Van (Şehir) - Okullar (I)

English Türkçe Search Ana Sayfa G r ş Har talar Başlıklar ADA Destek Mağaza Van, Ermeni bir aile. (Kaynak; Armen Şahinyan koleksiyonu, ABD). Bu fotoğraf, Myheritage.com kullanılarak dijital olarak renklendirilmiş. Huşamadyan Köşes Yerleş m B r m Dn Yerel Özell kler Sign up to our newsletter Haritalar / Van Vilayeti / Van kaza / Okullar I / < back Van (Şeh r) - Okullar (I) Yazar: Robert Tatoyan 24/05/22 (son değişiklik: 24/05/22), Çeviren: Sevan Değirmenciyan Ermeni Soykırımını önceleyen dönemde Van Batı (Osmanlı) Ermenistanı’nda eğitim açısından nispeten gelişmiş ve göze çarpan merkezlerinden biri idi. Van Ermenileri okula ve eğitime karşı dinmek bilmeyen ve inatçı bir eğilime sahip “eğitimperver halk” olarak tanımlanıyordu [1]. Bir tanıklıkta şunları okuyoruz “Vanlı biri toplum içinde gelişmiş, bilgili, okur-yazar olarak görünmek için büyük bir çaba sarfediyordu. Vanlı bir anne baba evladının okur-yazar olmasını, gazete okuyabilmesini, ilginç romanlar, hikayeler okuma sevgisinin olmasını, okul, eğitim sorunlarına ilgi göstermesini, konuşmasını, tartışmasını, bir sese sahip olmasını onur sayardı” [2]. Batı Ermenistanı’nın farklı bölgelerinde olduğu gibi, Van’da da XIX yüzyıl başlarında eğitim hayatının merkezi manastırlardı ve ruhban sınıfına veya ruhban olmak isteyenlere yönelikti. Manastırlarda eğitim görmüş din görevlileri de sadece kendi evlatlarına ve bir kaç çocuğa görevlerini nesilden nesile aktarmak ve ayinler sırasında yardımcıya sahip olmak için yalnızca okuma öğretiyorlardı [3]. Van’daki ilk okul (erkekler için) 1820’li tarihlerde Kağakameç mahallesindeki S. Vartan kilisesi bünyesinde varlıklı tüccar Hagop Ağa Karaseferyan’ın girişimi ile tesis edilmiştir. Okulda ders vermesi için “din derslerinde ve kilise müziğinde yetkin” Garabed Mogatsi isminde bir din görevlisi İstanbul’dan davet edilir [4]. İki yıl kadar görev yaptıktan sonra, Garabed Mogatsi ücretinden şikayet ederek, Gıduts Manastırı’na inzivaya çekilir ve hayatının geri kalan kısmına rahip, sonrasında episkopos olarak devam eder [5]. Arark S. Asdvadzdazin Kilisesi ve meydanı (Kaynak: Bedo Yeghyayan arşivi, Londra). Hagop Ağa Karaseferyan’ın yarım bıraktığı çalışmayı oğlu Kevork Ağa devam eder. 1830’lu yılların başında S. Vartan kilisesinin bünyesinde olan okulu yönetmesi için Edremitli Bedros’u İstanbul’dan Van’a davet eder. Çağdaşları kendisini “çocuklara öğretmen, hoş müziyen” olarak anıyor [6]. Edremitli de yaklaşık iki sene okulda öğretmenlik yaptıktan sonra, görevini bırakır ve Van Aykesdan mahallesinin semtlerinden Arark’taki (Araruts) S. Asdvadzadzin kilisesinin papazı takdis edlir ve kilises bünyesinde özel bir okul açar [7]. Van: Mıgırdiçyan/Dilodyan ailesi. Soldan sağa: adı bilinmeyen bir şahıs, Khuşuş (Mıgırdiç ve Makruhi’nin kızı), Makruhi, Kurken (Mıgırdiç ve Makruhi’nin oğlu). Kurken’in elinde bir kitap, Khuşkhuş’un elinde ise gazeteye benzeyen bir yayın var. Bu şekilde muhtemelen aile iki evladının da okula gittiğini ve onların okuma-yazma bildiğini göstermek istemiş (Kaynak: Mıgırdiç Mıgırdiçyan koleksiyonu, Toronto). Edremitli’nin okulu giderek genişler ve Araruts S. Madteosyan mahalle mektebinin temelini oluşturur. Okulda ders vermesi için İstanbul ve Kudüs’ten yardımcı öğretmenler davet edilir. Mıgırdiç Khırimyan, nam-ı diğer Khırimyan Hayrig de çocuk yaşlarında burada eğitim almıştır [8]. 1830’lu yılların başında bir başka Vanlı ileri gelen olan Sarkis Ağa Acemkhaçoyan’ın girişimi ile Atkesdan mahallesindeki Noraşen kilisesinde de bir okul açılır. Van doğumlu, Kudüs Ruhban Okulu mezunu Hovhannes Kolozyan öğretmenlik görevine getirilir [9]. Bu okul da gelişir ve büyür ve 1839-40’lı yıllarda düzenli olan devam eden en az 100 öğrencisi vardı [10]. İstanbul Ermeni Patrikliği tarafından 1834 tarihinde hazırlanan istatistiki rapora göre, Van’da 3 Ermeni okulu vardı (İstanbul dışında Osmanlı İmparatorluğu’nda 114 Ermeni okulu vardı [11].) Bu raporda her ne kadar okul isimleri zikredilmiş olmasa da, bunların Kağakameç’teki S. Vartan kilisesi, Aykesdan Araruts ve Noraşen kiliseleri okulları olduğunu tahmin edebiliriz. Van, Aykesdan Mahallesinin ana caddesi. Fotoğraf: Nışan Turşuyan (Kaynak: Amerikan Misyonu Arşivleri, Harvard University, Houghton Library). 