Avrupa Birliği ve Türkiye'de Engelli Politikaları

AVRUPA BIRLIĞI VE TÜRKIYE’DE Engelli Politikaları Nihal Arda Akyıldız AVRUPA BIRLIĞI VE TÜRKIYE’DE Engelli Politikaları Dr. Nihal Arda Akyıldız Ankara, 2017 Avupa Birliği ve Türkiye’de Engelli Politikaları Yazar Nihal Arda Akyıldız ISBN: 978-605-9247-76-4 Ekim 2017 / Ankara 100 Adet Yayınları Yayın No: 244 Web: grafikeryayin.com Kapak, Sayfa Tasarımı, Baskı ve Cilt Grafik-Ofset Matbaacılık Reklamcılık Sanayi ve Ticaret Ltd. Şti. 1. Cadde 1396. Sokak No: 6 06520 (Oğuzlar Mahallesi) Balgat-ANKARA Tel : 0 312. 284 16 39 Pbx Faks : 0 312. 284 37 27 E-mail : [email protected] Web : grafiker.com.tr Çok Kıymetli Aileme ve Değerli Dostum Münir Akkuş'a Desteklerinden Dolayı Teşekkürlerimle... 3 İÇİNDEKİLER GİRİŞ ........................................................................................................................................................................................7 A. AB ENGELLİ POLİTİKASI ...........................................................................................................9 A.1. AB ENGELLİ POLİTİKASININ TARİHSEL SÜRECİ ......... 11 A.2. AB’DE ENGELLİLERE YÖNELİK OLUŞUMLAR .................. 20 A.2.1. Üst Düzey Grup ....................................................................................................... 20 A.2.2. Engellilik Grubu ...................................................................................................... 20 A.2.3. Engelliler Forumu ................................................................................................. 21 A.2.4. Engelli Finansman Araçları .................................................................... 21 A.3. AB’DE ENGELLİLERE YÖNELİK YASAL DÜZENLEMELER ................................................................................................................................... 22 B. TÜRKİYE'DE ENGELLİ POLİTİKASI ...................................................................... 23 B.1. TARİHÇE ................................................................................................................................................. 23 B.1.1. 1996 Yılından Önceki Dönem............................................................... 25 B.1.2. 1996-2004 Yılları Arası İkinci Dönem ....................................... 27 B.1.3. 2005 ve Sonrası ............................................................................................................ 28 B.2. TÜRKİYE'DE ENGELLİ VERİLERİ ................................................................. 30 B.3. TÜRKİYE'DE ENGELLİLERE YÖNELİK YASAL DÜZENLEMELER ......................................................................................................... 38 B.3.1. Anayasa .................................................................................................................................. 38 B.3.2. Kanunlar ............................................................................................................................... 40 B.3.3. Kanun Hükmünde Kararnameler ................................................. 41 B.3.4. Yönetmelikler ................................................................................................................ 41 B.3.5. Tebliğler ................................................................................................................................. 42 B.3.6. Genelgeler........................................................................................................................... 43 B.3.7. Sirkülerler ........................................................................................................................... 45 B.4. TÜRKİYE'DE ENGELLİLERE SAĞLANAN HAKLAR ... 46 B.4.1. Çevresel Mimari Erişim Hakkı........................................................... 46 5 N İH A L A R D A A K Y I L D I Z B.4.2. Ulaşım Hakkı................................................................................................................. 46 B.4.3. Engelliler İçin Özel Araçlar ...................................................................... 47 B.4.4. Engellinin Eğitim ve Kültür Hakkı .............................................. 47 B.4.5. Yüksek Öğretimde Sağlanan Haklar......................................... 48 B.4.6. Açık Öğretim ve Uzaktan Öğretim Programları ..... 48 B.4.7. İletişim Hakkı ............................................................................................................... 49 B.4.8. İş ve İstihdam ................................................................................................................ 49 B.4.9. Engellilere Uygulanan Vergi İndirimleri ............................ 50 B.4.10. Erken ve Malulen Emeklilik Hakkı.......................................... 51 B.4.11. Engelli Maaşları, Engellilere Ödenen Sosyal Destek Ödemeleri ................................................................................................ 52 B.5. ENGELLİLERE YÖNELİK BAKIM HİZMETLERİ .................. 53 B.5.1. Evde Bakım Hizmetleri.................................................................................. 54 B.5.2. Evde Bakıma Destek Hizmetleri ...................................................... 54 B.5.3. Geçici ve Misafir Bakım Hizmetleri ............................................ 54 6 B.5.4. Gündüzlü Bakım Hizmetleri ................................................................. 55 B.5.5. Yatılı Bakım Hizmetleri.................................................................................. 55 B.5.5.1. Bakım ve Rehabilitasyon Merkezleri ......................... 55 B.5.5.2. Engelsiz Yaşam Merkezleri ....................................................... 55 B.5.6. Toplum Destekli Hizmetler..................................................................... 56 B.5.7. Özel Bakım Merkezi Hizmetleri....................................................... 56 SONUÇ ............................................................................................................................................................................. 57 KAYNAKÇA ............................................................................................................................................................ 59 EK: TÜRKİYE'DE ENGELLİ İSTATİSTİKLERİ-(TABLOLAR)..... 65 ÖZGEÇMİŞ ................................................................................................................................................................ 69 GİRİŞ Avrupa Birliğine (AB) üye olma niyetinde ve gayretinde olan, sosyal devlet olma yolunda büyük adımlar atma ve adını gelişmiş ülkeler hizasına yazdırma hedefini koyan ülkemizin önünde önemli bir sorun olarak engelli politikasının durduğu aşikardır. Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’nda yer alan “sosyal devlet”, “sosyal güvenlik hakkı” ve “sosyal güvenlik bakımından özel olarak korunması gerekenler” ile ilgili düzenlemeler bakım güvencesinin Anayasal temelini oluşturmaktadır. Diğer taraftan, 5378 sayılı Kanun özürlülerin bakım ve sosyal güvenliğine ilişkin sorunlarının çözümünü amaçlamakta ve bu çerçevede bu gruba dönük olarak bir bakım güvence sistemi oluşturulmasını öngörmektedir. Devlet İstatistik Enstitüsü tarafından 2002 yılında yapılan, “Türkiye Özürlüler Araştırması 2002” ile ülkemizdeki özürlülüğün sayısal durumu tespit edilmiştir. Araştırmanın sonuçlarına göre ülkemizde (genel nüfus 75.000.000 olarak kabul edildiğinde) 9.217.500 kişi özürlü olarak yaşamını sürdürmektedir ve bunun genel nüfusa oranı % 12,29’dur. Bunların % 1,25’i (yaklaşık 937.500) ortopedik özürlü, % 0,60’ı (yaklaşık 450.000) görme özürlü, % 0,75’i (yaklaşık 562.500) işitme veya dil ve konuşma özürlü, % 0.48’i (360.000) zihinsel özürlü ve % 9,70’i (7.275.000)’i diğer (süreğen) hastalığı olanlardır. Günümüzde ise durum çok da farklı değildir. En az bir engeli olduğunu beyan eden kişi sayısı 4 milyon 882 bin 841’dir. Diğer bir ifadeyle 2011 yılında toplam nüfusun % 6,6’sının en az 7 N İH A L A R D A A K Y I L D I Z bir engeli vardır.1 Yaşlanmaya bağlı olarak hareket kısıtlaması olanların sayısı buna dahil değildir. Yaşlı grubunun da dahil edilmesi durumunda, bu sayının nüfusun % 15 oranına yaklaştığı tahmin edilmektedir. Dünya Sağlık Örgütü’nün hazırlamış olduğu Dünya Engellilik Raporunda, Bir milyardan fazla insanın veya (2010 dünya nüfus tahminlerine göre) dünya nüfusunun yaklaşık % 15’inin bir tür engellilik ile yaşadığının tahmin edildiği belirtilmektedir.2 Avrupa Birliğinde (AB) engellilik oranı hemen hemen aynı seviyelerde olup 80 milyon insan hayatını engelli olarak sürdürmektedir. Avrupa Birliği’nde 15-64 yaş arası temel etkinlik problemi yaşayan engelli birey sayısı 44 milyon iken, hayat boyu süren bir sağlık problemi nedeniyle kısıtlı çalışma imkanına sahip engelli birey sayısı 35 milyon civarındadır.3 8 Bu kadar çok sayıda kişiyi ilgilendiren ve aynı zamanda sosyal açıdan büyük öneme sahip olan engellilik konusunun, yakın gelecekte ülkemizin ve tüm dünyanın ilk gündem maddelerinden olacağı aşikârdır. Bu çalışmada; AB ve Türkiye’de engellilere yönelik izlenmekte olan politikalar incelenmeye gayret gösterilmiştir. Yöntem 1 2 3 http://eyh.aile.gov.tr/data/551169ab369dc57100ffbf13/Bülten_Nisan2016.pdf Dünya Sağlık Örgütü, Dünya Engellilik Raporu Yönetici Özeti 2011 (www.who.int) (s.9) ; Aynı raporda; “15 yaş ve üstünde kişiler arasında engellilik ile yaşamak durumunda olan kişi sayısını Dünya Sağlık Araştırması (World Health Survey) 785 milyon (% 15.6) olarak belirtirken, Küresel Hastalık Yükü (Global Burden of Disease) çalışması bu sayıyı yaklaşık 975 milyon (% 19.2) olarak tahmin etmektedir. Dünya Sağlık Araştırması bu kişiler arasından 110 milyon kişinin (% 2.2) işlevlerini yerine getirme konusunda çok ciddi zorluklar yaşadığını tahmin etmekteyken, Küresel Hastalık Yükü – kuadripleji, şiddetli depresyon veya körlük gibi durumlara denk düşen engellilik kategorisi olarak- “şiddetli engellilik” yaşayan kişi sayısını 190 milyon (% 3.8) olarak tahmin etmektedir. 13 milyonu (% 0.7) “şiddetli engellilik” olmak üzere 95 milyon olarak tahmin edilen çocuk engelliliğini (0-14 yaş) sadece Küresel Hastalık Yükü çalışması ölçmektedir” denilmektedir. http://www.sivilsayfalar.org/rakamlarla-dunyada-engellilik-en-buyuk-azinlikengelliler-2/ AV U PA B İ R L İ Ğ İ V E T Ü R K İ Y E ’ D E E N G E L L İ P O L İ T İ K A L A R I olarak, konu çok detaylandırılmadan, ana hatlarıyla ele alınmaya çalışılmıştır. A. AB ENGELLİ POLİTİKASI Avrupa’da İkinci Dünya Savaşı sonrasında kurulmuş olan iki tane büyük organizasyon görmekteyiz: Avrupa Topluluğu ve Avrupa Konseyi4. Avrupa Konseyi’nin (Kuruluşu 5 Mayıs 1949) başlıca çalışma alanları “İnsan Hakları, Eğitim Kültür, Spor, Kamu Sağlığı, Sosyal Sorunlar, Gençlik Çeviri, Mimari Miras, Yerel ve Bölgesel Yönetimler ve Hukuk İşleri” ile ilgilidir.5 Avrupa Konseyi’nde halen yürütülmekte olan Sosyal Güvenlik çalışmaları ise şöyle sıralanabilir: Tıbbi bakım ve yaşlılık ile malullük sigortalarının nüfusun bütününü kapsayacak şekilde yaygınlaştırılması, sosyal sigortanın istihdam politikasına katkısı, kadınlar ile erkeklerin eşit şekilde korunması, ülkelerine dönen göçmen işçilerin sosyal korumalarının geliştirilmesi.6 Toplumlarda özürlü kişilerin yaşam koşullarının kolaylaştırılması ve uyumlarının sağlanmasında önemlidir. Konsey bünyesinde bu konuda da çalışmalarda bulunulmaktadır. Çalışmanın hareket noktası, özürlülerin uyum olanaklarının geliştirilmesi ve bu kimselerin imkanlar ölçüsünde bağımsız olmalarının sağlanmasıdır. Avrupa Topluluğu örneğinde de görüleceği gibi, Avrupa Konseyi bünyesinde de nüfusa ilişkin çalışmalar yapılmıştır. Üye ülkelerdeki nüfus eğilimleri incelenmiş ve nüfusla ilgili olarak üye ülkelerin çoğunda gözlenen doğum oranlarının azalması sonucu toplum yapısının 4 5 6 Yararcan, Taylan, Aile Politikaları, Karşılaştırmalı Ülkeler Panoraması, “Avrupa Topluluğu ve Konseyi” bölümü, s.275, Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu, Ankara 1991 Age, s.276 Age s.279 9 N İH A L A R D A A K Y I L D I Z nüfusun yaşlanması yönünde değiştiği tespit edilerek bunun üye devletlerin sosyal ve ekonomik politikalarına etkileri üzerinde durulmuştur.7 Batı için Bu bağlamda bir “demografik panik” yaşandığını da söylemek mümkündür. Bazı Akdeniz ülkeleri dışında Avrupa’da doğum oranı II. Dünya Savaşı’ndan bu yana süratle düşmektedir. Toplumun, hatta medeniyetin devamı için alarm zillerinin çalmaya başlaması şeklinde yorumlanabilecek bu gelişime paralel olarak, ölüm oranının da düşmesiyle, “nüfusun yaşlanması” ciddi bir sorun teşkil etmektedir. Üretken işgücünün düşüşü ile yaşlıların ihtiyacı olan sosyal güvenlik uygulamalarının yükünün kimler tarafından nasıl paylaşılacağı tartışmaları çok geniş zeminlere taşmış bulunuyor.8 10 Avrupa Konseyinde ele alınan İnsan Hakları Sözleşmesi gibi sosyal politikaları da Avrupa Topluluğu için ilham kaynağı olmuştur. AB’nin önemli kurucu anlaşmalarından olan Roma Anlaşmasının (25 Mart 1957) 117 ile 128 maddeleri arası sosyal hükümleri içermekte ve farklı sosyal sistem uygulamaya üye ülkeler arasında yasaların uyuşmasını öngörmektedir. Toplumun sosyal politikası “sürekli bir gelişme içerisinde iş ve yaşam koşullarının iyileştirilmesini sağlamak” şeklinde saptanmıştır. Antlaşmanın 117. maddesi “yaşama ve çalışma koşullarının üye ülkeler arasında iyileştirilmesi için, yasa, tüzük ve yönetmelik hükümlerinin birbirine yakınlaştırılmasını” karara bağlamıştır.9 7 8 9 Age s.281,282 Öke, Mim Kemal, Aile Politikaları, Karşılaştırmalı Ülkeler Panoraması, “Giriş” bölümü, s.VII Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu, Ankara 1991 Yararcan, Taylan, Aile Politikaları, Karşılaştırmalı Ülkeler Panoraması, “Avrupa Topluluğu ve Konseyi” bölümü, s.283-284, Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu, Ankara 1991 Roma Anlaşması’nın ilgili 125. maddesi Avrupa Sosyal Fonu’nun kimlerin ve ne şekilde yararlanacağı da hükme bağlanmıştır. Buna göre, tarım-tekstil ve giyim sektöründen ayrılıp diğer sektörlerde çalışmak isteyenlere, göçmen işçilere, işsiz ya da iş arayan 25 yaşını geçmemiş gençlere, sakat ve malullere, kadınlara mesleki eğitim vermek ve gerekli tedbirleri almakta, diğer yandan da geri kalmış bölgelere, teknolojik yeniliklere uyum sağlanmasına, sakatlara yaşlı işçiler ve 35 yaşın üzerindeki kadınlara fondan sosyal yardım yapılmaktadır.10 Haluk Özdemir, Avrupa Birliği’nin mantığından bahsederken AB’nin “nitelikli her sorun için hukuksal ve kurumsal çözümlerin mümkün olduğuna inanmasıdır. Avrupa yumuşak gücünün önemli bir özelliği de hukuksal ve kurumsal yöntemin çözümleri üretmesinden kaynaklanmaktadır.”11 demektedir. Bu ifadeden de anlaşılacağı üzere, AB tespit ettiği sorunların çözümü için öncelikle hukuksal alt yapıyı oluşturup, daha sonra üyelerden bunu uygulamalarını istemektedir. AB’nin engellilere yönelik politikalarını incelemeye başlarken; önce tarihsel süreçten, daha sonra AB bünyesinde bulunan engelli oluşumları ve son olarak ta engelli mevzuatından bahsedeceğiz. A.1. AB ENGELLİ POLİTİKASININ TARİHSEL SÜRECİ Avrupa Birliği son yirmi yıldır engelliliği farklı bir biçimde anlamlandırmaya başlamıştır. Bu yeni yaklaşımda engelliler pasif ve yardıma muhtaç bireyler olarak değil, toplumda diğer bireylerle eşit haklara sahip ve bu haklar doğrultusunda toplumla bütünleşmek için mücadele eden bir topluluk olarak 10 11 Age s.284 Özdemir, Haluk, Avrupa Mantığı, s.402 Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi , İstanbul 2015 11 N İH A L A R D A A K Y I L D I Z görülmektedir. Bu yaklaşımın dayandığı en belirgin temel, insanlığa özgü farklılıklara verilebilecek en önemli değerin toplumsal ve ekonomik süreçlerin tüm insanları içine alacak şekilde yapılandırılması ile mümkün olacağı düşüncesidir. Avrupa Birliğinin engellilere yönelik yeni yaklaşımı fırsat eşitliği ilkesinden yola çıkan “haklar” temeline dayanmaktadır. Bu yaklaşım kendini engellilerin haklarını tanıma ve koruma biçiminde gerçekleşmektedir. Engelliler için fırsat eşitliği kavramı son 25-30 yıldır uluslararası düzeyde Birleşmiş Milletler ve ona bağlı örgütlerin gündeminde yer almaktadır. 1975 yılında Birleşmiş Milletler Genel Kurulunun İnsan Hakları Evrensel Beyannamesine ek olarak yayımladığı “Engelli Hakları Bildirgesi”12 ile engellilerin diğer insanlarla eşit hak ve sorumluluklara sahip oldukları vurgulanmıştır. 12 1981 yılının uluslararası engelliler yılı ilan edilmesinin ardından 1982 yılında “Engelliler İçin Dünya Eylem Programı”13 kabul edilmiştir. Dünya engelliler yılı ve ardından kabul edilen Dünya Engelliler Eylem Programı Avrupa Topluluğu’nu da harekete geçirmiş ve bu sürece katılımını teşvik etmiştir. Bu kapsamda Avrupa Konseyi tarafından 1980 ve 1990’larda çeşitli bildirgeler ve kararlar yayımlanmıştır. Bu çerçevede Avrupa Birliğine üye ülkelerin hükümet temsilcilerinden oluşan Konsey tarafından 21 Aralık 1981 tarihinde Avrupa Topluluğu düzeyinde engellilerin sosyal entegrasyonuna ilişkin bir karar alınmıştır. Bu kararın ardından 24 Temmuz 1986 tarihinde “Avrupa Topluluğu Düzeyinde Engellilerin İstihdamına İlişkin Konsey 12 13 Declaration on the Rights of Disabled Persons Proclaimed by General Assembly resolution 3447 (XXX) of 9 December 1975 World Programme of Action Concerning Disabled Persons 3 December 1982, by its resolution 37/52. 1/ AV U PA B İ R L İ Ğ İ V E T Ü R K İ Y E ’ D E E N G E L L İ P O L İ T İ K A L A R I Tavsiye Kararı”14 alınmıştır. Bu tavsiye kararı, üye ülkelerin engellilere mesleki rehabilitasyon ve istihdam alanlarında fırsat eşitli sağlamak için gerekli tüm önlemleri almaları ve engelli çalışanların karşılaştıkları engellerin ortadan kaldırılmasına yönelik oluşturulan politikaları izlemeleri gerektiğini ortaya koymaktadır. Bu karar aynı zamanda bu alanda alınabilecek tedbirlere yönelik bir çerçeve kılavuzu da içermektedir. Diğer bir karar 31 Mayıs 1990 tarihinde Avrupa Konseyi ve Eğitim Bakanlarının aldıkları “engelli çocuk ve gençlerin genel öğretim sistemi içinde kaynaştırılmalarına yönelik karar”15 dır. HELIOS (1988-1992) ve HELIOS II (1993-1996) programları üye ülkelerin ekonomik ve sosyal entegrasyon, fırsat eşitliği ve bağımsız yaşam konularında bilgi paylaşımında bulunmaları için bir platform oluşturmak amacıyla tasarlanmıştır. 20 Aralık 1996 tarihinde Konsey ve hükümet temsilcileri engelliler için fırsat eşitliği konusunda bir karar almıştır. Avrupa Komisyonu bu kapsamda aynı yıl “Engelliler İçin Fırsat Eşitliği-Topluluğun Yeni Engellilik Stratejisi 1996”16 başlıklı bir tebliğ yayımlamıştır. Bu tebliğ Birleşmiş Milletlerin “Engelliler için Standart Kurallarla ortaya koyduğu yaklaşımı yansıtmaktadır. Bu strateji, Engellilerin toplumsal yaşamın tüm alanlarında karşılaştıkları engellerin tanımlanması gerekliliğini ve engellilerin fırsat eşitliğinden yararlanması önündeki engellerin ortadan kaldırılmasını vurgulamaktadır. 14 15 16 Council Recommendation of 24 July 1986 on the Employment of Disabled People in the Community (86/379/EEC) Resolution of The Council and The Ministers of Education Meeting Within The Council of 31 May 1990 Resolution of the council and of the representatives of the governments of the member states meeting within the council of 20 December 1996 on equality of opportunity for people with disabilities 13 N İH A L A R D A A K Y I L D I Z Avrupa Birliği’nin temel hedefi bütünleşmiş bir Avrupa toplumu yaratmaktır. Bu kapsamda ayrımcılıkla mücadele ve ekonomik ve sosyal yaşama engellilerin tam katılımı temel ilkedir. 1999 yılında imzalanan Avrupa Topluluğu Amsterdam Antlaşmasının ayrımcılıkla mücadele kapsamında olan 13. maddesinde: “Avrupa Konseyi, Komisyondan gelen öneriler doğrultusunda Avrupa Parlamentosunun görüşünü alarak cinsiyet, ırk ya da etnik köken, din ya da inanç, engellilik, yaş ya da cinsel tercihe dayalı olarak karşı karşıya kalınan ayrımcılıkla mücadele konusunda gerekli tedbirleri alır” hükmü yer almaktadır. 14 Bu hüküm ile Avrupa Birliğinde engellilere ilişkin olarak gerçekleştirilecek faaliyetlerin dayanağı daha güçlü hale gelmiş ve engellilerin karşılaştıkları güçlükler görünürlük kazanmıştır. Amsterdam antlaşmasında istihdamla ilgili yeni bir başlık oluşturulmuştur. Bu başlık altında yeni bir “Avrupa İstihdam Stratejisi”17 oluşturulması öngörülmüştür. Bu strateji istihdam edilebilirlik, girişimcilik, uyum, uyarlama ve fırsat eşitliği olmak üzere dört boyuttan oluşmaktadır. Bu stratejiye dayalı olarak Avrupa Çalışma ve Sosyal İşler Konseyi her yıl, üye ülkelerin yıllık ulusal eylem planları çerçevesinde uygulamakla yükümlü oldukları ve çeşitli ilkelerden oluşan bir yönerge18 hazırlamaktadır. Bu yönerge içerisinde engellilerin, etnik azınlıkların ve diğer dezavantajlı grupların durumlarına özel önem verilmektedir. Bununla, Engelliler işgücü piyasasına dahil olmaları yönünde gerekli teşvik edici tedbirlerin alınması gerektiği yer almaktadır. Avrupa Topluluğu Amsterdam Antlaşmasının ayrımcılıkla mücadele kapsamında olan 13. maddesinde dayanarak Av17 18 http://europa.eu.int/comm/employment_social/employment_strategy/index_en.htm Council Decision of 22 July 2003on guidelines for the employment policies of the Member States (2003/578/EC) AV U PA B İ R L İ Ğ İ V E T Ü R K İ Y E ’ D E E N G E L L İ P O L İ T İ K A L A R I rupa Komisyonu 25 Kasım 1999 tarihinde ayrımcılıkla mücadele konusunda öneri paketi hazırlamıştır. Bu öneri paketi içerisinde, 2001-2006 yılları arasını kapsayan ayrımcılıkla mücadele konusunda Topluluk Eylem Programı oluşturulması ve engellilerin istihdam edilme ve iş hayatında karşılaştıkları ayrımcılığa yönelik AB genelinde bir direktif yayımlanarak, önleyici tedbirler alınması yönünde eylem planı hazırlanması yer almaktadır. Avrupa Konseyi ayrımcılıkla mücadele konusunda 2001-2006 yıllarını kapsayan Topluluk eylem programı oluşturulması kararını19 27 Kasım 2000 tarihinde almıştır. Bu programın amaçları: • Ayrımcılık olgusu hakkında bilgi verilmesi ve bu konudaki politikaların ve uygulamaların etkililiğinin değerlendirilmesi yoluyla ayrımcılık hakkındaki anlayışın geliştirilmesi; • Ayrımcılığı önlemek ve ayrımcılığa etkin şekilde dikkat çekmek için değişik ayrımcılık türlerinin kendilerine özgü niteliklerinin gözönünde bulundurularak özellikle organizasyonların eylem araçlarının güçlendirilmesi ve bilgi alışverişinin ve iyi uygulamaların desteklenmesi ve Avrupa düzeyinde ağ kurulması; • Farkındalık oluşturma kampanyalarını da içine alan ayrımcılıkla mücadele uygulamalarının yaygınlaştırılmasıdır. Avrupa Komisyonu tarafından 27 Kasım 2000 tarih 2000/78/ EC sayı ile yayımlanan “İstihdamda ve İşte Eşit Muamele Direktifi”20 nin amacı eşit muamele ilkesinin üye ülkelerde uygulamaya konulacağı görüşüne bağlı olarak istihdam ve çalışma konularında din veya inanca, özgürlüğe, yaşa veya 19 20 Council Decision of 27 November 2000 establishing a Community action programme to combat discrimination (2001 to 2006) (2000/750/EC) OJEC, Council Directive 2000/78/EC of 27 November 2000 establishing a general framework for equal treatment in employment and occupation, L 303/16-2.12.2000 15 N İH A L A R D A A K Y I L D I Z 16 cinsel yönelime dayanan ayrımcılık ile mücadele için genel bir çerçeveyi ortaya koymaktır. Bu Direktifte 2003 yılı sonuna kadar Avrupa Birliği’ne üye ülkelerin bu direktifi ulusal yasalarına uyarlamaları öngörülmüştür. Avrupa Birliği’nin engellilik politikasına yeni bir boyut kazandıran bu direktif, engellilere yönelik özel düzenlemeler yapılması yerine engellilerin haklarını kullanırken karşı karşıya kaldıkları engellerin ortadan kaldırılmasını böylece engellilerin topluma tam katılımlarının sağlanmasını hedeflemektedir. Direktifin Avrupa Birliğine üye bazı ülkelerdeki var olan kuralları değiştirmesi özellikle de işverenleri (kamu ve özel sektör) ve işverenlerin engellilere yönelik uygulamalarını etkilemesi beklenmektedir. Bu direktif ile işverenlerin işyerlerinde engellilere uygun makul düzeyde düzenlemeler yapması gerektiği gündeme gelmiştir. Bu anlayışın dayanağı kişinin ancak uygun düzenlemeler yapıldığı takdirde iş için uygun aday olarak görülebileceğidir. Avrupa Komisyonu bu direktifle sağlanacak istihdam alanındaki yararları değerlendirdikten sonra diğer alanlara da özel olarak eğilmeyi planlamaktadır. Bu kapsamda Komisyon, 2004 baharında gelecekteki ayrımcılıkla mücadele stratejisine yönelik bir rapor (Green Paper) yayınlamayı planlamaktadır. 16 Haziran 2003 tarihinde Avrupa genelinde başlatılan ayrımcılıkla mücadele kampanyası ile, bu direktif doğrultusunda tüm aktörlerin, özellikle de işverenlerin ve çalışanların, hakları ve sorumlulukları konusunda bilgilendirilmesi amaçlanmaktadır. Avrupa Komisyonu 12 Mayıs 2000 tarihinde “Engelli Bireyler İçin Engelsiz bir Avrupa’ya Doğru”21 başlıklı bir tebliğ yayımlamıştır. Bu tebliğde engelli kişilerin sosyal ve ekonomik 21 http://eyh.aile.gov.tr/data/542560ac369dc314a097ec25/2000barrierfreeeuropa.pdf “Towards a Barrier Free Europe for People with Disabilities” AV U PA B İ R L İ Ğ İ V E T Ü R K İ Y E ’ D E E N G E L L İ P O L İ T İ K A L A R I olanaklara ulaşmalarını kısıtlayan sosyal, mimari ve tasarım engellerinin ortadan kaldırılmasına yönelik kapsamlı ve bütüncül bir stratejiye vurgu yapılmaktadır. Bu tebliğ, engellilerle ilgili AB politikalarını gözden geçirerek engelli bireylerin ulaşılabilirliğini artırmaya yönelik olarak Avrupa genelinde çaba sarf edilmesini öngörmektedir. Engelli bireyler için engelsiz Avrupa yaratmaya odaklanmış olan bu tebliğ ile meslek edinme, eğitim, mesleki eğitim, ulaşım, iç piyasa, bilgi toplumu ve yeni teknolojilerle ilgili olarak Avrupa düzeyinde bir sinerji yaratılmaya çalışılmıştır. 