Selefiliği Besleyen Temel Etkenler

PROF. DR. FUAT SEZGİN ANISINA GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE TÜRKİSTAN: TARİH, KÜLTÜR VE MEDENİYET SEMPOZYUMU |1| ПРОФ. ДОК. ФУАТ СЕЗГИННІҢ ҚҰРМЕТІНЕ ТҮРКІСТАННЫҢ ӨТКЕНІ МЕН БҮГІНІ: ТАРИХ, МӘДЕНИЕТ ЖӘНЕ ӨРКЕНИЕТ СИМПОЗИУМЫ PROF. DR. FUAT SEZGİN ANISINA GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE TÜRKİSTAN: TARİH, KÜLTÜR VE MEDENİYET SEMPOZYUMU ПРОФ. ДОК. ФУАТ СЕЗГИННІҢ ҚҰРМЕТІНЕ ТҮРКІСТАННЫҢ ӨТКЕНІ МЕН БҮГІНІ: ТАРИХ, МӘДЕНИЕТ ЖӘНЕ ӨРКЕНИЕТ СИМПОЗИУМЫ ORGANİZASYON / ҰЙЫМДАСТЫРУ Ahmet Yesevi Üniversitesi / Ахмет Яссауи Университеті Hitit Üniversitesi / Хитит Университеті Marmara Üniversitesi / Мармара Университеті EDİTÖR / РЕДАКТОР Prof. Dr. Süleyman Gezer / Профессор Доктор Сулейман Гезер YAYIN KOORDİNATÖRÜ / КЕҢСЕ КООРДИНАТОРЫ Harun Sarıgül / Харун Сарыгүл ISBN: 978-9944-237-75-8 İnceleme Araştırma Dizisi: 62 /Зерттеу сериясы: 62 © Ahmet Yesevi Üniversitesi Mütevelli Heyet Başkanlığı Taşkent Cad. Şehit H. Temel Kuğuoğlu Sokak. No: 30 06490 Bahçelievler/ANKARA Tel: 0312 216 06 00 • Faks: 0312 223 34 29 www.ayu.edu.tr [email protected] Kitapta ifade edilen fikir ve görüşler sadece yazarlarının olup, Ahmet Yesevi Üniversitesi Mütevelli Heyet Başkanlığının görüşlerini yansıtmazlar. / Кітапта жазылған пікірлер тек қана авторлар болып табылады және Ахмет Ясауи атындағы университеттің Өкілетті Кеңес басқармасының пікірлерін көрсетпейді. Ankara/Türkistan 2019 / Анкара/Түркістан 2019 PROF. DR. FUAT SEZGİN ANISINA GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE TÜRKİSTAN: TARİH, KÜLTÜR VE MEDENİYET SEMPOZYUMU АҚЫЛДАСТАР АЛҚАСЫ/ ONUR KURULU Проф. Док.Мұса Йылдыз Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік Prof. Dr. Musa Yıldız университетінің Өкілетті кеңес төрағасы Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi Mütevelli Heyet Başkanı Доц. Док. Ибрахим Калын Түркия Республикасы Елшілігі Президент баспасөз хатшысы Doç. Dr. İbrahim Kalın және Бас хатшының орынбасары Büyükelçi, T.C. Cumhurbaşkanlığı Sözcüsü ve Genel Sekreter Yardımcısı Бибігүл Асылова Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министр Bibigul Asılova орынбасары Kazakistan Cumhuriyeti Eğitim ve Bilim Bakan Yardımcısı Док. Сердар Чам Түрік ынтымақтастық және координациялық агенттігінің Dr. Serdar Çam төрағасы Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı Başkanı Лазат Актаева Lezat Aktayeva Проф.Док. Мухиттин Шимшек Prof. Dr. Muhittin Şimşek Проф.Док. Мұрат Журинов Prof. Dr. Murat Jurinov Хусейін Каракум Hüseyin Karakum Проф.Док. Абдрасилов Болатбек Prof. Dr. Abdrasilov Bolatbek Проф.Док.Эрол Өзвар Prof. Dr. Erol Özvar Проф.Док.Женгиз Томар Prof. Dr. Cengiz Tomar Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау орынбасары Kazakistan Cumhuriyeti Sağlık Bakan Yardımcısı Мармара университеті профессоры Marmara Üniversitesi Öğretim Üyesi министрінің Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының төрағасы Kazakistan Cumhuriyeti Milli Bilimler Akademisi Başkanı Қаржы министрлігінің Салық инспекциясы басқармасының төрағасы Maliye Bakanlığı Vergi Denetim Kurulu Başkanı Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің ректоры Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi Rektörü Мармара университетінің ректоры Marmara Üniversitesi Rektörü Проф.Док. Реха Метин Алкан Prof. Dr. Reha Metin Alkan Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің І вице-президенті Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi Rektör Vekili Хитит университетінің ректоры Hitit Üniversitesi Rektörü Проф.