Ayanis Kalesi’nde Mısır Mavisi(Egyptian Blue)

Arkeolojiyle Geçen Bir Yaşam İçin Yazılar Veli Sevin’e Armağan SCRIPTA Essays in Honour of Veli Sevin A Life Immersed in Archaeology AYRIBASIM / OFFPRINT Arkeolojiyle Geçen Bir Yaşam İçin Yazılar Veli Sevin’e Armağan SCRIPTA Essays in Honour of Veli Sevin A Life Immersed in Archaeology Editör / Editor Aynur Özfırat Arkeolojiyle Geçen Bir Yaşam İçin Yazılar Veli Sevin’e Armağan SCRIPTA Essays in Honour of Veli Sevin A Life Immersed in Archaeology Editör / Editor Aynur Özfırat ISBN 978-605-4701-47-6 © 2014 Ege Yayınları, İstanbul Yayıncı Sertifika No / Publisher Certificate No: 14641 Bütün hakları saklıdır. / All rights reserved. Bu kitapta yayımlanan makalelerdeki bilimsel içerik ve etik ile ilgili tüm sorumluluklar yazarlarına aittir. Kaynak gösterilerek alıntı yapılabilir. he academic content and ethical responsibility of the articles published here rest upon their authors. Quotations may be made with proper citation. Baskı / Printed by Oksijen Basım ve Matbaacılık San. Tic. Ltd. Şti. 100. Yıl Mah. Matbaacılar Sit. 2. Cad. No: 202/A Bağcılar - İstanbul Tel: +90 (212) 325 71 25 Fax: +90 (212) 325 61 99 Sertifika No / Certificate No: 29487 Yapım ve Dağıtım / Production and Distribution Zero Prod. San. Ltd. Şti. Abdullah Sokak, No. 17, Taksim 34433 Istanbul - Turkey Tel: +90 (212) 244 7521 Fax: +90 (212) 244 3209 e.mail: [email protected] www.zerobooksonline.com/eng www.egeyayinlari.com İçindekiler / Contents Sunuş (Aynur Özfırat) ............................................................................................................................................................................................................................................... VII Prof. Dr. Veli Sevin (Özgeçmiş ve Bibliyografya) ...................................................................................................................................................................... IX “ ... Yalnızca Geçmiş Değildir...” (Gülriz Kozbe) ................................................................................................................................................................... XXI Modern Bir Alarod... (Hatice Kalkan) Arkeolojinin Âlimi (Şevket Dönmez) ............................................................................................................................................................................................. XXIII ................................................................................................................................................................................................ XXV Yazılar / Essays Mehmet Işıklı Yükseklerde Arkeoloji Yapmak. Doğu Anadolu Arkeolojisinin Dünü-Bugünü ............................................................................................ 1 Giorgi L. Kavtaradze Transcaucasia and the Problem of the Uruk Cultural Phenomenon ......................................................................................................................... 13 Antonio Sagona The Kura-Araxes Culture Complex: A History of Early Research Veli Bahşaliyev Archaeological Research of Monuments in the Vicinity of Sirab ........................................................................................................................... 21 .............................................................................................................................. 33 Arsen Bobokhyan – Ruben Davtyan From Metsamor to Ugarit: Patterns of Economy and Cultural Contact in Late Bronze Age Armenia Bahlul Ibragimli About Collective Burial Places in Nakhchivan ............................ 49 ............................................................................................................................................................................... 79 Farshid Iravani Ghadim Jafar Abad Kurgan No IV ......................................................................................................................................................................................................................................... 87 Charles Burney Some Thoughts on the Origins and Background of the Kingdom of Urartu ............................................................................................. 107 Aynur Özfırat Aktaş: Ağrı Dağı’nın Kuzey Eteğinde Aras Vadisi’nde Bir Urartu Kalesi .................................................................................................... 111 Raffaele Biscione – Roberto Dan Ranking and Distribution of the Urartian Fortiications in Turkey ....................................................................................................................... 121 Altan Çilingiroğlu Ayanis Kalesi’nde Mısır Mavisi (Egyptian Blue) ..................................................................................................................................................................... 137 Aylin Ü. Erdem Urartu Kalelerinde Çanak Çömleğin Depolanmasıyla İlgili Uygulamalar Yervand Grekyan Helmet and Beard Depicting of Enemies in Urartian Bronze Art .................................................................................................. 147 .......................................................................................................................... 155 İçindekiler / Contents VI Oscar White Muscarella Libation “Lion/Hand” Bowls: An Overview .................................................................................................................................................................................. Geoffrey Summers Of Boats and Biplanes: Enigmatic Doodles at Çarpanak in Lake Van ............................................................................................................. Stephan Kroll Notes on the Post-Urartian (Median) Horizon in NW-Iran and Armenia ...................................................................................................... 175 195 203 Hatice Kalkan Doğu Anadolu’da Bir Post Urartu Formu: Tankard ................................................................................................................................................................. 211 Hiromichi Oguchi The Distribution of Nuzi Ware and Its Implication ................................................................................................................................................................. 215 A. Tuba Ökse – Ahmet Görmüş Demir Çağında Salat Tepe ................................................................................................................................................................................................................................... 233 Gülriz Kozbe Kavuşan Höyük/Diyarbakır Yeni Assur Dönemi Gömüleri .......................................................................................................................................... 257 Aram Kosyan To The East of Hatti .................................................................................................................................................................................................................................................... 277 Önder Bilgi İkiztepe’den Ünik Bir Mızrakucu ............................................................................................................................................................................................................... 283 Şevket Dönmez Kuzey-Orta Anadolu’da Yeni Bir Arkeolojik Keşif: Oluz Höyük Kubaba (Matar Kubileya) Tapınağı (Kızılırmak Kavsi İçinde Ana Tanrıça İle İlgili Güncel Bulgular) ........................................................................................................................ 289 Zafer Derin İzmir-Yeşilova Höyüğü Neolitik Mühürleri .................................................................................................................................................................................... 305 Arsen Bobokhyan Troy and Ebla: Cognitive Links Between Two Ancient Capitals ............................................................................................................................ 313 Eşref Abay Beycesultan’dan Ayak Biçimli Bir Riton ............................................................................................................................................................................................ 345 Engin Akdeniz – Saiye Akdeniz Anadolu’da Kültürel Devamlılığa Manisa’dan Bir Örnek; Niobe Mitolojisinden Yedi Kızlara ......................................... 