7- 9 Aralık 2000 tarihleri arasında Nice’de toplanan Avrupa Konseyi, “Avrupa Birliği Temel Haklar Şartı”22 nı kabul etmiştir. Bu belge ile uluslararası, Avrupa ve ulusal düzeydeki kaynaklarda yer alan sivil, politik, ekonomik, sosyal ve toplumsal haklar tek bir belgede biraraya getirilmiştir. Avrupa Komisyonu bu belgenin mümkün olduğunca fazla Avrupa vatandaşına ulaşmasını istemektedir. Bu belgenin Ayrımcılıkla ilgili olarak düzenlenen 21. Maddesi’nin 1. paragrafında: “Cinsiyet, ırk, renk, etnik veya toplumsal köken, genetik özellikler, dil, din veya inanç, siyasal veya başka konulardaki görüşler, ulusal bir azınlığın üyesi olmak, mal, doğum, engellilik/engellilik, yaş, cinsel eğilimler gibi hususlara dayanılarak ayrımcılık yapılamaz” denilmekte ve engellilerin topluma katılımlarına ilişkin 26. madde de ise ; “Avrupa Birliği, engelli kişilerin bağımsızlıklarını, sosyal ve mesleki açıdan içinde yaşadıkları topluma katılıp katkıda bulunmalarını sağlayacak önlemlerden yararlanma haklarını tanır ve bu haklara saygı duyar” hükmü yer almaktadır. Avrupa Konseyi 2003 Yılının Avrupa Engelliler Yılı Olarak 22 OJEC, Charter Of Fundamental Rights Of The European Union (2000/C 364/01), C 364/1- 18.12.2000 17 N İH A L A R D A A K Y I L D I Z Saptanması konusunda 3 Aralık 2001 tarihli bir karar23 almıştır. Bu karar ile Avrupa Engelliler Yılı sürecinde bilinç düzeyinin güçlendirilmesinin esas olarak üye ülkeler düzeyinde gerçekleştirilecek etkin faaliyetlere bağlı olduğu ve bu faaliyetlerin de Topluluk düzeyindeki ortak çabalar ile desteklenmesi gerektiği ortaya konulmuştur. Avrupa Engelliler Yılı’nın bilinç düzeyini yükseltmede ve bu faaliyetlere hız kazandırmada itici güç olabileceği düşünülmüştür. Avrupa Engelliler Yılı’nın hedef ve amaçları aşağıdaki gibi saptanmıştır24: (a) Engellilerin hakları ile ilgili bilinç düzeyini arttırmak, bunların ayrımcılığa karşı korunmalarını ve engellilerin haklarını tam ve eşit şartlarda kullanmalarını sağlamak; 18 (b) Avrupa’da yaşayan engellilere fırsat eşitliği sağlamak için gerekli önlemlerin ele alınıp tartışılmalarını teşvik etmek; (c) Yerel, ulusal ve Avrupa ölçeğinde gerçekleştirilmiş olumlu uygulamaların, etkin stratejilerin ve edinilmiş deneyimlerin paylaşılmasını teşvik etmek; (d) İlgili tüm taraflar arasında, yani hükümetler, sosyal taraflar, sivil toplum örgütleri, sosyal hizmet kuruluşları, özel sektör, engelliler ve bunların aileleri arasında işbirliğini güçlendirmek; (e) Engellilik ile ilgili iletişimi geliştirmek ve engelli kişiler hakkında olumlu bir imaj oluşturulmasını teşvik; (f) Engellilerin farklı özellikleri ile değişik tipteki engellilikler hakkındaki bilinç düzeyini yükseltmek; 23 24 OJEC, Council Decision of 3 December 2001 on the European Year of People with Disabilities 2003 (2001/903/EC), L 335/15- 19.12.2001 http://eyh.aile.gov.tr/mevzuat/uluslararasi-mevzuat/14-avrupa-birligi-ve-engellilik AV U PA B İ R L İ Ğ İ V E T Ü R K İ Y E ’ D E E N G E L L İ P O L İ T İ K A L A R I (g) Engellilerin karşı karşıya kaldıkları çok yönlü ayrımcılık hakkında bilinçlendirmeyi sağlamak; (h) Engelli çocuk ve gençlerin eşit öğrenim haklarının benimsenmesine özel önem vermek, böylece bunların tam katılmalarını teşvik etmek ve desteklemek; özel gereksinimleri olan öğrencilerin genel veya özel kurumlara ve Avrupa değişim programlarına katılmalarını geliştirmek üzere çocuk ve gençlerin eğitimi ile ilgilenen meslek kişi ve grupları arasında Avrupa çapında işbirliğini oluşturmaktır. Avrupa Engelliler Yılı kapsamında çeşitli faaliyetler gerçekleştirilmiştir. Bu faaliyetler 5-7 Aralık 2003 tarihinde İtalya dönem Başkanlığında Roma’da gerçekleştirilen Konferansta ele alınmıştır. Hakların kullanımı ve engellilerin ulaşılabilirliği ile ilgili konuları tartışmak üzere politikacılar, engellilerin temsilcileri, uzmanlar, akademisyenler, sosyal taraflar ve medyadan 500 kişi bir araya gelmiştir. Bu toplantı ile, üye ve aday ülkeler Avrupa Engelliler Yılının sonuçlarını ortaya koymaya ve engellilik konusunun sonraki dönemlerde de politika öncelikleri arasında yer almasını temin edilmesi gereği ortaya konulmuştur.25 2010 yılına kadar olan dönemi kapsayan Avrupa Komisyonu’nun “Avrupa Engellilik Eylem Planı”26, Avrupa Engelliler Yılının başarıları ve İstihdamda ve İşte Eşit Muamele Direktifinin üye ülkeler tarafından etkili bir şekilde uygulanıp uygulanmadığını değerlendirmek üzerine oluşturulmuştur. Bu eylem planının üç temel amacı bulunmaktadır. Birincisi, İşte ve İstihdamda Eşit Muamele Direktifi’nin uygulanması, ikincisi ilgili Topluluk politikalarına engellilik boyutunun dahil edilmesi ve diğeri ise “Herkes İçin Ulaşılabilir25 26 Daha detaylı bilgi için BKZ; ASPB, EYHGM internet sitesi. http://eyh.aile.gov.tr/data/542560ac369dc314a097ec25/2003europeanactionplani.pdf “Equal opportunities for people with disabilities: A European Action Plan” 19 N İH A L A R D A A K Y I L D I Z liğin” iyileştirilmesidir. Bu eylem planının aşamaları Avrupa Birliği kapsamında engellilerin genel durumlarının ele alındığı ve Avrupa Komisyonu tarafından hazırlanacak iki yıllık raporlarla desteklenecektir. 1 Aralık 2003 tarihinde toplanan Çalışma ve Sosyal İşler Bakanlar Konseyi toplantısı sonucunda Avrupa Komisyonu Ayrımcılıkla Mücadele ve direktifin 2003 yılı sonuna kadar ulusal yasalarla uyumlaştırılması konularında görüş birliğine varılmıştır. A.2. AB’DE ENGELLİLERE YÖNELİK OLUŞUMLAR A.2.1. Üst Düzey Grup Üye Ülkelerle İşbirliğini Geliştirmek için, Engellilik Konusunda Üye Ülke Temsilcilerinden Oluşan Üst Düzey Grup (High Level Group of Member States’ Representatives on Disability27) kurulmuştur. 20 Bu Grubun amacı, Hükümetler düzeyinde engellilere yönelik varolan politikaları ve öncelikleri gözden geçirmek, bu konudaki bilgileri ve deneyimleri biraraya getirmek ve engellilik konusunda geleceğe yönelik olarak Avrupa Birliği düzeyinde raporlama yöntemlerine ilişkin danışmanlık yapmaktır. A.2.2. Engellilik Grubu Politika Oluşturma Süreçlerine Engellilik Boyutunun Dahil Edilmesi için Hizmetlerarası Engellilik Grubu (Inter-service Disability Group) kurulmuştur. Avrupa Komisyonu bünyesinde, engellilik konularında politika oluşturma süreçlerinde sektörlerarası işbirliği ve koordinasyonu sağlamak ve engellilik konularında farkındalık ve duyarlılığı arttırmak, bilgi paylaşımı sağlamak ve engellilerin toplumsal bütünleşmelerinin teşvik edilmesi amacıyla ilgili tüm Genel Müdürlüklerin temsil edildiği “Hizmetlerarası Engellilik Grubu” kurulmuştur. Bu oluşumla engellilik boyutu27 http://europa.eu.int/comm/employment_social/soc-prot/disable/hlg_en.htm AV U PA B İ R L İ Ğ İ V E T Ü R K İ Y E ’ D E E N G E L L İ P O L İ T İ K A L A R I nun tüm sektörlere dahil edilmesi planlanmıştır. Bu grup her Genel Müdürlükten temsilcilerin yer aldığı toplam 35 üyeden oluşmaktadır. A.2.3. Engelliler Forumu Engellilerin Politika Oluşturma Süreçlerine Katılımının Arttırılması Avrupa Engelliler Forumu (European Disability Forum) kurulmuştur. Avrupa Komisyonu engellilere yönelik hizmet veren sivil toplum örgütlerinin aktif katılımına önem vermektedir. Bu nedenle Avrupa Birliği düzeyinde engellilerin çıkarları için mücadele eden tüm üye ülkelerden engellilere yönelik hizmet veren sivil toplum örgütlerin bir araya geldiği Avrupa Engelliler Forumu28’nu teşvik etmektedir. A.2.4. Engelli Finansman Araçları Avrupa Birliği’nde Engellilere Yönelik Olarak Başvurulabilecek Finansman Araçlarını şu şekilde sıralayabiliriz; Avrupa Sosyal Fonu29: Bu fon, Avrupa Komisyonun Avrupa Birliğine üye ülkelerde engellilerin işgücü piyasasına entegrasyonunu teşvik etmek üzere kullanılabilmektedir. Bu kaynak iş deneyimleri, çalışma biçimleri, ücret destekleme, geçici korumalı istihdam ve işgücü piyasasına yönelik diğer faaliyetler için kullanılabilmektedir. bunların yanında engellilerin kendi işlerini kurabilmeleri için de bu fondan yararlanılabilmektedir. Bu kapsamda zihinsel ve ağır derecede fiziksel özrü bulunan kişilere yönelik kooperatifler kurma da yer almaktadır. Avrupa Sosyal Fonu Avrupa’da engellilerin fırsat eşitliğini teşvik etmek için yararlanılabilen önemli bir finansman aracıdır. 28 29 http://www.edf-feph.org/ http://europa.eu.int/comm/employment_social/esf2000/index-en.htm 21 N İH A L A R D A A K Y I L D I Z Topluluk İstihdam Girişimi30: (Employment Community Initiative-EQUAL): EQUAL Girişimi, işte ve iş arama sürecinde engellilerin karşı karşıya kaldıkları ayrımcılık uygulamalarını ortadan kaldırma amacına yönelik yeni yollar geliştirilmesini vurgulamaktadır. İş ve istihdam yaratılması ortaklıkların geliştirilmesi ile gerçekleştirilmektedir. Ortaklıklarda, istihdama ilişkin olarak ayrımcılığa maruz kalan grupların temsilcileri de yer almaktadır. Socrates31: Okullar ve uzmanların değişimi ve işbirliği programıdır. Leonardo da Vinci 32: Mesleki eğitim programıdır. A.3. AB’DE ENGELLİLERE YÖNELİK YASAL DÜZENLEMELER 22 AB’de engellilere yönelik doğrudan ve dolaylı olarak yapılan yasal düzenlemeleri kronolojik olarak şu şekilde sıralayabiliriz33: • 31 Mayıs 1990, Konsey İlke Kararı : Engelli çocuklar ve gençlerin genel öğretim sistemine katılımı (90/C 162/02) • 20 Aralık 1996, Konsey İlke Kararı : Engelli bireylere tanınacak fırsat eşitliği (97/C/12/01) • 4 Haziran 1998, Konsey Tavsiye Kararı : Engelliler için park kartı verilmesi (1998/376/EC) • 17 Haziran 1999, Konsey İlke Kararı : Engelli kişilere istihdamda fırsat eşitliği sağlanması (1999/C 186/02) • 12 Mayıs 2000, Sonuç Tebliği : Engelliler için engelsiz Avrupa 30 31 32 33 http://europa.eu.int/comm/employment_social/equal/index_en.html http://europa.eu.int/comm/education/programmes/socrates/socrates_en.html http://europa.eu.int/comm/education/programmes/leonardo/leonardo_en.html http://eyh.aile.gov.tr/mevzuat/uluslararasi-mevzuat/11-avrupa-birligindeengellilere-yonelik-yasal-duzenlemeler AV U PA B İ R L İ Ğ İ V E T Ü R K İ Y E ’ D E E N G E L L İ P O L İ T İ K A L A R I • 27 Kasım 2000, Konsey Kararı : Ayrımcılığa karşı topluluk eylem planı oluşturulması (2001-2006) • 27 Kasım 2000, Konsey Direktifi : İstihdamda ve işte eşit muamele konusunda genel çerçeve (2000/78 EC), Avrupa Birliği Temel Haklar Belgesi (2000/C 364/01) • 5 Mayıs 2003, Konsey İlke Kararı : Engelli öğrencilere eğitim ve mesleki eğitimde fırsat eşitliği sağlanması (2003/C 134/04) • 6 Mayıs 2003, Konsey İlke Kararı : Engelli bireylere yönelik kültürel etkinlikler ve bu etkinliklere ulaşılabilirlik (2003/C 134/05) • 15 Haziran 2003, Konsey İlke Kararı : Engelli bireylerin istihdamının ve toplumsal bütünleşmelerinin teşvik edilmesi (2003/C 175/01) • 30 Ekim 2003, Sonuç Tebliği : Engellilere Yönelik Fırsat Eşitliği: Avrupa Eylem Planı • 11 Aralık 2013,Tavsiye Kararı : Engelli bireylerin kültür, spor, turizm ve boş zaman etkinliklerine tam, eşit ve etkin katılımının sağlanması üzerine Üye Devletlere yönelik CM/ Rec(2013)3 sayılı Tavsiye Kararı B. TÜRKİYE'DE ENGELLİ POLİTİKASI B.1. TARİHÇE Tarihimizde dezavantajlı gruplara yönelik olarak her zaman olumlu bir tutum ve davranış sergilenmiştir. Bu kapsamda örf, adet, geleneklerimiz ve halkın dayanışma duygusu özürlülere verilen hizmetlere dayanak teşkil etmiştir. Yüzlerce yıllık geçmişi olan vakıf, lonca ve hayratlarımız geleneksel kurumlar olarak bu alanda önemli görev üstlenmişlerdir. Osmanlı Devleti döneminde özürlülerin yaşlılar evinde koruma altına alındığı ya da bazılarının yeteneklerine uygun işlerde çalıştırıldıkları dikkati çekmektedir. 23 N İH A L A R D A A K Y I L D I Z Cumhuriyetin kurulmasıyla birlikte özürlülük alanında uluslararası gelişmelere paralel çalışmalar başlamış, Mustafa Kemal Atatürk tarafından çocuk hakları bağlamında özürlü çocukları da kapsayan ilk belge olan “1924 Cenevre Çocuk Hakları Bildirgesi”nin imzalanması, bu dönemin ilk adımını oluşturmuştur. Başta İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi olmak üzere birçok belgede, özürlülüğe temelde bir insan hakları sorunu olarak yaklaşılmıştır. Anayasamız ve buna bağlı çıkarılan yasalarımız da evrensel ilkeler doğrultusunda devleti özürlülerin sorunlarına ilişkin yükümlü kılmıştır. 24 Cumhuriyet Dönemiyle birlikte; toplumun refahını ve insan değerini ön planda tutan bir düşüncenin gereği olan sosyal hukuk devleti anlayışı ve eşitlik ilkesi çerçevesinde özürlü kişilerin başta Anayasa olmak üzere kanunlar karşısında tüm vatandaşlara tanınan yasal hak ve görevlere sahip oldukları ifade edilmiştir. Diğer yandan da fırsat eşitliğini sağlamaya yönelik düzenlemeler gerçekleştirilmiştir. Dünyada olduğu gibi ülkemizde de özürlülere yönelik gelişmeler 1980 yılından itibaren hız kazanmıştır. Özürlülere yönelik hizmetlerin koordinasyonu ve izlenmesini sağlamak amacıyla 1981 yılında Sakatları Koruma Milli Koordinasyon Kurulu oluşturulmuştur. 1982’de yürürlüğe konulan Türkiye Cumhuriyeti Anayasasında da özürlü kişilerin hakları güvence altına alınmıştır.34 3 Aralık 1996 tarihli ve 4216 sayılı Yetki Kanununa dayalı olarak 25 Mart 1997 tarihli ve 571 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile Sakatları Koruma Milli Koordinasyon Kurulu kapatılarak Başbakanlığa bağlı Özürlüler İdaresi Başkanlığı kurulmuştur. 34 Detaylı bilgi için BKZ: Anayasa bölümü Taşra teşkilatı bulunmayan Kurum, hizmetlerini bir Devlet Bakanına bağlı şekilde sürdürmektedir. Özürlüler alanında köklü yasal düzenleme ve buna bağlı süreçleri aşağıdaki gibi üç bölüme ayırmak suretiyle incelemek uygun olacaktır. Bunlar; 1996 yılından önceki dönem, 1996- 2004 yılları arası ikinci dönem ve 2005 yılı ve devamı olan içinde bulunduğumuz dönemdir. B.1.1. 1996 Yılından Önceki Dönem Çok eskilere götürülebilen uzun zaman dilimi 1996’dan önceki dönem olarak belirtilmiştir. Bu dönem başlangıcı olmayıp, bitiş tarihi belli olan bir süreci kapsamaktadır. Cumhuriyetin ilanına kadar uzanan dönemden bahsedilirse 73 yıllık bir süreçtir. Bu dönemde yapılan düzenlemelerde, doğrudan özürlülere odaklanmış, onlara özgü bir kanun yapma yoluna gidilmediği görülür. Özürlülerle ilgili hususlar ekseriyetle uluslararası yasalar, anayasa ve buna dayanarak çıkarılan; sosyal hizmet ve yardımlar, sağlık, eğitim, iş ve yerel yönetimlere ilişkin kanunlarda yer almıştır. Bunlar arasında eski bir tarihi bulunan, 1930 tarihli 1580 sayılı eski Belediye Kanunu, eski 3360 sayılı İl Özel İdaresi Kanunu, 1593 sayılı Umumi Hıfzıssıhha Kanunu, 854 sayılı Deniz İş Kanunu, eski 1475 sayılı İş Kanunu, 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu, 2022 sayılı 65 Yaşını Doldurmuş Muhtaç, Güçsüz ve Kimsesiz Türk Vatandaşlarına Aylık Bağlanması Hakkında Kanun, 2828 sayılı Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Kanunu ve 16 Mart 1987 tarihli Sakatların İstihdamı Hakkında Tüzük özürlülük ve özürlüler konusunda öncelikli mevzuat olarak karşımıza çıkmıştır. Dünyada olduğu gibi ülkemizde de özürlülere yönelik gelişmeler 1980 den itibaren yoğunluk kazanmıştır. Birleşmiş 25 N İH A L A R D A A K Y I L D I Z Milletler Genel Kurulu 3 Aralık 1981 tarihinde aldığı bir kararla bu yılı “Özürlüler Yılı” ilan ederek 1982 yılında “Özürlü Kişilerle İlgili Dünya Eylem Programı”nı yürürlüğe koymuştur. Bu çerçevede, bu on yıllık periyotta her yılın 10-16 Mayıs tarihleri arası “Sakatlar Haftası” kutlamaları çerçevesinde önemli etkinliklerde bulunmak suretiyle kamuoyunun dikkati özürlülük ve özürlüler üzerine çekilmiştir. Her yıl Sakatlar Haftası çeşitli özür gruplarına yönelik etkinliklerle kutlanmıştır. 26 “Özürlüler On Yılı”nın 1993 yılında sona ermesiyle tarihi bir anlam taşıyan 3 Aralık günü “Dünya Özürlüler Günü” olarak kutlanmaya başlanmıştır. Buna rağmen Sakatlar Haftası kutlamalarının hala sürdürülüyor olması, Birleşmiş Milletler kararının ülkemizde ne denli kabul gördüğünün en belirgin örneğini teşkil etmektedir. Bugün başka ülkelerden ayrı şekilde ülkemizde hem 3 Aralık Dünya Özürlüler Günü, hem de 10-16 Mayıs Sakatlar Haftası düzenli olarak kutlanmaya devam edilmektedir. Özürlülerle ilgili önemli sorunlar bu tür gelenekselleşen kutlama günlerinde dile getirilmiştir. Türkiye’ de mevzuat anlamındaki özürlülerle ilgili düzenlemeler uluslararası kurum ve kurullar doğrultusunda, özellikle 1982 Anayasası ile yer almaya başlamıştır. Yakın zamana kadar sosyal yardımlar, sosyal hizmetlerin bir parçası kabul edilirken bugün sosyal yardımlar ayrı bir başlıkta, sosyal hizmetlerden bağımsız olarak değerlendirilebilmektedir. Bu süreç teknik, sağlık ve sosyal bilimlerin kendi içinde ayrıştırılarak birer ayrı disiplin haline gelmesi şeklinde olmuştur. Buna paralel, Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu hem sosyal hizmet, hem de yardım kuruluşu olarak çocuk, yaşlı, kadın, özürlü ve muhtaç kimselere yönelik hizmette bu- AV U PA B İ R L İ Ğ İ V E T Ü R K İ Y E ’ D E E N G E L L İ P O L İ T İ K A L A R I lunan tek genel kuruluş olmasına rağmen şimdi her özel gereksinim grubuna ayrı bir kurum oluşturulmuştur. Kadınlar için Kadının Statüsü ve Sorunları Genel Müdürlüğü, özürlüler için Özürlüler İdaresi Başkanlığı ve yoksunluk ve yoksulluk içinde olanlara yönelik ise Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Genel Müdürlüğü kurulmuştur. Yukarıda belirtildiği gibi, özürlülere yönelik hizmetler de Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumundan farklı olarak sosyal hizmetler genelinden daha özele indirgenmiş olup, konusu sadece özürlü ve özürlülük olan bir birimin kurulmasına yol açmıştır. Açıklanmaya çalışıldığı üzere; bu alandaki gelişmeler, olayları ve kavramları daha yakından tanıma, inceleme ve değerlendirme ihtiyacından kaynaklanmıştır. B.1.2. 1996-2004 Yılları Arası İkinci Dönem İkinci dönemin başlangıcı, aynı zamanda Dünya Özürlüler Gününe paralel 3 Aralık 1996 tarihidir. Ülkemizde özürlülere yönelik geniş çaplı, köklü ilk yasal hareket 3 Aralık 1996 tarihinde, Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde “oybirliği” ile kabul edilmiş olan 4216 sayılı Yetki Kanunu ile başlatılmıştır. Bu Kanunla hükümete, Özürlüler İdaresi Başkanlığının kurulması ve özürlülerle ilgili olarak bazı kanunlarda değişiklik yapmak üzere KHK çıkarma yetkisi verilmiştir. Yetki Kanunu çerçevesinde 25 Mart 1997 tarih ve 571 sayılı Özürlüler İdaresi Başkanlığı Teşkilat ve Görevleri Hakkında KHK, 30 Mayıs 1997 tarih ve 572 sayılı Özürlülerle İlgili Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında KHK ve 30 Mayıs 1997 tarih ve 573 sayılı Özel Eğitim Hakkında KHK’ler çıkarılmıştır. Yürürlüğe konulan adı geçen üç kararname özürlüler alanının temel mevzuatını oluşturmuştur. 571 sayılı KHK ile Türkiye’ de ilk kez adını “özürlüler” den alan bir kurum teşkil edilmiştir. Özürlüler İdaresi Başkanlığı’nın 27 N İH A L A R D A A K Y I L D I Z kurulmuş olmasını; toplumsal bir olgu olarak özürlülüğün önemsenmesi ve özürlü bireylere verilen değeri ifade etmesi bakımından kayda değer bir gelişme olarak görmekteyiz. Birleşmiş Milletler Standart Kuralları özürlülerle ilgili evrensel ilkeler bakımından Başkanlığın genel esaslarını oluşturmuştur. Kuruluş kararnamesinin ardından sıra ile aynı günlerde 572 sayılı kararname çıkarılarak yukarıda adı geçen kanunlarda özürlülere ilişkin bir takım değişiklikler yapılmıştır. Çeşitli 18 kanunda yapılan değişiklikler 572 sayılı Kararnamede toplanmıştır. 28 Bunları, özel eğitim alanındaki köklü değişiklikleri çağdaş anlayışla yeniden düzenleyen 573 sayılı Kanun Hükmünde Kararname (KHK) izlemiştir. Bu kararname ile özel eğitim alanında önemli bir boşluk doldurulmuştur. Özürlü öğrencilerin normal eğitim okullarında akranlarıyla aynı sınıflarda eğitimi esasına dayanan “kaynaştırma eğitimi” ne bu Kararname sayesinde geçilmiştir. B.1.3. 2005 ve Sonrası Özürlüler Kanununun yürürlüğe girmesi ülkemizde özürlülük açısından önemli bir dönüm noktasıdır. 5378 sayılı Özürlüler Kanu’’nunun yürürlüğe girdiği 7 Temmuz 2005 tarihi itibariyle özürlüler açısından yeni bir döneme girilmiş bulunmaktadır. 5378 sayılı Özürlüler Kanunu geçici 4 madde ile birlikte 56 maddeden oluşmaktadır. 16 maddesi amaç, kapsam, genel esaslar, sınıflandırma, bakım, rehabilitasyon, istihdam, eğitim, iş ve meslek analizlerine ilişkin açıklamaları içermektedir. Yasanın, 33 madde gibi büyük bir bölümü ise bazı kanun ve Kanun Hükmünde Kararname'lerdeki “Değiştirilen Hükümler”i içermektedir. AV U PA B İ R L İ Ğ İ V E T Ü R K İ Y E ’ D E E N G E L L İ P O L İ T İ K A L A R I Kanun, özürlülerin taleplerini dikkate alınarak hazırlanmış olup, genelden özele doğru bir takım yenilikleri içermektedir. Bu yenilikler; kavramlar ve tanımlar, insan hakları bağlamında ayrımcılığa karşı korunmadan başlayıp, özürlülere hizmet ve yardımlar yönünde sağlanan haklar ve kurumsal yapılanmaya dek uzanan birçok düzenlemeyi kapsamaktadır. Kurumsal yapılanma açısından, Başkanlığın daha etkin ve verimli çalışabilmesi amacıyla, kuruluş kararnamesi olan 571 sayılı KHK'da belirtilen yapılanmadan farklı şekilde ana hizmet birimleri yeniden yapılandırılmıştır. 1963 yılında Sosyal Hizmetler Genel Müdürlüğü kurulmuş ve yaşlılarla ilgili hizmetleri planlama, programlama ve yürütme görevini doğrudan devlet üstlenmiştir. Genel Müdürlüğe bağlı olarak ilk Huzurevi 1966’da Konya’da, ikincisi ise Eskişehir’de hizmete açılmıştır. Özürlülere yönelik Ankara’da Saray Bakım ve Rehabilitasyon Merkezi ise 1988 yılında hizmete açılmıştır. 1983 yılında yürürlüğe giren 2828 sayılı Sosyal Hizmetler Çocuk Esirgeme Kurumu Kanunu ile Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Genel Müdürlüğü kurularak Sosyal Hizmetler Sağlık Bakanlığından ayrılmıştır. Bu Kanun ile korunmaya, bakıma ya da yardıma muhtaç aile, çocuk, sakat, yaşlı ve diğer kişilere götürülen sosyal hizmetler ve bu faaliyetlerin düzenlenmesi amaçlanmıştır. 2828 sayılı Kanunun 4.üncü maddesinde belirtilen genel esaslar dahilinde muhtaç yaşlıların tespiti, korunması, bakımlarının sağlanması ile ilgili hizmetleri yürütmek, bu hizmetler için gerekli sosyal hizmet kuruluşlarının tesisi ve işletilmesi ile ilgili görevleri yerine getirmek üzere aynı Kanunun 10.uncu maddesinin (f) fıkrasına dayanılarak Yaşlı Hizmetleri Daire Başkanlığı kurulmuştur. Ayrıca aynı Kanunun 10.maddesinin 29 N İH A L A R D A A K Y I L D I Z (g) fıkrasına dayanılarak Özürlülerin ve Felçlilerin Rehabilitasyonu Daire Başkanlığı kurulmuştur. 07.07.2005 tarihli ve 25868 sayılı Resmi Gazetede yayınlanan Özürlüler ve Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararname'lerde Değişiklik Yapılması Hakkındaki 5378/29 Sayılı Kanunun; 2828 Sayılı Kanunun 10. maddesi 1. fıkrasındaki yaptığı değişiklikle Yaşlı Hizmetleri Daire Başkanlığı, Yaşlı Bakım Hizmetleri Dairesi Başkanlığı olarak, Özürlülerin ve Felçlilerin Rehabilitasyonu Daire Başkanlığı ise Özürlü Bakım Hizmetleri Dairesi Başkanlığı olarak ihdas edilmiştir. 30 633 sayılı Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname ile SHÇEK Genel Müdürlüğü kapatılarak (Mülga) SHÇEK Genel Müdürlüğü bünyesindeki Özürlü Bakım Hizmetleri Dairesi Başkanlığı ve Yaşlı Bakım Hizmetleri Dairesi Başkanlığı birleştirilerek Özürlü ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü bünyesinde Bakım Hizmetleri Birimi ile Yaşlı Hizmetleri Biriminden oluşan Bakım Hizmetleri Dairesi Başkanlığı adı altında hizmet sunmaya başlamıştır. B.2. TÜRKİYE'DE ENGELLİ VERİLERİ Birleşmiş Milletler Nüfus Fonu (UNFPA) tarafından, her yıl 11 Temmuz Dünya Nüfus Günü’nde, nüfusun önemli konularını ele alan bir tema belirlenmekte ve bu temaya ilişkin farkındalık yaratmaya yönelik çalışmalar yapılmaktadır. UNFPA, 2015 yılı temasını “Kırılgan Nüfus Grupları” olarak belirlemiştir. Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) tarafından 2014 yılında yayımlanan “İnsani Gelişme Raporu”nda, “kırılganlık” kavramı ele alınmıştır. “İnsani İlerlemeyi Sürdürmek: Kırılganlıkları Azaltmak ve Dayanıklılık Oluşturmak” başlıklı bu raporda, insani kırılganlık kavramı “kişilerin yetkinliklerini ve seçeneklerini tüketen olasılıklar” olarak tanımlanmıştır. AV U PA B İ R L İ Ğ İ V E T Ü R K İ Y E ’ D E E N G E L L İ P O L İ T İ K A L A R I Söz konusu raporda, insan hayatının belirli hassas dönemlerini anlatan “yaşam döngüsü kırılganlıkları” kavramına da yer verilmektedir. Bu hassas dönemler, bir çocuğun hayatının ilk bin gününü ve okul hayatından iş hayatına ya da iş hayatından emekliliğe geçiş gibi dönemleri kapsamaktadır. Buna göre insanlar dünyaya geldikleri ilk bin günde, okuldan iş yaşamına veya çalışma hayatından emekliliğe geçtikleri dönemlerde sosyo-ekonomik şok ve risklerden daha çok etkilenmektedirler. Genel nüfusa göre yoksulluk ve sosyal dışlanma riski yüksek olan gruplar olarak da tanımlayabileceğimiz kırılgan nüfus gruplarını; yoksulluk ve yoksunluk içinde yaşayanlar, engelliler, çocuklar, gençler, kadınlar, yaşlılar, işsizler, evsizler vb. nüfus grupları oluşturmaktadır. Dünya Nüfus Günü için Türkiye İstatistik Kurumu tarafından hazırlanan bu haber bülteninde, kırılgan nüfus grubu olarak “engelliler” ele alınmakta ve bu kapsamda yer alan istatistikler aşağıdaki gibi sunulmaktadır. 35 En az bir fonksiyonda zorluk yaşayan kişi sayısı 4 milyon 882 bin 841’dir. Türkiye’de, 2011 Nüfus ve Konut Araştırması36 sonuçlarına göre; görme, duyma, konuşma, yürüme, merdiven çıkma veya inme, bir şey taşıma veya tutma ve yaşıtlarına göre öğrenme, basit dört işlem yapma, hatırlama veya dikkatini toplama fonksiyonlarından en az birinde çok zorlandığını veya hiç yapamadığını belirten kişi sayısı 4 milyon 882 bin 841’dir. Diğer bir ifadeyle 2011 yılında toplam nüfusun % 6,6’sının en az bir engeli vardır. En az bir fonksiyonda zorluk yaşadığını veya hiç yapamadığını belirtenlerin % 42,8’i erkek, % 57,2’si ise kadındır. 