimsenin onun yapıtlarını okumadığını söylemekten beni alıkoyamaz. Doğal olarak sizin ve meslektaşları­ nızın dışında hiç kimsenin. Obur kaleminden çıkan sayısız sayfa1 82 dan geriye sadece şu ünlü deyiş kalmıştır: "Şöhret mutluluğun pa­ nlt ılı yasıdır." Kuşkusuz bunun dışında kalanların bilinmiyor oluşu adil değil­ dir. Ama tartışmaya açık yargı (kişisel olarak bunu paylaşmıyorum ve başka bir ifade kullanmayı yeğlerdim, ama bu da başka bir hika­ ye) fazlasıyla ağırdır. Bunun yettiğini söyleyecek değilim, ama Madam de Stael'in tamamının yukarıdaki deyişte yer aldığını ileri sürme kolaylığını göze alıyorum. Çünkü yaşamını ve çağını özetle­ yen şöhret ile yasın oluşturduğu iki kutup arasında, bu kadının mut­ luluğu sayısız tutkunun ve hayal kırıklığının labirentlerinden geçer. Sırf o bunları yazabilsin diye. İşte bu nedenle bu romantik, gerçek bir moderndir: Bununla, duygusal romantizminin, coşkuyla gelişti­ rilen tutkusal içeriğin ötesinde yazının kendisi için yüceltildiği bir laboratuvar işlevi görmüş olduğunu kastediyorum. Madam de Sta­ el 'in inceliklerine kulak verdiği şöhret kavramı, talep edilen tutku tutkusu aracılığıyla yazı imparatorluğuna, sadece bu imparatorluğa ait olmayı ifade eder. Germaine de Stael ile, yazının şöhreti -mut­ suzluğun yüceltilmesinden geçerek- Akıl Tanrıçası'nın yerine ge­ çer. Madam de Stael için şöhretin üstünde hiçbir şey yer alamaz. Şöhreti onun teolojik gökyüzünden indirir, şöhretin fallik nitelikle­ rine sahip çıkarak ("Gloria Patri et Filio et Spiritui Sancto")' bu ni­ telikleri liyakatlarımız hakkında diğerlerinin oluşturdukları bakış açısına, halkın bize gönderdiği gurur okşayan olumlu imgeye yer­ · leştirir. Hoşa gitme kaygısı taşıyan bu aşık kadın bir psikolog ve bir sosyologdur. Narsisizmin ve ben idealinin (başka bir çağa ait bu dil için beni affediniz) ortaya çıkışı olarak şöhret, Madam de Stael için büyük ölçüde "ilkel" ve ister istemez "toplumsal"dır. "İnsan kalbinin duyumsayabileceği tüm tutkuların içinde şöhret aşkı bir niteliğe sahip başka bir tutku yoktur: Tutkunun de­ v inimlerin in izini insanın ilkel doğasında bulabiliriz, ama bu duygu gerçek gücüne to pl umsal bir ortamda kavuşur. Tutku adını hak etmek için tutkunun, ruhun diğer tüm duygularını soğurmuş olması gerekir. kadar görkemli • Şöhret Baba, Oğul ve Kutsal Ruh. (ç.n.) 1 83 Verdiği zevkler kadar açtığı yaralar da sadece, tutkunun sahip olduğu gücün gelişmesine özgüdür.''3 Yine şöyle der: "Ruhumuzu harekete geçirebilecek ilkelerin en gü­ zeli şöhret aşkıdır.'04 Kuşkusuz "göreceli bir tanınmışlık" söz konu­ sudur ve "böylesine yüce bir taç bağışını haklı çıkannayı evrene ve geleceğe bırakırız daima.'' Ama "uzam ve yaşam süresi konusunda yanılsamaya düşmek, sonsuzun metafizik niteliklerinden bazılarına sahip olduğumuz kanısına kapılmak olası olsa da, evreni kendi is­ mimizle doldurmak ve kendinin ötesinde var olmak ne baş döndü­ rücü bir haz"5 kaynağıdır. Bir erkeğin kaleminden çıkmış olsaydı böylesi bir itiraf, pek inandırıcı olmayacağı gibi hatta bir büyüklük kuruntusu olarak da nitelendirilebilirdi . Laik Azize Therese 'imizin esrimesinde, sıradan bir şekilde sadece aynaya hasredilen dişil nar­ sisizmin esaslı bir biçimde meşrulaştırılışına ve talep edilişine tanık oluruz. Ama bunun da ötesinde evrensel bir narsisizm de meşrulaş­ tırılır ve talep edilir. Bu satırları yazan kişi "kalabalığın ruhu coştu­ ran alkışlarıyla" yaşadığını söyler: Mütevazılık kendini dayattığın­ dan kendisini aynı zamanda bütünüyle diğerlerine, yani "halk"'a adar: "( ... ) İçinizde nasıl da büyük olaylar gelişiyor ve sizin aydın­ lığınıza güvenen halk adına bu büyük olaylar en canlı dikkatin si­ zin düşüncelerinize yönelmesini sağlıyor.''6 neğin Farklı şöhretlerin, ör­ yazılara ve. özellikle de askeri eylemlere dair şöhretlerin var­ lığının bilincinde olan yazar, doğal olarak birinci türden şöhretleri destekler. "Yalnız deneyimlenen zevkler"e yakın yazının sağladığı bu şöhret, gelgelelim nadiren "çağdaştır." Kavrayışlı psikoloğumu­ zu bir açlık, acı ve kıskançlık hissiyle dolduran böylesi bir �öhret aşkı tatmin edilemez olarak kalır: "Bu şöhretin yaşattığı zevkler as­ la yeterli olmadığından, ruh ancak onların beklentisiyle doludur, el­ de ettiği zevkler ruhu arzuladıkları zevklere yaklaştırmaktan başka işe yaramaz."7 3. De /'influence des passions, ilk kısım. 4. A.g.y. 5. A.g.y. 6. A.g.y. 7. A.g.y. 1 84 Madam de Stael'in bu ve başka metinlerde serimlediği şöhret bileşenlerinin bu pek de alışılmadık bilgisini anımsatma işini daha fazla uzatmayacağım. Bana çarpıcı gelen şeyin altını çizmekle ye­ tineceğim: Psikolojik analizin tarihsel gözlemlerle eşanlılığı. Daha girişte "terörün hüküm sürmesi"nin kendisini şöhret açısından mo­ narşilerin ve cumhuriyetlerin sahip olduğu avantajları karşılaştır­ maya yönelttiğini söyler. Cumhuriyetlere hayranlık duysa bile, soy­ luluğun bireysel değerleri ve toplumsal nitelikleri için kaygılanan Madam de Stael, kamuoyunun tiranlığı karşısında duyulan çağdaş ilk endişeleri dile getirir: "Popüler olmayan toplumsal farklılaşma­ lardan haz alarak kendini nereye kadar popülerliğin eline teslim edeceğini bilmekten daha zor bir şey yoktur. Genel kanıya hangi öl­ çüde içtenlik göstermek gerektiğini kesin bir şekilde bilebilmek ne­ redeyse imkansızdır. "8 Demokratımızın ne totalitarizmi ne de medyatik hükümranlığı tanıdığını hatırlatalım. Henüz Hanna Arendt'in çok uzağındayız ama, iki felsefeci arasında yüzyılları aşan bir bağ yine de kurulmuş-· tur. Terörle bağlantılı olarak Madam de Stael çağın "yeni medya­ lar"ı olarak adlandırmamız gereken olguyu gözlemler. Matbaanın icadının ardından "basın özgürlüğü"ne ve "gazetelerin çoğullu­ ğu"na dair bir duyarlılık taşımaktadır. Özgürlük ve zorunlu, vazge­ çilmez bilgilenme kaynağı olan ve "her gün bir gün öncesinin dü­ şüncesini kamusal kılan" bu yeni olgular, "herhangi bir ülkede şöh­ ret diye adlandırılabilecek bir şeyin var olmasını da neredeyse im­ kansızlaştınyorlar.'19 Daha o zamandan "düşünme üstatları" ortadan kalkar! Yazar şöyle devam eder: "(...) Saygı gösterme mevcut, çünkü saygı gösterme eşitliği yok etmi­ yor ve saygı gösteren kişi kendini teslim etmek yerine yargılamakta­ dır; ama insanlara duyulan hayranlık yasaklanmıştır ( ... ) Günümüzde kendisini göstermek isteyen kişi herkesin öz-saygısına karşı savaşmak zorundadır. ( . . . ) Nihayet, bilimlerdeki her keşif kitleyi zenginleştirerek insanın bireysel imparatorluğunu hükmü altına almaktadır."10 8. A.g.y. 9. A.g.y. 1 0. A.g.y. 1 85 Bu sürecin yığınlar için vazgeçilmez ve yararlı olması boşunadır: Yazar üzüntüsünü gizleyemez. Burada herkesi eşitleyen demokrasi­ lere yönelik suçlamalardan ilki biçimlenir, metnin devamı yüce bir değer olarak görülen mutluluk adına şöhrete susamışlığı reddetme ihtiyatını gösterse bile. "( ... ) insan acıdan kaçınmak için kendini öl­ dürdüğüne göre insanın mutluluğu ona yaşamından daha fazla ge­ reklidir ( ... ) tüm duygular gibi şöhret tutkusu da mutluluk üzerinde­ ki etkisine göre değerlendirilmelidir."11 Ancak bu mutluluk dini, mutluluğun imkansızlığını daha iyi gösterebilmek için alıkonulur: "İnsanın tasarladığı haliyle mutluluk her açıdan imkiınsızdır (altını ben çizdim); ve sahip olabileceğimiz haliyle mutluluğa ( ...) büyük acılar­ dan kaçınılmasını sağlayabilmek için en güvenilir yöntemlerin ince­ lenmesiyle ulaşılabilir. Bu kitap bu amacın araştırılmasına adanmış­ tır."12 Dolayısıyla artık şöhret yok, varsayımsal olarak arzulanan mutlulu­ ğun yerine, kaçınılacak acı var sadece. "Giyotin" mi dediniz? .. Bu korkunç satır Madam de Stael'de "kutsal mutsuzluk kültü" (Ref/e­ [Kraliçenin Davası Üzerine Düşün­ xions sur le proces de la Reine celer]) olarak adlandırdığı şeyi tetikler. Bu melankoli zevkini ne kadar aşın da ol::a sılt tarihsel bir belirlenime indirgeyemeyiz. Ma­ dam de Stael Marie-Antoinette'in bağışlanması için yakardığında, savumasında kamuoyu görüşünün vahşiliği karşısında aristokratın katledilmesinden ve gazabından tiksinen hümanistin yaralanmış gururu ile kadınların baskı altına alınmasına karşı başkaldıran, ke­ sin oluşumunu tamamlamaktan çok uzak bir "feminist"in isyanının dışa vurulduğuna dair kesin bir kanı taşıyorum. B u nlar mutsuzluğa belli bir bağlılığı desteklemeye değilse bile kışkırtmaya rahatça yeterlidir. Germaine de Stael Kraliçe' nin masum olduğunu, kadın­ lığını, özgünlüğünü ve anneliğini savunur. Yüksek bir toplumsal konumdan aşağıya düşüşün daha acılı olduğunu ileri sürer. Verilen bu kurbanla, toplumsal zayıflıkları ve annelikten kaynaklı kırıl- 1 1 . A.g.y. 1 2. A.g.y. (Giriş). 1 86 ganlıkları açısından tüm kadınlara hakaret edildiğini düşünür. Ör­ neğin: "Kraliçenin yaşamının hakemleri, size arzularınıza göre hitap eunek istiyorum; size yalvarmak istiyorum; Marie-Antoinette'e karşı adil ve merhametli olunuz; ama aynca şöhretini kıskanıruz: Onu kurban ede­ rek şöhretini ebedi kılacaksınız."13 "Böylesine şefkatli bir annede kurban edilmiş kadınlar, zayıflığa karşı yapılan saldınyla, acıma duygusunun yok edilmesiyle kurban edilen kadınlar, size sesleniyorum; eğer vahşet egemenliğini kurarsa, sizin imparatorluğunuz yok olur, eğer gözyaşları boşuna akarsa. sizin yazgı­ nızın sonu gelir. Doğanın tüm silahlarıyla Kraliçe'yi savunun."" Şöhret düşüncesi idam cezası karşısında bile Madam de Stael' i terk etmez. Am� devrimci tiranlığın vahşice önüne katıp sürüklediği di­ şil zayıflığın ve acının şöhretten daha üstün olduğu kanısındadır. Örneğin Terör ve "kamuoyu" şöhreti yok etmeye çalışır ve mutluluğu imkansız kı l arken , mutsuzluk -acılı bir tarihin belgesel­ cisi- Madam de Stael 'in kurduğu romantik psikoloj i olan simya kavanozunun dibine çöker. Mutsuzluk şöhrete ulaştırabilecek tek unsurdur. Den em elerinde ve romanlarında damıtacağı de işte bu mutsuzluktur. Suçluluk duygusuna yol açan aşın bir ahlakilik talebi ve katı bir üst-ben mutsuzluğa bu bağımlılığı gerektirir. Madam de Stael şöy­ le yazar: "Richardson'a niye Clarisse'i böylesine mutsuz kıldığı so­ ruldu: Çünkü babasının evini terk etmesini asla bağışlayamadığım­ dan diye yanıt verdi Richardson."'5 (Germaine de Necker'e uygu­ lanmış olsaydı bu sözler ilginçliklerini yitirmezlerdi). Romancı de­ vam eder: "Hakikati söylecek olursam, romanı mda Delphine'i evli bir erkeğe beslediği duyguya, bu duygu her ne kadar saflığını koru­ muş bile olsa, kendisini teslim etmesi yüzünden affedemedim." Ka­ dınlara uygulanan toplumsal baskı, bu acı çekmeye yazgılı ol uşa kendi payını ekler: "Delphine'e karşı toplumun uyguladığı katılık13. A.g.y. 14. A.g.y. 1 5. ·auelques retlexions sur le but moral de Detphine·. 1 87 ta da mahkum edilebilir olan şeyi göstermek istedim."16 Yazarın gözünde tüm bunlar birbiriyle yöndeşir ve rasyonelden daha çok duygusal olan insani bir özü ortaya çıkarmaya katkıda bu­ lunur: "Dünyada sadece duygular yüzünden acı çeken ve duygular­ dan haz alan bir insan grubu olduğuna inanıyorum - öyle ki insan­ ların çoğu bu duyguların içsel varoluşlarının neredeyse farkında bi­ le değildir."17 Daha radikal ve gerçekten daha melankolik bir tarzda Madam de Stael, ihtiraslı ve dinsel tutkuların gerisinde "yaşamın boşluğu"nun18 yattığını gösterir. Kadın kahramanlarından biri olan Corinne'e -aynı adı taşıyan romanda- söylettiği şeyle, yazar deha­ sının depresyonlu niteliğini kabul etmiş görünür: "Bahtsız! Eğer hala varlığını koruyorsa deham, varlığını bana ancak acımın gücüyle hissettiriyor; onu ancak güçlü bir düşman görüntüsü altında ıanıyabiliriz."19 Ancak modem insan, bir konuda yanılmasın: Burada bir patoloji söz konusu değil. B urada tasarlandığı haliyle mutsuzluk, bir liyakat imidir, elit bir ruhu betimler. Liberalizmin ilk mi/itam Madam de Stael 'in tüm düşünce çabası, farklılıkfarı korumaya dayanır. Tek­ tipleştirici demokrasilerin sert düşmanı yazar, kendisini de cezbe­ den eşitliği keyfi feodal farklılaşmaları değil de "eğitim farklılıkla­ rı" ve "kişisel başarı"nın diğer kanıtlarını sımflandırma kaygısıyla örtüştüğünde savunur. "Demokratik temeller üstüne kurulmuş bir devletin dilin saflığına, ifadenin soyluluğuna, onurlu bir ruh imgesine özellikle sahip olması gerekir... Demokratik sistemlerde iktidar kişisel liyakatından dolayı seçilmeyi hak etmeye dayandığında, bu liyakatın dışsal niteliklerinin korunmasına daha fazla özen gösterilmesi gerekir.":ıo 1 6. A.g.y. 1 7. A.g.y. 1 8. A.g.y. 1 9. Corinne, V. Bölüm. 20. De la litterature. Giriş konuşması : "De la litterature dans ses rapports avec la liberte." 1 88 Bu düşünceler bağlamında melankoli hiç de tek başına "şöhret" an­ lamına gelmese de, şöhrete götürdüğü için yine de iyi bir şeydir. Neden? Çünkü Madam de Stael melankolinin, edebiyatın mükem­ melliğine de katlcıda bulunan bir özgürlük meyvesi olduğunu düşü­ nür. İngiltere örneği bunu gösterir: "Yönetim biçimleri ve örfleriyle mutlu İngilizlerin neden Fransızlar­ dan çok daha fazla melankolik bir imgeleme sahip olduklarını kendi­ mize sorarız. Çünkü insan aklının iki büyük ürünü olan özgürlük ile er­ dem düşünceyi gerekli kılar; düşünce ise kaçınılmaz olarak ciddi ko­ nulara yönlendirir."21 Başka bir tarzda Madam de Stael 'in Almanya için öngördüğü kal­ kınma, Fransız aydınlanmasının duygusal ve bugünkü tabirle "başarıya yönelik" liyakata dayalı daha iyi bir kullanımının sonucu olarak ortaya çıkacaktır. Ama tüm liyakatlann içinde edebiyat liyakatı tüm soyluluğuyla parlar, çünkü bu liyakat mutsuzluğu şöhretle bağlantılandıru. Da­ hası geçen zamanla birlikte olası tek şöhret, tutkuları ve bunlara egemen olabilmek için de mutsuzluğu serimieme gücüne sahip ede­ biyatın şöhreti olacaktır. Madam de Stael bu iddasından yol çıka­ rak, üslubu "özgür bir devletin sahip olduğu güçlerden biri" konu­ muna yükseltir: " (. .. ) Üs lup sadece dilb ilgisel kuruluşa dayanmaz; fikirlerin derinliği­ ne, tinin doğasına bağlıdır; asla basit bir biçim değildir... Dilin uygun­ luğu, asaleti, saflığı tüm ülkelerde ve özellikle de siyasal eşitliğin ku­ rulduğu bir ülkede bizi yönetenlerin saygınlığına büyük katkıda bulu­ nur. Dilin hakiki saygınlığı, tüm ahlaki mesafeleri ifade etmenin ve saygı duyanı ıslah eden bir saygı uyandırmanın en iyi yöntemidir. Yaz­ ma yeteneği özgür bir devletin güçlerinden birine dönüşebilir."22 Fransız devlet adamlarının en ünlülerine de bu düşünce rehberlik etmemiş midir? Değerleri yok etmediğinde kaçınılmaz olarak göre­ celeştiren bir demokraside düşüncenin; "insani nitelik" diye adlan­ dırılan şeyin kanıtlayıcı ölçütü olmayı sürdürmesi gerekir. 21 . De la litterature, 1 . Kısım, XV. Bölüm. 22. A.g.y. , 2. Kısım, Vll. Bölüm. Altını ben çizdim. 189 Gelgelelim edebiyatın onurlandırılmasına erkekler kadar katkı­ da bulunsalar da kadın edebiyatçılar şöhretin mutsuzluklarıyla er­ keklerden daha fazla karşı karşıya kalırlar. Kadın edebiyatçı bizzat şöhreti bir mutsuzluk olarak yaşar. Ve Madam de Stael güçlü bir en­ telektüel görünümünün ardında saklanan acıya dair bu sarsıcı ve maalesef hala güncel itirafa kendini teslim eder. Acı çekmeyi en yüce erdem konumuna yerleştirecek kadar her şeye hakim olduğu izlenimi veren maskenin altında kırılganlığını gizleyen ilk kendisi olduğunda, bu yaralı savaşçının acı çektiğini kim tahmin edebilir? "( ... ) savaşçılar kaskı, mı7..rağı, parıltıyla göz kamaştıran sorgucu görür ve şiddetle saldırıp daha ilk darbelerde kalpten vururlar." Aslında kadın edebiyatçı: "Hindistan' ın Paryaları (altını ben çizdim) gibi tikel varoluşunu ait ol­ madığı sınıfların, onu kendi başına var olması gereken varlık olarak gören sınıfların arasında gezindirir: Merak, belki de kıskançlık nesne­ si kadın edebiyatçı, aslında acımadan başka bir şeye layık görülmez."" Madam de Stael'in, saygın ulusların yazın ve söz sanatının kayna­ ğını siyasal kurumların oluşturduğunu ilk düşünen Montesquieu, Voltaire, Condorcet ve Andre Chenier gibi düşün adamlarının ara­ sında yer aldığı söylenmiştir. Ben Madam de Stael'in siyasal ku­ rumları yazın sanatıyla karşılaştırılabilir üsluplar olarak kavradığı­ m düşünüyorum. S iyasetin ona m ükemmelleştirilebilir bir şey ole.: rak görünmesinin nedeni -bu program Fransa'mn devrimci kaostan çıkması için ne kadar da elzemdir-, siyasal göreneklerin yeteneğin . sürekli inceltmeye çalıştığı edebi inşaları n ve teamüllerin i mgesine hizmet etmesidir. B urada yeniden karşımıza şöhret kaygısı çıkar. Bu kaygıyla birlikte de kuşkusuz kadının kırılganlığıyla bir tutulan y azarın kırılganlığı saptaması belirir. "Şöhret kazanma umuduyla atılan ilk adımlar fazlasıyla çekicidir, ödüllendirildiğinizi, kamuoyunda belli bir yer edindiğinizi ve farklı bir konuma yerleştirildiğinizi duymaktan haz alırsınız; ama bir kez buna 23. A.g.y., iV. Bölüm, "Des femrnes qui cultivent les letters". 1 90 ulaşıldığında ne inanılmaz bir yalnızlık, ne yoğun bir ürküntü hisse­ dilir! Ortak paydaya katılmak istersiniz, ama artık bunun zamanı geç­ miştir. Elde ettiğiniz kısmi paı:l�ığı da kolayca kaybedebilirsiniz, ama hiç tanınmamış bir insana gösterilecek hayırhah karşılanmayı bul­ manız artık mümkün değildir."24 Madam de Stael yazıya dökülen acının yalnız deneyimlenmesiyle, edebiyatın sağladığı şöhretin asla tatmin etmeyen, ama parlaklığını da hep koruyan ufkunu bıkıp usanmadan hedeflemeye devam ede­ cektir. Aşk tutkuları (Narbonne, Ribbing, Constant, O'Donnell, Prosper de Barante, François de Pange, John Rocca ...), aynlıkları, hayal kırıklıkları, rakip kadınların ya da sadık olmayan sevgililerin açtığı yaralar romantik bir kurgunun malzemesini oluşturur. Ger­ maine de Stael bu romantik kurguyu yaşamıştır ve yaşamöyküsü de bunu bize iletir. Ama düş kırıklıklarını serimlemekte ve aşmakta ortaya koydu­ ğu gücün izini sürdüğünüzde, bunların, yazabilmenin zorunlu ko­ şullan olduğuna ikna olursunuz. Sevgililerin en iyilerini bile en so­ nunda bunaltan tüm bu sızlanmalar ve talepler, acıyı tek sevgi nes­ nesi olarak kucaklayan hakiki bir melankolik mazoşizm anlamına gelmezler. Belki de kısmen bu sızlanma ve talepler, kişisel varlığın­ da barındıı:dığı baba otoritesinden başka bir otoritenin varlığını his­ setmeme eğilimi gösteren fazlasıyla ahlaki bir genç kızın kendisine uyguladığı nevrotik cezalandırmalar olabilir. Tüm bu aşıklar takı­ mına rağmen Germaine de Stael aslında bir liberten değildir - ero­ tik zevkler kaleminin ilgisini çekmez, erotik zevklerin tartışmalı ol­ duğu söylenilen "gerçeklik"i konusundaysa tanıklıklar genellikle dedikodu düzeyinde kalmaktadır... Ama bu kadını asıl yücelten şey, -acıdan söz sanatına doğru uzanan- pşisik uzamı sözlerle, tümce­ lerle, yargılarla ve mantıksal ve romanesk inşalarla deı..etim altına almasıdır. Bu sınırlı, ama ebedi şöhret için yazar tutku acılarına dair bahanelerini çoğaltmayı asla elden bırakmaz. Romantik duyarlılık bir yazı kültü için basamak işlevi mi görür? Yeni bir kutsalın oluşturulması mı söz konusu? Terör, ölüler, cema- 24. De la litterature, sonuç. 191 atçi kamuoyunun anlamsızlığı, yaşamın boşluğu: Olsun bakalım. Geriye hayatta kalmak kalır. Yazıyla. Ama artık yazı, yüce Yaratı­ lış'ın incelikli, mütevazı ya da daha küstahça, ironik kılarak ege­ men olduğu ikincil bir yaratı değildir. Yazı, aşkınlığın içkinliğine dönüşmüştür. Yazı, sarsılmış, şüpheli, ama dirençli, kamuoyunun hem övgülere boğduğu hem de ürkü saldığı ve diğerlerinin bakışın­ da tek başına haz almayı amaçlayan dinselliğin sığındığı bir sunak olmuştur. Madam de Stael bu coşkuyu bir şöhret olarak adlandırır: Bu coşku, yaşamını oluşturan yazınının devindirici gücüdür. Artık bu "şöhret"e bile inanmadığımızı kabul ediyorum. Artık "buna" bile inanmıyoruz. Sadece birisi yazmak istediğinde "bu" yeniden ortaya çıkıyor. Gizlice. Zaman zaman. Ve Madam de Stael bizim için yeniden tuhaf bir şekilde tanıdık birine dönüşüyor. Size iyilikler dilerim. 