Док. Махмут Ак Prof. Dr. Mahmut Ak Стамбул университетінің ректоры İstanbul Üniversitesi Rektörü ПРОФ. ДОК. ФУАТ СЕЗГИННІҢ ҚҰРМЕТІНЕ ТҮРКІСТАННЫҢ ӨТКЕНІ МЕН БҮГІНІ: ТАРИХ, МӘДЕНИЕТ ЖӘНЕ ӨРКЕНИЕТ СИМПОЗИУМЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ АЛҚАСЫ ТӨРАҒАСЫ/ DÜZENLEME KURULU BAŞKANI Проф.Док. Сүлейман Гезер Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік Prof. Dr. Süleyman Gezer университетінің профессоры Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi Öğretim Üyesi ҰЙЫМДАСТЫРУ АЛҚАСЫ/ DÜZENLEME KURULU Проф.Док. Умбетов Ө.Ү. Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік Prof. Dr. Umbetov Ö.U. университетінің Оқу-әдістемелік ісі жөніндегі вице-президенті Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi Rektör Yardımcısı Проф.Док. Беркимбаев К.М. Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік Prof. Dr. Berkimbayev K.M. университетінің Ғылыми-зерттеу істері жөніндегі вице-президенті Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi Rektör Yardımcısı Проф.Док. Әбуов Ә.Е. Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік Prof. Dr. Abuov A.E. университетінің Рухани жаңғыру бағдарламасының жетекшісі Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi Rektör Yardımcısı Доц.Док. Пусат Пилтен Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік Doç. Dr. Pusat Pilten университетінің вице президенті Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi Rektör Yardımcısı Доц.Док. Исмаил Булут Хитит университетінің доценті Doç. Dr. İsmail Bulut Hitit Üniversitesi Öğretim Üyesi Доц.Док. Абжалов С.У. Doç. Dr. Abzhalov S.U. Доц.Док. Каратышканова Қ.Р. Doç. Dr. Karatışkanova K.R. Проф.Док. Кенжетай Д.Т. Prof. Dr. Kenjetay D.T. Док. Армаған Зөһре Dr. Öğr. Üyesi Armağan Zöhre Док. Сердар Дағистан Dr.Serdar Dağıstan Чағры Эргезер Öğr. Gör. Çağrı Ergezer Доц.Док.Маруфжан Юлдашев Doç. Dr. Marufcon Yoldaşev Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті Гуманитарлық ғылымдар факультетінің деканы Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi Beşeri Bilimler Fakültesi Dekanı Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті Дінтану кафедрасының меңгерушісі Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi İlahiyat Bölüm Başkanı Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті Ясауи ғылыми зерттеу орталығы директоры Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi Yesevi Araştırma Merkez Müdürü Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің оқытушысы Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak ÜniversitesiÖğretim Üyesi Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті, Туркология институтының директоры Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi Türkoloji Enstitüsü Müdürü К.Шарипов Жалалабад Халықаралық университеті K.Şaripov Celalabad Uluslararası Üniversitesi Celalabad Ташкент Мәдениет университеті Док. Элчин Ибрагимов Dr. Elçin İbragimov Taşkent Medeniyet Üniversitesi Әзірбайжан Ұлттық Ғылым Академиясы Azerbaycan Milli Bilimler Akademisi Эндер Сайын Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік PROF. DR. FUAT SEZGİN ANISINA GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE TÜRKİSTAN: TARİH, KÜLTÜR VE MEDENİYET SEMPOZYUMU Ender Sayın Док. Нурматов Ж.Е. Dr. Nurmatov Zh.Y. Док.Мырзабеков М.М. Dr. Myrzabekov M.M. Док.Шауенов Д.Ш. Dr. Şauyenov D.Ş Док. Ботакараев Б.