Irk Bi̇ti̇g Üzeri̇ne Yeni̇ Notlar

Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi

Eski Uygur Türkçesi eserlerinden Irk Bitig’de “doğurmak” eyleminin tek bir sözcükle karşılanmadığı, “doğuran”ın kimliğine göre farklı eylemler kullanıldığı görülmektedir. Doğuranın insan veya hayvan olması noktasında ayrıştırılan sözcükler, hangi hayvanın doğurduğuna göre de kategorilendirilmiştir. Eserde devenin doğurması botula-, ineğin doğurması buzaġula- ve kelür-, atın doğurması ḳulunla-, insanın erkek çocuk doğurması urılan- eylemleri ile ifade edilmiştir. Bu çalışmada, Irk Bitig’de “doğurmak” anlamında kullanılan botula-, buzaġula-, kelür-, ḳulunla-, urılan- eylemlerinin tarihî ve çağdaş Türk yazı dillerindeki kullanımları incelenmiş ve bu inceleme sonucunda fonetik, morfolojik, semantik açıdan belli yargılara ulaşılmıştır. Botula-, buzaġula-, kelür-, ḳulunla- ve urılan- sözcüklerinin tarihî ve çağdaş dönemlerde büyük ölçüde aynı anlamlarla kullanılmaya devam ettiği, birçok değişkeye sahip olduğu, kelür- dışında aynı şekilde ekleştiği görülmüştür. Urılan- “erkek çocuk doğurma...

ULUSLARARASI TÜRK LEHÇE ARAŞTIRMALARI DERGİSİ (TÜRKLAD), 2017

Analitik dizin çalışmamızda Arat neşrine her zaman sadık ve bağlı kalınmıştır. İnceleme kısmında Arat'tan farklı fonetik okumalar yapılmıştır. Bu farklı okumalara yapılan dizin çalışmasında da yer verilmiştir. Mısır nüshası da diğer nüshalardan farklı bir zaman diliminde istinsah edildiği için birtakım fonetik farklılıklar göstermektedir. Tasarruflu yazımlarimla özellikleri örneklerle verilmiştir. Arat'ın ölümünden sonra yayımlanan dizinde geçmeyen bazı sözcükler tesbit edilip yazılmıştır. Metin içerisinde C nüshası için dipnot bilgisi verilmeyen örnekler verilmiştir. Metinde geçen ikili ve hatta üçlü kullanımlara değinilmiştir. Metinde çokça görülen ses olaylarından bahsedilmiştir.

Türkiyat Araştırmaları, 2010

Irk Bitig, tahminen 9. yüzyılda eski Türk runik yazısı ile yazılmış kitap biçiminde bir eserdir. Kitap şeklinde günümüze kadar ulaşabilmiş olan tek Eski Türkçe yapıttır. Bu eser, 65 fal, onların kısa yorumları ile bir de hatimeden oluşmaktadır.

Arşiv Dünyası, 2014

Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 2017

Kutadgu Bilig, zengin bir söz varlığına sahiptir ve bu söz varlığının bir bölümünü de özel adlar oluşturmaktadır. Yazarın metin bağlamında türlü amaçlarla yer verdiği özel adlar incelendiğinde farklı gruplardan pek çok sözcüğün değişen sıklıklarla ve yazma nüshalara göre değişebilen biçimlerle kullanıldığı görülür. Bu kapsamdaki örnekler arasında, eserdeki ana ve yardımcı kişilere ek olarak türlü hükümdar, peygamber, halife, bilgin, efsanevi kahraman vb.’ye ilişkin kişi adları; şehir, ülke, bölge için kullanılan yer adları; gezegen, yıldız, burç adları; kavim, ulus, boy adları; eser adları; dil adları; din ve mezhep adları ile bunların mensuplarını bildiren sözcükler, ayrıca başta Tanrı ve İslam peygamberiyle ilgili olmak üzere kimi özel adları karşılayan sözcükler ya da sözcük grupları yer almaktadır. Bu çalışmada, Kutadgu Bilig’deki özel adlar ve özel ad işlevli sözcükler belirlenmiş, sınıflandırılmış; bu sözcüklerin karşıladığı kavramlar, farklı nüshalardaki biçimleri, kullanım sıklıkları, belirleyici özellikleri, metindeki işlevleri ve metne katkı sağlayan türlü özellikleri üzerinde durulmuştur. Ayrıca belirlenen örneklerin eserde işlenen konuyla, eserin oluştuğu kültürel ortamla bağları incelenmiştir. Çalışmada; özel adların eserdeki türlü anlamsal, yapısal ve işlevsel özellikleri çıkarılmıştır.