35 36 http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=18617 http://eyh.aile.gov.tr/data/551169ab369dc57100ffbf13/Bülten_Nisan2016.pdf 31 N İH A L A R D A A K Y I L D I Z En az bir engeli olan yaşlı kadınların oranı erkeklerden daha fazladır En az bir engeli olanların yaş grubu ve cinsiyete göre dağılımına bakıldığında, ileri yaşlardaki kadınlarda, aynı yaş grubundaki erkeklere göre en az bir engeli olanların oranının daha fazla olduğu görülmektedir. Kadınlarda, 65-69 yaş grubunda en az bir fonksiyonu yerine getirirken çok zorlandığını veya hiç yapamadığını belirtenlerin oranı bu yaş grubundaki toplam kadın nüfusta % 27,2 iken, erkeklerde bu oran % 18,3’tür. Kadınlarda 70-74 yaş grubunda en az bir engeli olanların oranı % 36,3 iken aynı yaş grubundaki erkeklerde bu oran % 26,3’tür. 32 İleri yaşlardaki kadın ve erkekler arasındaki bu fark 75 ve daha yukarı yaş grubunda da belirgindir. Erkeklerde 75 ve daha yukarı yaş grubunda engelli nüfus oranı % 40,9 iken, kadınlarda bu oran % 50,3’tür. Yaş grubu ve cinsiyete göre en az bir engeli olan nüfusun oranı, 2011 AV U PA B İ R L İ Ğ İ V E T Ü R K İ Y E ’ D E E N G E L L İ P O L İ T İ K A L A R I Bireyler en çok bir şeyler taşıma veya tutmada zorlanmaktadır Bir şeyler taşıma veya tutmada çok zorlandığını veya hiç yapamadığını belirtenlerin (3 ve daha yukarı yaş) oranı % 4,1’dir. Bu oran erkeklerde, % 3,2, kadınlarda ise % 5,1’dir. Yürüme, merdiven çıkma ve inmede zorluk yaşadığını veya hiç yapamadığını beyan edenlerin (3 ve daha yukarı yaş) oranı % 3,3’tür. Erkeklerde % 2,4 olan bu oran kadınlarda daha yüksektir (% 4,1). Yaşıtlarına göre yeni bilgi ve becerileri öğrenmede (okuma ve yazma, hesaplama, basit problemleri çözme vb.), yakın zamanlarda yaşanan olayları ve buna ilişkin zamanları hatırlamada ve dikkatini toplamada çok zorlandığını veya hiç yapamadığını beyan eden nüfusun (3 ve daha yukarı yaş) oranı % 2’dir. Bu oran erkeklerde % 1,6 iken kadınlarda % 2,4’tür. Gözlük veya lens kullandıkları halde görmede zorluk yaşadığını veya hiç göremediğini beyan edenlerin oranı % 1,4’tür. Görmede güçlük çekenlerin oranı erkelerde % 1,3 iken kadınlarda % 1,5’tir. İşitme cihazı/implant kullanıyor olmasına rağmen duymada çok zorlanan veya hiç duyamayan nüfusun oranı % 1,1’dir. Bu oran erkeklerde % 1,1 iken, kadınlarda % 1,2’dir. Konuşma bozukluğu, tutukluk, kekemelik gibi nedenlerden dolayı konuşma güçlüğü çeken nüfusun (3 ve daha yukarı yaş) oranı % 0,7’dir. Konuşmada zorluk çekenlerin oranı erkeklerde % 0,8, kadınlarda ise % 0,6’dır. Ülkemizdeki engelli nüfusun eğitim düzeyi nüfusun geneline göre düşüktür En az bir fonksiyonu yerine getirmede zorluk yaşayan ve okuma yazma bilmeyen nüfusun (6 ve daha yukarı yaş) oranı top- 33 N İH A L A R D A A K Y I L D I Z lamda % 23,3, erkeklerde % 10,9 ve kadınlarda % 32,4’tür. Bu oran aynı araştırma sonuçlarına göre tüm nüfus için toplamda % 4,5, erkeklerde % 1,4 ve kadınlarda % 7,6’dır. En az bir engeli olup, yükseköğretim mezunu olanların oranı erkeklerde % 4, kadınlarda ise % 1,5’tir. Tüm nüfusta bu oran erkekler için % 12,1 iken kadınlarda % 8,5’tir. En az bir engeli olan nüfusun işgücüne katılım oranı % 22,1’dir 34 Nüfusun geneli için işgücüne katılım oranı % 47,5 iken, en az bir engeli olan nüfusta bu oran % 22,1’dir. En az bir fonksiyonu gerçekleştirmede zorluk yaşayan nüfusun (15 ve daha yukarı yaş) işgücüne katılım oranı erkeklerde % 35,4, kadınlarda ise % 12,5’tir. Tüm nüfusta işgücüne katılma oranı erkeklerde % 69,2 iken, kadınlarda ise % 25,9’dur. Diğer bir ifadeyle engelli nüfusun işgücüne katılım oranı tüm nüfusun katılım oranının yarısı kadardır. Yürümede zorlanan ferdi olan hanelerin % 58’i 1-2 katlı binalarda yaşamaktadır Yürümede, merdiven çıkmada veya inmede zorluk yaşayan 3 ve daha yukarı yaşta fert bulunan hanelerin ikamet ettikleri konutların bina kat sayısı incelendiğinde, söz konusu konutların; % 18,4’ünün 3 veya 4 katlı binalarda, % 23,7’sinin ise 5 ve daha çok katlı binalarda yer aldığı görülmektedir. AV U PA B İ R L İ Ğ İ V E T Ü R K İ Y E ’ D E E N G E L L İ P O L İ T İ K A L A R I İşgücü durumuna göre nüfus oranı, 2011 [15 ve daha yukarı yaş] (%) İşgücüne katılım oranı İstihdam oranı İşsizlik oranı Toplam 247.770 309.327 64.703 Erkek 244.841 307.867 64.384 Kadın 68.598 193.780 Toplam Tüm nüfus Erkek Kadın En az bir engelli olan nüfus Kaynak: Nüfus ve Konut Araştırması 2011 Nüfus ve Konut Araştırması, 2011 sonuçlarına göre tüm nüfustaki işsizlik oranı % 7,9 iken, engelli nüfusta bu oran % 8,8’dir. Engelli ferdi bulunan hanelerin % 78,1’i oturdukları konutun sahibidir En az bir engelli ferdi bulunan hanelerin % 78,1’i ikamet ettikleri konutun mülkiyetine sahip iken, % 14,8’i oturdukları konutlarda kiracıdır. Diğer yandan, söz konusu hanelerin % 0,5’i lojmanda otururken; % 6,6’sı ikamet ettikleri konutun sahibi olmamalarına karşın kira ödememektedir (anne/baba/akraba evi vb.). Tüm haneler içinde oturdukları konutun sahibi olanların oranı ise % 67,3’tür. Engelli ferdi olan hanelerin % 53,2’si 3 ve daha az odalı konutta oturmaktadır En az bir engelli ferdi bulunan hanelerin ikamet ettikleri konutların oda sayısına (salon dâhil) bakıldığında, bunların; % 1,7’sinin 1 odalı, % 10,5’inin 2 odalı, % 40,9’unun 3 odalı ve % 38,8’inin de 4 odalı olduğu görülmektedir. Oda sayısı 5 ve daha fazla olan konutlarda yaşayan hanelerin oranı ise % 35 N İH A L A R D A A K Y I L D I Z 8’dir. Tüm haneler içinde 3 ve daha az odalı konutlarda oturanların oranı ise % 48,3’tür. Engelli ferdi bulunan hanelerin % 73’ü sobalı konutta yaşamaktadır En az bir engelli ferdi bulunan hanelerin ikamet ettikleri konutların, konutta en çok kullanılan ısıtma sistemine göre dağılımları incelendiğinde, bahsedilen hanelerin % 73’ünün soba (doğalgaz sobası dahil) kullandığı görülmektedir. Tüm nüfus içinde soba kullanan hanelerin oranı ise % 57,1’dir. En az bir engelli ferdi olan hanelerin konutlarında % 16,7 oranında kat kaloriferi, % 6,6 oranında merkezi kalorifer ve % 3,5 oranında klima, elektrikli ısıtıcı ve diğer ısıtma sistemleri kullanılmaktadır. 36 Engelli ferdi olan hanelerin % 13,4’ünün tuvaleti konutun dışındadır Toplamda tuvaleti konutun dışında olan hanelerin oranı % 7,3 iken, en az bir engelli ferdi bulunan hanelerin ikamet ettikleri konutlarda bu oran % 13,4’tür. En az bir engeli olduğunu beyan eden kişilerin oturdukları konutların diğer kullanım kolaylıkları incelendiğinde; % 3,4’ünde hem banyo hem de borulu su sisteminin konut içinde olmadığı görülmektedir. İkamet ettikleri konutun içinde mutfak bulunmayan engelli bireyi olan hanelerin oranı ise % 2,2’dir. AV U PA B İ R L İ Ğ İ V E T Ü R K İ Y E ’ D E E N G E L L İ P O L İ T İ K A L A R I Hanelerin oturdukları konutlardaki kullanım kolaylıkları, 2011 (%) Tüm Haneler En az bir engelli ferdi olan haneler Konutun kullanım Konutun Konutun Konutun kolaylıkları Toplam içinde dışında Yok Toplam içinde Konutun dışında Yok Borulu su 100,0 97,4 1,7 0,9 100,0 94,9 3,4 1,8 Tuvalet 100,0 92,5 7,3 0,3 100,0 86,0 13,4 0,6 Banyo 100,0 97,2 1,7 ,1 100,0 94,0 3,4 2,6 Kaynak: Nüfus ve Konut Araştırması, 2011 Tablodaki rakamlar yuvarlamadan dolayı toplamı vermeyebilir. Açıklamalar; Nüfus ve Konut Araştırması, 2011, 5429 sayılı Türkiye İstatistik Kanunu uyarınca hazırlanan 2007-2011 dönemi Resmi İstatistik Programı kapsamında gerçekleştirilmiştir. Araştırmanın referans tarihi 2 Ekim 2011’dir. Alan uygulaması 3 Ekim 2011 tarihinde başlatılmış olup Aralık ayı sonuna kadar sürmüştür. Araştırmada yer alan engellilik soruları, bu alan ile ilgili olarak Birleşmiş Milletler bünyesinde çalışan ve sayımlar ile araştırmalar için engellilik soruları geliştiren “Washington Group” önerileri baz alınarak hazırlanmıştır. Bu sorular aynı zamanda Dünya Sağlık Örgütü tarafından üretilen Uluslararası Sağlık, Özürlülük ve Fonksiyon Sınıflaması (ICF) ile de uyumlu bir şekilde geliştirilmiştir. Nüfus ve Konut Araştırması’nda 6 engellilik durumu ile ilgili olarak sorgulama yapılmış, bu sorulara “Hiç zorlanmıyorum, Biraz zorlanıyorum, Çok zorlanıyorum, Hiç yapamıyorum” şeklinde cevap verilmesi beklenmiştir. Bu sorularda kişinin kendisini nasıl değerlendirdiği dikkate alınmıştır. Görme ve duyma ile ilgili sorular dışındakiler için bireylerin yardımcı cihaz olmadan zorluk çekme durumu sorgulanmış- 37 N İH A L A R D A A K Y I L D I Z tır. Görme ve duymaya ilişkin sorular tüm nüfusa yöneltilirken, diğer sorularda 3 ve üzeri yaştaki kişiler kapsanmıştır. Engellilik durumu oransal olarak hesaplanırken ilgili fonksiyonda çok zorlandığını ve hiç yapamadığını beyan edenlerin oranı alınmıştır.37 B.3. TÜRKİYE'DE ENGELLİLERE YÖNELİK YASAL DÜZENLEMELER Engellilerle ilgili doğrudan veya dolaylı olarak birçok yasal düzenleme yapılmıştır. Bunlar sırasıyla aşağıda verilmiştir.38 B.3.1. Anayasa Anayasada39 engelliler ile ilgili bölümlerin bulunduğu maddeler aşağıdaki gibidir. Kanun önünde eşitlik 38 Madde 10- Herkes, dil, ırk, renk, cinsiyet, siyasi düşünce, felsefi inanç, din, mezhep ve benzeri sebeplerle ayırım gözetilmeksizin kanun önünde eşittir. (Ek fıkra: 7/5/2004-5170/1 md.) Kadınlar ve erkekler eşit haklara sahiptir. Devlet, bu eşitliğin yaşama geçmesini sağlamakla yükümlüdür. (Ek cümle: 7/5/2010-5982/1 md.) Bu maksatla alınacak tedbirler eşitlik ilkesine aykırı olarak yorumlanamaz. (Ek fıkra: 7/5/2010-5982/1 md.) Çocuklar, yaşlılar, özürlüler, harp ve vazife şehitlerinin dul ve yetimleri ile malul ve gaziler için alınacak tedbirler eşitlik ilkesine aykırı sayılmaz. Üçüncü Bölüm, Sosyal ve Ekonomik Haklar ve Ödevler I. Ailenin korunması ve çocuk hakları Madde 41- Aile, Türk toplumunun temelidir ve eşler arasında eşitliğe dayanır. 37 38 39 http://eyh.aile.gov.tr/data/551169ab369dc57100ffbf13/Bülten_Nisan2016.pdf http://eyh.aile.gov.tr/mevzuat/ulusal-mevzuat/anayasa Türkiye Cumhuriyeti Anayasası, Kanun Numarası : 2709, Kabul Tarihi : 18/10/1982 Yayımlandığı R.Gazete: Tarih : 9/11/1982 Sayı:17863 (Mükerrer) AV U PA B İ R L İ Ğ İ V E T Ü R K İ Y E ’ D E E N G E L L İ P O L İ T İ K A L A R I Devlet, ailenin huzur ve refahı ile özellikle ananın ve çocukların korunması ve aile planlamasının öğretimi ile uygulanmasını sağlamak için gerekli tedbirleri alır, teşkilatı kurar. II. Eğitim ve öğrenim hakkı ve ödevi Madde 42- Kimse, eğitim ve öğrenim hakkından yoksun bırakılamaz. … Devlet, maddi imkanlardan yoksun başarılı öğrencilerin, öğrenimlerini sürdürebilmeleri amacı ile burslar ve başka yollarla gerekli yardımları yapar. Devlet, durumları sebebiyle özel eğitime ihtiyacı olanları topluma yararlı kılacak tedbirleri alır. V. Çalışma ile ilgili hükümler B. Çalışma şartları ve dinlenme hakkı Madde 50- Kimse, yaşına, cinsiyetine ve gücüne uymayan işlerde çalıştırılamaz. Küçükler ve kadınlar ile bedeni ve ruhi yetersizliği olanlar çalışma şartları bakımından özel olarak korunurlar. Sosyal güvenlik hakları B. Sosyal güvenlik bakımından özel olarak korunması gerekenler: Madde 61- Devlet harp ve vazife şehitlerinin dul ve yetimleriyle, malül ve gazileri korur ve toplumda kendilerine yaraşır bir hayat seviyesi sağlar. Devlet, sakatların korunmalarını ve toplum hayatına intibaklarını sağlayıcı tedbirleri alır. Yaşlılar, Devletçe korunur, Yaşlılara Devlet yardımı ve sağlanacak diğer haklar ve kolaylıklar kanunla düzenlenir. Devlet, korunmaya muhtaç çocukların topluma kazandırılması için her türlü tedbiri alır. 39 N İH A L A R D A A K Y I L D I Z Bu amaçlarla gerekli teşkilat ve tesisleri kurar veya kurdurur. B.3.2. Kanunlar40 1- Engellilerin Haklarına İlişkin Sözleşmenin Onaylanmasının Uygun Bulunduğuna Dair Kanun ve Engellilerin Haklarına İlişkin Sözleşme41 2- Engelliler Hakkında Kanun42 3- 65 Yaşını Doldurmuş Muhtaç, Güçsüz ve Kimsesiz Türk Vatandaşlarına Aylık Bağlanması Hakkında Kanun43 4- Başarılı Sporculara Aylık Bağlanması ile Devlet Sporcusu Unvanı Verilmesi Hakkında Kanun44 5- Belediye Gelirleri Kanunu45 6- Belediye Kanunu46 40 7- Büyükşehir Belediyesi Kanunu47 8- Ceza Muhakemesi Kanunu48 9- Ceza ve Güvenlik Tedbirlerinin İnfazı Hakkında Kanun49 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 http://eyh.aile.gov.tr/mevzuat/ulusal-mevzuat/ kanunlar/ Kanun Numarası: 5825, Kabul Tarihi: 3/12/2008, Yayımlandığı R.Gazete: Tarih: 18/12/2008 Sayı: 27084 Kanun Numarası: 5378, Kabul Tarihi: 1/7/2005, Yayımlandığı R.Gazete: Tarih: 7/7/2005 Sayı : 25868, Yayımlandığı Düstur: Tertip: 5 Cilt : 44 Kanun Numarası: 2022, Kabul Tarihi: 1/7/1976, Yayımlandığı R.Gazete: Tarih: 10/7/1976 Sayı: 15642 Kanun Numarası: 5774, Kabul Tarihi: 24/6/2008, Yayımlandığı R.Gazete: Tarih: 9/7/2008 Sayı : 26931 Kanun Numarası: 2464, Kabul Tarihi: Tarih: 26/5/1981, Yayımlandığı R. Gazete: Tarih: 29/5/1981 Sayı: 17354 Kanun Numarası: 5393, Kabul Tarihi: 3/7/2005, Yayımlandığı R. Gazete: Tarih: 13/7/2005 Sayı: 25874 Kanun Numarası: 5216, Kabul Tarihi: 10/7/2004, Yayımlandığı R. Gazete: Tarih: 23/7/2004 Sayı: 25531 Kanun Numarası: 5271, Kabul Tarihi: 4/12/2004, Yayımlandığı R.Gazete: Tarih: 17/12/2004 Sayı: 25673 Kanun Numarası: 5275, Kabul Tarihi: 13/12/2004, Yayımlandığı R.Gazete: Tarih: 29/12/2004 Sayı: 25685 AV U PA B İ R L İ Ğ İ V E T Ü R K İ Y E ’ D E E N G E L L İ P O L İ T İ K A L A R I B.3.3. Kanun Hükmünde Kararname'ler50 1- Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname51 2- Milli Eğitim Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname52 3- Özel Eğitim Hakkında Kanun Hükmünde Kararname53 4- Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığının Teşkilat Ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname54 B.3.4. Yönetmelikler 55 1- 65 Yaşını Doldurmuş Muhtaç, Güçsüz ve Kimsesiz Türk Vatandaşları İle Özürlü ve Muhtaç Türk Vatandaşlarına Aylık Bağlanması Hakkında Yönetmelik 2- Aktif İşgücü Hizmetleri Yönetmeliği 3- Araçların İmal, Tadil ve Montajı Hakkında Yönetmelik 4- Bakıma Muhtaç Engelli Bireylere Yönelik Özel Bakım Merkezleri Yönetmeliği Bakıma Muhtaç Özürlülere Yönelik Resmî Kurum ve Kuruluşlar Bakım Merkezleri Yönetmeliği 5- Bakıma Muhtaç Özürlülerin Tespiti ve Bakım Hizmeti Esaslarının Belirlenmesine İlişkin Yönetmelik 6- Büyükşehir Belediyeleri Özürlü Hizmet Birimleri Yönetmeliği 50 51 52 53 54 55 http://eyh.aile.gov.tr/ mevzuat/ ulusal-mevzuat/kanun-hukmunde-kararnameler/ Kanun Hük. Kar. nin Tarihi : 3/6/2011, No : 633, Yetki Kanununun Tarihi: 6/4/2011, No: 6223, Yayımlandığı R.G. Tarihi : 8/6/2011, No : 27958 Mük Kanun Hük. Kar. nin Tarihi : 25/8/2011 No: 652, Yetki Kanununun Tarihi : 6/4/2011 No: 6223, Yayımlandığı R.G.Tarihi : 14/09/2011 No:28054 Kanun Hük.Kar.nin Tarihi : 30/5/1997 No :573, Yetki Kanununun Tarihi : 3/12/1996 No: 4216, Yayımlandığı R.G.Tarihi : 6/6/1997 No :23011 (Mükerrer) Yayımlandığı R.G. Tarihi: 1/11/2011, No : 28102 (Mükerrer), Karar Sayısı: KHK/655, Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığının kurulması; 6/4/2011 tarihli ve 6223 sayılı Kanunun verdiği yetkiye dayanılarak, Bakanlar Kurulu’nca 26/9/2011 tarihinde kararlaştırılmıştır. http://eyh.aile.gov.tr/mevzuat/ulusal-mevzuat/yonetmelikler 41 N İH A L A R D A A K Y I L D I Z 7- Ceza Muhakemesi Kanununa Göre Tercüman Listelerinin Düzenlenmesi Hakkında Yönetmelik 8- Çoğaltılmış Fikir Ve Sanat Eserlerini Derleme Yönetmeliği 9- Devlet Memurlarının Yer Değiştirme Suretiyle Atanmalarına İlişkin Yönetmelik 10- Elektronik Haberleşme Sektöründe Tüketici Hakları Yönetmeliği Engelli kamu personel seçme sınavı ve engellilerin devlet memurluğuna alınmaları hakkında yönetmelik 11- Engelli ve Eski Hükümlü Çalıştırmayan İşverenlerden Ceza Olarak Kesilen Paraları Kullanmaya Yetkili Komisyonun Kuruluşu İle Çalışma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik 12- Engelli ve Eski Hükümlü Çalıştırmayan İşverenlerden Tahsil Edilen İdari Para Cezalarını Kullanmaya Yetkili Komisyona Dair Yönetmelik 42 13- Erişilebilirlik İzleme ve Denetleme Yönetmeliği 14- Evrensel Posta Hizmetleri Yönetmeliği 15- Genel Sağlık Sigortası Kapsamında Gelir Tespiti, Tescil ve İzleme Sürecine İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik 16- Halk Kütüphaneleri Yönetmeliği 17- Huzurevleri ile Huzurevi Yaşlı Bakım ve Rehabilitasyon Merkezleri Yönetmeliği 18- Ismarlama Protez ve Ortez Merkezleri ile İşitme Cihazı Merkezleri Hakkında Yönetmelik B.3.5. Tebliğler56 1- Emlak Vergisi Kanunu Genel Tebliği (Seri No: 57) 2- Emlak Vergisi Kanunu Genel Tebliği (Seri No:47) 56 http://eyh.aile.gov.tr/mevzuat/ulusal-mevzuat/tebligler AV U PA B İ R L İ Ğ İ V E T Ü R K İ Y E ’ D E E N G E L L İ P O L İ T İ K A L A R I 3- Gelir Vergisi Kanunu Genel Tebliği (Seri No: 222) 4- Gümrük Muafiyeti Tebliğ (Sıra No:1) 5- Kamu Personeli Genel Tebliği (Seri No: 5) 6- Katma Değer Vergisi Genel Uygulama Tebliği 7- Motorlu Taşıtlar Vergisi Genel Tebliği (Seri No: 40) 8- Özel Tüketim Vergisi (II) Sayılı Liste Uygulama Genel Tebliği 9- Şehir içi yollar kaldırım ve yaya geçitlerinde ulaşılabilirlik İçin yapısal önlemler ve işaretlemelerin tasarım Kuralları ile ilgili tebliğ 10- Turizm Tesislerinin Belgelendirilmesine ve Niteliklerine İlişkin Yönetmeliğin Uygulanmasına Dair Tebliğ (Tebliğ No: 2011/1) B.3.6. Genelgeler57 1- 2014/29 sayılı Sosyal Güvenlik Kurumu Başkanlığı genelgesi 2- 2014/11 sayılı Zihinsel ve Ruhsal Engellilere Yönelik Özel Bakım Merkezleri hakkında genelge 3- 2014/10 sayılı Özel Bakım Merkezlerine Yerleştirmede Öncelik hakkında genelge 4- 2014/07 sayılı Engellilerin Evde Bakımına Destek İçin Verilen Sosyal Yardımlar hakkında genelge 5- 2014/01 sayılı Özel Bakım Merkezinde Çalıştırılması Zorunlu Personel ve İzinli/Refakatçi Olma Durumu hakkında genelge 6- 2013/20 sayılı Özel Bakım Merkezlerinin İhtiyaç Programı Erişilebilirlik Standartları hakkında genelge 57 http://eyh.aile.gov.tr/mevzuat/ulusal-mevzuat/genelgeler 43 N İH A L A R D A A K Y I L D I Z 7- 2013/11 sayılı İlk Kabul ve Müdahale Birimi hakkında genelge 8- 2013/09 sayılı Yaşlı ve Engelli Aylıklarında Sosyal İnceleme hakkında genelge 9- 2013/08 Sayılı Engelli Hakları İzleme ve Değerlendirme Kurulu hakkında Başbakanlık genelgesi 10- 2013/08 Sayılı Evde Bakım Hizmetinden Yararlanan Engelli Bireylerin Diğer Hizmetlerden Yararlanması hakkında genelge 11- 2013/02 sayılı Özel Bakım Merkezleri hakkında genelge 12- 2012/26 Sayılı Evde Bakım Ücreti Geri Ödemeleri hakkında genelge 44 13- 2011/01 Sayılı Engellilere Yönelik Güvenlik Hizmetlerine ilişkin İçişleri Bakanlığı genelgesi 14- 2010/79 sayılı Özürlü Kişilere Yönelik Sağlık Hizmetlerinin Sunumuna İlişkin Sağlık Bakanlığı genelgesi 15- 2010/73 Sayılı Poliklinik Hizmetlerinde Öncelik Sırasına ilişkin Sağlık Bakanlığı genelgesi 16- 2010/31 Sayılı Sağlık Kurulu Raporlarının Ücretlendirilmesi konulu Sağlık Bakanlığı Genelgesi 17- 2010/13 Sayılı Bakmakla Yükümlü Olunan Bireyler konulu Başbakanlık Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Genel Müdürlüğü genelgesi 18- 2010/12 Sayılı Geçici ve Misafir Olarak Bakım Hizmeti konulu Başbakanlık Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Genel Müdürlüğü genelgesi 19- 2010/02 sayılı Sendikal Gelişmeler Doğrultusunda Alınacak Önlemler hakkında Başbakanlık genelgesi 20- 2009/12 sayılı Sendikal Gelişmeler Doğrultusunda Alınacak Önlemler hakkında Başbakanlık genelgesi 21- 2008/60 sayılı Kaynaştırma Yoluyla Eğitim Uygulamaları konulu M.E.B. genelgesi 22- 2008/07 Sayılı Bakıma Muhtaç Özürlülerin Acil Yerleştirme İşlemleri konulu Başbakanlık Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Genel Müdürlüğü genelgesi 23- 2008/06 Sayılı Özel Huzurevleri ve Yaşlı Bakımevleri Hizmet Binası Bünyesinde Bakıma Muhtaç Özürlüler İçin Özel Bakım Merkezleri Açılması konulu Başbakanlık Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Genel Müdürlüğü genelgesi 24- 2006/18 sayılı Kamu Binaları, Kamuya Açık Alanlar ve Toplu Taşıma Araçlarının Özürlülerin Kullanımına Uygun Duruma Getirilmesi ile ilgili Başbakanlık genelgesi 25- 2006/15 sayılı Özürlülerin İstihdamı hakkındaki Başbakanlık genelgesi 26- 2004/28 sayılı 2005 Özürlülerin İstihdam Yılı Konulu Başbakanlık genelgesi 27- 2002/58 sayılı Özürlülerle İlgili Başbakanlık genelgesi Malul, Gazi ve Engellilere Ait Araçların Park Etmeleri konulu İçişleri Bakanlığı genelgesi 28- Toplu Taşıma Hizmetleri hakkında İçişleri Bakanlığı genelgesi B.3.7. Sirkülerler58 1- Malul ve Engellilerin Araç Alımında ÖTV İstisnası Uygulamasının Şartları İle İstisnadan Yararlanılan Araçların Satışında Vergi Uygulanması konulu Özel Tüketim Vergisi Sirküleri (12) 58 http://eyh.aile.gov.tr/mevzuat/ulusal-mevzuat/sirkulerler 45 N İH A L A R D A A K Y I L D I Z 2- Sakatlık İstisnasından Yararlananlar Hakkında Özel Tüketim Vergisi Sirküleri (5) B.4. TÜRKİYE'DE ENGELLİLERE SAĞLANAN HAKLAR Engelli hakları, mevcut engel durumu nedeniyle engellilerin, engelsiz bireyler gibi eşit haklara erişiminin sağlanması için engellilere verilen pozitif ayrıcalık sağlayan haklara verilen genel addır. 3 Mayıs 2013 tarihli Resmi Gazete uyarınca, daha önceki bazı resmi tanımlarda geçen ; özürlü, sakat veya çürük (askere uygun değildir) gibi ibareler yerine engelli ibaresinin kullanılması kanuna bağlanmıştır.59 B.4.1. Çevresel Mimari Erişim Hakkı 46 Türkiye’de, belediyeler 572 sayılı Kanun Hükmünde Kararname gereğince engellilere uygun düzenlemeleri standartlara uygun olarak yapmak zorundadır.60 İmar Mevzuatına ulaşılabilirlikle (fiziksel engellerin kaldırılmasıyla) ilgili hükümler eklenmiştir. Buna göre, kaldırımlar, yaya yolları, konutlar ve umumi binalar özürlülerin ulaşabilirliğine uygun olarak yapılmak durumundadır. B.4.2. Ulaşım Hakkı Toplu taşımada engellilere bir takım indirimler uygulanmaktadır. Belediyeler ve belediyelerin kurdukları birlik, müessese ve işletmeler otobüs benzeri karayolu üzerinden yapılan toplu taşıma araçlarında, % 40 oranında özürlü olduğunu belgeleyen kişiler üzerinden % 30 indirim uygulamak zorundadır.61 59 60 61 http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2013/05/20130503-1.htm 572 sayılı Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun Hükmünde Kararname Madde 3-4 http://mevzuat.basbakanlik.gov.tr/Metin.Aspx?MevzuatKod=7.5.13108&M evzuatIliski=0&sourceXmlSearch=Karayolu%20Ta%C5%9F%C4%B1ma%20 Y%C3%B6netmeli%C4%9Fi AV U PA B İ R L İ Ğ İ V E T Ü R K İ Y E ’ D E E N G E L L İ P O L İ T İ K A L A R I Demiryolu ulaşımında % 40 ve üzeri engellilere % 5062, % 50 ve üzeri ağır engellilerden ise ücret talep edilmez.63 Bazı havayolu şirketleri de, engelli yolculara indirim uygulamaktadır.64 B.4.3. Engelliler İçin Özel Araçlar Ortopedik engelliler için araç alımlarına getirilen yasal kolaylıklar da sağlanmaktadır. Günlük ulaşımda engellinin ulaşım ihtiyacı için ithal edilen araçlardan hiçbir şekilde gümrük vergisi talep edilemez. H sınıfı sürücü belgesine sahip olan özürlüler yurt içinden aldıkları özel tertibatlı otomobillerde, katma değer vergisi indiriminden yararlanmakta ve taşıt alım vergisinden muaf tutulmaktadır. ortopedik engellilere otomobil tipi araç alımlarında engel durumuna göre aracı hareket ettirici düzenek yer alan (modifiye edilmiş) kullanıma uygun hale getirilmiş araçlardan Özel Tüketim Vergisi alınmaz. B.4.4. Engellinin Eğitim ve Kültür Hakkı Ortaöğretimde, işitme engelli öğrenciler meslek liselerine sınavsız yerleştirilebilmektedir. Yüksek eğitim kurumuna girmeye hak kazanan öğrenciler, valilik bünyesindeki Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı’ndan Başbakanlık Bursu ve yardımcı ders araç gereçlerin temini konusunda destek alabilir. Kredi ve Yurtlar Kurumu, % 40 ve üzerinde engelli olduğunu belgeleyen öğrencilere öncelik tanır ve harç üzerinden % 50 indirim yapar.65 Halk Eğitim Merkezleri’nde çeşitli mesleki eğitim programı alan ve % 40 ve üzeri engellilerden, herhangi bir ücret alınmaz. Devlet Tiyatroları, engellilerden ücret talep etmez.66 Ayrıca engelli tiyatrosu, Kültür Bakanlığı’ndan maddi destek almak62 63 64 65 66 http://www.tcdd.gov.tr/home/detail/?id=253 www.tbmm.gov.tr/komisyon/dilekce/belge/kararlar/d23/gkcetvel50.pdf http://www.turkishairlines.com/tr-TR/help/faq/discounts.aspx 2008 ÖSYM - Engelli Öğrenci alım puanları http://www.kultur.gov.tr/TR/belge/1-43930/ozel-tiyatrolara-devlet-destegi-yonetmeligi.html 47 N İH A L A R D A A K Y I L D I Z tadır. Özel tiyatro ve sinemalarda da engelliler için indirim uygulanmaktadır. B.4.5. Yüksek Öğretimde Sağlanan Haklar 48 31 Ağustos 2013 tarih ve 28751 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan “2013-2014 Eğitim-Öğretim Yılında Yükseköğretim Kurumlarında Cari Hizmet Maliyetlerine Öğrenci Katkısı Olarak Alınacak Katkı Payları Ve Öğrenim Ücretlerinin Tespitine Dair” Bakanlar Kurulu Kararında “Yükseköğretim programlarına kayıt veya kayıt yenileme sırasında 1/7/2005 tarihli ve 5378 sayılı Engelliler Hakkında Kanun ve 14/1/2012 tarihli ve 28173 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan Engellilik Ölçütü, Sınıflandırması ve Engellilere Verilecek Sağlık Kurulu Raporları Hakkında Yönetmelik uyarınca engelli olduğuna dair raporu ilgili yükseköğretim kurumuna sunan öğrencilerin ödemesi gereken öğrenim ücreti tutarlarından, engellilik oranı kadar indirim yapılır.”67 İfadesi yer almaktadır. B.4.6. Açık Öğretim ve Uzaktan Öğretim Programları Anadolu Üniversitesi ve Atatürk Üniversitesine bağlı açıköğretim fakülte giderlerinde engellilere yönelik avantajlar sağlanmıştır; Anadolu Üniversitesi (AÖF) “Anadolu Üniversitesi Senatosu kararı gereğince engelli oranı % 40 ve daha fazla olan öğrenciler bu durumlarını engelli olduğuna dair “Sağlık Kurulu Raporu” ile belgelendirmek kaydıyla “Öğretim Gideri”ni ödemeyeceklerdir.”68 Atatürk Üniversitesi (AÖF) “Açıköğretim Fakültesine kayıt yaptıran öğrencilerden Atatürk Üniversitesi Yönetim Kurulu kararı gereğince özürlülük 67 68 http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2013/08/20130831-23-1.pdf https://kayit.anadolu.edu.tr/tr/BasvuruYeni/EngelliOgretimGideri.htm AV U PA B İ R L İ Ğ İ V E T Ü R K İ Y E ’ D E E N G E L L İ P O L İ T İ K A L A R I oranı % 40 ve daha fazla olan öğrencilerden “Açıköğretim Materyal Ücreti” alınmayacaktır.”69 B.4.7. İletişim Hakkı Özel iletişim vergileri ilgili kanunun maddesi gereği engellilerden talep edilmez bu sayede özel hizmet veren firmalar % 50 ye varan indirimler yapabilmektedirler. Türk Telekom, sabit telefonlar için % 40 ve üzeri engelliler için indirimli Sosyal Tarife Paketi uygulamaktadır. Cep telefonu operatör şirketleri de % 40 ve üzeri engelliler için indirimler uygulamaktadır. Sabit internet hatları için de engellilere indirim uygulanmaktadır.70 B.4.8. İş ve İstihdam ÖMSS (Özürlü Memur Seçme Sınavı) 3 Ekim 2011 tarihli Resmi Gazetede yayımlanan yönetmelik71 gereği tüm kamu kurum ve kuruluşlarına özürlü memur alımları ÖMSS (Özürlü Memur Seçme Sınavı) ve lise mezunu olamamış adaylar için kura sistemi ile atamlar yapılacak olup.72 ÖMSS yönetmeliği ile gelen yenilikler şöyledir; • sınav iki yılda bir yapılacak olup, sınavın geçerlilik süresi iki yıldır. • özürlü adayları için yaş sınırı yoktur. • özürlünün alacağı puanla, atama öncesi kurumun belirleyeceği 5 kişiden oluşan bir atama onay komisyonu ile engellinin başvurduğu posizyona engel durumunun uygun olup olmadığı değerlendirildikten sonra atama onayı olumlu veya olumsuz bir şekilde neticelendirilecektir. 