349 Ferudun Özgümüş Afrodisias’taki Semitik Kültler Üzerine Bazı Düşünceler .............................................................................................................................................. 355 Necla Arslan Sevin Antik Çağ ve Sonrasında Civa-Zencefre Kullanımı ve Neikaia Kenti ............................................................................................................. 363 ......................................................................................................................................................... 375 ............................................................................................................................................................................. 381 Oğuz Tekin Some Hellenistic Weights in the Çanakkale Museum Christopher S. Lightfoot Learning and Literacy at Byzantine Amorium Müge Savrum Kortanoğlu Arkeolojik Alanlarda Alan Yönetimi Planlamasının Hukuksal ve Kurumsal Açıdan Değerlendirilmesi Ayla Sevim Erol – Pınar Gözlük Kırmızıoğlu Karagündüz Ortaçağ İnsanlarında Diş Çürüğü” ................. 387 ......................................................................................................................................................................... 393 SUNUŞ Scripta arkeolojik ve entelektüel birikimini yazıya dökmekten, derslerinde ve arazi çalışmalarında aktarmaktan hiç bıkmayan birisini, Prof. Dr. Veli Sevin’i, en iyi anlatan sözcüklerden biri, belki de en iyisi. Kendisine yöneltilen bir soru ya da anlatma gereksinimi duyduğu bir konu, saatler süren bir arkeoloji sohbetinin içinde kendinizi bulmanızın en sade yolu. Yıl 1966, Van-Çavuştepe kazısı, öğrencidir, ilk kazısıdır; kırk yedi yıl aralıksız ve ilk günkü heyecanıyla sürdürülecek çok sayıda Doğu ve Güneydoğu Anadolu kazı ve araştırma çalışmalarının başlangıcı. Yirmi sekiz yıl boyunca şahit olduğum mesleğine karşı duyduğu sınırsız heyecan; bütün gün kazı alanındaki açmalarda işçilerle toz-toprak içinde, gün sonunda kazı evinde ve nihayet fakültede aralıksız çalışma, kazıya yeni gelen öğrencileri ve herkesi şaşırtan ve sonra da onun hızına yetişme telaşı sardıran. Kazı boyunca ekiple, köylülerle ve işçilerle kurduğu sevecen ama profesyonel ilişki yalnızca arkeolojiyi öğrenmenizi değil, kendi insanımızı tanımanızı, hiç bilmediğiniz bir coğrafyayı kolaylıkla benimsemenizi, daha da ötesi sevmenizi ve gelecek yazı sabırsızlıkla beklemenizi sağlar. Bu liste uzayabilir. Prof. Dr. Veli Sevin’in hoşgörüsü, sınırsız sabrı, nezaketi ve engin bilgisi bizleri yetiştirdi, bugüne getirdi. İlk karşılaşmamız Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası dersindeydi. O ders, bugüne uzanan akademik yaşamımdaki en keskin yol ayrımı oldu. 1985 yılında aldığım bu ders, bana halen kullandığım ilk temel bilgileri verdiği gibi, hayatımın yönünü de değiştirdi. İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi’nin en üst katında, iç avluya bakan 416 no’lu derslikte başlayan arkeoloji yolculuğum, hemen ardından Veli hocanın başkanı olduğu Fırat kıyısındaki İmikuşağı höyüğü kazısıyla benim için vazgeçilmez hale dönüştü. O günden bu yana Prof. Dr. Veli Sevin’le hemen her projede birlikte çalıştık; bilgisini, desteğini ve dostluğunu hiç esirgemedi. Başarılarımıza bizden çok sevindi, hep yazmamızı, üretmemizi istedi. Öyle ki; ilk kazı başkanlığımı yine o düşündü, teşvik etti, sonra da yalnız bırakmadı. Anadolu arkeolojisine katkılarıyla, yetiştirdiği öğrencileriyle alkışlanan bir yaşam. Sevgili hocamıza teşekkür etmenin yetersiz olduğunu düşündüm hep, elinizdeki kitabın bir parça da olsa Prof. Dr. Veli Sevin’e şükranlarımızı ifade etmesini umarım. Kitabın hazırlanma ve düzeltme sürecindeki katkılarından dolayı Prof. Dr. Necla Arslan Sevin ve Yrd. Doç. Dr. Nilgün Coşkun’a, yardımlarından dolayı Yrd. Doç. Dr. Hatice Kalkan ve Doç. Dr. Şevket Dönmez’e içtenlikle teşekkür ederim. Kitaba katkı sağlayan yazarlar hiç kuşkusuz en özel teşekkürleri fazlasıyla hak ediyorlar. Mustafa Kemal Üniversitesi Rektörü Sayın Prof. Dr. Hüsnü Salih Güder Arkeoloji Bölümü’nün tüm çalışmalarında olduğu gibi, destek ve yardımlarını esirgemedi. Kendisine içtenlikle teşekkürler. Son olarak, Prof. Dr. Veli Sevin Armağan Kitabı’na gösterdiği özen ve Türkiye arkeolojisine yaptığı önemli katkılar için Ege Yayınları’na ve pek tabii Ahmet Boratav’a şükranlarımı sunarım. Baskı süresince oldukça özverili ve itinalı çalışan Hülya Tokmak’a ve Ege Yayınları’nın diğer çalışanlarına da çok teşekkürler. Sözcüklerin yetersiz kaldığı sevgili hocamız, Prof. Dr. Veli Sevin’e içten saygılarımla. Prof. Dr. Aynur Özfırat Antakya-2013 Prof. Dr. Veli Sevin Prof. Dr. Veli Sevin 3 Nisan 1944’te Ödemiş’te doğdu. İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi’ndeki eğitimini Eskiçağ Tarihi (tezli), Klasik Arkeoloji (yardımcı) ve Eski Önasya Kültürleri (yardımcı) kürsülerinde okuyarak tamamladı (19651968). Bir süre Meydan Larousse Ansiklopedisi’nde çalıştı (1968-70). Aynı üniversitede Lydia uygarlığı üzerine doktora yaptı (1973); 1979’da Urartu Krallığı’nın Tarihsel ve Kültürel Gelişimi: Minua Dönemi adlı tezi ile doçent, 1988’de de profesör oldu. İstanbul Üniversitesi ve Mimar Sinan Üniversitesinde Ege Kültürleri, Anadolu’nun Tarihî Coğrafyası, Yeni Assur Sanatı ve Arkeolojik Kazı Teknikleri üzerine dersler verdi. İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Van Bölgesi Tarih ve Arkeoloji Araştırma Merkezi Müdürlüğü (1993-1999) ve Türk Eskiçağ Bilimleri Enstitüsü genel sekreterliği (1993-1995) görevlerinde bulundu. 1999 yılında Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi’ne geçti; Rektör yardımcılığı, Güzel Sanatlar Fakültesi kurucu dekanlığı ve Arkeoloji Bölümü başkanlığı yaptı. 2002-2005 yılları arasında Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi’nde Arkeoloji Bölümü başkanlığı görevini yürüttü. 2005 yılında kendi isteğiyle emekli oldu. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Genel Müdürlüğü Erzurum ve Ankara Bölge Kurulu Üyeliklerinde bulundu. Çalışmalarını daha çok M. Ö. I. binyıl Doğu Anadolu, Kuzeybatı İran, Mezopotamya ve Kafkasya Arkeolojileri üzerinde yoğunlaştırdı, Türk Tarih Kurumu, Türk Eskiçağ Bilimleri Enstitüsü, ICOMOS, National Geographic, Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu ve Tarih Vakfı’nın aslî, Alman Arkeoloji Enstitüsü’nün de muhabir üyesidir. Ödemiş’te yaşayan Veli Sevin, Necla Arslan Sevin’le evlidir, Selin adında bir kızı, Tolga adında bir damadı ve Güneş adında çok sevgili bir torunu vardır. Aşağıdaki kazı ve yüzey araştırmalarını gerçekleştirmiştir; Katıldığı Kazı ve Yüzey Araştırmaları Van-Çavuştepe, 1966-1980, Prof. Dr. Afif Erzen Başkanlığında Edirne-Enez, 1971, 1978-1980, Prof. Dr. Afif Erzen Başkanlığında Van-Giyimli, 1972, Prof. Dr. Afif Erzen Başkanlığında Van-Toprakkale, 1976-77, Prof. Dr. Afif Erzen Başkanlığında Van Kalesi, 1972-75, Prof. Dr. Afif Erzen Başkanlığında Bitlis- Muş Yüzey Araştırması, 1995-1999, Doç. Dr. Aynur Özfırat Başkanlığında Van-Ağrı-Iğdır Yüzey Araştırması, 2002-2011, Prof. Dr. Aynur Özfırat Başkanlığında Elazığ-Harput Kalesi Osmanlı Mahallesi, 2005-2009, Elazığ Müzesi Başkanlığında, Bilimsel Başkanlık ve Sorumluluk Bozkurt Kurgan Mezarlığı Kazısı, 2007-2013, Prof. Dr. Aynur Özfırat Başkanlığında Ödemiş-Yolustü Köyü Mozaik Kazısı, 2012-2013 Ödemiş Müzesi Başkanlığında Ödemiş-Hypaipa Antik Kenti ve Çevresi, 2012-2013, Yrd. Doç. Dr. Hatice Kalkan Başkanlığında Ödemiş-Çiftlik Tümülüsü Kurtarma Kazısı, 2013 Ödemiş Müzesi Başkanlığında Prof. Dr. Veli Sevin X Başkanlığını Yaptığı Kazılar Elazığ-İmikuşağı Höyüğü, 1981-1987 Diyarbakır-Üçtepe Höyüğü, 1988-1992 Van-Gevaş Tarihî Türk Mezarlıkları, 1988-1992 (Prof. Dr. M. Taner Tarhan ile) Van Kalesi ve Höyüğü, 1988-1991 (Prof. Dr. M. Taner Tarhan ile) Van-Karagündüz Höyüğü ve Erken Demir Çağ Nekropolü, 1992-1999 Mersin-Yumuktepe Höyüğü, 1993-1999 Van-Altıntepe Urartu Nekropolü, 1997-1999 Hakkâri, 1997-2000 Başkanlığını Yaptığı Yüzey Araştırmaları Malatya-Elazığ-Bingöl, 1985-1987 Diyarbakır ve Harran ovası, 1988-1991 Mersin ve yakın çevresi, 1992 Nahçıvan, 1996-1997 Kırgızistan ve Kazakistan, 2001 Hakkari-Yüksekova, 2003-2004 Yayınlar Kitaplar Excavations at Üçtepe/Üçtepe Kazıları, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 1989. Yeni Assur Sanatı I: Mimarlık, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1991, 2. baskı 1999. Anadolu Arkeolojisinin ABC’si, Simavi Yayınları, İstanbul, 1991, 2. baskı 1994. İmikuşağı I: 6.-1. Yapı Katları, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1995. Arkeolojik Kazı Sistemi El Kitabı, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 1995, genişletilmiş 2.baskı 1999. Van/Karagündüz: Bir Erken Demir Çağ Nekropolü; Van/Karagündüz: An Early Iron Age Cemetery, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 1996 (E. Kavaklı ile). Anadolu Arkeolojisi, DER Yayınları, İstanbul 1997; genişletilmiş 2. baskı 1999; genişletilmiş 4. baskı 2013. Nahçıvan’da Arkeolojik Araştırmalar/Archaeological Survey in Nakhicevan, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 1999 (O. Belli ile). Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası I, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2001, ikinci baskı 2007, 3. baskı 2012. Eski Anadolu ve Trakya. Başlangıcından Pers Egemenliğine Kadar, Atlaslı Büyük Uygarlıklar Ansiklopedisi, İletişim Ansiklopedisi, İstanbul, 2003. Mersin-Yumuktepe, a Reappraisal, Lecce, 2004 (I. Caneva ile). Hakkari Taşları. Çıplak Savaşçıların Gizemi, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2005. Yeni Assur Sanatı II: Assur Resim Sanatı, Türk Tarih Kurum, Ankara, 2010. Harput Kale Mahallesinde Osmanlı Yaşamı, Ege Yayınları, İstanbul, 2011 (N. Arslan Sevin ve H. Kalsen ile). Van Kalesi Kral Mezarları ve Altıntepe Halk Mezarları, Ege Yayınları, İstanbul, 2012. Neikaia Unutulmuş Bir Antik Kent, Ödemiş Müzesi Yayını I, Ödemiş, 2013 (N. Arslan Sevin ve Sevda Çetin ile). Hakkâri Kazıları 1997-2000: Karanlık Geçmişe Atılan Adımlar (baskıya hazırlanıyor). Prof. Dr. Veli Sevin XI Makaleler ve Bildiriler “Batı Anadolu’nun Az Bilinen Antik Bir Kenti Hypaipa Tarihi Üzerine Bir Araştırma”, Tarih Dergisi 28-29, 1974-75: 41-53. “Urartu Tapmak Kapılarıyla Anıtsal Kaya Nişleri Arasındaki Bağıntı/The Relation Between Urartian Temple Gates and Monumental Rock Niches”, Belleten 155, 1975: 389-412 (M. T. Tarhan ile). “Kroisos ve Pamphylia”, Belleten 158, 1976: 185-193. “İstanbul Arkeoloji Müzesi’ndeki Urartu Bronz At-Koşum Parçaları”, Tarih Enstitüsü Dergisi 1975: 45-62 (M. T. Tarhan ile). “Urartu Çömlekçiliğinde Kapak”, Anadolu Araştırmaları IV-V, 1976-77: 227-233. “Van Bölgesinde Urartu Araştırmaları I: Askeri ve Sivil Mimariye Ait Yeni Gözlemler”, Anadolu Araştırmaları IV-V, 1976-77: 273-304 (M. T. Tarhan ile). “Van Bölgesinde Urartu Araştırmaları II: Konut Mimarlığı”, Anadolu Araştırmaları IV-V, 1976-77: 347-361 (M. T. Tarhan). “Yeşilalıç Urartu Kutsal Alanı ve Kalesi/Urartian Sacred Area and Fortress at Yeşilalıç”, Anadolu Araştırmaları IV-V, 1976-77: 367-393 (O. Belli ile). “Asur ve Urartu At-Koşum Takımları Üzerine Bir Not/A Comment on the Assyrian and Urartian Horse Trappings”, Anadolu Araştırmaları VI, 1978: 111-132. “Menua Oğlu İnuşpua/Inushpua the son of Menua”, Anadolu Araştırmaları VII, 1979:1-11. “Lydia Devleti’nin Anahatları”, Arkeoloji ve Sanat Dergisi 1979: 14-20. “Van Kalesi’nden Bir Kaya Mezarı ve Urartular’da Ölü Yakma Geleneği/A Rock Cut Columbarium from Van Kale and the Urartian Cremation Rite”, Anadolu Araştırmaları VIII, 1980: 151-164. “İmikuşağı Kazıları, 1981”, IV. Kazı Sonuçları Toplantısı, Ankara, 1982: 121-130. “Anadolu’da Yunanlılar”, Görsel Yayınlar Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi, İstanbul, 1982: 210-246. “Frygler”, Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi, İstanbul, 1982: 248-274. “Lydialılar”, Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi, İstanbul, 1982: 276-308. “Anadolu’da Pers Egemenliği”, Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi, İstanbul, 1982: 310-332. “İmikuşağı Kazıları, 1982”, V. Kazı Sonuçları Toplantısı, Ankara, 1983: 137-142. “İmikuşağı,1982”, Anatolian Studies 33, 1983: 249-50. “İmikuşağı,1983”, Anatolian Studies 34, 1984: 221-22. “İmikuşağı Kazıları, 1983”, VI. Kazı Sonuçları Toplantısı, İzmir, 1984: 93-102. “Urartu Oda-Mezar Mimarisinin Kökeni Üzerine Bazı Görüşler”, Anadolu Demir Çağları I (ed. A. Çilingiroğlu), İzmir, 1984: 35-52. “Van Bölgesi Yüzey Araştırması, 1984”, III. Araştırma Sonuçları Toplantısı, Ankara, 1985: 287-295. “İmikuşağı,1984”, Anatolian Studies 35, 1985: 195-96. “İmikuşağı Kazıları, 1984”, VII. Kazı Sonuçları Toplantısı, Ankara, 1985: 163-179 (K. Köroğlu ile). “Imikuşağı Kazıları, 1985”, VIII. Kazı Sonuçları Toplantısı I, Ankara, 1986: 181-204. (Z. Derin ile). “Malatya-Elazığ-Bingöl İlleri Yüzey Araştırması, 1985”, IV. Araştırma Sonuçları Toplantısı, Ankara, 1986: 279-300. “İmikuşağı,1985”, Anatolian Studies 36, 1986: 197-98. “Kuzey Marmara Kıyı Şeridinde Yapılan Yüzey Araştırmaları”, IX. Türk Tarih Kongresi, Ankara, 1986: 549-552. “İmikuşağı Kazıları, 1986”, IX. Kazı Sonuçları Toplantısı I, Ankara, 1987: 299-333. “İmikuşağı, 1986”, Anatolian Studies 37, 1987: 93-94. “Urartu Mezar Mimarisine Yeni Katkılar”, Anadolu Araştırmaları X, 1986: 329-340. “Elazığ-Bingöl İlleri Yüzey Araştırması, 1986”, V. Araştırma Sonuçları Toplantısı II, Ankara, 1987: 1-44. “İmikuşağı Kazılarının Işığında Habur Seramiğinin Kuzey Yayılımı”, XXXIV. Uluslararası Assirioloji Kongresi, İstanbul, 1987 (Ankara 1998): 383-391. “The oldest highway: between the regions of Van and Elazığ in Eastern Anatolia”, Antiquity 62/236, 1988: 547-551. “Van Kalesi ve Eski Van Şehri Kazılan 1988”, XI. Kazı Sonuçları Toplantısı I, Antalya, 1989: 355-375 (M. T. Tarhan ile). XII Prof. Dr. Veli Sevin “Van-Gevaş Tarihi Türk Mezarlığı Kurtarma Kazısı, Onarım ve Çevre Düzeni Çalışmaları 1988”, XI. Kazı Sonuçları Toplantısı I, Antalya, 1989: 19-41 (M. T. Tarhan ve M. B. Aşan ile). “Doğu Anadolu Erken Demir Çağı ve Muşkiler Sorunu”, Höyük I, 1988: 51-63. “Van Kalesi ve Eski Van Şehri Kazıları, 1988”, Höyük I, 1988: 65-70 (M. T. Tarhan ile). “Doğu Anadolu’da Dünyanın En Eski Karayolu”, Müze-Museum I, 1989: 32-35. “Urartular’a Ait Dünyanın En Eski Karayolu”, Anadolu Araştırmaları XI, 1989: 47-56. “Elazığ-Bingöl Yüzey Araştırması, 1987”, VI. Araştırma Sonuçları Toplantısı, Ankara, 1989: 451-500. “A Fortified Site to the East of Malatya”, The Eastern Frontier of the Roman Empire II, Oxford 1989: 437-460 (Z. Derin ile). “Üçtepe Kazıları, 1988”, XI. Kazı Sonuçları Toplantısı, Ankara, 1989: 103-123. “Van-Gevaş Tarihi Türk Mezarlığı Kurtarma Kazısı Onarım ve Çevre Düzeni Çalışmaları, 1989”, XII. Kazı Sonuçları Toplantısı II, Ankara, 1990: 405-427 (M. T. Tarhan ve M. B. Aşan ile). “Southward Expansion of Urartu: New Observations”, Anatolian Iron Ages II, Oxford, 1991: 97-112. “The Early Iron Age in the Elazığ Region and the Problem of Mushkians”, Anatolian Studies 4, 1991: 87-97. “Diyarbakır/Üçtepe Höyüğü Orta Tunç Çağı Seramiği”, Orient Express 2, 1992: 12-14. “1991 Yılı Üçtepe Kazıları”, XIV. Kazı Sonuçları Toplantısı, Ankara, 1992: 175-191. “An Old Hittite Rhyton from İmikuşağı”, Istanbuler Mitteilungen 43,1993: 195-198. “Van Kalesi ve Eski Van Şehri Kazıları 1990 Yılı Çalışmaları”, Belleten 220, 1993: 843-861 (M. T. Tarhan ile). “1992 Yılı Diyarbakır Üçtepe Höyüğü Kazıları”, XV. Kazı Sonuçları Toplantısı I, Ankara, l993: 399-416. “An Urartian Lion from Gevaş, Van”, Aspects of Art and Iconography: Anatolia and its Neighbors, Studies in Honor of Nimet Özgüç (eds. M. J. Mellink, E. Porada, T. Özgüç), Ankara, 1993: 565-567. “Van-Gevaş Tarihi Türk Mezarlıkları Kurtarma Kazısı Onarım ve Çevre Düzeni Çalışmaları”, Anadolu’da Türk Mührü Ahlat, Ahlat Kültür Vakfı Yayınları, No. 3 Ankara, 1993: 29-40 (M. T. Tarhan ve M. B. Aşan ile). “The Excavations at the Van Castle Mound”, Anatolian Iron Ages 3, Ankara, 1994: 221-228. “1993 Yılı Mersin/Yumuktepe Kazıları”, XVI. Kazı Sonuçları Toplantısı I, Ankara, 1994: 27-41 (I. Caneva ile). “Van-Karagündüz Erken Demir Çağı Nekropolü Kurtarma Kazıları 1992-1993”, XVI. Kazı Sonuçları Toplantısı I, Ankara, 1994: 331-350 (E. Kavaklı ile). “Three Urartian Rock-Cut Tombs from Palu”, Tel Aviv 21/1, 1994: 58-67. “1994 Yılı Mersin/Yumuktepe Kazıları”, XVII. Kazı Sonuçları Toplantısı, Ankara, 1995: 71-86 (I. Caneva ile). “Karagündüz Höyüğü ve Nekropolü 1994 Yılı Kurtarma Kazıları”, XVII. Kazı Sonuçları Toplantısı, Ankara, 1995: 337-361 (E. Kavaklı ile). “Arkeolojik Belgelerin Işığında Diyarbakır / Üçtepe Höyüğü’nün Tarihi Coğrafyası”, Prof. Dr. Hakkı Dursun Yıldız Armağanı, Ankara, 1995: 449-450. “Van/Ernis (Ünseli) Nekropolü Erken Demir Çağ Çanak Çömlekleri”, Anadolu Araştırmaları Afif Erzen Armağanı XIV, İstanbul, 1996: 439-467. “Kilden Bir Urartu Yontusu”, İ. Metin Akyurt, Bahattin Devam Anı Kitabı (eds. A. Erkanal, et al.) Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 1995: 317-320. “Urartular”, İş Bankası Kültür ve Sanat 32, 1996: 16-18. “Van/Karagündüz Erken Demir Çağı Nekropolü”, Belleten 227, 1996: 1-20 (E. Kavaklı ile). “La ceramique de I’âge du Fer ancien dans la region de Van (Turquie de Test)”, Orient Express 1996/3: 89-91. “1995 Yılı Yumuktepe Kazıları”, XVIII. Kazı Sonuçları Toplantısı, Ankara, 1996: 23-41 (I. Caneva, K. Köroğlu ile). “Karagündüz Höyüğü ve Nekropolü 1995-1996 Yılı Kurtarma Kazıları”, XIX. Kazı Sonuçları Toplantısı, Ankara, 1997: 571-589 (E. Kavaklı ve A. Özfırat ile). “Van/Zernaki Tepe: On the Urartian Grid Plan once again”, Anatolica XIII, 1997: 173-180. “Tarihsel Coğrafya”, Kapadokya (ed. M. Sözen), İstanbul, 1998: 46-61. “M.