К. Dr. Botakarayev B.K. университеті Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті, Дінтану кафедрасы Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi, İlahiyat Bölümü Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті, Дінтану кафедрасы Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi, İlahiyat Bölümü Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті, Дінтану кафедрасы Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi, İlahiyat Bölümü Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті, Дінтану кафедрасы Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi, İlahiyat Bölümü ПРОФ. ДОК. ФУАТ СЕЗГИННІҢ ҚҰРМЕТІНЕ ТҮРКІСТАННЫҢ ӨТКЕНІ МЕН БҮГІНІ: ТАРИХ, МӘДЕНИЕТ ЖӘНЕ ӨРКЕНИЕТ СИМПОЗИУМЫ İÇİNDEKİLER İSLAM BİLİM TARİHÇİSİ OLARAK FUAT SEZGİN / Macid YILMAZ........................... 1 İMAM TİRMİZÎ’NİN HADİS USÛLÜ İLMİNE KATKILARI / Abdullah ÇELİK............. 8 ES-SEVÂDU’L-AZAM’IN FARK NÜSHALARI VE MÜELLİFLERİ ÜZERİNE / Adem ARIKAN .................................................................................................................................... 23 DİVAN-I HİKMET’TE KAVRAM HARİTASI / Ahmet Cahid HAKSEVER / Hayati BİCE............................................................................................................................................ 37 HARİZM’DEN YÜKSELEN SES: NASIR B. ABDUSEYYİD EL-MUTARRIZÎ’NİN İLMÎ KİŞİLİĞİ VE DÜŞÜNCE YAPISI / Ali YILMAZ .................................................................. 52 TÜRK BENGÜTAŞ (ŞİVEET ULAN)’DAKİ OĞUZ DAMGALARI İLE CUNNİ MAĞARASINDAKİ DAMGA VE İŞARETLERİN KARŞILAŞTIRILMASI / Alpaslan CEYLAN / Yavuz GÜNAŞDI ................................................................................................. 62 THE ROLE OF MAHBUBI DYNASTY IN ISLAM / Amonov Barot MURODOVİCH... 80 TÜRK DİN TASAVVURUNDA SEVGİ VE GÖNÜL -YESEVİ MERKEZLİ BİR İNCELEME- / Aygün AKYOL................................................................................................ 88 SELEFİLİK HAREKETİ VE KAZAKİSTAN’DA YAYILMASININ ARKAPLANI / Bauyrzhan BOTAKARAYEV.................................................................................................. 98 THE SPREAD OF SUFISM IN TURKESTAN REGİON AND HIS ROLE IN ISLAMIC CIVILIZATION / Bulan JOLAMAN.................................................................................... 106 TÜRKİSTAN’IN SANAT DÜNYASINA İLHAM KAYNAĞI OLAN ÇİÇEĞİ: LÂLE / Candan NEMLİOĞLU........................................................................................................... 113 SELEFİLİĞİ BESLEYEN TEMEL ETKENLER / Cemil HAKYEMEZ.............................. 122 “MİLLÎ TÜRKİSTAN” DERGİSİNDE MUSTAFA ÇOKAY (1890-1941) / Çağatay KOÇAR .................................................................................................................................... 130 ҚОЖА АХМЕТ ЯСАУИ КЕСЕНЕСІНІҢ ҚОҚАН ХАНДЫҒЫ ТҰСЫНДАҒЫ ЖАҒДАЙЫ / Dildash MUSTAPAEVA .............................................................................. 145 ИСЛАМДЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚТАР ЖҮЙЕСІНДЕ ДІНИ ТӨЗІМДІЛІК / Elza SHAMURATOVA .................................................................................................................. 151 VELİ KAYUM-HAN (1904-1993) VE “MİLLÎ TÜRKİSTAN DAVASI ” (PAXTURKİSTANA TEZİ) / Esat ARSLAN................................................................................. 155 HOCA AHMED YESEVÎ (Ö. 562/1167)’NİN DÎVAN-I HİKMET’İNDE ALLAH-KUL MÜNÂSEBETİ AÇISINDAN DUA VE NİYAZ / Esma ÖZTÜRK .................................. 166 BÜYÜK SELÇUKLU HÂKİMİYETİNDE MÂVERAÜNNEHİR / Fatih ERKOÇOĞLU ................................................................................................................................................... 175 BÂBURNAME’DE KULLANILAN TÜRKÇE KELİMELERLE GÜNÜMÜZ ÖZBEK TÜRKÇESİNİN KARŞILAŞTIRILMASI / Fazliddin MADİEV BAXRİDDİNOVİCH .. 