1830-40’lı yıllarında, Osmanlı merkez yönetimi tarafından ülkenin doğu vilayetleri üzerinde kontrolün kuvvetlenmesine paralel olarak Van ve İstanbul arasındaki bağlar da hareketlenmeye başlar. Vanlı gurbetçilerin Osmanlı başkentine akını büyümeye başlar. Eğitimine devam etmek amacı ile İstanbul’a giden Vanlı gençlerin sayısı da az değildi. 1846 tarihinde Van Ruhani Önderi Rahip Kapriel Şiroyan’ın telkini ile Lim Manastırı rahiplerinden Hagop Topuzyan İstanbul’a gider ve Patrik Madteos Çuhacıyan’a (1844-1848) Van’da eğitim durumu hakkında da bilgi verir. Topuzyan’ın bu ziyareti, İstanbul’da yaşayan Vanlı aydınların (Akribas Dabağyan, Mıgırdiç Khırimyan, Şaran Şaranyan vs.) memleketlerinde İstanbul Ermeni okulları gibi okullar açmayı düşünmelerine vesile olur. Onlar bu konu ile ilgili istişare toplantıları düzenler ve çalışmalarına yardımcı olması için patriğe başvurur [12]. Van, Aykesdan (Bağlar) mahallesi (Kaynak: Michel Pabuçcuyan koleksiyonu, Paris). Rahip Hagop Topuzyan patrik tarafından verilen cesaretlendirici beratla beraber 1847 yılı başlarında Van’a döner ve yeni bir okul sistemi kurulması için yapılan çalışmaların başına geçer. Şehrin ileri gelen Ermenileri tarafından bir mütevelli heyeti kurulur. Bu heyetin kararı ile Van’da 5 mahalle mektebi kurulur. Bu okullara İsa (Hisus) ve İncili dört havarinin isimleri verilir; Van Kağakameç mahallesinde Hisusyan Okulu, Aykesdan Araruts mahallesinde S. Madteosyan Okulu (daha sonra S. Tarkmançats), Aykesdan Noraşen mahallesinde S. Hovhannesyan Okulu, Aykesdan Hanguyslar mahallesinde S. Margosyan Okulu, Aykesdan S. Hagop mahallesinde S. Ğugasyan Okulu [13]. Kuruluş veya yeniden oluşum zamanında (1846-47) bu beş okulda öğrenim gören öğrenci sayısı 880-900, öğretmenlerin sayısı ise 12-15 idi. Rahip Hagop Topuzyan Van okulları genel idarecisi tayin edilir. Bu mahalle okulları (1860 yılında bunlara eklenen Van Haygavanuts mahallesi Haygyan Okulu ile beraber [14]) belli duraklamalar, yeniden adlandırmalar veya yeniden organize edilmelerle Ermeni Soykırımı’na kadar olan dönemde Van’daki okul sisteminin temelini oluşturmuştur [15]. Mahalle mektebleri her bir mahallede oluşturulmuş yönetim kurulu veya mütevellilerle yönetilirdi. Ermeni Nizamnamesi’nin yürürlüğe girdiği 1863 tarihinden sonra bu eğitim kurumlarının bütçelerini denkleştirme görevi de verilen yönetim kurulları okulların yönetimini ele aldı. Patrikhane ve Van Ruhani Önderliği kararıyla Mogk Putki’de bulunan S. Kevork Manastırı geliri bir süre Van’daki Ermeni okullarına tahsis edilir [16]. Yeni kurulan okullar için Van’daki kiliselerin avlularında, kiliseye ait alanlarda, tek veya iki katlı yeni binalar inşa edilir. Bu binalar hem anaokulu, hem ilkokul, hem hazırlık hem de temel sınıflar için kullanılır [17]. Okul binaları ara ara yenileniyor, yeniden inşa ediliyor ve genişletiliyordu. 1830-60’lı yıllarda Van okulları eğitim metodları itibariyle etüthane idi. “Veliler çocuklarını falaka ve kırbaç darbeleriyle Mezbur, Narek, ayin, gramer ezberlemeleri için buralara gönderirdi” [18]. 1864-1869 yıllarında S. Margosyan Okulu’nda eğitim gören. Vanlı ünlü öğretmen Hampartzum Yeramyan anılarında okulların müfredata, sınıf sistemine veya ders programına sahip olmadıklarını yazıyor. “Öğrenciler sırayla durur veya öğretmenin önünde dize gelerek bir yarım daire oluştururlardı. Öğretmen ise bir taht veya koltuğa oturmuş veya yayılmış olurdu. Öğrencilerin ödevlerini dinler ve öğretir veya ders kitabında sonraki okuma konusunu belirtirdi” [19]. 1860’lı yılların ikinci yarısında, önce öğretmen olarak atanan Dikran Amircanyan tarafından Ğugasyan okulunda, daha sonra Van’daki diğer mahalle okullarında milli ve genel tarih, din bilgisi, coğrafya, matematik (bu zamanda önce sadece dört işlem öğretiliyordu), çağdaş Ermenice dil bilgisi, Fransızca ve Türkçe eğitimi verilmeye başlanır [20]. 