Ö. I. Binyıl: Demir Çağı”, Kapadokya (ed. M. Sözen), İstanbul, 1998: 173-193. Prof. Dr. Veli Sevin XIII “Van/Karagündüz Kazılarının Işığında Doğu Anadolu Geç Demir Çağ Çanak Çömleği”, Karatepe’deki Işık. Halet Çambel’e Sunulan Yazılar (eds. G. Arsebük – M. Mellink – W. Schirmer), İstanbul, 1998: 715-726. “Eski Anadolu Halkları Mozayiğe Genel Bir Bakış/The Peoples of Anctent Anatolia: Overview of a Mosaic”, Palmet II, Sadberk Hanım Müzesi Yıllığı, İstanbul, 1998: 37-50. “Demir Çağında Anadolu-Batı İlişkileri”, Zafer Taşlıklıoğlu Armağanı I (eds. N. Başgelen, G. Çelgin ve V. Çelgin), İstanbul 1999: 113121. “Anadolu’da Yeni Bir Uygarlık/Hakkari Stelleri: Hubuşkia Prensleri”, Arkeoloji ve Sanat 87, 1999: 6-9 (A. Özfırat ile). “Hakkari’nin Çıplak Kralları”, Atlas 79 (Ekim 1999): 70-86. “Origins of the Urartians in the ligh of the Karagündüz Excavations”, Anatolian Iron Ages 4 (eds. A. Çilingiroğlu – R. J. Matthews) Anatolian Studies 49, 1999: 159-164. “Karagündüz Höyüğü 1998 Yılı Kazıları”, 21. Kazı Sonuçları Toplantısı I, Ankara, 2000: 409-413 (E. Kavaklı ve A. Özfırat ile). “1997-1998 Yılı Van / Altıntepe Urartu Nekropolü Kazıları”, 21. Kazı Sonuçları Toplantısı I, Ankara, 2000: 421-434. “Mystery Stelae”, Archaeology (July-August), 2000: 47-51. “Van-Karagündüz Kazıları”, Türkiye Arkeolojisi ve İstanbul Üniversitesi (ed. O. Belli), Ankara, 2000: 168-174 (A. Özfırat ile). “Van/Altıntepe Kazıları”, Türkiye Arkeolojisi ve İstanbul Üniversitesi (ed. O. Belli), Ankara, 2000: 217-222. “Yumuktepe Kazısı ve Çevre Araştırmaları”, Türkiye Arkeolojisi ve İstanbul Üniversitesi (ed. O. Belli), Ankara, 2000: 91-96 (I. Caneva – K. Köroğlu – G. Köroğlu ile). “Adilcevaz Kef kalesi Sarayı Üzerine Bir Not”, E. Bilgiç Hatıra Kitabı (eds. O. Arslanapa ve E. İnsanoğlu), İstanbul, 2000: 303-308. “Hakkâri Stelleri: Zap Irmağı Kıyısında Bozkır Göçebeleri”, TÜBA-AR, Türkiye Bilimler Akademisi Arkeoloji Dergisi 4, 2001: 79-88. “1997-1999 Hakkâri Kazıları”, 22. Kazı Sonuçları Toplantısı 1, Ankara 2001: 355-368 (A. Özfırat ve E. Kavaklı ile). “Evrenin Kralları Urartu”, Atlas 98, 2001: 90-108. “Van/Karagündüz Höyüğü Kazılan”, Belleten 238, 2001: 847-867 (E. Kavaklı ve A. Özfırat ile). “A New Urartian Inscription from Bahçecik, Eastern Anatolia”, Studi Micenei ed-Egeo Anatolici XLIII/1, 2001: 111-119 (M. Payne ile). “Urartu Bahçeleri / Urartian Gardens”, Belleten 240, 2001: 395-414. “Die Stelen aus Hakkari: Steppennomaden in Vorderasien”, Istanbuler Mitteilungen 51, 2001: 9-24. “Hakkâri Stelleri: Doğu Anadolu’da Savaşçı Çobanlar İlk Not”, Belleten 243, 2001: 543-518 (A. Özfırat ile). “1997-1999 Hakkâri Kazıları”, 22. Kazı Sonuçları Toplantısı I, Ankara, 2001:355-368. “Hakkâri Stellerinin Tarihi”, XIV. Türk Tarih Kongresi I, Ankara, 2002: 43-52. “Late Iron Age Pottery of the Van Region, Eastern Anatolia: In the light of the Karagündüz Excavations”, Fetschrift für Manfred Korfmann, Tübingen 2002: 140-148. “The Early Iron Age in the Van Region”, Archaeology in the Borderlands. Investigations in Caucasia and Beyond (eds. A. Smith and K. S. Rubinson), California 2003: 185-196. “Hakkari Stelleri Ön-Türkler’e mi ait ?”, Bilim ve Ütopya 101, Kasım, 2002: 70-73. “Lehmann-Haupt’tan Afif Erzen’e Urartu Araştırmaları, Tarih ve Arkeoloji”, Arkeoloji ve Sanat Dergisi 114, 2003: 3-10. “Hakkari Taşları. Türkler’in Ana Yurdu Orta Asya mıydı?”, Toplumsal Tarih 120, 2003: 42-45. “Kazı Prensipleri ve Yumuktepe Kazısı”, Arkeoloji ve Sanat Dergisi 55, 2003: 115-117. “Doğu Anadolu’nun Kralları:Urartular-Vanlılar”, Toplumsal Tarih 113, Mayıs 2003: 78-81. “Elazığ Müzesi’nden Bir Kemer ve Urartu Narratizmi”, Güven Arsebük İçin Armağan Yazılar (eds. M.Özbaşaran et al.), İstanbul, 2003: 209-217. “Devlet ve Monarşi: İlk Adımlar / State and Monarchy: First Steps”, Palmet V, Sadberk Hanım Müzesi Yıllığı 5, 2004: 1-23. “Doğu Anadolu Orta ve Son Tunç Çağı”, Arkeoatlas 3, 2004: 104-129. “Pastoral Tribes and Early Settlements of the Van Region, Eastern Anatolia”, (ed. A. Sagona), Ancient Near Eastern Studies, Suppl. 12. A View from the Highlands. Archaeological Studies in Honour of Ch. Burney, 2004: 179-200. “Son Tunç ve Erken Demir Çağında Van Bölgesi Kronolojisi. Kökeni Aranan Bir Devlet: Urartu”, Belleten 252, 2005: 355-386. XIV Prof. Dr. Veli Sevin “Who were the naked Warriors of Hakkari?”, Archäologische Mitteilungen aus Iran und Turan 37, 2005: 163-166. “Urartu Bilmecesi Van’ın Sır Taşları”, Atlas 143 (Şubat 2005): 80-88. “Assur İmparatorluğu”, Arkeoatlas 4, 2005: 44-94. “Assur Sanatı”, Arkeoatlas 4, 2005: 56-57. “Giyimli Adak Levhaları”, Arkeoatlas 4, 2005: 93. “Çavuştepe: II. Sarduri’nin Görkemi”, Arkeoatlas 4, 2005: 96-97. “Karagündüz Höyüğü ve Demir Çağ Mezarlığı”, Arkeoatlas 4, 2005: 102-103. “Urartu Çanak Çömleği”, Arkeoatlas 4, 2005: 104-105. “Urartu Sanatı”, Arkeoatlas 4, 2005: 116-117. “Elazığ/Bahçecik Yazıtı ve Urartu Eyalet Sistemi Üzerine Düşünceler”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 15/2, 2005: 379-384. “A Comment on the so-called Urartian Capital City of Toprak Kale”, Armenian Journal of Near Eastern Studies 1, 2006: 143-149. “Eski Anadolu Karayolu Sistemleri ve Zeugma”, Uluslararası Geçmişten Geleceğe Zeugma Sempozyumu (eds. R. Ergeç), Gaziantep, 2006: 161-164. “Keçikıran: Van bölgesinden yarım kalmış bir Urartu Projesi”, Hayat Erkanal Armağanı (eds. A. Öktü, E. Özgen ve diğ.), 2006: 667-674. “Hakkâri Taşları ve Ön-Türkler”, Bilim ve Ütopya 140, 2006: 49-51. “Hakkâri Taşlarının Tarihi”, XIV. Türk Tarih Kongresi, Ankara, 2006: 43-52. “İmikuşağı: Fırat Kıyısında Bir Hitit Kült Merkezi”, Sevim Buluç Anı Kitabı (eds. V. Tolun, T. Takaoğlu), Çanakkale, 2006: 73-82 “Çavuştepe’den Kabartma Bezemeli Eşsiz Bir Tunç Eser”, Belkıs Dinçol ve Ali Dinçol’a Armağan (eds. M. Alparslan ve diğ.), Ege Yayınları, İstanbul, 2007: 721-726. “Urartu: Aşiretten Krallığa”, National Geographic (Ocak 2007): 56-77. “Osmanlı Arkeolojisi Harput Kazıları”, Toplumsal Tarih 159, 2007: 48-53 (N. Arslan Sevin ile). “Eastern Anatolian Beads Through The Ages”, International Bead & Beadwork Conference, 22-25 November 2007, İstanbul, 2007 (N. Arslan Sevin ile). “Harput İç Kale Mahalle Kazısı: Osmanlı’ya Arkeolojik Bir Yaklaşım”, Belleten 264, 2008: 629-641 (N. Arslan Sevin ve H. Kalsen ile). “Çavuştepe’den Kabartma Bezemeli Eşsiz Bir Tunç Eser”, Belkıs Dinçol ve Ali Dinçol’a Armağan (eds. M. Alparslan et al.), İstanbul, 2007: 721-726. “Harput İç Kale Mahalle Kazısı: Osmanlı’ya Arkeolojik Bir Yaklaşım”, Belleten 264, 2008: 329-351 (N. Arslan Sevin ve H. Kalsen ile). “Urartu Boncukları: Boncuklardan Okunan Tarih”, Toplumsal Tarih 171, 2008: 32-38 (N. Arslan Sevin ile). “Assur: Kan ve Dehşet İmparatorluğu”, National Geographic (Ocak 2009): 58-61. “Korucutepe Höyüğü’ndeki Beş Bin Yıllık Boncuk ve Mücevherler”, Toplumsal Tarih 183, 2009: 84-87 (N. Arslan Sevin ile). “Kudüs Haçlı Kralı II. Baudouin’in Hapsedildiği Harput Zindanı”, Toplumsal Tarih 186, 2009: 52-57. “Elmalı/Bayındır ‘Antalya C’ Yontucuğu Üzerine: Hep Urartu Olmaz ki…”, Altan Çilingiroğlu’na Armağan: Yukarı Denizin Kıyısında Urartu Krallığı’na Adanmış Bir Hayat (eds. H. Sağlamtimur et al.), Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 2009: 607-618. “Doğu Anadolu’nun Bölgesel Kültürleri (Süs İğneleri Işığında)”, Karadeniz’den Fırat’a Bilgi Üretimleri: Önder Bilgi’ye Armağan Yazılar (eds. A.Öztan, Ş. Dönmez), Bilgin Kültür Sanat Yayınları, Ankara, 2011: 391-402. “Urartu Dönemi Takı Sanatı Üzerine…”, Arkeoloji ve Sanat 136, 2011: 71-88. “Urartu Dönemi Takı Sanatı Üzerine II”, Arkeoloji ve Sanat 137, 2011: 75-88. “Van Bölgesi’nde Post-Urartu Dönemi: Yıkıntılar Üzerinde Yeni Bir Yaşam”, Belleten 276, 2012: 353-370. “Some Considerations on the Urartian Burial Rites”, O.W. Muscarella Fetschrift (baskıda). “Van/Ernis-Evditepe ve Alacahan Mezarlık ve Yerleşmeleri Hakkında Kimi Düşünceler. Demir Çağları Sorunu”, Armağan Erkanal Armağanı (baskıda). “Çavuştepe Aşağı ve Yukarı Kale Kapıları. Urartu Mimarlığında Bir İlk”, armizzi - Engin Özgen’e Armağan / Studies in Honour of Engin Özgen, Asitan Kitap, Ankara, 2014: 227-235. Prof. Dr. Veli Sevin XV Prof. Dr. Afif Erzen ve Asistan M. Taner Tarhan ile birlikte, Çavuştepe Kazısı sırasında Van’ın bir köyünde, 1970 Doktorant Altan Çilingiroğlu ile Çavuştepe Kazısı sırasında Hoşap Kalesinde, 1974 İstanbul Üniversitesi-Van Bölgesi Tarih ve Arkeoloji Araştırma Merkezi laboratuvarında Van Kalesi ve Höyüğü Kazısı ekibi, Prof. Dr. M. Taner Tarhan, MA Aynur Özfırat, Araştırma Merkezi görevlisi Danyal Kuşman, Çavuştepe ören yeri bekçisi Mehmet Kuşman ve kazı ekibinin diğer üyeleri ile, 1988 XVI Elazığ-İmikuşağı Höyüğü Kazıevinde bir bayram sabahı, Doktorant Aynur