X. DÜNYA DİLİ TÜRKÇE SEMPOZYUMU/ESKİŞEHİR, 2018

Irk Bitig, Türk runik harfleri ile yazılmış bir fal kitabıdır. Eserin yazılış tarihi, diyalekti ve Türk runik harfli oluşu itibarıyla Türk dili tarihinde edindiği konuma bakıldığında henüz Maniheist ve Budist kültür dairesine tam anlamıyla geçilmediği; bundan dolayı metnin anlam evreninin Türk dilinin kendi yarattığı kültür dünyasıyla büyük ölçüde şekillendiği söylenebilir. Eserin anlam ve bildirişim yönünü değerlendirmek için örneğin; 1, 2, 3, 4, 8, 10, 20, 45, 48, 51, 56, 60, 62 ve 64. ırklarda ilk cümle birinci tekil kişi ile çekimlenmiş, hayvan ya da insan dışı varlık adları kullanılmıştır. Irkların büyük çoğunluğunda “der” ya da “demiş” sözcükleri kullanılarak aktarım yapılmıştır; ancak aktarım olduğu halde bu sözcüklerin kullanılmadığı ırklar da mevcuttur. Bunun yanı sıra “öylece biliniz...” yapısı bazı ırklarda kullanılmamış ya da eksik kullanılmıştır. Her biri kısa birer hikâye sayılabilecek ırklardaki kahramanlar büyük ölçüde hayvanlardır. Hayvanların kullanımı ve falın iyi ya da kötü olduğunu belirtmesi, metindeki unsurların büyük ölçüde birtakım kavram ya da durumların göstergesi olduğuna işaret eder. 12, 13 ve 15. ırklardaki gibi “dindar yaşlı kadın”ın hayatta kalması, “Kudretli Tanrı”dan veya “Tanrının lütfundan bahsedilmesi metinde inanç söyleminin varlığına işaret etmektedir. Bunun dışında bir oğulun ana babasına karşı gelmemesi, kadının kabına kacağına sahip çıkması gibi ahlak alanına dâhil birçok konu da fallarda anlatılan olaylara dâhil edilmiştir. İnanç ve ahlak söylemi değeri taşıyan fallara bakıldığında bu eserin bir fal kitabı olmanın yanı sıra öğüt verici (didaktik) yönünün de ağır bastığı görülmektedir. Fal, bağlamı itibarıyla bir iletişim eylemi olduğu için eserde ırk ya da fal adı verilen kısa metinlerin anlam ve bildirişim yönünden ne ölçüde bir fal kitabı olduğu konusu ele alınacaktır. Buradan hareketle söz konusu metnin anlam ve işlevinin ele alınması amaçlanmaktadır.

C 14, 2004, İstanbul KUTADGU BİLİG ÜZERİNE NOTLAR Zafer ÖNLER Türk Kültür tarihinin anıt niteliğindeki eserlerinden biri de Kutadgu Bilig'dir. Bilim dünyasınca bulunuşundan bugüne dek çeşitli açılardan yüzlerce araştırmaya konu olmuş ve günümüze dek aynı yoğun ilgiyi görmeye de devam etmiştir. Eserin çeşitli bilim alanlarındda çalışan insanlarca ilgi görmesi şu özelliklerinden kaynaklanmaktadır: 1-XI. Yüzyılda manzum olarak yazılmış, 6600 beyti aşkın bu hacimli eser doğal olarak Türk dili araştırmaları için çok zengin bir malzeme niteliğindedir. Eserin zengin söz varlığı onu, Türkçenin tarihsel sözlüğü açısından vazgeçilmez kılmaktadır. Düşünsel alanda yazılmış olmasına karşın, bu tür eserlerde pek görülmeyen bir şiir diline ulaşılmıştır. Bu şiirsel değer eseri Türk şiiri ve türk edebiyat tarihi açısından önemli kılmaktadır. Eserin zengin mecaz ve benzetmelerle donanmış anlatımı, dönemin dilinin kullanım olanakları ve anlamsal boyutları, bu alanlarda yapılacak araştırmalar için zengin malzeme sunmaktadır. Nitekim eser, başka kaynaklarda rastlamadığımız ölçüde bir deyim zenginliğine sahiptir. 2-Eser dilbilgisi açısından da Türk dili araştırmalarında önemli bir yere sahiptir. Gerek konusu, gerekse hacmi, dilbigisi alanında yapılan çalışmalar için vazgeçilmez bir kaynak durumundadır. 3-Eser konusu bakımından özgün bir niteliğe sahiptir. İçinde oluştğu toplumun bireysel ve toplumsal değer yargılarını, yönetim anlayışını ve dünyaya bakış açısını yansıtması açısından eseri, tarih, kültür tarihi ve düşünce tarihi alanlarında yapılan çalışmalarda önemli bir kaynak durumuna getirmektedir. 1-Kutadgu Bilig Üzerine Metin Yayınları: Kutadgu Bilig üzerine yapılan ilk çalışma VambѰry tarafından 1870 yılında gerçekleştirilmiştir. 1 Eser üzerinde yapılan eski yayınlardan bir önemli çalışma da Radloff'un 2 üç ciltlik eseridir. Ancak bu her iki yayın da günümüzde tarihsel değer başka , bilimsel bir önem taşımazlar. Bilim dünyasında o tarihten bugüne eseri çeşitli yönleri ile inceleme konusu yapan birçok çalışma, kesintisiz süregelmiştir. Eserin bir bütün olarak bilimsel ölçütler uygun yayını ilk kez, Reşid Rahmeti Arat'ın üç cilt olarak gerçekleştirilmiştir. 3 Nitekim günümüze kadar eser üzerinde, çeşitli yönlerden yapılan araştımalar Arat'ın yayınına dayanmaktadır. Arat'ın, Metin, Tercüme ve İndeks olmak üzere üç ciltten oluşamaktadır. Gerçekleştirildiği tarih ve o dönemde türkoloji çalışmalarının düzeyi, Türk dilinin başlıca tarihsel birçok metninin henüz yayınlanmamış olması, kapsamlı bir sözlüğün bulunmaması, göz önüne alındığında, Arat'ın bu çalışmada ulaştığı başarı hayranlık duyulacak düzeydedir. Ancak Arat metninin büyük oranda eskidiğini de kabul etmek gerekir. Metnin en büyük zaaafı yöntemsel olarak Arat'ın eldeki üç yazma nüshayı eşit değerde kabul edip üçüne dayalı bir metin olşturmasıdır. Böylelikle eldeki üç yazma nüshanın yanı sıra Arat metni dördüncü bir nüsha durumundadır. Oysa mevcut üç nüshadan en iyi durumda olan Fergana nüshasının esas alınarak eksiklerin diğer nüshalarla tamamlanması yoluyla bir metin oluşturmak en tutarlı yöntem olurdu.