1860’lı yılların sonunda Osmanlı hükümeti devlet bütçesinden karşılanan maaşla Hisusyan Okulu’na özel bir Türkçe öğretmeni gönderir [21]. Van, Aralık 1879. Khrimyan Hayrik ve Ermeni ileri geleneleri. Oturanlar, soldan sağa; Garabed İsacanyan, Mıgırdiç Marutyan, Kerovpe Kuyumcuyan, Mıgordiç Khırimyan-Hayrik, Kevork Bey Kalcıyan, Harutyun Terzibaşyan. Ayakta, soldan saga; Setrag Devgants, Rahip Karekin Sırvantzdyants (Kaynak: Mişel Pabuççiyan koleksiyonu, Paris). Mıgırdiç Khırimyan’ın 1857 yılında Vanak Manastırı idaresine getirilmesi ve burada bir ruhban okulunun açılması, Van’daki mahalle okullarının gelişmesini teşvik etmiştir. 1860’lı yıllarda Varak Manastırı Ruhban Okulu Van’daki mahalle mektepleri nezdinde örnek bir okul sayılıyordu. “Okul binası olanlardan tamamen yeni ve farklı bir zevkle yapılmış, yetkin, gelişmiş, hatta uzman, Avrupai çağdaş pedagojik eğitim medotlarını takip eden öğretmenler, öğrencilerin oturması ve kalkması, yaşamı, yiyecek ve kıyafetleri düzgün ve örnek alınası – işte tüm bunlar Vanlılar için yenilikti”, denir bir tanıklıkta (Ruhban Okulu hakkında daha ayrıntılı bilgi için bknz. Van-Tuşba Kilise ve Manastırları). Varak Manastırı, panorama (Kaynak: Mıkhitaryan Cemaati, Aziz Lazarus, Venedik). 1860’lı yılların sonlarında Van’daki altı mahalle okulunda 1000 civarı öğrenci eğitim görmekteydi. Her bir okul bir başöğretmene, bir veya iki yardımcı öğretmene ve bir veya iki hademeye sahipti. Öğretmenin aylık maaşı 120-150 kuruştu (100 kuruş 1 Osmanlı Altını idi). O dönemde Van’daki ünlü ve saygıdeğer öğretmenleri Noraşen Okulu’ndan Hovhannes Kolozyan, Araruts Okulu’ndan Hayrabed Canikyan ve Hovhannes Parağamazyan, Kağakameç Okulu’ndan Edremitli Manuel (Papaz Tionenios), Kağakameç Okulu’ndan Sarkis Kınuni ve S. Hagop Mahallesi okulundan Dikran Amircanyan’dı [23]. Okulların öğretmen kadroları sabit değildi. Yüksek maaş veya müdürlük nedeniyle öğretmenlerin bir okuldan diğerine geçişi sıkça yaşanırdı. Bazı öğretmenler bir okulda kadrolu, diğerinde misafir statüsüyle olmak üzere bir kaç okulda birden ders verirdi [24]. Mıgırdiç Khırimyan, 1870’de, bu sefer İstanbul Ermeni Patriği olarak, Van’da bir kız okulunun açılması için girişimlerde bulunur. İstanbul’da bulunan Vanlı bir kaç tüccar Khırimyan’ın girişimiyle S. Santukhd adında bir eğitim ve kültür derneği kurar. 1870 yazında dernek Van’da kızlar için öngörülen Santıkhdyan Okulu’nu tesis eder. Yine Khırimyan’ın telkini ile bir Rus Ermenisi olan hayırsever Mıgırdiç Sanasaryan 1881’de Santıkhdyan Okulu binasının inşası için 2000 ruble hibe eder. Sanasaryan aynı zamanda 1000 ruble de bir anapara vasiyet eder; bu paraya el sürülmeyecek ve faizi ile okulun ihtiyaçları karşılanacaktı [25]. 93 Harbinden sonra Batı Ermenilerinin eğitim hayatının organizasyon çalışması yeni bir gelişim aşamasına girer. Bunun nedeni ise Ermeni Sorununun uluslararası diplomasi gündemine taşınması ve bundan kaynaklı olarak Batı Ermeni sosyal ve siyasi hayatının hareketlenmesi idi. Batı Ermeni aydınları Batı Ermenistanı’nda Ermeni milli bilinç uyanışının temel aracının milli eğitim olduğunu gözlemliyordu. Çağdaş birinin söylediği gibi, “Ermeni ulusu... siyasi uygun şartlara hazırlanmak adına, Aklın kurtarılışına başvurmayı hayal etti” [26]. Bundan yola çıkaeak, Batı Ermeni okul ağının genişlemesi ve halihazırda olan okulların çağdaşlaştırılması yönünde bir çok proje ortaya atılıyor. “Taşrayı aydınlatmak adına” İstanbul’da eğitsel ve kültürel farklı dernekler kuruluyor. Bunlar arasında özellikle göze çarpanlar şunlardı; Araradyan, Arevelyan (Doğu), Giligyan, Hizan ve Tıbrotsasirats Dignants (Mektepperver Kadınlar) dernekleri [27]. 1 Haziran 1880 tarihinde Araradyan, Arevelyan ve Giligyan dernekleri Miatsyal Ingerutyunk Hayots (Ermeni Birleşmiş Dernekler, Miatsyal Ingerutyun, yani Birleşmiş Cemiyet adı ile de bilinir) adı altında birleşir. Van Yeramyan Okulu hakkında 1914’te İstanbul’da yayınlanmış bir kitabın kapağı. Van’daki ilk öğretmen okulu kurucusu olan Araradyan Eğitim ve Kültür Cemiyeti raporunun kapağı. Batı Ermenistan’da yoğun Ermeni nüfusa sahip başlıca merkezlerden biri olan Van da bu aydınlanma hareketinden payına düşeni aldı. Şehrin eğitim hayatına yeni bir ivme ve nitelik kazandırmak, eğitim dünyasına yeni fikirler katmak için çalışmalar başladı. 