Özfırat ile çizim çalışması, 1992 Prof. Dr. Veli Sevin Elazığ-İmikuşağı Höyüğü Kazısı seramik parkı, arkada höyük, yüksek lisans öğrencisi Aynur Özfırat ile birlikte, 1986 Urfa-Nevali-Çori Kazısı, Prof. Dr. Harald Hauptmann ve doktorant Aynur Özfırat ile birlikte, Diyarbakır-Üçtepe Höyüğü Kazısı gezisi, 1991 İstanbul Üniversitesi-Van Bölgesi Tarih ve Arkeoloji Araştırma Merkezi’nde akşam yemeği, Van Müze Müdürü Ersin Kavaklı ile birlikte, Van-Karagündüz Kazısı ekibi, 1992 Prof. Dr. Veli Sevin Van-Karagündüz Kazısı, K1 Mezarı, Doktorant Aynur Özfırat ile çizim çalışması, 1992 XVII Van Müzesi bahçesinde, soldan sağa, Utku Tunak, Veli Sevin, Feride Çiçekoğlu, Van Müze Müdürü Ersin Kavaklı, Kemalettin Köroğlu ve Aynur Özfırat, 1992 İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi’ndeki odasında (404 No’lu oda), 1991 İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi’nde Prof. Dr. Oktay Akşit’in odasında, Prof. Dr. M. Taner Tarhan ile birlikte (406 No’lu oda), 1992 XVIII Prof. Dr. Veli Sevin Kültür ve Turizm Bakanı Fikri Sağlar ve Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürü Prof. Dr. Engin Özgen ile birlikte, Ankara, 1996 Hakkari Kazısı M2 Mezarı, 1998 Hakkari Kazı ekibi ve Van Müze Müdürü Ersin Kavaklı ile yola çıkmadan İstanbul Üniversitesi-Van Bölgesi Tarih ve Arkeoloji Araştırma Merkezi merdivenlerinde, 1999 Hakkari Kazısı M1 Mezarı, Dr. Asistan Aynur Özfırat ve Doç. Dr. Necla Arslan Sevin ile birlikte, 1999 Prof. Dr. Veli Sevin Hakkari Kazısı, Medresede Steller Çalışma, 1999 İzmir-Ödemiş’teki evinde, 2006 Eşi Prof. Dr. Necla Arslan Sevin ile Van’da Hakkariİran kavşağında, 2007 XIX Hakkari Kazısı, Medresede Steller Çalışma, 1999 Prof. Dr. Veli Sevin XX Ağrı Dağı-Bozkurt Kurgan Nekropolü Kazısı, 2010 Ağrı Dağı-Bozkurt Kurgan Nekropolü Kazıevi laboratuvarında kazı ekibiyle, Prof. Dr. Aynur Özfırat, Araş. Gör. Canan Karataş, yüksek lisans öğrencisi Filiz Dolğun, lisans öğrencisi Ebru Künefeci ile, 2013 Ağrı Dağı-Bozkurt Kurgan Nekropolü Kazıevi, öğle yemeği, Doğubayazıt’lı dostumuz Ahmet Öztürk, eşi Prof. Dr. Necla Arslan Sevin, Prof. Dr. Aynur Özfırat, Bakanlık Temsilcimiz Yıldız Şahin ve Dr. Nilgün Coşkun ile öğle yemeği, 2013 Araş. Gör. Gulan Ayaz ile birlikte Ağrı Dağı-Ömerağa Urartu kalesinde çizim yaparken, 2010 İzmir-Ödemiş’teki evinde torunu Güneş ve köpeği Lulu ile, 2011 “…YALNIZCA GEÇMİŞ DEĞİLDİR…” Toprak altında kalmış eski medeniyetler, üzerine kurulan yeni medeniyetleri sessizce ancak derinden etkilemeye devam ederler… Asla tümüyle yok olmadığını bildiğimiz bu medeniyetlerin kalıntıları yaptığımız arkeolojik kazılarla yeryüzüne çıktığında yalnızca geçmiş değildir artık aydınlanan; bugün de anlam kazanmıştır. Bizler geçmişi içine alarak evrilen, değişen, gelişen kültürlerin parçalarıyız. Arkeoloji bilimi bu yüzden değil midir bizler için hep heyecan verici? Bizi var eden tüm kültürel dinamiklerin kaynağına senelerce tanıklık etmiş bir arkeolog olarak geçmiş’in, bugün ve aynı zamanda yarın anlamına geldiğini de gayet iyi bilmekteyim. Dolayısıyla bugün gerçekleştirdiğimiz bilimsel faaliyetler, özveriler, sahip olduğumuz idealizmin yanı sıra bizi mesleki anlamda donatan her şeyin gerisinde de geçmişin dokunuşları olduğunu düşünmekteyim...İşte benim için bu dokunuşların en anlamlılarından biri, eğitim ve meslek hayatımın başlangıç noktası da olan İmikuşağı Höyüğü’ne (Elazığ/ Baskil) ve kazı başkanı sevgili Hocam Veli Sevin’e aittir… Tıpkı toprak altında geleceğe ışık tutan eski medeniyetler gibi “varlığıyla” benim için değerini hep koruyacak olan hocama sonsuz saygılarımla... Gülriz KOZBE MODERN BİR ALAROD… Bilim adamı olmak mesleğe sevdalı olmakla bütünlenen bir durum. Coşkuyla yazmak, heyecanla öğretmek, sabırla belletmek….. Veli Sevin olabilmek…. Öğrencisi olduğum yıllarda geç saatteki dersine öğrencilerin yoğun ilgisinin nedenini kendisinden ders almaya başladığımda anladım. Zira öğrencilerin zihinlerindeki zamansal ve mekansal tüm karışıklık günbegün aydınlanmış bir bilgiye dönüşüyordu. Çalışma odası her zaman açıktı, çizim yapan, araştırma peşinde olan, kazıya gitmek isteyen, merak eden, öğrenmek isteyen bütün öğrenciler için, meslektaşları için…. Elimize alabildiğimiz çok az sayıdaki Türkçe kitabın üzerindeki yazar adı aynıydı; Veli Sevin. Gururlanıyorduk öğrencisi olabildiğimiz için… İstanbul’daki yıllarını artık başka üniversitelerde hizmet verme duyarlılığı ile sonlandırdığında gideceği yer için büyük bir şans olduğunu biliyorduk… Çanakkale Üniversitesinden Van’a ısrarla davet edildiği ve tanığı olduğum bir telefon çağrısında, Rektör R. Aydın… kendisine olan ihtiyacı hatırlatarak birkaç yıl daha kalmasını rica etti. Ama bu rica Hocanın yıllarını verdiği Doğu Anadolu coğrafyasında yapacağı görev heyecanını bastıramıyordu. Kurucu Dekanlığını yaptığı fakültenin büyük ölçüde bölümleri açılmış öğrenciler derslerine başlamıştı. Kendine has nezaketiyle artık başka yerlerde hizmet vermek gerektiğini ifade ederek teşekkür etti. Veli Sevin’in artık makalelerinin altındaki imza, Tarabya-İstanbul adresinden, önce Çanakkale-Onsekiz Mart daha sonra ise Van-Yüzüncü Yıl Üniversitesi adresi ile yer değiştiriyordu. O artık meslek yaşamının neredeyse 40 yılı boyunca araştırdığı, kazı yaptığı, yayınlarını üzerine ürettiği coğrafyada bir hoca olarak öğrencilerle buluşabilmenin sevincini yaşıyordu. Çavuştepe’ye, Van Kalesi’ne, Karagündüz Höyüğü’ne sadece 1 saat uzaklıktaydı… Gönül verdiği Urartu memleketinde modern bir Alarod’du artık. Alarodlar Urartu topraklarının gerçek sahipleriydi, gün geldi istilaya uğradılar devletleri yıkıldı ama Urartu İnsanları yaşamlarını Alarodoi olarak sürdürdüler, Urartulu olduklarını unutmadan, yağmadan ve kargaşadan uzak durdular ‘yükseklere’ çekilerek var oldular… İşgalci saldırılar bu kaotik dönemin kazılarında koca bir ‘boşluk’la yitip giderken, bizler tarihin babası Herodotos aracılığı ile Alarodlar’dan yeniden haber aldık… Veli Sevin, Urartuların geride bıraktıkları bir ses, modern bir Alarod… Yetiştirdiği bilim insanlarıyla, yazdığı kitapları ve makaleleriyle, araştırma ve kazılarıyla gerçek bir varoluş hikayesiyle ‘yüksekte yaşayan’ mütevazi bir bilim İNSAN’ı… Hatice KALKAN ARKEOLOJİNİN ÂLİMİ 20 yılı aşan akademik hayatımda arkeolojinin devam eden bir öğrenme süreci olduğu gerçeğini mesleki bir felsefe olarak daima benimsemişimdir. Arkeoloji öğrencisinin etkilendiği ya da model aldığı hocasını gözlemlemesi ve izlemesi bu öğrenme sürecini başlatan temel olgudur. Bu bağlamda, benim sürecim 1988 yılında Hocam Prof. Dr. Veli Sevin’in ekibine dâhil olmamla başladı. Öğrencilik hayatımın (1988 - 1991) arazi çalışmalarının tamamı İstanbul Üniversitesi’nin yaz araverme dönemlerinde, Haziran – Eylül aylarında Van Kalesi ve Van Kalesi Höyüğü ile Bismil-Üçtepe kazılarında geçti. Bugün bir kazı başkanı olarak öğrencilik dönemlerime baktığımda, yönetimsel kazanımlarımın yanısıra bilimsel yaklaşımlarımın da Veli Hoca’nın yanında temellenmiş ve şekillenmiş olduğunu memnuniyetle görüyorum. Aynı sezonda, Van Kalesi ve Van Kalesi Höyüğü ile Üçtepe kazılarına göre planlanan arkeolojik çalışmalar sırasında Van Bölgesi Tarih ve Arkeoloji Araştırma Merkezi’nin o günler için oldukça iyi sayılabilecek yaşam ve çalışma şartlarından Bismil’in temeli dahi olmayan basit ve konforsuz bir briket apartmanına uzanan Kazıevi standartlarındaki olumsuz değişimlerin bir arkeologun çalışma şevkini ve düzenini etkilemediğini Veli Hoca’yı gözlemleyerek algılıyordum. Bismil’de şartlar gerçekten zordu. Kazıevi çevresindeki hijyen eksikliği dolaylı da olsa, tüm çabalarımıza karşın Kazıevi’ndeki yaşamı olumsuz olarak etkiliyordu. Bu nedenle zaten 8 - 10 kişi civarında olan ekibimizde neredeyse her hafta 2 kişi hastalanıyordu, tabi Veli Hoca da. Fakat Hoca, her olumsuzluğa karşın yalnız işine, çok sevdiği kazısına ve arkeolojiye odaklanıyordu. Anadolu’da Yeni Assur Dönemi kazısı yapan nadir bilim insanlarından biri olmasının mutluluğunu yaşıyor ve bu hissiyatı kazı ekibine çok olumlu biçimde yansıyordu. Prof. Dr. Veli Sevin, Türkiye arkeolojisine çok önemli katkılar yapmış ve halen buna devam eden bir bilim insanıdır. Bugün Urartu, Frig, Yeni Assur ve Pers sanatları dendiğinde akla gelen ilk ve en önemli isimdir. İsim olmak çoğu insanın zannettiği üzere çok yayın yapmakla doğru orantılı değildir. Veli Hoca’nın özelliği eskiçağ tarihi ile tarihsel coğrafyayı arkeolojik çalışmalarda en doğru şekilde yardımcı bilim dalları olarak kullanabilmiş olmasıdır. Özellikle Anadolu ve Mezopotamya Demir Çağlarını bu temelde daha önce hiç kimsenin cesaret edemediği bir derinlik içinde analiz etmiş, daha da önemlisi yayınlarını bu çerçevede yapabilmiştir. Şahsım da dâhil olmak üzere pek çok öğrencisinin Veli Hoca’nın bu tarzından ve bilimsel yaklaşımından etkilenmiş olduğunu