69 http://www.atauni.edu.tr/userfiles/143113-08e12f17b1d526a20d16fceb7b5e965f.pdf http://www.turktelekom.com.tr/tt/portal/BireyselUrun/Evde/Ses-Hizmetleri/Telefon/Ev-Telefonu/tarife#DigerTarifeler, ayrıca bir çok GSM firması engellilere yönelik avantajlı tarife uygulamaktadır. http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2011/10/20111003-7.htm http://www.dpb.gov.tr/dpb_duyuru_20111003.html 70 71 72 49 N İH A L A R D A A K Y I L D I Z B.4.9. Engellilere Uygulanan Vergi İndirimleri Özel sektörde işçi olarak çalışan engellilere uygulanan vergi indirimleri73 yıllara 1. derece 2. derece 3. derece göre % 80 ve üzeri % 60 ile 79 arası % 40 ile 59 arası 50 2016 900 TL 460 TL 210 TL 2015 880 TL 440 TL 200 TL 2013 800 TL 400 TL 190 TL 2012 770 TL 380 TL 180 TL 2011 700 TL 350 TL 170 TL 2010 680 TL 330 TL 160 TL Özürlü hizmet erbabı ile bakmakla yükümlü olduğu özürlü kişi bulunan hizmet erbabında uygulama: Maliye Bakanlığı Merkez Sağlık Kurulu’nca tespit edilen çalışma gücü kayıp oranının asgari; olarak hesaplanan sakatlık indirimi, çalışanın ücret matrahından indirilmektedir. Sakatlık indiriminden yararlanacak birden fazla kişinin bulunması halinde, bu rakamlar, her biri için ayrı ayrı belirlenerek, indirim uygulanmasında toplu olarak dikkate alınmaktadır. Kamuda çalışan engellilere uygulanan vergi indirimi • Emekli Sandığı’na bağlı çalışanlar için yıllık:74 o Birinci derece sakat olanlarda 907 TL o İkinci derece sakat olanlarda 453 TL o Üçüncü derece sakat olanlarda 226 TL • Hizmet erbabının kalkınmada öncelikli yörede bulunulması halinde bu tutarlar sırasıyla: 73 http://www.memurlar.net/haber/213499/ http://www.alomaliye.com/2011/09/20/engellilere-tasit-aliminda-saglanan-otvindiriminde-yeni-gelismeler/ 74 AV U PA B İ R L İ Ğ İ V E T Ü R K İ Y E ’ D E E N G E L L İ P O L İ T İ K A L A R I o Birinci derece sakat olanlarda 1.209 TL o İkinci derece sakat olanlarda 604 TL o Üçüncü derece sakat olanlarda 302 TL Bu tutarlar yukarıda belirtilen hizmet erbabı için yıllık gelir vergisi matrahlarından indirilecek rakamları oluşturmaktadır. Kendi işini kuran engellilere sağlanan kolaylıklar • Normal yörede faaliyette bulunulması halinde: o Birinci derece engelli serbest meslek erbabında: 707 TL o İkinci derece engelli serbest meslek erbabında: 453 TL o Üçüncü derece engelli serbest meslek erbabında: 226 TL • Kalkınmada öncelikli yörede faaliyette bulunulması halinde; o Birinci derece engelli serbest meslek erbabında: 1.209 TL o İkinci derece engelli serbest meslek erbabında: 604 TL o Üçüncü derece engelli serbest meslek erbabında: 302 TL • Kendi işini kuran serbest meslek erbabının bakmakla yükümlü olduğu özürlü kişi bulunması halinde durumuna göre, yukarıdaki rakamlara ilave olarak ayrıca özürlü kişi sayısı kadar hesaplanan miktar, bu mükelleflerin yıllık gelir vergisi matrahından indirim konusu yapılacaktır. B.4.10. Erken ve Malulen Emeklilik Hakkı Çalışabilir durumda ona engellinin fiziki ve fizyolojik niteliklerine bağlı olarak verilen sağlık raporundaki iş yapabilir % oranına tekabulen engellinin fiziki iş yapabilme kapasitesinin 51 N İH A L A R D A A K Y I L D I Z yanı sıra fizyolojik maluliyeti oranında malulen erken emekli olabilmesi sağlanmaktadır. Normal şartlarda sağlıklı biri 25 yıllık işgünü sigorta primi yatırırken engellinin durumuna bağlı olarak en erken 15 yılda malulen emekli olabilmesi söz konusu olmaktadır. Yanlış ödemiş olduğu prim hesabına göre aldığı emekli maaşı çalışırken aldığının % 60 oranındadır. Hiç çalışmamış, çalışamaz durumdaki engellilere bağlanılan malullük maaşı hakkı, Gazete’ye göre 200 TL’lik cüz’i bir miktardır.75 52 Engellinin çalışamadığı süreler için geçmişe dönük sigorta primi ödemek hakkı talebi, ilgili mevzuatlarda kişi engelli olsun veya olmasın; çalışmasa bile yurt dışında kaldığı süreyi, anavatanına kesin dönüş yapacağını bildirdiği ve bunu resmileştirdiği zaman yurt dışında kalmış olduğu süreyi (süre sınırlaması olmaksızın) geçmişe dönük prim borçlanması olarak ödeyebilme hakkı ilgili mevzuatlarca sağlanmıştır. Türkiye’deki engellilerinde anayasanın eşitlik ilkesi gereği çalışamadıkları süreler için belli şartlar altında geçmişe dönük prim borçlanma haklarının sağlanması konusunda ilgili insan hakları dernekleri tarafından kamu davası açılarak bu hakkın kazanılması açısında talepte bulunması gerekmektedir. Bu konuda belli başlı birkaç derneğin öngörülen kamu davası içi ön çalışma yaptığı öngörülmektedir. B.4.11. Engelli Maaşları, Engellilere Ödenen Sosyal Destek Ödemeleri Mevcut aylık sahiplerinin muhtaçlık durumu ve Sağlık Kurulu Raporları yenilenmeyecek olup yılda bir kez yapılacak sosyal incelemeler yoluyla işlem tesis edilecektir. 2022 sayılı Kanuna göre 5 çeşit aylık bağlanmaktadır.76 75 76 RG 1 Ağustos 2008 CUMA Sayı: 26954 http://www.engelliblog.com/2015/01/2015-engelli-vergi-indirim-oran-ve-tutarlari/ AV U PA B İ R L İ Ğ İ V E T Ü R K İ Y E ’ D E E N G E L L İ P O L İ T İ K A L A R I 1. Yaşlı Aylığı 2. 40-69 Arası Özürlü Aylığı 3. %70 ve Üzeri Özürlü Aylığı 4. 18 Yaş Altı Özürlü Yakını Aylığı 5. Silikozis77 Aylığı Hak sahipliği şartları +18 yaş üzeri, % 70 ve üzeri engelli veya +65 yaş, bakıma muhtaçlık maaşı •Ev hane halkı kişi başı •Yapılacak olan sosyal gelir sınırı şartı ile, yardım ödemesi •2013 yılı •2013 yılı (1.-6.ay) ~ (7.-12. ay) (1.-6.ay) ~ (7.-12. ay) 467 TL - 487,52 TL 700,58 TL - 731,29 TL B.5. ENGELLİLERE YÖNELİK BAKIM HİZMETLERİ78 Ülkemizde Kuruluş mevzuatı gereği olarak, engellilere yönelik kurumsal bakım hizmetleri Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı (ASPB) Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü (EYHGM) tarafından verilmektedir. Politika olarak, bakıma ve desteğe ihtiyaç duyan engellilerin öncelikle sevgi ve şefkat gördükleri aile ortamlarında bakımları esas alınmaktadır. Bu kapsamda engellilerin yaşamlarını evlerinden ve sosyal çevrelerinden ayrılmadan sürdürebilecekleri sosyal destek hizmetleri sunulmaktadır. Bu hizmetler aşağıdaki modellerle verilmektedir: 1) Evde Bakım Hizmetleri 2) Evde Bakıma Destek Hizmetleri, 3) Geçici ve Misafir Bakım Hizmetleri. 77 78 Silikozis, silika (SiO2) adı verilen maddenin uzun süre solunması sonucu gelişen kronik bir pneumoconiosis (pnömokonyoz) tablosudur. Maden işçileri arasında bir dönem Dul Bırakan Hastalığı olarak anılmıştır. Bu bölümde verilen bilgiler ATHGM nin 24.3.2016 tarihli faaliyet sunumundan alınmıştır. 53 N İH A L A R D A A K Y I L D I Z 4) Gündüzlü Bakım Hizmetleri, 5) Yatılı Bakım Hizmetleri 6) Toplum Destekli Hizmetler 7) Özel Bakım Merkezi Hizmetleri B.5.1. Evde Bakım Hizmetleri Engellilerin yaşadığı aile ortamından ayrılmadan, aile üyelerinden biri tarafından bakım hizmetinin karşılanması halinde, bakım hizmetini veren kişiye aylık 888.17 TL ödeme yapılmaktadır. Halen ülke genelinde 467.490 engelli evde bakım hizmetinden yararlanmakta olup evde bakım hizmetinden yararlananlardan 156.234 kişi 60 yaş ve üzerinde olan yaşlılardan oluşmaktadır. 54 Ayrıca 2022 Sayılı kanun kapsamında 1,2 milyon civarında 65 yaş üzerindeki yaşlılar ile engellilere aylık verilmektedir. B.5.2. Evde Bakıma Destek Hizmetleri Engelli ailelerinin; engellinin kişisel bakımına yönelik işlerde desteğe ihtiyacının bulunması halinde, resmi bakım merkezlerinde çalışan bakıcı personelin engellinin ikamet adresine giderek yarı zamanlı hizmet sunmasını içermektedir. Bu hizmetten halen 60 engelli yararlanmaktadır. B.5.3. Geçici ve Misafir Bakım Hizmetleri Ailesi yanında bakılan engellilerin ailelerinin sağlık, tatil vb. gibi nedenlerle il dışı veya yurt dışına çıkması ya da geçici olarak engellisine bakamayacak durumda olması halinde engelliye ücretsiz sunulan yeni bir hizmet modelidir. Bir engelli bir yıl içerisinde 30 gün süreyle yatılı hizmet veren bakım merkezlerinde hizmet alabilmektedir. Bu merkezlerde kaldıkları sürece engellinin her türlü ihtiyaçları kurum tarafından karşılanmaktadır. AV U PA B İ R L İ Ğ İ V E T Ü R K İ Y E ’ D E E N G E L L İ P O L İ T İ K A L A R I Halen 276 engelli geçici ve misafir bakım hizmetinden faydalanmaktadır. B.5.4. Gündüzlü Bakım Hizmetleri, Engelli bireye sahip ailelerin ve özellikle engelli annelerinin rahatlatılması, kendilerine zaman ayırmalarının sağlanması amacıyla engellilerin tam veya yarı zamanlı olarak aile danışma ve rehabilitasyon merkezinden bakım hizmeti almasıdır. Bu merkezlerimiz kanalıyla engelli ailesine ihtiyaç duyduğu hususlarda rehberlik ve danışma hizmeti de sunulmaktadır. Ülke çapındaki talepler doğrultusunda açılan ve halen sayısı 6 olan bu merkezlerden 428 engelli yararlanmaktadır. B.5.5. Yatılı Bakım Hizmetleri B.5.5.1. Bakım ve Rehabilitasyon Merkezleri Engellinin yaş, cinsiyet ve engeline uygun olarak yerleştirildiği, bakım ve rehabilitasyon hizmetinin sunulduğu merkezlerdir. Halen 89 bakım ve rehabilitasyon merkezinde 6163 engelli 24 saat yatılı bakım hizmeti almaktadır. B.5.5.2. Engelsiz Yaşam Merkezleri Engelli bireylere hizmet sunan resmi kuruluşların fiziki şartlarının iyileştirilmesi hedeflenmiş ve 2006 yılından itibaren bakıma muhtaç engelli bireylerin ihtiyaç duyduğu bakım hizmetlerinin daha modern fiziki koşullarda sunulması çalışmalarına başlanmıştır. Bu doğrultuda engelli bireylerin daha kaliteli yatılı kurum bakımı hizmeti alması amacıyla “Engelsiz Yaşam Merkezleri” hayata geçirilmiştir. Engelsiz yaşam merkezlerinde; engelli bireylerin, üçer kişilik 4 yatak odası, oturma odası, mutfak, yemekhane, banyo, tuvalet ve personel odası bölümlerinden oluşan; toplam on iki 55 N İH A L A R D A A K Y I L D I Z kişilik müstakil, tek katlı ve bahçeli evlerde bakımları sağlanmaktadır. Bu merkezlerde engelli bireylerin rehabilitasyonu için gerekli olan bireysel ve grup çalışması odaları, iş-uğraşı odaları, fizik tedavi salonu gibi birimler bulunmaktadır. Bu birimler aracılığı ile engelli bireylerin var olan yeteneklerinin geliştirilmesine ve sosyal hayata uyumuna yönelik çalışmalar yapılmaktadır. Halen ülke genelinde 25 Engelsiz Yaşam Merkezi bulunmaktadır. B.5.6. Toplum Destekli Hizmetler 56 Ev Tipi Sosyal Hizmet Birimleri (Umut Evleri), Engellilerin içinde yaşadıkları toplumla kaynaşmalarına yönelik olarak müstakil evlerde veya apartman dairelerinde yaşamaları ve toplum hayatına aktif katılımlarının sağlanması amaçlanmaktadır. Ev Tipi Sosyal Hizmet Birimi olarak da tanımlanan bu evlerde 4 ila 6 engellinin bir evde bakım elemanının refakatinde, mesleki personelin gözetiminde bakımları sağlanmaktadır. Halen 113 umutevinde 572 engelliye ev ortamında bakım hizmeti verilmektedir. B.5.7. Özel Bakım Merkezi Hizmetleri Bakıma muhtaç engellilerin şahıslar tarafından açılan ve il müdürlüklerimiz tarafından denetlenen özel bakım merkezlerinde yatılı veya gündüzlü bakım hizmeti almaları da mümkün olabilmektedir. Bu hizmet için özel bakım merkezlerine 24 saatlik yatılı bakım hizmeti için 1.918.00 TL (KDV dahil) ödeme yapılmaktadır. Halen 159 özel bakım merkezinde 11.289 engelli bakım hizmetinden faydalanmaktadır. SONUÇ Şu anda dünya nüfusunun % 15 gibi bir kısmının, çok yakın gelecekte ise % 25 gibi büyük bir oranının bakıma muhtaç hale geleceği düşünüldüğünde, Dünyanın ve Avrupa’nın gündeminde önemli bir yer bulan engellilik ve yaşlılığın yakın gelecekte büyük bir sorun ve ekonomik yük olarak karşımıza çıkacağı açıkça görülmektedir. Ülkemizin de bu gelecek olgunun farkında olması ve ciddi önlemler alması gerekmektedir. Yakın aile ilişkilerinin vurgulandığı diğer kültürlerde olduğu gibi ülkemizde de engellilere ve yaşlılara bakmak ailelerin yükümlülüğünde görülmektedir. Kentleşme ve endüstrileşmeye bağlı olarak ülkemizde hızlı bir nüfus ve sosyal değişim süreci yaşanmaktadır. Devlet, çeşitli nedenlerle korunmaya muhtaç hale gelmiş kişilere, bireylerden hiçbir katkı beklemeden, huzur ve refah ortamı oluşturarak çevreyle uyumlarını sağlayabilmeleri ve asgari bir hayat düzeyinde yaşamlarını devam ettirebilmeleri için finansmanını devlet bütçesinden ya da gönüllü kuruluşlardan sağladığı sosyal veya ekonomik tazmin, yardım, teşvik veya bakım hizmetler sunmaktadır. Ülkemiz nüfusundaki değişimlerin ve bu değişimlerin yansımalarının iyi değerlendirilmesi, engellik ve yaşlanma olgusunun etkilerinin ülke için bir probleme dönüşmeden çözümlenmesini sağlayacağı düşünülmektedir. Bakıma muhtaçlık olgusunun kendi başına bir sosyal risk türü olmasından yola çıkarak, yoksulluk (gelir durumu) gibi ayrı 57 N İH A L A R D A A K Y I L D I Z sosyal şartlar aranmaksızın bakıma muhtaç duruma gelmiş bütün kişileri sosyal güvenlik sistemine alacak tamamlayıcı bir bakım güvence sisteminin sağlıklı bir şekilde oluşturulması gerekmektedir. Sosyal güvenlik reformu kapsamında bakım güvence sistemi ile ilgili yeni düzenlemeler yapılırken, temel stratejik yaklaşım “bakıma muhtaç olan herkese bakım güvence hizmetleri” sağlamak olmalıdır. Bakıma muhtaç her vatandaşımızın, bakım hizmetlerinden yararlanabileceği sosyal bakım güvence sistemi oluşturulmalıdır. Ülkemizde, yaşlı ve engellilere yönelik resmi - özel kurum bakım hizmetleri ile evde bakım destekleri kapsamında yaklaşık olarak 1,2 milyon kişiye devlet tarafından destek yapılmaktadır. Bu sayının ülke nüfusuna oranı yüzde 1,5’tir. 58 Bu destek için harcanan ödenek yaklaşık olarak 3 milyar TL civarında olup genel bütçemize (570 milyar TL) oranı ise yüzde 0,5’e tekabül etmektedir. Yakın gelecekte yaşlılığa dayalı engelliliğin de eklenerek nüfusumuzun % 15’ine yakın kısmının devletin bakım ve desteğine muhtaç olacağını var saydığımızda; - şimdi verilen hizmetlerin onlarca katına çıkması gerektiğini, - bu iş için bütçeden ayrılan ödeneğin önemli oranda artması gerektiğini, - teknik alt yapı ve hizmet binalarının yatırım oranlarının artması gerektiğini, - kalifiye ve yardımcı çok sayıda personelin istihdam edilmesi gerektiğini söyleyebiliriz. Bu veriler doğrultusunda; Avrupa Birliğine üye olma çabası içerisinde olan Türkiye’nin engelli politikasını yakın gelecekteki sosyal ve ekonomik şartları da göz önünde bulundurarak revize edilmesinin hatta yeniden oluşturmasının önemli olduğu aşikardır. KAYNAKÇA Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı (ASPB) (2016); Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü internet sitesi http://eyh.aile.gov.tr/data/ 551169ab369dc57100ffbf13/ Bülten_Nisan2016.pdf (05.06.2016). http://eyh.aile.gov.tr/data/542560ac369dc314a097ec25/2000ba rrierfreeeuropa.pdf “Towards a Barrier Free Europe for People with Disabilities” (05.06.2016) http://eyh.aile.gov.tr/mevzuat/uluslararasi-mevzuat/11a v r u p a - b i r l i g i n d e - e n g e l l i l e r e - y o n e l i k - ya s a l duzenlemeler (05.06.2016) http://eyh.aile.gov.tr/mevzuat/ulusal-mevzuat/anayasa (05.06.2016) http://eyh.aile.gov.tr/mevzuat/ulusal-mevzuat/ kanunlar/ (05.06.2016) http://eyh.aile.gov.tr/mevzuat/ulusal-mevzuat/yonetmelikler(05.06.2016) http://eyh.aile.gov.tr/mevzuat/uluslararasi-mevzuat/14avrupa-birligi-ve-engellilik “Equal opportunities for people with disabilities: A European Action Plan” (05.06.2016) http://eyh.aile.gov.tr/ mevzuat/ ulusal-mevzuat/kanun-hukmunde-kararnameler/(05.06.2016) 59 N İH A L A R D A A K Y I L D I Z Dünya Engellilik Raporu Yönetici Özeti, Dünya Sağlık Örgütü, 2011 (www.who.int) (05.06.2016) Öke, Mim Kemal, Aile Politikaları, Karşılaştırmalı Ülkeler Panoraması, “Giriş” bölümü, s.VII Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu, Ankara 1991 Özdemir, Haluk, Avrupa Mantığı, Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, İstanbul 2015 Yararcan, Taylan, Aile Politikaları, Karşılaştırmalı Ülkeler Panoraması, “Avrupa Topluluğu ve Konseyi” bölümü, Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu, Ankara 1991 http://www.sivilsayfalar.org/rakamlarla-dunyada-engelliliken-buyuk-azinlik-engelliler-2/(07.06.2016) Official Journal of the European Communities-OJEC; 60 OJEC - Declaration on the Rights of Disabled Persons Proclaimed by General Assembly resolution 3447 (XXX) of 9 December 1975 OJEC -World Programme of Action Concerning Disabled Persons 3 December 1982, by its resolution 37/52. 1/ OJEC -Council Recommendation of 24 July 1986 on the Employment of Disabled People in the Community (86/379/ EEC) OJEC -Resolution of The Council and The Ministers of Education Meeting Within The Council of 31 May 1990 OJEC -Resolution of the council and of the representatives of the governments of the member states meeting within the council of 20 December 1996 on equality of opportunity for people with disabilities OJEC -Council Decision of 22 July 2003on guidelines for the employment policies of the Member States (2003/578/ EC) AV U PA B İ R L İ Ğ İ V E T Ü R K İ Y E ’ D E E N G E L L İ P O L İ T İ K A L A R I OJEC -Council Decision of 27 November 2000 establishing a Community action programme to combat discrimination (2001 to 2006) (2000/750/EC) OJEC, Council Directive 2000/78/EC of 27 November 2000 establishing a general framework for equal treatment in employment and occupation, L 303/16-2.12.2000 OJEC, Charter Of Fundamental Rights Of The European Union (2000/C 364/01), C 364/1- 18.12.2000 OJEC, Council Decision of 3 December 2001 on the European Year of People with Disabilities 2003 (2001/903/EC), L 335/15- 19.12.2001 http://europa.eu.int/comm/employment_social/employment_ strategy/index_en.htm (07.06.2016) http://europa.eu.int/comm/employment_social/soc-prot/disable/hlg_en.htm(07.06.2016) http://www.edf-feph.org/ (07.06.2016) http://europa.eu.int/comm/employment_social/esf2000/ index-en.htm (07.06.2016) http://europa.eu.int/comm/employment_social/equal/index_ en.html (07.06.2016) http://europa.eu.int/comm/education/programmes/socrates/ socrates_en.html (07.06.2016) http://europa.eu.int/comm/education/programmes/leonardo/ leonardo_en.html (07.06.2016) http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=18617 (07.06.2016) Türkiye Cumhuriyeti Anayasası, Kanun Numarası: 2709, Kabul Tarihi : 18/10/1982 61 N İH A L A R D A A K Y I L D I Z Resmi Gazete: R.Gazete Tarih: 9/11/1982 Sayı: 17863 (Mükerrer) R.G.1 Ağustos 2008 Cuma Sayı: 26954 R.Gazete Kanun Numarası: 5825, Kabul Tarihi : 3/12/2008, Yayımlandığı R.Gazete : Tarih : 18/12/2008 Sayı : 27084, R.Gazete Kanun Numarası: 5378, Kabul Tarihi: 1/7/2005, Yayımlandığı R.Gazete: Tarih: 7/7/2005 Sayı: 25868, Yayımlandığı Düstur: Tertip: 5 Cilt : 44 R.Gazete Kanun Numarası: 2022, Kabul Tarihi: 1/7/1976, Yayımlandığı R.Gazete : Tarih : 10/7/1976 Sayı: 15642, R.Gazete Kanun Numarası : 5774, Kabul Tarihi: 24/6/2008, Yayımlandığı R.Gazete : Tarih: 9/7/2008 Sayı : 26931, 62 R.Gazete Kanun Numarası: 2464, Kabul Tarihi: Tarih: 26/5/1981, Yayımlandığı R. Gazete: Tarih : 29/5/1981 Sayı: 17354, R.Gazete Kanun Numarası : 5393, Kabul Tarihi : 3/7/2005, Yayımlandığı R. Gazete: Tarih: 13/7/2005 Sayı: 25874, R.Gazete Kanun Numarası: 5216, Kabul Tarihi: 10/7/2004, Yayımlandığı R. Gazete: Tarih: 23/7/2004 Sayı :25531, R.Gazete Kanun Numarası: 5271, Kabul Tarihi: 4/12/2004, Yayımlandığı R.Gazete: Tarih : 17/12/2004 Sayı :25673, R.Gazete Kanun Numarası: 5275, Kabul Tarihi: 13/12/2004, Yayımlandığı R.Gazete: Tarih: 29/12/2004 Sayı :25685, R.Gazete Kanun Hük. Kar. nin Tarihi: 3/6/2011, No: 633, Yetki Kanununun Tarihi: 6/4/2011, No: 6223, Yayımlandığı R.Gazete Tarihi: 8/6/2011, No: 27958 Mük R.Gazete Kanun Hük. Kar. nin Tarihi: 25/8/2011 No: 652, Yetki Kanununun Tarihi: 6/4/2011 No: 6223, Yayımlandığı R.Gazete Tarihi: 14/09/2011 No:28054 AV U PA B İ R L İ Ğ İ V E T Ü R K İ Y E ’ D E E N G E L L İ P O L İ T İ K A L A R I R.Gazete Kanun Hük.Kar.nin Tarihi: 30/5/1997 No: 573, Yetki Kanununun Tarihi: 3/12/1996 No: 4216, Yayımlandığı R.Gazete Tarihi: 6/6/1997 No :23011 (Mükerrer) R.Gazete Tarihi: 1/11/2011, No: 28102 (Mükerrer), Karar Sayısı: KHK/655, Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığının kurulması; 6/4/2011 tarihli ve 6223 sayılı Kanunun verdiği yetkiye dayanılarak, Bakanlar Kurulu’nca 26/9/2011 tarihinde kararlaştırılmıştır. R.Gazete http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2013/05/20130503-1.htm R.Gazete 572 sayılı Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun Hükmünde Kararname Madde 3-4 R.Gazete http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2013/08/20130831-23-1.pdf (01.06.2016) R.Gazete http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2011/10/20111003-7.htm (01.06.2016) http://mevzuat.basbakanlik.gov.tr/Metin.Aspx?Mevzu atKod=7.5.13108&MevzuatIliski=0&sourceXmlS e a r c h = K a r a y o l u % 2 0 Ta % C 5 % 9 F % C 4 % B 1 m a % 2 0 Y%C3%B6netmeli%C4%9Fi (01.06.2016) http://www.tcdd.gov.tr/home/detail/?id=253 (01.06.2016) www.tbmm.gov.tr/komisyon/dilekce/belge/kararlar/d23/ gkcetvel50.pdf (01.06.2016) http://www.turkishairlines.com/tr-TR/help/faq/discounts. aspx (01.06.2016) 2008 ÖSYM - Engelli Öğrenci alım puanları (01.06.2016) http://www.kultur.gov.tr/TR/belge/1-43930/ozel-tiyatrolaradevlet-destegi-yonetmeligi.html (01.06.2016) https://kayit.anadolu.edu.tr/tr/BasvuruYeni/EngelliOgretimGideri.htm (01.06.2016) 63 N İH A L A R D A A K Y I L D I Z http://www.atauni.edu.tr/userfiles/143113-08e12f17b1d526a2 0d16fceb7b5e965f.pdf (01.06.2016) http://www.turktelekom.com.tr/tt/portal/BireyselUrun/Evde/Ses-Hizmetleri/Telefon/Ev-Telefonu/ tarife#DigerTarifeler, ayrıca bir çok GSM firması engellilere yönelik avantajlı tarife uygulamaktadır. (01.06.2016) http://www.dpb.gov.tr/dpb_duyuru_20111003.html (01.06.2016) http://www.memurlar.net/haber/213499/ (01.06.2016) http://www.alomaliye.com/2011/09/20/engellilere-tasitaliminda-saglanan-otv-indiriminde-yeni-gelismeler/ (01.06.2016) 64 AV U PA B İ R L İ Ğ İ V E T Ü R K İ Y E ’ D E E N G E L L İ P O L İ T İ K A L A R I EK: TÜRKİYE'DE ENGELLİ İSTATİSTİKLERİ-(TABLOLAR) TABLO-1 RUHSAL Engelli BEDENSEL Engelli YATILI YATILI D.H.YATILI GÜNDÜZLÜ YATILI YATILI KADIN ERKEK KADIN 4849 628 764 70 8 24 6335 57 70 109 185 258 486 2310 2861 2733 3602 6335 TOPLAM ERKEK ERKEK KADIN ERKEK KADIN 18+ KADIN 13-18 7-12 ERKEK 0-6 YATILI TOPLAMI CİNSİYETİ TOPLAM GÖRME Engelli ZİHİNSEL Engelli YATILI BAKILAN YATILI İŞİTME KONUŞMA Engelli Resmi Rehabilitasyon Merkezleri Engelli Bilgileri (Mart 2016) TABLO-2 65 Özel Rehabilitasyon Merkezleri Bilgileri (Mart 2016) TOPLAM 31 153 368 4148 5759 4397 6195 10592 ERKEK 83 ERKEK KADIN TOPLAM 45 ERKEK KADIN 19+ YAŞ ERKEK 13-18 YAŞ KADIN TOPLAM 10592 5 07-12 YAŞ KADIN 6 0-6 YAŞ ERKEK 19 YATILI BAKILAN ENGELLİ SAYISI KADIN 3196 5552 1819 YATILI İŞİTME-KONUŞMA ENGELLİ KURUM BAKIMI GÖRME ENGELLİ KURUM BAKIMI FİZİKSEL ENGELLİ KURUM BAKIMI RUHSAL ENGELLİ KURUM BAKIMI KURUM BAKIMI ZİHİNSEL ENGELLİ MERKEZDE BAKILAN ENGELLİLERİN ENGEL GRUBU VE BAKIM ŞEKLİ Türkiye’de Resmi ve Özel Kurum Bakımında olan engelli kişi sayısı toplam 17.000 kişi civarındadır. Bunun genel nüfusa oranı sadece onbinde 2,23 tür N İH A L A R D A A K Y I L D I Z TABLO-3 YIL Yaşlı Aylığı Alan Kişi Sayısı % 70 ve Üzeri % 40-% 69 Engelli Engelli Aylığı Alan Aylığı Alan Kişi Kişi Sayısı Sayısı Engelli Yakın Aylığı Alan Kişi Sayısı 2015 571.285 247.770 309.327 64.703 2014 577.252 244.841 307.867 64.384 2002 746.468 68.598 193.780 2022 Sayılı Kanun ile Sosyal Yardım alan yaşlı ve engelli sayıları TABLO-4 2002 Kişi Sayısı ENGELLİ 262.378 YAŞLI 66 746.468 2014 Tutar Kişi Sayısı 76.855.000 234.766.000 2002 + 2014 Tutar Toplam Kişi Toplam Tutar 687.554 2.591.989.395 949.932 2.668.844.395 629.590 1.009.195.602 1.376.058 1.243.961.602 2022 Sayılı Kanun ile Sosyal Yardım alan yaşlı ve engelli sayıları* *T.C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı verileri (2002 yılında engelli ve yaşlılara ödenen aylık tutarı 24 TL, 2014 yılında yaşlılara ödenen aylık 145 TL, engellilere ödenen aylık tutarı 291-437 TL’dir) TABLO-5 Engelli ve Yaşlı Vatandaşlar İçin Ücretsiz Seyahat Hakkı* YILI Kapsamdaki Kişi Sayısı 2015 Ağustos İtibariyle 461.858 (Engelli Kimlik Kartı Sahibi Kişi Sayısı) TOPLAM 6.654.820 6.192.962 (65 Yaş üstü kişi sayısı) *T.C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı verileri AV U PA B İ R L İ Ğ İ V E T Ü R K İ Y E ’ D E E N G E L L İ P O L İ T İ K A L A R I TABLO-6 Engelli KPSS - Kamuda İstihdam Edilen Engelli Memur/İşçi Sayıları* YILI Engelli Memur Engelli İşçi 2002 5.777 45.621 2011 20.829 83.435 2012 27.314 89.905 2013 32.787 92.238 2014 36.165 95.128 2015 Ağustos 37.031 95.165 *T.C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı verileri TABLO-7 Engellilerin Özel Kuruluşlarda Bakım Hizmetleri* YILI Özel Kuruluş Sayısı Hizmetten Yararlanan/Kalan Engelli Sayısı 2015 Ağustos İtibariyle 152 10.710 *T.C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı verileri TABLO-8 ASPB Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğüne Bağlı Huzurevi Bakım Hizmetleri* YILI Kuruluş Sayısı Hizmetten Yararlanan/Kalan Engelli Sayısı 2015 Ağustos İtibariyle 129 12.193 *T.C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı verileri 67 N İH A L A R D A A K Y I L D I Z TABLO-9 Yaşlılarımızın Özel Huzurevi Bakım Hizmetleri* YILI Özel Kuruluş Sayısı Hizmetten Yararlanan/Kalan Engelli Sayısı 2015 Ağustos İtibariyle 166 5.931 *T.C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı verileri TABLO-10 Gündüzlü Engelli Bakım Merkezi Hizmetleri* 68 YILI Kuruluş Sayısı Hizmetten Yararlanan/Kalan Engelli Sayısı 2015 Ağustos İtibariyle 5 428 *T.C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı verileri ÖZGEÇMİŞ 1991 yılında Anadolu Üniversitesi Mimarlık ve Mühendislik Fakültesi, Mimarlık Bölümü lisans programından mezun oldu. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Destek Hizmetleri Dairesi Başkanlığı'nda Mimar olarak görevini sürdürürken, Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Politika Yüksek Lisans programında 2013 yılında "Asgari Gelir Desteği Programlarinin Yoksullukla Mücadelede Etkinliği ve Verimliliği: Türkiye Örneği" adlı çalışmasıyla ve 2016 yılında aynı üniversitenin Sosyal Politika Doktora programında "İnsanMekan İlişkisi Bağlamında; Yaşlı Dostu Mekanlar" adlı doktora teziyle eğitimini tamamlamış ve kitap haline getirmiştir. 2017-2018 Eğitim dönemlerinde; Amerika'nın Loisiana eyaletinde 'Southern University and Agriculture & Mechanical Collage, 'Science and Technology' (Bilgisayar ve Teknoloji Bilimleri) Bölümünde misafir öğretim görevlisi olarak görevine devam etmektedir. Aynı üniversitenin 'Urban Forestry' bölümünde ikinci doktora programına da devam etmektedir. Southern University ''School of Public Policy and Urban Affairs", ''Department of Rehabilitation and Disability Studies'' Bölümlerinde ders ve seminer programlarına katılımının yanısıra ulusal ve uluslararası alanda bilimsel çalışmaları da devam etmektedir. 69 Şu anda dünya nüfusunun % 15 gibi bir kısmının, çok yakın gelecekte ise % 25 gibi büyük bir oranının bakıma muhtaç hale geleceği düşünüldüğünde; Dünyanın ve Avrupa’nın gündeminde önemli bir yer bulan engellilik ve yaşlılığın yakın gelecekte büyük bir sorun ve ekonomik yük olarak karşımıza çıkacağı açıkça görülmektedir. Ülkemizin de bu gelecek olgunun farkında olması ve ciddi önlemler alması gerekmektedir Ülkemiz nüfusundaki değişimlerin ve bu değişimlerin yansımalarının iyi değerlendirilmesi, engellik ve yaşlanma olgusunun etkilerinin ülke için bir probleme dönüşmeden çözümlenmesini sağlayacağı düşünülmektedir. Bakıma muhtaçlık olgusunun kendi başına bir sosyal risk türü olmasından yola çıkarak, yoksulluk (gelir durumu) gibi ayrı sosyal şartlar aranmaksızın bakıma muhtaç duruma gelmiş bütün kişileri sosyal güvenlik sistemine alacak tamamlayıcı bir bakım güvence sisteminin sağlıklı bir şekilde oluşturulması gerekmektedir. Bu nedenle Avrupa Birliğine üye olma çabası içerisinde olan Türkiye’nin engelli politikasını yakın gelecekteki sosyal ve ekonomik şartları da göz önünde bulundurarak, revize edilmesinin hatta yeniden oluşturmasının önemli olduğu aşikardır. ISBN : 978-605-9247-76-4 grafiker.com.tr • 0 312. 284 16 39 Fiyatı: ¨ 15 