1 92 VI Joyce "the Gracehoper"· ya da Orpheus ' un Geri D önüşü1 A. SAPKINLIK YA DA YÜCELTME Joyce'un yapıtından söz etmenin ne kadar dayanılması güç, acılı, saçma ve gülünç bir girişim olduğunu size ben öğretecek değilim. Edebiyat eleştirisi ya da ondan bugüne ne kalmışsa o, bu imgesel devinimin hızlılığı karşısında büyülenmeyi hala sürdünnektedir. Temsillerin, ardışıklığın, yer değiştirmenin, yok olma ya da çözün­ menin, Finnegans Wake'te sözsel göstergenin kimliğini alaşağı edecek olan, ama Ulysses te zaten baştan çıkaran ya da altüst eden ' • Tannnın lütfunu dileyen kişi. (ç.n.) 1 . The lntemational James Joyce Symposium'da sunulan metin, Frankfurt, 1 1 - 1 6 Haziran 1 984, L'lnfini, sayı: 8, Sonbahar 1 984, s . 3-13. F13ÖN/Ruhun Yeni Hlt!Jılıklan 193 bir hızla birikmesi. Yargı bu imgeler malströmünün semptomda mı yoksa semptomun katedilmesinde mi, semptomun anlam sunağına meydan okuyan kutsal bir şenlikle yakınlık içeren harcanmasında mı konumlandırılması gerektiğinde kararsızdır. Joyce'u tam bir karşı-Mallarme olarak görüyorum : Şaire karşı, tamamen karşı ve başka bir yerden yazar. Mallarme'nin yaptığı gi­ bi, "Salt yazma ediminin neden olduğu fazlasıyla endişe verici semptomlar hissettim" diyebilirdi. Ama Roma Sokağı üstadının tam aksine bu semptomu doyurmakla ya da müziği ve edebiyatı birbirine karıştırarak ve anlam sonsuzluğunu bir anlam hiçliğine in­ direrek biçimsel gücü keşfetmekle yetinmez. Yazın semptomunu, konuşan varlığın bir başka özne ya da nesneyle, parça ya da nitelik­ le özdeşleşme kapasitesinde kök salan psişizm-içi boyutuyla analiz eder. Özdeşleşme, imgeseli ve insanın anlamdaki endişeli macera­ sını deşer. Edebiyatın karakterleriyle, gerçeğe benzerliğiyle, boşa­ lımlarıyla, klasik ya da daha az klasik edebiyat kuramınının reper­ tuarını oluşturduğu diğer topikleriyle ifşa ettiği şey budur. Ama kurgu diye nitelebilecek imgeselin ortaya çıkışına öncülük eden öz­ deşleşmenin ayrıntılarını taklit etmiş, tanımış ve (böyle olduğunun belki farkında olmayan, ama bu nedenle de gücünden hiçbir şey kaybetmeyen bir bilgiyle) tanıtmış olmanın korkunç avantajı Joy­ ce' a aittir. Düşüncemin bu aşamasında kaçınılmaz olarak birkaç soru orta­ ya çıkıyor. Bir analist "özdeşleşme"den ne anlamaktadır ve bu ev­ rensel psişik süreç imgesele nasıl yön vermektedir? Niye özel ola­ rak Joyce imgesel işlevin bu belirli boyutuyla yüzleşmeye eğilim göstermiştir? Ve son olarak da yapıtındaki hangi izlekler ve usuller bu kritik hipotezi destekler? Bir ilişkiyle ya da bir nesneyle (anne, baba ya da onlarm nitelik­ lerinden biriyle) özdeşleşme, oluşum aşamasındaki ve dolayısıyla henüz tamamlanmamış, hareketli ve akışkan bedenimin ve psişik aygıtımın, sabitliği benim için bir hareket noktası ve daha şimdiden bir temsil olan ötekiye aktarılmasıdır. Kendimi onlar sanarak ve on­ lara dönüşerek -bu aktarılmanm metaforik boyutuna dikkat edin, Yunanca fiil metaphorein der bunun için- Bir'e, söz-öncesi ve söz1 94 Fl3ARKA/Ruhun Yenı Hastalıklan sel temsil yetisine sahip bir özneye dönüşüyorum. Bu özdeşleşme oral özümsemeyi ve sevgiye dayalı bütünleşmeyi çağrıştırır. Ger­ çekten de, bana verilen ve ötekine verdiğim sevgi sayesinde müm­ kündür. B u sevgi ile birlikte gelişir. Sevgiyi burada şiddetli, yıkıcı ama aynı zamanda da platonik olarak İdeal'e doğru yükselen Yu­ nanca eros anlamıyla; ve öteki' den ben 'e doğru inen ve hak etmek zorunda bile olmadığım Hıristiyan agape anlamıyla düşünün. Joyce'un Katolikliği,2 -ta gülünçlüğüne varıncaya kadar- tes­ lise dayalı bu dine dair derin deneyimi onu Katolikliğin merkezini oluşturan Kudas ayiniyle - Tanrının bedeniyle mükemmelen bir öz­ deşleşme olan ve Katolikliğin desteklediği sanatsal bolluk da dahil olmak üzere tüm diğer özdeşleşmelerin temel dayanağı ritüelle­ yüzleştinniştir. Derinden özümsediği Katolikliğin ağır bastığı kül­ tür ortamında Joyce'un. kimliğini tehlikeye atan bir yaşamöyküsel olay yaşamış olması muhtemeldir. B u durumun, Joyce'un yazısını dinlerin en sonuncusunun merkezinde böylesine ustalıkla konumla­ nan psişik işleyişin özdeşleştirici bu alt katmanı üstünde yoğunlaş­ tırmasına imkan tanımış olması olasıdır. Joyce "The Gracehoper"ın Arius'un tözsel dönüşüm ya da mez­ hep sapkınlığı üstündeki, S hakespeare'in Hamlet' indeki baba ile oğlunun eştözlülüğü, ama aynca Shakespeare'in, babasının ve oğ­ lu Hamnet' in eştözlülüğü üstündeki ve oyun yazarının gerçek soy­ zinciri olarak gördüğü tüm yapıtı üstündeki sayısız ısrarı, Joyce 'un saplantısını Kudas ayini izleği aracılığıyla vurgulu bir şekilde ifade etmektedir. "Eşgörkemöteyahudigümtekliği" [Contransmagnifi­ candjewbangtantiality] gibi bir taşıyıcı sözcükte "teslis"in ve "töz­ sel dönüşüm"ün yoğunlaştınlmış olduğunu anımsıyoruz. Daha do­ laylı bir şekilde de, karaciğerlerin, taşlıkların ve hayvanların diğ�r sakatatlarının obur tadıcısı Bloom 'un oralliği; Mulligan ya da Stcp­ hen 'in bilgiyi şaşılası bir şekilde özümsemesi; Stephen ile Blo­ om 'un cinsel ilişki için aralarında kadın değiş tokuş önerisini kap­ sayacak buluşma sahnesini oluşturan yemek; son monologda anla- 2. Bkz. Robert Beyle, S.J., James Joyce, Pauline Vision, South Univ. Press, 1 978 ve J.L. Houdebine, "Joyce, litterature et religion", Tel Quel, 89 ve Exces de lan· gage, Denol:U, 1 984, s. 21 1 -250. 1 95 tıcının Molly karakteriyle özdeşleşmesi gibi olgular kurgunun an­ latısal izleklerinde ve hatta dinamiğinde, özdeşleşme sırrının yer değiştirmesi ve gerçekleşmesine işaret etmektedirler. Gelgelelirn, sanatsal deJleyime özgü özdeşleştirici devinimin en geçerli ve ana­ litik olarak en doğru gerçekleşiminin aşk deneyiminin iki değişke­ sinde -Stephen Dedalus'un agape'sinde ve Leopold Bloom 'un eros'unda3- söz konusu olduğunu ileri süreceğim. Psişizm-içi özdeşleşmenin edebi bir metinde çınlçıplaklaştırıl­ ması "bastırılanın geri dönüşü" olarak yorumlanabilir: Psişik uza­ mımızın oluşumunu düzenleyen süreçleri bastırırız ve bu bastırılan ancak bastırmanın aşılmasıyla ya da onu engeleyen şeyin dönüştü­ rülmesiyle ortaya çıkar. Bu nedenle, özdeşleştirici anlatım izlekle­ rinin ya da usullerinin yoğun mevcudiyeti bir semptom olarak gö­ rülebilir. Dolayısıyla Mallarme'nin sözünü ettiği yazma ediminin mükemmelen semptomuna dönüşen, tam da bölünüp çoğalan, istik­ rarsız ve sorunlu özdeşleşmedir. Joyce bunun farkına belki de bi­ linçsiz bir bilgi ya da teolojik cehaletin yaydığı bir bilgi sayesinde varmıştı. Bu yüzden semptomu ters çeviririr, boşaltır ve derin man­ tığını günlük yaşamımızın bir zorunluluğu olarak talep eder. - Ço­ ğul, plastik, çokbiçirnli ve çoksesli özdeşleşmelere ihtiyaç duyarız. Bu fırsatı bize sunan Kudas ayini sahip olduğu büyüleyici gücü yir­ tirmiş bile olsa, bize yine de bunu gerçekleştirmenin iki yolu kalır: Edebiyatı okuyalım ve aşkı yeniden keşfetmeyi deneyelim. Özdeş­ leştirici sürecin birbirini destekleyen boyutları olarak aşk deneyimi ve sanat deneyimi, psişik uzamımızı "yaşayan sistem" olarak, ·yani öteki 'ye açık, uyum ve değişme yeteneğine sahip sistem olarak mu­ hafaza etmemizin yegane yolunu oluştururlar. Çokbiçimliliğin ya da sapkınlığın bu tür bir bütünleşmesi ne ka­ dar baş döndürücü olursa olsun "saf gösterenler"in hesap edilme­ siyle sınırlı olmayan bir dil pratiğine eşlik eder. Bu bütünleşme, jestlerden renklere ve seslere varıncaya kadar geniş bir göstergesel imler dizisiyle işleyen söz-öncesi ya da söz-ötesi temsilleri bir ara­ ya getirir. Dil kullanımını biçimsel bir mantık alıştınnasına değil, 3. Eros ve agape hakkında bkz. Anders Nygren, Eros et Agape, 1 936, Fr. çev.: Aubier ve Histoires d'amour'daki benim bu ayrım konusundaki analitik yorumum (1 983), Folios, "Essais", Gallimard, 1 985. 1 96 ritüel bir tiyatroya, karnavallaştınlmış törensel bir biçeme dönüştü­ rür. Psikozla (sözcüklerin şeylermiş gibi manipüle edilmiş olmasın­ dan dolayı) bu yakınlığın -çeşitliliği içinde öylesine olağanüstü bir özdeşleştirici çokbiçimlilikle dolup taşan bu yakınlığın- nedeni ar­ kaik bir anneyle nihai bir özdeşleşme midir? Kurallara bağlı her türlü kimliğin güvencesi olan baba yasasına saplantılı bir şekilde meydan okuyan anlatıcının plastik kimliğinin sığındığı bu yüce otoriteyle özdeşleşme midir? C.G. Jung, Joyce "sanki şeytanın bü­ yükannesiymişçesine dişil ruhu tanır" dediğinde buna inanır görün­ mektedir. Dişil bedenlere hakiki aktarımları yadsımasa bile (Blo­ om 'un Gertie'nin önününde mastürbasyon yapması) fallik hazzı asıl metnin gücüyle (özel ismin kutsal dayatmasıyla) soğurulan şehvetli bir Yahudi (Bloom) kılığına bürünmüş tuhaf bir büyükanne. Ya da Joyce, kadınla özdeşleşmeye dayalı sapkın semptomu bir eldiven gibi tersine çevirmiş ve Lacan'ın4 ima ettiği gibi, iğdiş edil­ menin yerine üslubun atılganlığını ortaya çıkarmış olan "kutsal bir insan" mıdır? Joyce'un Orpheus'un başarısız olduğu yerde başarılı olduğunu düşünmeyi tercih ederim. Joyce'un serüveni Yunan mitinin modern ve Hıristiyanlık-sonrası değişkesini temsil eder. Sanatçı kahrama­ nın bir şey görmesi yasaktır: Sanatçının Eurydike'yi cehennemde araması, dişil gizeme yeniden dönmesi yasaktır. Orpheus bunu yap­ tığında sevgilisini yitirir ve bu imkansız aşk bedelini bir sunguyla (Mainadlar tarafından parçalandı) ve dahası bir ölümsüzlükle öder (şarkılarına serpiştirilmiş bir şekilde yaşamaya devam eder). Aksi­ ne Dedalus-Bloom Eurydik:e'yi yutan cehennemi geceye kendisi yok olmadan bakar. Tıpla Joyce gibi, Dedalus-Bloom da varoluşu­ nun yaşattığı zorluklara rağmen toplumsal varlığını lanetlenmiş bir sanatçı söyleni için kurban etmez ve edebiyata sahip çıkan ve onu koruyan kadınlar arasında teknesini yüzdürmeye ironik bir şekilde devam eder. Belki de sadece trajik bir tarzda Lucia' nın deliliği, ye­ rinde duramayan bir babanın oyuncul dönüşümlerine tanıklık eder. Ama aksine Joyce'un yapıl vatanına yolculuğu, onu dişilliğin, Fre- 4. Ornicar?, sayı: 7 , 1 976, s. 3-1 8; ve sayı: 8, 1 9n, s. 32-40. 1 97 ud'un her iki cinsiyet için de kişiliğin ulaşılmaz kısmı olduğunu söylediği dişilliğin gözle görülmez gizemine yönelmekten alıkoy­ maz. Anlatıcı bu dişilliği, küstah, saldırgan ve müstehcen Eurydi­ ke-Molly'sini seyreder: Joyce'un Nora'ya yazdığı kaba mektupları düşünelim.$ Joyce Molly'yi tutku cehenneminden, varlığını büyük ölçüde Nora'nın mektuplarına borçlu olan monolog-şarkıyı ona at­ federek kurtarır. 6 Kimileri Ulysses'in sonundaki bu monoloğu, kadın cinselliğinin tanınması ya da aksine sansür edilmesi şeklinde yorumlamışlardır. Aslında Orpheus'un yuttuğu Mainad ' ı bize yeniden iade eden nihai bir uygunluk-özdeşleşmeyle dopdolu bir erkek sanatçı söz konusu­ dur.7 Örneğin sadece Dedalus-Bloom metin-bedeninin bütünlüğünü gerçekleştirir ve en sonunda metnini sanki bedeni, kendisinin töz­ sel dönüşümü söz konusuymuş gibi bize bırakır. Finnegans Wa­ ke'te HCE ile özdeşleşmelerini anımsayacağımız anlatıcı, "Bu, be­ nim bedenim" der gibidir. Oysa okur, Bakkhalar gibi, metnin gös­ tergelerine dayanarak karmaşık bir eril cinselliğin gerçek mevcudi­ yetini özümser. Bu cinsellik hiçbir bastınna içermez. Gizemli yü­ celtme için gerekli koşullarla karşı karşıyayız: Metin libidonun yö­ nünü değiştirir, ama bastırmaz, böylece okur üstündeki arındırıcı işlevini yerine getirir. Yüceltilen bastırmanın bu ortadan kaldırılışı okurun rahatsızlığını, büyülenmesini ve daha kesin bir şekilde de teslim olmasını açıklar. Her şey gözden geçirilebilir, her konum elde edilebilir. Hiçbir şey eksik değildir, fiilen mevcut olamayacak hiçbir şey gizlenmez. Tutku cehennemi, dişil şeytan komediye ya da acı alaya dönüşmek için izleklerden ve dilden silinir. Kişisel sır gizlenebilir. Psikolojik yaşamı besleyen duygular haznesi ise gizle­ nemez. Bu hazne özdeşleştirici, obur ve kesintisiz bir yazının her­ yerdeliğinde ortadan kalkacaktır. 5. Bkz. Joyce, ceuvres, Pleiade, yay. haz. J. Aubert, 1 982, 1 909 yılı Mektupları, s.1 258-1 289. 6. Joyce'un mektupları Nora'nın mektuplarına atıf yapar. ama Nora'nın mektup· ları bulunamamıştır. Bkz. Brenda Maddox, Nora. La verite sur fes rapports de No­ ra et James Joyce, Albin Michel, 1 990. 7. ( ... ) Bir kadını böylesine içerden yazma yeteneğine sahip bir erkek psikoloji yıllıklarını altüst eder" (Philippe Solers, "La voix de Joyce", TMorie des excepti· ons içinde, Folio Essais, 1 986, s.1 03). " 198 B . ÖZDEŞLEŞME ÜZERİNE. EROS VE AGAFE Psikanalitik özdeşleşme terimi öznelleşme sürecinin farklı aşamala­ rını kapsar: Narsisik özdeşleşme, isterik özdeşleşme, yansıtıcı öz­ deşleşme ... Ötekinin Yasası altında asla ideal olarak Bir olmadığı­ mı kabul ettiğimde, tüm psişik serüvenim narsisizmin, sapkınlığın ve yabancılaşmanın yer edindiği eksik kalmış özdeşleşmelerden ve imkansız özerkliklerden oluşmuştur. İçerdiği bu çokdeğerliliğe rağ­ men özdeşleşme teriminin analitik pratikte ve teoride kullanılması en azından iki nedenle uygundur. Özdeşleşmenin değişkeleri ne olursa olsun "özdeşleşme" türseli [generique], konuşan varlığa öz­ gü kendinden ayn bir varlıkla simgesel ya da gerçek olarak bütün­ leşme eğilimini varsayar. Bu dinamikte iki temsil sürecinin gerekli olduğunun altını çizelim: Sözsel temsiller ile söz-ötesi ya da söz­ öncesi temsiller. Aynca özdeşleşme, karşı-aktarımda bilgi ve öteki­ nin yorumlanma vektörü olarak işlev görür. Yazının yapısı, özellikle de Joyce 'un yazısının yapısı açısından özdeşleşme sorunu vurguyu Oidipus kompleksinden, Oidipus'a ön­ cel ya da onu kateden ve son kertede psikiyatrik olan "yapılar" gi­ bi etiketlerle ifade edilemeyecek psişizm-içi bir serüvene doğru kaydırır. Birçok yazar Oidipus kompleksi sorunsalının Oidipus ya da Orestes gibi Yunan kıyıcılarla değil de Telemakhos ve Ulysses8 gibi gezginlerle daha çok ilgilenen Joyce gibi birisi için pek de akla yatkın bir sorunsal olmadığına işaret etmiştir. Bu durumda özdeşleşmeden , kendisini öteki ile bir haline, onunla özdeş hale getirdiği ölçüde özneyi oluşturan devinimi anla­ yalım. Öznenin kendisini öteki gibi moclelleştirdiğini söylemiyo­ rum; bu, karşılaştırmanın plastik belirsizliğine özgü bir şey olurdu. Tersine, Öteki'ye aktarılan "ben", özdeşleşmede, tüm simgesel, im­ gesel ve gerçek dizgesiyle ötekiyle Bir haline gelir. Freud bir Ein­ fühlung yoğunluğundan, kimi iişık olma, hipnotiklik ya da gizemli­ lik hallerine özgü bir empati yoğunluğundan söz eder. Freud ayn­ ca, öznenin ilksel özdeşleşmesinin, "bireysel tarihöncesitiin baba­ sı" (Vater des Persön/ichen Vorzeit) olarak adlandırdığı ve ebe- 8. Bkz. R. Ellman, The Consciousness of Joyce, Fab&r & Faber, 1.977. 1 99 veynlerin her ikisinin de cinsel niteliklerine sahip olduğu varsayı­ lan ilkel bir biçimle gerçekleştiğine de işaret eder. Bunu, Joyce hak­ kında yeniden ele almak üzere, şimdilik not etmekle yetinelim. Çağdaş analitik pratikte narsisik, sınırda ve psikosomatik hasta­ ların analize başlaması, analistin Einfühlung'unu -ilksel özdeşleş­ melere kadar geriye giden söz-ötesi bu özdeşleşmeyi- eskiden ol­ duğundan daha fazla tedavinin temel bir anı olarak gündeme getir­ mektedir. Bu yeni hastaların şüpheli bastırması (ayrıca bu bastırma sanatçılarda da şüpheli değil midir?), dürtünün psişik temsillerine varıncaya kadar sözsel temsilleri dolaşıma sokar: Yani aktarım, analistin duygusunu olduğu kadar sözünü de harekete geçirir. Örne­ ğin hastamın çırpınmalı krizler yaşadığı psişik alana sözümü yön­ lendirebilmek için, göstergelerin diline bir sıçrama yapmadan ve bir süre boyunca adlandırılmadan kalmış ortak duygumuza bir isim vermeden önce, hastamın çektiği acıda ona duyguyla eşlik etmem gerekir. Dolayısıyla burada söz konusu olan karşılaştırma serüveni değil , Baudelaireci "gizemli dönüşüm'' anlamında meta/ora yakın olmazsa bir serüvendir. Tam da bu devinim, öznenin oluşumunun olmaz koşulunu oluşturur. Beden ve ruh olarak beni kendisiyle Bir haline getiren bir ötekinin yerine, dürtüsel temsilcilerin ve dilsel temsillerin ikileme taşınması olacak bir metafor söz konusudur. Narsisik [reduplication] (annemi tekrar ediyorum; bu, henüz istikra­ ra kavuşmuş özdeşleştirici bir metafor değil, ama basit bir tekrar) ya da yansıtıcı özdeşleşme (annemden nefret ettiğimi bilmek iste­ miyorum, dolayısıyla o benden tiksiniyor), Freud'un "ilksel özdeş­ leşme" olarak adlandırdığı imgesel Baba'yla özdeşleşmeye dayalı metaforik bu devinimde (geçici olarak ama asla tamamen değil) ta­ mamlanacak bir dizinin unsurlarını oluştururlar. Hıristiyan agape' - de olduğu gibi bu özdeşleşme bize yukarıdan (analist açısıdan üçüncü kişiye duyulan anne sevgisinin eseri olan) üçüncü kişiden gelir, ama çocuğun bu özdeşleşmeyi geliştirmesi gerekmez. Zevk­ ler ve huzura kavuşma, varoluşun hayaletimsi borcu ve nihai amacı. Hamlet. Shakespeare, Bloom, Rudy ve Dedalus gibi kur­ gularına inanacak olursak işte bu, evlada özgü Joycecu agape ola­ caktır. 200 Narsisik özdeşleşmede ve yansıtıcı özdeşleşmede dürtüsel tem­ silcilerin sözsel temsilcilere baskın çıkması daha belirgindir. Ama bu baskınlık, her türlü özdeşleşmede üstü örtük olarak bulunur. Çünkü mantığı açısından özdeşleşme, hep bir istikrarsız/Ik ve devi­ ("belli belirsiz bir bütün"), yapısı açısındansa muğlaktır: Simgesel ve gerçektir. Özdeşleşme, bedenselliğin aşılmasıdır [transcorporation]. Tedavinin verimli aşamasında benim bedenim, nimdir neredeyse semptomu da dahil olmak üzere hastamın bedenine dö­ nüşmektedir: Yorgunluğumun, ama aynı zamanda da gençliğimin ve yeniden doğuşumun kaynağı. İlişkimizin onda zenginleştirdiği yorum ya da söze dökme aracılığıyla hastamı n şikayet ettiği semp­ tomun yerini alının. Bunun yanı sıra -ve bu, önemlidir- hem akta­ rımda hem de karşı-aktarımda hastamla birlikte aynı özdeşleştirici belirgede konumlanınz. Bu analitik ve sanatsal agapede, özdeşleşmeden tözsel dönüşü­ me geçmiş oluruz. Baba oğulla aynı töze mi aittir, yoksa oğul ba­ banın imgesinden mi yaratılmıştır? Kutsal ekmek ve şarap, yutarak kendimi özdeşleştirdiğim İsa'nın gerçek bedeni mi ya da yalnızca bir temsil midir? Yoksa Jansenit Port-Royal Mannğı' nın son derece mantıksal olarak söylediği gibi önce bir ekmek ve şaraptı da ve şim­ di İsa'nın bedeni mi oldu? Trento Konsili 'ne ( 1 545- 1 563) kadar Hı­ ristiyanlığı parçalayan ve özdeşleşmenin psişik kapsamı hakkı ndaki sorgulamanuzın merkezinde yer alan bu tartışmanın aynntılan üze­ rinde durmayacağım. Bu tartışmayı iki laikle bağlantılı olarak ele alacağım: Öncelike Joyce, ama ondan önce Galilei. Tözsel dönüşüm hakkındaki bu tartışmanın modern bilim ve özellikle de Galilei tarafından yeniden canlandırıldığını ve aslında sona erdirildiğini öğrendiğinizde şaşınnayacaksmız.9 Galilei'ye karşı açılan davanın en önemli kanıtı Kilise'nin en sonunda kabul ettiği onun Kopemikçi güneş merkezciliği değil, bir atom bilgini olduğunun (özellikle de Sagg ia tore ' sinde , 1 623) farkına varıldığı madde kavramıdır. Dolayısıyla eğer her madde benzer biçimde atomsa! nitelikteyse, 155 l yılındaki Trento Konsili'nin kesin bir tarzda dogma olarak kabul ettiği tözsel dönüşüm diye bir şeyin söz 9. Bkz. Pietro Redondi, Gali/eo Eretico, Einaudi, 1 983. 