belirtmek isterim. Değerli Hocama, saygıdeğer eşi Necla Hanım’la birlikte mutlu bir ömür diliyor, zihnindeki her konuyu yayına dönüştürmesini ve her projeyi hayata geçirmesini bir öğrencisi olarak sabırsızlıkla bekliyorum. Şevket DÖNMEZ Ayanis Kalesi’nde Mısır Mavisi (Egyptian Blue) Altan ÇİLİNGİROĞLU* Abstract It was suggested that the pigment of Egyptian blue was in use for the first time in Egypt in the Fourth Dynasty (2613-2494 B.C.). It was heavily in use during the Fifth Dynasty (2492-2345 B.C.) of Old Kingdom although we have no chemical analyses. There are numerous evidences for the use of Egyptian blue in Egypt, Italy and Greece in the later years. Egyptian blue cakes from the Ayanis fortress and Outer Town created a discussion if this very first artificial pigment was also produced in the Urartian Kingdom. Yıllar boyunca yürütülen Urartu kültürüne ait kazılarda çeşitli yapıların duvarlarının veya duvarlar üzerinde yer alan bezemelerin bazı bölümlerinin mavi bir boya ile renklendirildiği gözlenmiştir. Henüz öğrenci iken Veli Sevin ile birlikte katıldığımız güzel hatıralarla dolu Çavuştepe kazısında ortaya çıkartılan mavi duvar boyalarını adlandırmak için “Van Gölü mavisi” tanımını kullanmış ve bu tanımlamamız kazısını yürüttüğüm Ayanis Kalesi’nde bile devam etmiştir. Ayanis Kalesi ve diğer bir çok kalenin farklı bir çok yapısına ait duvarların mavi bir boya ile boyandığı gözlenmesine karşın, bu boyanın ne olduğu ve nasıl elde edildiği hakkında fazla bir araştırma yapılmamıştır1. Ayanis Urartu Kalesi (Res. 1) ve Dış Kent kazılarında farklı yıllarda ve farklı mekanlarda ortaya çıkan mavi renkli bir boya maddesinin (pigment) kerpiç duvarların belli bölümlerinin ve bezemelerin boyanmasında kullanılmış olabileceği dikkati çekmiştir. Ortaya çıkan boya maddesi çoğu zaman toz halinde, herhangi bir özel şekle sahip olmaksızın elde edilmiş ve bu maddenin organik malzemelerden veya toprak veya madenlerden sağlanan bir boya malzemesi olduğu düşünülmüştür. Ancak özellikle son yıllarda yürütülen Ayanis Kalesi ve Dış Kent kazılarında mavi boya maddesinin toz halinde değil ama belli bir şekle sahip biçimde bulunması dikkatimizi çekmiş ve konunun araştırılmaya ihtiyacı olduğu fikrine varılmıştır. Elde edilen boya maddesi 7-8 cm. boyunda ve 3-4 cm. genişliğinde sabun kalıbına benzeyen bir biçim içerir (Res. 2-5). Boya maddesi kalıplarının tam olan iki adeti Dış Kent’te NN79a-b açmasında, yarım olarak bulunan diğerleri de yine Dış Kent’te OO70b ve MM70a-b açmalarında ortaya çıkmıştır. Tam olmamakla birlikte boya maddesi kırık kalıp ve toz halinde Kale’nin farlı alanlarında bulunmuş ve kazı kayıtlarına geçmiştir. Bu örnekler Tapınak Alanı olarak bilinen 6 No.lu Alan’da2, “asihusi” yapısı3 olarak da adlandırılan 9. No.lu Alan’da, çok sayıda büyük küpün elde edildiği Batı Depo Mekanlarında (7 No.lu Alan) ve son yıllarda kazılan 12. No.lu Alan’da bulunmuşlardır. Yapılan kimyasal analizler boya * Prof. Dr. Altan Çilingiroğlu, K. Dirik Mahallesi, 153 Sokak 66/4, Bornova, İzmir, Türkiye. E.posta: [email protected] 1 Reindell 2001: 385. 2 Çilingiroğlu 2001: 38. 3 Çilingiroğlu 2007: 187-196. 138 Altan Çilingiroğlu maddesinin kaynaklarda genel olarak “Egyptian Blue” olarak adlandırılan ve bu makalede “Mısır mavisi” olarak tanımlanacak bir madde (CuCaOSi4O10) olduğunu kanıtlamıştır4. Mısır mavisi pigmentinin ilk kez Mısır’da 4. Sülale döneminde (M.Ö. 2613-2494)5 kullanıldığı önerilmektedir. Kimyasal analizler yapılmamış olsa da Mısır Eski Krallık döneminde, V. Sülale zamanında (M.Ö.2492-2345)6, mısır mavisinin daha yoğun olarak kullanılmış olduğu düşünülmektedir7. Bu dönem Mezopotamya’da yaklaşık olarak Erken Sülaleler III Dönemine denk gelmektedir. Mısır mavisinin bu tarihlerde hatta daha erken bir dönemde Mezopotamya’da da kullanılmış olabileceğine ait öneriler8 olsa da bu öneriler kimyasal analizler ile henüz kanıtlanmış değildir. Pigment daha sonraki yıllarda Mısır’da , İtalya ve Yunanistan9 gibi yakın bölgelerde yoğun olarak kullanılmış ve bu kullanım M.S. 4. ve 5. yüzyıllarda giderek azalmıştır. M.S.8. ve 9. yüzyıllarda İtalya’da yer alan bazı kiliselerin duvar boyalarında gözlenen mısır mavisi azalarak da olsa Orta Çağ’a kadar varlığını korumuştur10. Mısır mavisi ile ilgili ilk modern araştırma 1815 yılında Humphry Davy tarafından yapılmış11 ve bu tarihten sonra konu ile ilgili çok sayıda araştırma kaleme alınmış olsa da konu ile ilgili en erken bilgiler bir antik yazardan gelmektedir. M.Ö.1. yüzyılda yaşamış olan Marcus Vitruvius Pollio mısır mavisinin , hatalı olarak, İskenderiye (Alexandria) kenti tarafından bulunduğunu belirtmiş12 ve “caeruleum” olarak adlandırmıştır13. İlk sentetik pigment olan Mısır mavisi kimyasal olarak “kalsiyum bakır silikat” olarak bilinmektedir. Bu maddeyi oluşturmak için kuvars (silika), kalsiyum karbonat (calcite), bakır ve alkali gerekmektedir14. Belli oranlarda15 kullanılan bu maddeler, ilave edilen alkali miktarına göre 800-900 °C dereceye kadar uzun bir süre ısıtılmaktadır. Elde edilen pigment yuvarlak veya dikdörtgen kalıplar haline sokularak kullanıma hazır hale getirilmektedir. 4 Ayanis Mısır mavisi örneklerinin kimyasal analizi: CaO CuO ZnO FeO K2O Al2O3 SiO2 Na2O MgO As2O3 Mısır mavisi 10.66 18.14 0.50 0.50 0.16 0.39 68.25 1.07 0.23 0.09 Kuvars kristal 0.18 --- --- --- --- 0.12 99.52 --- 0.18 --- Kristal Camsı faz 14.59 3.29 21.45 11.60 --- 0.57 --- 1.48 --- 0.73 --- 0.84 63.81 70.79 --- 10.01 --- 0.41 0.16 --- 5 Finegan 1979: 208-9. 6 Finegan 1979: 219-221. 7 Moorey 1994: 187. 8 Moorey 1994: 187. 9 Filippakis ve diğ. 1976: 143-153. 10 Gaetani ve diğ. 2004: 13; Lazzarini 1982: 84-86. 11 Humphry Davy, “Some experiments and observations on the colours used in painting by the ancients,” Philosophical Transactions of the Royal Society of London, vol. 105, 97-124, 1815(Bu yayını bizzat görmem mümkün olmamıştır). 12 Moorey1994: 186. 13 Vitruvius, de Architectura, VII.Kitap, Bölüm 11:» Methods of making blue were first discovered in Alexandria, and afterwards Vestorius set up the making of it at Puzzuoli. The method of obtaining it from the substances of which it has been found to consist, is strange enough. Sand and the flowers of natron are brayed together so finely that the product is like meal, and copper is grated by means of coarse files over the mixture, like sawdust, to form a conglomerate. Then it is made into balls by rolling it in the hands and thus bound together for drying. The dry balls are put in an earthern jar, and the jars in an oven. As soon as the copper and the sand grow hot and unite under the intensity of the fire, they mutually receive each other’s sweat, relinquishing their peculiar qualities, and having lost their properties through the intensity of the fire, they are reduced to a blue colour”(The Ten Books on Architecture. Vitruvius. Morris Hicky Morgan. Cambridge: Harvard University Press. London: Humphrey Milford. Oxford University Press. 1914). 14 Mazzocchin ve diğ. 2004: 129-130. 15 Kuvars (SiO2): %60-70; Kalsiyum karbonat (CaO): %7-15; Bakır oksit (CuO): %10-20. Ayanis Kalesi’nde Mısır Mavisi (Egyptian Blue) 139 Ayanis Kalesi’nde ve Bastam Kalesi’nde16 kalıplar halinde bulunan mısır mavisi pigmentinin bu kalelere veya genelde Urartu topraklarına bir başka ülkeden mi geldiği yoksa bu pigmentin Urartu ülkesinde mi üretildiği tartışılması gerekli önemli konudur. Mavi renkli duvar boyalarının farklı dönemlere tarihlenen bazı Urartu kalelerinde kullanılmış olduğu bilinmektedir. Mavi boyaların var olduğu bilinen Çavuştepe veya Altıntepe gibi kaleler Ayanis Kalesi’nden önceki tarihlerde inşa edilmişlerdir. Ancak bu kaleler Urartu Krallığı’nın son günlerine kadar kullanım görmüşlerdir. Kalıp halinde ele geçen mısır mavisi pigmentlerinin II. Rusa tarafından inşa edilmiş olan Ayanis ve Bastam kalelerinde ortaya çıkmaları bu uygulamanın bu kral dönemi ve sonrasına ait olabileceğini gösterebilir. Ancak II. Rusa’nın inşa ettirmediği ancak kullandığı kalelerde bulunan pigmentlerin kimyasal analizleri yapılmadığı için, buralarda bulunan mavi boyaların sentetik bir madde olup olmadığı bilinmemektedir. Ayanis’te ele geçen mısır mavisi kalıplarının kimyasal içeriklerinin, önemli sayılabilecek bazı farklılıklara karşın, Anadolu dışındaki örnekler ile olan benzerliği ve geleneğe uygun olarak kalıplar halinde ele geçmesi dikkat çekicidir. Urartu Krallığı’nın teknolojik olarak ortaya koyduğu bazı yeniliklerin var olduğu bilinmesine karşın sentetik bir madde üretebildikleri konusunda, şimdiye kadar elimizde var olan deliller ile, bir bilgimiz yoktur. Günümüzde var olan sınırlı veriler ile mısır mavisi pigmentinden oluşan kalıpların Urartu’ya bir başka ülkeden ithal edilmiş olması fikri ilk akla gelen öneridir. Mısır mavisinin Erken