186 TÜRKİSTANLI RIFʻAT DÂVUD’UN KALEMİNDEN TÜRKİSTAN (1924 -1925) / Ferda Olbak MAZAK ....................................................................................................................... 194 PROF. DR. FUAT SEZGİN ANISINA GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE TÜRKİSTAN: TARİH, KÜLTÜR VE MEDENİYET SEMPOZYUMU ORTA ASYA HAYVAN ÜSLUBUNUN TEKSTİLDE KULLANIMI / H. Nurgül Begiç / Ceren Öz .................................................................................................................................. 205 ORTA ASYA SANATI VE TEKSTİLLERİNDE DEVE FİGÜRÜ / H. Nurgül Begiç / Rukiye Kaya ............................................................................................................................ 219 ORTA ASYA TÜRK TARİHİNDE KEÇECİLİK / H. Nurgül Begiç……………………..230 DİOSCORİDES VE SUBHAN KULİ HAN’IN ESERLERİNDEKİ KATARAKT TEDAVİLERİNİN KARŞILAŞTIRILMASI / Hasan Basri ÇAKMAK ............................. 237 FARABİ’NİN İSLAM DÜŞÜNCESİNE EPİSTEMOLOJİK KATKISI / Hasan Yücel BAŞDEMİR.............................................................................................................................. 245 АЛАШ ҚОЗҒАЛЫСЫ ТАРИХЫНЫҢ РУХАНИ ЖАҢҒЫРУДАҒЫ ТАҒЛЫМЫ / Hazretali TURSUN................................................................................................................. 252 HAKİM ES-SEMERKANDÎ’YE GÖRE SEVÂDÜ’L-A’ZAM VE DİĞERLERİ / Hilmi KARAAĞAÇ........................................................................................................................... 259 DÂRİMÎ’NİN BAZI HADİSLERE YAPTIĞI AÇIKLAMALAR (SÜNEN AĞLAMINDA BİR DEĞERLENDİRME) / Hüseyin AKYÜZ ..................................................................... 272 EBÛ İSHÂK es-SA’LEBÎ’NİN KATLA’L-KUR’AN’I / Hüseyin ÇELİK ......................... 296 NÜBÜVVET-MEDENİYET İLİŞKİSİ / İsmail BULUT ...................................................... 317 В ПРОЦЕССЕ ГЛОБАЛИЗАЦИИ ВЛИЯНИЕ НАУЧНО-ТЕХНИЧЕСКИХ ТЕРМИНОВ НА СЛОВАРНЫЙ СОСТАВ НАЦИОНАЛЬНЫХ ЯЗЫКОВ / Khusniya ZİKRULLAYEVA / Dilbar AKHMEDOVA........................................................................ 325 ИМАМ МАТУРИДИ КӨЗҚАРАСТАРЫНДАҒЫ ТАНЫМНЫҢ РАЦИОНАЛДЫ ӘДІСТЕРІ (АЛЛА МЕН ЖАРАТЫЛҒАН ӘЛЕМ БАЙЛАНЫСТАРЫ) / Kymbat KARATYSHKANOVA ......................................................................................................... 333 DÜNYADA UYGULANAN DİN ÖĞRETİMİ ÜZERİNE GENEL BİR DEĞERLENDİRME / Macid YILMAZ ................................................................................ 339 ТИПОЛОГИЧЕСКИЕ ЭЛЕМЕНТЫ ЖАНРА МАРСИЯ В НАДГРОБНЫХ НАДПИСЯХ / Masrur RAHIMJANOV ............................................................................. 346 УНИКАЛЬНАЯ РУКОПИСЬ ПО ХАНАФИЗМУ / Matibaeva RAZIYA ................... 353 MÜNBİT COĞRAFYA TÜRKİSTAN VE ONDAN NEŞET EDEN ORDUNUN İLK DÖNEM İSLAM TARİHİNE KATKISI / Mehmet AZİMLİ............................................. 359 SELEFÎLİĞİN ÖNLENEMEYEN YÜKSELİŞİ-Türk Dünyasında Dinin Kurucu- Ayrıştırıcı Rolü Üzerine Bir Tartışma- / Mehmet EVKURAN......................................... 366 KİTAB'I KÜLTÜRE TAŞIYAN HİKMET PINARI (DESTE-İ GÜL) / Mehmet Kamil COŞKUN ................................................................................................................................. 377 İLK MÜSLÜMAN-TÜRK ÂLİMİ ABDULLAH İBN MÜBÂREK’İN ŞAİRLİĞİ VE ZÜHDLE İLGİLİ BAZI ŞİİRLERİ / Mehmet Necmettin BARDAKÇI ............................. 398 AHMET YESEVİ VE NURETTİN TOPÇU’NUN DİN VE DİNDARLIK TASAVVVURLARININ MUKAYESELİ İNCELENMESİ / Mevlüt UYANIK............... 