AVRUPA BIRLIĞI VE TÜRKIYE’DE Engelli Politikaları Nihal Arda Akyıldız AVRUPA BIRLIĞI VE TÜRKIYE’DE Engelli Politikaları Dr. Nihal Arda Akyıldız Ankara, 2017 Avupa Birliği ve Türkiye’de Engelli Politikaları Yazar Nihal Arda Akyıldız ISBN: 978-605-9247-76-4 Ekim 2017 / Ankara 100 Adet Yayınları Yayın No: 244 Web: grafikeryayin.com Kapak, Sayfa Tasarımı, Baskı ve Cilt Grafik-Ofset Matbaacılık Reklamcılık Sanayi ve Ticaret Ltd. Şti. 1. Cadde 1396. Sokak No: 6 06520 (Oğuzlar Mahallesi) Balgat-ANKARA Tel : 0 312. 284 16 39 Pbx Faks : 0 312. 284 37 27 E-mail : [email protected] Web : grafiker.com.tr Çok Kıymetli Aileme ve Değerli Dostum Münir Akkuş'a Desteklerinden Dolayı Teşekkürlerimle... 3 İÇİNDEKİLER GİRİŞ ........................................................................................................................................................................................7 A. AB ENGELLİ POLİTİKASI ...........................................................................................................9 A.1. AB ENGELLİ POLİTİKASININ TARİHSEL SÜRECİ ......... 11 A.2. AB’DE ENGELLİLERE YÖNELİK OLUŞUMLAR .................. 20 A.2.1. Üst Düzey Grup ....................................................................................................... 20 A.2.2. Engellilik Grubu ...................................................................................................... 20 A.2.3. Engelliler Forumu ................................................................................................. 21 A.2.4. Engelli Finansman Araçları .................................................................... 21 A.3. AB’DE ENGELLİLERE YÖNELİK YASAL DÜZENLEMELER ................................................................................................................................... 22 B. TÜRKİYE'DE ENGELLİ POLİTİKASI ...................................................................... 23 B.1. TARİHÇE ................................................................................................................................................. 23 B.1.1. 1996 Yılından Önceki Dönem............................................................... 25 B.1.2. 1996-2004 Yılları Arası İkinci Dönem ....................................... 27 B.1.3. 2005 ve Sonrası ............................................................................................................ 28 B.2. TÜRKİYE'DE ENGELLİ VERİLERİ ................................................................. 30 B.3. TÜRKİYE'DE ENGELLİLERE YÖNELİK YASAL DÜZENLEMELER ......................................................................................................... 38 B.3.1. Anayasa .................................................................................................................................. 38 B.3.2. Kanunlar ............................................................................................................................... 40 B.3.3. Kanun Hükmünde Kararnameler ................................................. 41 B.3.4. Yönetmelikler ................................................................................................................ 41 B.3.5. Tebliğler ................................................................................................................................. 42 B.3.6. Genelgeler........................................................................................................................... 43 B.3.7. Sirkülerler ........................................................................................................................... 45 B.4. TÜRKİYE'DE ENGELLİLERE SAĞLANAN HAKLAR ... 46 B.4.1. Çevresel Mimari Erişim Hakkı........................................................... 46 5 N İH A L A R D A A K Y I L D I Z B.4.2. Ulaşım Hakkı................................................................................................................. 46 B.4.3. Engelliler İçin Özel Araçlar ...................................................................... 47 B.4.4. Engellinin Eğitim ve Kültür Hakkı .............................................. 47 B.4.5. Yüksek Öğretimde Sağlanan Haklar......................................... 48 B.4.6. Açık Öğretim ve Uzaktan Öğretim Programları ..... 48 B.4.7. İletişim Hakkı ............................................................................................................... 49 B.4.8. İş ve İstihdam ................................................................................................................ 49 B.4.9. Engellilere Uygulanan Vergi İndirimleri ............................ 50 B.4.10. Erken ve Malulen Emeklilik Hakkı.......................................... 51 B.4.11. Engelli Maaşları, Engellilere Ödenen Sosyal Destek Ödemeleri ................................................................................................ 52 B.5. ENGELLİLERE YÖNELİK BAKIM HİZMETLERİ .................. 53 B.5.1. Evde Bakım Hizmetleri.................................................................................. 54 B.5.2. Evde Bakıma Destek Hizmetleri ...................................................... 54 B.5.3. Geçici ve Misafir Bakım Hizmetleri ............................................ 54 6 B.5.4. Gündüzlü Bakım Hizmetleri ................................................................. 55 B.5.5. Yatılı Bakım Hizmetleri.................................................................................. 55 B.5.5.1. Bakım ve Rehabilitasyon Merkezleri ......................... 55 B.5.5.2. Engelsiz Yaşam Merkezleri ....................................................... 55 B.5.6. Toplum Destekli Hizmetler..................................................................... 56 B.5.7. Özel Bakım Merkezi Hizmetleri....................................................... 56 SONUÇ ............................................................................................................................................................................. 57 KAYNAKÇA ............................................................................................................................................................ 59 EK: TÜRKİYE'DE ENGELLİ İSTATİSTİKLERİ-(TABLOLAR)..... 65 ÖZGEÇMİŞ ................................................................................................................................................................ 69 GİRİŞ Avrupa Birliğine (AB) üye olma niyetinde ve gayretinde olan, sosyal devlet olma yolunda büyük adımlar atma ve adını gelişmiş ülkeler hizasına yazdırma hedefini koyan ülkemizin önünde önemli bir sorun olarak engelli politikasının durduğu aşikardır. Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’nda yer alan “sosyal devlet”, “sosyal güvenlik hakkı” ve “sosyal güvenlik bakımından özel olarak korunması gerekenler” ile ilgili düzenlemeler bakım güvencesinin Anayasal temelini oluşturmaktadır. Diğer taraftan, 5378 sayılı Kanun özürlülerin bakım ve sosyal güvenliğine ilişkin sorunlarının çözümünü amaçlamakta ve bu çerçevede bu gruba dönük olarak bir bakım güvence sistemi oluşturulmasını öngörmektedir. Devlet İstatistik Enstitüsü tarafından 2002 yılında yapılan, “Türkiye Özürlüler Araştırması 2002” ile ülkemizdeki özürlülüğün sayısal durumu tespit edilmiştir. Araştırmanın sonuçlarına göre ülkemizde (genel nüfus 75.000.000 olarak kabul edildiğinde) 9.217.500 kişi özürlü olarak yaşamını sürdürmektedir ve bunun genel nüfusa oranı % 12,29’dur. Bunların % 1,25’i (yaklaşık 937.500) ortopedik özürlü, % 0,60’ı (yaklaşık 450.000) görme özürlü, % 0,75’i (yaklaşık 562.500) işitme veya dil ve konuşma özürlü, % 0.48’i (360.000) zihinsel özürlü ve % 9,70’i (7.275.000)’i diğer (süreğen) hastalığı olanlardır. Günümüzde ise durum çok da farklı değildir. En az bir engeli olduğunu beyan eden kişi sayısı 4 milyon 882 bin 841’dir. Diğer bir ifadeyle 2011 yılında toplam nüfusun % 6,6’sının en az 7 N İH A L A R D A A K Y I L D I Z bir engeli vardır.1 Yaşlanmaya bağlı olarak hareket kısıtlaması olanların sayısı buna dahil değildir. Yaşlı grubunun da dahil edilmesi durumunda, bu sayının nüfusun % 15 oranına yaklaştığı tahmin edilmektedir. Dünya Sağlık Örgütü’nün hazırlamış olduğu Dünya Engellilik Raporunda, Bir milyardan fazla insanın veya (2010 dünya nüfus tahminlerine göre) dünya nüfusunun yaklaşık % 15’inin bir tür engellilik ile yaşadığının tahmin edildiği belirtilmektedir.2 Avrupa Birliğinde (AB) engellilik oranı hemen hemen aynı seviyelerde olup 80 milyon insan hayatını engelli olarak sürdürmektedir. Avrupa Birliği’nde 15-64 yaş arası temel etkinlik problemi yaşayan engelli birey sayısı 44 milyon iken, hayat boyu süren bir sağlık problemi nedeniyle kısıtlı çalışma imkanına sahip engelli birey sayısı 35 milyon civarındadır.3 8 Bu kadar çok sayıda kişiyi ilgilendiren ve aynı zamanda sosyal açıdan büyük öneme sahip olan engellilik konusunun, yakın gelecekte ülkemizin ve tüm dünyanın ilk gündem maddelerinden olacağı aşikârdır. Bu çalışmada; AB ve Türkiye’de engellilere yönelik izlenmekte olan politikalar incelenmeye gayret gösterilmiştir. Yöntem 1 2 3 http://eyh.aile.gov.tr/data/551169ab369dc57100ffbf13/Bülten_Nisan2016.pdf Dünya Sağlık Örgütü, Dünya Engellilik Raporu Yönetici Özeti 2011 (www.who.int) (s.9) ; Aynı raporda; “15 yaş ve üstünde kişiler arasında engellilik ile yaşamak durumunda olan kişi sayısını Dünya Sağlık Araştırması (World Health Survey) 785 milyon (% 15.6) olarak belirtirken, Küresel Hastalık Yükü (Global Burden of Disease) çalışması bu sayıyı yaklaşık 975 milyon (% 19.2) olarak tahmin etmektedir. Dünya Sağlık Araştırması bu kişiler arasından 110 milyon kişinin (% 2.2) işlevlerini yerine getirme konusunda çok ciddi zorluklar yaşadığını tahmin etmekteyken, Küresel Hastalık Yükü – kuadripleji, şiddetli depresyon veya körlük gibi durumlara denk düşen engellilik kategorisi olarak- “şiddetli engellilik” yaşayan kişi sayısını 190 milyon (% 3.8) olarak tahmin etmektedir. 13 milyonu (% 0.7) “şiddetli engellilik” olmak üzere 95 milyon olarak tahmin edilen çocuk engelliliğini (0-14 yaş) sadece Küresel Hastalık Yükü çalışması ölçmektedir” denilmektedir. http://www.sivilsayfalar.org/rakamlarla-dunyada-engellilik-en-buyuk-azinlikengelliler-2/ AV U PA B İ R L İ Ğ İ V E T Ü R K İ Y E ’ D E E N G E L L İ P O L İ T İ K A L A R I olarak, konu çok detaylandırılmadan, ana hatlarıyla ele alınmaya çalışılmıştır. A. AB ENGELLİ POLİTİKASI Avrupa’da İkinci Dünya Savaşı sonrasında kurulmuş olan iki tane büyük organizasyon görmekteyiz: Avrupa Topluluğu ve Avrupa Konseyi4. Avrupa Konseyi’nin (Kuruluşu 5 Mayıs 1949) başlıca çalışma alanları “İnsan Hakları, Eğitim Kültür, Spor, Kamu Sağlığı, Sosyal Sorunlar, Gençlik Çeviri, Mimari Miras, Yerel ve Bölgesel Yönetimler ve Hukuk İşleri” ile ilgilidir.5 Avrupa Konseyi’nde halen yürütülmekte olan Sosyal Güvenlik çalışmaları ise şöyle sıralanabilir: Tıbbi bakım ve yaşlılık ile malullük sigortalarının nüfusun bütününü kapsayacak şekilde yaygınlaştırılması, sosyal sigortanın istihdam politikasına katkısı, kadınlar ile erkeklerin eşit şekilde korunması, ülkelerine dönen göçmen işçilerin sosyal korumalarının geliştirilmesi.6 Toplumlarda özürlü kişilerin yaşam koşullarının kolaylaştırılması ve uyumlarının sağlanmasında önemlidir. Konsey bünyesinde bu konuda da çalışmalarda bulunulmaktadır. Çalışmanın hareket noktası, özürlülerin uyum olanaklarının geliştirilmesi ve bu kimselerin imkanlar ölçüsünde bağımsız olmalarının sağlanmasıdır. Avrupa Topluluğu örneğinde de görüleceği gibi, Avrupa Konseyi bünyesinde de nüfusa ilişkin çalışmalar yapılmıştır. Üye ülkelerdeki nüfus eğilimleri incelenmiş ve nüfusla ilgili olarak üye ülkelerin çoğunda gözlenen doğum oranlarının azalması sonucu toplum yapısının 4 5 6 Yararcan, Taylan, Aile Politikaları, Karşılaştırmalı Ülkeler Panoraması, “Avrupa Topluluğu ve Konseyi” bölümü, s.275, Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu, Ankara 1991 Age, s.276 Age s.279 9 N İH A L A R D A A K Y I L D I Z nüfusun yaşlanması yönünde değiştiği tespit edilerek bunun üye devletlerin sosyal ve ekonomik politikalarına etkileri üzerinde durulmuştur.7 Batı için Bu bağlamda bir “demografik panik” yaşandığını da söylemek mümkündür. Bazı Akdeniz ülkeleri dışında Avrupa’da doğum oranı II. Dünya Savaşı’ndan bu yana süratle düşmektedir. Toplumun, hatta medeniyetin devamı için alarm zillerinin çalmaya başlaması şeklinde yorumlanabilecek bu gelişime paralel olarak, ölüm oranının da düşmesiyle, “nüfusun yaşlanması” ciddi bir sorun teşkil etmektedir. Üretken işgücünün düşüşü ile yaşlıların ihtiyacı olan sosyal güvenlik uygulamalarının yükünün kimler tarafından nasıl paylaşılacağı tartışmaları çok geniş zeminlere taşmış bulunuyor.8 10 Avrupa Konseyinde ele alınan İnsan Hakları Sözleşmesi gibi sosyal politikaları da Avrupa Topluluğu için ilham kaynağı olmuştur. AB’nin önemli kurucu anlaşmalarından olan Roma Anlaşmasının (25 Mart 1957) 117 ile 128 maddeleri arası sosyal hükümleri içermekte ve farklı sosyal sistem uygulamaya üye ülkeler arasında yasaların uyuşmasını öngörmektedir. Toplumun sosyal politikası “sürekli bir gelişme içerisinde iş ve yaşam koşullarının iyileştirilmesini sağlamak” şeklinde saptanmıştır. Antlaşmanın 117. maddesi “yaşama ve çalışma koşullarının üye ülkeler arasında iyileştirilmesi için, yasa, tüzük ve yönetmelik hükümlerinin birbirine yakınlaştırılmasını” karara bağlamıştır.9 7 8 9 Age s.281,282 Öke, Mim Kemal, Aile Politikaları, Karşılaştırmalı Ülkeler Panoraması, “Giriş” bölümü, s.VII Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu, Ankara 1991 Yararcan, Taylan, Aile Politikaları, Karşılaştırmalı Ülkeler Panoraması, “Avrupa Topluluğu ve Konseyi” bölümü, s.283-284, Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu, Ankara 1991 Roma Anlaşması’nın ilgili 125. maddesi Avrupa Sosyal Fonu’nun kimlerin ve ne şekilde yararlanacağı da hükme bağlanmıştır. Buna göre, tarım-tekstil ve giyim sektöründen ayrılıp diğer sektörlerde çalışmak isteyenlere, göçmen işçilere, işsiz ya da iş arayan 25 yaşını geçmemiş gençlere, sakat ve malullere, kadınlara mesleki eğitim vermek ve gerekli tedbirleri almakta, diğer yandan da geri kalmış bölgelere, teknolojik yeniliklere uyum sağlanmasına, sakatlara yaşlı işçiler ve 35 yaşın üzerindeki kadınlara fondan sosyal yardım yapılmaktadır.10 Haluk Özdemir, Avrupa Birliği’nin mantığından bahsederken AB’nin “nitelikli her sorun için hukuksal ve kurumsal çözümlerin mümkün olduğuna inanmasıdır. Avrupa yumuşak gücünün önemli bir özelliği de hukuksal ve kurumsal yöntemin çözümleri üretmesinden kaynaklanmaktadır.”11 demektedir. Bu ifadeden de anlaşılacağı üzere, AB tespit ettiği sorunların çözümü için öncelikle hukuksal alt yapıyı oluşturup, daha sonra üyelerden bunu uygulamalarını istemektedir. AB’nin engellilere yönelik politikalarını incelemeye başlarken; önce tarihsel süreçten, daha sonra AB bünyesinde bulunan engelli oluşumları ve son olarak ta engelli mevzuatından bahsedeceğiz. A.1. AB ENGELLİ POLİTİKASININ TARİHSEL SÜRECİ Avrupa Birliği son yirmi yıldır engelliliği farklı bir biçimde anlamlandırmaya başlamıştır. Bu yeni yaklaşımda engelliler pasif ve yardıma muhtaç bireyler olarak değil, toplumda diğer bireylerle eşit haklara sahip ve bu haklar doğrultusunda toplumla bütünleşmek için mücadele eden bir topluluk olarak 10 11 Age s.284 Özdemir, Haluk, Avrupa Mantığı, s.402 Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi , İstanbul 2015 11 N İH A L A R D A A K Y I L D I Z görülmektedir. Bu yaklaşımın dayandığı en belirgin temel, insanlığa özgü farklılıklara verilebilecek en önemli değerin toplumsal ve ekonomik süreçlerin tüm insanları içine alacak şekilde yapılandırılması ile mümkün olacağı düşüncesidir. Avrupa Birliğinin engellilere yönelik yeni yaklaşımı fırsat eşitliği ilkesinden yola çıkan “haklar” temeline dayanmaktadır. Bu yaklaşım kendini engellilerin haklarını tanıma ve koruma biçiminde gerçekleşmektedir. Engelliler için fırsat eşitliği kavramı son 25-30 yıldır uluslararası düzeyde Birleşmiş Milletler ve ona bağlı örgütlerin gündeminde yer almaktadır. 1975 yılında Birleşmiş Milletler Genel Kurulunun İnsan Hakları Evrensel Beyannamesine ek olarak yayımladığı “Engelli Hakları Bildirgesi”12 ile engellilerin diğer insanlarla eşit hak ve sorumluluklara sahip oldukları vurgulanmıştır. 12 1981 yılının uluslararası engelliler yılı ilan edilmesinin ardından 1982 yılında “Engelliler İçin Dünya Eylem Programı”13 kabul edilmiştir. Dünya engelliler yılı ve ardından kabul edilen Dünya Engelliler Eylem Programı Avrupa Topluluğu’nu da harekete geçirmiş ve bu sürece katılımını teşvik etmiştir. Bu kapsamda Avrupa Konseyi tarafından 1980 ve 1990’larda çeşitli bildirgeler ve kararlar yayımlanmıştır. Bu çerçevede Avrupa Birliğine üye ülkelerin hükümet temsilcilerinden oluşan Konsey tarafından 21 Aralık 1981 tarihinde Avrupa Topluluğu düzeyinde engellilerin sosyal entegrasyonuna ilişkin bir karar alınmıştır. Bu kararın ardından 24 Temmuz 1986 tarihinde “Avrupa Topluluğu Düzeyinde Engellilerin İstihdamına İlişkin Konsey 12 13 Declaration on the Rights of Disabled Persons Proclaimed by General Assembly resolution 3447 (XXX) of 9 December 1975 World Programme of Action Concerning Disabled Persons 3 December 1982, by its resolution 37/52. 1/ AV U PA B İ R L İ Ğ İ V E T Ü R K İ Y E ’ D E E N G E L L İ P O L İ T İ K A L A R I Tavsiye Kararı”14 alınmıştır. Bu tavsiye kararı, üye ülkelerin engellilere mesleki rehabilitasyon ve istihdam alanlarında fırsat eşitli sağlamak için gerekli tüm önlemleri almaları ve engelli çalışanların karşılaştıkları engellerin ortadan kaldırılmasına yönelik oluşturulan politikaları izlemeleri gerektiğini ortaya koymaktadır. Bu karar aynı zamanda bu alanda alınabilecek tedbirlere yönelik bir çerçeve kılavuzu da içermektedir. Diğer bir karar 31 Mayıs 1990 tarihinde Avrupa Konseyi ve Eğitim Bakanlarının aldıkları “engelli çocuk ve gençlerin genel öğretim sistemi içinde kaynaştırılmalarına yönelik karar”15 dır. HELIOS (1988-1992) ve HELIOS II (1993-1996) programları üye ülkelerin ekonomik ve sosyal entegrasyon, fırsat eşitliği ve bağımsız yaşam konularında bilgi paylaşımında bulunmaları için bir platform oluşturmak amacıyla tasarlanmıştır. 20 Aralık 1996 tarihinde Konsey ve hükümet temsilcileri engelliler için fırsat eşitliği konusunda bir karar almıştır. Avrupa Komisyonu bu kapsamda aynı yıl “Engelliler İçin Fırsat Eşitliği-Topluluğun Yeni Engellilik Stratejisi 1996”16 başlıklı bir tebliğ yayımlamıştır. Bu tebliğ Birleşmiş Milletlerin “Engelliler için Standart Kurallarla ortaya koyduğu yaklaşımı yansıtmaktadır. Bu strateji, Engellilerin toplumsal yaşamın tüm alanlarında karşılaştıkları engellerin tanımlanması gerekliliğini ve engellilerin fırsat eşitliğinden yararlanması önündeki engellerin ortadan kaldırılmasını vurgulamaktadır. 14 15 16 Council Recommendation of 24 July 1986 on the Employment of Disabled People in the Community (86/379/EEC) Resolution of The Council and The Ministers of Education Meeting Within The Council of 31 May 1990 Resolution of the council and of the representatives of the governments of the member states meeting within the council of 20 December 1996 on equality of opportunity for people with disabilities 13 N İH A L A R D A A K Y I L D I Z Avrupa Birliği’nin temel hedefi bütünleşmiş bir Avrupa toplumu yaratmaktır. Bu kapsamda ayrımcılıkla mücadele ve ekonomik ve sosyal yaşama engellilerin tam katılımı temel ilkedir. 1999 yılında imzalanan Avrupa Topluluğu Amsterdam Antlaşmasının ayrımcılıkla mücadele kapsamında olan 13. maddesinde: “Avrupa Konseyi, Komisyondan gelen öneriler doğrultusunda Avrupa Parlamentosunun görüşünü alarak cinsiyet, ırk ya da etnik köken, din ya da inanç, engellilik, yaş ya da cinsel tercihe dayalı olarak karşı karşıya kalınan ayrımcılıkla mücadele konusunda gerekli tedbirleri alır” hükmü yer almaktadır. 14 Bu hüküm ile Avrupa Birliğinde engellilere ilişkin olarak gerçekleştirilecek faaliyetlerin dayanağı daha güçlü hale gelmiş ve engellilerin karşılaştıkları güçlükler görünürlük kazanmıştır. Amsterdam antlaşmasında istihdamla ilgili yeni bir başlık oluşturulmuştur. Bu başlık altında yeni bir “Avrupa İstihdam Stratejisi”17 oluşturulması öngörülmüştür. Bu strateji istihdam edilebilirlik, girişimcilik, uyum, uyarlama ve fırsat eşitliği olmak üzere dört boyuttan oluşmaktadır. Bu stratejiye dayalı olarak Avrupa Çalışma ve Sosyal İşler Konseyi her yıl, üye ülkelerin yıllık ulusal eylem planları çerçevesinde uygulamakla yükümlü oldukları ve çeşitli ilkelerden oluşan bir yönerge18 hazırlamaktadır. Bu yönerge içerisinde engellilerin, etnik azınlıkların ve diğer dezavantajlı grupların durumlarına özel önem verilmektedir. Bununla, Engelliler işgücü piyasasına dahil olmaları yönünde gerekli teşvik edici tedbirlerin alınması gerektiği yer almaktadır. Avrupa Topluluğu Amsterdam Antlaşmasının ayrımcılıkla mücadele kapsamında olan 13. maddesinde dayanarak Av17 18 http://europa.eu.int/comm/employment_social/employment_strategy/index_en.htm Council Decision of 22 July 2003on guidelines for the employment policies of the Member States (2003/578/EC) AV U PA B İ R L İ Ğ İ V E T Ü R K İ Y E ’ D E E N G E L L İ P O L İ T İ K A L A R I rupa Komisyonu 25 Kasım 1999 tarihinde ayrımcılıkla mücadele konusunda öneri paketi hazırlamıştır. Bu öneri paketi içerisinde, 2001-2006 yılları arasını kapsayan ayrımcılıkla mücadele konusunda Topluluk Eylem Programı oluşturulması ve engellilerin istihdam edilme ve iş hayatında karşılaştıkları ayrımcılığa yönelik AB genelinde bir direktif yayımlanarak, önleyici tedbirler alınması yönünde eylem planı hazırlanması yer almaktadır. Avrupa Konseyi ayrımcılıkla mücadele konusunda 2001-2006 yıllarını kapsayan Topluluk eylem programı oluşturulması kararını19 27 Kasım 2000 tarihinde almıştır. Bu programın amaçları: • Ayrımcılık olgusu hakkında bilgi verilmesi ve bu konudaki politikaların ve uygulamaların etkililiğinin değerlendirilmesi yoluyla ayrımcılık hakkındaki anlayışın geliştirilmesi; • Ayrımcılığı önlemek ve ayrımcılığa etkin şekilde dikkat çekmek için değişik ayrımcılık türlerinin kendilerine özgü niteliklerinin gözönünde bulundurularak özellikle organizasyonların eylem araçlarının güçlendirilmesi ve bilgi alışverişinin ve iyi uygulamaların desteklenmesi ve Avrupa düzeyinde ağ kurulması; • Farkındalık oluşturma kampanyalarını da içine alan ayrımcılıkla mücadele uygulamalarının yaygınlaştırılmasıdır. Avrupa Komisyonu tarafından 27 Kasım 2000 tarih 2000/78/ EC sayı ile yayımlanan “İstihdamda ve İşte Eşit Muamele Direktifi”20 nin amacı eşit muamele ilkesinin üye ülkelerde uygulamaya konulacağı görüşüne bağlı olarak istihdam ve çalışma konularında din veya inanca, özgürlüğe, yaşa veya 19 20 Council Decision of 27 November 2000 establishing a Community action programme to combat discrimination (2001 to 2006) (2000/750/EC) OJEC, Council Directive 2000/78/EC of 27 November 2000 establishing a general framework for equal treatment in employment and occupation, L 303/16-2.12.2000 15 N İH A L A R D A A K Y I L D I Z 16 cinsel yönelime dayanan ayrımcılık ile mücadele için genel bir çerçeveyi ortaya koymaktır. Bu Direktifte 2003 yılı sonuna kadar Avrupa Birliği’ne üye ülkelerin bu direktifi ulusal yasalarına uyarlamaları öngörülmüştür. Avrupa Birliği’nin engellilik politikasına yeni bir boyut kazandıran bu direktif, engellilere yönelik özel düzenlemeler yapılması yerine engellilerin haklarını kullanırken karşı karşıya kaldıkları engellerin ortadan kaldırılmasını böylece engellilerin topluma tam katılımlarının sağlanmasını hedeflemektedir. Direktifin Avrupa Birliğine üye bazı ülkelerdeki var olan kuralları değiştirmesi özellikle de işverenleri (kamu ve özel sektör) ve işverenlerin engellilere yönelik uygulamalarını etkilemesi beklenmektedir. Bu direktif ile işverenlerin işyerlerinde engellilere uygun makul düzeyde düzenlemeler yapması gerektiği gündeme gelmiştir. Bu anlayışın dayanağı kişinin ancak uygun düzenlemeler yapıldığı takdirde iş için uygun aday olarak görülebileceğidir. Avrupa Komisyonu bu direktifle sağlanacak istihdam alanındaki yararları değerlendirdikten sonra diğer alanlara da özel olarak eğilmeyi planlamaktadır. Bu kapsamda Komisyon, 2004 baharında gelecekteki ayrımcılıkla mücadele stratejisine yönelik bir rapor (Green Paper) yayınlamayı planlamaktadır. 16 Haziran 2003 tarihinde Avrupa genelinde başlatılan ayrımcılıkla mücadele kampanyası ile, bu direktif doğrultusunda tüm aktörlerin, özellikle de işverenlerin ve çalışanların, hakları ve sorumlulukları konusunda bilgilendirilmesi amaçlanmaktadır. Avrupa Komisyonu 12 Mayıs 2000 tarihinde “Engelli Bireyler İçin Engelsiz bir Avrupa’ya Doğru”21 başlıklı bir tebliğ yayımlamıştır. Bu tebliğde engelli kişilerin sosyal ve ekonomik 21 http://eyh.aile.gov.tr/data/542560ac369dc314a097ec25/2000barrierfreeeuropa.pdf “Towards a Barrier Free Europe for People with Disabilities” AV U PA B İ R L İ Ğ İ V E T Ü R K İ Y E ’ D E E N G E L L İ P O L İ T İ K A L A R I olanaklara ulaşmalarını kısıtlayan sosyal, mimari ve tasarım engellerinin ortadan kaldırılmasına yönelik kapsamlı ve bütüncül bir stratejiye vurgu yapılmaktadır. Bu tebliğ, engellilerle ilgili AB politikalarını gözden geçirerek engelli bireylerin ulaşılabilirliğini artırmaya yönelik olarak Avrupa genelinde çaba sarf edilmesini öngörmektedir. Engelli bireyler için engelsiz Avrupa yaratmaya odaklanmış olan bu tebliğ ile meslek edinme, eğitim, mesleki eğitim, ulaşım, iç piyasa, bilgi toplumu ve yeni teknolojilerle ilgili olarak Avrupa düzeyinde bir sinerji yaratılmaya çalışılmıştır. 