Sülaleler III Dönemi’nden itibaren kullanıldığı bilinen Mezopotamya’dan veya daha geç dönemlerde kullanılan Asur ülkesinden Urartu’ya gelmiş olabileceği olasılıklar içindendir. Bu konudaki bir başka olasılık da mısır mavisi kalıplarının Mısır’dan veya bu ülke ile ticari ilişkileri olan “batı”daki bir ülkeden aracılar ile Urartu’ya ithal edilmiş olmasıdır. Ayanis Kalesi’nde bulunan örneklerden elde edilen ve önceki sayfada verilen kimyasal içerikler irdelendiğinde Mısır’da üretilmiş Mısır mavisi pigmenti ile Ayanis pigmenti arasında bazı dikkate değer farklılıklar mevcuttur. İçeriklerdeki farklılıklar Mısır mavisinin Mısır dışında Urartu sınırları içindeki yerel bir atölyede üretilmiş olduğu fikrinin de dikkate alınması gerektiğini vurgulamaktadır. Konu ile ilgili bir karara varabilmek için sayılan bu olasılıkların tümü dikkate alınmak zorundadır. Urartu kalelerinde yürütülen çeşitli kazılar Urartu sanatının oluşmasında katkısı olan özellikle İran ve Mezopotamya kültür elemanlarının varlığını ortaya koymuştur. Elde edilen veriler Kuzey Suriye sanatının da Urartu sanatının ortaya çıkmasında belirli bir ölçüde katkısı olduğunu göstermektedir. Özellikle fildişi sanatı veya maden sanatındaki bazı unsurlar ile Kuzey Suriye sanatı arasında yakın benzerliklerin var olduğu gözlenmiştir. Ancak yukarıda sözü edilen kültürel benzerlikler kültür bölgeleri arasında var olan ve uzun yıllar süren siyasal ilişkilerin belli bir zaman dilimi içinde birbirlerini etkilemelerinden ibarettir. Ayanis Kalesi’nde arkeolojik kazılar yardımı ile ortaya çıkartılan kalıplar ise bir kültürel etkilenmenin değil Urartu’da bilinmeyen bir malzemenin doğrudan Urartu’ya getirilmesi şeklinde de yorumlanabilir. Ayanis Kalesi’nde ortaya çıkartılan yüzlerce madeni eser, her tür çanak çömlek veya diğer buluntular genellikle Urartu üretimi olan ve her Urartu yerleşme yerinde Urartu sanatını yansıtan Urartu eserleridir. Ayanis veya diğer Urartu kalelerinde Urartulu olmayan ve olasılıkla bir başka ülkeden geldiği bilinen eserlerin sayısı çok fazla değildir. Bu eserlere verilebilecek en güzel örnekler arasında bir Babil’liye ait yazıtlı bir boncuk17, geometrik bezemeli boyalı çanak çömlekler ve süs eşyası olarak kullanılan bazı deniz kabukluları sayılabilir. Üzerinde Yeni-Babil dilinde bir yazıt olan eserin geliş yeri kaçınılmaz olarak Mezopotamya’dır. Ancak deniz salyangozlarının ve boyalı çanak çömleklerin ait olabileceği bölge Akdeniz ve yakın civarı olmalıdır. Deniz salyangozları Ayanis Dış Kent’inde (NN70a-b) ve kalede 11 No.lu Alan’da, 9 No.lu Mekan’ın batısında (E31b) ele geçmiştir. Urartu yerleşme yerlerinde çok sık olarak bulunmayan deniz salyangozlarının Ayanis Dış Kent’inde ele geçmiş olması, bu tür saygınlık eşyalarına kale dışındaki insanlar tarafından da erişebildiğini göstermesi bakımından önemlidir. 16 Kroll 1988: 157-158, Abb.2: 11-16. 17 A.Çilingiroğlu, “Artifacts Belonging to Queen Qaquli and Mr. Tigursagga from an Elaborately Decorated Quarter of the Ayanis Fortress”, Oscar White Muscarella Armağan Kitabı, Baskıda. 140 Altan Çilingiroğlu Ayanis’te bulunan örnek (Res. 6-7) deniz salyangozlarından Cypraeidae familyasına ait, İngilizce’de cowrie shell olarak bilinen, Erosaria spurca ya da Luria lurida türlerinden birine ait olmalıdır18. Erosaria spurca ve Luria lurida Akdeniz’de yaşayan türlerdendir19. Luria lurida ise Süveyş Kanalı’nın açılmasından sonra 20. yüzyılda Kızıl Deniz’e doğru yayılım göstermiştir20. Bu türler denizel suların bulunduğu kıyı ortamlarında taşların arasında ya da altında yaşar. Ayanis’te bulunan örneklerde görülen delikler insanlar tarafından açılmış olabileceği gibi, bu salyangozları avlayan yengeçler tarafından da açılmış olabilir21. Olasılıkla dünyanın bir çok bölgesinde ele geçen ve boncuk olarak kullanılan bu tür, ilk önceleri doğal olarak delinmiş haliyle kumsaldan toplanıyordu, daha sonraları süs eşyası olarak kullanmak amacı ile insanların da kabuğu delmeye başladığı bilinmektedir22. Delikli ya da deliksiz Cypraeidae familyasına ait türler dünyanın bir çok yerinde hem kıyı hem de iç bölgelerdeki arkeolojik kazılarda karşımıza çıkan türlerdir. Söz konusu deniz salyangozları tarih boyunca hediye, para birimi, süs ve saygınlık eşyası olarak kullanılmışlardır23. Ayanis’te bulunan örneğe yakın bir örnek Gürcistan’daki M.Ö.1. Binyıl’a tarihlenen Udabno yerleşmesinden de bilinir24. Krem renkli astar üzerine kahve renkli boya ile içleri dolu üçgenler ve paralel hatlardan oluşan geometrik motiflerin yer aldığı çanak çömlekler (Res. 8-9) Ayanis Kalesi’nde 3 No.lu Alan’da, yüzlerce kırmızı perdahlı Urartu çanak çömleği ile birlikte ele geçmiştir. Genellikle üzerlerinde işaretler olan kulpları içeren kırmızı keramikler ve boyalılar bu alandaki bir mekanın içine terk edilmişlerdir25. Boyalı keramiklerin Ayanis Kalesi ile çağdaş (M.Ö. 673-650) oldukları kesindir. Ancak yapılan tüm araştırmalar bu çanak çömleklerin Urartu topraklarına komşu olan İran, Frig ve hatta Kuzey Suriye ile kültürel bir ilişkisinin var olduğunu kanıtlayamamıştır. Yapılan araştırmalar boyalı çanak çömleklerin Kıbrıs örnekleri ile de bir yakınlığa sahip olmadığı doğrultusundadır26. Kesin olmamakla birlikte Ayanis Kalesi’nde ele geçen boyalıların Doğu Akdeniz civarında dar kapsamlı bir kültür bölgesinin yerel ürünü olabileceği dikkate alınabilir27. Elimizde var olan sınırlı verilere rağmen deniz salyangozlarının ve boyalı keramiklerin Akdeniz Bölgesi ile bir ilişkisinin var olma olasılığı gözden ırak tutulmamalıdır. Urartu Krallığı’nın M.Ö.8. yüzyılın ortalarından beri “batı” ile olan siyasal ilişkileri28 M.Ö. 7 yüzyıl ortalarına kadar devam etmiş ve bu olaylar Ayanis tapınak yazıtında da açıklıkla belirtilmiştir. Tapınak yazıtında adı geçen Hate ve Muşki ülkeleri kesinlikle Malatya, Kargamış ve yakın çevresinde var olan bölgelerdir. Aynı yazıtta adı geçen “Tablani” ülkesinin konumu kesin olmamakla birlikte büyük olasılıkla “Tabal” ile aynı bölgedir29. Sözü edilen bu bölgelerden toplu nüfus aktarımının yapıldığı ve bu halkların Ayanis’te inşa edilen 80 h büyüklüğündeki kente yerleştirildikleri Ayanis tapınak yazıtında beyan edilmektedir30. Farklı coğrafi bölgelerden aktarılan bu insanların beraberlerinde kendi kültürlerinin bazı özelliklerini Van Bölgesine taşımış olmalarının yanında, iki bölge arasında var olan siyasal ilişkiler olası bir ticaretin 18 Canan Çakırlar’a verdiği bilgilerden dolayı teşekkür ederim. 19 Isabelli 1979. 20 Gaillard 1987: 513 vd. 21 Vermeij 1993: 94, Fig. 5.1. 22 Çakırlar 2009: 45-50. 23 Singleton 1995: 119-140. 24 Korfmann 2005: 175 vd. 25 Konu ile ilgili öneriler için bak: Çevik 2008: 176-180. 26 Bu konuda bizi bilgilendiren Gunna Lehmann’a ve Ekin Kozal’a teşekkür ederim. 27 Meslektaşlarımızın bu konudaki önerileri bizi mutlu edecektir. 28 Çilingiroğlu 1984: 37-95. 29 Diakonoff-Kashkai 1981: 82-83. 30 Salvini 2001: 260-261: ( Argişti oğlu Rusa der ki: Lulu ülkelerinden (düşman, barbar ülkeler), Assur’dan, Targuni’den, Etiuni’den, Tablani’den, Qainaru’dan, Hate’den, Muşki’den, Şiliquni’den erkek, kadın ve hayvan getirdim.). Ayanis Kalesi’nde Mısır Mavisi (Egyptian Blue) 141 gelişmesine de katkı sağlamış olmalıdır. Akdeniz ve ötesi ile yapılan ticari ilişkilerde Kuzey Suriye Kent Devletleri ile yapılan işbirliği hakkında öneriler vardır31. Özellikle Urartu gücünün Kuzey Suriye Kent Devletleri üzerindeki siyasal ve askeri etkisi M.Ö.8 yüzyıl ortalarında en üst seviyeye ulaşmış, daha sonraki yıllarda bu durum azaltmış olsa da M.Ö. 7 yüzyıl ortalarına kadar devam etmiştir. İki bölge arasında var olan ticari ilişkiler olasılıkla ticareti üstlenen bir “tüccar” sınıfı tarafından gerçekleştirilmiştir. Ticaret ile uğraşan sınıfın Urartulu olma olasılığı “batılı” olma olasılığından daha düşüktür. Urartu ile ilgili yapılan kazı ve araştırmalar Urartu’da örgütlenmiş bir “tüccar” sınıfının pek de gelişmiş olduğu konusunda yeterli veriler sağlamamıştır. Coğrafi konumu, Anadolu ile farklı bölgeler arsındaki elverişli durumu nedeni ile Kuzey Suriye ve Güney Doğu Anadolu Bölgesi halkları bölge ticaretinde her zaman daha önemli paya sahip olmuşlardır. Olasılıkla Asur ve Urartu’nun bu bölgeye egemen olma uğraşları içinde Akdeniz’e ve bu bölgeden daha batıya ulaşmaları amacı yatmaktadır. Ayanis ve Bastam32 gibi Urartu kaleleri içinde ele geçen kalıplar halindeki mısır mavisi pigmentinin , Urartu topraklarına gelişi konusunda Mısır ve yakın çevresi dikkate alınacak ise bu olayın gerçekleşmesinde tüccarların payı olmalıdır. Pigmentlerin Mısır’da veya yakın çevresinde bulunduğu şekli ile aynı biçimleri içeren kalıplar halinde ele geçmesi, bunların bir yolla Urartu’ya getirildiğini ve duvar boyası ve bezemelerinde kullanıldığı önerisini destekleyebilir. Eğer bu öneri ağırlık kazanırsa kalıpların ele geçtiği kalelerin II. Rusa tarafından inşa edilmiş olması bu ticaretin söz konusu kral zamanında yoğunlaşmış olduğu konusunda bir fikir verebilir. Böyle bir öneri II. Rusa’nın “yeniden doğuş dönemi”33 olarak adlandırılan krallık süreci için de uygun bir yenilik olabilir. Ancak Ayanis Kalesi’nden elde edilmiş örnekler dışında yapılmış bir kimyasal analizin olmaması, II.Rusa döneminden önceye tarihlenen mavi boyaların içeriğinin ne olduğunu anlamamızı engellemektedir. Bu önerimize analizler yapılıncaya kadar ihtiyatla yaklaşmak gereklidir. Ayanis Kalesi’nde ve Dış Kent’te ortaya çıkan az sayıdaki deniz salyangozlarının yetişme ortamı bulduğu bölgenin de Akdeniz olduğu dikkate alınmalıdır. Ayni şekilde Ayanis III. No.lu Alan’da ele geçirilen krem astar üzerine kahve renkli boyalı çanak çömlekler de yine Akdeniz kökenli olabilir. Ayanis Kalesi’nde Urartulu olmayan çok az sayıdaki arkeolojik malzemenin içinde yer alan Mısır mavisi boya kalıplarının, deniz salyangozlarının ve boyalı çanak çömleklerin M.