415 ПРОФ. ДОК. ФУАТ СЕЗГИННІҢ ҚҰРМЕТІНЕ ТҮРКІСТАННЫҢ ӨТКЕНІ МЕН БҮГІНІ: ТАРИХ, МӘДЕНИЕТ ЖӘНЕ ӨРКЕНИЕТ СИМПОЗИУМЫ ÖZBEKİSTAN’DA DİNLERARASI İLİŞKİLERDE HOŞGÖRÜ / Muhammedâlim MUHAMMEDSIDDIKOV..................................................................................................... 442 MUḤAMMAD BIN MAḤMŪD AL-USTRŪSHANĪ AND HIS SCIENTIFIC HERITAGE / Muslim ATAYEV ................................................................................................................. 449 RELIGIOUS XENOPHOBIA AND EXTREMISM THREATS OF THE XXI CENTURY / Nasirova AZIZA..................................................................................................................... 455 ЭТНИКАЛЫҚ ӨЗІН-ӨЗІ ТАНУ ТҰРҒЫСЫНАН ТҮРКІ ХАЛЫҚТАР ФИЛОСОФИЯСЫ / Nasriddin NAZAROV ...................................................................... 459 ORTA ASYA TÜRK TARİHİNDE KEÇECİLİK 7 H.Nurgül BEGİÇ .............................. 465 GÖÇERLİK VE YERLEŞİKLİK ARASINDA BİR BİLEŞEN; FERGANA VADİSİ / Oktay ÖZGÜL / Nezahat CEYLAN ................................................................................................ 472 ORTA ASYA’DA KÖYLERDEKİ GENÇLERİN DİNİ AŞIRILIĞA KARŞI TUTUMLARI (ANKET VE SOSYAL ARAŞTIRMALAR TEMELİNDE) / Prof. Dr. Orazbek NUSKABAYEV / Gulnaz Orazbekkızı NUSKABAYEVА ................................................ 496 HORASAN-MAVERAÜNNEHİR BÖLGESİ ALİMLERİNDEN HAKÎM ESSEMERKANDÎ’NİN MU'TEZİLE’YE YÖNELİK ELEŞTİRİLERİ / Osman AYDINLI . 505 İMÂM MÂTÜRÎDÎ’DE ŞİRK KAVRAMI VE TÜRK- İSLAM KÜLTÜRÜNE YANSIMALARI / Özden KANTER / Fatih TEKE ............................................................. 519 DİN VE DEĞİŞİM İLİŞKİLERİ BAĞLAMINDA TÜRK-İSLAM TOPLUMLARI / Ramazan UÇAR...................................................................................................................... 536 EBÛ İSHAK ZÂHİD ES-SAFFÂR EL-BUHARÎ’NİN (534/1139) ŞAHSINDA HANEFÎ/MÂTURÎDÎ GELENEKTE SİYASÎ ANLAYIŞ / Mehmet Saffet SARIKAYA 543 ВКЛАД АЛАУДДИНА УСМАНДИ САМАРКАНДИ К РАЗВИТИЮ ИСЛАМСКИХ НАУК / Otabek Muhammadiyev BAZAROVİCH ............................... 555 ANADOLU’NUN GÖNÜL FATİHLERİ: HORASAN ERENLERİNİN URFA’DAKİ İZLERİ-ŞEYH MES’UD NİŞABURİ, BEDİÜZZAMAN AHMED HEMEDANİ VE DEDE GARKIN HORASANİ- / Salih AYDEMİR.......................................................................... 561 MÂTURÎDÎ TEFSİRİ VE HANEFÎ TEFSİRLER ÜZERİNE / Selim TÜRCAN ............... 570 УЗБЕКСКАЯ СЕМЬЯ В ПРОЦЕССЕ ТРАНСФОРМАЦИИ СЕМЕЙНЫХ ТРАДИЦИЙ / Shahzoda Rashidova RAİMOVNA .......................................................... 583 MUHAMMAD IBN ABİ BEKR: HAYATI VE İLMİ MİRASİ / Tohir EVADULLAEV . 589 AHMET YESEVİ VE YUNUS EMRE’DE ÖLÜMSÜZLÜK DÜŞÜNCESİ / Yaşar TÜRKBEN ............................................................................................................................... 597 TÜRK HALKLARININ DİL KAYNAĞI OLARAK KAŞGARLI MAHMUD’UN “DÎVÂNÜ LUGATİ'T-TÜRK” ESERİ / Usmanhan Muhammadiyev BOKİBULLAYEVİÇ ............................................................................................................... 605 ORTA ASYA TÜRK CUMHURİYETLERİNDE TÜRKİYE DİYANET İŞLERİ BAŞKANLIĞI’NIN FAALİYETLERİ / Yakup ÇOŞTU ..................................................... 610 PROF. DR. FUAT SEZGİN ANISINA GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE TÜRKİSTAN: TARİH, KÜLTÜR VE MEDENİYET SEMPOZYUMU MIGRATION AND IDENTITY: A STUDY OF THE TURKESTANI DIASPORA IN THE UNITED STATES OF AMERICA / Yarkın KOÇAR .......................................................... 617 MAĞCAN CUMABAYEV’İN “ESKİ TÜRKİSTAN” ADLI ŞİİRİNİN TAHLİLİ / Yerlan ZHIYENBAYEV ..................................................................................................................... 