201 konusu olamayacağı açıktır. Doğal olarak hiçbir fizik bilim özdeş­ leşmenin simgesel-ve-gerçek kapsamını ispatlayamaz. Bilimin en iyi yapacağı şey, bunu öznelliğe göndermektir: "Tahayyül" ediniz, X ile özdeşsiniz ... Bedensel dönüşümler de dahil olmak üzere sim­ gesel özdeşleşmenin gerçek değerini yepyeni bir tarzda talep ede­ bilmek için Freud'u, bilinçdışının Galilei'sini beklemek gerekmiş­ tir. Benzer psişik görünümlerin cesur kaşifi sanatçı yine de özdeş­ leştirici semptomu özgün söylemde -tarzda- boşaltır ya da kullanır. Ne mümin biri gibi boyun eğen, ne de isterik gibi bedensel rahat­ sızlıklara yönelen -kimi zaman her ikisi de olabilen- sanatçı çoğul özdeşleşmeler üretmeyi elden bırakmaz. Ama sanatçı bu özdeşleş­ meleri konuşur. Hipotez: Çünkü sanatçı "bireysel tarihöncesinin babası"na herhangi birisinden daha fazla tutunmuştur. Oldukça yaygın kabul gören, annesinin arzusuna boyun eğen sanatçı söyle­ ninin aksine, ya da daha ziyade kendisini bu arzuya karşı savunmak için, annesinin fallusu olduğunu değil de, annenin arzuladığı üçün­ cü kişi konumundaki hayalet olduğunu sanır. Üçüncü kişinin sevgi dolu bir değişkesi, (İncillerin dediği gibi) "ilk sizi sevmiş olan" Oi­ dipus-öncesi bir baba, (Freud'un ileri sürdüğü gibi) iki cinsin bir­ leşmesinden oluşan bir baba ... "Tanrı Agape 'dir." C. "ÇOCUK-ERKEK"İN TÖZSEL DÖN ÜŞÜMLERİ Joyce Ulysses'te tözsel dönüşüme önemli atıflar yapar. Arius'un mezhep sapkınlığı Joyce'u düşündürür: Nikaia [ İznik] Konsili' nde (325) Oğul ile B aba' nın eştözselliğine şüphe düşürmekle suçlanan bu sapkınlık, Kilise' nin (Ortodoksluk, Protestanlık olmak üzere) büyük parçalanmalarını önceden haber vermektedir. Örneğin: "Oğul'un Baba'yla aynı cevherden halk edildiği düşüncesine karşı yaşam boyu savaş veren Arius .. "10; "O halde bu, Baba ve Oğul'un . eştözlü olarak yer aldığı ilahi töz mü ola ki? Zavallı Arius'çuk, ki- 1 0. Ulysse, Fr. çev.: Gallimard, Folio (1 929, 1 957'de gözden geçirilmiş). Cilt 1, s. 34. [Alıntı Ulyssesten yapılmıştır. Çev.: Nevzat Erkmen, YKY, 2005 baskısı, s. 49.] 202 minle tutuşacak:?.. Yıldızı düşük mezhep sapkını."11 Stephen'in Hamlet ve Hamlet'in hayalet babasıyla ilişkisi hakkındaki düşün­ cesi, romandaki en çarpıcı kısmı oluşturur, çünkü bu kısım Joy­ ce' un yazının bir yeniden diriliş olduğuna duyduğu artan inancıyla birlikte İsevi gizem saplantısını öietler. "Kişisel olmayan yüce bir iktidar" olmaktan çok uzak olan yazar, eserlerinin yaşamı açısından kendi yaşamöyküsüne doğal olarak bağlıdır (Trieste konferansla­ nnda, Hamlet'in yazılabilmesi için Shakespeare'in babasının ve oğlunun ölümüne atfettiği önem de bundan kaynaklanır). Ama ya­ zar özellikle kendisinin gerçek soyzinciri olan eserlerinde fiziksel olarak yaşamaya devam eder. Joyce'ta yaratıcı ile yaratılan, baba ile oğul, seven ve sevilen arasında hem simgesel hem de gerçek bir etkileşim olduğu fikri baskındır. Bu etkileşimde eşcinselliğin ortadan kalkması aslında böylesi bir işlemin en şaşırtıcı sonucu olan üslupla karşılaştırıldığında ikin­ cil kalır. Eğer üslup dildeki bir semptom ise, gülünç kutsallık, ha­ fif tarafsızlık, bedenin ve anlamın yitirilecek şekilde harcanması anlamırıda ("erigenating from next to nothing", Finnegans Wake) içinin oyulması, (baba-oğul'dan oluşan) iki varhğın bu birbirine aktarımından kaynaklanır. Kuşkusuz başlangıçta düşsel ol an bu ak­ tarım. yazın öznesinin gerçek ve sonsuz esne.lµiğini, inanılmaz cambazlığını, babanın hayran olduğu acının soğurduğu sapkınlığını ve imgesel yeniden dirilişler açısından sahip olduğu neredeyse sı­ nırsız kapa<ıitesini güvence altına alır. (İsa ve aynı zamanda da Da­ nimarka kralı gibi) ölüme mahkum edilen bu babanın yerine geçen imgesel yeniden dirilişler söz konusudur hep. (Mühendis Dedal u s gibi) niteliksiz insan boyutlarının ya da (bilindiği üzere muğlak ve engellenmiş babalığını Stephen'a önerecek B loom gibi) tensel za­ yıflıklarının köleleştirdiği ve içe dokunan karakter. Stephen, Ham­ let hakkında bunu hayran olunası bir şekilde ifade eder: "Bir baba, dedi Stephen, umutsuzluğa düşmemek için çırpınarak, gere kli bir beladır. [Shakespeare] oyunu, babasının öl ü mü n ü izleyen birkaç ay içinde yazmıştı (... ). John Shakespeare'in cesedi gece yürüyüşleri1 1 . A.g.y., s. 57. [Alıntı U/ysses'ten yapılmıştır. Çev.: Nevzat Erkmeri, YKY, 2005 baskısı, s. 68.] 203 ne çıkmamak.tadır. Her geçen saat daha da çürümektedir. B abalığı­ nı terk etmiş, o gizemli tahtını oğluna bırakmıştır ( ... ). Babalık, bi­ linçli olarak dünyaya getirme anlamında, erkeklerin bilmediği bir şeydir. Yalnızca getirenden dünyaya getirilene aktarılan gizemli bir konum, havarilerinki gibi bir ardışıklıktır bu. Kilise bu gizemin üzerine kurulmuştur. O muzip İtalyan aklının Avrupalı kalabalıkla­ rın önüne fırlattıkları Meryem Ana üzerine değil; hem de insanıyla kfünatıyla tüm alemin boşluk üzerinde kurulmuş olduğu gibi sarsıl­ maz bir şekilde kurulmuştur. Belirsizlik üzerine, olasızlık üzerine kurulmuştur. Amor matris, bu öznel ve nesnel tamlayan, yaşamda­ ki tek gerçek şeydir be lki de. B abalık yasal bir varsayım olabilir. Babasını sevmiş olan ve babasının da o oğlunu sevmiş olduğu bir babayla oğul var mıdır acaba?"12 Joyce ölü baba, yazar S hakespeare ve yazarın sanat aracılığıyla hayalet halinden, metin olan oğluna dönüşümü arasındaki benze­ şiklikleri sabırla izler. "Hayalettir bu, kral, kral olmayan kral, ve bu oyuncu tüm yaşamı boyunca Hamlet' i yutmuş olan hayalet rolünü gösteriş olsun diye oynamayan Shakespeare'dir. Karşısında duran, mezarın öbür yanındaki B ourbage'a adıyla hitap ederek diyor ki: 'Hamlet, hen babanın ruhuyum senin.' Ve dinlemesini buyuruyor. Konuştuğu kimse bir oğuldur, ruhunun oğlu onun, bir prens, genç Hamlet, Stratford 'da ölen ve adını ebedileştirecek olan, bedeninin de oğlu Hamnet S hakespeare. "Oyuncu Shakespeare' in, etten kemikten yoksun bir hayalet olarak ve gömülen Danimarka Kralı'nın kıyafetiyle, ölmüş de hort­ lamış birinin, kendi sözleriyle kendi öz oğluna onun adıyla hitap etmesi (Hamnet Shakespeare yaşasaydı, prens Hamlet'in ikizi ola­ caktı) ya da o önermelerin mantıksal sonucunu bilmemesi ya da ön­ görmemesi olası mıdır: Sen mirasından yoksun bırakılmış oğulsun: Ben katledilmiş babayım: Annen günahkar kraliçe, kızlık soyadı Hathaway olan Anne Shakespeare?"13 1 2 . A.g.y., s. 209. [Alıntı U/ysses'ten yapılmıştır. Çev.: Nevzat Erkmen, YKY, 2005 baskısı, s. 247-248.] 1 3. A.g.y., s. 272-273. [Alıntı U/ysses'ten yapılmıştır. Çev.: Nevzat Erkmen, YKY, 2005 baskısı, s. 228.] 204 Oğlu yaşasın diye baba ölür. Oğul, babası eserinde yeniden cis­ manileşsin ve öz oğluna dönüşsün diye ölür. Bu içinden çıkılmaz labirentte kadını aramak. Tözsel dönüşümlerin Hıristiyan agape'si Yunan eros'un karşıtıdır. Platon Şölen'de Diotima'nın ağzından ya da Phaidros'un ikinci kısmında Yunan eros'u güzele ve iyiye yöne­ lik gizemli arayışı açısından yüceltmeden önce aşkı. şiddetli bir psikodram olarak betimler: Aşk, filozofun kurt ve kuzuyla karşılaş­ tırmakta tereddüt etmediği seven ile sevilen arasındaki katledici bir sadomazoşizmdir. Bu hikaye gerçekten yitik midir? Kutsal ekmek ve şarapla özdeşleşme edimini sonuçlandıran babanın sevgiyle yu­ tulması, üstü örtük saldırganlığın şiddetini gizlememelidir. Babaya ya da daha ziyade Beden olduğu ölçüde babanın bedenine yönelik bir saldırganlık vardır. Çünkü babanın bedeni. ben ve narsisik nite­ likleri arasındaki arkaik bütünleşme zamanının kılıf-bedeni olmuş olan anne bedeninin hafızasın ı taşır. Baba bedeninin düşkünlüğünü ya da basitçe cinselliğini -eksiklik, haz alma, günah- tahayyül et­ mek beni anne bedenine bağımlılığımdan kurtarır. Üstelik böylesi bir tahayyül-yer değiştirme tamamlanmamış insan varlık oluşuma [neote11e] bağlı güçsüzlüğümü ... bir başkasının yazgısı haline geti­ rir: Hasta, tutkulu ve kurban edilen ben değil, odur, babadır.14 Gelgelelim fantezide ve babayla idealleştirmeye dayalı özdeş­ leşme deviniminin içinde, ret yıldırımlarını çeken anne olur. Aslın­ da, babanın yerine türdeş olmayan bir aktarım (beden ve anlam, metafor-gizemli dönüşüm) olarak özdeşleşme, benim olasısızlıkta ve belirsizlikte, yani anlamda konumlandınlmamla başlar. Ama öz­ ne kimliğimi oluşturan meşru kurguya (öznel ve nesnel tamlayan durumu) amor matris'ten ayrılarak girerim. Ama aynı zamanda an­ ne bedeninden bu erotik sonsuz ayrılış, erotizmimin temelini -aga­ peci özdeşleşmelerimin daimi yedek oyuncusunu- oluşturur. Stephen' ın erotizmi, ölümünün nedeni olabileceğine kolaylıkla inandığı (anneyi ne öldürür: Oğul mu, kanser mi?) annesinin etra1 4. "Babalık sorunu. (Joyce) bu konuda birçok bilgiye yol açar, ama çok az coşku uyandırır. Anneler bitkin düştüklerini, babalar çınlçıplak bırakıldıklarını, kızlar ÇO· ğullaştırıldıklarını, oğlanlar dengeden çıktıklarını hisseder ( . • •) Joyce Schreber karşıtıdır" diye yazar Philippe Solers, •Joyce et c-, Theories des exceptions için­ de, s. 87 ve 95. 205 fında sinsice devinir. S tephen 'ın nefret yüklü tutkusu annesini he­ def alır: "Gulyabani! Sırtlan ! "15 Stephen'ın annesi can çekişirken çıkardığı hırıltılarla temsil edi­ lir ama, söylemi tutkuludur, oğlunun olumsuz tutkusunu kışkırtır: "(hırıldayarak can çekişir) Stephen 'dan mağfıretini esirgeme, Tan­ rım, hatırım için! İsa çarmıha gerilirken sevgisi, ıstırabı ve çektiği eziyet karşısında duyduğum acıyı anlatmak imkansız", "Stephen: Nothung! (Bastonunu iki eliyle kaldırır ve avizeyi paramparça eder.}"16 Joyce, karakterlerinden hiçbirinin tek bir tutkunun simgesine dönüşmemesi amacıyla Stephen-agape ile B loom-eros arasındaki yolları görünmez kılsa da, evlada özgü sevgiyi arama işini Step­ hen 'a değil de Bloom 'a bırakır: 1 1 günlükken ölen kendi kanından oğlunun yerini tamamen simgesel ve fizik-üstü bir yoğunluğa bağlı bir soyzinciri, B loom alacaktır. Ama aynı zamanda erotizmi de B lo­ om temsil eder. Bloom'un Molly'nin zinasına göz yumması eşcin­ sel bir tutkuyu dışa vursa da, (genç kızlıktan, doğal olarak eşliğe geçerek lohusalığa uzanan) kadın bedeni Bloom'un öz-erotizmini ve karşıcinsel libidosunun tüm değişkelerin i harekete geçirir. Joyce 1 904 yılında yaşadığı aşk deneyimini temsil etmesi için Stephen'ı değil, Bloom 'u seçer. Bir aşk şarkısı hakkındaki ünlü aşk övgüsü­ nü de B loom yapar: "Sözcükler? Müzik? Hayır: Esas, ardındakiler. Bloom ilmekledi, ilineği bozdu, bir düğüm attı, düğümü çözdü. Bloom. Höpürdeterekyalanan ılık aşure seli müzikle taşıp aktı, kös­ nül, yalanacak. kıvamda akarak işleyerek içine. Dokun ona, vur ona, çık ona, ye onu. Vur. Mesamatı kabarsın kabartarak. Vur. Sevincini hissetmen in o ılık o. Vur. Boşalmak nabız nabız fışkırtıp. Sel, taş­ kın, seyelan, sevinçtaşan, zonklayavuran. Şimdi! Aşkın Dili."17 Ya da aşk nesnesinin belirsizliği ve karmaşıklığı hakkında daha miza­ hi bir tarzda: "Aşk aşkı sevmeyi sever ( ... ) B irisini seversin. Ve bu 1 5. Ulysse, Cilt il, s. 271 . [Alıntı Ulysses'ten yapılmıştır. Çev.: Nevzat Erkmen, YKY. 2005 baskısı, s. 625.] 1 6. A.g.y. [Alıntı Ulyssesten yapılmıştır. Çev.: Nevzat Erkmen, YKY, 2005 baskısı , s. 626.] 1 7. Ulysse, cilt 1, s. 385. [Bu alıntı Ulysses'ten yapılmıştır. Çev.: Nevzat Erkmen, YKY, 2005 baskısı , s. 31 8.] 206 kişi bir başkasını sever, çünkü herkes birini sever, ama Tann, o, herkesi sever."18 Ayrıca aşkın Hıristiyan değişkesi ironik olarak ha­ tırlatılır ve "saygıdeğer Aşk B aba"sına, "içimizde bir yerlerdeki pe­ der"e19 atfedilir. Sanatçının deneyimi, özdeşleşmenin iki değişkesini oluşturan biri simgesel baba aşkı, diğeri dürtüsel anne aşkı olmak üzere iki aşk biçimini birleştirir. Bu deneyim sanatçıyı "eştözsellikli bir şe­ kilde" psişizmini karakterleri ve onlann maceralarıyla özdeşleştir­ meye yöneltir. Molly'nin monoloğuyla metnin son bulması her edebi karakterin oluşumunu niteleyen ve Flaubert'in "Madam Bo­ vary, benim"inin daha önceden ima etmiş olduğu hem tutkusal (se­ vilen kadın ile özdeşleşme-onun çiftine dönüşme yoluyla) hem de simgesel (sözünün içselleştirilmesi yoluyla) bu aktarılmayı en iyi şekilde temsil eder. Bu son, Les Breuf du Soleil'de [Güneşin Öküz­ leri] bebeğin doğumu -ya da sanat eserininki mi?- bölümünü daha iyi kavramamızı sağlar. Annenin doğurgan gücünün aynadaki nar­ sisik tekrarının yaratıcının fantezisindeki yeri yadsınamaz. Ama bu tekrar ancak babayla özdeşleşme, agapeci bir özdeşleme sayesinde, sözcüklerde bu tutkulu ikilemenin yer değiştirmesiyle olası hale ge­ lir. Bu özdeşleşmeye, Bloom ile Stephen 'ın birlikte aynada kendi­ lerine baktıkları ve "rigid in facial paralysis" Shakespeare'in tüysüz toy yüzünü gördükleri sahnede laik ve ironik bir tarzda işaret edi­ lir. Babanın hayaletinin alaya alınması, iki görünümlülüğünün (hem yüce hem de kötürüm) imgesi; bu sahne, sanatçı için bir baba figürünün idealleştirilmesinin ne kadar gerekli olduğunu gösterir. Bu baba figürünün hem (hiç dunnadan tekrar tekrar oluşturulması gereken bir kimliğe sahip olmak için) istikrarsız hem de (anne be­ denini taklit ederek ona anne bedeninin canlılığını ekleyip onu ta­ mamlamak için) katı olması koşuluyla. Eros 'tan agape'ye geçişin sürekli olması gerekir. Bu geçiş yüzeyde belli bir hünsalığı güven­ ce altına alır. Ama aynı zamanda göstergelerin yaşamına duyulan inancı ve yaşamın metne indirgenmesini de güvence altına alır... Bu "çocuk-erkek" ya da "erkek-çocuk" annesi ile babasının 18. A.g.y., cilt ı, s. 481 . 1 9. A.g.y., s. 352. 207 obur bir özümleyicisidir. Joyce 'un kendisini Oidipus kompleksinde tanımakta çekimserlik göstermesinin nedeni ( 1 9 1 5 'ten önce Fre­ ud'u ve Jung'u okumuştu), Joyce'un sırrının, klasik Oidipus değil, ama daha sonra yalnızca narsisizm ve psikozun analizlerin ilgi ala­ nına dayatacağı bir özdeşleşme esnekliği olmasıdır. Kuşkusuz, ba­ ba katli ve anne katli (hem Nora Bamacle hem de Exiles'te [Sür­ günler] Richard'ın kansı "kadın katil" der). Ama babaya ya da da­ ha yansıtmalı bir tarzda anneye yönelik açık erotik bir saldırganlık anlamında değil. Daha ziyade narsisik-ve-aşka özgü bir özümleme söz konusudur: Değişken, (kişileri, metinleri, hafızaları ... ) özümle­ me olasılıklarının ötesinde herhangi bir içselliğe sahip olmayan bir öznenin akışkan kimliğinde narsisizmin dış kutuplarının ele geçiril­ mesi. Ne içerisi ne de dışarısı vardır, ama binnden diğerine sürekli bir aktarım söz konusudur. Joyce 1 9 1 6 yılında Nora' nın bir rüyasını not eder: Shakespe­ are'in yeni bir piyesi oynanmaktadır, Shakespeare oradadır, odada iki hayalet vardır, Nora Lucia'nın ürkmesinden korkar. Joyce iki hayaletin mevcudiyetini yorumlamaz. Lucia'nın "herself in little" olduğunu ve korkunun belki de "that either subsequent honours or the· future developemcnt of my mind or art or its extravagant excur­ sions into forbidden territory may bring inrest into her life"' ileri geldiğini not eder. Joyce'un başarısı, düşüncesinin ya da sanatının gelişmesi, yasak bir bölgede dolaşmaları nedeniyle bir kadının ya­ şamını endişeye boğabilir mi, onu korkutabilir mi? - Soğukkanlı, biraz dar görüşlü, evli kadın olmaktan dolayı ödüllendirilmiş ya da sapkın bir şekilde suç ortağı Nora, bundan etkilenmiş gibi görün­ mez. Aksine küçük kız, rahatsızlığının biyolojik nedenleri ne olur­ sa olsun deliliğinde babayla belirsiz özdeşleşmelerin bedelinin ödendiğini gösterir: Oluşum halindeki bir başka kimliğin kabul edemeyeceği özdeşleşmeler. Kendisi de tehdit altındaki, kimi za­ man da ürkmüş haldeki okur bundan, arınmayla ve gerçeği imge­ selden ayrıştırarak kurtulur: Eninde sonunda Joyce baba değildir, bir isimdir, bir metindir... harika bir metin. Joyce kahramanını Dedalus değil de Orpheus diye adlandırma­ yı düşünmüştü. Söylemin ve psişik yaşamın labirentimsi karmaşık208 lığı üstünde ısrar eden ve çağımızdaki teknikliği çağrıştıran bir isim seçmekte kuşkusuz haklıydı. Gelgelelim modem insanın şairden daha çok mühendise yakın olması boşunadır, Orpheus kompleksi -ya da daha iyi bir ifadeyle kompleksiz Orpheus- bastırmanın ak­ sine bir yüceltme olarak adlandırılan bu esrarlı yapının derin devin­ diricisini oluşturur gibidir. Ne Oidipus ne Orestes, babasının ya da annesinin ne basit bir sevgilisi ne de basit bir katili olan Orpheus, Stephen-Bloom, agape-eros Apollon-Shakespeare'e meydan okur ve Eurydike-Molly'yi kendi içinde eritir. Bir üslubun akışında eri­ lin ve dişilin yok edilmesi, sıvılaştırılması. Hiçbir kimlikte karar kılmaz; ne kişisel, ne cinsel ne de ideolojik bir kimlikte. B u kimlik­ lerin hepsini tanır. Yahudi-Hıristiyan bir Orpheus mu? Joyce hasta mı? Ya da içrek mi? Ya da post-modern mi? Sorular sorulmaya hala devam ediyor. Gelgelelim Joyce'un semptomu ve anlaşılmazlığı en çapraşık labirentleriyle post-modemizmin can alıcı sorusunu sordukları için takdire değerler: Özdeşleşme, temsil. Finnegann Wake ' in baş döndürücü hızlanmasının ya da daha son­ raki şiirsel avangart sanatın yapacağı gibi özdeşleşme ve temsil so­ rununu göz ardı etmeden Ulysses, bizi tene ve duyguya doğru kay­ maya hazır bir imgenin dilde donduğu u zanım bizzat kendisiyle karşı karşıya getirir. Ulysses'teki izlekler, çiftboyutluluğu (beden anlamlandırma) ve bedensellik-ötesi [transcorporeite1 ve niteliği ne­ deniyle kutsalın yerini alma mücadelesi veren imgesel uzamın bu akkorlaşmasını mükemmel bir şekilde yansıtır. Bu, Joyce 'un, kimi zaman birçok "yazın"ın bize unutturduğu nihai tutkusu değil midir? Fl4ÔN/Ruhun Yeni Hasıalıkl1t1 209 Vll B ir psikanalistin s ırları1 A. PSİKANALİTİK A RZUNUN ÜÇ ODAÖI İşte yaşamöyküsü türünün, mutsuzluk çığlığı ve şöhrete çağrı gibi genellikle dramatik iki buyruğuna boyun eğmeyen bir yaşamöykü­ sü. Üslubun stenografık ve tıbbi yalınlığı, geçici ve eğitimli duygu­ su, psikanalizin bu saygın kadınının kendisiyle yüzleşmesinin sadık ve bazen de unutuşlar içeren hatırası, okurda metnin hem bir mento mo­ mori'nin' acımasız zorunluluğuna hem de ergene özgü bir düşselliğin tazeliğine sahip olduğu duygusunu yaratır. Psikanalistin işlevinin, ötjaşamöyküsü denilen, tutkularımızın 1 . Helene Deutsch'ye önsöz, Autobographie, Mercure de France, 1 986. Ölmek zorunda olduğunu u nutma. (ç.n.) • 210 Fl4ARKA/Ruhun Yeni Hıı.ualıklm bu kalıntısıyla uyuşup uyuşmadığını kendimize sorabiliriz. Analis­ tin her hastayı dinleyişinde yaşamöyküsüyle birlikte kendisini de işin içine katması ve yorumlarından her birinde dönüşüme uğramış olduğu için gizli bir özyaşamöyküsü yazması gerekmez mi? Anali­ tik uğraşın oluşturduğu böylesine gizemli bir şekilde soğurucu bu girişimden geriye, kuşkusuz "bir şeyler" kalır. Bu sızıntıların nihai bir olgusal hakikati betimleme isteğini değil de daha mantıksal bir şekilde edebi bir kurguyu ya da teorik bir inşayı beslemesi gerek­ mekte gibidir. Biz analistler en azından iki söylem arasında sıkışıp kalmaz mıyız daima? Kendi tarihimize özgü olanı, önceki analizle­ rin hakikati üstünde bir şüphe yeli estiren yeni bir analizin ya da öz­ analizin deviniminde değilse nerede elde edeceğimizi ileri sürebili­ riz? Yine de Helene Deutsch'un Autobiographie'sini [Özyaşamöy­ küsü] derin bir sempatiyle okuyorum. Daha 1 908 yılında eserlerini okuduğu ve 1 9 1 8 yılında hastası olduğu Freud'un bu çalışma arka­ daşı, Viyana Psikanaliz Enstitüsü'nü yönetmiş ve 1934 yılından iti­ baren de Amerikan analitik hareketinin önemli isimlerinden biri ha­ line gelmiştir. Katettiği bu yolun sonunda Helene Deutsch, analitik pratik karşısındaki tutumunun ne olduğunu ve analist arzusunu te­ tikleyen ve bu arzuyu için için besleyen en önemli unsurların neler olduğunu sorar kendisine. Yorumlayıcı sözünün ve örgütleyici et­ kinliğinin dayandığı kaideyi -kimileri buna analiz edilmemiş olan, analiz edilemez kaide diyecektir- sorgular. Kendisini aynştınnayı kuşkusuz başardığı. ama kariyeri boyunca da onu oluşturarak ve ona eşlik ederek söyleminin altta yatan nedeni, iç kulağının ve ger­ çeklik duygusunun koşulu olmuş olan psikanalizin bu ötekisi han­ gisidir? Kitabın açtığı üç yol Helene Deutsch 'u macerasına doğru sü­ rükler. B u yollar psikanalitik söylemin oluşumunda sahip oldukla­ rı önemden dolayı sadece bireysel yaşamöyküsünün önemli uğrak­ ları olarak nitelendirilemez. Devrim, kadınlar ve sanat söz konusu­ dur. Önce Devrim. Polonya'nın Galiçya bölgesindeki Przemysl 'de 1 884 yılında doğan küçük Hala Rosenbach liberal ve özellikle ba211 ba tarafı asimile olmuş Yahudi bir aileden gelir. Değerli bir hukuk­ çu ve uluslararası hukuk hocası babası Wilhelm Rosenbach toplum­ sal olarak saygın bir kişidir ve bir Yahudiye nadiren tanınan "ulu­ sal bir sorumluk" üstlenmektedir. "Genellikle kendimi Yahudiliğin ağır bastığı toplumsal ortamımla değil, daha çok köleleştirilmiş Po­ lonya'nın acılarıyla özdeşleştiriyordum." Helene Deutsch 'un ilk sevgilisi ideal baba imgesine uygun, kendisinden 16 yaş daha bü­ yük, evli, Fransız Devrimi'nin idealleriyle beslenen, Rusya'daki olaylarla sarsılan, sosyalist bir yönetici ve dava adamı olan Hennan Lieberman'dır. Onun siyaset tutkusunu paylaşan Deutsch, Rosa Luxemburg ile karşılacağı 1 9 1 0 yılında Stockholm'de düzenlenen Sosyalist Enternasyonal Kongresi'nde ona eşlik eder. Freud'u keş­ fetmesi, devrim ve özgürleşme ruhunun bir sürekliliği olarak yaşa­ nacaktır. Toplumsal, dinsel ve ırkçı nefretlerin paramparça ettiği; burjuva devrimi ve sosyalizm fikirleriyle kendisini yenilediğine inanan bir Avrupa'da gelenek.le bağlarını koparan bir Yahudi kadın, laik, özgürlükçü ve devrimci ruhu tamamladığını düşündüğü psika­ nalitik harekete kendini doğal olarak katılmış bulur. "Psikanaliz be­ nim son ve en derin devrimimdi; toplumsal ve siy�al alanda h aklı olarak bir muhafazakar olduğu düşünülen Freud, benim için yüzyı­ lın en büyük devrimcisiydi." Dolayısıyla psikanaliz yalnızca fikirlerin tarihinde değil ama aynı zamanda kurucularının yaşamöyküsü aracılığıyla (H. Deutsch bu kurucuların içinde son derece önemli bir yere sahiptir, ama tek değildir) da kendisini ilerlemeci rasyonelliğin tamamlanması ola­ rak kabul ettirir. Psikanaliz aynı zamanda bu rasyonnelliğin eriği olarak da ortaya çıkar. Hala, gençlik aşkının onu sıkı sıkıya bağla­ dığı siyasal tutkuyu terk edip kadın olarak özgürlüğüne kavuşur ve mesleki başarıyı yakalar. Psychologie der Frau' daki [Kadınların Psikolojisi]2 "eril dev­ rimci kadın"a yapılan sayısız atıf Helene Deutsch'un, bu tavra kar­ şı duyduğu sempatiyi, ama özellikle bu tavırdan kopuşunu gösterir. Örneğin L' imposteur'de [İkiyüzlü], sahte kişiliklerin "sanki" kişi­ liklerin eğer siyasal eyleme "uygun koşullar"a sahip olmuş olsalar- 2. La psycho/ogie des femmes, Presses Universitaires de France, 1 949. 