Ö.7. yüzyılda Akdeniz Bölgesi ile olan ticari bir ilişkinin sonucu olarak Urartu topraklarına geldiği öneriler arasında sayılmalıdır. Daha önce de belirtildiği gibi Ayanis örnekleri ile Mısır’dan elde edilen Mısır mavisi pigmentinin kimyasal analizlerinde34 dikkat çeken farklıklar vardır. Konunun bu farklıkları dikkate alarak değerlendirilmesi kaçınılmazdır. Ayanis örneklerinde saptanan çinko ve arsenik Mısır örneklerine yoktur. Ayanis’te bulunan madeni eserlerle ilgili olarak yapılan kimyasal analizlerde gerek çinko ve gerekse arsenik, düşük oranda bile olsa, bulunmuştur. Bu maddelerin, özellikle çinkonun, Ayanis madeni eserlerinde var olması yerel bir bakırın kullanılması ve eserlerin bu bakırdan üretilmesi şeklinde yorumlanmıştır. Ayanis Mısır mavisi örneklerinde saptanan sodyum, magnezyum ve potasyum, Mezopotamya’da (Tell Brak ve Tell Rimah gibi) bulunan Mısır mavisi örneklerine benzemesine karşın, Mısır’da bulunan Mısır mavisi örneklerinde elde edilenden daha azdır. Bunun yayında Ayanis pigmentinin analizlerinde, Mısır’da bulunanların aksine, kalaya hiç rastlanmamıştır. Bu durum pigmentin elde edilmesinde en önemli maddelerden biri olan bakırın tunç parçalarından değil, doğrudan bakırın kullanılması ile elde edilmiş olduğunu göstermektedir. Olasılıkla Ayanis örneklerinde bakırın Mısır ve Mezopotamya örneklerine oranla daha fazla oluşunun nedeni budur. Ayanis Mısır mavisi örneklerinde saptanan ve kuvarsın bir polimorfu olan kristobalit (cristobalite), Mısır’da bulunan örneklerde saptanamamıştır35. Kristobalitin bazaltsal yapıya sahip 31 Van Loon 1966: 108; Çilingiroğlu 1984: 78-79. 32 Reindell 2001: 385 ve dipnot 13. 33 Burney 1971: 160. 34 Analizler taramalı elektron mikroskop (scanning electron misroscopy-SEM-EDS), X-Ray diffraction (XRD), yansımalı spektroskopi (UV-vis-NIR), mikro-Raman ve optik mikroskop ile gerçekleştirilmiştir. 35 Kimyasal analizlerin gerçekleşmesini sağlayan ve bizi bu konuda bilgilendiren Dr.Maria Gabriel Ingo’ya içten teşekkür ederim. Mısır Mavisi ile ilgili ortak bir yayın ise hazırlanma aşamasındadır. 142 Altan Çilingiroğlu volkanik arazilerde yoğun olarak bulunabilmesi önemlidir ve böyle bir coğrafi yapının Ayanis Kalesi ve Van Gölü Havzası’nda var olduğu dikkate alınmalıdır. Ayanis örnekleri ile Mısır’da bulunan Mısır mavisi örnekleri arasında var olan kimyasal farklılıkların bir nedeni olmalıdır. Ayanis örneklerinin, yukarıda tartışıldığı gibi, doğrudan Mısır veya yakın çevresindeki bir üretim atölyesinden ithal edilmiş olmaları durumunda kimyasal içeriklerde göze çarpan farklılıklar olmaması gereklidir. Özellikle Ayanis’te ortaya çıkartılan bakır ağırlıklı madeni eserlerin kimyasal içeriklerinde Ayanis’te bulunan Mısır mavisi örneklerindeki içeriklerinin bir kısmını bulmak dikkat çekmektedir. Olaya örneklerin kimyasal içerikleri ve farklılıkları açısından bakıldığında Ayanis örneklerinin Ayanis Kalesi’nde veya daha geniş anlamda Urartu toprakları içindeki bir atölyede üretilmiş olabilecekleri akla gelmektedir. Böyle bir öneri Urartu teknolojisinin vardığı noktayı göstermesi açısından çok önemlidir. Ancak Urartu maden sanatında, sulama sistemlerinde ve mimaride saptanan teknolojik buluşlar ve gelişmeler Urartu ustalarının bu başarıyı gerçekleştirebileceklerini de göstermektedir. Mısır mavisinin Urartu Krallığı’ndaki varlığı ile ilgili olarak önceki sayfalarda ortaya koyduğumuz veriler bizi Mısır mavisi pigmentinin Urartu toprakları içinde üretildiği sonucuna götürmektedir. Bu öneri, yukarıda belirttiğimiz gibi, Urartu uygarlığı için çok dikkat çekicidir. Ancak başta sevgili dostum Veli Sevin olmak üzere bir ömür boyu Urartu ile ilgili çalışmalar yapan bizler için, Urartu’nun arkeolojik kazılarda ortaya koyduğu ve bizi her zaman hayrete düşüren yenilikler ve buluşlar pek de şaşırtıcı değildir. Ayanis Kalesi’nde Mısır Mavisi (Egyptian Blue) 143 Kaynaklar Burney 1971 Çakırlar 2009 Çevik 2008 Çilingiroğlu 2007 Çilingiroğlu 2001 Çilingiroğlu 1984 Burney, C. A., The Peoples of the Hills, London. Çakırlar, C., “Problems in determining the chain of production in shell “objects”. Observations on shell assemblages from coastal sites in the eastern Mediterranean”, Knochen pflastern Ihren Weg. Festschrift für Margarethe and Hans-Peter Uerpmann, R. De Beauclair, S. Münzel, H. Napierela (ed.) Bioarchaeologica 5, 45-50, Rahden/Westf., Marie Leidorf Verlag. Çevik, Ö., “Ayanis (Van) Urartu Kalesi’ndeki keramik atık alanları”, Muhibbe Darga Armağanı, 173-186, İstanbul. Çilingiroğlu, A., “Ayanis Kalesi Depo Odaları İle İlgili Bazı Öneriler”, Muhibbe Darga Armağan Kitabı, 187196, İstanbul. Çilingiroğlu, A., “Temple Area”, Ayanis I: Ten Years’ Excavations at Rusahinili Eiduru-kai,1989-1998, A. Çilingiroğlu, M. Salvini (eds.), 7-65, Rome: Documente Asiana VI. Çilingiroğlu, A., Urartu ve Kuzey Suriye: Siyasal ve Kültürel İlişkiler, İzmir. Diakonoff ve Kashkai 1981 Diakonoff, I. M., S. M. Kashkai, Geographical Names According to Urartian Texts, Weisbaden. Filippakis ve diğ. 1976 Finegan 1979 Gaetani ve diğ. 2004 Gaillard 1987 İsabelli 1979 Korfmann ve diğ. 2005 Kroll 1988 Lazzarini 1982 Mazzocchin ve diğ. 2004 Moorey 1994 Reindell 2001 Salvini 2001 Salvini 2002 Singleton 1995 Van Loon 1966 Vermeij 1993 Filippakis S. E., B. Perdikatsis, T. Paradellis, “An Analysis of Blue Pigments from the Greek Bronze Age”, Studies in Conservation 21: 143-153. Finegan, J., Archaeological History of the Ancient Middle East, Folkestone. Gaetani, M. C., U.Santamaria, C.Seccaroni, “The Use of Egyptian Blue and Lapis Lazuli in the Middle Age”, Studies in Conservation 49: 13-22. Gaillard, J. M., “Gasteropodes“, Fiches FAO d’identification des espèces pour les besoins de la pêche. Méditerranée et mer Noire. Zone de pêche 37. Vol. I. Végétaux et Invertébrés, W. Fischer, M.L. Bauchot, M. Schneider (eds.), 513-630, Rome. İsabelli, B., Simon and Schuster’s Guide to Shells, New York. Korfmann, M., M. O. K. Pic’xelauri, J. K. Bertram, G. Kastl, “Erster Vorbericht zu den Vermessungs- und Ausgrabungsarbeiten in Udabno (Ostgeorgien), 2000-2004”, Archäologische Mitteilungen aus Iran und Turan 35-36: 175-224. Kroll, S., Die Kleinfunde, W.Kleiss, Bastam II: Ausgrabungen in den Uraraischen Anlagen 1977-1978: 155-164, Berlin. Lazzarini, L., “The Discovery of Egyptian Blue in a Roman Fresco of the Medieval Period (Ninth Century A.D.)”, Studies in Conservation 27: 84-86. Mazzocchin, G. A., D.Rudello, C.Bragato, F.Agnoli, “A Short Note on Egyptian Blue”, Journal of Cultural Heritage 5: 129-133. Moorey, P. R. S., Ancient Mesopotamian Materials and Industries. The Archaeological Evidence, Oxford: Clarendon Press. Reindell, I., “Conservation of Bronzes and Technical Remarks”, Ayanis I: Ten Years’ Excavations at Rusahinili Eiduru-kai,1989-1998, A. Çilingiroğlu, M. Salvini (eds.), 381-390, Rome: Documente Asiana VI. Salvini, M., “The Inscriptions of Ayanis (Rusahinili Eiduru-Kai) Cuneiform and Hieroglyphic”, Ayanis I: Ten Years’ Excavations at Rusahinili Eiduru-kai,1989-1998, A. Çilingiroğlu, M. Salvini (eds.), 254-261, Rome: Documente Asiana VI. Salvini, M., “Una Stele di Rusa III Erimenahi dalla Zona di Van”, SMEA 44/1: 115-143. Singleton, T. A., “The archaeology of slavery in North America”, Annual Review of Anthropology 24: 119-140. Van Loon, M. N., Urartian Art, İstanbul. Vermeij, G. J., A Natural History, Princeton: Princeton University Press. 144 Altan Çilingiroğlu Res. 1 Ayanis Kalesi ve Süphan Dağı, güneyden Res. 2 Mısır mavisi kalıbı Res. 3 Mısır mavisi Res. 4 Mısır mavisi Res. 5 Mısır mavisi Ayanis Kalesi’nde Mısır Mavisi (Egyptian Blue) Res. 6 Deniz salyangozu, Ayanis Dış kent Res. 7 Deniz salyangozları, Ayanis Kalesi Res. 8 Boyalı çanak çömlek, Ayanis Kalesi Res. 9 Boyalı çanak çömlek, Ayanis Kalesi 145