1870’li yılların sonlarında ve 1880’lerin başında Van’ın her bir mahallesinde kültürel ve eğitsel projeler gerçekleştiren büyüklü küçüklü farklı dernekler tesis edilir (genel olarak, Mkhitaryan Ruhban Topluluğu üyesi Rahip Yeprem Boğosyan “Ermeni Kültür Dernekleri Tarihi” çalışmasında 1840’lı yıllardan 1914’e kadar Van’da faaliyet göstermiş ve basında adı geçen 50 dernek hakkında veriler iletmekte [28]). Hayrenasirats (Vatanperver) adında dernek 1879’da Van’da ilk kez yetişkinler için bir sınıf ve Pazar okulu açar [29]. Hayrenasirats örneği ile, hemen hemen her Pazar diğer dernekler de bu veya şu okulda sınıf ve açık derslerler tertipliyordu, mesela Arark’taki Azkanıver (Milletperver), Noraşen’deki Usumnasirats (Eğitimperver) vs. [30]. Van eğitim hayatının gelişmesinde 1870’li yılların sonunda orta derece eğitim hizmeti veren Vorpanots (Yetimhane, sonraki yıllarda ise Yeramyan) Okulu ve Van Öğretmen Okulu (1881’den itibaren Getronagan Okulu) gibi iki kurumun açılışı dönüm noktası oluşturmakta. Getronagan Okulu Mıgırdiç Portukalyan yönetimde 1880’li yılların başında Van Ermeni toplumsal hayatına hükmeden toplumsal ve siyasi hareketliliğin “kazan”larından biri idi. “Seksenli yılların ilk yıllarında Van’da çoşkulu bir gençliğin Khırimyan ve Portukalyan çevresinde kenetlenmesi Ermeni Sorunu’nun elde ettiği önemin bir sonucuydu. ... Klüp, Pazar sohbetleri, kişisel ve sosyal çevrelerde fikir alışverişleri, farklı vesilelerle toplumsal törenler ve aynı zamanda Tiflis’de yayınlanan, toplumsal hayatımıza ve yeniden doğuşa ithaf edilen edebi eserler birerokula dönüşmüş, uyuşmuş halkın uyanmasına yarıyordu”, diye okuyoruz olaylara tanıklık etmiş bir şahidin anılarında [31]. Portukalyan (Getronagan) ve Yeremyan’ın özel okullarının faaliyetleri Van’daki mahalle mekteplerinin gelişmesi için teşvik edici oluyor. Mahalle eğitim kurulları okul bütçelerini yükseltiyor, dolayısıyla yeni öğretmenler göreve getiriliyor, öğrenci sayıları yükseliyor ve eğitim kalitesi genel olarak yükseliyor [32]. Bahsi geçen dönemde Pağramyan, Hunanyan, D. Mıgırdiçyan’a ait özel okullar açılıyor. Bunlardan ilgi kesintilerle de olsa Hamidiye kırımlarına kadar varlığını sürdürmüştür [33]. Kadınlara yönelik eğitim de gelişiyor. 1880’li yıllarda Kağakameç mahallesinde Şuşanyan mahalle okulu, Aykesdan mahallesinin Haynguys semtinde, Khırimyanların evinde ise Kayanyan Okulu açılıyor [34]. Karekin Sırvantsyants’ın verilerine göre, 1880-81 yıllarında şehirde 9 milli (Ermeni Apostolik) karma okul vardı ve bu okullarda 1370 erkek ve 220 kız öğrenci eğitim görmekteydi. Şehirde bulunan eğitim ve kültür derneklerinin (Intertsaran ve Lısaran) sayısı ise 8 idi. Bir de kulüp vardı [35]. Fransız uzman Vital Cuinet La Turquie d’Asie kitabında yer alan verilere göre, 1880’lerin ikinci yarısında Van’da Ermeni Apostolik cemaate ait 10 okul vardı ve bunların 7’si ilkokul, üçü orta okuldu. Öğrencilerin sayısı ise 1334’dü; 914 erkek ve 420 kız [36]. Khoren Khırimyan Khoren Khırimyan tarafından Khoren Khırimyan tarafından hazırlanan “Hayrenakidutyun” hazırlanan “Hayrenakidutyun” (Memleket Bilgisi) ders kitabının ilki olan “Van şehri (Memleket Bilgisi) ders kitabının ikincisi olan ve çevresi” (Van, Varak “Vasburagan Vilayeti” (Van, Manastırı Matbaası, 1883) cildinin kapağı. Varak Manastırı Matbaası, 1883) cildinin kapağı. 1880’lerde Van okullarında öğretmenlik yapan aydınlardan bazıları; Mıgırdiç Portukalyan, Mesrop Papazyan, Boğos Natanyan, Dionisios (Manuel) Ardamerdtsyan, Mesrop Canigyan, Avedis Şağoyan, Dikran Amircanyan, Manuel Ananyan, Kevork Şerents, Mağak Bluzyan, Tavit Şakaryan, Mıgırdiç Avedisyan (Terlemezyan), Hampartzum Yeramyan. Bu kişiler öğretmenlik haricinde VanVasburagan ve genel olarak Batı Ermenilerini ilgilendiren toplumsal, siyasi ve eğitsel, kültürel hayata dair farklı makalelerle dönemin basınında makaleler yayınlıyorlardı [37]. Kişisel iktidarını sağlamlaştırdıktan sonra, 1880’lerin ortasında Sultan II. Abdülhamit Batı Ermenilerine ait toplumsal hayatın farklı alanları, özellikle