212 dı psikopatolojilerinden kurtulabilecekleri (gizleyebilecekleri?) okunabilir: "Tıpkı birçok savaş ve devrim kahramanı gibi (ikiyüzlü de) patolojisini görkemli bir kariyerin hizmetine koşabilirdi."3 Bunu şöyle kavrayalım : aksine psikanaliz ikiyüzlülüğün yok oluşu diyebi­ leceğimiz bir başka yol ve bir başkasıyla hakiki bir arzu ve aşk iliş­ kisi kunna şansı sunar. Bunun, Helene Deutsch'un kendisinde bile· keşfettiğini söylediği ikiyüzlülüğün heryerdeliğine nüfuz etme hır­ sının üstü örtük iletisi olduğunu düşünüyorum. "İkiyüzlü kişiyle il­ gilenmeye başladığımdan bu yana, o peşimi bırakmıyor. Onunla ar­ kadaşlarımda, ilişkilerimde ve hatta kendimde karşılaşıyorum."" (H. Deutsch'un örgütleyici etkililiğini yaşamı boyunca koruma­ ya devam edeceği) bu siyasal m ilitanlık yolculuğuna başka bir ta­ lep eşlik eder. Bu talep de yüzyılın siyasal mücadelerinde kayıtlı­ dır, ama psikanaliz bu talebi arıtıcı ışığıyla aydınlatmayı umut eder: Kadın olma talebi. Psychologie der Frau ' nun iki cildini Helene Deutsch yazmıştır. Autohiographie bu kitapta yazılanların kaynağı­ nı yazarın kendi deneyiminden aldığını ortaya çıkarmıştır. Üç kız kardeşin en küçüğü olan Hala kendisini annesine yabancı hisseder, annesinin onu sevmediğini düşünür ve o da annesini reddeder ve babasıyla ayrıcalıklı bir ilişki kurar. Ergenlik çağında bu idealleş­ tirme tam da olması gerektiği gibi cinsel özgürleşme olarak patlak verir. Bu özyaşamöyküsü anılarının okurları, özyaşamöyküsüne da­ ir anıştırmalar yapılmaksızın bu tutumun psişik bir genelleştirme düzeyine taşındığı Psyclıologie der Frau' nun oldukça yansız sayfa­ "Bilhassa kız çocuğu en küçük kızsa (altını biz larını okuyabiliı)er: çizdik) ya da birçok kızın en küçüklerinden biriyse babayla ilişki çoğu durumda ( ... ) çok yumuşaktır. Büyürken bu ayrıcalığını yitirir ve diğer kız kardeşleri gibi muamele görmeye başlar. Bu sadakat­ sizliğe karşı sadakatsizlikle öç alır: 'Tek bir erkeğin yerine bütün erkekler. ' Önceden annesine biçtiği bu cinsel role tenezzül eder. Er; genlik döneminde babanın reddedilmesi, sadece imgelemin değH, öç almaya yönelik tepkilerin de en yaygın nedenidir. Bu tepkilerin mazoşist içeriği babaya karşı hissedilen geçmişte bastırılmış duy- 3. La psychana/yse des nevroses, Payot, 1 970, s. 275. 4. A.g.y., s. 285. 5. La psychofogie des femmes. cilt 1, s. 225. 213 guyu ifşa etmektedir."5 Ya da sevecen ve fedakar Bayan Felix De­ utsch'un imzasını taşıyan, kızının babasına duyduğu sevginin güzel bir betimlenmesi (bu sevgiye, babasına ve onun yerini alan Hennan Lieberman ' a karşı sadık bir hayranlık beslemiş olan eski genç kız Rosenbach'ın özyaşamöyküsü açıklık getirir): "Babasını öncelikle daha iyi bir yazgıyı hak eden olağanüstü bir erkek, ona sevimsiz pa­ ra kazanma işini dayatmış, incelikten uzak annenin bir kurbanı ola­ rak görür. Küçük kızı, babası ondan vazgeçmek zorunda olsa bile, onun için çok daha uygundur. Çoğu durumda psişik olarak normal bir kadının ilk aşk nesnesi, tüm yaşamı boyunca bağlı kalacağı nes­ ne, onun aşkına karşılık veren, ama daha önceki ilişkilerine de son veremeyen evli bir erkektir. Böylesi bir erkek babanın konumunu yeniden üretir. Kadının erkeğin acı yüklü arzusunu tahayyül etme­ si ve çektiği acılan paylaşması, genellikle mutlu bir beraberlikten çok, sadık bir bağlılığı besler. •'6 Helene Deutsch hayatının ilk devriminin "annemin despotlu­ ğundan kurtulmak" olduğunu düşünür. Kadın psikolojisinin önem­ li ve birbiriyle dayanışma içinde olduğunu düşündüğü iki bileşkesi üzerinde şiddetle ısrar eder: Mazoşizm ve narsisizim. Döneminin feminist hareketine duyduğu sempati, kadınlığın belirleyicisi ma­ zoşizm-narsisizm ikilisi kuramına sonuna kadar sadık kalmasını engellemez. Ama "mazoşizm" terimini patoloj iden ve özellikle de sapkınlıktan ayrıştırmaya çalıştığını not edelim. Mazoşizmde ön­ celikle, kadının psişik gelişiminde doğal bir ketlenme olduğunu or­ taya çıkarır. Bu ketlenmeyi küçük kıza duyduğu sevgiyle ve onu reddetmesiyle baba güçlendinnektedir. Bu eğilimin kadın libidosu­ nun hakiki bir edilgenlik olarak değil, "içeriye doğru bir etkinlik", evin, bedenin ve iç yaşamın içine doğru bir etkinlik olarak örgüt­ lenmesinde yeniden ortaya çıktığını düşünür. Bu bakış açısından Helene Deutsch mazoşik semptom kavramını, kişiliğin mazoşik bir örgütlenmesine dönüştürür. Bu mazoşik örgütlenme hem biyolojik (erişilemez ve edilgen vajina, cinsel birleşme ve çocuk doğurmanın verdiği acı) hem de toplumsal baskının bir sonucu olarak açıklanır. Mazoşizm kavramının böylesi bir tarafsızlaştırılması ya da "doğal- 6. A.g.y., s. 1 75. 214 laştınlma"sıyla elde edilen kazanım kolayca fark edilir. Gelgelelim sapkın arzu (babaya yönelik arzu?) kişilik örgütlenmesinin böylesi bir kavramlaştırılmasının tamamen dışında bırakıldığında, dişil cin­ selliğin önemli bir dinamiğini de yitiririz. Ayrıca bu perspektif dişil hazzın simgesel belirlemelerini de yadsır görünmektedir. Bu bağlamda narsisizm, mazoşik eğilime karşı denge işlevi gö­ ren ve bu eğilimin yenilmesini sağlayacak bir unsurdur. Muğlak ya da ikiye bölünmüş yapı olarak kadın, insan türüne de ait olan bir bi­ rey olma yazgısının kendisinde gerçekleşmiş olması nedeniyle nar­ sis olacaktır. Kadın-birey zevki amaçlar. Türün devamlılığını sağ­ layan, dünyaya çocuk getiren kadın acı çeker ve bu acıya ancak, acı bir zevk kaynağına dönüşebilirse katlanabilir. Helene Deutsch acı çekmeye bilinçdışı bir şekilde razı olmanın, kadını kolayca uyum sağlayan ve toplumsallaşan bir varlığa dönüştürdüğünü düşünür. (Yaşamöyküsünün ve teorilerinin birbirine karıştığı) metinleri okunduğunda sıkça söylendiği gibi kadınlığın boyun eğişinin övgü­ sünden daha ziyade bu çağın kadınlarının çoğunun gündelik gerçe­ ğini dile getiren mücadeleci bir kadının açık görüşlülüğüyle karşı karşıya olduğumuz izlenimine kapılırız. kariyer ile anneliği Autobiographie mesleki (Psychologie der Frau nun cildi tamamen bu ' iki konuya ayrılmıştır) aynı anda üstlenmek zorunda olmanın, bir kadını zorunlu olarak incelikli bir mazoşizm-narsisizm simyasıyla karşı karşıya bıraktığını özlü ayrıntılarla gösterir. Helene Deutcsh yeni döllenme ve doğurma tekniklerinin kadının bu psişik gerçek­ liğini değiştirebileceğini daha o zamandan öngörmüştür. Son bir. odak, Deutsch'un analiz arzusunu yarım yüzyıllık bir zaman dilimi boyunca canlı tutmuştur: Sanat. Auıobiograplıie Pro­ ust'a, Flaubert'e, Gide'e, İtalyan sanatına ya da Yunan antikitesine göndermelerle bezenmiştir. Freud'un bilinçdışının keşfedilmesinde kendisini önceleyen sa­ natçılara duyduğu hayranlık, analitik pratiğin artık son bulduğu yaşlılık döneminde gittikçe yoğunluk kazanan sanatla her an iç içe olmayı açıklamaya yetmez. S anat, bize hitaben sarf edilen sözcük­ lerin yarattığı acının bizi içine çekip boğduğu hakikat yüzünden öl­ mememize yardım eder mi? Helene Deutsch'un güzelde sadece bir 215 · kaçış, bir yadsıma ya da iğrençliğe karşı bir panzehir aramamış ol­ duğunu düşünmeyi yeğlerim. Deutsch güzelde olası söylemlerin­ den birini keşfetti: Zevkle dile getirerek gecenin sonuna kadar gi­ debilen, ötekilerin arzusunu dileyerek yaşamın anlamını yitirebi­ len, konuşan varlıklar olarak çekilmez durumumuzun ifadeleri. He­ lene Deutsch, ilk kaşiflerinden biri olduğu narsisizmin ve yücelt­ menin tehlikeli çeşmesinden beslenir. B. "SANKİ" Helene Deutsc h ' un narsisik duygulan keşfetmesinin, analitik dü­ şünceye yaptığı sayısız katkıların en güçlüsü olduğu kanısındayım. "Sınır durumlar"ın ve "sahte benlikler"in artık ilerleme kaydetmi ş analizinden çok önce Helene Deutsch, daha 1 934 yılında '"sanki' kişiliklcr"den söz eder. Kadın narsisizmini dinlemesi kuşkusuz onun "şizofreni" kavramını dönüştürmesine ve bu temelden hare­ ketle de '"sanki'7 kişilikler"e dair gelişkin bir kavram ileri sürme­ sine olanak tanımıştır. Sanki kişiliklerin şizofreniyle karıştırılma­ ması gereken duygusal bozuklukları, şizofreniyi akla getirir. "Psi­ kanaliz 'sanki' bireyde bir bastırma edimini değil, ama nesneye ya­ tırımın gerçek bir yitimini ortaya çıkarır. Dünyayla görünüşte nor­ mal ilişki, çocuğun taklit etme davranışına benzer; söz konusu olan, çevredeki ortamla özdeşleşmenin ifadesidir, nesne yatırımının ol­ mamasına rağmen gerçeklik dünyasıyla görünüşte iyi bir uyuma yol açan bir taklitçiliktir."8 İsterik özdeşleştiği nesnelere yoğun bir libido yatırımı yapar (hatta bunu, bastırmanın bu yatırımı engelle­ meye çalışmasına ve çatışmaların sona ermesinin bir yolu olan kaygı yoksunluğuna yol açsa bile yapar), oysa '" sanki' hastalarda duygunun gelişiminde erken ortaya çıkan bir yetersizlik, isteride 7. "Seme forms of ernotional disturbances and their relationship to schizophre­ nia" (1 934), La psychanalyse des nevroses'da yeniden ele alındı. H. Deutsch'un bulduğu bu kavram hakkında bkz. Joseph Weiss, "Clinical and theoretical as­ pects of 'as it' characters", Journal of the American psychoanalytic Association içinde, 1 966, cilt: 1 4, sayı: 3, s. 569-590 ve Nathaniel Ross, "The · as if' concept", a.g.y.. cilt: 1 5, sayı: 1 , s. 59-82. 8. La psychanalyse des nevroses, s. 225. 216 görülmeyen, tüm kişiliğin zayıflamasına neden olan iç çatışmayı azaltır." (... ) " 'S anki' hastalarda nesneler dışarıda tutulur ve bu nes­ nelerle ilişki içinde, tüm çatışmalar sonuna kadar götürülür. Üst­ ben ile çatışmadan böylece kaçınılır, çünkü 'sanki ' ben, asla içe yansıtılmamış bir otoritenin arzularına ve emirlerine özdeşleşme yoluyla boyun eğer.'09 Helene Deutsch görünüşteki fedakar tutum­ larının ve sevgilerinin gerisinde boş, namevcut, soğuk oldukları iz­ lenimi yaratan kadınlan ve erkekleri incelikle analiz eder. Sayısız özyaşamsal itirafla birlikte okumaktan kendimizi alıkoyamadığı­ mız bu sayfalar, Winnicott'un "sahte benlikler"ini parlak bir şekil­ de müjdeler.'0 C. CİNSEL SOGUKLUK - DEPRESYONUN DİLİ Hakkında maalesef bize pek fazla bir şey söylemediği (örneğin has­ ta analistinin karısı ve ailesi için süt getiriyormuş) ve sonunu "sarp" diye nitelediği Freud ile bir analizin ardından Helene Deutch, 1 924 yılında Berlin 'de Kari Abraham ' ın hastası olur. Deutsch burada kendisi de Abraham ' ı n hastası olan ve "babasının bir başka kızı"nı, Anna Freud 'u kendisine tercih etmiş olduğu için özgünlüğünü tem­ kinli bir şekilde kabul ettiği Melanie Klein ile karşılaşır. Helene Deutsch, büyük bir ileri görüşlülükle ve biraz da ironik bir biçimde devrimci (Rosa Luxemburg, Angelica B alabanoff) ya da analitik (ö?"ellikle Anna Freud, ama aynı zamanda Marie Bonaparte, Jeanne Lampl-de Groot vb) hareketin ünlü kadınlarıyla özdeşlcmelerini analiz eder. Gelgelelim "rakip kız kardeşler"e (Lou Salome, Mela­ nie Klein, Karen Horney) karşı duyduğu saldırganlık, kıskançlık ve onlarla uyuşmazlıkları hakkında pek de açık davranmaz. B irbirini hem seven hem de çekemeyen Freud 'un etrafındaki bu kadın dört9. A.g.y. 1 0. Bkz. D.W. Winnicott, "Distorsion du moi en fonction du vrai et faux self' ( 1 960), Processus de maturation chez f'enfant içinde, Payet, 1 970, Bölüm IX, s.11 5-1 32. H. Deutsch'un fikirleri, benliğin, narsisik yatırım kutbu olarak tanım­ landığı H. Hartman'daki Ego teorisiyle de bağlantılandırılacaktır (bkz. H. Hartman "Comments on the psychoanalytic Theory of the Ego" (1 950), Essays on Ego Psychology (1 964) içinde. 217 lü, yazarımız için daha sonra kişisel bir anlam kazanmış görünmek­ tedir. Büyükanne olduğunda Helene Deutsch reddeden ve reddedi­ len annenin yerini almış olan büyük kız kardeşlerine duyduğu hay­ ranlıktan yeniden söz eder. Küçük ve büyük geliniyle ilişkilerini analiz eder. Bu son oluşumun üç kadını narsisik bir şekilde oğula ya da nihai sevgi ve sıkıntı nesnesi, mazoşizm-narsisizmlerinin odak noktası oğlan toruna ilgi gösterirler... Bu kez yaşça büyükan­ ne konumundaki Helene Deutsch -esprili bir şekilde- artık kendi­ sinin olmadığı en genç kadının ... "Barbara, benim küçük gelinim" dediği genç kadının yararına kendisini geri planda tuttuğunu söyler. Victor Tausk'un analisti, zihni Ferenczi 'yle meşgul ve depres­ yon üstüne ilk çalışmaları yapan hayranı olduğu Abraham' ın hasta­ sı olan Helene Deutsch, kimi nevrozların, özellikle de kadınlardaki nevrozların melankolik altyapısı üzerine düşünür. Kadınların psi­ kolojisindeki yolculuğu onu dişil acı ve hüznü olası bir zevk kay­ nağı ya da dişil hazzın temel bir ketlenmesi olarak düşünmeye iter. Ama bunu yaparken anotomik ve fizyolojik bir dil kullanır. Mazo­ şizmin ötesinde, temel bir kadın depresyonu olarak görünen şey üs­ tünde ısrarla durur. Bu depresyonu özellikle annelik deneyimine (hamilelik, doğum, emzirme) bağlı psişik olaylar üstünde durarak analiz eder. Nihayetinde kadın depresyonunu cinsel soğukluk ile bağlantılandınr ve bunların en önemli nedenin vajinanın biyolojik yazgısının ölüm kaygısının toplanma yeri olmasına bağlar. " ... Ka­ dının ilkel cinsel organı, klitoris, iğdiş edilme korkularının birikme yeridir. Vajina, anneliğe eşlik eden ve hamilelik ve doğum esnasın­ da harekete geçen en derin kaygının, yani ölümün toplanma yeridir. Öyle görünüyor ki bu kaygı, kadın organının vajinal kısmınındak i cinsel tepkileri engelleyebilmektedir."" Helene Deutsch'un bu saptamasını başka bir teorik çerçeveye tercüme etmiş olsaydık (bu sürecin- anatomik temelleri ne olursa ol­ sun) bir kadının erişilemez bir nesneyi bedeninin içine düşlemeyle hapsettiğini söylerdim. Düşlemsel olarak son kertede bu içerisi va­ jinadır. Ya da Lou Salome'ye göre "anüse adanmış vajina"dır. Söz 1 1 . "La frigidite chez les femmes" (1 960), La Psychanalyse des nevroses içinde, s. 305. 218 konusu nesne, kötü bir annedir; kadın bu anneyi, onu kaybetme­ mek, onun üstünde hfilcimiyet kurmak ya da kadınlar arasındaki melankolik bir beden bedenelikte muhtemelen kendisini öldürerek onu öldürmek için hapseder. Cinsel olarak soğuk kadının bu kötü anneyle ilgili düşlemselliği, depresyonun dinamiğiyle birleşir. Dep­ resyondaki özne, nefret ettiği kadını ya da erkeği onları yitirmemek için depresyonun bu dinamiğine dahil eder. Üstelik bu kadın ya da erkeği öldürerek, kendini öldürür. Cinsel ilişkide kadın için iki haz olasılığından söz edilebilir. Bir yandan, klitorisi harekete geçiren -partnerin simgesel iktidarıyla rekabet ya da özdeşleşme olarak- fallik haz. Öte yandan, düşleme­ nin daha derinden hem psişik uzamı hem de beden uzamını hedef­ leyerek tahayyül ettiği ve gerçekleştirdiği bir başka haz. Bu başka haz psişik ve bedensel içeriyi tıkayan melankolik nesnenin tama­ men yok edilmiş olmasını gerektirir. Bunu kim yapabilir? Bir "an­ neden-daha-fazlası" olabileceği tahayyül edilen bir partner. - Bu partner, ben'de hapsedilmiş anneyi, onun bana verebildiğini ya da veremediğini bana vererek çözündürebilir. Yine de anneninkinden farklı bir konumda yer almayı sürdürmesi gereken bu partner, an­ nenin bana asla veremediği bir armağanı, yeni bir yaşamı bana su­ nabilecek kişi olabilir. Bu kişi ne kızını ideal olarak ödüllendiren baba ne de eril bir rekabetle kadının ulaşmaya çabaladığı simgesel damızlık olabilir. Bu partnerle birlikte (psişik uzam ve bedensel dü­ zeydeyse vajina-anüs birleşmesi olan) dişil içerisi, bedendeki ölü anneyi kucaklayan ve cinsel soğukluğu gerektiren mahzen olmak­ tan çıkabilir. Cinsel partner, bendeki ölümcül anneyi öldürerek bir yaşam vericinin, tam olarak "anneden-daha-fazlası"nın çekiciliğini elde edebilir. Bu partner fallik bir anne olmadan, hem kötüyü yok edip hem de veren ve ödüllendiren fallik bir şiddet aracılığıyla an­ nenin telafisini gerçekleştirir. Ardından gelen vajinal denilen haz, anlaşılacağı üzere, simgesel olarak Öteki'yle ilişkiye bağlıdır. Bu öteki artık, kendisiyle fallik vaat yarışı yapılan kimse olarak değil, narsisik nesneyi oluşturan kimse, bu nesnenin dışarıya doğru yer değiştirmesini sağlayabilen kimse olarak tahayyül edilir. Erkek, bir çocuk vererek ve kendisi de an�e-çocuk bağı ile simgesel iktidar 219 arasındaki birleştirme çizgisine dönüşerek haz verir. Hiçbir şey bu başka hazzın bir kadının psişik gelişiminin ta­ mamlanması için mutlaka gerekli olduğunu göstermez. Genellikle fallik, mesleki, anneliğe bağlı telafi ya da klitoris kaynaklı zevk cinsel soğukluğun az çok sızdırmaz örtüsüdür. Gelgelelim eğer ka­ dınlar ve erkekler başka hazza neredeyse kutsal bir değer atfediyor­ larsa, bu belki de bu hazzın depresyona karşı geçici bir zafer elde eden dişil bedenin dili olmasındandır. Ö lüme karşı bir zaferdir bu. Kuşkusuz söz konusu olan, bireyin nihai yazgısı değildir, annesi onu terk ettiğinde, ihmal ettiğinde ya da anlamadığında, olgunlaş­ mamış insanın sürekli tehdidi altında olduğu imgesel bir ölümdür. Dişil düşlemsellikte bu haz, içerisinin, muhtemelen biyolojik ya­ şam kaynağı olmayı da elden bırakmasızın ödüllendirme ve psişik yaşam kaynağına dönüşebilmesi için, ölümcül anneye karşı zafer elde edilmesi gerektiğini var sayar. Helene Deutsch 'un annelik hakkındaki yazılarının ve Autobiographie'sinde annesiyle anlaş­ mazlıkları ve eş ve anne olarak yaşamı hakkındaki ölçülü imaları­ nın bu teorik hipotezin olası gerçekleşmelerinden biri olduğu kanı­ sındayım. D. BİR "AÇIK YAPI": KADIN ERGEN Yaşam yolculuğunun sonunda yaşlı kadın ebedi bir ergen olduğunu keşfeder. "Olgunluk yıllarıma fazlasıyla taşan Sturm und Drang" dönemimin bende hala canlı olduğunu ve sönüp gitmeyi reddettiği­ ni hissediyorum. (... ) Kendimde hala aşklar ve esrimeler keşfediyo­ rum ve bu duygular ergenliğimde kök salmıştır." Pek çok ergeni te­ davi etmiş olaıı Helene Deutsch, ergenliğin "Sturm und Drang"ının . 