637 ESKİ TÜRKLERDE ÖLÜM VE CENAZE MERASİMLERİ / Zehra EFE ........................ 643 ҒҰНДАРДЫҢ ҰЛЫ ЖІБЕК ЖОЛЫ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСЫП ДАМУЫНДАҒЫ БАСТАМАШЫЛЫҚ РӨЛІ / Zanadiluly NOSERBEK ..................................................... 650 QALIN (BRIDE-PRICE) TODAY: ETHNOPSYCHOLOGICAL ANALYSIS / Ziyodakhon Rasulova ABDUBORIYEVNA ....................................................................... 662 СИМПОЗИУМҒА ҚАТЫСУШЫЛАР ТІЗІМІ/ SEMPOZYUM KATILIMCILARI .... 667 ПРОФ. ДОК. ФУАТ СЕЗГИННІҢ ҚҰРМЕТІНЕ ТҮРКІСТАННЫҢ ӨТКЕНІ МЕН БҮГІНІ: ТАРИХ, МӘДЕНИЕТ ЖӘНЕ ӨРКЕНИЕТ СИМПОЗИУМЫ SELEFİLİĞİ BESLEYEN TEMEL ETKENLER Cemil HAKYEMEZ Prof. Dr., Hitit Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi [email protected] Özet Günümüz İslâm dünyasında Selefiliği besleyen birkaç damardan bahsedebiliriz. Bunlardan biri, belki de en önemlisi, İslam dünyasının içerisinde bulunduğu kaotik durumdur. Bu husus, radikalleşme, yani şiddet yanlısı hareketlerin psikolojik destekçisidir. Zaten Geleneksel Selefi çizgi genelde şiddetten beslenmiştir. Zira tarihsel süreç içerisinde sürekli reaksiyoner olmaları ve özgüven duygusundan ziyade, yenilgi psikolojisi ile hareket ediyor olmaları, Selefî söylemlerin ortak paydası olmuştur. Onların Selef döneminin temsil ettiği hakikate sahip olma duygusu, İslam adına insanlar üzerinde hak iddia etmeleri, yaşadıkları günden hoşnut olmamaları, ötekileştirici din dilini tercih etmeleri ve kıyametin yaklaştığı ve mehdî beklentileri, kendilerinde nefret dilinin gelişmesine yol açmıştır. Bu katı ve dışlayıcı düşünce yapısı, söz konusu radikal örgütler için bulunmaz teolojik ve duygusal imkânlar sunmaktadır. Diğer bir etken, Şii yayılmacılıktır. Sosyal hareketler zıtlarıyla birlikte var olurlar. Şiiliğin güçlenmesi, beraberinde Selefiliği de güçlendirmektedir. Hicri dördüncü asrın başlarında İmam Berbehârî’nin Bağdad’da Şiîlere ve kendilerinden olmayan diğer Sünnîlere yaptığının benzerini bu gün El-Kaide ve Işid benzeri örgütlerin ideologları yapmaktadır. Selefiliğin beslendiği diğer kaynak ise tarihsel mirasımızda yer alan bazı hususlardır. Yani geleneksel din anlayışımızda yer alan birtakım dışlayıcı fetvaların bu işi kolaylaştırdığı anlaşılmaktadır. On dört asırlık dönemde ortaya çıkan tüm gruplar, 73 fırka rivayetinden de destek alarak, kendilerini Hz. Peygamber dönemiyle özdeşleştirdikleri için, kendileri dışındakileri rahatlıkla İslam dışı, kâfir, mürted, kanının akıtılması helal olarak görebilmektedirler. Bu saydığımız etkenlerin dışında, uluslararası desteğin de Selefiliği güçlendirdiği bilinen bir husustur. BASIC EFFECTS OF SALAFISM Summary In the contemporary Islamic world, we can talk about several veins that feed Salafism. One of them, perhaps most importantly, is the chaotic situation in which the Islamic world is located. This is the psychological support of radicalization, that is, pro-violent movements. Already the traditional Salafi line has been fed by violence. The fact that they are constantly reacting in the historical process and that they act with the psychology of defeat rather than the feeling of self-confidence has been the common denominator of Salafi discourses. The feeling of having the truth represented by the period of Salaf, the fact that they claimed rights in the name of Islam, not being satisfied with the day they lived, preferring the language of alienating religion, and the approach of the apocalypse and their religious expectations, led to the development of hate language in themselves. This rigid and exclusionary thinking structure provides theological and emotional possibilities for these