eğitsel hayat üzerinde kontrolü güçlendirme yönünde adımlar atar. 1885 yılının başında Hamit Paşa adında biri Van’a vali atanır. Sultan şehir ve kazada özgürlükçü fikirler yayan kişi ve kurumların çalışmalarını durdurmasını söyler. Mart 1885’te Mıgırdiç Portukalyan’a Getronagan Okulu ve Van^taki tüm okullardaki müdürlük görevini bırakması ve Van’ı terketmesi söylenir (Portukalyan ilerde İstanbul’dan Marsilya’ya geçer ve orada ünlü “Armenia” gazetesini yayınlamaya başlar) [38]. Sultanın emri ile 30 Mart 1885’te Mıgırdiç Khırimyan da Van’dan İstanbul’a uzaklaştırılır [39]. Van marif müfettişi ve diğer görevliler 3 Haziran 1885’te zabıtaların eşliğinde Getronagan Okulu’na gelir. Onlar önce öğrencilerin çizdiği coğrafi haritaları ister ve Van Gölü ve vilayetine dair olanlarına el koyarlar. Sonrasında derslere son verilmesi ve öğrencilerin evlerine gönderilmesini söylerler. Getronagan Okulu kapatılır, derslikler ve okul kapıları mühürlenir [40]. Öncesinde, aynı gün, vilayet görevlileri Varak Manastırı’nı ziyaret etmiş ve manastır matbaasını kapatıp mühürlemişti [41]. 1885-86 yılları süresince Van’da faaliyet gösteren bir çok kültür ve eğitim derneği dağıtılır, “bunların tümünün fikri ve amacı milli aydınlanma kilise, manastır ve eğitim kurumlarına ihtimam göstermekti” [42]. Van, Ermeni bir aile. İsimleri meçhul. Çocuk ve gençlerden çoğunun ellerinde kitap tutması ilginç. Muhtemelen aile böylece onların mektepli olduğunu ve bundan gurur duyduğunu göstermek istemiş (Kaynak; Armen Şahinyan koleksiyonu, ABD). Bu fotoğraf, Myheritage.com kullanılarak dijital olarak renklendirilmiş. Getronagan Okulu’nu kapattıktan sonra, Osmanlı yöneticileri Van Ermeni okullarında uygulanan eğitim müfredatlarına karşı kontrolü kuvvetlendirme yönünde adımlar atar. Yerel Osmanlı yöneticilerini özellikle Ermeni Tarihi dersi rahatsız ediyordu. 1891’de Van maarif müfettişi Yeramyan Okulu’nu ziyaret edip, Ermeni Tarihi dersinin “çok önemli olaylar ve tarihlerin aktarılması ile sınırlandırılmasını” emreder [43]. 1893’te bir başka müdür Yeramyan Okulu ve Ermeni mahalle okullarının üst sınıflarında Ermeni Tarihi dersinin öğretilmesini genel olarak yasaklamaya çalışır, fakat Hampartzum Yeramyan’ın öğrenim yasağını yazılı olarak aktarılmasını isteği karşısında bu talebinden vazgeçer, çünkü bu emir yasa dışı idi [44]. Vilayette bulunan maarif müfettişlerinden birinin Ermeni okullarını ansızın ziyaret etme alışkanlığı vardı. Öğrenci sıralarını karıştırır, onların defterlerinde gördüğü “H” harfinin üzerine parmağını koyup, “Bu kelime Hayastan (Ermenistan) mı?” diye sorardı [45]. Van Ermeni okulları Hamidiye kırımları sırasında büyük zarar gördüler. Ermeni ve Türk nüfusa sahip mahallelerdeki kiliseler ve onların bünyesinde bulunan okul binaları (Noraşen’deki S. Hovhannesiyan, Haynguyslar mahallesindeki S. Margosyan ve S. Hagop mahallesindeki S. Ğugasyan) şehir ve kazada Temmuz 1896 başlarında yaşanan kırımların başlıca hedefi oldular, talan edildiler ve kundaklandılar [46]. Bir tesadüf eseri katliamcı güruhun gecikmesi neticesinde okul öğrencileri güvenli yerlere tahliye edilebildi [47]. Hamidiye kırımları neticesinde meydana gelen felaketin sonuçlarını zaman içinde tedavi etmek Van okullarının bir kaç yılına mal oldu. 1898 yılı verilerine göre Van’da 1510 öğrenciye sahip, 7 mahalle ve 3 özel okul vardı. Noraşen, Haynguyslar, S. Hagop mahallelerinde bulunan okullar geçici bir süre için birleştiler ve Birleşmiş olarak hizmet veriyorlardı. 1896 kırımları öncesinde faal olan ve 400 öğrenciye sahip Araruts mahallesi kız okulu, 300 öğrencisi olan Haynguyslar mahallesindeki kız okulu (Kayianyan Okulu), 150 öğrenciye sahip Haygavan okulu ve 150 öğrecisi olan Araruts’taki okulun üst sınıfları (IV-VI sınıfları) geçici bir süre veya daimi olarak kapanmışlardı [48]. Yani Van’daki mahalle ve özel okullarda öğrenim gören öğrencilerin sayısı 1896 yılına kıyasla, 1898 yılında %40 azalmıştı. Özellikle kız öğrenci sayısında önemli düşüş vardı ve sayı 2-2,5 kere azalmıştı. İstanbul Ermeni Patrikhanesi resmi verilerine göre, 1901-1902 öğretim yılında Van’da Ermeni Apostolik