12 bir yaş dilimden daha çok "açık yapı" olarak adlandırdığım bir ya­ pı olduğunu bilir. Terimin, çevreye ya da bir başka yapıya açık ol­ ması sayesinde kendisini yenileyerek yaşam ını sürdüren bir canlı ' 1 8. yüzyıl sonunda Almanya'da doğmuş, rasyonalizme ve hümanizme karşı çı­ kan, romantizm öncesi edebi ve siyasi bir hareket. (ç.n.) 1 2. Bkz. bu kitapta "Ergen Romanı" bölümü, s. 1 53-172. 220 organizmayı tanımlamak için kullanıldığı doğruysa da, bu niteliğe psişik düzeyde sahip olan konuşan varlıklar da vardır. Temsillerin farklı psişik düzeyler arasında dolaşımı, çoğumuzda ergenlik ça­ ğında ortaya çıkan üst-benin müthiş bir esneklik kazanmasıyla ger­ çekleşir (örneğin dürtüler-ilksel kayıtlar-ikincil kayıtlar). Başka ki­ şilerle, nesnelerle ya da simgesel sistemlerle sık ve yaratıcı akta­ rımlar oluşturma kapasitesi de bundan doğar. Bu aktarımsal açıklık ve psişik dinamiğin yeniden düzenlenmesi, Helene Deutsch'un de­ diği gibi özneleri "aşklara ve esrimelere" özel bir şekilde yetenekli kılar. Kuşkusuz kadınlar bu ak.tarımsal esneklik ve ergen dinamiği yetisine zaten sahiptir. Kimi· özneler, böylesi bir özelliği simgesel bir şekilde geliştirmeyi ve yaratıcı bir şekilde aktarmayı başarabi­ lir: Bunlar, sanatçılardır. Ardından sapkınlığın ehlileşmesi gelir. Bu ehlileşme, ideal bir babadan destek alır ve en yüksek düzeydeki hazda kendinden azami ölçüde vererek ötekilere adapte olmayı sağ­ lar. Bu tür bir özgüllüğün analist olabilmenin zorunlu koşulu oldu­ ğunun farkındayım. Helene Deutsch 'un özyaşamöyküsü bir kadı­ nın bu "açık yapı"yı nasıl geliştirmiş, korumuş ve sürdürmüş olabi­ leceğinin keşfedilmesine imkan tanır. Helene Deutsch bu yapıya uygun düşen söylemi, yüzyılımızın dramatik olaylarının tam orta­ sında ve sakin göçebe yaşamının üzücü rastlantılarında bulmuştur. Helene Deutsch, 1982 yılında neredeyse 1 00 yaşında ölmüştür. 221 vııı Kadınların zamanı 1 A . ULUSAL VE AVRUPALI K ADINLAR Ulus - XIX. yüzyılın rüyası ve gerçekliği. Zirvesine ve sınırlarına 1 929 krizi ve nasyonal-sosyalist kıyamet ile ulaşmış görünüyor. Ulusu oluşturan temellerin yıkıldığım gördük: Ekonomik türdeşlik, tarihsel gelenek, dilsel birlik. Ulusal değerler adına yapılan İkinci Dünya Savaşı ulusal gerçekliğe, onu artık ideolojik ya da tamamen siyasal bir amaçla alıkonulan bir yanılsamadan başka bir şeye dö­ nüştürmemek üzere son verdi. Ulusal ya da ulusçu yeniden doğuş­ lara umut bağlansa ya da onlardan endişe duyulsa bile, ulusun top­ lumsal ya da felsefi uyumu sınırlarına dayanmıştır. 1 . Revue 34144, Paris Vll Ü niversitesi, sayı: 5, 1 979, s. 5-1 9. 222 Ekonomik türdeşlik arayışı yerini (büyük ekonomik güçlere bo­ yun eğmek söz konusu olmadığında) bırak­ mıştır. Bununla bağlantılı olarak birlik, "simgesel payda" karşılıklı bağımlılığa tarihsel gelenek ve dilsel diye adlandırabilecek daha geniş ve daha derin bir paydada yeniden gözden geçirilmiştir: Kannaşık bir tarihin ve coğrafyanın kurguladığı kültürel ve dinsel hafıza. Bu hafıza siyasal partiler arasında hfila kullanımda olan, ama gitgide gücünü yitiren bir çatışmayla yönetilen ulusal topraklan üretmektedir. Gelgelelim "simsegel ortak payda" dünyasallaşmanın ve ekonomik tekbiçim­ leşmenin ötesinde ulus-üstü ve kimi zaman da bir latanın sınırlarıy­ la örtüşen özellikleri gözler önüne sermektedir. Böylece, içinde ulusun kendine has nitelikleri kaybetmekten zi­ yade onlan yeniden elde ettiği ve belirgin kıldığı ulus-üstü yeni bir toplumsal bütün ortaya çıkmaktadır. Ama paradoksal bir zamansal­ lık söz konusudur: En fazla bastırılmış ulus-ötesi geçmişin prog­ ramlanmış tekbiçimliliğe yeni bir görünüm kazandırdığı bir tür "geçmiş gelecek." Çünkü söz konusu hafıza, yani simgesel ortak payda, topraklarının ve zamanlarının bütünleştirdiği insan grupları­ nın maddi ürünlerin üretimi sorunları için değil, yeniden-üretime, türün devamına, yaşama ve ölüme, bedene, cinselliğe ve simgesele dair sorunlar için bulduğu yanıtlarla ilgilidir. Avrupa'nm böylesi bir toplumsal-kültürel bütünü temsil ettiği doğruysa �ğer, Avrupa bunu ekonomik profiline değil, daha çok sanatında, felsefesinde ve din­ lerinde ifadesini bulan bu "simgesel payda"ya borçludur. Ekono­ mik profilin kolektif hafızaya bağlı olduğuna elbette kuşku yok, ama bu profilin nitelikleri dünyasal ortaklarının baskısı altında hız­ la dönüşüm geçirmektedir. Böylesi toplumsal bir bütünün yeniden-üretim tarzında ve bu tarzın temsillerinde -biyolojik tür, bu temsiller aracılığıyla zamana bağımlı insanlığına eklemlenir- kök salmış bir olması kolayca anlaşılabilir. Bu bütün bir sağlamlığa sahip kırılganlığa da sahiptir, çünkü simgesel payda evrensellik iddiasında olamaz ve başka top­ lumsal-kültürel hafızaların etkilerine ve saldırılarına maruz kalır. Örneğin daha oluşturulduğu andan itibaren Avrupa, başka hükü­ metler-üstü bütünlere özgü kültürel, sanatsal, felsefi ve dinsel inşa223 larda kendisini tanıma talebiyle karşı karşıya kaldı. Bu, tarihin bir­ birine yakmlaştırabildiği kendilikler (örneğin Avrupa ve Kuzey Amerika ya da Avrupa ve Latin Amerika) söz konusu olduğunda doğal gibi görünmektedir. Ama aynı olgu, bu simgesel paydanın evrenselliği, açıkça birbirine muhalif üretim ve yeniden üretim tarzlarını (Avrupa ve Arap dünyası, Avrupa ve Hindistan ya da Av­ rupa ve Çin) yankılattığında da ortaya çıkmaktadır. Kısacası "Avrupa" tipi toplumsal-kültürel bütünler söz konusu olduğunda, kendimizi sürekli ikili bir sorunsal karşısında buluruz: Tarihsel çökelmeyle oluşmlış kimlik sorunsalı ve antropolojiyle buluşmak için tarihten kaçan hafızalar bağlantısının ürettiği yitimi sorunsalı. kimlik Başka şekilde ifade edilecek olursa, iki boyutlu bir zamanla karşı karşıyayız: Çizgisel, işlek bir tarihin zamanı ve bu hükümetler-üstü toplumsal-kültürel bütünleri onlardan daha büyük oluşumlarda bir araya getiren başka bir tarihin zamanı. yani anıtsal bir başka zaman (terimler Nietzsche'den). Bu tip bir toplumsal-kültürel organizmada, bu organizmanın di­ namiğinin ne olduğunun anlaşılmasını sağladığını düşündüğüm ki­ mi oluşumlara dikkati çekmek isterim. Söz konusu olan, toplumsal­ kültürel gruplar, yani üretimdeki rolleriyle tanımlanan gruplardır. Ama bu gruplar daha çok yeniden-üretim tarzındaki ve bu tarzın temsillerindeki rolleriyle tanımlanırlar. Çünkü söz konusu toplum­ sal-kültürel oluşumun özgül niteliklerine sahip olmalarının yanı sı­ ra, bu toplumsal-kültürel oluşumla yatay ilişki içindedirler ve onu diğer toplumsal-kültürel oluşumlarla bağlantılandırırlar. Özellikle aceleci bir şekilde yaş gruplarına (örneğin "Avrupa'da gençler") ya da cinsel bölümlemelere (örneğin "Avrupa'da kadınlar") göre ta­ nımlanan toplumsal-kültürel grupları düşünüyorum. Avrupa'daki "gençler" ya da "kadınlar" elbette kendilerine özgü niteliklere sa­ hiptir. Ama onları "gençler" ya da "kadınlar" olarak tanımlayan şe­ yin, onları doğrudan Avrupalı "köken"leriyle yatay biçimde bağ­ lantılandırdığı ve onların Kuzey Amerika'daki, Çin'deki ya da baş­ ka yerlerdeki aynı toplumsal kategorilerle ortak yanlarını ortaya çı­ kardığı da bir o kadar kesindir. "Anıtsal tarih"e dahil oldukları öl­ çüde sadece Avrupa "gençler"i ya da "kadınlar"ı olmayacaklardır. 224 Yeniden-üretimdeki ve temsillerindeki yapısal konumlarının nite­ likleri olan evrensel nitelikleri. doğal olarak özgül bir tawia yansı­ tacaklardır. İzleyen sayfalardaAvrupa'da kadınlar sorunsalını zamana dair bir sorgulama içinde konumlandırmaya çalışacağım: Feminist hareketin miras aldığı ve bu hareketin ortaya çıkışının dönüştürdüğü zaman. Ardından iki aşamayı ya da iki kadın kuşağını birbirinden aynştırma­ yı deneyeceğim: Evrenselci ve kozmopolit olmalarına rağmen bu ka­ dın kuşaklan birbirlerinden farklıdır. İlk kuşağı daha çok ulusal bir sorunsal belirlemektedir, oysa "simgesel payda" ile daha fazla belir­ lenen ikinci kuşak Avrupalı ve Avrupalı-ötesidir. Son olarak ele al­ dığım sorunlarla ve önerdiğim analiz tipiyle, artık dünyasal bir yay­ gınlığa sahip bir alanda Avrupalı bir önerme olmayı sürdüren şeyi ortaya çıkarmayı deneyeceğim. Ya da en azından Avrupalı bir kadı­ nın önermesi olacak olan şeyi serimlemeye çalışacağım. B . HANGİ ZAMAN? Joyce, "babanın zamanı, annenin cinsi" demişti. Kadınların adını ve yazgısını andığımı zda zamandan, o l uşu mdan ya da tarihten da­ türümüzün doğurucu uzamını düşünürüz. Öznelliğe, öznell iği n soykütüğüne ya da öznelliğin ilineklerine dair modem bilimler, toplumsal-tarihsel bir konjonktürün sonucu olan bu bölün­ meyi doğrulamaktadır. Hastalarının rüyalarına ve fantezilerine ku­ lak veren Freud, "isterinin mekana bağlı olduğunum düşünmüştü. Çocukların simgesel işlevi öğrenmelerini konu alan daha sonraki ha çok insan çalışmalar, anne sevgisinin sürekliliğinin ve kalitesinin ilk uzamsal imlerin oluşumunu koşullandırdığını ispat etmiştir. Bu uzamsal im­ ler önce çocuk gülüşünü, ardından göstergeye ve sözdizimine götü­ ren tüm simgesel dışavurumlar dizisini oluşturur.3 Anti-psikiyatri ile psikozların tedavisinde uygulanan psikanaliz, hastaya aktarım 2. S. Freud ve C.G. Jung, Correspondance, Cilt 1, Gallimard, 1 975, s. 87. 3. Bkz. R. Spitz, La Premiere Annee de la vie de f'enfant, PUF, 1 958; Winnicott, Jeu et realite, Gallimard, 1 975; J. Kristeva, "Nam de lieu , Polylogue içinde, Se­ uil, 1 9n. s. 469-49 1 . .. FlSÖN/Ruhun Yeni Hoıtalıkl;uı 225 ve iletişim kapasitesini kazandınnadan önce anne uzamının geç­ mişteki yoksunluklarını gideren ve tamir eden ikamelerin, yeni yer­ lerin oluşturulması için girişimde bulunmaz mı? Örnekler çoğaltı­ labilir. Ama örneklerin hepsi, yeniden ortaya çıkan anaerkil birçok dinin "kadın"a atfettiği bu uzam sorunsalına yönelir. Platon antik­ çağın atomcularını kendi özgün sisteminin içinde özetleyerek kadı­ nı khora'nın çözümsüz çelişkisiyle tanımlamıştı: Kapsayıcı [matri­ ciel]. besleyici, adlandırılamaz, Bir'e ve Tanrıya öncel ve bu ne­ denle de metafiziğe meydan okuyan uzam.4 Zamana gelince, dişil öznellik ona, uygarlıklar tarihindeki bili­ nen çoğul biçimlerinden sadece tekran ve ebediyeti dikkate alan özgül bir ölçü kazandınnıştır. Bir yanda: Dönemler, gebelik. doğa­ nınkiyle uyum içinde biyolojik bir ritmin etrafında ebedi dönüş. Zamanın bu klişesi şaşkınlık yaratabilir; öznellik-dışı bir zaman, kozmik bir yaşam olarak deneyimlenenle uyumlu düzenliliği, ad­ landırılamaz hayranlıklar ve hazlar fırsatıdır. Öte yanda: Yoğun, ek­ siksiz ve sızıntısız bir zamansallık. B u zamansallığın, zamansallık adını bile hak etmeyen çizgisel zamanla ortak pek bir yanı yoktur İmgesel uzam gibi kapsayıcı ve sonsuz . bu zamansallık, Hesiodos mitolojisinin ensest ilişkiye giren, Gaia'nın tüm yüzeyini onu baba Urano�'tan ayırmak için sıkı ve yoğun mevcudiyeti ile kavrayan oğul Kronos' unu düşündürür. Ya da en yeni Hıristiyan değişkesinin de ortaya çıkışını kapsayacak şekilde bir anne kültünün izlerini tüm dinlerde sürekli kılan yeniden diriliş söylenlerini düşündürür. Bu zamansallığa göre Bakire Meryem ' in bedeni ölmez, ama (Orto­ dokslara göre) uyku haliyle ya da (Katoliklere göre5) göğe yüksel­ meyle aynı anda bir uzamdan diğerine geçer. B u iki tip çevrimsel ve yoğun zamansallık, zorunlu olarak anne­ likle bağlantılı olarak düşünüldüğü ölçüde dişil öznelliğe gelenek- 4. Platon, Time § 52: "Sonsuzcasına bir yer; yok edilmeye maruz kalamaz, ama her tür duyum dışında kendisi de bir tür melez akıl yürütme aracılığıyla kavranı­ lır olduğundan bir oluşa sahip her şeye bir yer sunar; neredeyse bir inanç nesne­ si bile olmaz; farkına vardığımızda bize rüya gördüren ve var olan her şeyin bir yerde. belirli bir yerde olması gerektiğini bir zorunluluk olarak doğrulatan da biz­ zati odur . . ." Bkz. J. Kristeva, La Revolution du /angage poetique, Seuil, 1 975, s. 23 vd. 5. Bkz. J. Kristeva, "Hert'ithique de l'amour", Histoires d'amour içinde, s. 295-327. 226 FISARKA/Ruhun Yeni Hastalıklan sel olarak bağlıdır. Tı::krarı ve ebediyeti, birçok deneyimde, özellik­ le de mistik deneyimlerde zamanın temel kavramları olarak buldu­ ğumuzu da u nutmayalım.6 Modern feminizm akımları bu kavram­ larda kendilerini gördüklerinde tam olarak "eril" değerlerle karşıt­ lık içinde değillerdir. Buna karşın sadece zamanın belli bir kavramlaştırılması açısın­ dan dişil öznellik sorun yaratıyor gibi görünmektedir. Proje, teleolo­ ji, çizgisel ve geleceğe yönelik gelişim olarak zaman söz korıusu­ dur: Başlangıç, ilerleme ve varış zamanı, tarih zamanı. Bu zaman­ sallığın verili bir uygarlığın mantıksal ve ontolojik değerlerine bağ­ lı olduğu açıkça ispat edilmiştir. Başka zamansallıkların gizlediği bir kopuşu, bir bekleyişi ya da bir kaygıyı açıklığa kavuşturduğunu varsayabiliriz. Bu zaman, tümcelerin sözcelenmesi olarak dilin za­ manıdır (adılsal dizim ve fiilse! dizim; konu-yorum; başlangıç-son). Bu zaman, desteğini, kendi payandasından, ölümden alır. Bu kaygı­ lı zamanın boyunduruk altına alınmasında kölenin hakiki yapısını bulan psikanalist, bunu saplantılıya özgü zaman olarak niteleyecek­ tir. Anımsadıklarından dolayı acı çeken kadın ya da erkek isterilcse, kendisini önceki zamansal kipliklerde, çevrimselde ve anıtsalda ta­ nıyacaktır. Ancak psişik yapıların bu karşıtlığı, bir uygarlığın için­ de, toplumsal gruplar ve ideolojiler arasındaki bir karşıtlığa da dö­ nüşür. Aslına bakılırsa kimi feministlerin köktenci konumları, tinsel ya da mistik esinli marjinal grupların söylemiyle ve tuhaf bir şekil­ de yeni bilimsel kaygılarla örtüşmektedir. Uzamdan ayrıştırılamaz bir zaman, sınırsız bir şekilde yayılmakta olan ya da rastlantıların ve faciaların ritim kazandırdığı bir uzam-zaman sorunsalının hem uzay bilimini hem de genetiği meşgul ettiği doğru değil m idir? Ve aynca haberin stoklanması ve yeniden üretimiyle ortaya çıkan medya dev­ rimi de bir başka tarzda, talebin rastlantısallığına göre dondurulmuş ya da patlayan bir zaman fikrini içermez mi? Geriye dönen, ama ha­ kim olunamaz, nesnesini amansızca aşan, kendisini kabul edenleri sadece iki kaygı içinde bırakan bir zaman: Köken (programlama) ve son (kullanma) üstünde kim güç sahibi olacak? Okur, referans terimin değişkenliği karşısında şaşıp kalacaktır: 6. Bkz. H.-Ch. Puech, La Gnose et le temps, Gallimard, 1 977. 227 Anne, kadın, isterik... "Kadın" teriminin "kitle" ya da "şok" etkisi­ nin ötesinde görünüşte sahip olduğu tutarlılık, bu sözcükle birlikte edime geçen işlevler ya da yapılar arasındaki farklılıkları siler. Di­ şil yüzlerin ve kaygıların çoğulluğunu ortaya çıkannanın zamanı artık belki de gelmiştir. Bu farklılıkların buluşmasından, iki cins arasındaki temel farkın daha kesin, daha az medyatik, ama daha gerçekçi bir tarzda ortaya çıkması önemlidir. Feminizm bu temel farkı acılı bir hale getirmesinden, yani borsanın ve savaşların dışın­ da can sıkıntısı çekmekten başka bir şey yapamayan bir uygarlıkta bu temel farkı sürpriz ve simgesel yaşam kaynağı haline getirme­ sinden dolayı takdiri hak eder. Bu toplumsal-kültürel gerçekliğin hangi tarih içinde konumlan­ dığını ele almadan Avrupa'dan ve "Avrupa'daki kadı nlar"dan söz edilemez. B ir kadın duyarlılığının neredeyse bir yüzyıldan beri var olduğu elbette doğrudur. Ama bu kadın duyarlılığının zaman kav­ ramını dikkate aldığımızda, onun bir "ebedi Avrupa" fikriyle ve hatta belki de "modem Avrupa" fikriyle uyuşmadığını rahatlıkla id­ dia edebiliriz. Söz konusu kadın duyarlılığı, daha ziyade bir hafıza­ nın deposu olarak anlaşılabilecek "Avrupa" bütünü_ aracılığıyla ve Avrupalı şimdi ve geçmiş aracılığıyla ve bu şimdi ve geçmişle bir­ likte kendine özgü, Avrupa-ötesi zamansallığını aramaktadır. Her halükarda Avrupa'daki feminist hareketlerin, kolayca eril diye nite­ lendirilen ve hem uygarlığa hem de saplantıya özgü olan bu çizgi­ sel zamansallık kavramı karşısında üç tutum sergilediğini gözlem­ leyebiliriz. C. iKİ K U Ş A K XIX. yüzyıl başında İngilterc'de seçme ve seçilme hakkı isteyen kadınların ya da varoluşçu feministlerin mücadelesi olarak kadın hareketi, başlangıcında, projenin ve tarihin zamanı olarak çizgisel zamanda kendisine bir yer açmaya çalışmıştır. Söz konusu bu ev­ renselci kadın hareketi bu anlamda ulusların toplumsal-siyasal ya­ şamında derin bir biçimde kök salar. Kadınların siyasal talepleri, 228 ücret ve iş eşitliği için, erkeklerle eşit bir şekilde toplumsal kurum­ larda iktidar sahibi olmak için yaptıkları mücadeleler, bu tarihe da­ hil olmakla uyuşmadığı düşünülen kadınsı ya da anneliğe bağlı ni­ teliklerin reddedilmesi, ulusa ve devlete özgü rasyonelliğin ideolo­ jik (ideolojik değerlere karşı haklı olarak gericilikleri nedeniyle mücadele edilmiştir) değil, mantıksal ve ontolojik değerleriyle bu özdeşleşme mantığından kaynaklanır. Bu özel. �leşme mantığının ve bu talepçi m ücadelenin kadınlara sağladığı ve hala da sağlamaya devam ettiği yararları (kürtaj, doğum kontrolü, ücı:et eşitliği, mes­ leki anlamda tanınma) sıralamaya gerek yok. Elde edilen bu haklar sanayi devriminin sağladığı haklardan çok daha önemli etkilere sa­ hiptir ve sahip olacaklardır. Seyri açısından evrenselci olan bu fe­ minizm akımı farklı toplumsal gruplara, farklı yaş gruplarına, fark­ lı uygarlıklara ait ya da basitçe farklı psişik yapıları olan kadınların sorunlarını Evrensel Kadın etiketi altında kiireselleştirir. Bu femi­ kuşaklan üzerine bir nist akımın yörüngesinde kalındığında kadın değerlendirme, ancak kurucuların belirlediği programın gerçek­ leşmesi için bir ardışıklık ve ilerleme olarak tasarlanabilir. İkinci bir aşama, estetik ya da psikanalitik bir deneyimle Mayıs 1 968 'den sonra feminizme katılan kadınlarla bağlantılıdır. Çizgisel zamansallığın yaygın bir reddine ve siyaset karşısında duyulan aşı­ n bir güvensizliğe tanık olunur. Daha yakın tarihli bu feminizm akımının feminizmin kurucularını referans aldığı ve kadınların top­ lumsal-kültürel anlamda tanınması için yürüttüğü mücadelenin bu akımın en önemli kaygısı olduğu doğrudur. Ama bu akım kendisi­ nin niteliksel olarak ilk kuşaktan farklı olduğunu düşünür. Kadın özgü/liiğüyle ve bunun simgesel gerçekleşimleriyle psikolojisinin öncelikli olarak ilgilenen bu kadınlar, önceki kültürün sessizliğe mahkum ettiği bedensel ve özneler-arası deneyimler için bir dil oluşturm aya çalışır. Sanatçı ya da yazar bu kadınlar kendilerini göstergeler dinamiğinin hakiki bir keşfine adar. Onların bu keşifle­ ri, en azından özlemleri açısından, estetik ve dinsel büyük altüst oluş projeleriyle benzerlik taşır. Bu deneyimi yeni bir kuşağın de­ neyimi olarak adlandırmak, sadece başka sorunların başlangıçtaki toplumsal-siyasal kimlik taleplerine eklendiği anlamına gelmez. İn229 dirgenemez ve kendi içinde parçalanmış, çoğul, akışkan, bir şekil­ de benzer olmayan bir tikelliğin kabulünü talep etmesiyle günü­ müz feminizmi, yansıtma ya da talep yoluyla iletişim kuran kim­ liklerin çizgisel zamanının dışında konumlanır. Bu feminizm ken­ disini hP-m arkaik (mitsel) bir hafızayla hem de "marjinalcilik­ ler"in çevrimsel ya da anıtsal zamansallığıyla bağlantılandınr. Av­ rupa ya da Avrupa-üstü sorunsalının feminizmin bu yeni aşamasıy­ la aynı zamanda kendisini dayatması kuşkusuz bir rastlantı değil­ dir. Bu dönüşümü toplumsal-siyasal kökenli hangi süreçler ya da olaylar ortaya çıkannıştır? Bu dönüşümdeki sorunlar, kazanımlar ya da çıkmazlar nelerdir? D. SOSYALİZM VE FREUDCULUK Bu yeni kadın kuşağının, sosyalizmin ve Freudculuğun toplumsal ilişkilerde ve zihinlerde yol açtığı hakiki bir kopuş nedeniyle Ame­ rika Birleşik Devletleri 'nde değil de, daha açık bir şekilde B atı Av­ rupa'da ortaya çıktığı söylenebilir. Eşitlikçi bir ideoloji olarak gü­ nümüzde derin bir krizden geçmesine rağmen sosyalizm, her eği­ limden hükümetlere ve partilere, hem zenginliklerin dağılımında hem de kültüre erişimde dayanışmayı güçlendirmeleri