7- 9 Aralık 2000 tarihleri arasında Nice’de toplanan Avrupa Konseyi, “Avrupa Birliği Temel Haklar Şartı”22 nı kabul etmiştir. Bu belge ile uluslararası, Avrupa ve ulusal düzeydeki kaynaklarda yer alan sivil, politik, ekonomik, sosyal ve toplumsal haklar tek bir belgede biraraya getirilmiştir. Avrupa Komisyonu bu belgenin mümkün olduğunca fazla Avrupa vatandaşına ulaşmasını istemektedir. Bu belgenin Ayrımcılıkla ilgili olarak düzenlenen 21. Maddesi’nin 1. paragrafında: “Cinsiyet, ırk, renk, etnik veya toplumsal köken, genetik özellikler, dil, din veya inanç, siyasal veya başka konulardaki görüşler, ulusal bir azınlığın üyesi olmak, mal, doğum, engellilik/engellilik, yaş, cinsel eğilimler gibi hususlara dayanılarak ayrımcılık yapılamaz” denilmekte ve engellilerin topluma katılımlarına ilişkin 26. madde de ise ; “Avrupa Birliği, engelli kişilerin bağımsızlıklarını, sosyal ve mesleki açıdan içinde yaşadıkları topluma katılıp katkıda bulunmalarını sağlayacak önlemlerden yararlanma haklarını tanır ve bu haklara saygı duyar” hükmü yer almaktadır. Avrupa Konseyi 2003 Yılının Avrupa Engelliler Yılı Olarak 22 OJEC, Charter Of Fundamental Rights Of The European Union (2000/C 364/01), C 364/1- 18.12.2000 17 N İH A L A R D A A K Y I L D I Z Saptanması konusunda 3 Aralık 2001 tarihli bir karar23 almıştır. Bu karar ile Avrupa Engelliler Yılı sürecinde bilinç düzeyinin güçlendirilmesinin esas olarak üye ülkeler düzeyinde gerçekleştirilecek etkin faaliyetlere bağlı olduğu ve bu faaliyetlerin de Topluluk düzeyindeki ortak çabalar ile desteklenmesi gerektiği ortaya konulmuştur. Avrupa Engelliler Yılı’nın bilinç düzeyini yükseltmede ve bu faaliyetlere hız kazandırmada itici güç olabileceği düşünülmüştür. Avrupa Engelliler Yılı’nın hedef ve amaçları aşağıdaki gibi saptanmıştır24: (a) Engellilerin hakları ile ilgili bilinç düzeyini arttırmak, bunların ayrımcılığa karşı korunmalarını ve engellilerin haklarını tam ve eşit şartlarda kullanmalarını sağlamak; 18 (b) Avrupa’da yaşayan engellilere fırsat eşitliği sağlamak için gerekli önlemlerin ele alınıp tartışılmalarını teşvik etmek; (c) Yerel, ulusal ve Avrupa ölçeğinde gerçekleştirilmiş olumlu uygulamaların, etkin stratejilerin ve edinilmiş deneyimlerin paylaşılmasını teşvik etmek; (d) İlgili tüm taraflar arasında, yani hükümetler, sosyal taraflar, sivil toplum örgütleri, sosyal hizmet kuruluşları, özel sektör, engelliler ve bunların aileleri arasında işbirliğini güçlendirmek; (e) Engellilik ile ilgili iletişimi geliştirmek ve engelli kişiler hakkında olumlu bir imaj oluşturulmasını teşvik; (f) Engellilerin farklı özellikleri ile değişik tipteki engellilikler hakkındaki bilinç düzeyini yükseltmek; 23 24 OJEC, Council Decision of 3 December 2001 on the European Year of People with Disabilities 2003 (2001/903/EC), L 335/15- 19.12.2001 http://eyh.aile.gov.tr/mevzuat/uluslararasi-mevzuat/14-avrupa-birligi-ve-engellilik AV U PA B İ R L İ Ğ İ V E T Ü R K İ Y E ’ D E E N G E L L İ P O L İ T İ K A L A R I (g) Engellilerin karşı karşıya kaldıkları çok yönlü ayrımcılık hakkında bilinçlendirmeyi sağlamak; (h) Engelli çocuk ve gençlerin eşit öğrenim haklarının benimsenmesine özel önem vermek, böylece bunların tam katılmalarını teşvik etmek ve desteklemek; özel gereksinimleri olan öğrencilerin genel veya özel kurumlara ve Avrupa değişim programlarına katılmalarını geliştirmek üzere çocuk ve gençlerin eğitimi ile ilgilenen meslek kişi ve grupları arasında Avrupa çapında işbirliğini oluşturmaktır. Avrupa Engelliler Yılı kapsamında çeşitli faaliyetler gerçekleştirilmiştir. Bu faaliyetler 5-7 Aralık 2003 tarihinde İtalya dönem Başkanlığında Roma’da gerçekleştirilen Konferansta ele alınmıştır. Hakların kullanımı ve engellilerin ulaşılabilirliği ile ilgili konuları tartışmak üzere politikacılar, engellilerin temsilcileri, uzmanlar, akademisyenler, sosyal taraflar ve medyadan 500 kişi bir araya gelmiştir. Bu toplantı ile, üye ve aday ülkeler Avrupa Engelliler Yılının sonuçlarını ortaya koymaya ve engellilik konusunun sonraki dönemlerde de politika öncelikleri arasında yer almasını temin edilmesi gereği ortaya konulmuştur.25 2010 yılına kadar olan dönemi kapsayan Avrupa Komisyonu’nun “Avrupa Engellilik Eylem Planı”26, Avrupa Engelliler Yılının başarıları ve İstihdamda ve İşte Eşit Muamele Direktifinin üye ülkeler tarafından etkili bir şekilde uygulanıp uygulanmadığını değerlendirmek üzerine oluşturulmuştur. Bu eylem planının üç temel amacı bulunmaktadır. Birincisi, İşte ve İstihdamda Eşit Muamele Direktifi’nin uygulanması, ikincisi ilgili Topluluk politikalarına engellilik boyutunun dahil edilmesi ve diğeri ise “Herkes İçin Ulaşılabilir25 26 Daha detaylı bilgi için BKZ; ASPB, EYHGM internet sitesi. http://eyh.aile.gov.tr/data/542560ac369dc314a097ec25/2003europeanactionplani.pdf “Equal opportunities for people with disabilities: A European Action Plan” 19 N İH A L A R D A A K Y I L D I Z liğin” iyileştirilmesidir. Bu eylem planının aşamaları Avrupa Birliği kapsamında engellilerin genel durumlarının ele alındığı ve Avrupa Komisyonu tarafından hazırlanacak iki yıllık raporlarla desteklenecektir. 1 Aralık 2003 tarihinde toplanan Çalışma ve Sosyal İşler Bakanlar Konseyi toplantısı sonucunda Avrupa Komisyonu Ayrımcılıkla Mücadele ve direktifin 2003 yılı sonuna kadar ulusal yasalarla uyumlaştırılması konularında görüş birliğine varılmıştır. A.2. AB’DE ENGELLİLERE YÖNELİK OLUŞUMLAR A.2.1. Üst Düzey Grup Üye Ülkelerle İşbirliğini Geliştirmek için, Engellilik Konusunda Üye Ülke Temsilcilerinden Oluşan Üst Düzey Grup (High Level Group of Member States’ Representatives on Disability27) kurulmuştur. 20 Bu Grubun amacı, Hükümetler düzeyinde engellilere yönelik varolan politikaları ve öncelikleri gözden geçirmek, bu konudaki bilgileri ve deneyimleri biraraya getirmek ve engellilik konusunda geleceğe yönelik olarak Avrupa Birliği düzeyinde raporlama yöntemlerine ilişkin danışmanlık yapmaktır. A.2.2. Engellilik Grubu Politika Oluşturma Süreçlerine Engellilik Boyutunun Dahil Edilmesi için Hizmetlerarası Engellilik Grubu (Inter-service Disability Group) kurulmuştur. Avrupa Komisyonu bünyesinde, engellilik konularında politika oluşturma süreçlerinde sektörlerarası işbirliği ve koordinasyonu sağlamak ve engellilik konularında farkındalık ve duyarlılığı arttırmak, bilgi paylaşımı sağlamak ve engellilerin toplumsal bütünleşmelerinin teşvik edilmesi amacıyla ilgili tüm Genel Müdürlüklerin temsil edildiği “Hizmetlerarası Engellilik Grubu” kurulmuştur. Bu oluşumla engellilik boyutu27 http://europa.eu.int/comm/employment_social/soc-prot/disable/hlg_en.htm AV U PA B İ R L İ Ğ İ V E T Ü R K İ Y E ’ D E E N G E L L İ P O L İ T İ K A L A R I nun tüm sektörlere dahil edilmesi planlanmıştır. Bu grup her Genel Müdürlükten temsilcilerin yer aldığı toplam 35 üyeden oluşmaktadır. A.2.3. Engelliler Forumu Engellilerin Politika Oluşturma Süreçlerine Katılımının Arttırılması Avrupa Engelliler Forumu (European Disability Forum) kurulmuştur. Avrupa Komisyonu engellilere yönelik hizmet veren sivil toplum örgütlerinin aktif katılımına önem vermektedir. Bu nedenle Avrupa Birliği düzeyinde engellilerin çıkarları için mücadele eden tüm üye ülkelerden engellilere yönelik hizmet veren sivil toplum örgütlerin bir araya geldiği Avrupa Engelliler Forumu28’nu teşvik etmektedir. A.2.4. Engelli Finansman Araçları Avrupa Birliği’nde Engellilere Yönelik Olarak Başvurulabilecek Finansman Araçlarını şu şekilde sıralayabiliriz; Avrupa Sosyal Fonu29: Bu fon, Avrupa Komisyonun Avrupa Birliğine üye ülkelerde engellilerin işgücü piyasasına entegrasyonunu teşvik etmek üzere kullanılabilmektedir. Bu kaynak iş deneyimleri, çalışma biçimleri, ücret destekleme, geçici korumalı istihdam ve işgücü piyasasına yönelik diğer faaliyetler için kullanılabilmektedir. bunların yanında engellilerin kendi işlerini kurabilmeleri için de bu fondan yararlanılabilmektedir. Bu kapsamda zihinsel ve ağır derecede fiziksel özrü bulunan kişilere yönelik kooperatifler kurma da yer almaktadır. Avrupa Sosyal Fonu Avrupa’da engellilerin fırsat eşitliğini teşvik etmek için yararlanılabilen önemli bir finansman aracıdır. 28 29 http://www.edf-feph.org/ http://europa.eu.int/comm/employment_social/esf2000/index-en.htm 21 N İH A L A R D A A K Y I L D I Z Topluluk İstihdam Girişimi30: (Employment Community Initiative-EQUAL): EQUAL Girişimi, işte ve iş arama sürecinde engellilerin karşı karşıya kaldıkları ayrımcılık uygulamalarını ortadan kaldırma amacına yönelik yeni yollar geliştirilmesini vurgulamaktadır. İş ve istihdam yaratılması ortaklıkların geliştirilmesi ile gerçekleştirilmektedir. Ortaklıklarda, istihdama ilişkin olarak ayrımcılığa maruz kalan grupların temsilcileri de yer almaktadır. Socrates31: Okullar ve uzmanların değişimi ve işbirliği programıdır. Leonardo da Vinci 32: Mesleki eğitim programıdır. A.3. AB’DE ENGELLİLERE YÖNELİK YASAL DÜZENLEMELER 22 AB’de engellilere yönelik doğrudan ve dolaylı olarak yapılan yasal düzenlemeleri kronolojik olarak şu şekilde sıralayabiliriz33: • 31 Mayıs 1990, Konsey İlke Kararı : Engelli çocuklar ve gençlerin genel öğretim sistemine katılımı (90/C 162/02) • 20 Aralık 1996, Konsey İlke Kararı : Engelli bireylere tanınacak fırsat eşitliği (97/C/12/01) • 4 Haziran 1998, Konsey Tavsiye Kararı : Engelliler için park kartı verilmesi (1998/376/EC) • 17 Haziran 1999, Konsey İlke Kararı : Engelli kişilere istihdamda fırsat eşitliği sağlanması (1999/C 186/02) • 12 Mayıs 2000, Sonuç Tebliği : Engelliler için engelsiz Avrupa 30 31 32 33 http://europa.eu.int/comm/employment_social/equal/index_en.html http://europa.eu.int/comm/education/programmes/socrates/socrates_en.html http://europa.eu.int/comm/education/programmes/leonardo/leonardo_en.html http://eyh.aile.gov.tr/mevzuat/uluslararasi-mevzuat/11-avrupa-birligindeengellilere-yonelik-yasal-duzenlemeler AV U PA B İ R L İ Ğ İ V E T Ü R K İ Y E ’ D E E N G E L L İ P O L İ T İ K A L A R I • 27 Kasım 2000, Konsey Kararı : Ayrımcılığa karşı topluluk eylem planı oluşturulması (2001-2006) • 27 Kasım 2000, Konsey Direktifi : İstihdamda ve işte eşit muamele konusunda genel çerçeve (2000/78 EC), Avrupa Birliği Temel Haklar Belgesi (2000/C 364/01) • 5 Mayıs 2003, Konsey İlke Kararı : Engelli öğrencilere eğitim ve mesleki eğitimde fırsat eşitliği sağlanması (2003/C 134/04) • 6 Mayıs 2003, Konsey İlke Kararı : Engelli bireylere yönelik kültürel etkinlikler ve bu etkinliklere ulaşılabilirlik (2003/C 134/05) • 15 Haziran 2003, Konsey İlke Kararı : Engelli bireylerin istihdamının ve toplumsal bütünleşmelerinin teşvik edilmesi (2003/C 175/01) • 30 Ekim 2003, Sonuç Tebliği : Engellilere Yönelik Fırsat Eşitliği: Avrupa Eylem Planı • 11 Aralık 2013,Tavsiye Kararı : Engelli bireylerin kültür, spor, turizm ve boş zaman etkinliklerine tam, eşit ve etkin katılımının sağlanması üzerine Üye Devletlere yönelik CM/ Rec(2013)3 sayılı Tavsiye Kararı B. TÜRKİYE'DE ENGELLİ POLİTİKASI B.1. TARİHÇE Tarihimizde dezavantajlı gruplara yönelik olarak her zaman olumlu bir tutum ve davranış sergilenmiştir. Bu kapsamda örf, adet, geleneklerimiz ve halkın dayanışma duygusu özürlülere verilen hizmetlere dayanak teşkil etmiştir. Yüzlerce yıllık geçmişi olan vakıf, lonca ve hayratlarımız geleneksel kurumlar olarak bu alanda önemli görev üstlenmişlerdir. Osmanlı Devleti döneminde özürlülerin yaşlılar evinde koruma altına alındığı ya da bazılarının yeteneklerine uygun işlerde çalıştırıldıkları dikkati çekmektedir. 23 N İH A L A R D A A K Y I L D I Z Cumhuriyetin kurulmasıyla birlikte özürlülük alanında uluslararası gelişmelere paralel çalışmalar başlamış, Mustafa Kemal Atatürk tarafından çocuk hakları bağlamında özürlü çocukları da kapsayan ilk belge olan “1924 Cenevre Çocuk Hakları Bildirgesi”nin imzalanması, bu dönemin ilk adımını oluşturmuştur. Başta İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi olmak üzere birçok belgede, özürlülüğe temelde bir insan hakları sorunu olarak yaklaşılmıştır. Anayasamız ve buna bağlı çıkarılan yasalarımız da evrensel ilkeler doğrultusunda devleti özürlülerin sorunlarına ilişkin yükümlü kılmıştır. 24 Cumhuriyet Dönemiyle birlikte; toplumun refahını ve insan değerini ön planda tutan bir düşüncenin gereği olan sosyal hukuk devleti anlayışı ve eşitlik ilkesi çerçevesinde özürlü kişilerin başta Anayasa olmak üzere kanunlar karşısında tüm vatandaşlara tanınan yasal hak ve görevlere sahip oldukları ifade edilmiştir. Diğer yandan da fırsat eşitliğini sağlamaya yönelik düzenlemeler gerçekleştirilmiştir. Dünyada olduğu gibi ülkemizde de özürlülere yönelik gelişmeler 1980 yılından itibaren hız kazanmıştır. Özürlülere yönelik hizmetlerin koordinasyonu ve izlenmesini sağlamak amacıyla 1981 yılında Sakatları Koruma Milli Koordinasyon Kurulu oluşturulmuştur. 1982’de yürürlüğe konulan Türkiye Cumhuriyeti Anayasasında da özürlü kişilerin hakları güvence altına alınmıştır.34 3 Aralık 1996 tarihli ve 4216 sayılı Yetki Kanununa dayalı olarak 25 Mart 1997 tarihli ve 571 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile Sakatları Koruma Milli Koordinasyon Kurulu kapatılarak Başbakanlığa bağlı Özürlüler İdaresi Başkanlığı kurulmuştur. 34 Detaylı bilgi için BKZ: Anayasa bölümü Taşra teşkilatı bulunmayan Kurum, hizmetlerini bir Devlet Bakanına bağlı şekilde sürdürmektedir. Özürlüler alanında köklü yasal düzenleme ve buna bağlı süreçleri aşağıdaki gibi üç bölüme ayırmak suretiyle incelemek uygun olacaktır. Bunlar; 1996 yılından önceki dönem, 1996- 2004 yılları arası ikinci dönem ve 2005 yılı ve devamı olan içinde bulunduğumuz dönemdir. B.1.1. 1996 Yılından Önceki Dönem Çok eskilere götürülebilen uzun zaman dilimi 1996’dan önceki dönem olarak belirtilmiştir. Bu dönem başlangıcı olmayıp, bitiş tarihi belli olan bir süreci kapsamaktadır. Cumhuriyetin ilanına kadar uzanan dönemden bahsedilirse 73 yıllık bir süreçtir. Bu dönemde yapılan düzenlemelerde, doğrudan özürlülere odaklanmış, onlara özgü bir kanun yapma yoluna gidilmediği görülür. Özürlülerle ilgili hususlar ekseriyetle uluslararası yasalar, anayasa ve buna dayanarak çıkarılan; sosyal hizmet ve yardımlar, sağlık, eğitim, iş ve yerel yönetimlere ilişkin kanunlarda yer almıştır. Bunlar arasında eski bir tarihi bulunan, 1930 tarihli 1580 sayılı eski Belediye Kanunu, eski 3360 sayılı İl Özel İdaresi Kanunu, 1593 sayılı Umumi Hıfzıssıhha Kanunu, 854 sayılı Deniz İş Kanunu, eski 1475 sayılı İş Kanunu, 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu, 2022 sayılı 65 Yaşını Doldurmuş Muhtaç, Güçsüz ve Kimsesiz Türk Vatandaşlarına Aylık Bağlanması Hakkında Kanun, 2828 sayılı Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Kanunu ve 16 Mart 1987 tarihli Sakatların İstihdamı Hakkında Tüzük özürlülük ve özürlüler konusunda öncelikli mevzuat olarak karşımıza çıkmıştır. Dünyada olduğu gibi ülkemizde de özürlülere yönelik gelişmeler 1980 den itibaren yoğunluk kazanmıştır. Birleşmiş 25 N İH A L A R D A A K Y I L D I Z Milletler Genel Kurulu 3 Aralık 1981 tarihinde aldığı bir kararla bu yılı “Özürlüler Yılı” ilan ederek 1982 yılında “Özürlü Kişilerle İlgili Dünya Eylem Programı”nı yürürlüğe koymuştur. Bu çerçevede, bu on yıllık periyotta her yılın 10-16 Mayıs tarihleri arası “Sakatlar Haftası” kutlamaları çerçevesinde önemli etkinliklerde bulunmak suretiyle kamuoyunun dikkati özürlülük ve özürlüler üzerine çekilmiştir. Her yıl Sakatlar Haftası çeşitli özür gruplarına yönelik etkinliklerle kutlanmıştır. 26 “Özürlüler On Yılı”nın 1993 yılında sona ermesiyle tarihi bir anlam taşıyan 3 Aralık günü “Dünya Özürlüler Günü” olarak kutlanmaya başlanmıştır. Buna rağmen Sakatlar Haftası kutlamalarının hala sürdürülüyor olması, Birleşmiş Milletler kararının ülkemizde ne denli kabul gördüğünün en belirgin örneğini teşkil etmektedir. Bugün başka ülkelerden ayrı şekilde ülkemizde hem 3 Aralık Dünya Özürlüler Günü, hem de 10-16 Mayıs Sakatlar Haftası düzenli olarak kutlanmaya devam edilmektedir. Özürlülerle ilgili önemli sorunlar bu tür gelenekselleşen kutlama günlerinde dile getirilmiştir. Türkiye’ de mevzuat anlamındaki özürlülerle ilgili düzenlemeler uluslararası kurum ve kurullar doğrultusunda, özellikle 1982 Anayasası ile yer almaya başlamıştır. Yakın zamana kadar sosyal yardımlar, sosyal hizmetlerin bir parçası kabul edilirken bugün sosyal yardımlar ayrı bir başlıkta, sosyal hizmetlerden bağımsız olarak değerlendirilebilmektedir. Bu süreç teknik, sağlık ve sosyal bilimlerin kendi içinde ayrıştırılarak birer ayrı disiplin haline gelmesi şeklinde olmuştur. Buna paralel, Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu hem sosyal hizmet, hem de yardım kuruluşu olarak çocuk, yaşlı, kadın, özürlü ve muhtaç kimselere yönelik hizmette bu- AV U PA B İ R L İ Ğ İ V E T Ü R K İ Y E ’ D E E N G E L L İ P O L İ T İ K A L A R I lunan tek genel kuruluş olmasına rağmen şimdi her özel gereksinim grubuna ayrı bir kurum oluşturulmuştur. Kadınlar için Kadının Statüsü ve Sorunları Genel Müdürlüğü, özürlüler için Özürlüler İdaresi Başkanlığı ve yoksunluk ve yoksulluk içinde olanlara yönelik ise Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Genel Müdürlüğü kurulmuştur. Yukarıda belirtildiği gibi, özürlülere yönelik hizmetler de Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumundan farklı olarak sosyal hizmetler genelinden daha özele indirgenmiş olup, konusu sadece özürlü ve özürlülük olan bir birimin kurulmasına yol açmıştır. Açıklanmaya çalışıldığı üzere; bu alandaki gelişmeler, olayları ve kavramları daha yakından tanıma, inceleme ve değerlendirme ihtiyacından kaynaklanmıştır. B.1.2. 1996-2004 Yılları Arası İkinci Dönem İkinci dönemin başlangıcı, aynı zamanda Dünya Özürlüler Gününe paralel 3 Aralık 1996 tarihidir. Ülkemizde özürlülere yönelik geniş çaplı, köklü ilk yasal hareket 3 Aralık 1996 tarihinde, Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde “oybirliği” ile kabul edilmiş olan 4216 sayılı Yetki Kanunu ile başlatılmıştır. Bu Kanunla hükümete, Özürlüler İdaresi Başkanlığının kurulması ve özürlülerle ilgili olarak bazı kanunlarda değişiklik yapmak üzere KHK çıkarma yetkisi verilmiştir. Yetki Kanunu çerçevesinde 25 Mart 1997 tarih ve 571 sayılı Özürlüler İdaresi Başkanlığı Teşkilat ve Görevleri Hakkında KHK, 30 Mayıs 1997 tarih ve 572 sayılı Özürlülerle İlgili Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında KHK ve 30 Mayıs 1997 tarih ve 573 sayılı Özel Eğitim Hakkında KHK’ler çıkarılmıştır. Yürürlüğe konulan adı geçen üç kararname özürlüler alanının temel mevzuatını oluşturmuştur. 571 sayılı KHK ile Türkiye’ de ilk kez adını “özürlüler” den alan bir kurum teşkil edilmiştir. Özürlüler İdaresi Başkanlığı’nın 27 N İH A L A R D A A K Y I L D I Z kurulmuş olmasını; toplumsal bir olgu olarak özürlülüğün önemsenmesi ve özürlü bireylere verilen değeri ifade etmesi bakımından kayda değer bir gelişme olarak görmekteyiz. Birleşmiş Milletler Standart Kuralları özürlülerle ilgili evrensel ilkeler bakımından Başkanlığın genel esaslarını oluşturmuştur. Kuruluş kararnamesinin ardından sıra ile aynı günlerde 572 sayılı kararname çıkarılarak yukarıda adı geçen kanunlarda özürlülere ilişkin bir takım değişiklikler yapılmıştır. Çeşitli 18 kanunda yapılan değişiklikler 572 sayılı Kararnamede toplanmıştır. 28 Bunları, özel eğitim alanındaki köklü değişiklikleri çağdaş anlayışla yeniden düzenleyen 573 sayılı Kanun Hükmünde Kararname (KHK) izlemiştir. Bu kararname ile özel eğitim alanında önemli bir boşluk doldurulmuştur. Özürlü öğrencilerin normal eğitim okullarında akranlarıyla aynı sınıflarda eğitimi esasına dayanan “kaynaştırma eğitimi” ne bu Kararname sayesinde geçilmiştir. B.1.3. 2005 ve Sonrası Özürlüler Kanununun yürürlüğe girmesi ülkemizde özürlülük açısından önemli bir dönüm noktasıdır. 5378 sayılı Özürlüler Kanu’’nunun yürürlüğe girdiği 7 Temmuz 2005 tarihi itibariyle özürlüler açısından yeni bir döneme girilmiş bulunmaktadır. 5378 sayılı Özürlüler Kanunu geçici 4 madde ile birlikte 56 maddeden oluşmaktadır. 16 maddesi amaç, kapsam, genel esaslar, sınıflandırma, bakım, rehabilitasyon, istihdam, eğitim, iş ve meslek analizlerine ilişkin açıklamaları içermektedir. Yasanın, 33 madde gibi büyük bir bölümü ise bazı kanun ve Kanun Hükmünde Kararname'lerdeki “Değiştirilen Hükümler”i içermektedir. AV U PA B İ R L İ Ğ İ V E T Ü R K İ Y E ’ D E E N G E L L İ P O L İ T İ K A L A R I Kanun, özürlülerin taleplerini dikkate alınarak hazırlanmış olup, genelden özele doğru bir takım yenilikleri içermektedir. Bu yenilikler; kavramlar ve tanımlar, insan hakları bağlamında ayrımcılığa karşı korunmadan başlayıp, özürlülere hizmet ve yardımlar yönünde sağlanan haklar ve kurumsal yapılanmaya dek uzanan birçok düzenlemeyi kapsamaktadır. Kurumsal yapılanma açısından, Başkanlığın daha etkin ve verimli çalışabilmesi amacıyla, kuruluş kararnamesi olan 571 sayılı KHK'da belirtilen yapılanmadan farklı şekilde ana hizmet birimleri yeniden yapılandırılmıştır. 1963 yılında Sosyal Hizmetler Genel Müdürlüğü kurulmuş ve yaşlılarla ilgili hizmetleri planlama, programlama ve yürütme görevini doğrudan devlet üstlenmiştir. Genel Müdürlüğe bağlı olarak ilk Huzurevi 1966’da Konya’da, ikincisi ise Eskişehir’de hizmete açılmıştır. Özürlülere yönelik Ankara’da Saray Bakım ve Rehabilitasyon Merkezi ise 1988 yılında hizmete açılmıştır. 1983 yılında yürürlüğe giren 2828 sayılı Sosyal Hizmetler Çocuk Esirgeme Kurumu Kanunu ile Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Genel Müdürlüğü kurularak Sosyal Hizmetler Sağlık Bakanlığından ayrılmıştır. Bu Kanun ile korunmaya, bakıma ya da yardıma muhtaç aile, çocuk, sakat, yaşlı ve diğer kişilere götürülen sosyal hizmetler ve bu faaliyetlerin düzenlenmesi amaçlanmıştır. 2828 sayılı Kanunun 4.üncü maddesinde belirtilen genel esaslar dahilinde muhtaç yaşlıların tespiti, korunması, bakımlarının sağlanması ile ilgili hizmetleri yürütmek, bu hizmetler için gerekli sosyal hizmet kuruluşlarının tesisi ve işletilmesi ile ilgili görevleri yerine getirmek üzere aynı Kanunun 10.uncu maddesinin (f) fıkrasına dayanılarak Yaşlı Hizmetleri Daire Başkanlığı kurulmuştur. Ayrıca aynı Kanunun 10.maddesinin 29 N İH A L A R D A A K Y I L D I Z (g) fıkrasına dayanılarak Özürlülerin ve Felçlilerin Rehabilitasyonu Daire Başkanlığı kurulmuştur. 07.07.2005 tarihli ve 25868 sayılı Resmi Gazetede yayınlanan Özürlüler ve Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararname'lerde Değişiklik Yapılması Hakkındaki 5378/29 Sayılı Kanunun; 2828 Sayılı Kanunun 10. maddesi 1. fıkrasındaki yaptığı değişiklikle Yaşlı Hizmetleri Daire Başkanlığı, Yaşlı Bakım Hizmetleri Dairesi Başkanlığı olarak, Özürlülerin ve Felçlilerin Rehabilitasyonu Daire Başkanlığı ise Özürlü Bakım Hizmetleri Dairesi Başkanlığı olarak ihdas edilmiştir. 30 633 sayılı Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname ile SHÇEK Genel Müdürlüğü kapatılarak (Mülga) SHÇEK Genel Müdürlüğü bünyesindeki Özürlü Bakım Hizmetleri Dairesi Başkanlığı ve Yaşlı Bakım Hizmetleri Dairesi Başkanlığı birleştirilerek Özürlü ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü bünyesinde Bakım Hizmetleri Birimi ile Yaşlı Hizmetleri Biriminden oluşan Bakım Hizmetleri Dairesi Başkanlığı adı altında hizmet sunmaya başlamıştır. B.2. TÜRKİYE'DE ENGELLİ VERİLERİ Birleşmiş Milletler Nüfus Fonu (UNFPA) tarafından, her yıl 11 Temmuz Dünya Nüfus Günü’nde, nüfusun önemli konularını ele alan bir tema belirlenmekte ve bu temaya ilişkin farkındalık yaratmaya yönelik çalışmalar yapılmaktadır. UNFPA, 2015 yılı temasını “Kırılgan Nüfus Grupları” olarak belirlemiştir. Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) tarafından 2014 yılında yayımlanan “İnsani Gelişme Raporu”nda, “kırılganlık” kavramı ele alınmıştır. “İnsani İlerlemeyi Sürdürmek: Kırılganlıkları Azaltmak ve Dayanıklılık Oluşturmak” başlıklı bu raporda, insani kırılganlık kavramı “kişilerin yetkinliklerini ve seçeneklerini tüketen olasılıklar” olarak tanımlanmıştır. AV U PA B İ R L İ Ğ İ V E T Ü R K İ Y E ’ D E E N G E L L İ P O L İ T İ K A L A R I Söz konusu raporda, insan hayatının belirli hassas dönemlerini anlatan “yaşam döngüsü kırılganlıkları” kavramına da yer verilmektedir. Bu hassas dönemler, bir çocuğun hayatının ilk bin gününü ve okul hayatından iş hayatına ya da iş hayatından emekliliğe geçiş gibi dönemleri kapsamaktadır. Buna göre insanlar dünyaya geldikleri ilk bin günde, okuldan iş yaşamına veya çalışma hayatından emekliliğe geçtikleri dönemlerde sosyo-ekonomik şok ve risklerden daha çok etkilenmektedirler. Genel nüfusa göre yoksulluk ve sosyal dışlanma riski yüksek olan gruplar olarak da tanımlayabileceğimiz kırılgan nüfus gruplarını; yoksulluk ve yoksunluk içinde yaşayanlar, engelliler, çocuklar, gençler, kadınlar, yaşlılar, işsizler, evsizler vb. nüfus grupları oluşturmaktadır. Dünya Nüfus Günü için Türkiye İstatistik Kurumu tarafından hazırlanan bu haber bülteninde, kırılgan nüfus grubu olarak “engelliler” ele alınmakta ve bu kapsamda yer alan istatistikler aşağıdaki gibi sunulmaktadır. 35 En az bir fonksiyonda zorluk yaşayan kişi sayısı 4 milyon 882 bin 841’dir. Türkiye’de, 2011 Nüfus ve Konut Araştırması36 sonuçlarına göre; görme, duyma, konuşma, yürüme, merdiven çıkma veya inme, bir şey taşıma veya tutma ve yaşıtlarına göre öğrenme, basit dört işlem yapma, hatırlama veya dikkatini toplama fonksiyonlarından en az birinde çok zorlandığını veya hiç yapamadığını belirten kişi sayısı 4 milyon 882 bin 841’dir. Diğer bir ifadeyle 2011 yılında toplam nüfusun % 6,6’sının en az bir engeli vardır. En az bir fonksiyonda zorluk yaşadığını veya hiç yapamadığını belirtenlerin % 42,8’i erkek, % 57,2’si ise kadındır. 