toplumuna ait 9 mahalli ve özel okul vardı ve bunlardan altısı erkek, ikisi kız ve biri de karma idi. Öğrenci sayısı 1627 idi. Bu sayının 1120’si erkek, 507’s, kızdı. Öğretmen sayısı ise 56 idi (46 erkek, 10 kadın) [49]. Bahsi geçen eğitim kurumlarının genel bütçesi aylık 7658 kuruştu, yani bir öğrencinin eğitimi üzerine aylık ortalama yaklaşık 4.7 kuruş harcanıyordu. Van’daki en yüksek bütçeye sahip eğitim kurumu Yeramyan okuluydu (2700 kuruş, öğrenci başına 11.5 kuruş), en az bütçeye sahip okul ise S. Hagop mahallesindeki Ğugasyan okuluydu (677 kuruş, bir öğrenci için harcanan miktar yaklaşık 3 kuruştu) [50]. 1990’lı yılların başında Batı Ermenistan’da Ermeni mahalli okul sisteminin yenilenmesi yönelimlerinden biri yoğun Ermeni nüfusu olan şehirlerde orta eğitim veren, ortak Merkez okullarının açılması idi. Bu yerlerde diğer okullar ilk öğretim veren ilkokul seviyesinde kalmaya devam etti [51]. Bu reformun amacı iyi öğretmen ve maddi imkanları merkezileştirerek, orta öğrenim kalitesini yükseltmekti. Bu yönelimi takiben, 1902-1903 eğitim döneminde, Van ruhani önderliği, kilise yönetim kurulları ve öğretmenlerin iş birliği ile Van’daki mahalli eğitim sistemi tümüyle yeniden şekillendi. Tüm mahalli okullarda eskiden olan on yıllık eğitim yerine, altı yıllık bir müfredatla temel eğitim tesis edildi. Mezunlar yeni kurulan Getronagan/Merkez okulunda beş yıllık orta öğrenime devam edebilecekti [52]. Bahsi geçen reform neticesinde mahalli okullar “altı yıllık derli toplu bir müfredatla asgari ilkokulara has mütevazı bir görünüm edindi”, böylelikle bu eğitim kurumları eğitim sürecini düzenlemeye ve daha kaliteli bir ilk öğretim sunabildiler [53]. Van, AGBU öğretmen okulu öğrencileri, 1913. Fotoğraf; Arşag, Van (Kaynak; AGBU Nubaryan Kitaplığı koleksiyonu, Paris). II. Meşrutiyet ile Osmanlı Anayasası’Nın yeniden yürürlüğe girmesi ve bununla birlikte Osmanlı toplumsal ve siyasi hayatının özgürleşmesi “tüm Türkiye’ye ani bir hareket getirdi, özellikle Vasburagan’da [Ermeni] ekonomik ve düşünsel gelişimine” [54]. 1908-1914 arasında Van-Vasburagan’daki eğitim ve kültür hayatı entellektüel hareketlilikle tanımlanıyor: “yoğun edebi akşamlar, konferanslar, toplumsal dersler, aynı zamanda önüne set çekilmiş bir nehir setin yıkılması ile kuvvetli bir biçimde taşmaya başlar” [55]. Vanlı “istibdat zincirleri ile bağlanmış durumda dahi” eğitim çalışmalarına önem veriyordu, “şimdi meşrutiyet dönemde” daha da önem vermeye başladı, “okullarına sistematik bir şekilde ve pedagojil yeni metodlarla yeni bir gücüç vererek” [56]. Şehirde halı hazırda bulunan eğitim kurumları gelişim yaşıyor, aynı zamanda Van vilayetindeki Ermeni köylerinde yeni okullar ve ev okulları açılıyor. Van-Vasburagan’daki öğretmen ve öğrenciler organize etmek adına da adımlar atılıyor. 1909-1920 yıllarında Vasburagan Öğretmenler Derneği ve Vasburagan Öğrenci Derneği kuruluyor. Bu dernekler Van ve çevresindeki okulların öğretmen ve yüksek sınıf öğrencilerini herhangi bir siyasi parti etkisinde kalmadan bir çatı altında topluyor [57]. 1912’de Van’da Kınçak Partisi öğrenci derneği kuruluyor. Bu derneğin amacı üyelerinin entellektüel gelişimini bilimsel komünizm temelinde geliştirmekti [58]. Bu zaman diliminde Van eğitim hayatındaki en önemli girişimlerden biri Birleşmiş Cemiyet (Miatsyal) öğretmen okulunun açılışıydı (Ekim 1911). Batı Ermenistan bölgesinde Miatsyal’ın faal ve yeni açılan köy okulları için öğretmenlerin yetiştirilmesi bu kurumun başlıca amacıydı. Van Öğretmen Okulu’Nun masrafları büyük ölçüde Ermeni Genel hayriye Cemiyeti (AGBU) tarafından karşılanıyordu [59]. Van Öğretmen Okulu Yeramyan ve Getronagan okullarından sonra orta öğrenim verilen şehirdeki üçüncü eğitim kurumu olur [60]. Öğretmen Okulu müdürü Mikael Minasyan’ın girişimi ile 1913’ten itibaren Van’da “Luys” (Işık) aylık bilimsel eğitim dergisi yayınlanmaya başlarç Derginin amacı “okuyucuların fikrini çağdaş bilimsel ve eğitsel en iyi düşüncelerle iletişime sokmaktı” [61]. Dergide ele alınan konuların çerçevesi çok genişti; milli bilinç konularından [62] tutun genetiğe ve Amerikan beyzboluna [64] farklı konular burada yer buluyordu. 