yönünde baskı yapmaktadır. Toplumsal alana içkin kaldıraç olarak Freudcu­ luk, birbirlerine indirgenemez öznelerin cinsel farklılığı ve tikelliği sorununu gündeme getirerek eşitlikçiliği sorgular. Başlangıçta kadınların eşitlik ya da farklılık talepleriyle (Flora Tristan) sarsılan Batı sosyalizmi, toplumda ve kültürde dişil rolün özgüllüğünün tanınmasını isteyen talepleri hızla gündem dışı bırak­ tı. Aydınlanma hümanizminin eşitlikçi ve evrenselci ruhundan, "ikinci cins"in özgürleşmesinin tek ve biricik yolu olarak sadece iki cins arasındaki zorunlu bir kimlik fikrin i sahiplendi. Bu "eşitlik idcali"nin sosyalist esinli hareketlerin ve partilerin pratiğinde pek de uygulanmıyor olduğu olgusunu burada tartışmayacağız. Mayıs 1 968'den sonra Batı Avrupa'da yeni kadın kuşağı, kısmen bu duru230 ma başkaldırıdan doğmuştur. Doğu Avrupa ülkelerinde hem teoride hem de pratikte üretimdeki ve üretim ilişkilerindeki konumuyla be­ lirlenmiş insan kavramı üzerinde temellenen sosyalist ideoloji. bu i insanın yeniden üret mdeki ve simgesel düzendeki yerini dikkate al­ mamıştı. Bunun sonucu olarak kadınların özgül niteliği ona bu ide­ olojinin totalleştirici ve hatta totaliter zihniyeti açısından ancak önemsiz ya da var olmayan bir şey olarak görünebilirdi.7 Aynı eşit­ likçi ve sansürcü muamelenin Aydınlanma hümanizmi tarafından, sosyalizmi de kapsayacak derecede dinsel özgüllüklere de dayatıl­ mış olduğunu fark etmeye başladık. Özellikle de Yahudilere.8 Gelgelelim bu tJtumun kazanımları kadınlar için çok önemlidir. Buna örnek olarak Doğu Avrupa'nın eski sosyalist ülkelerinde ka­ dın yazgısının değişmesini alacağım. Biraz abartarak, XIX. yüzyıl başında seçme ve seçilme hakkı talep eden feministler ile varoluş­ çu feministlerin taleplerinin bu ülkelerde büyük ölçüde gerçekleşti­ rildiğini söyleyebiliriz. Kurucu feminizmin büyük taleplerinden üçünün, Doğu ülkelerindeki kimi yanılgı ve yanlışlara rağmen kar­ şılanmış olduğu bir gerçektir: Ekonomik eşitlik, siyasal eşitlik, mesleki eşitlik. Dördüncüsü, cinsel ilişkilerde serbestliği, kürtajı ve doğum kontolünü de içeren cinsel eşitlikse, Marksistleştirici etik ve hikmeti hükümet tarafından tabu konular olarak kabul edilmiştir. Dolayısıyla bu dördüncü eşitlik sorun yaratmakta ve yeni kuşağın mücadelesi açısından önemli görünmektedir. Ama eşanlı bir biçim­ de ve aslında bir hayal kırıklığı olan bu sosyalist gerçekleşmenin sonucu olarak, artık mücadele bir eşitlik arayışı için yapılmamakta­ dır. Mücadele artık farklılığı ve özgüllüğü talep etmektedir. Müca­ delede katedilen yolun bu gelinen aşamasında yeni kuşak simgesel diye adlandırdığımız sorunla karşılaşmaktadır. Cinsel, biyolojik, fizyolojik ve yeniden üretime bağlı farklılık, toplumsal sözleşme de diyebileceğimiz simgesel sözleşmede özneler arası ilişkideki farkı 7. Bkz. D. Desanti, "l'autre sexe des bolcheviks", Tel Quel, sayı: 76, 1 978; J. Kristeva, Des Chinoises, Ed. des Femmes, 1 975 (Urizen Books, 1 977). 8. Bkz. Aıthur Hertzberg, The French En/ightenment and the Jews, Columbia University Press, 1968; les Juifs et la Revolution française, deri. 8. Blumenkranz ve A. Soboul, Ed. Privat, 1 976. 23 1 tercüme etmektedir. İktidarla, dille, anlamla ilişkilerinde kadınlar ile erkekler arasındaki farkın özgülleştirilmesi söz konusudur. Yeni kuşağın yarattığı feminist bozgunculuğun en incelikli noktası artık bu alanda konumlanıyor. Yen i kuşak, cinseli ve simgeseli, onlarda öncelikle di�ili, ardından her bir kadını n iteleyen şeyin ne olduğu­ nu bulmak amacıyla birbiriyle bağlantılandırıyor. Sosyalist ideolojinin doyum noktasına ulaşması ve yeni bir top­ lum sözleşmesi için programının tükenmesi, sırayı ... Freudculuğa bırakıyor. Militan kadınların Freud 'u, aşın sıkılgan ve düşkünleşen bir Viyana'nın korkunç fallokratı ve kadınlan erkeklerin altında yer alan insanlar, iğdiş edilmiş erkekler olarak gören biri olarak düşün­ düklerini bilmiyor değilim. E. İGDİŞ EDİLMİŞLER YA DA DİL ÖZNELERİ Kadınlara dair daha doğru bir bakış açısı önerebilmek için Freud'u geride bırakmadan önce, onun iğdiş edilme kavramını anlamaya çalışalım. Psikanalizin kurucusu bir iğdiş edilme kaygısı ya da kor­ kusu ve buna bağlı bir penis arzusu saptar: Kadın ve erkek, iki cins­ ten nevrozluların söylemlerine özgü tüm imgesel oluşumlar. Fre­ ud'un dikkatli, çağının getirdiği biyolojizminin ve mekanikçiliği­ nin ötesine geçen bir okunması daha ileri gitmemeze olanak tanır. "İlkel sahne" ön varsayımı olarak iğdiş edilme fantezisi ve bu fan­ teziye bağlı penis arzusu, kuramın kendisine özgü sel/erdir [a priori]. hipotezler, ön­ İğdiş edilme fantezisi ve penis arzusu, nevro­ tik söylemde işlemeyi hiç elden bırakmayan şeyi açıklayabilmek için "köken"de konumlandırılacak mantıksal zorunlulukları temsil eder. Başka bir deyişle, kadının ya da erkeğin nevrotik söylemi an­ cak temel nedenleri -ilkel sahne ve iğdiş edilme fantezisi- kabul edildiğinde kendi mantığı açısından anlaşılır. Üstelik hiçbir şey bunları gerçeklikte var kılmıyor olsa bile, geçerli olan budur. İğdiş edilme gerçekliği, modern astrofiziğin evrenin başlangıcında mey­ dana gelen bir patlama hipotezi kadar gerçektir. Ama bu tür ente232 lektüel girişim cansız türe ilişkin olarak i leri sürüldüğünde değil de kendi öznelliğimize ve düşüncemizin temel bilme ve anlama arzu­ su [epistemophilique] mekanizmasına uygulandığında çok daha şa­ şırtıcı bulunur. Ayrıca Freud 'u n kimi metinleri ve Yorumları] ama özellikle (Die Traumdeutiung [Rüyalar Metapsyclıologie başta olmak üzere ikinci topik metinleri) ve bunların yakın tarihli uzantıları (özellikle Lacan) iğdiş edilmenin , simgesel alanı ve bunda kayıtlı her varlığı oluşturan psişik bir mekanizmaya dayanan imgesel inşa olduğunu ima ederler. Bir öznenin ayrışmış nesnelerine gönderme yapan lemlenmiş bir farklılık/ar ağının, anlamı tergenin ve sözdiziminin. yani kaynaşımlı bir zevk halinden ma ek­ oluşturabilmesi için, gös­ ayrıl­ olarak dilin ortaya çıkması söz konusudur. (Çocuk psikolojisi­ nin ve psiko-dilbilimin onayladığı) dilin sözdizimsel ardışıklığını önceden koşullandıran bu mantıksal ayrılma işlemi, kadın ve erkek her iki cinsin ortak kaderidir. Kimi biyoloj ik-ailevi i lişkiler kadın­ ları (özellikle isterikleri) bu ayrılmayı ve ardından oluşan dili yad­ sımaya yöneltirken, erkekler (özellikle de saplantılılar) bu ayrılma­ yı ve dili yüceltir ve ürkmüş bir şekilde onları denetimleri altına al­ maya çalışırlar: Bu konuda Freudcu keşfin söylediği işte budur. Analitik dinleme penisin bu ayrılma işleminin fantezideki en önemli göndergesi olduğunu ve özne dilin düzeninde kayıtlandığın­ da özneyi oluşturan yoksunluk ya da arzuya tüm anlamını da peni� sin kazandırdığını ispatlar. Simgeselin ve toplumsalın oluşturucusu bu işlemin kendi hakikatinde ortaya çıkabilmesi ve iki cins tarafın­ dan anlaşılabilmesi için, bu işleme, penisi kaybetme kaygısına eş­ lik eden ve eksiksizlik ve bütünlüğün yitirilmesini dayatan tüm bir yoksun bırakılmalar ve dışlamalar dizisinin de dahil edilmesi doğ­ ru ol ur. Bu durumda iğdiş edilme, simgeselin oluşumu için zorunlu "kopuşlar"ın tamamı olarak ortaya çıkar. 233 F. KURBAN OLG U S UN U YAŞ AM A K Uyanışlanna eşlik eden y a d a b u uyanışı ortaya çıkarmış olan dö­ nüşümlerin bilincinde olsunlar ya da olmasınlar bugün kadınların karşı karşıya kaldığı soruyu şöyle formülleştirmek mümkündür: Toplum sözleşmesindeki yerimiz nedir? Eşit erkeklerin sözleşmesi olmaktan uzak olan bu sözleşme, farklılıkların ayrılması ve eklem­ lenmesine dayanan, tamamen kurbansal bir ilişki (böylece iletilebi­ lir bir anlam da üreten ilişki) üzerine kurulmuştur. O halde bizim bu kurban ve/veya dil düzenindeki yerimiz nedir? Bu düzenden dışlan­ mayı istemeden ya da bize toplumsal-simgesel sözleşmeyi koruma­ mız, düzenlememiz ve sürdürmemiz için verilmiş olan işlevle (an­ neler, eşler. hemşireler, doktorlar, öğretmenler... ) yetinmeden, bu düzende geleneğin bize uygun bulduğu ve dönüştürmeyi istediği­ miz yerimizi nasıl oluşturabiliriz? B ugün ortaya çıktığı haliyle kadınların simgeselle i lişkisinde neyin toplumsal-tarihsel bir konjonktürden (ataerkil , Hıristiyan, hümanist, sosyalist vb ideoloji) ya da bir yapıdan kaynaklandığına karar vermek güçtür. Verili bir toplumsal�tarihsel bağlamda. yani Batılı Hıristiyan uygarlık ve onun laik uzantıları bağlamında göz­ lemlenen bir yapıdan söz edebiliriz ancak. Bu psikolojik-simgesel yapının içinde kadınlar kendilerini, dilin ve toplumsal bağın terk ettiği kişiler olarak hissederler. Kadınlar bu yapıda ne duyguları ne de doğayla. bedenleriyle, çocuğun, bir başka kadının ya da bir er­ keğin bedeniyle aralarındaki ilişkilerin anlamlamdırılmalarını bu­ lurlar. Kimi erkeklerin de yabancısı olmadığı bu yoksunluk hali, yeni feminist ideoloji için büyük bir önem taşımaktadır. Bununla bağlantılı olarak kadınların, dili ve toplumsal kodu oluşturan, bu k"llrbana özgü ayrılma ya da sözdizimsel ardışıklık mantığını be­ nimsemesi zor ve hatta imkansız görünmektedir. Baba işlevinin reddedilmesi olarak deneyimlenen ve psikozlara yol açan simgese­ lin reddedilişiyle karşı karşıya kalınmaktadır. Bu saptamadan hareketle, kimileri simgeseli inceleyen insan bi­ limlerine -antropoloji, psikanaliz, dilbilim-9 yeni bir bakış açısı 9. Bu çalışmalar, en prestijlilerinden biri Signs olan farklı entelektüel dergilerde 234 -yeni nesneler, yeni çözümlemeler- kazandırmaya çalışmaktadır: Daha öznel bir yaklaşıma sahip başkalarıysa çağdaş sanat akımının izinden giderek bedene ve duyguya daha yakın bir üslupla dili ve diğer ifade kodlarını dönüştürmeyi denemektedir. Sözdizimsel varoluşu tartışmalı olan ve söz dağarcığının görünüşteki özgüllüğü cinsel bir farklılıktan çok, toplumsal bir marjinalleştirilmenin ürü­ nü olan bir kadın dilinden10 söz etmiyorum burada. Kadınların ürünlerinin estetik kalitesinden de söz etmiyorum: Çoğunluğu az çok keyifli ya da hüzünlü bir romantizmi dillerine pelesenk ediyor ve narsisik ödüllendirme yoksunluğu çeken bir benin patlamasını sahneye koyuyor. Kurbansal sözleşme olarak toplumsal-simgesel sözleşmenin yeni kadın kuşağının en temel kaygısı haline geldiğini unutmuyorum. Antropologlar ve sosyologlar bir yüzyıldır yaban düşüncelerin, savaşların, rüya söylemlerinin ya da büyük yazarların ifşa ettiği kurban-toplum üstünde ısrarla durmaktadırlar. Örneğin kötülüğe dair metafizik sorunsalı yeniden formülleştirip çözümlemektedir­ ler. Toplum gerçekten de ortak işlenen bir cinayet üstüne kurulmuş­ sa, insanlar toplumsal ve simgesel sözleşmenin kurucusu iğdişi be­ nimseyerek cinayeti ertelerler. İnsanlar (cinayeti) simgeselleşıirir­ ler ve kendilerine uğursuz kaosu en uygun toplumsal-simgesel dü­ zene dönüştürme şansı tanırlar. Kadınlarsa bugün bu kurbansal sözleşmeyi istemeyerek benim­ sediklerini ifade etmektedirler. Bundan hareketle kendileri için bir yeniden diriliş anlamı taşıyan başkaldırıya girişmektedirler. Ama toplumsal bütün açısından bu başkaldırı bir reddediş anlamına gel­ mektedir. Başkaldırı bizi cinsiyetler arası bir şiddete sürükleyebilir: Ölümcül nefret, çiftin ve ailenin parçalanması. Ya da kültürel bir yenileşmeye götürebilir. Büyük olasılıkla da her ikisine birden. Ama hedef ortadadır ve çağa özgü bir niteliğe sahiptir. Kötülüğe düzenli olarak yayımlanmıştır, Chicago Univ. Press. Revue des sciences huma­ ines in özel sayısına da işaret edelim, Lille-111, 1 977, sayı: 4, "Ecriture, feminite, feminisme"; ve Le Doctrinal de sapience, sayı: 3, 1 977 (Ed. Solin), "Les femmes et la philosophie". 1 o. "Dişil dil" hakkındaki dilbilimsel araştırmalar için bkz. R. Lakotl, Language and Women 's place, 1 974; M.R. Key, Male/Fema/e Language, 1 973; A.-M. Houdebi­ ne, "Les femmes et la langue", Tel Oue/ içinde sayı: 74, 1 977. ' , 235 karşı mücadele edilirken, kötülük bu kez yeniden toplumsal bağın tam merkezinde (erkek-kadın arasında) yeniden üretilmektedir. G. İ KTİDARIN TERÖRÜ YA DA TERORİZM İ N İKTİDARI Önce eski sosyalist ülkelerde (SSCB, Çin vb) ve daha belirgin bir tar.lda Batılı demokrasilerde feminist hareketlerin etkisi altında ka­ dınlar yürütme gücünde, sanayi ve kültür alanlarında yönetim kademelerine gelmişlerdir. Eşitsizlikler, değersizleştinneler, küçük gönneler ve zulümler ortalığı hala istediği kadar kasıp kavursun, bunlara karşı mücadele arkaizmlere karşı bir mücadeledir. Kadınla­ rın davası bunlara rağmen anlaşılmış, ilke kabul edilmiş, geriye di­ renişleri kırmak kalmıştır. Bu anlamda bu mücadele yeni kuşağın temel mücadele alanlarından birini oluşturmaya devam etmesine rağmen, açıkça söylenecek olursa artık bu kuşağın sorunu değildir. Buna karşın bu kuşağın iktidarla bağlantılı sorunu şöyle özetlene­ bilir: Kadınlar iktidarı ele geçirdiğinde ve onunla özdeşleştiklerin­ de ne olmaktadır? Ya da aksine iktidarı reddedip, paralel bir top­ lum, fikir kulübünden şok komandosuna kadar bir karşı-iktidar, kurduklarında ne olur? Kadınların yürütme, sanayi ve kültür alanlarında iktidarı paylaş­ maları bu iktidarın doğasını değiştirmedi. Bunu açık bir biçimde Doğu ülkelerinde görmek mümkün. Yönetim kadrolarına atanan ve binlerce yıldır reddedilen ekonomik ve narsisik avantajlara aniden sahip olan kadınlar, işbaşındaki rejimlerin temel direklerine, statü­ konun gardiyanlarına, yerleşik düzenin en gayretli koruyucularına dönüşmektedirler.11 Kadınların daha önce yoksun bırakıcı, baskıcı ya da erişilemez olarak gördükleri bir iktidarla özdeşleşmeleri tota­ liter rejimler tarafından sıkça kullanılmıştır: Alman nasyonal-sos­ yalistleri ve Şili cuntası bunun ömekleridir.12 Başlangıçta yadsınan 1 1 . Bkz. J. Kristeva, Des Chinoises. 1 2. Bkz., M.-A. Macciocchi, Elements pour une analyse du faseisme, 1 0/1 8, 1 976; Michefe Mattelart, "Le coup d'Etat au teminin", Les Temps modernes için­ de, Ocak 1 975. 236 simgesel bir düzenin paranoyak tipte bir karşı-yatırımının söz ko­ nusu olabileceği tanısı, belki de bu alltist edici olguyu açıklamamı­ za yardımcı olabilir. Ancak açıklamak, söz konusu olgunun, yuka­ rıda değindiğimiz totaliter biçimlerinden daha yumuşak biçimler altında tüm dünyada yoğun bir yaygınlık kazanmasını engellemi­ yor. Bu biçimlerin hepsi istisnaların, deneyimlerin, rastlantıların yok edilmesi pahasına eşitleştinne, istikrar ve uygunculuk açısın­ dan birbirleriyle yöndeşmektedir. Kimileri feminizm gibi özgürlükçü bir hareketin gelişmesinin uygunculuğun sağlamlaştırılmasına yol açmasından üzüntü duya­ cak; kimileriyse bundan hoşnut olup çıkar elde edecektir. Seçim kampanyaları. siyasal partilerin yaşamı bu son eğilim üstüne bahse girmeyi sürdürmektedir. Deneyimle görülmüştür ki, iktidarın so­ ğurduğu kadınların muhalif ya da yenilikçi inisiyatifleri (inisiyatif­ ler doğrudan ikidara boyun eğmiyorlarsa) aygıt hesabına aktarıl­ mıştır. Kadınların kurumlara dahil olmasının bu kurumları demok­ ratikleştireceği varsayımı, genellikle birkaç dişil "şef'in imal edil­ mesiyle sonuçlanmıştır. Daha radikal feminist akımlar var olan iktidarı reddedip, ikinci cinsi bir karşı-topluma dönüştürmektedirler. İçinde zevk umutları­ nın sığınak bulacağı dişil bir toplum, resmi toplumun bir tür alter­ egosu olarak oluşmaktadır. Kurbansal ve yoksun kılıcı toplumsal­ simgesel sözleşmeye karşı: Uyumlu olduğu, yasakların olmadığı, özgür ve hazcı olduğu tahayyül edilen bir karşı-toplum. Ötesi ol­ mayan modern toplumlarımızda karşı-toplum hazzın tek sığınağını oluşturmaktadır, çünkü karşı-toplumun kendisi bir olmayan-yer, yasadan muaf bir yer ve ütopyanın tesviye havuzudur. Her toplum gibi karşı-toplum da bir dışlananın dışarı atılması üzerine kurulmaktadır. Kötülükle yüklenen günah keçisi böylece kendisini artık tartışma konusu yapmayan oluşturulmuş topluluğu') kötülükten arındırmaktadır. Talep öne süren modern hareketler eleştirilerden kendilerini korumak için bir suçlu gösterek-yabancı, 1 3. R. Girard bir "kurban antropolojisi"nin ilkelerini La Violence et le sacre, Gras­ set 1 972 ve özellikle de Des choses cacMes depuis la fondation du monde, Grasset, 1 978'de ele almıştır. 237 sennaye, öteki din, öteki cins- bu modeli yinelemişlerdir. B u man­ tık açısından feminizm de tersine çevrilmiş bir cinsiyetçiliğe dö­ nüşmez mi? Cinsiyete, yaşa, dine, etnik kökene, ideolojiye bağlı farklı marjinallikler modem dünyada bir umut sığınağını, laikleş­ miş bir aşkınlığı temsil etmektedir. Ama kadınlarla birlikte ve fark­ lılıklanyla birkaç yıl öncesinde olduğundan daha az heyecan uyan­ dırıcı biçimler altında bile olsa ilgilenen kadınlann sayısı arttığı öl­ çüde, karşı-toplum sorunu yaygınlaşmaktadır: Karşı-toplum ne az ne çok, neredeyse "gökyüzünün yansı"nı ilgilendinnektedir. Talepleri olan hareketlerin, feminizm de dahil olmak üzere, "başlangıçta özgürlükçü" olup da ancak sonradan dogmatikleştik­ leri söylenemez. Bu hareketler mücadele edilen modellerin izledik­ leri yola bir iç sapmanın kötülüğü ya da bir dış manipülasyonla gir­ mezler. Karşı-iktidar ve karşı-toplum, bizzat kendi yapısıyla, müca­ dele edilen toplumun ya da iktidarın taslağı olma özünü üretir. Mo­ dern feminizm (kuşkusuz fazlasıyla Hegelci bakış açısından) her simgesel sözleşmenin temelini oluşturan acımasız şiddete (ayrılma. iğdiş edilme) dair sonu gelmez bir bilinç oluşumu sürecindeki bir andan başka bir şey olamayacaktır. Terörist gruplarda (Filistinli komandolar, Baader çetesi, Kızıl Tugaylar vb) çok sayıda kadının yer aldığına daha önce dikkat çe­ kilmişti. Kadın sömürüsü hfila çok yaygın olduğu ve kadınları he­ def alan geleneksel ônyargılar tüm şiddetini korumaya devam etti­ ği için bu olgunun oldukça tarafsız bir şekilde ele alınabilmesi güç­ tür. Ama bu olgunun, toplumsal-simgesel sözleşmenin yadsınma­ sıyla ve bu sözleşmenin bir karşı-yatırımıyla ortaya çıkmış olduğu­ nu şimdiden söyleyebiliriz. Bu paranoyak tipteki mekanizma her siyasal girişimin temelinde yatar ve uygarlaştırıcı farklı tutumlara yol açabilir. Ama bir kadın hoyratça bir kenara itildiğinde; kadın duygularının ya da toplumsal varlık olma durumunun ailesi ve top­ lumsal kurumlar da dahil olmak üzere yerleşik bir söylem ve ikti­ dar tarafından yadsındığını hissettiğinde, maruz kaldığı bu şiddetin karşı-yatırımıyla bu söylem ve iktidarın "ele geçirilmiş" eyleyeni­ ne dönüşebilir. B u kadın, engellenmişliğine karşı, oransız görünen, ama kaynaklandıkları narsisik acıyla karşılaştırıldığında lıiç de 238 oransız olmayan silahlarla mücadele eder. Yerleşik burjuva demok­ rasilerinden oluşan rejimlere zorunlu olarak muhalif olan bu terö­ rist şiddet, mücadele ettiği düzeninkinden daha baskıcı ve daha faz­ la kurbansal sunuya dayalı bir düzeni kendisinin özgürleşme prog­ ramı olarak tanımlar. Aslında kadınların da katıldığı bu terörist gruplar totaliter rejimlere değil, demokratik bir gelişim gösterme eğilimindeki liberal rejimlere karşı çıkarlar. Bir ulus, baskı altına alınmış bir grup ya da iyi ve sağlıklı olduğu tahayyül edilen bir in­ san özü adına harekete geçilir. Burada, keyfi, soyut ve bu nedenle de kötü bir düzenin altüst ettiği varsayılan arkaik bir eksiksizlik fante­ zisi söz konusudur. Bu baskıcı olmakla suçlanan düzenin yüzüne aslında zayıflığı vurulmaz mı? Bu düzenin eleştirilen yanı, marji­ nalleştirilmiş kadının arzuladığı saf ve iyi, ama artık yitirilmiş ola­ rak tahayyül edilen bir töz karşısında istenilen güçte olmaması de­ ğil midir? Antropoloji toplumsal düzenin kurbansal sunguya dayandığını saptar, ama kurban verme şiddete son verir ve bir düzen kurar · (ibadet ya da toplumsal barış). Bu toplumsal düzen reddedildiğin­ de, engellenemez, yasasız ve hukuksuz mutlak bir keyfiyet olarak zincirlerinden boşanan sözde iyi tözün patlamasıyla karşı karşıya kalırız. Tektanncılık krizine bağlı olarak iki yüzyıldır devrimler, yakın zamanlarda faşizm