35 36 http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=18617 http://eyh.aile.gov.tr/data/551169ab369dc57100ffbf13/Bülten_Nisan2016.pdf 31 N İH A L A R D A A K Y I L D I Z En az bir engeli olan yaşlı kadınların oranı erkeklerden daha fazladır En az bir engeli olanların yaş grubu ve cinsiyete göre dağılımına bakıldığında, ileri yaşlardaki kadınlarda, aynı yaş grubundaki erkeklere göre en az bir engeli olanların oranının daha fazla olduğu görülmektedir. Kadınlarda, 65-69 yaş grubunda en az bir fonksiyonu yerine getirirken çok zorlandığını veya hiç yapamadığını belirtenlerin oranı bu yaş grubundaki toplam kadın nüfusta % 27,2 iken, erkeklerde bu oran % 18,3’tür. Kadınlarda 70-74 yaş grubunda en az bir engeli olanların oranı % 36,3 iken aynı yaş grubundaki erkeklerde bu oran % 26,3’tür. 32 İleri yaşlardaki kadın ve erkekler arasındaki bu fark 75 ve daha yukarı yaş grubunda da belirgindir. Erkeklerde 75 ve daha yukarı yaş grubunda engelli nüfus oranı % 40,9 iken, kadınlarda bu oran % 50,3’tür. Yaş grubu ve cinsiyete göre en az bir engeli olan nüfusun oranı, 2011 AV U PA B İ R L İ Ğ İ V E T Ü R K İ Y E ’ D E E N G E L L İ P O L İ T İ K A L A R I Bireyler en çok bir şeyler taşıma veya tutmada zorlanmaktadır Bir şeyler taşıma veya tutmada çok zorlandığını veya hiç yapamadığını belirtenlerin (3 ve daha yukarı yaş) oranı % 4,1’dir. Bu oran erkeklerde, % 3,2, kadınlarda ise % 5,1’dir. Yürüme, merdiven çıkma ve inmede zorluk yaşadığını veya hiç yapamadığını beyan edenlerin (3 ve daha yukarı yaş) oranı % 3,3’tür. Erkeklerde % 2,4 olan bu oran kadınlarda daha yüksektir (% 4,1). Yaşıtlarına göre yeni bilgi ve becerileri öğrenmede (okuma ve yazma, hesaplama, basit problemleri çözme vb.), yakın zamanlarda yaşanan olayları ve buna ilişkin zamanları hatırlamada ve dikkatini toplamada çok zorlandığını veya hiç yapamadığını beyan eden nüfusun (3 ve daha yukarı yaş) oranı % 2’dir. Bu oran erkeklerde % 1,6 iken kadınlarda % 2,4’tür. Gözlük veya lens kullandıkları halde görmede zorluk yaşadığını veya hiç göremediğini beyan edenlerin oranı % 1,4’tür. Görmede güçlük çekenlerin oranı erkelerde % 1,3 iken kadınlarda % 1,5’tir. İşitme cihazı/implant kullanıyor olmasına rağmen duymada çok zorlanan veya hiç duyamayan nüfusun oranı % 1,1’dir. Bu oran erkeklerde % 1,1 iken, kadınlarda % 1,2’dir. Konuşma bozukluğu, tutukluk, kekemelik gibi nedenlerden dolayı konuşma güçlüğü çeken nüfusun (3 ve daha yukarı yaş) oranı % 0,7’dir. Konuşmada zorluk çekenlerin oranı erkeklerde % 0,8, kadınlarda ise % 0,6’dır. Ülkemizdeki engelli nüfusun eğitim düzeyi nüfusun geneline göre düşüktür En az bir fonksiyonu yerine getirmede zorluk yaşayan ve okuma yazma bilmeyen nüfusun (6 ve daha yukarı yaş) oranı top- 33 N İH A L A R D A A K Y I L D I Z lamda % 23,3, erkeklerde % 10,9 ve kadınlarda % 32,4’tür. Bu oran aynı araştırma sonuçlarına göre tüm nüfus için toplamda % 4,5, erkeklerde % 1,4 ve kadınlarda % 7,6’dır. En az bir engeli olup, yükseköğretim mezunu olanların oranı erkeklerde % 4, kadınlarda ise % 1,5’tir. Tüm nüfusta bu oran erkekler için % 12,1 iken kadınlarda % 8,5’tir. En az bir engeli olan nüfusun işgücüne katılım oranı % 22,1’dir 34 Nüfusun geneli için işgücüne katılım oranı % 47,5 iken, en az bir engeli olan nüfusta bu oran % 22,1’dir. En az bir fonksiyonu gerçekleştirmede zorluk yaşayan nüfusun (15 ve daha yukarı yaş) işgücüne katılım oranı erkeklerde % 35,4, kadınlarda ise % 12,5’tir. Tüm nüfusta işgücüne katılma oranı erkeklerde % 69,2 iken, kadınlarda ise % 25,9’dur. Diğer bir ifadeyle engelli nüfusun işgücüne katılım oranı tüm nüfusun katılım oranının yarısı kadardır. Yürümede zorlanan ferdi olan hanelerin % 58’i 1-2 katlı binalarda yaşamaktadır Yürümede, merdiven çıkmada veya inmede zorluk yaşayan 3 ve daha yukarı yaşta fert bulunan hanelerin ikamet ettikleri konutların bina kat sayısı incelendiğinde, söz konusu konutların; % 18,4’ünün 3 veya 4 katlı binalarda, % 23,7’sinin ise 5 ve daha çok katlı binalarda yer aldığı görülmektedir. AV U PA B İ R L İ Ğ İ V E T Ü R K İ Y E ’ D E E N G E L L İ P O L İ T İ K A L A R I İşgücü durumuna göre nüfus oranı, 2011 [15 ve daha yukarı yaş] (%) İşgücüne katılım oranı İstihdam oranı İşsizlik oranı Toplam 247.770 309.327 64.703 Erkek 244.841 307.867 64.384 Kadın 68.598 193.780 Toplam Tüm nüfus Erkek Kadın En az bir engelli olan nüfus Kaynak: Nüfus ve Konut Araştırması 2011 Nüfus ve Konut Araştırması, 2011 sonuçlarına göre tüm nüfustaki işsizlik oranı % 7,9 iken, engelli nüfusta bu oran % 8,8’dir. Engelli ferdi bulunan hanelerin % 78,1’i oturdukları konutun sahibidir En az bir engelli ferdi bulunan hanelerin % 78,1’i ikamet ettikleri konutun mülkiyetine sahip iken, % 14,8’i oturdukları konutlarda kiracıdır. Diğer yandan, söz konusu hanelerin % 0,5’i lojmanda otururken; % 6,6’sı ikamet ettikleri konutun sahibi olmamalarına karşın kira ödememektedir (anne/baba/akraba evi vb.). Tüm haneler içinde oturdukları konutun sahibi olanların oranı ise % 67,3’tür. Engelli ferdi olan hanelerin % 53,2’si 3 ve daha az odalı konutta oturmaktadır En az bir engelli ferdi bulunan hanelerin ikamet ettikleri konutların oda sayısına (salon dâhil) bakıldığında, bunların; % 1,7’sinin 1 odalı, % 10,5’inin 2 odalı, % 40,9’unun 3 odalı ve % 38,8’inin de 4 odalı olduğu görülmektedir. Oda sayısı 5 ve daha fazla olan konutlarda yaşayan hanelerin oranı ise % 35 N İH A L A R D A A K Y I L D I Z 8’dir. Tüm haneler içinde 3 ve daha az odalı konutlarda oturanların oranı ise % 48,3’tür. Engelli ferdi bulunan hanelerin % 73’ü sobalı konutta yaşamaktadır En az bir engelli ferdi bulunan hanelerin ikamet ettikleri konutların, konutta en çok kullanılan ısıtma sistemine göre dağılımları incelendiğinde, bahsedilen hanelerin % 73’ünün soba (doğalgaz sobası dahil) kullandığı görülmektedir. Tüm nüfus içinde soba kullanan hanelerin oranı ise % 57,1’dir. En az bir engelli ferdi olan hanelerin konutlarında % 16,7 oranında kat kaloriferi, % 6,6 oranında merkezi kalorifer ve % 3,5 oranında klima, elektrikli ısıtıcı ve diğer ısıtma sistemleri kullanılmaktadır. 36 Engelli ferdi olan hanelerin % 13,4’ünün tuvaleti konutun dışındadır Toplamda tuvaleti konutun dışında olan hanelerin oranı % 7,3 iken, en az bir engelli ferdi bulunan hanelerin ikamet ettikleri konutlarda bu oran % 13,4’tür. En az bir engeli olduğunu beyan eden kişilerin oturdukları konutların diğer kullanım kolaylıkları incelendiğinde; % 3,4’ünde hem banyo hem de borulu su sisteminin konut içinde olmadığı görülmektedir. İkamet ettikleri konutun içinde mutfak bulunmayan engelli bireyi olan hanelerin oranı ise % 2,2’dir. AV U PA B İ R L İ Ğ İ V E T Ü R K İ Y E ’ D E E N G E L L İ P O L İ T İ K A L A R I Hanelerin oturdukları konutlardaki kullanım kolaylıkları, 2011 (%) Tüm Haneler En az bir engelli ferdi olan haneler Konutun kullanım Konutun Konutun Konutun kolaylıkları Toplam içinde dışında Yok Toplam içinde Konutun dışında Yok Borulu su 100,0 97,4 1,7 0,9 100,0 94,9 3,4 1,8 Tuvalet 100,0 92,5 7,3 0,3 100,0 86,0 13,4 0,6 Banyo 100,0 97,2 1,7 ,1 100,0 94,0 3,4 2,6 Kaynak: Nüfus ve Konut Araştırması, 2011 Tablodaki rakamlar yuvarlamadan dolayı toplamı vermeyebilir. Açıklamalar; Nüfus ve Konut Araştırması, 2011, 5429 sayılı Türkiye İstatistik Kanunu uyarınca hazırlanan 2007-2011 dönemi Resmi İstatistik Programı kapsamında gerçekleştirilmiştir. Araştırmanın referans tarihi 2 Ekim 2011’dir. Alan uygulaması 3 Ekim 2011 tarihinde başlatılmış olup Aralık ayı sonuna kadar sürmüştür. Araştırmada yer alan engellilik soruları, bu alan ile ilgili olarak Birleşmiş Milletler bünyesinde çalışan ve sayımlar ile araştırmalar için engellilik soruları geliştiren “Washington Group” önerileri baz alınarak hazırlanmıştır. Bu sorular aynı zamanda Dünya Sağlık Örgütü tarafından üretilen Uluslararası Sağlık, Özürlülük ve Fonksiyon Sınıflaması (ICF) ile de uyumlu bir şekilde geliştirilmiştir. Nüfus ve Konut Araştırması’nda 6 engellilik durumu ile ilgili olarak sorgulama yapılmış, bu sorulara “Hiç zorlanmıyorum, Biraz zorlanıyorum, Çok zorlanıyorum, Hiç yapamıyorum” şeklinde cevap verilmesi beklenmiştir. Bu sorularda kişinin kendisini nasıl değerlendirdiği dikkate alınmıştır. Görme ve duyma ile ilgili sorular dışındakiler için bireylerin yardımcı cihaz olmadan zorluk çekme durumu sorgulanmış- 37 N İH A L A R D A A K Y I L D I Z tır. Görme ve duymaya ilişkin sorular tüm nüfusa yöneltilirken, diğer sorularda 3 ve üzeri yaştaki kişiler kapsanmıştır. Engellilik durumu oransal olarak hesaplanırken ilgili fonksiyonda çok zorlandığını ve hiç yapamadığını beyan edenlerin oranı alınmıştır.37 B.3. TÜRKİYE'DE ENGELLİLERE YÖNELİK YASAL DÜZENLEMELER Engellilerle ilgili doğrudan veya dolaylı olarak birçok yasal düzenleme yapılmıştır. Bunlar sırasıyla aşağıda verilmiştir.38 B.3.1. Anayasa Anayasada39 engelliler ile ilgili bölümlerin bulunduğu maddeler aşağıdaki gibidir. Kanun önünde eşitlik 38 Madde 10- Herkes, dil, ırk, renk, cinsiyet, siyasi düşünce, felsefi inanç, din, mezhep ve benzeri sebeplerle ayırım gözetilmeksizin kanun önünde eşittir. (Ek fıkra: 7/5/2004-5170/1 md.) Kadınlar ve erkekler eşit haklara sahiptir. Devlet, bu eşitliğin yaşama geçmesini sağlamakla yükümlüdür. (Ek cümle: 7/5/2010-5982/1 md.) Bu maksatla alınacak tedbirler eşitlik ilkesine aykırı olarak yorumlanamaz. (Ek fıkra: 7/5/2010-5982/1 md.) Çocuklar, yaşlılar, özürlüler, harp ve vazife şehitlerinin dul ve yetimleri ile malul ve gaziler için alınacak tedbirler eşitlik ilkesine aykırı sayılmaz. Üçüncü Bölüm, Sosyal ve Ekonomik Haklar ve Ödevler I. Ailenin korunması ve çocuk hakları Madde 41- Aile, Türk toplumunun temelidir ve eşler arasında eşitliğe dayanır. 37 38 39 http://eyh.aile.gov.tr/data/551169ab369dc57100ffbf13/Bülten_Nisan2016.pdf http://eyh.aile.gov.tr/mevzuat/ulusal-mevzuat/anayasa Türkiye Cumhuriyeti Anayasası, Kanun Numarası : 2709, Kabul Tarihi : 18/10/1982 Yayımlandığı R.Gazete: Tarih : 9/11/1982 Sayı:17863 (Mükerrer) AV U PA B İ R L İ Ğ İ V E T Ü R K İ Y E ’ D E E N G E L L İ P O L İ T İ K A L A R I Devlet, ailenin huzur ve refahı ile özellikle ananın ve çocukların korunması ve aile planlamasının öğretimi ile uygulanmasını sağlamak için gerekli tedbirleri alır, teşkilatı kurar. II. Eğitim ve öğrenim hakkı ve ödevi Madde 42- Kimse, eğitim ve öğrenim hakkından yoksun bırakılamaz. … Devlet, maddi imkanlardan yoksun başarılı öğrencilerin, öğrenimlerini sürdürebilmeleri amacı ile burslar ve başka yollarla gerekli yardımları yapar. Devlet, durumları sebebiyle özel eğitime ihtiyacı olanları topluma yararlı kılacak tedbirleri alır. V. Çalışma ile ilgili hükümler B. Çalışma şartları ve dinlenme hakkı Madde 50- Kimse, yaşına, cinsiyetine ve gücüne uymayan işlerde çalıştırılamaz. Küçükler ve kadınlar ile bedeni ve ruhi yetersizliği olanlar çalışma şartları bakımından özel olarak korunurlar. Sosyal güvenlik hakları B. Sosyal güvenlik bakımından özel olarak korunması gerekenler: Madde 61- Devlet harp ve vazife şehitlerinin dul ve yetimleriyle, malül ve gazileri korur ve toplumda kendilerine yaraşır bir hayat seviyesi sağlar. Devlet, sakatların korunmalarını ve toplum hayatına intibaklarını sağlayıcı tedbirleri alır. Yaşlılar, Devletçe korunur, Yaşlılara Devlet yardımı ve sağlanacak diğer haklar ve kolaylıklar kanunla düzenlenir. Devlet, korunmaya muhtaç çocukların topluma kazandırılması için her türlü tedbiri alır. 39 N İH A L A R D A A K Y I L D I Z Bu amaçlarla gerekli teşkilat ve tesisleri kurar veya kurdurur. B.3.2. Kanunlar40 1- Engellilerin Haklarına İlişkin Sözleşmenin Onaylanmasının Uygun Bulunduğuna Dair Kanun ve Engellilerin Haklarına İlişkin Sözleşme41 2- Engelliler Hakkında Kanun42 3- 65 Yaşını Doldurmuş Muhtaç, Güçsüz ve Kimsesiz Türk Vatandaşlarına Aylık Bağlanması Hakkında Kanun43 4- Başarılı Sporculara Aylık Bağlanması ile Devlet Sporcusu Unvanı Verilmesi Hakkında Kanun44 5- Belediye Gelirleri Kanunu45 6- Belediye Kanunu46 40 7- Büyükşehir Belediyesi Kanunu47 8- Ceza Muhakemesi Kanunu48 9- Ceza ve Güvenlik Tedbirlerinin İnfazı Hakkında Kanun49 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 http://eyh.aile.gov.tr/mevzuat/ulusal-mevzuat/ kanunlar/ Kanun Numarası: 5825, Kabul Tarihi: 3/12/2008, Yayımlandığı R.Gazete: Tarih: 18/12/2008 Sayı: 27084 Kanun Numarası: 5378, Kabul Tarihi: 1/7/2005, Yayımlandığı R.Gazete: Tarih: 7/7/2005 Sayı : 25868, Yayımlandığı Düstur: Tertip: 5 Cilt : 44 Kanun Numarası: 2022, Kabul Tarihi: 1/7/1976, Yayımlandığı R.Gazete: Tarih: 10/7/1976 Sayı: 15642 Kanun Numarası: 5774, Kabul Tarihi: 24/6/2008, Yayımlandığı R.Gazete: Tarih: 9/7/2008 Sayı : 26931 Kanun Numarası: 2464, Kabul Tarihi: Tarih: 26/5/1981, Yayımlandığı R. Gazete: Tarih: 29/5/1981 Sayı: 17354 Kanun Numarası: 5393, Kabul Tarihi: 3/7/2005, Yayımlandığı R. Gazete: Tarih: 13/7/2005 Sayı: 25874 Kanun Numarası: 5216, Kabul Tarihi: 10/7/2004, Yayımlandığı R. Gazete: Tarih: 23/7/2004 Sayı: 25531 Kanun Numarası: 5271, Kabul Tarihi: 4/12/2004, Yayımlandığı R.Gazete: Tarih: 17/12/2004 Sayı: 25673 Kanun Numarası: 5275, Kabul Tarihi: 13/12/2004, Yayımlandığı R.Gazete: Tarih: 29/12/2004 Sayı: 25685 AV U PA B İ R L İ Ğ İ V E T Ü R K İ Y E ’ D E E N G E L L İ P O L İ T İ K A L A R I B.3.3. Kanun Hükmünde Kararname'ler50 1- Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname51 2- Milli Eğitim Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname52 3- Özel Eğitim Hakkında Kanun Hükmünde Kararname53 4- Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığının Teşkilat Ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname54 B.3.4. Yönetmelikler 55 1- 65 Yaşını Doldurmuş Muhtaç, Güçsüz ve Kimsesiz Türk Vatandaşları İle Özürlü ve Muhtaç Türk Vatandaşlarına Aylık Bağlanması Hakkında Yönetmelik 2- Aktif İşgücü Hizmetleri Yönetmeliği 3- Araçların İmal, Tadil ve Montajı Hakkında Yönetmelik 4- Bakıma Muhtaç Engelli Bireylere Yönelik Özel Bakım Merkezleri Yönetmeliği Bakıma Muhtaç Özürlülere Yönelik Resmî Kurum ve Kuruluşlar Bakım Merkezleri Yönetmeliği 5- Bakıma Muhtaç Özürlülerin Tespiti ve Bakım Hizmeti Esaslarının Belirlenmesine İlişkin Yönetmelik 6- Büyükşehir Belediyeleri Özürlü Hizmet Birimleri Yönetmeliği 50 51 52 53 54 55 http://eyh.aile.gov.tr/ mevzuat/ ulusal-mevzuat/kanun-hukmunde-kararnameler/ Kanun Hük. Kar. nin Tarihi : 3/6/2011, No : 633, Yetki Kanununun Tarihi: 6/4/2011, No: 6223, Yayımlandığı R.G. Tarihi : 8/6/2011, No : 27958 Mük Kanun Hük. Kar. nin Tarihi : 25/8/2011 No: 652, Yetki Kanununun Tarihi : 6/4/2011 No: 6223, Yayımlandığı R.G.Tarihi : 14/09/2011 No:28054 Kanun Hük.Kar.nin Tarihi : 30/5/1997 No :573, Yetki Kanununun Tarihi : 3/12/1996 No: 4216, Yayımlandığı R.G.Tarihi : 6/6/1997 No :23011 (Mükerrer) Yayımlandığı R.G. Tarihi: 1/11/2011, No : 28102 (Mükerrer), Karar Sayısı: KHK/655, Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığının kurulması; 6/4/2011 tarihli ve 6223 sayılı Kanunun verdiği yetkiye dayanılarak, Bakanlar Kurulu’nca 26/9/2011 tarihinde kararlaştırılmıştır. http://eyh.aile.gov.tr/mevzuat/ulusal-mevzuat/yonetmelikler 41 N İH A L A R D A A K Y I L D I Z 7- Ceza Muhakemesi Kanununa Göre Tercüman Listelerinin Düzenlenmesi Hakkında Yönetmelik 8- Çoğaltılmış Fikir Ve Sanat Eserlerini Derleme Yönetmeliği 9- Devlet Memurlarının Yer Değiştirme Suretiyle Atanmalarına İlişkin Yönetmelik 10- Elektronik Haberleşme Sektöründe Tüketici Hakları Yönetmeliği Engelli kamu personel seçme sınavı ve engellilerin devlet memurluğuna alınmaları hakkında yönetmelik 11- Engelli ve Eski Hükümlü Çalıştırmayan İşverenlerden Ceza Olarak Kesilen Paraları Kullanmaya Yetkili Komisyonun Kuruluşu İle Çalışma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik 12- Engelli ve Eski Hükümlü Çalıştırmayan İşverenlerden Tahsil Edilen İdari Para Cezalarını Kullanmaya Yetkili Komisyona Dair Yönetmelik 42 13- Erişilebilirlik İzleme ve Denetleme Yönetmeliği 14- Evrensel Posta Hizmetleri Yönetmeliği 15- Genel Sağlık Sigortası Kapsamında Gelir Tespiti, Tescil ve İzleme Sürecine İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik 16- Halk Kütüphaneleri Yönetmeliği 17- Huzurevleri ile Huzurevi Yaşlı Bakım ve Rehabilitasyon Merkezleri Yönetmeliği 18- Ismarlama Protez ve Ortez Merkezleri ile İşitme Cihazı Merkezleri Hakkında Yönetmelik B.3.5. Tebliğler56 1- Emlak Vergisi Kanunu Genel Tebliği (Seri No: 57) 2- Emlak Vergisi Kanunu Genel Tebliği (Seri No:47) 56 http://eyh.aile.gov.tr/mevzuat/ulusal-mevzuat/tebligler AV U PA B İ R L İ Ğ İ V E T Ü R K İ Y E ’ D E E N G E L L İ P O L İ T İ K A L A R I 3- Gelir Vergisi Kanunu Genel Tebliği (Seri No: 222) 4- Gümrük Muafiyeti Tebliğ (Sıra No:1) 5- Kamu Personeli Genel Tebliği (Seri No: 5) 6- Katma Değer Vergisi Genel Uygulama Tebliği 7- Motorlu Taşıtlar Vergisi Genel Tebliği (Seri No: 40) 8- Özel Tüketim Vergisi (II) Sayılı Liste Uygulama Genel Tebliği 9- Şehir içi yollar kaldırım ve yaya geçitlerinde ulaşılabilirlik İçin yapısal önlemler ve işaretlemelerin tasarım Kuralları ile ilgili tebliğ 10- Turizm Tesislerinin Belgelendirilmesine ve Niteliklerine İlişkin Yönetmeliğin Uygulanmasına Dair Tebliğ (Tebliğ No: 2011/1) B.3.6. Genelgeler57 1- 2014/29 sayılı Sosyal Güvenlik Kurumu Başkanlığı genelgesi 2- 2014/11 sayılı Zihinsel ve Ruhsal Engellilere Yönelik Özel Bakım Merkezleri hakkında genelge 3- 2014/10 sayılı Özel Bakım Merkezlerine Yerleştirmede Öncelik hakkında genelge 4- 2014/07 sayılı Engellilerin Evde Bakımına Destek İçin Verilen Sosyal Yardımlar hakkında genelge 5- 2014/01 sayılı Özel Bakım Merkezinde Çalıştırılması Zorunlu Personel ve İzinli/Refakatçi Olma Durumu hakkında genelge 6- 2013/20 sayılı Özel Bakım Merkezlerinin İhtiyaç Programı Erişilebilirlik Standartları hakkında genelge 57 http://eyh.aile.gov.tr/mevzuat/ulusal-mevzuat/genelgeler 43 N İH A L A R D A A K Y I L D I Z 7- 2013/11 sayılı İlk Kabul ve Müdahale Birimi hakkında genelge 8- 2013/09 sayılı Yaşlı ve Engelli Aylıklarında Sosyal İnceleme hakkında genelge 9- 2013/08 Sayılı Engelli Hakları İzleme ve Değerlendirme Kurulu hakkında Başbakanlık genelgesi 10- 2013/08 Sayılı Evde Bakım Hizmetinden Yararlanan Engelli Bireylerin Diğer Hizmetlerden Yararlanması hakkında genelge 11- 2013/02 sayılı Özel Bakım Merkezleri hakkında genelge 12- 2012/26 Sayılı Evde Bakım Ücreti Geri Ödemeleri hakkında genelge 44 13- 2011/01 Sayılı Engellilere Yönelik Güvenlik Hizmetlerine ilişkin İçişleri Bakanlığı genelgesi 14- 2010/79 sayılı Özürlü Kişilere Yönelik Sağlık Hizmetlerinin Sunumuna İlişkin Sağlık Bakanlığı genelgesi 15- 2010/73 Sayılı Poliklinik Hizmetlerinde Öncelik Sırasına ilişkin Sağlık Bakanlığı genelgesi 16- 2010/31 Sayılı Sağlık Kurulu Raporlarının Ücretlendirilmesi konulu Sağlık Bakanlığı Genelgesi 17- 2010/13 Sayılı Bakmakla Yükümlü Olunan Bireyler konulu Başbakanlık Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Genel Müdürlüğü genelgesi 18- 2010/12 Sayılı Geçici ve Misafir Olarak Bakım Hizmeti konulu Başbakanlık Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Genel Müdürlüğü genelgesi 19- 2010/02 sayılı Sendikal Gelişmeler Doğrultusunda Alınacak Önlemler hakkında Başbakanlık genelgesi 20- 2009/12 sayılı Sendikal Gelişmeler Doğrultusunda Alınacak Önlemler hakkında Başbakanlık genelgesi 21- 2008/60 sayılı Kaynaştırma Yoluyla Eğitim Uygulamaları konulu M.E.B. genelgesi 22- 2008/07 Sayılı Bakıma Muhtaç Özürlülerin Acil Yerleştirme İşlemleri konulu Başbakanlık Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Genel Müdürlüğü genelgesi 23- 2008/06 Sayılı Özel Huzurevleri ve Yaşlı Bakımevleri Hizmet Binası Bünyesinde Bakıma Muhtaç Özürlüler İçin Özel Bakım Merkezleri Açılması konulu Başbakanlık Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Genel Müdürlüğü genelgesi 24- 2006/18 sayılı Kamu Binaları, Kamuya Açık Alanlar ve Toplu Taşıma Araçlarının Özürlülerin Kullanımına Uygun Duruma Getirilmesi ile ilgili Başbakanlık genelgesi 25- 2006/15 sayılı Özürlülerin İstihdamı hakkındaki Başbakanlık genelgesi 26- 2004/28 sayılı 2005 Özürlülerin İstihdam Yılı Konulu Başbakanlık genelgesi 27- 2002/58 sayılı Özürlülerle İlgili Başbakanlık genelgesi Malul, Gazi ve Engellilere Ait Araçların Park Etmeleri konulu İçişleri Bakanlığı genelgesi 28- Toplu Taşıma Hizmetleri hakkında İçişleri Bakanlığı genelgesi B.3.7. Sirkülerler58 1- Malul ve Engellilerin Araç Alımında ÖTV İstisnası Uygulamasının Şartları İle İstisnadan Yararlanılan Araçların Satışında Vergi Uygulanması konulu Özel Tüketim Vergisi Sirküleri (12) 58 http://eyh.aile.gov.tr/mevzuat/ulusal-mevzuat/sirkulerler 45 N İH A L A R D A A K Y I L D I Z 2- Sakatlık İstisnasından Yararlananlar Hakkında Özel Tüketim Vergisi Sirküleri (5) B.4. TÜRKİYE'DE ENGELLİLERE SAĞLANAN HAKLAR Engelli hakları, mevcut engel durumu nedeniyle engellilerin, engelsiz bireyler gibi eşit haklara erişiminin sağlanması için engellilere verilen pozitif ayrıcalık sağlayan haklara verilen genel addır. 3 Mayıs 2013 tarihli Resmi Gazete uyarınca, daha önceki bazı resmi tanımlarda geçen ; özürlü, sakat veya çürük (askere uygun değildir) gibi ibareler yerine engelli ibaresinin kullanılması kanuna bağlanmıştır.59 B.4.1. Çevresel Mimari Erişim Hakkı 46 Türkiye’de, belediyeler 572 sayılı Kanun Hükmünde Kararname gereğince engellilere uygun düzenlemeleri standartlara uygun olarak yapmak zorundadır.60 İmar Mevzuatına ulaşılabilirlikle (fiziksel engellerin kaldırılmasıyla) ilgili hükümler eklenmiştir. Buna göre, kaldırımlar, yaya yolları, konutlar ve umumi binalar özürlülerin ulaşabilirliğine uygun olarak yapılmak durumundadır. B.4.2. Ulaşım Hakkı Toplu taşımada engellilere bir takım indirimler uygulanmaktadır. Belediyeler ve belediyelerin kurdukları birlik, müessese ve işletmeler otobüs benzeri karayolu üzerinden yapılan toplu taşıma araçlarında, % 40 oranında özürlü olduğunu belgeleyen kişiler üzerinden % 30 indirim uygulamak zorundadır.61 59 60 61 http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2013/05/20130503-1.htm 572 sayılı Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun Hükmünde Kararname Madde 3-4 http://mevzuat.basbakanlik.gov.tr/Metin.Aspx?MevzuatKod=7.5.13108&M evzuatIliski=0&sourceXmlSearch=Karayolu%20Ta%C5%9F%C4%B1ma%20 Y%C3%B6netmeli%C4%9Fi AV U PA B İ R L İ Ğ İ V E T Ü R K İ Y E ’ D E E N G E L L İ P O L İ T İ K A L A R I Demiryolu ulaşımında % 40 ve üzeri engellilere % 5062, % 50 ve üzeri ağır engellilerden ise ücret talep edilmez.63 Bazı havayolu şirketleri de, engelli yolculara indirim uygulamaktadır.64 B.4.3. Engelliler İçin Özel Araçlar Ortopedik engelliler için araç alımlarına getirilen yasal kolaylıklar da sağlanmaktadır. Günlük ulaşımda engellinin ulaşım ihtiyacı için ithal edilen araçlardan hiçbir şekilde gümrük vergisi talep edilemez. H sınıfı sürücü belgesine sahip olan özürlüler yurt içinden aldıkları özel tertibatlı otomobillerde, katma değer vergisi indiriminden yararlanmakta ve taşıt alım vergisinden muaf tutulmaktadır. ortopedik engellilere otomobil tipi araç alımlarında engel durumuna göre aracı hareket ettirici düzenek yer alan (modifiye edilmiş) kullanıma uygun hale getirilmiş araçlardan Özel Tüketim Vergisi alınmaz. B.4.4. Engellinin Eğitim ve Kültür Hakkı Ortaöğretimde, işitme engelli öğrenciler meslek liselerine sınavsız yerleştirilebilmektedir. Yüksek eğitim kurumuna girmeye hak kazanan öğrenciler, valilik bünyesindeki Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı’ndan Başbakanlık Bursu ve yardımcı ders araç gereçlerin temini konusunda destek alabilir. Kredi ve Yurtlar Kurumu, % 40 ve üzerinde engelli olduğunu belgeleyen öğrencilere öncelik tanır ve harç üzerinden % 50 indirim yapar.65 Halk Eğitim Merkezleri’nde çeşitli mesleki eğitim programı alan ve % 40 ve üzeri engellilerden, herhangi bir ücret alınmaz. Devlet Tiyatroları, engellilerden ücret talep etmez.66 Ayrıca engelli tiyatrosu, Kültür Bakanlığı’ndan maddi destek almak62 63 64 65 66 http://www.tcdd.gov.tr/home/detail/?id=253 www.tbmm.gov.tr/komisyon/dilekce/belge/kararlar/d23/gkcetvel50.pdf http://www.turkishairlines.com/tr-TR/help/faq/discounts.aspx 2008 ÖSYM - Engelli Öğrenci alım puanları http://www.kultur.gov.tr/TR/belge/1-43930/ozel-tiyatrolara-devlet-destegi-yonetmeligi.html 47 N İH A L A R D A A K Y I L D I Z tadır. Özel tiyatro ve sinemalarda da engelliler için indirim uygulanmaktadır. B.4.5. Yüksek Öğretimde Sağlanan Haklar 48 31 Ağustos 2013 tarih ve 28751 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan “2013-2014 Eğitim-Öğretim Yılında Yükseköğretim Kurumlarında Cari Hizmet Maliyetlerine Öğrenci Katkısı Olarak Alınacak Katkı Payları Ve Öğrenim Ücretlerinin Tespitine Dair” Bakanlar Kurulu Kararında “Yükseköğretim programlarına kayıt veya kayıt yenileme sırasında 1/7/2005 tarihli ve 5378 sayılı Engelliler Hakkında Kanun ve 14/1/2012 tarihli ve 28173 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan Engellilik Ölçütü, Sınıflandırması ve Engellilere Verilecek Sağlık Kurulu Raporları Hakkında Yönetmelik uyarınca engelli olduğuna dair raporu ilgili yükseköğretim kurumuna sunan öğrencilerin ödemesi gereken öğrenim ücreti tutarlarından, engellilik oranı kadar indirim yapılır.”67 İfadesi yer almaktadır. B.4.6. Açık Öğretim ve Uzaktan Öğretim Programları Anadolu Üniversitesi ve Atatürk Üniversitesine bağlı açıköğretim fakülte giderlerinde engellilere yönelik avantajlar sağlanmıştır; Anadolu Üniversitesi (AÖF) “Anadolu Üniversitesi Senatosu kararı gereğince engelli oranı % 40 ve daha fazla olan öğrenciler bu durumlarını engelli olduğuna dair “Sağlık Kurulu Raporu” ile belgelendirmek kaydıyla “Öğretim Gideri”ni ödemeyeceklerdir.”68 Atatürk Üniversitesi (AÖF) “Açıköğretim Fakültesine kayıt yaptıran öğrencilerden Atatürk Üniversitesi Yönetim Kurulu kararı gereğince özürlülük 67 68 http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2013/08/20130831-23-1.pdf https://kayit.anadolu.edu.tr/tr/BasvuruYeni/EngelliOgretimGideri.htm AV U PA B İ R L İ Ğ İ V E T Ü R K İ Y E ’ D E E N G E L L İ P O L İ T İ K A L A R I oranı % 40 ve daha fazla olan öğrencilerden “Açıköğretim Materyal Ücreti” alınmayacaktır.”69 B.4.7. İletişim Hakkı Özel iletişim vergileri ilgili kanunun maddesi gereği engellilerden talep edilmez bu sayede özel hizmet veren firmalar % 50 ye varan indirimler yapabilmektedirler. Türk Telekom, sabit telefonlar için % 40 ve üzeri engelliler için indirimli Sosyal Tarife Paketi uygulamaktadır. Cep telefonu operatör şirketleri de % 40 ve üzeri engelliler için indirimler uygulamaktadır. Sabit internet hatları için de engellilere indirim uygulanmaktadır.70 B.4.8. İş ve İstihdam ÖMSS (Özürlü Memur Seçme Sınavı) 3 Ekim 2011 tarihli Resmi Gazetede yayımlanan yönetmelik71 gereği tüm kamu kurum ve kuruluşlarına özürlü memur alımları ÖMSS (Özürlü Memur Seçme Sınavı) ve lise mezunu olamamış adaylar için kura sistemi ile atamlar yapılacak olup.72 ÖMSS yönetmeliği ile gelen yenilikler şöyledir; • sınav iki yılda bir yapılacak olup, sınavın geçerlilik süresi iki yıldır. • özürlü adayları için yaş sınırı yoktur. • özürlünün alacağı puanla, atama öncesi kurumun belirleyeceği 5 kişiden oluşan bir atama onay komisyonu ile engellinin başvurduğu posizyona engel durumunun uygun olup olmadığı değerlendirildikten sonra atama onayı olumlu veya olumsuz bir şekilde neticelendirilecektir. 69 http://www.atauni.edu.tr/userfiles/143113-08e12f17b1d526a20d16fceb7b5e965f.pdf http://www.turktelekom.com.tr/tt/portal/BireyselUrun/Evde/Ses-Hizmetleri/Telefon/Ev-Telefonu/tarife#DigerTarifeler, ayrıca bir çok GSM firması engellilere yönelik avantajlı tarife uygulamaktadır. http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2011/10/20111003-7.htm http://www.dpb.gov.tr/dpb_duyuru_20111003.html 70 71 72 49 N İH A L A R D A A K Y I L D I Z B.4.9. Engellilere Uygulanan Vergi İndirimleri Özel sektörde işçi olarak çalışan engellilere uygulanan vergi indirimleri73 yıllara 1. derece 2. derece 3. derece göre % 80 ve üzeri % 60 ile 79 arası % 40 ile 59 arası 50 2016 900 TL 460 TL 210 TL 2015 880 TL 440 TL 200 TL 2013 800 TL 400 TL 190 TL 2012 770 TL 380 TL 180 TL 2011 700 TL 350 TL 170 TL 2010 680 TL 330 TL 160 TL Özürlü hizmet erbabı ile bakmakla yükümlü olduğu özürlü kişi bulunan hizmet erbabında uygulama: Maliye Bakanlığı Merkez Sağlık Kurulu’nca tespit edilen çalışma gücü kayıp oranının asgari; olarak hesaplanan sakatlık indirimi, çalışanın ücret matrahından indirilmektedir. Sakatlık indiriminden yararlanacak birden fazla kişinin bulunması halinde, bu rakamlar, her biri için ayrı ayrı belirlenerek, indirim uygulanmasında toplu olarak dikkate alınmaktadır. Kamuda çalışan engellilere uygulanan vergi indirimi • Emekli Sandığı’na bağlı çalışanlar için yıllık:74 o Birinci derece sakat olanlarda 907 TL o İkinci derece sakat olanlarda 453 TL o Üçüncü derece sakat olanlarda 226 TL • Hizmet erbabının kalkınmada öncelikli yörede bulunulması halinde bu tutarlar sırasıyla: 73 http://www.memurlar.net/haber/213499/ http://www.alomaliye.com/2011/09/20/engellilere-tasit-aliminda-saglanan-otvindiriminde-yeni-gelismeler/ 74 AV U PA B İ R L İ Ğ İ V E T Ü R K İ Y E ’ D E E N G E L L İ P O L İ T İ K A L A R I o Birinci derece sakat olanlarda 1.209 TL o İkinci derece sakat olanlarda 604 TL o Üçüncü derece sakat olanlarda 302 TL Bu tutarlar yukarıda belirtilen hizmet erbabı için yıllık gelir vergisi matrahlarından indirilecek rakamları oluşturmaktadır. Kendi işini kuran engellilere sağlanan kolaylıklar • Normal yörede faaliyette bulunulması halinde: o Birinci derece engelli serbest meslek erbabında: 707 TL o İkinci derece engelli serbest meslek erbabında: 453 TL o Üçüncü derece engelli serbest meslek erbabında: 226 TL • Kalkınmada öncelikli yörede faaliyette bulunulması halinde; o Birinci derece engelli serbest meslek erbabında: 1.209 TL o İkinci derece engelli serbest meslek erbabında: 604 TL o Üçüncü derece engelli serbest meslek erbabında: 302 TL • Kendi işini kuran serbest meslek erbabının bakmakla yükümlü olduğu özürlü kişi bulunması halinde durumuna göre, yukarıdaki rakamlara ilave olarak ayrıca özürlü kişi sayısı kadar hesaplanan miktar, bu mükelleflerin yıllık gelir vergisi matrahından indirim konusu yapılacaktır. B.4.10. Erken ve Malulen Emeklilik Hakkı Çalışabilir durumda ona engellinin fiziki ve fizyolojik niteliklerine bağlı olarak verilen sağlık raporundaki iş yapabilir % oranına tekabulen engellinin fiziki iş yapabilme kapasitesinin 51 N İH A L A R D A A K Y I L D I Z yanı sıra fizyolojik maluliyeti oranında malulen erken emekli olabilmesi sağlanmaktadır. Normal şartlarda sağlıklı biri 25 yıllık işgünü sigorta primi yatırırken engellinin durumuna bağlı olarak en erken 15 yılda malulen emekli olabilmesi söz konusu olmaktadır. Yanlış ödemiş olduğu prim hesabına göre aldığı emekli maaşı çalışırken aldığının % 60 oranındadır. Hiç çalışmamış, çalışamaz durumdaki engellilere bağlanılan malullük maaşı hakkı, Gazete’ye göre 200 TL’lik cüz’i bir miktardır.75 52 Engellinin çalışamadığı süreler için geçmişe dönük sigorta primi ödemek hakkı talebi, ilgili mevzuatlarda kişi engelli olsun veya olmasın; çalışmasa bile yurt dışında kaldığı süreyi, anavatanına kesin dönüş yapacağını bildirdiği ve bunu resmileştirdiği zaman yurt dışında kalmış olduğu süreyi (süre sınırlaması olmaksızın) geçmişe dönük prim borçlanması olarak ödeyebilme hakkı ilgili mevzuatlarca sağlanmıştır. Türkiye’deki engellilerinde anayasanın eşitlik ilkesi gereği çalışamadıkları süreler için belli şartlar altında geçmişe dönük prim borçlanma haklarının sağlanması konusunda ilgili insan hakları dernekleri tarafından kamu davası açılarak bu hakkın kazanılması açısında talepte bulunması gerekmektedir. Bu konuda belli başlı birkaç derneğin öngörülen kamu davası içi ön çalışma yaptığı öngörülmektedir. B.4.11. Engelli Maaşları, Engellilere Ödenen Sosyal Destek Ödemeleri Mevcut aylık sahiplerinin muhtaçlık durumu ve Sağlık Kurulu Raporları yenilenmeyecek olup yılda bir kez yapılacak sosyal incelemeler yoluyla işlem tesis edilecektir. 2022 sayılı Kanuna göre 5 çeşit aylık bağlanmaktadır.76 75 76 RG 1 Ağustos 2008 CUMA Sayı: 26954 http://www.engelliblog.com/2015/01/2015-engelli-vergi-indirim-oran-ve-tutarlari/ AV U PA B İ R L İ Ğ İ V E T Ü R K İ Y E ’ D E E N G E L L İ P O L İ T İ K A L A R I 1. Yaşlı Aylığı 2. 40-69 Arası Özürlü Aylığı 3. %70 ve Üzeri Özürlü Aylığı 4. 18 Yaş Altı Özürlü Yakını Aylığı 5. Silikozis77 Aylığı Hak sahipliği şartları +18 yaş üzeri, % 70 ve üzeri engelli veya +65 yaş, bakıma muhtaçlık maaşı •Ev hane halkı kişi başı •Yapılacak olan sosyal gelir sınırı şartı ile, yardım ödemesi •2013 yılı •2013 yılı (1.-6.ay) ~ (7.-12. ay) (1.-6.ay) ~ (7.-12. ay) 467 TL - 487,52 TL 700,58 TL - 731,29 TL B.5. ENGELLİLERE YÖNELİK BAKIM HİZMETLERİ78 Ülkemizde Kuruluş mevzuatı gereği olarak, engellilere yönelik kurumsal bakım hizmetleri Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı (ASPB) Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü (EYHGM) tarafından verilmektedir. Politika olarak, bakıma ve desteğe ihtiyaç duyan engellilerin öncelikle sevgi ve şefkat gördükleri aile ortamlarında bakımları esas alınmaktadır. Bu kapsamda engellilerin yaşamlarını evlerinden ve sosyal çevrelerinden ayrılmadan sürdürebilecekleri sosyal destek hizmetleri sunulmaktadır. Bu hizmetler aşağıdaki modellerle verilmektedir: 1) Evde Bakım Hizmetleri 2) Evde Bakıma Destek Hizmetleri, 3) Geçici ve Misafir Bakım Hizmetleri. 77 78 Silikozis, silika (SiO2) adı verilen maddenin uzun süre solunması sonucu gelişen kronik bir pneumoconiosis (pnömokonyoz) tablosudur. Maden işçileri arasında bir dönem Dul Bırakan Hastalığı olarak anılmıştır. Bu bölümde verilen bilgiler ATHGM nin 24.3.2016 tarihli faaliyet sunumundan alınmıştır. 53 N İH A L A R D A A K Y I L D I Z 4) Gündüzlü Bakım Hizmetleri, 5) Yatılı Bakım Hizmetleri 6) Toplum Destekli Hizmetler 7) Özel Bakım Merkezi Hizmetleri B.5.1. Evde Bakım Hizmetleri Engellilerin yaşadığı aile ortamından ayrılmadan, aile üyelerinden biri tarafından bakım hizmetinin karşılanması halinde, bakım hizmetini veren kişiye aylık 888.17 TL ödeme yapılmaktadır. Halen ülke genelinde 467.490 engelli evde bakım hizmetinden yararlanmakta olup evde bakım hizmetinden yararlananlardan 156.234 kişi 60 yaş ve üzerinde olan yaşlılardan oluşmaktadır. 54 Ayrıca 2022 Sayılı kanun kapsamında 1,2 milyon civarında 65 yaş üzerindeki yaşlılar ile engellilere aylık verilmektedir. B.5.2. Evde Bakıma Destek Hizmetleri Engelli ailelerinin; engellinin kişisel bakımına yönelik işlerde desteğe ihtiyacının bulunması halinde, resmi bakım merkezlerinde çalışan bakıcı personelin engellinin ikamet adresine giderek yarı zamanlı hizmet sunmasını içermektedir. Bu hizmetten halen 60 engelli yararlanmaktadır. B.5.3. Geçici ve Misafir Bakım Hizmetleri Ailesi yanında bakılan engellilerin ailelerinin sağlık, tatil vb. gibi nedenlerle il dışı veya yurt dışına çıkması ya da geçici olarak engellisine bakamayacak durumda olması halinde engelliye ücretsiz sunulan yeni bir hizmet modelidir. Bir engelli bir yıl içerisinde 30 gün süreyle yatılı hizmet veren bakım merkezlerinde hizmet alabilmektedir. Bu merkezlerde kaldıkları sürece engellinin her türlü ihtiyaçları kurum tarafından karşılanmaktadır. AV U PA B İ R L İ Ğ İ V E T Ü R K İ Y E ’ D E E N G E L L İ P O L İ T İ K A L A R I Halen 276 engelli geçici ve misafir bakım hizmetinden faydalanmaktadır. B.5.4. Gündüzlü Bakım Hizmetleri, Engelli bireye sahip ailelerin ve özellikle engelli annelerinin rahatlatılması, kendilerine zaman ayırmalarının sağlanması amacıyla engellilerin tam veya yarı zamanlı olarak aile danışma ve rehabilitasyon merkezinden bakım hizmeti almasıdır. Bu merkezlerimiz kanalıyla engelli ailesine ihtiyaç duyduğu hususlarda rehberlik ve danışma hizmeti de sunulmaktadır. Ülke çapındaki talepler doğrultusunda açılan ve halen sayısı 6 olan bu merkezlerden 428 engelli yararlanmaktadır. B.5.5. Yatılı Bakım Hizmetleri B.5.5.1. Bakım ve Rehabilitasyon Merkezleri Engellinin yaş, cinsiyet ve engeline uygun olarak yerleştirildiği, bakım ve rehabilitasyon hizmetinin sunulduğu merkezlerdir. Halen 89 bakım ve rehabilitasyon merkezinde 6163 engelli 24 saat yatılı bakım hizmeti almaktadır. B.5.5.2. Engelsiz Yaşam Merkezleri Engelli bireylere hizmet sunan resmi kuruluşların fiziki şartlarının iyileştirilmesi hedeflenmiş ve 2006 yılından itibaren bakıma muhtaç engelli bireylerin ihtiyaç duyduğu bakım hizmetlerinin daha modern fiziki koşullarda sunulması çalışmalarına başlanmıştır. Bu doğrultuda engelli bireylerin daha kaliteli yatılı kurum bakımı hizmeti alması amacıyla “Engelsiz Yaşam Merkezleri” hayata geçirilmiştir. Engelsiz yaşam merkezlerinde; engelli bireylerin, üçer kişilik 4 yatak odası, oturma odası, mutfak, yemekhane, banyo, tuvalet ve personel odası bölümlerinden oluşan; toplam on iki 55 N İH A L A R D A A K Y I L D I Z kişilik müstakil, tek katlı ve bahçeli evlerde bakımları sağlanmaktadır. Bu merkezlerde engelli bireylerin rehabilitasyonu için gerekli olan bireysel ve grup çalışması odaları, iş-uğraşı odaları, fizik tedavi salonu gibi birimler bulunmaktadır. Bu birimler aracılığı ile engelli bireylerin var olan yeteneklerinin geliştirilmesine ve sosyal hayata uyumuna yönelik çalışmalar yapılmaktadır. Halen ülke genelinde 25 Engelsiz Yaşam Merkezi bulunmaktadır. B.5.6. Toplum Destekli Hizmetler 56 Ev Tipi Sosyal Hizmet Birimleri (Umut Evleri), Engellilerin içinde yaşadıkları toplumla kaynaşmalarına yönelik olarak müstakil evlerde veya apartman dairelerinde yaşamaları ve toplum hayatına aktif katılımlarının sağlanması amaçlanmaktadır. Ev Tipi Sosyal Hizmet Birimi olarak da tanımlanan bu evlerde 4 ila 6 engellinin bir evde bakım elemanının refakatinde, mesleki personelin gözetiminde bakımları sağlanmaktadır. Halen 113 umutevinde 572 engelliye ev ortamında bakım hizmeti verilmektedir. B.5.7. Özel Bakım Merkezi Hizmetleri Bakıma muhtaç engellilerin şahıslar tarafından açılan ve il müdürlüklerimiz tarafından denetlenen özel bakım merkezlerinde yatılı veya gündüzlü bakım hizmeti almaları da mümkün olabilmektedir. Bu hizmet için özel bakım merkezlerine 24 saatlik yatılı bakım hizmeti için 1.918.00 TL (KDV dahil) ödeme yapılmaktadır. Halen 159 özel bakım merkezinde 11.289 engelli bakım hizmetinden faydalanmaktadır. SONUÇ Şu anda dünya nüfusunun % 15 gibi bir kısmının, çok yakın gelecekte ise % 25 gibi büyük bir oranının bakıma muhtaç hale geleceği düşünüldüğünde, Dünyanın ve Avrupa’nın gündeminde önemli bir yer bulan engellilik ve yaşlılığın yakın gelecekte büyük bir sorun ve ekonomik yük olarak karşımıza çıkacağı açıkça görülmektedir. Ülkemizin de bu gelecek olgunun farkında olması ve ciddi önlemler alması gerekmektedir. Yakın aile ilişkilerinin vurgulandığı diğer kültürlerde olduğu gibi ülkemizde de engellilere ve yaşlılara bakmak ailelerin yükümlülüğünde görülmektedir. Kentleşme ve endüstrileşmeye bağlı olarak ülkemizde hızlı bir nüfus ve sosyal değişim süreci yaşanmaktadır. Devlet, çeşitli nedenlerle korunmaya muhtaç hale gelmiş kişilere, bireylerden hiçbir katkı beklemeden, huzur ve refah ortamı oluşturarak çevreyle uyumlarını sağlayabilmeleri ve asgari bir hayat düzeyinde yaşamlarını devam ettirebilmeleri için finansmanını devlet bütçesinden ya da gönüllü kuruluşlardan sağladığı sosyal veya ekonomik tazmin, yardım, teşvik veya bakım hizmetler sunmaktadır. Ülkemiz nüfusundaki değişimlerin ve bu değişimlerin yansımalarının iyi değerlendirilmesi, engellik ve yaşlanma olgusunun etkilerinin ülke için bir probleme dönüşmeden çözümlenmesini sağlayacağı düşünülmektedir. Bakıma muhtaçlık olgusunun kendi başına bir sosyal risk türü olmasından yola çıkarak, yoksulluk (gelir durumu) gibi ayrı 57 N İH A L A R D A A K Y I L D I Z sosyal şartlar aranmaksızın bakıma muhtaç duruma gelmiş bütün kişileri sosyal güvenlik sistemine alacak tamamlayıcı bir bakım güvence sisteminin sağlıklı bir şekilde oluşturulması gerekmektedir. Sosyal güvenlik reformu kapsamında bakım güvence sistemi ile ilgili yeni düzenlemeler yapılırken, temel stratejik yaklaşım “bakıma muhtaç olan herkese bakım güvence hizmetleri” sağlamak olmalıdır. Bakıma muhtaç her vatandaşımızın, bakım hizmetlerinden yararlanabileceği sosyal bakım güvence sistemi oluşturulmalıdır. Ülkemizde, yaşlı ve engellilere yönelik resmi - özel kurum bakım hizmetleri ile evde bakım destekleri kapsamında yaklaşık olarak 1,2 milyon kişiye devlet tarafından destek yapılmaktadır. Bu sayının ülke nüfusuna oranı yüzde 1,5’tir. 58 Bu destek için harcanan ödenek yaklaşık olarak 3 milyar TL civarında olup genel bütçemize (570 milyar TL) oranı ise yüzde 0,5’e tekabül etmektedir. Yakın gelecekte yaşlılığa dayalı engelliliğin de eklenerek nüfusumuzun % 15’ine yakın kısmının devletin bakım ve desteğine muhtaç olacağını var saydığımızda; - şimdi verilen hizmetlerin onlarca katına çıkması gerektiğini, - bu iş için bütçeden ayrılan ödeneğin önemli oranda artması gerektiğini, - teknik alt yapı ve hizmet binalarının yatırım oranlarının artması gerektiğini, - kalifiye ve yardımcı çok sayıda personelin istihdam edilmesi gerektiğini söyleyebiliriz. Bu veriler doğrultusunda; Avrupa Birliğine üye olma çabası içerisinde olan Türkiye’nin engelli politikasını yakın gelecekteki sosyal ve ekonomik şartları da göz önünde bulundurarak revize edilmesinin hatta yeniden oluşturmasının önemli olduğu aşikardır. KAYNAKÇA Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı (ASPB) (2016); Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü internet sitesi http://eyh.aile.gov.tr/data/ 551169ab369dc57100ffbf13/ Bülten_Nisan2016.pdf (05.06.2016). http://eyh.aile.gov.tr/data/542560ac369dc314a097ec25/2000ba rrierfreeeuropa.pdf “Towards a Barrier Free Europe for People with Disabilities” (05.06.2016) http://eyh.aile.gov.tr/mevzuat/uluslararasi-mevzuat/11a v r u p a - b i r l i g i n d e - e n g e l l i l e r e - y o n e l i k - ya s a l duzenlemeler (05.06.2016) http://eyh.aile.gov.tr/mevzuat/ulusal-mevzuat/anayasa (05.06.2016) http://eyh.aile.gov.tr/mevzuat/ulusal-mevzuat/ kanunlar/ (05.06.2016) http://eyh.aile.gov.tr/mevzuat/ulusal-mevzuat/yonetmelikler(05.06.2016) http://eyh.aile.gov.tr/mevzuat/uluslararasi-mevzuat/14avrupa-birligi-ve-engellilik “Equal opportunities for people with disabilities: A European Action Plan” (05.06.2016) http://eyh.aile.gov.tr/ mevzuat/ ulusal-mevzuat/kanun-hukmunde-kararnameler/(05.06.2016) 59 N İH A L A R D A A K Y I L D I Z Dünya Engellilik Raporu Yönetici Özeti, Dünya Sağlık Örgütü, 2011 (www.who.int) (05.06.2016) Öke, Mim Kemal, Aile Politikaları, Karşılaştırmalı Ülkeler Panoraması, “Giriş” bölümü, s.VII Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu, Ankara 1991 Özdemir, Haluk, Avrupa Mantığı, Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, İstanbul 2015 Yararcan, Taylan, Aile Politikaları, Karşılaştırmalı Ülkeler Panoraması, “Avrupa Topluluğu ve Konseyi” bölümü, Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu, Ankara 1991 http://www.sivilsayfalar.org/rakamlarla-dunyada-engelliliken-buyuk-azinlik-engelliler-2/(07.06.2016) Official Journal of the European Communities-OJEC; 60 OJEC - Declaration on the Rights of Disabled Persons Proclaimed by General Assembly resolution 3447 (XXX) of 9 December 1975 OJEC -World Programme of Action Concerning Disabled Persons 3 December 1982, by its resolution 37/52. 1/ OJEC -Council Recommendation of 24 July 1986 on the Employment of Disabled People in the Community (86/379/ EEC) OJEC -Resolution of The Council and The Ministers of Education Meeting Within The Council of 31 May 1990 OJEC -Resolution of the council and of the representatives of the governments of the member states meeting within the council of 20 December 1996 on equality of opportunity for people with disabilities OJEC -Council Decision of 22 July 2003on guidelines for the employment policies of the Member States (2003/578/ EC) AV U PA B İ R L İ Ğ İ V E T Ü R K İ Y E ’ D E E N G E L L İ P O L İ T İ K A L A R I OJEC -Council Decision of 27 November 2000 establishing a Community action programme to combat discrimination (2001 to 2006) (2000/750/EC) OJEC, Council Directive 2000/78/EC of 27 November 2000 establishing a general framework for equal treatment in employment and occupation, L 303/16-2.12.2000 OJEC, Charter Of Fundamental Rights Of The European Union (2000/C 364/01), C 364/1- 18.12.2000 OJEC, Council Decision of 3 December 2001 on the European Year of People with Disabilities 2003 (2001/903/EC), L 335/15- 19.12.2001 http://europa.eu.int/comm/employment_social/employment_ strategy/index_en.htm (07.06.2016) http://europa.eu.int/comm/employment_social/soc-prot/disable/hlg_en.htm(07.06.2016) http://www.edf-feph.org/ (07.06.2016) http://europa.eu.int/comm/employment_social/esf2000/ index-en.htm (07.06.2016) http://europa.eu.int/comm/employment_social/equal/index_ en.html (07.06.2016) http://europa.eu.int/comm/education/programmes/socrates/ socrates_en.html (07.06.2016) http://europa.eu.int/comm/education/programmes/leonardo/ leonardo_en.html (07.06.2016) http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=18617 (07.06.2016) Türkiye Cumhuriyeti Anayasası, Kanun Numarası: 2709, Kabul Tarihi : 18/10/1982 61 N İH A L A R D A A K Y I L D I Z Resmi Gazete: R.Gazete Tarih: 9/11/1982 Sayı: 17863 (Mükerrer) R.G.1 Ağustos 2008 Cuma Sayı: 26954 R.Gazete Kanun Numarası: 5825, Kabul Tarihi : 3/12/2008, Yayımlandığı R.Gazete : Tarih : 18/12/2008 Sayı : 27084, R.Gazete Kanun Numarası: 5378, Kabul Tarihi: 1/7/2005, Yayımlandığı R.Gazete: Tarih: 7/7/2005 Sayı: 25868, Yayımlandığı Düstur: Tertip: 5 Cilt : 44 R.Gazete Kanun Numarası: 2022, Kabul Tarihi: 1/7/1976, Yayımlandığı R.Gazete : Tarih : 10/7/1976 Sayı: 15642, R.Gazete Kanun Numarası : 5774, Kabul Tarihi: 24/6/2008, Yayımlandığı R.Gazete : Tarih: 9/7/2008 Sayı : 26931, 62 R.Gazete Kanun Numarası: 2464, Kabul Tarihi: Tarih: 26/5/1981, Yayımlandığı R. Gazete: Tarih : 29/5/1981 Sayı: 17354, R.Gazete Kanun Numarası : 5393, Kabul Tarihi : 3/7/2005, Yayımlandığı R. Gazete: Tarih: 13/7/2005 Sayı: 25874, R.Gazete Kanun Numarası: 5216, Kabul Tarihi: 10/7/2004, Yayımlandığı R. Gazete: Tarih: 23/7/2004 Sayı :25531, R.Gazete Kanun Numarası: 5271, Kabul Tarihi: 4/12/2004, Yayımlandığı R.Gazete: Tarih : 17/12/2004 Sayı :25673, R.Gazete Kanun Numarası: 5275, Kabul Tarihi: 13/12/2004, Yayımlandığı R.Gazete: Tarih: 29/12/2004 Sayı :25685, R.Gazete Kanun Hük. Kar. nin Tarihi: 3/6/2011, No: 633, Yetki Kanununun Tarihi: 6/4/2011, No: 6223, Yayımlandığı R.Gazete Tarihi: 8/6/2011, No: 27958 Mük R.Gazete Kanun Hük. Kar. nin Tarihi: 25/8/2011 No: 652, Yetki Kanununun Tarihi: 6/4/2011 No: 6223, Yayımlandığı R.Gazete Tarihi: 14/09/2011 No:28054 AV U PA B İ R L İ Ğ İ V E T Ü R K İ Y E ’ D E E N G E L L İ P O L İ T İ K A L A R I R.Gazete Kanun Hük.Kar.nin Tarihi: 30/5/1997 No: 573, Yetki Kanununun Tarihi: 3/12/1996 No: 4216, Yayımlandığı R.Gazete Tarihi: 6/6/1997 No :23011 (Mükerrer) R.Gazete Tarihi: 1/11/2011, No: 28102 (Mükerrer), Karar Sayısı: KHK/655, Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığının kurulması; 6/4/2011 tarihli ve 6223 sayılı Kanunun verdiği yetkiye dayanılarak, Bakanlar Kurulu’nca 26/9/2011 tarihinde kararlaştırılmıştır. R.Gazete http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2013/05/20130503-1.htm R.Gazete 572 sayılı Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun Hükmünde Kararname Madde 3-4 R.Gazete http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2013/08/20130831-23-1.pdf (01.06.2016) R.Gazete http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2011/10/20111003-7.htm (01.06.2016) http://mevzuat.basbakanlik.gov.tr/Metin.Aspx?Mevzu atKod=7.5.13108&MevzuatIliski=0&sourceXmlS e a r c h = K a r a y o l u % 2 0 Ta % C 5 % 9 F % C 4 % B 1 m a % 2 0 Y%C3%B6netmeli%C4%9Fi (01.06.2016) http://www.tcdd.gov.tr/home/detail/?id=253 (01.06.2016) www.tbmm.gov.tr/komisyon/dilekce/belge/kararlar/d23/ gkcetvel50.pdf (01.06.2016) http://www.turkishairlines.com/tr-TR/help/faq/discounts. aspx (01.06.2016) 2008 ÖSYM - Engelli Öğrenci alım puanları (01.06.2016) http://www.kultur.gov.tr/TR/belge/1-43930/ozel-tiyatrolaradevlet-destegi-yonetmeligi.html (01.06.2016) https://kayit.anadolu.edu.tr/tr/BasvuruYeni/EngelliOgretimGideri.htm (01.06.2016) 63 N İH A L A R D A A K Y I L D I Z http://www.atauni.edu.tr/userfiles/143113-08e12f17b1d526a2 0d16fceb7b5e965f.pdf (01.06.2016) http://www.turktelekom.com.tr/tt/portal/BireyselUrun/Evde/Ses-Hizmetleri/Telefon/Ev-Telefonu/ tarife#DigerTarifeler, ayrıca bir çok GSM firması engellilere yönelik avantajlı tarife uygulamaktadır. (01.06.2016) http://www.dpb.gov.tr/dpb_duyuru_20111003.html (01.06.2016) http://www.memurlar.net/haber/213499/ (01.06.2016) http://www.alomaliye.com/2011/09/20/engellilere-tasitaliminda-saglanan-otv-indiriminde-yeni-gelismeler/ (01.06.2016) 64 AV U PA B İ R L İ Ğ İ V E T Ü R K İ Y E ’ D E E N G E L L İ P O L İ T İ K A L A R I EK: TÜRKİYE'DE ENGELLİ İSTATİSTİKLERİ-(TABLOLAR) TABLO-1 RUHSAL Engelli BEDENSEL Engelli YATILI YATILI D.H.YATILI GÜNDÜZLÜ YATILI YATILI KADIN ERKEK KADIN 4849 628 764 70 8 24 6335 57 70 109 185 258 486 2310 2861 2733 3602 6335 TOPLAM ERKEK ERKEK KADIN ERKEK KADIN 18+ KADIN 13-18 7-12 ERKEK 0-6 YATILI TOPLAMI CİNSİYETİ TOPLAM GÖRME Engelli ZİHİNSEL Engelli YATILI BAKILAN YATILI İŞİTME KONUŞMA Engelli Resmi Rehabilitasyon Merkezleri Engelli Bilgileri (Mart 2016) TABLO-2 65 Özel Rehabilitasyon Merkezleri Bilgileri (Mart 2016) TOPLAM 31 153 368 4148 5759 4397 6195 10592 ERKEK 83 ERKEK KADIN TOPLAM 45 ERKEK KADIN 19+ YAŞ ERKEK 13-18 YAŞ KADIN TOPLAM 10592 5 07-12 YAŞ KADIN 6 0-6 YAŞ ERKEK 19 YATILI BAKILAN ENGELLİ SAYISI KADIN 3196 5552 1819 YATILI İŞİTME-KONUŞMA ENGELLİ KURUM BAKIMI GÖRME ENGELLİ KURUM BAKIMI FİZİKSEL ENGELLİ KURUM BAKIMI RUHSAL ENGELLİ KURUM BAKIMI KURUM BAKIMI ZİHİNSEL ENGELLİ MERKEZDE BAKILAN ENGELLİLERİN ENGEL GRUBU VE BAKIM ŞEKLİ Türkiye’de Resmi ve Özel Kurum Bakımında olan engelli kişi sayısı toplam 17.000 kişi civarındadır. Bunun genel nüfusa oranı sadece onbinde 2,23 tür N İH A L A R D A A K Y I L D I Z TABLO-3 YIL Yaşlı Aylığı Alan Kişi Sayısı % 70 ve Üzeri % 40-% 69 Engelli Engelli Aylığı Alan Aylığı Alan Kişi Kişi Sayısı Sayısı Engelli Yakın Aylığı Alan Kişi Sayısı 2015 571.285 247.770 309.327 64.703 2014 577.252 244.841 307.867 64.384 2002 746.468 68.598 193.780 2022 Sayılı Kanun ile Sosyal Yardım alan yaşlı ve engelli sayıları TABLO-4 2002 Kişi Sayısı ENGELLİ 262.378 YAŞLI 66 746.468 2014 Tutar Kişi Sayısı 76.855.000 234.766.000 2002 + 2014 Tutar Toplam Kişi Toplam Tutar 687.554 2.591.989.395 949.932 2.668.844.395 629.590 1.009.195.602 1.376.058 1.243.961.602 2022 Sayılı Kanun ile Sosyal Yardım alan yaşlı ve engelli sayıları* *T.C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı verileri (2002 yılında engelli ve yaşlılara ödenen aylık tutarı 24 TL, 2014 yılında yaşlılara ödenen aylık 145 TL, engellilere ödenen aylık tutarı 291-437 TL’dir) TABLO-5 Engelli ve Yaşlı Vatandaşlar İçin Ücretsiz Seyahat Hakkı* YILI Kapsamdaki Kişi Sayısı 2015 Ağustos İtibariyle 461.858 (Engelli Kimlik Kartı Sahibi Kişi Sayısı) TOPLAM 6.654.820 6.192.962 (65 Yaş üstü kişi sayısı) *T.C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı verileri AV U PA B İ R L İ Ğ İ V E T Ü R K İ Y E ’ D E E N G E L L İ P O L İ T İ K A L A R I TABLO-6 Engelli KPSS - Kamuda İstihdam Edilen Engelli Memur/İşçi Sayıları* YILI Engelli Memur Engelli İşçi 2002 5.777 45.621 2011 20.829 83.435 2012 27.314 89.905 2013 32.787 92.238 2014 36.165 95.128 2015 Ağustos 37.031 95.165 *T.C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı verileri TABLO-7 Engellilerin Özel Kuruluşlarda Bakım Hizmetleri* YILI Özel Kuruluş Sayısı Hizmetten Yararlanan/Kalan Engelli Sayısı 2015 Ağustos İtibariyle 152 10.710 *T.C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı verileri TABLO-8 ASPB Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğüne Bağlı Huzurevi Bakım Hizmetleri* YILI Kuruluş Sayısı Hizmetten Yararlanan/Kalan Engelli Sayısı 2015 Ağustos İtibariyle 129 12.193 *T.C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı verileri 67 N İH A L A R D A A K Y I L D I Z TABLO-9 Yaşlılarımızın Özel Huzurevi Bakım Hizmetleri* YILI Özel Kuruluş Sayısı Hizmetten Yararlanan/Kalan Engelli Sayısı 2015 Ağustos İtibariyle 166 5.931 *T.C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı verileri TABLO-10 Gündüzlü Engelli Bakım Merkezi Hizmetleri* 68 YILI Kuruluş Sayısı Hizmetten Yararlanan/Kalan Engelli Sayısı 2015 Ağustos İtibariyle 5 428 *T.C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı verileri ÖZGEÇMİŞ 1991 yılında Anadolu Üniversitesi Mimarlık ve Mühendislik Fakültesi, Mimarlık Bölümü lisans programından mezun oldu. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Destek Hizmetleri Dairesi Başkanlığı'nda Mimar olarak görevini sürdürürken, Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Politika Yüksek Lisans programında 2013 yılında "Asgari Gelir Desteği Programlarinin Yoksullukla Mücadelede Etkinliği ve Verimliliği: Türkiye Örneği" adlı çalışmasıyla ve 2016 yılında aynı üniversitenin Sosyal Politika Doktora programında "İnsanMekan İlişkisi Bağlamında; Yaşlı Dostu Mekanlar" adlı doktora teziyle eğitimini tamamlamış ve kitap haline getirmiştir. 2017-2018 Eğitim dönemlerinde; Amerika'nın Loisiana eyaletinde 'Southern University and Agriculture & Mechanical Collage, 'Science and Technology' (Bilgisayar ve Teknoloji Bilimleri) Bölümünde misafir öğretim görevlisi olarak görevine devam etmektedir. Aynı üniversitenin 'Urban Forestry' bölümünde ikinci doktora programına da devam etmektedir. Southern University ''School of Public Policy and Urban Affairs", ''Department of Rehabilitation and Disability Studies'' Bölümlerinde ders ve seminer programlarına katılımının yanısıra ulusal ve uluslararası alanda bilimsel çalışmaları da devam etmektedir. 69 Şu anda dünya nüfusunun % 15 gibi bir kısmının, çok yakın gelecekte ise % 25 gibi büyük bir oranının bakıma muhtaç hale geleceği düşünüldüğünde; Dünyanın ve Avrupa’nın gündeminde önemli bir yer bulan engellilik ve yaşlılığın yakın gelecekte büyük bir sorun ve ekonomik yük olarak karşımıza çıkacağı açıkça görülmektedir. Ülkemizin de bu gelecek olgunun farkında olması ve ciddi önlemler alması gerekmektedir Ülkemiz nüfusundaki değişimlerin ve bu değişimlerin yansımalarının iyi değerlendirilmesi, engellik ve yaşlanma olgusunun etkilerinin ülke için bir probleme dönüşmeden çözümlenmesini sağlayacağı düşünülmektedir. Bakıma muhtaçlık olgusunun kendi başına bir sosyal risk türü olmasından yola çıkarak, yoksulluk (gelir durumu) gibi ayrı sosyal şartlar aranmaksızın bakıma muhtaç duruma gelmiş bütün kişileri sosyal güvenlik sistemine alacak tamamlayıcı bir bakım güvence sisteminin sağlıklı bir şekilde oluşturulması gerekmektedir. Bu nedenle Avrupa Birliğine üye olma çabası içerisinde olan Türkiye’nin engelli politikasını yakın gelecekteki sosyal ve ekonomik şartları da göz önünde bulundurarak, revize edilmesinin hatta yeniden oluşturmasının önemli olduğu aşikardır. ISBN : 978-605-9247-76-4 grafiker.com.tr • 0 312. 284 16 39 Fiyatı: ¨ 15