1913 yazında İstanbul Ermeni Patrikhanesi talimatıyla Van ruhani önderliği şehir ve kazadaki Ermeni nüfusa dair bir rapor hazırlar. Bu rapor Ermeni okulları hakkında da ayrıntılı veriler içeriyor. 1913 raporu verilerine göre, Van’da 23 faal okul vardı (Apostolik, özel ve mahalli, Protestan ve Katolik) ve burada okuyan 4064 öğrenci vardı. Okulların mahallelere göre dağılımı şöyle idi: Kağakameç (499 hane, 2564 Ermeni), 5 okul (Hisusyan Erkek ve Şuşanyan Kız mahalli okulları, Amerikan Protestan erkek ve kız okulları, Amerikan Protestan anaokulu). Öğrencilerin genel sayısı (karma) 399. Aykesdan Noraşen mahallesi (1008 hane, 5706 Ermeni), üçü erkek ve üçü kız olmak üzere 6 okul (S. Hovhannesyan erkek, Santıkhdyan kız mahalli okulları, Amerikan Protestan erkek ve kız okulları, Alman Protestan erkek ve kız okulları). Öğrencilerin genel sayısı 1690. Aykesdan (Bağlar) Haynguyslar kilise mahallesi (1065 hane, 5498 Ermeni), dört erkek ve üç kız olmak üzere 7 okul (S. Margosyan erkek ve kız okulları, Getronagan Okulu (erkek), Öğretmen Okulu (erkek), Yeramyan Okulu (erkek), Kontakçıyan kız okulu, Dominikan kız okulu ve anaokulu (eski Püzantyan Okulu)). Öğrenci sayısı 1322. Aykesdan Arark kilisesi mahallesi (1216 hane, 6393 Ermeni), 5 okul (S. Tarkmançats (S. Madteosyan) erkek ve kız okulları, 3 Ermeni Katolik okulu). Öğrenci sayısı 653 [65]. Bahsi geçen raporun dışında kalan Aykesdan Haygavanits ve S. Hagop mahallelerinde bulunan mahalli erkek okullarını ve Hayırseverler cemiyeti tarafından tesis edilen Paresirats (Hayırseverler) karma anaokulunu eklediğimizde [66], 1913’te Van’da faal olan Ermeni eğitim kurumlarının genel sayısı 26’ye, öğrenci sayısı ise yaklaşık 4150’ye çıkar. Van AGBU Öğretmen okulu müdürü Mikayel Minasyan’ın girişimi ile yayınlanan aylık bilim ve eğitim dergisi “Luys”un bir sayısının kapağı. Van AGBU Öğretmen okulu müdürü Mikayel Minasyan’ın girişimi ile yayınlanan aylık bilim ve eğitim dergisi Khaçadur Levonyan “Luys”un bir sayısının kapağı. Van eğitim hayatının yukarda görülen gelişim ve ilerleyiş yönündeki eğilimlerini gören Vanlı eğitimci ve aydın Khaçadur Levonyan 1913’te, Meşrutiyet’in tesisinden sonra süregelen zaman dilimini Vasburagan Ermenileri açısından eğitim alanında bir Altın Çağ başlangıcı sayılabileceğini yazıyordu, “eğer mevcur XX. yüzyıl aynı şekilde devam ederse” [67]. İki yıl sonra, 1915 felaketi Van Ermenileri ve tüm Batı Ermenilerinin altın çağ beklentilerine son verdi. [1] Dzerug, « , XXIV, » [Van Vilayetinin Bugünü, XXII, Van Şehri], Murç, Aylık dergi, Tiflis, 1904, sayı 10, s. 40. H. Pakruni, « . 1820-1913, I» [Van’daki Ermeni Okulları, 1820-1913, I], Aşkhadank, haftalık gazete, Van, 1913, 12 Ekim, sayı 48, s. 14. [2] Dzerug, agç, s. 41. [3] Papaz Khaçik Kıruzyan, « » - [Vasburagan’ın Entellektüel Uyanışı], , 1915-1930 [Vasburagan: Van-Vasburagan Nisan Direnişinin 15. Yılı vesilesi ile], Venedik, S․ Lazar Mkhitarist Matbaası, 1930, s. 195. [4] Kh. Levonyan, « , I» [Van’da Okul ve Matbaa, I], Van-Tosp, haftalık gazete, Van, 1913, 12 Ekim, № 38, s. 449. [5] Pakruhi, «Van’daki Ermeni Okulları. 1820-1913, I», s. 14. [6] H.M. Boğosyan, (1850-1900) [Vasburagan Tarihinden], Yerevan, Ermenistan Bilimler Akademisi Yayın, 1988, s. 293. [7] ay. Van’daki kiliseler hakkında bknz. https://www.houshamadyan.org /arm/mapottomanempire/vanvilayet/kazaofvan/religion/festivals.html [8] Yervant Der Mıgırdiçyan, [Vasburagan Hazineleri], I. Cilt, Boston, 1966, s.295. [9] Pakruni, «Van’daki Ermeni Okulları. 1820-1913, I», s. 14. [10] Levonyan, Van’da Okul ve Matbaa, I, s. 450. [11] Arşag Alboyacıyan, Tarihi], I. Cilt, Kahire, 1937, s.1096. [Kayseri Ermeni [12] Van’da okulların açılması konusunda Akribas Dıbağyan ve Mıgırdiç Khırimyan’ın Patrik Madteos’la görüşmeleri ve aracılık yapmaları hakında » [Van’ın eğitim şafağı], bknz. Papaz Dionisios, « Aşkhadank, Haftalık gazete, Van, 1913, 16 Kasım, sayı 3-149, s. 4 (1700). [13] Dzerug, Van Vilayetinin Bugünü, XXII, Van Şehri, s. 44-45. . [14] K. Şerents, , , [Kutsal Yerler. Vasburagan-Van Vilayeti başlıca kiliseler, manastırlar ve okullar topografyası] Tiflis, 1902, s. 30-31. [15] aç. [16] Avedis Harutyunyan, « ․)» [Van-Vasburagan okulları (1908-1918 ve yetimhaneleri tarihinden], Eçmiadzin, 2012, X, Eçmiadzin, s. 28. [17] Kevork Şerents, « » [Türkiye Ermenistanı Okul Sisteminden], Artzakank, haftalık gazete, Tiflis, 1882, Eylül 19, s. 486. [18] Pakruni, «Van’daki Ermeni Okulları. 