ve Stalinizm, sonu katletmeye varan baskılan­ mış iyi niyetin bu mantığını trajik bir şekilde serimlemiştir. Kadın­ lar terörizmin acımasız çarkına dahil olma konusunda başka top­ lumsal kategorilerden daha mı fazla yeteneklidir? Feminizmin şafa­ ğından ve hatta ondan da önce sıradışı kadınların katletmeyle, komployla ve suikastla ortaya çıkmış olduklarına değinmekle yeti­ nelim. Anneye ödenmesi gereken ebedi borç kadını simgesel dü­ zende daha dayanıksız hale getirir, kadın bu düzenden dolayı acı çektiğinde daha da kırılganlaşır, kendisini bu simgesel düzene kar­ şı savunduğundaysa daha zehirli hale gelir. Ütopyalara özgü iyi ve sağlıklı bir töz inancı arketipi eğer, arkaik, eksiksiz, bütün, kuşatıcı ve engellenmeye, ayrılığa ve simgeciliğin üretici kopuşuna yol aç­ mayan (iğdişsiz) bir annenin kadir-i mutlaklığına duyulan inançsa, 239 bu arkaik anne söylenini tartışma konusu yapmadan, ortaya çıkan şiddet eylemlerine son vermenin imkansız olduğu kavranabilir. Pa­ ranoyanın kadın hareketlerini işgal etmesine işaret edilmişti ve La­ can 'ın skandal yaratan tümcesini herkes bilir: "Kadın diye bir şey yok." Aslında iktidar terörünün ve iktidar arzusu olarak terörizmin dayandığı söylensel bir bütünlüğün, ulvi bir gücün sahibi olarak Kadın diye bir şey yoktur. Ne büyük bir bozgunculuk gücü! Ateşle ne tehlikeli bir oyun ! H. YARATILMIŞ VE YA RATICI KADI NLAR Önceki feminist kuşağının yabancılaştırıcı ya da gerici bulduğu an­ ne olma arzusu, bugünkü kuşak için bir bayrak haline gelmedi. Ama anneliklerinin mesleki yaşamlarıyla uyum içinde olduğunu düşünen kadınların sayısı artıyor (yaşam koşullarında ortaya çıkan kimi iyileşmeler bunun nedenini oluşturmaktadır: Kreşlerin ve ço­ cuk bakımevlerinin sayısının artması, anneliğin getirdiği ağır yü­ kümlülüklere erkeklerin daha aktif katılımı vb). Üstelik kadınlar, içerdiği mutluluklar ve acılarla birlikte anneliğin kadın deneyimi­ nin kannaşıklığı için vazgeçilmez olduğunu düşünmektedirler. Bu eğilimin aşın bir ucu da var: Lezbiyen ya da kimi bekar anneler ba­ ba! ık işlevinin değerin i reddetmektedir. Burada karşımıza, yukarı­ da sözünü ettiğimiz simgeselin reddedilmesinin en şiddetli biçim­ lerinden biri ve anne gücünün en coşkulu yüceltilişlerinden biri çı­ kar. Hegel bir kadın hukukunu (ailevi ve dini) eril bir yasadan (ken­ tin ve siyasetin yasasından) ayrıştınnıştı. Toplumlarımız bu eril ya­ sanın kullanımlarını ve kötüye kullanımlarını yakından tanıyor. Ama kadın hukukunun şimdilik bir boşlukta yüzdüğünü kabul et­ mek gerekir. Babasız annelik uygulamaları genelleşecek olursa, hem erkeğin hem de çocuğun nesnesi olduğu şiddeti önlemek için bunun yasal çerçevesinin oluşturulması zorunludur. Kadınlar bu psikolojik ve hukuki kaygıyı hissetme yetisine sahip midir? İşte, yeni kadın kuşağının karşılaştığı en büyük sorunlardan biri. Üstelik bu sorunun önemi, kadınlar, kurbanı olduklarını düşündükleri bir 240 düzene ve yasasına karşı öfkeye kapılıp bu tür soruları sormayı red­ dettiklerinde daha da artmaktadır. Bu durum karşısında, anneliğin reddedilmesinin genel bir poli­ tika olamayacağı kesindir - kendilerine duyulan ilgiyi genişletme­ ye çalıştıklarında feminist gruplar gitgide bunun farkına daha fazla varmaktadır. Bugün kadınların çoğu bir çocuğun dünyaya getiril­ mesinde kendi eğilimini bulabilmektedir. Bu annelik arzusu neye tekabül eder? Önceki kuşağın yasakladığı, yeni kuşak açısından ise sorulması gereken bir soru. Bu soruyu yanıtlayamayan feminist ideoloji, yolu annelerin sıkıntılarını, acılarını ve umutlarını tatmin edecek şeye sahip dini uyanışlara açık bırakmaktadır. Freud'un, ço­ cuk arzusunun bir penis arzusu olduğu ve bu anlamda da fallik ve simgesel gücün bir ikamesi olduğu yönündeki iddiasını sadece kıs­ men kabul edebiliyorsak, bu deneyim hakkındaki modem kadınla­ rın sözlerine de kulak vermek zorundayız. Hamilelik radikal bir sı­ nanmadır: Bedenin ikiye bölünmesi, ben ile bir ötekinin, bir doğa ile bir bilincin, bir fizyoloji ile bir sözün birbirinden ayrılması ve birlikte var olması. Temel diyebileceğimiz bu kimlik sorgulanması­ na bir bütünlük fantezisi -narsisik eksiksizlik- eşlik eder. Hamile­ lik, kurumsallaştırılmış, toplumsallaştırılmış doğal bir tür psikoz­ dur. Buna karşın çocuğun doğumu annesini oldukça sıradışı bir de­ neyimin labirentlerine iter: Bir başkasına duyulan sevgi. Kendi için, kendiyle özdeş bir varlık için duyulan sevgiye benzemeyen, hatta "özne"nin (aşk ya da cinsellik tutkusuyla) bütünleştiği bir öte­ ki için duyulan sevgiyeyse hiç benzemeyen bir sevgi. Özen göster­ menin, şefkatli olmanın ve benliğin unutulmasının yavaş, zor ve ta­ dına doyum olmaz bir şekilde öğrenilmesi. Mazoşizme düşmeden ve duygusal, entelektüel ve mesleki kişiliğin tamamen yok edilme­ si söz konusu olmadan bu yolculuğu tamamlamak - suçluluktan arındırılmış bir anneliğin bugünkü hedefi bu görünmektedir. Anne­ lik, sözcüğün güçlü anlamında, bir yaratıma dönüşür. Şimdilik ih­ mal edilen bir yaratım. Gelgelelim dişil kendini olumlama arzusu bugün sanatsal, özel­ likle de edebi yaratım özleminde kendini göstermektedir. Niye ede­ biyat? Fl6ÖN/Ruhun Yeni li1.1ıalıkluı '.241 Edebiyat toplumsal nonnlann karşısında, bastırılmış, gizli ve bilinçdışı bir evren hakkındaki bilgiyi ve bazen de hakikati serim­ lediği için mi? Böylece edebiyat, söylenmemiş-olanını ve endişe verici tuhaflığını ortaya çıkararak toplumsal sözleşmeyi yinelediği için mi? Toplumsal göstergelerin , geçerli iletişimin sözcüklerinin soyut ve engelleyici düzenini bir oyuna, fantezi ve zevk uzamına dönüştürdüğü için mi? Flaubert, "Madam Bovary, benim" demiş­ ti. Kimi kadınlar bugün şunu tahayyül ediyor: Flaubert, benim. Bu iddia, sadece imgesel güçle bir özdeşleşmeyi ifade etmemektedir. Aynı zamanda kadınların toplumsal sözleşmenin kurbansal yükünü üstlenme arzusunu da dile getirmektedir. Toplumlarımızı daha yu­ muşak, daha özgür, henüz toplumsal dolaşım nesnesi olmamış ola­ nı adlandırmayı bilen bir söylemle besleme arzusunu: Bedenin gi­ zemlerini, ikinci cinsin gizli coşkularım, utançlarını, nefretlerini... Bu nedenle dişil yazın son zamanlarda hem medyanın hem de "uzmanlar"ın ilgisini daha fazla çekmektedir. Ama bu yazın yolcu­ luğunun önündeki engeller hiç de önemsiz engeller değildir. Kitap­ ları pek çok kadın eserinin "patron"u olan "erkek edebiyatı"nın saçma bir şekilde reddedilişini okumuyor muyuz? Feminist etiketi sayesinde pek çok eser satılmıyor mu? Üstelik bu eserlerin naif sız­ lanmaları ya da ucuz romantizmleri bu etikete sahip olmasalardı kabul görmezdi. Kadın yazarların kaleminden çıkmış, fallokrat ik­ tidarın en önemli araçları olmakla suçlanan Dil ' e ve Gösterge 'ye karşı düşlemsel saldırılarla karşılaşmıyor muyuz? Anlamdan yok­ sun bırakılmış ve hakikatinin sadece "davranışsal" ya da "müzikal" olduğu iddia edilen bir beden adına? Yine de, kadın yazınının tartışılabilir sonuçları ne olursa olsun, semptom açikça ortadadır: Kadınlar yazmaktadır. Ve ağır bir bekle­ yiş söz konusu: Kadınlar yeniden ne yazacak? 242 Flfu\RKA/Ruhun Yeni ll;ısıalılclan I . BABA, OGUL A DINA ... YA KADIN ADINA? Avrupa'daki bu yeni kadın kuşağına özgü sözünü ettiğimiz dışavu­ rumlar, bu kuşağın uygarlığımızın yaşadığı din krizinin ortaya çık­ tığı yerde konumlandığını göstermektedir. Konuşan varlıkların onları konuşan varlık olarak oluşturan şe­ yin yerine kendilerine (hayvani, dişil, eril, ailevi vb ... ) bir temsil oluşturmaya yönelik düşlemsel zorunluluğunu din olarak adlandırı­ yorum: Simgesellik. Günümüz feminizminin, Hıristiyan geleneğin ve onun hümanist laik değişkesinin kadınlara dayattığı yoksunluk­ ları telafi etrneye çalışan tam da böylesi bir tems ili oluşturmaya ça­ lıştığı kanısındayım. Bu yeni ideolojinin anaerkil denilen inançlar­ la benzer yanlarının olması, onun radikal yeniliğinin üstünü örtme­ melidir. Bu yeni ideoloji, kültürümüze canlılık kazandıran kurban­ sal-karşıtı bir akımın parçasıdır. B askılara karşı çıkışında bu yeni ideoloji, şiddete ve terörizme daha az maruz kalmamaktadır. Radi­ kalizmin bu düzeyinde, tartışmaya açılan bizzat toplumsallık ilkesi olmaktadır. Bilindiği gibi kimi çağdaş düşünürler açısından modernlik, in­ sanın din olmadan yaşamayı denediği, insanlık tarihinin ilk çağını oluşturmaktadır. Bugünkü biçimiyle feminizm bir dine dönüşmek­ te değil midir? Ya da tersine feminizm geniş ufuklu, göz alabildiğine ve inancın yitirilmesi pahasına her bir kadının tikelliğini, çoğulluğımu ve ço­ ğul dillerini ortaya çıkarabilmek için Kadın' a, kadının İktidarına ve Yazınına duyduğu inançtan kendisini uzaklaştırabilecek mi? Nihai bir bir araya gelme etkeni mi? Yoksa analiz etkeni mi? Narsisizmleri engelleyen teknokratik bir çağda imgesel dayanak mı? Yoksa kozmosun, atomların, hücrelerin yani bizim gerçek çağ­ daşlarımızın akışkan ve özgür bir öznelliğin inşa edilmesine çağrı­ da bulunduğu bu zamana uygun araçlar mı? 243 i. BAŞKA B İ R KUŞAK, B AŞKA BİR UZAMDIR Önceki iki kadın kuşağıyla araya artık bir mesafe konulabilir belki de. B u , üçüncü bir kuşağın, en azından Avrupa'da ortaya çıkmakta olduğu anlamına gelir. Yeni bir yaş sınıfını (önemi her kadar kü­ çümsenmeyecek olsa da) ya da ikinci kuşağın ardından gelen bir başka "kitlesel kadın hareketi"ni düşünmüyorum . "Kuşak" terimi­ nin burada büründüğü anlam, aslında bir kronolojiden daha ziyade anlamlandıran bir uzamı, zihinsel, bedensel ve arzulayan bir uza­ mı içerimler. Benimsediğim -ya da tahhayyül ettiğim?- bu üçüncü kuşak açı­ sından rakip iki varlık karşıtlığı olarak erkek/kadın ikiliği ğe ait olan metafizi­ bir ikilik olarak görünmektedir. Kimlik kavramının ken­ disinin bile tartışmalı bulunduğu kuramsal ve bilimsel bir uzamda "kimlik" ve hatta "cinsel kimlik" ne anlama gelebilir?14 Genellikle bir bütünlüğe, farklılığın silinmesine dair özlemi dışa vuran bir iki­ cinsliliği ima etmiyorum. Öncelikle iki cins arasındaki "ölümüne mücadele"nin abartılmamasını kastediyorum. Doğal olarak bunu iki cinsin barıştırılması adına önermiyorum - feminizm en azından, toplumsal sözleşmede indirgenemez ve hatta ölümcül olanı ortaya çıkarmasından dolayı takdiri hak eder. Ama bunu, bu ölümüne mü­ cadelenin şiddetinin ötekinin reddiyle değil de, bizzat kişisel ve cinsel kimliğin içinde azami uzlaşmazlıkla etkili olması için öneri­ yorum. Ama bundan toplumsal, ulusal, dinsel ve siyasal gruplara özgü saldırgan güçlerin birliklerini koruma eğiliminin oluşturduğu kişi­ sel denge ve toplumsal denge açısından riskler doğmaktadır. Gelge­ lelim dengeden dolayı acı çekenleri bu dengeden kendilerini kurtar­ maya ve farklılığın bir başka düzenlenişini aramaya sürükleyen, bu "denge"ye içkin tahammül edilemez gizli gerilim değil midir? İlk ve ikinci kuşağın militancılığına karşı kayıtsızlığın ardında cinsiyetçilik karşısında bir geri çekilmenin ortaya çıktığını gözlem­ liyorum. 1 4. Bkz. CI. Levi-Strauss'un yönetiminde düzenlenen L 'identite konulu seminer, Grasset, 1 977. 244 Eşcinsel, eril ve dişil taleplerin dışında, cinsiyet kendini gitgide daha az öznel ilgi merkezi olarak dayatmaktadır. Bu cinsiyet-dışı­ laştırma, hümanizmin ötesinde kültürümüzün üstüne bina edildiği insanbiçimciliği bile tartışma konusu yapmaya kadar gidebilmekte­ dir. Erkek ve kat.im gitgide daha az toplumsal ilginin merkezinde yer almaktadır. Çağdaşlarımızın doruğuna ulaşmış narsisizmi ya da egoizmi insanbiçimciliğin bu gerilemesiyle aslında sadece görü­ nüşte çelişki içindedir. Bu narsisizm teknik baskınlık ya da yaygın­ laşan robotlaşma nedeniyle başarısızlığa uğramadığında, yenik düşmüş haliyle tinsellikte yeni kurtuluş çareleri aramaktadır. Cinsel özgürleşme ve feminizm sadece tinselciliğe geçiş olabilir mi? Bu tinselciliğin kaçış ya da uyguncu bir bastırma biçimini ala­ bilecek olması, bu girişimin radikalliğinin üstünü örtmemelidir. Söz konusu radikalliği, toplumsal ve simgesel sözleşmenin temelini olU§turan ayrılmanın içselleştirilmesi olarak özetleyebiliriz. Bun­ dan böyle artık öteki, ben'e yabancı bir kötülük, dışsal bir günah keçisi değildir: Öteki cinstir, öteki sınıftır, öteki ırktır, öteki ulustur. Ben kurban-ve-celladım, benzer ve ötekiyim, özdeş ve yabancıyım. Artık bana sadece kendime ait ve savunulamaz kimliğimin kurucu ayrımını sonsuzcasına analiz etmek düşmektedir. Dinler, feminist serüvenin de katıldığı ideolojik kazanımların ve açmazların ardından beliren esas kötülüğe dikkat gösteren bu Avru­ palı bilinci kucaklamaya hazırdır. Bu bilinci desteleyebilecek baş­ ka söylemler var mıdır? Psikanalizin yanı sıra estetik deneyimlerin rolü, hem enformasyonun stoklanmasını ve tekbiçimliliğini denge­ lemek hem de evrensel, bütünleştirici, eşitleyici araç olarak dil top­ luluğun mitini yıkmak için artmalıdır. Her birimizin tikelliğiyle, öz­ deşleşmelerimizin çoğulluğunu, simgesel ve biyolojik varoluşları­ mızın göreceliğini ortaya çıkarabilmek için. Böyle anlaşılan estetik ahlak sorununun yükümlüğünü üstlenir. İkiyüzlülük ve nefret dogmalardan ve yasalardan özgürleşmiş top­ lumlarımızı içten içe kemirmeye devam ettiği sürece, imgesel he­ nüz ortada olmayan bir etiğin tasarlanmasına katkıda bulunur. Zor­ lama ve oyun olarak imgesel, düzeninin kurbansal olduğunun bilin­ cinde olduğundan, katılımcılarının her biri için yükümlülüğü saklı 245 tutan bir etiğin öngörülmesini sağlar. Bu etik düzenin katılımcıları­ nı suçlu ve dolayısıyla sorumlu ilan eder, ama hemen ardından on­ lara haz alma, çeşitli üretimlerde bulunma, sınanmalardan ve fark­ lılıklardan oluşmuş yaşamlar deneyimleme olasılığını sunar. Ütop­ yacı bir etik, ama bunun dışında başka bir etik var m ıdır? Spinoza'nın sorusunu burada yineleyebiliriz: Kadınlar etiğe ta­ bi midir? Feminist kuşakların, kararsızlıkla tehlikeli bir biçimde içinde kayıtlandıkları klasik felsefenin tanımladığı etiğe büyük ola­ sılıkla tabi değiller. Ama kadınlar çağımızın farklı düzeylerde (sa­ vaşlardan yapay döllenmeye, arada uyuşturucuları da unutmamalı) yaşadığı ve yeni bir etik zorunluluğu gündeme getiren bu altüst olu­ şa katılmıyorlar mı? Verilecek yanıt, türümüzün özgürleşmesini le­ kelediği haliyle (ve günümüzde Amerika Birleşik Devletleri'ndeki "politically correct" akımlarının dışa vurduğu haliyle) insanbiçim­ ci bir kimliği ele geçirmeyi arzulayan düşünce anı olarak feminiz­ min son bulması pahasına olumlu olabilir. Bu açıdan bakıldığında Avrupa bilinci daha ileridedir. Büyük ölçüde de kadınlarının duy­ duğu endişe ve sahip olduğu yaratıcılık sayesinde. 246 Dizin A Abraham, Kari 2 17, 2 1 8 agape 195, 1 96. 1 99-202. 205-207, 209 aktanm 1 3, 14. 20, 2 1 . 35, 37, 38, 39, 43, 46-49, 52-54. 56, 59, 63-66. 90, 92-97, 1 0 1 , 104, 108, 1 1 0. 1 14, 1 1 5, 140, 156. 1 7 1 , 172. 197, 199. 200, 201 , 203. 205, 208, 221 , 225 alıer egp 42, 169 anaJ 32, 35, 36, 65, 68, 75, 77, 98, 103. 108, 1 1 1 . ] ] 6, l l 7. 155 anallik 36, 135 Anderson 60 202, 204-209, 2 1 3-215, 2 1 8-220. 225, 226, 228, 229, 234, 239-241 antropoloji 224, 234, 239 Arendt, Hanna 1 85 Aristoteles 126 Arlow, Jacop A. 99, 100 arzu 14, 16, 48, 53, 57, 72. 76. 83, 86, 87, 90, 9 1 , 96, 99, 2 1 3. 2 1 5 nesnesi 24, 67, 74, 75, 96, 135, 136. arzu 137, 158 asimilc 2 1 1 işık 8 1 . 96 , 160, 178. 1 80. 183. 1 9 1 , 199 aşk 68, 69. 7 1 , 79-81 . 83. 84, 96, 91. 1 14, 128. 137-140, 148- 1 5 1 , 154, 1 56, 160. anima 1 1 , 81 anksiycıe 84 anlam 12, 14, 16. 17. 19, 20. 3 1 . 37, 38, 41, 42, 44-47, 52-54, 56, 60, 6 1 , 64, 79, 86, 87, 90, 92-94, 96, 97, 98, 103105. 107, 109. 1 13-115, t l9-123, 125, 126. 128, 1 36, 1 39-142, 145, 147-1 49, ı s ı . 1 54. 155, 151, 159, 166. m . ısı. 189. 191, 194. 195, 200, 203, 204, 205, 208, 216, 2 1 7, 228, 229, 232-236, 241. 242, 244 anlamlandınna 14, 17, 20, 45, 49, 52, 53, 54, 55. 62, 64. 78, 1 15. 1 20- 123, 125, 126, 127, 147- 15 1 , 209, 234, 244 anne 20-24, 26, 27, 3 1-35, 5 1 , 52, 55, 59, 63-65, 67-77, 84, 86, 88, 89, 98, 99, 106-109. 1 1 1 . l l4, 120, 122- 1 26, 133139. 141 -143, 148, 156, 158, 164- 166, 175, 1 11, 1 78, 186, 187, 194, 1 97, 200. 164, 168, 175, 1 80, 183, 184, 1 91 , 196. 197, 205-207, 2 1 2-214, 220, 238 ayna evresi 1 20 aynşma 24. 54, 60. 62. 63, 65, 7 1 , 74, 76. 109. ı ı ı . 1 12, 1 15, 135 B baba 2 1 , 22, 26, 29. 33-36, 48. S i , 67. 69, 70. 72. 73, 79-82. 84, 85, 87, 88. 89, 9 1 , 97. 99, 106, 1 20, 122. 1 24, 126. 1 38-143, 146-151, 157. 158, 1 65-170, 175. 180. 187, 191 . 194, 195, 197, 1 99-205. 207-209, 2 1 1-214, 2 1 9, 22 1 , 226, 234, 240, 243 Bakire Meryem 141, 142, 226 Balabanoff, Angelica 2 1 7 basunlan 27, 68. 196 basımna 49, 6 1 , 62. 1 69, 1 98, 200. 209, 247 2 16, 245 başlangıç 13, 39, 42, 80, 126, 127, 128, 132, 133. 156, 178. 190. 203, 227, 229, 230. 238 Beauvoir, Simone de 181 beden 1 1-14, 17, 39, 72, 91. l l l , 1 14. 1 15. 120. 146. 149, lSO. 167, 169. 175. 188. 200. 205, 209, 219. 242 bcdenselleşıimıe 16, 21, 23, 24, 25, 36, 85 bcdenselliğin aşılması (ıranscorporaıion] 201 bcdensellik-ötcsi 209 Bemheim 83 bilinçaln 61, 83 biliııçdışı 13. ıs. 43, 47, 49, 54, 56. 73. 80, 83, 87. 90-95. 100. 109- 1 1 1 , 1 1 6. 1 26, 1 36, 155, 156, 171, 180, 202. 215. 242 bilişsel göstergeler 1 1 6 bilişscllilc ı s . 1 6 bilmeyi isteme 43 birlikte-mcvcutluk 12 Bossuet 79, 80 BracoMicr 60 Brcuer 83 Briqucı 83 Bnısscı. B. 60 C-Ç Celine 1 12 Charcoı 83 Chaıclcı 181 CMnier, Amire 1 90 cinsel arzu 14 cinsel ilişki 32, 5 1 . 55, 65, 69, 70, 73, 87, 88, 1 22. 195, 2 19, 231 cinse\ kimlik 2 1 , 26. \03, \OS, \06, \09, 162, 163, 165, 244 cinsel soğukluk 88, 90, 1 1 1 . 21 8-220 cinsel-cinsellik 16, 18, 2 1 . 31 -34, 36, 38, 39. 47, 49, 55, 65, 66, 69, 7 1 , 73-75, 8�-85, 87-89, 92. 100, 107, 109, 1 35. 136. 154, 164-166, 177. 198, 200, 205, 209. 213-215, 218, 219, 223. 224, 230, 2 3 1 , 235, 24 1 , 245 cinselleşme 33. 34, 36 248 cinselleşıimıe 24 cinsiyet 88, 1 38, 154, 163- 165. 198. 235, 238. 244, 245 cogito 109-11 ı . 1 1 3- 116. 1 18 Condorcct 190 Curie, Marie 181 çddırma 44 çifte bütünleşme 33 çokbiçimli 32, 36, 153, 167, 196 çokbiçimlilik 196. 19'7 D d'Arc, Jcanne l.:i9 da Vinci. Lconardo 173. 175. ın Danıe 175, ın delilik 12, 87, 156, 166 Demokriıos 1 ı . 39 depresyon 16, 17, 34, 44, 45, 49-54. 57, 66-68. 71-73, 76, TI, 82, 84, 93, 103, 121. 122, 125, 126, 154, 156-158. 182. 217-220 Dcscarıes 79, 151 detaylandınna 156, 161, 1 7 1 , 172 Deutsch. Helene 211-218, 220, 221 Diderot 41, l (iS dil 1 3, 20, 24. 25, 29, 30. 33, 38, 39, 41. 42, 44, 45, 46, 48..49, 52, 53, 56, 57, 60, 62, 63, 67, 68, 71, 73, 75-77, 79, 80, 82, 84, 87-90, 92, 97, 99. 103. 104. 106. 109. 1 ıo. 1 14, 1 15, 1 1 1-123, 1 25. 128, 132. 133. 135-1 37. 155, 156. 151. 160, 170. 183, 189, 196. 198, 200. 203, 213, 215, 2 1 8, 220, 227. 229, 232,-235, 242, 243, 245 dil edimi 42 dil kullanınu 18. 46, 196 dil varlık 45 dilbilgisi 24. 121 dilbilim 45, 107. 233, 234 dilsel anlamlandınna 45, 120, 121 din 132, 182, 243 Dosıoyevski 167, 168, 169 Douglas. Mary 132 duygu 22, 29, 30, 46, 62, 63, 68, 71, 73. 76, 11. 97. 1 04. 1 12. 1 1 7, 123. 183. 187 dürtü 13, 14. 21-26, 30. 33-35, 38, 39, 43, 44, 45, 50, 53-55, 57, 59, 80-82, 90, 123, 157, 1 7 1 , 200, 221 dürtüsel anlam 45, 52 düşleme 34, 38, 39, 218, 2 1 9 düşlemsel ketlenme (lnhibition fanıasmaıique) 1 9 düşsellik 1 7 , 2 1 0 E edimler 14, 30, 35, 55, 6 1 , 63, 74, 79, 1 1 3. 167 edimseUeştinne 32, 37, 9 1 , 95, 109, 1 13, 115 edimseUik 38, 98 Einfühlung 1 99, 200 cmpati 42, 52, 92-95, 99, 172, 1 80, 199 cnsesı 133. 158, 160, 164-166, 180, 226 ergen 153-158, 160-162, 165- 168, 170. Foucaulı. Michel 12 Freud 13-15, 22, 38, 39, 4 1 , 42, 46, 48, 49, 56-58, 60, 61, 63-68, 73, 8 1 , 83, 90-92. 94, 1 03. ıos. ı ıo. 1 15. 1 1 6. 138, 140-142, 153, 1 69, 177. 197. 199. 200. 202. 208, 2 1 1 . 2 1 2. 2 15, 211, 232, 233. 241 G Galilei 201 , 202 geliştirim [elaboration] 35, 42 Gide 215 Gillepsie 27 Glovcr, E. 27 Gocıhe 1 8 1 Gombrowicz l 70 gösterge 14. 30, 46, 52, 60, 6 1 , 62, 68, 76, 86, 87, 94, 97. 104, 1 16, 120, 124. 126. 144. 145, 146. 148. 149, 150. ı s ı . 155-157, 166, 1 7 1 , 172, 193, 198, 200, 172, 210, 220, 221 crgenlik 88, 153, 157, 158, 160, 164, 1 7 1 , 1 72, 2 13, 220, 221 195, 196, 199, 205-207, 209 erotikleşmiş söz 14 207, 225. 229, 233, 242 1 3 1 - 1 33, 144146, 148 Eros 34, 44, göstergebilim 46. 63, 69, erotizm 34, 45, 65, 7 1 , 8 1 , 1 1 1 , 205, 206 eşbiçimlilik 12 cşcinsellik 22, 89, 100. 1 12, 1 13, 1 69, göstergeler dinamiği 229 göstergesel 37, 44, 62. 63, 77, 83, • 170, 203 etik 42, 56, 1 59, 231, 246 F fallik 24, 76, 84, 85, 88. 89, 97-99, 101, 108, 120, 157. 183, 197, 2 1 9, 220. 241 fallus 89, 157, 177. 202 fantezi 23. 24, 26, 29, 30, 3 1 , 33-38, 44, 5 1 , 53, 54. 56. 62. 73, 83. 85-88. 9 1 , 92. 95, 97. ıoo. 1 10. 1 16. 1 4 1 , 143, 149, 1 54-157, 164. 1 7 1 , 205, 207, 225. 232. 233, 239, 241 , 242 farldılıklar ağı 233 faşizm 239 feminizm 227-23 1 , 237-239, 243,-246 Fenelon 79, 80 Ferenczi 94, 218 fetiş 26. 37, 54, 56 fetişizm 29, 150 Flauben 207, 215, 242 Fonnan, Milos 154 120, 122, 123, 125, 1 55, 156, 1 7 1 . 172, 196 gösteri 7. 160 gösteri toplumu 19, 42, 57 Grccn, A. 28, 67 · Greenacre, Ph. 33 Guyon, Jeanne 79; 80, 82 H haflZB 32. 33, 56, 82, 84, 86. 87, 90. 92, 93. 97. 99, 101. 108. 1 14, ı ı5, 1 56, 205, 208. 223, 224. 228 halüsinasyon 17, 44, 60. 6 1 , 64, 77. 98. 1 12 haz 34, 48. 64. 79. 88. lOO. t ı ı , 120. 165. 215, 220 haz almak 16, 22. 33, 83, 87. 88, 91, 185, 188, 190, 192, 205. 246 Hegel 4 1 , 139, 1 5 1 , 240 Heidegger 1 39 Heimann, Paula 94. 95 Henıklitos 142 Hıristiyan 12, 41, 56, 137, 144. 1 50, 1 5 1 . 249 195. 200, 205. 209, 226, 234, 243 Hıristiyanlık 141, 142. 14S, 11S, 178, 197. 201 Jung, C.G. 80, 8 1 . 1 4 1 . 197 K Kant 41 Homey. Karen 217 hünsa 161 hünsalık 207 karşı-aklanın 27. 3 1 . 38, 47, 48, 55, 75, 78, 80, 8 1 , 84, 87. 92-97, 99, 100, 1 0 1 , I-i karşı-aktanmsal kanı 30 1 17, 1 40 , 154, 1 99 , 201 ıstırap 206 içeri 4 1 , 45, 98. 162, 208, 214, 2 1 8-220 iğdiş 104, 1 16. i l 8 iğdi· edilme 23-2S, 36, 39, 8S, 88, 89, 100. 102. 105, 109. i l i , 1 1 6, 1 1 7, 145. 197. 2 1 8. 232, 233 iğdiş etme 39, 100 Katolik 142, 169, 226 kaygı 5 1 , 52, 79, 85-87, 89, 9 1 , 93, 97, 126, 227 kaygı eşiği 3S, 50 kendini göstermek 22. 241 ketlenme 83, 86, 100, 108- l l l . 1 14- 1 17, 1 2 1 -2 1 4, 218 iğrenç [ab-jcct] 89, 1 1 2. 135, 137, 21S kimlik 25, 30, 132, 154, 155, 1 62, 224, iktidar 46. 55, 76, 89, 97, 108, 140, ISO, kimlik yitimi 224 ikicinslilik 24, 33. 139. 171, 244 1 5 1 , 168, 203, 2 1 9, 229, 236-238, 240. 229, 230, 241. 244 kişilik 17. 18, 2 1 . 27, 28. 38, 67, 86, 1 2 1 , 124, 126, 1 34. 156. 2 12. 2 1 5 , 2 1 6 242 imge-imgesel IS, 1 7-20, 29, 3 1 , 36, 37, 39-42. 45, so. S2. 54, 62, 66, 78-80, 82. 86. 98, 99, ı os. 107, 1 1 1 , 1 1 4- 1 1 6, 1 19-122. 1 26, 127, 138-140, 1 5 1 , 153- IS7, 160. 162, 1 7 1 , 175, 177, 1 83. 188, 1 89, 190. 193, 194, 199-201 . 203, 207- Kitabı Mukaddes 1 3 1 - 143, 145 Klcin, Melanie 94, 1 8 1 . 2 1 7 kolajlar 3 1 , 34, 35, 37-39, 5 5 kolajların sökülmesi 34, 37 konuşma [allocution) 19, 20, 26, 34, 4 1 , 57, 64. 70. 75, 76. 86, 88, 99. 1 03, 104. 1 10, 1 1 9, 1 2 1 - 123. 125', 127. 138. 140, 209, 212. 2 1 3 , 220, 232, 233. 242, 243, 24S imgelem 37. 105, 120, 1 2 1 , 1 5 1 , 153, Kovalevskaya 1 8 1 imgeleme yoksunluğu 1 9 kurbansal 234, 235, 237, 239, 242, 243. insanbiçiıncilik 245, 246 kutsal 12, 1 3 1 - 1 34, 1 36, 139, 140, 142, 156, 177. 189, 2 1 3 lncil 144, 147, 202 İsa 12. 80. 144- 146. 148-151. 168, 169, 157, 164 kötülük 128. 236, 237, 245 245 168. 169, 175, 186. 1 9 1 . 194, 1 97, 201 , 173, 17S, 177, 201 . 203, 206 isteri-isterik 1 6. 48, 62. 64, 48, 49, 80-93, 95. 97, 99, 101. 109, 1 1 1 , 1 15, 120, 143, 182. 199. 202, 216. 225. 227. 228, 233 işleyimscl 20. 23, 25, 34, 38, 39 203, 205, 209, 220 L La Sale. Antoine de 159 Lacan, J. 14, 28, 29. 45, 49, 95, 96, 103, 108, 1 10, 143, 1 97, 233, 240 izlenim 38, S i , 55, 62. 67, 68, 72, 73, 78, liberali7.I11 188 J Louvet, Jcan-Baptiste 1 65 99, 121, 123, 1 79. 190, 2 1 5. 2 1 7 Janet 83, 84 Jean-Baptistc 144, 1 65 Joyce 28, 193-204, 206, 208. 209, 225 250 libido 26. 67, 74, 1 15, 1 36, 198, 206, 2 1 4. 216 Luxemburg, Rosa 2 1 2. 2 1 7 M Mallanne 1 94, 196 manuk 1 3, 14, 16, 24, 45, 46. 56, 6 1 , 80, 84, 89, 104, 1 1 9, 1 2 1 . 1 27. 132, 1 34136, 1 43, 164, 1 9 1 , 1 96. 201, 204. 2 1 1 , 227, 229, 232. 233, 238 manuksal gizilgüç 1 4 Marie-Antoinette 186, 1 87 Marty 23 mastürbasyon 20-22. 24, 26, 30, 32, 33, 55, 64. 1 55. 197 Mayakovski 155 mazoşizm 68. 191, 205, 2 1 4, 2 1 5, 248, 341 McDougall, Joyce 28 medetsizlik (detresse} 40 melankoli 44, 45 , 52, 1 82, 1 86, 188, 189, 1 9 1 , 2 1 8, 2 1 9 Meryem Ana 175. 204 meta 4 1 metafizik 1 2 . 1 7 . 1 84. 226, 235, 244 metafor 24, 65, 72, 1 50, 1 70, 200 mctaforik 47, 1 94, 200, 205 Montaigne 4 1 , 56 nevroz 38, 6 1 , 59, 60, 2 1 8, 232 Nietzsche 224 0-Ö Oidipus 24, 25, 28, 35, 36, 38, 1 04. 1 1 7. 120, 132, 135. 138, 139, 1 54, 160, 1 7 1 . 1 99. 202. 208, 209 Oidipus kompleksi 199, 208 oral-orallik 33, 52, 63, 65, 69, 75-77, 88, 98, 103, 1 1 7, 149, 195 Orpheus kompleksi 209 otizm 1 10, i l ! , 1 15 ölüm 1 9, 20, 22, 24, 44, 48, 5 1 , 53, 55, 65, 66, 69, 74-76. 79, 8 1 , 82, 8.S-87, 97, ı ı ı . 1 1 3. 1 1 4. 133, 1 36, 1 so . ı s ı . 203, 205, 208, 220, 223, 227, 244 öteki 1 2, 14. 24, 25, 34, 38, 39, 45, 48. 54, 56. 60. 62, 65, 66. 70, 73, 75, 8790, 95, 96, 97, 1 03, 105, 107, l l l - 1 13, 1 16. 1 20, 1 2 1 , 1 24, 1 35, 1 36, 1 39, 1 4 1 , 1 43, 1 47- 1 5 1 , 1 54, 1 5 5 , 182, 194-1 96, 199. 200. 2 1 1 . 2 1 6. 2 1 9, 221 , 238, 241 , 244, 245 ozdeşleşme 14, 52, 53. 66, 7 1 , 72, 75, 76, 8 1 , 84, 95, 100, 102, 103, 1 1 3, 1 20. 124. 1 38, 149. 1 50, 154, 160, 1 69, 1 80, Montesquieu 182, 1 90 Mozan 1 59 muğlak 73, 1 12, 135, 1 36, 141, 143, 154, 158. 160. 1 6 1 , 1 64-166, 1 69. 1 7 1 , 201 . 203. 2 1 5 Musa 145. 1 46, 148 müstehcenlik 64, 67, 1 64, 1 65, 198 N 194-202, 205, 207-209, 2 1 6, 2 1 7. 2 1 9, 236, 242, 245 özdeşleşme mıınuğı 126. 229 öz-erotizm 24, 25, 1 1, 177, 206 özgürleşme 2 12, 2 13, 230, 239, 245, 246 özne 12, 1 4, 1 5, 17, 24, 38, 44-50. 54. 56, 57, 60, 64, 66, 75, 80. 83, 84. 89-92, 96, 104. 109, 1 1 5, 1 16. 1 20, 122. 126. Nabokov 170 128, 134, 1 35, 138- 140. 144- 1 50, 152, 1 54, 155, 157, 158, 1 6 1 , 169, 194, 195. narsis 16, 2 1 5 narsisik kara delik 26 199, 200, 203, 205, 208, 2 1 9, 22 1 , 229-233. 235, 24 1 narsisizm 18, 26, 36, 39, 43, 50, 74, 76, 77. 138, 139. 158, 1 83. 1 84. 1 99, 208, 2 1 4-216,"2 18 , 243, 245 özne-cogito 109, 1 1 3, 1 1 5, 1 1 8 nefret 27, 69, 74, 89, 95, 96, 99, 106, l l3, 1 14, 1 1 6. 136, 143, 158, 168, 169, 200, 206, 212. 2 1 9, 233, 242 . 245 patoloji 12, 14, 188, 2 1 2-2 14 Necker 180. 1 8 1 , 1 87 öznelleşme 149, 199 p Nerval 1 1 2 Ph. Pinel 1 3 nesne 3 1 . 44. 50, 54, 60 , 65, 67. 7 1 , 74, 77, 96. 125. 1 39, 1 4 1 , 2 1 6 Plotinos 4 1 , 1 5 1 , 1 6 1 , 178 Neusner, Jacop 132 Platon 205, 226 poiesis 47, 106 251 pornografi 171 post-modemi7m 209 Prousl 4 1 , 52, 2 1 5 psikanaliz 1 3 , 1 4 , 1 6 , 1 9, 20, 41-43, 45, 47-49, 53, 56-58, 8 1 , 83, 90, 97, 103, saplanu 53, 59-6 1 , 69, 84. 109, 1 32. 1 39, 1 4 1 , 195, 203. 228, 233 saplanulı 18. 2 1 , 23, 30, 48, 59, 62, 63, 66-69, 72, 74-77, 197, 227 Scott, Duns 175 107, 140-142, 1 6 1 , 2 1 0-2 1 3, 216, 225, Segal, Hanna 157 232, 234, 245 sevgi 95, 96, 1 69, 1 9 1 , 195, 200, 202, psikoz 22, 27, 4 1 , 82. 89, 93, 1 05, 109, 1 39, 167, 197, 208. 225 , 134. 241 psişe 1 1 - 15, 19, 42, 43, 90. 1 04 psişik anl:mılılık [signifiance] 46 psişik aygıt 1 3, 14, 17, 20. 43, 194 psişizm 26. 39, 42, 43, 48. 52, 54, 58, 62, 67, 87, 89, 90, 92. 93. 194, 196. 198. 207 205, 206, 214, 2 1 7, 218, 225, 241 Shakespearc 65, 195, 200, 203, 204, 207- 209 sınır durumlar 46, 2 1 6 sınır kişilik 1 7 . 1 8 , 67, 154, 156 simgesel 19, 24, 3 1 , 37, 39, 45, 46, 50, 52, 6 1 , 62. 72, 76, 80. 82-86, 88, 89, 97, 102-106, i l i , 1 1 6- 123. 125, 1 27, 1 32, 139, 146, 148, 149, 157, 159, 168, R 169. 1 99, 201 -203. 206. 207, 2 1 5 , 2 1 9, reddetme 26, 3 1 . 68. 76, 93, 95, 98. 103, i l i . 1 1 6, 1 20, 152, 186, 2 14, 240 Reich, Annie 94 Rolhschild 168 22 1 , 223-225, 228, 229, 23 1 -235, 23724 1 . 243, 245 simgeselleştirme 18, 24, 64. 67, 68. 86, 154. 235 Rousseau 153, 163, 164, 165 simgesellik 139, 243 Rönesans 159. 175 sinir bilimleri 53 ruh 1 1 - 17. 19, 2 1 , 4 1 . 42, 49, 8 1 . 90. 130. 181, 183. 184, 188, 1 97, 200, 204, 2 12, 230 Soler 133 sosyalizm 2 1 2, 230, 23 1 söylem 14, 17, 20-25, 29, 30, 3 1 , 34, 44- ruh-beden ikiciliği 14 49, 5 1 , 54-56, 58, 60� 66. 69-74, 76. rüya 25, 29, 33, 34, 35 , 37, 5 1, 52, 6 1 , 77, 82, 84, 85, 87, 93, 98, 104-107, 63-66, 68. 70, 74, 80, 94, 100, 1 1 0, 156, 166. 177, 208. 222, 225. 235 S -Ş sadomazoşizm 205 109, ı ı ı . 1 1 3- 1 1 6, 1 20, 127, 1 35, 140, 154-157, 159, 160, 166, 170, 202. 206, 208, 2 1 1 , 2 1 6, 22 1 , 227, 232. 235. 238, 242, 245 SÖZ 14, 29, 30, 4 1 , 43, 45-47, 49, 50, 53, sahte ben 17, 1 8 54, 56. 57, 59, 63, 67, 69, 7 1 , 74, 75, sahte benlikler 2 1 6, 2 1 7 80, 9 1 , 97, 103, 104, 1 1 6. 1 1 8, 122. sahte-ben 23, 24, 28, 76, 1 26 123, 126, 127, 136, 140, 149, 154, 1 6 1 , Salome, Lou 217. 2 1 8 169, 182, 185, 1 9 1 . 21 l , 235, 241 Sand, Georgc 162 sözcclem 46. 120, 122, 127, '1 34, 136 ''sanki" (comme-si) 126, 1 54, 255, 262 sözcük 17. 20, 30, 39, 46, 50, 52, 53. 56, sapkın 16. 22-24, 27-3 1 , 33-39. 54, 55, 64, 72, 83, 84. 86, 87, 98, 103, 109, 56. 66, 78, 9 1 . 106, 153, 1 54, 1 6 1 . 1 70. 1 10. 1 1 3, 1 16, 125, 1 54. 158, 1 70, 1 7 1 , 1 7 1 , 197. 203, 208. 2 1 5 195, 207, 2 1 5, 228, 24 1 , 242 sapkın bileştiren 2 1 sapkın yapılanma 23 sapkınlık 23. 24, 27. 28. 36. 38. 39. 54- Spino1.a 246 St.aCI, Madam de 179-183, 185-192 Stalinizm 239 57, 79, 80. 88, 154, 165, 167, 170, 172. Stcndhal 162, 165 195. 196, 199, 202, 214, 221 suçluluk 24. 78, 106, 1 1 4. 165, 170, 241 252 Süleyman l 37, 1 38 şehvet 7 1 , 80, 173, 197 şizofreni 48, 80, 157. 2 1 6 şöhret 1 80. 183-187, 189- 1 92, 2 1 0 T l'dllil 12, 56, 79. 9 1 , 132- 1 34, 137-139, 141, 148-1 50, 1 62. 164. 173. 1 95, 202. 206. 207, 226 tarih 13, 18, 4 1 , 45, 47-49, 56. 57,-78, 93, 99, 172. 1 75, 178. 187, 2 1 1 . 2 12, 224229. 233, 243 Tausk. Vicıor 2 1 8 ıeleoloji 227 temsil 12, 14, 15, 1 8, 3 1 , 35, 39, 43, 46, 48, 5 1 . 61 -63, 68. 69, 76. 83, 89. 93, 124. 128, 138, 147' 148, 155, 158. 162. 168. 178, 1 8 1 . 194, 195, 197, 199. 20 1 . 206, 207, 209, 223, 232, 238, 243 temsil dizileri 14 Wıdlöcher, D. 60 Winnicou 23. 27, 2 1 7 y yabancılaşma 199 yabancılık 32 yadsıma 23, 24, 36, 68, 80, 102-104, 1 17, 135, 1 43, 153. 1 97, 2 1 5, 233 Yahudilik 132, 133, 1 4 1 , 2 1 2 Yakup 166. 171-173. 1 83, 190. 192. 194, 202. 209, 242. 243 Yeni Ahit 1 4 1 yoksunluk deneyimi 24 Yuhanna 144- 1 5 1 yüceltme 2 1 , 37, 42, 84. 1 55, 1 93, 198. 205, 209, 2 1 6 temsil edebilme imkansızlığı 18 tensellik 80, 87-89, 97 teoloji 90, 1 38, 1 6 1 , 1 69 terörist 1 54, 238, 239 terörizm 239, 240. 243 teslis 12, 56, 169, 1 75, 1 95 teşhir 54, 55, 60, 170 tin 1 69, 1 89 144 yargılama 79, 80, 1 27, 185 yas 72. 78. 103, 1 06, 1 79, 1 82. 183 yabştıncı ilaçlar 1 l , 93 )'37.1 80. 107. 1 1 3. 136. 154-158. 1 6 1 , z ı.arnan 1 6, 20, 30, 41. 54. 60. 68. 7 1 . 72, 73, 76, 18. 91, 98. 105. ı 16, 1 21. 128. 192 , 202, 208. 209, 2 15, 223. 224. 227. 228 Zuesse, E.M. 133 tözsel dönüşüm 15, 149, 1 95, 198, 201. 202, 205 14, 18, 30, 54, 59, 68, 69, 7 1 , 72, 77, 84, 85, 88, 9 1 , 92, 109, 1 1 8 travma ıravmatizm 30, 60, 6 1 . 82, 83, l04, ıos. 111, 116 ıuıku 22, 1 83, 1 9 1 , 198 tutkusal muğlak I 1 2 u uyku bozuklukları 17 1 2, 16. 19, 22, 39, 41. 57. 75. 93, uzam 134, 148, 155, 156. 1 6 1 , 162. 170, 177, 1 84, 191, 196. 209, 2 1 9, 225-227, 242. 244 V-W varsaymak 13 l , l 40 Voltaire 182, 190 253 Philip Goodchild Deleuze & Guattari A RZU P OLİTİKA SINA GİRİŞ lnu/t!me/Çeviren: Rahmi G . Öğdül/360 sa)fa/ISBN 975.539443.5 Tezleriyle felsefe tarihinin gözden geçirilmesine neden olan Gilles De· leuze ve Felix Guattari çağımızın en etkili dilşünürleridir. Deleuze, Batı metafiziğini P laton'dan bu yana karakterize eden temsi­ li düşilnceye muhalif duruşlanyla birbirine bağlanan düşünürler soyu­ nu keşfetmiştir. Lucretius, Hume, Spinoza, Nietzsche ve Bergson ara­ sında, olumsuzluk eleştirisi, neşe k!iltürti, içsellikten nefret, kuvvetle­ rin ve ilişkilerin dışsallığı, erkin açığa vurulması sayesinde kurulan gizli bir bağın olduğunu göstermiştir. Gualtari, yaşamını politik eylemci olarak geçiren bir psikanalisttir. La­ can 'cı analist JeanOury tarafından kurulmuş psikiyatri kliniği La Bor­ de'da çalışmıştır. La Borde'da amaç, bir bütün olarak toplum içinde bulunan erk ilişkilerine yönelik kolektif bir eleştiri üretecek şekilde, doktorlann ve hastaların deneyimlerini ram olarak dışavurmalannı sağlayacak interaktif bir grup dinamiği yararına doktor ile hasta arasın­ da bulunan hiyerarşiyi ortadan kaldırmaktı. Deleuze ve Guattari, '68 hareketini aktif bir biçimde desteklediler: fe­ minizm, gay hakları, çevrecilik gibi sosyal hareketlerin ilk savunucu­ larından oldular. Bu kitapta Goodchild. Deleuze ve Guattari'nin ortak yapıtlan /' Anti­ Oedipe ve Mille Plateaux'da insani ilişki olanaklarını, öznellik, top­ lum ve çevrenin yeniden yapımında bu olanaklann rolünü göstermeye girişiyor. Deleuze ve Guattari'nin düşüncesindeki özgürlük, toplumsal beklentilerden kaçıp kurtulma özgürlüğü değil. aksine toplumsal iliş­ kilere girme özgürlüğüdür. Devrim, senaryoyu yırtıp atmak, içselleşti­ rilmiş gelenekleri, beklentileri ve dışsal politik ve ekonomik kurumla­ n unutmak ya da yıkmak sorunu değildir, çünkü geriye hiçbir ilişki kalmaz. A ksine devrim, senaryoya eklemelerle, başka yerlerden strate­ jiler ödünç alıp umulmadık değişikliklerle gerçekleşir. Kuramsal normları doğrudan bir kenara fırlatmak yerine, başka yerden düşün­ celer taşıyarak, sapmalar ve alternatifler dizisi sunarak hegemonik söylemlerin tutarlılığı darmadağın edilebilir. Arzıı Politikasma Giriş, felsefe tarihini yeni bir bakış açısıyla gözden geçirmek isteyen felsefe okuru kadar, Dcleuze ve Guattari 'nin yapıt­ lannı okurken zorlanan okura da yol gösterici nitelikte. Judith Butler İktiş!�IJN a��}�jfEJı��amı İncelemdÇeviN!n; Famıa Tüıüncii/190 stI)fal/SBN 975-539-442-7 Doksanlardan bu yana toplumsal cinsiyet, cinsel kimlik, psişe, özne oluşu­ mu ve beden üzerine yaptığı çalışmalarla düşünsel hayata yön venniş son derece önemli bir düşünür olan Judiıh Butlcr; Foucault, Deleuze ve Lacan gibi düşünürlerin açtığı ufukta yilrümilş, ele aldığı konuları bu diişilnürle­ ıin ışığında tanışmıştır. Çalışmalarıyla feminist dilşilnceye yeni boyutlar kazandırmayı amaçlayan düşünür, özellikle toplumsal cinsiyetlerin tartışıl­ masında kadın-erkek kutupsallığının mutlak olarak alınmamasını savunur. Zira Butler'a göre "kadın" ve "erkek", birtakım özsel niteliklerin belirledi­ ği sabit kategoriler olarak görülmemelidir. Ô7Jlenin cinselliği, bu tür dışla­ yıcı ve sabitleyici kategorilerle değil, pratiklere ve bunların yol açtığı akı­ cı kimlik oluşumlarına yapılan göndermelerle ele alınmalıdır. İktidarın Psişik Yaşamı, Butler'ın Foucault'cu ö7Jle anlayışından hareketle özne-iktidar ilişkisini ele aldığı bir çalışma. Butler bu kitabında farklı kay­ naklara yönelerek Foucault'nun çalışmasında teşhis ettiği şu önemli para­ doksa mercek tutuyor: Eğer iktidar sadece özneyi kısıtlayan değil, aynı za­ manda özneyi kuran temel unsursa, o halde herhangi bir iktidar ilişkisi ol­ madan öznenin var olamayacağını söylemek zorundayız. Peki eğer iktidar ilişki lerinden azade bir özneden bahsedemeyeceksek, öznelerin iktidara di­ renebileceklerini ya da tabi olduklarını söylememiz nasıl mümkiln olacak­ tır? Özne basit anlamda iktidarın bir ürünü müdür, yoksa özneyle iktidar arasında daha karmaşık bir ilişki mi söz konusudur? Butler, bu sorunu çözmek üzere Hegel, Nietzsche, Freud, Althusser gibi düşünürlerin kuramlarına başvuruyor; mutsuz bilinç, kara vicdan, çağırma, özdeşleşme ve melankoli gibi kavramları Foucault ' nun kuramıyla iletişime sokar.ık psişenin iktidarla olan ilişkisinin basit bir kabullenme ve içselleş­ timıeden ibaret olmadığını vurguluyor. Butler böylece sözünü ettiğimiz döngüsellikle baş etmeye çalışıyor, ancak bunu yaparken onu devre dışı bı­ rakmayı değil, derinleştirip inceltmeyi hedefliyor. Butler, diğer kitapların­ da başlattığı çizgiyi sürdürerek, İkıidarın Psişik Yaşamı'nda da öznenin kuruluşunda pratiklerin, performansın ve değişken özdeşleşme ilişkilerinin önemini irdeliyor. Sonuçta karşımıza, içinde çeşitli eylem ve özdeşleşme olanakları barındır.ın, akıcılığı sayesinde her türlü sabitleştirici sının ihlal edebilen, değişime açık bir özne resmi çıkıyor: İktidarın sınırlayıcı ve dönüştürücil imkanlarını kendi bilnyesinde buluşturan, eylemsel ve üretici enerjisini bu çatışmadan alan bir özne. W'*���. Susan Neiman Modem Düşüncede Kötülük ALTER NATİF B i R FELSEFE TARİHİ İnceltme!Çt\'.: Ayhan Sargüney/394 S<I)faf!SBN 975-539-469-9 Susan Neiman, Modern Düşüncede Kötiilük adlı bu kitabında kötülük sorunu üzerinden felsefe tarihinin farklı bir okumasını gerçekleştiriyor. Zira ona göre, modem dllşüncenin esas yönlendirici gücü bu sorunda vücut bulmaktadır. Öte yandan. dünyanın bir anlamının olup olmamasıyla kötülük arasında ne gibi bir ilişkinin bulunduğunun açığa çıkarılabilmesi için bazı sorulara verilen yanıtla­ nn izinin sllrülmesi gerekli: Doğal kötülüklerle ahliiki kötülükler arasında bir ilişki var mı? Doğal fclakeılcr. alıliikdışı davranışların bir cezası mı? Çekilen ıs­ braplar hak edilen bir ce1.anın sonucu mu? Kötülü-ğün kaynağı erdemsizlik mi­ dir? İlahi adalet er geç gerçekleşir mi? İçinde yaşadığımız bu dünyaya, olası dünyaların en iyisi demek mümkün mü? Sergilenen her türlü yaklaşım sonuçta kötülüğün dünyanın kavranışıyla ilgili bir konu olduğunu ortaya koyacaktır. Örneğin 18. yüzyıl Avrupalılan Lizbon depremini kötülüğün bir kanıtı sayarken günümüz insanından bir hayli farklı bir yaklaşım sergilemekteydiler. Leibniz'den Hegel'e kadar pek çok filozof da kö­ tülüğün var olduğu bir dünyanın yaratıcısını, bu sorular çerçevesinde haklı kıl­ maya çalışb. Ne var ki, bu kadar çelişki ve acıyla dolu bir dünyayı kusursuz bir Tannnın yaraıısı saymak ne kadar mümkün? Bu filozofların gösterdikleri çaba; Pope, Voltaire, Marquis de Sade gibi edebi kişiliklerin de hız vermesiyle umu­ lanın tersine Tanrının gücünü ı.ayıflattı. Artık, Nietzsche'nin savının dile gelme zamanıydı: Tanrı öldü! Dünyadaki mutsuzluğun ne kadarının Tannnın hatası, ne kadarının bizim hatamız olduğuna ilişkin bir tarıışma olarak başlayan alıli\­ ki ve doğal kötülükler arasındaki aynm, bundan böyle daha da derinleşecekti. Neiman bugün bizlerin, kötillüğll insan zalimliğine ilişkin bir şey diye gördü­ ğümüzü vurguluyor. Bunun en somut örneği olarak da Auschwitz bütün dehşet verici görünümüyle karşımızda dumıakta. Lizbon depremi hakkında bıkkınlık yaraıacak kadar çok laf edilmişken Auschwitz'in entelektiiellcr arasında tuhaf bir suskunluk yaratması da her şeyden öte, bu akıl almazlığın bir yansımasıdır esasta. Nitekim Neiman, kitabında gerçekleştirmeye çalıştığı alternatif bir fel­ sefe tarihi inşa etme çabasında, son alıli\ki kötülilk saydığı Holocaust'a fel­ sefenin verdiği cevabın peşini kovalar gibidir: Ahli\k, kötülüğü kavnınır mı kıl­ malıdır, yoksa kavranır kılması bizi daha mı çaresiz hale getirecektir? Modern Dii§üııcede Kötülük, yaşam ve ölüm arasında acı içinde hayaıa anlam vermeye çalışan biz "modemler" için nerede durduğumuzun iyi bir göstergesi. -