1820-1913, I», s. 14. - [19] Hampartzum Yeramyan, [Van- Vasburagan Hatıratı], I. Cilt, İskenderiye, 1929, ss. 51-52. [20] ae, s. 53. Yervant Der Mıgırdiçyan, Vasburagan Hazineleri, I. Cilt, Boston, 1966, s. 278. [21] Yeramyan, Hatırat, I. Cilt, s. 53. [22] Dzerug, Van Vilayetinin Bugünü, XXIV, Van, s. 46. [23] Yeramyan, Hatırat, I. cilt, s. 55. [24] 1909-10 eğitim yılı itibariyle Van’daki bir kaç mahalli okulda görev yapan öğretmenlerin listeleri tekrarlanan isimlerle bknz. H. Der-Mıgırciçyan, « » [Günümüzde Van Eğitim Hayatı], Nor Tbrots, aylık dergi, Tiflis, 1910, Mart, №3, ss. 60-61. [25] Dzerug, Van Vilayetinin Bugünü, XXIV, Van, s. 46-47. [26] Kıruzyan, Vasburagan’ın Entellektüel Uyanışı, s. 199. [27] ay. [28] Rahip Yeprem Boğosyan, [Ermeni Kültürel Dernekleri Tarihi], II. Cilt, Viyana, Mkhitarşst Matabbası, 1963, s. 1-35. [29] « » [Türkiye’den Mektup], Mışag, Tiflis, 1880, Nisan 4, №57, s. 3. [30] ae. Yeramyan, Hatırat, I. cilt, s. 114. [31] Mik․ Natanyan, « ․ » [M. Portukalyan’ın Van’daki Eğitim ve Toplumsal Faaliyetleri], Vasburagan: Van-Vasburagan Nisan Direnişinin 15. Yılı vesilesi ile, Venedik, S․ Lazar Mkhitarist Matbaası, 1930, s. 191. [32] Yeramyan, Hatırat, I. Cilt, s. 114. [33] Dzerug, Van Vilayetinin Bugünü, XXIV, Van, s. 47. [34] ae, s. 48. [35] Rahip K. Srvantzdyants, - [Hamov-Hodov], İstanbul, 1884, s. 79. [36] Vital Cuinet, La Turquie d’Asie. Tome 2, Paris, 1891, s. 695. [37] Boğosyan, Vasburagan Tarihinden, s. 306. [38] ․ [Kırk Yıllık Emekçi Mıgırdiç Portukalyan], İstanbul, 1914, s. 21. (1880-1908) [Ermeni Birleşmiş Cemiyetleri], Üç Aylık Rapor, 21 Ağustos 1908 - 1911 Ağustos 31, İstanbul, 1912, s. 13. [Ermeni [39] H․G․ Cangülyan, Krizinden Anılar], I. Ve II. Kısım, İstanbul, 1913, s. 103. [40] « » [Türkiye Ermenistanı. Van’dan Mektup], Artzakank, Tiflis, 1885, Temmuz 9, №1, s. 7. [41] ay [42] Şerents, s. 26. [43] Yeramyan, s. 269. [44] ae., s. 275-276. [45] ae., s. 277. [46] « » [Vasburagan Kırımı Raporu], Ararat, Eçmiadzin, 1896, XI., Kasım, s. 526. [47] ay » [Van’da Okul], Mışag, 1898, Mayıs 7, [48] « №76, s. 3. [49] . 1901-1902 [Türkiye’deki Taşra Okulları Raporu. Merkez Milli Yönetimi Eğitim Komiyasonu tarafından hazırlanmıştır. II Fasikül, 1901-1902 yılı durumu], İstanbul, H. Madteosyan Matbaası, 1903, s. 10. [50] ae » [Getronaganlar [51] Husag, « hakkında], Arevelk, gazete,İstanbul, 1902, Kasım 1 (14), sayı 5092, s. 1. [52] Dzerug, Van Vilayetinin Bugünü, XXIV, Van, s. 52. [53] ae [54] Kıruzyan, Vasburagan’ın Entellektüel Uyanışı, s. 203. [55] ae [56] Levonyan, Van’da Okul ve Matbaa, II, s. Van-Dosp, haftalık gazete, Van, 1913, Ekim 27, №40, s. 487. [57]Hur, « ․- » [Vasburagan Öğretmen Derneği Nerede Kaldı], Aşkhadank, haftalık, Van, 1911, Ocak 23, s. 158-159. Husag, « » [Öğretmen Okulu Etrafında Yersiz Tartışma], Van-Dosb, haftalık, Van, 1913, Ocak 26, sayı 1, s. 7. [58] Harutyunyan, Van-Vasburagan okulları ve yetimhaneleri tarihinden, s. 32. [59] (1880-1908) 1 1911-1912 Birleşmiş Cemiyetleri], 1 Eylül-31 Ağustos 1912 Bir yıllık dönem, İstanbul, H. Madteosyan matbaası, 1913, s. 10-11. [60] Ardaşes Der Khaçaduryan, [Ermeni Basını Bibliyografik Çalışmalar], Beyrut, 2014, s. 555. [61] , [62] H․ Mıgırdiçyan, « [ , , 1913, 1, 1 ]» [Millet ve milli bilinç (Öğretmen Okulu Cuma Konferansı)], Tel f Hakları Bağışcılar Luys, 1913, Kasım, sayı 7, s. 1-6. Partner Kurumlar [63] Armen, « Newsletter Adres m z Impressum » [Mendel Kanunun Uygulamaları],Luys, 1913, Haziran 1, sayı 2, s. 5-11. [64] H․N․, « » [Beyzbol oyunu ve Amerikan milli karakteri], Luys, 1913, Temmuz 1, 3, 12-16 [65] « » [İstatistiksel: Aykesdan ve Kağakameç], Aşkhadank, haftalık gazete, Van, 1913, Haziran 22, sayı 32-128, s. 4. [66] Levonyan, Van’da Okul ve Matbaa, II, s. 488. [67] ay, s. 487.