radical organizations. Another factor is Shiite spreading. Social movements coexist with opposites. The strengthening of Shiism strengthens Salafism. In the beginning of Hijri fourth century, Imam Berbehârî does this to al-Qaeda and Isid-like organizations, similar to that of Imam Berbehârî in the Baghdad and to other Sunnis in their own. |122| PROF. DR. FUAT SEZGİN ANISINA GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE TÜRKİSTAN: TARİH, KÜLTÜR VE MEDENİYET SEMPOZYUMU The other resource that Salafism feeds is some of our historical heritage. In other words, it is understood that some of the exclusionary fatwas in our understanding of traditional religion made this work easier. All groups that emerged in the fourteenth century were supported by 73 rumors. Because they associate them with the time of the Prophet, non-Islamic, infidels, apostates, and the bloodshed of those who are outside of themselves can easily see that their blood is halal. Apart from these factors, international support is also known to strengthen Salafism. Giriş Selefilik Selefilik; ilk muhatapları olması itibariyle İslam’ın hakikatinin sadece kendileri tarafından temsil edildiğini iddia edip, farklı yorum ve yaklaşımları reddeden, İslam tarihinin ilk dönemlerinde Ashabü’l-Hadîs, daha sonra da Hanbelîlik adıyla bilinen, 18. Yüzyıldan itibaren Vehhabîlik ismiyle tekrar gündeme gelen, günümüzde ise Suud merkezli bir din anlayışından beslenen ve zaman zaman da birtakım terör hareketleriyle birlikte anılan militan muhafazakâr bir harekettir. Selefiliği tanımlarken iki önemli karakteristik dikkat çeker: 1-Hadis merkezli zahirilik ve metincilik. 2- Kurtulmuş fırka merkezli inhisarcılık ve dışlamacılık. Yani kendilerini “kurtuluşa ermiş fırka” olarak görmeleri. 19. yüzyılda İslâm dünyasının değişik bölgelerinde ıslâh arayışları olarak kendini gösteren Selefî vurgusunun arka planında; sömürgeciliğe tepki, Arap milliyetçiliği ve Osmanlı karşıtlığı, geçmişe sarılıp varlığını sürdürebilme gibi değişik unsurlar bulunmaktadır.1 Günümüzde Selefîlik; “1-Metodolojik bir ilke olarak Selefilik (Ehl-i Re’y karşıtlığı), 2-Sistematik bir nazariye olarak Selefilik (İbn Teymiyye Hanbeliliği), 3-Dini ve siyasi bir akım olarak Selefilik (Vehhabilik), 4-Radikal ve savaşçı bir yapı olarak Selefilik (SSCB sonrası radikal İslami gruplar)” şeklinde dört farklı grupta değerlendirilmektedir.2 Yukarıdaki tanımlamalardan da anlaşılacağı üzere günümüz Selefiliği Müslümanların önemli bir kesimini temsil etmektedir. Bizim burada dört madde altında sıraladığımız grupları biri birinden tamamen ayırmak mümkün de değildir. Bununla birlikte konu olarak ele alacağımız Selefilik, daha ziyade sıralamada dördüncü olarak verilen “radikal ve savaşçı gruplar ve terör örgütleri”dir. Günümüzde Selefiliği Besleyen Unsurlar İşgaller, İç Savaşlar ve Göç İşgaller, iç savaşlar ve göçlerin sebep olduğu toplumsal kaos, toplumları genelde içe kapanmaya ve tutuculuğa yöneltir. Tarihte Müslümanların yaşamış oldukları çok büyük travmalar vardır. Bunlar arasında Moğol İstilası ve Batı İstilaları başı çeker. Moğolların işgaliyle paramparça olan toplumsal yapı, nass’ı merkeze alan ve bunun dışındakileri bid’at olarak değerlendiren İbn Teymiye ekolünü ortaya çıkartmıştır. Yüzyıllar sonra Mısır’ın İngilizlerin kontrolüne geçmesi ve Türkiye’de 1 2 Hasan Onat, “İslâm Ortak Paydasını Kaybetmiş Müslümanların Açmazı: Şiî-Selefî Kutuplaşması”, ilahiyat akademi: Selefîilik, yıl: 2015, c. I, sayı: 1-2, s. 117. Geniş bilgi için bkz. Ferhat Koca, İslam Düşüncesinde Selefîlik, Ankara Okulu, Ankara 2016, ss. 13-23. |123| ПРОФ. ДОК. ФУАТ СЕЗГИННІҢ ҚҰРМЕТІНЕ ТҮРКІСТАННЫҢ ӨТКЕНІ МЕН БҮГІНІ: ТАРИХ, МӘДЕНИЕТ ЖӘНЕ ӨРКЕНИЕТ СИМПОЗИУМЫ hilafetin kaldırılması, Reşid Rıza öncülüğünde yeni bir Selefi hareketi başlatmıştır. Zaman içerisinde de hem içteki çürümüşlüklere karşı, hem de dış sömürgecilere karşı yeni bağımsızlık hareketlerinin motoru haline gelmiştir. İhvan-i Müslimin hareketinin 1954 yılında büyük bir başarısızlıkla neticelenen siyasi mücadelenin ardından grup üyeleri hapse atılmışlardır. Maruz kaldıkları baskılar, onları laiklik, liberalizm, Marksizm, soyalizm ve milliyetçilik gibi tüm ideolojik yaklaşımları toptan reddeden militan İslamcılara dönüştürmüştür.3 Kısa bir süre sonra da Sovyet işgali ve onlara karşı cihad için Afganistan’a giden birtakım Selefi örgütler, fikirlerini burada uygulama şansı bulmuşlardır. 1990’lı yıllara gelindiğinde ABD ve koalisyon güçlerinin Irak’ı işgal ederek ülkenin yönetimini Şiîlere teslim etmeleri, hem ideolojik Şiîliği hem de karşıt grup olan Selefiliği güçlendirmiştir. Lübnan’ın İsrail tarafından işgali Hizbullah’ı, Afganistan’ın da ABD tarafından işgal edilmesi nasıl Taliban’ı ortaya çıkardıysa, Irak’ın ABD tarafından işgal edilmesi elKaide’yi doğurmuştur. Mezhepçilik Toplumsal hareketler zıtlarıyla birlikte varlık bulur. Mezhepleri din yerine koyma ve diğer mezhepleri dışlayarak dinin dışına atmaya çalışma, gerilimi ve şiddeti besleyen en önemli hususlardan biridir. İşgallerin de etkisiyle oluşturulan siyasal yapılar, günümüzdeki bazı çatışmaların temel nedenidir. Örneğin, şu anda Lübna’da yaşanan mezhep çatışmalarının temelleri, sömürgeci güçlerin 1943’te Lübnan devletini kurmalarıyla atılmıştır. 1932’deki nüfus sayımına göre yapılan belirlemede Maruni bir Hristiyan cumhurbaşkanı, Sünni bir Müslüman başbakan ve Şii bir Müslüman da meclis başkanı olarak seçilir hükmü konmuştur. Çatışmaların yoğun olarak yaşandığı bir başka bölge olan Irak’taki insanlar da, ABD güçleri tarafından bilinçli bir şekilde mezheplerine göre tasnif edilmiş ve yerleşim birimlerinde iç içe yaşayan Şiî ve Sünnîler yerlerinden edilip tekrar mezheplerine göre iskân edilmek istenmiştir. Şiî nüfusun ağırlıkta olduğu Bağdad’ın Kâzımiyye bölgesindeki Sünnîler, oradan göçe zorlanmışlardır. Yeni Irak anayasasının oluşumuna etki eden Bremer ve Felman, ona mezhepçi bir karakter vermiştir. Veli Nasr da bu katı mezhepçiliği teorize etmiştir.4 Şiîlik Tarihte Siyasî Şiîlik ile Selefiliğin yükseliş ve düşüşleri genelde paralellik arz eder. Son dönemlerde Şiiliğin siyasallaşarak çatışan taraflardan biri haline gelmesi, Suud yönetimiyle bağlantılı olarak ele alınmalıdır. Tarihte, Şiilerin Hanbelilerle bir arada yaşadığı Irak’ta ilişkiler sürekli çatışma tehdidi altında olmuştur. Bu sebeple Nizamülmülk de Hanbelîliğe uzak durup daha ziyade Eş’arileri destekleyen bir politika izlemiştir.5 3 4 5 Hasan Hanefi, “Çağdaş İslami Hareketin Üç Tarihsel Dönemi”, Doğu Batı Tartışmaları, Mana Yayınları, İstanbul 2014, ss. 33-34. Hamid Dabashi, Şiizm: Bir Protesto Dini, çev. Belgin Çallı, Yarın Yayınları, İstanbul 2015, s. 337. Muhammed b. el-Muhtar eş-Şankıti, Haçlı Savaşlarının Etkisi Altında Şiî-Sünnî İlişkileri, çev. İdris Çakmak, Mana Yayınları, s. 108. |124| PROF. DR. FUAT SEZGİN ANISINA GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE TÜRKİSTAN: TARİH, KÜLTÜR VE MEDENİYET SEMPOZYUMU Suud’da Selefi hocalardan ders alan İhsan İlahi Zahir, Mısır’da mezhepler arası yakınlaşma çalışmalarının yapıldığı bir sırada ülkesi olan Pakistan’a dönerek Lahor’da Ehl-i Hadis’i kurmuştur. Sapık mezheplere karşı mücadele olarak belirlediği hareketinde esas hedefine de Şia’yı koymuştur. Onun bu düşüncelerinin oluşmasında etki eden kişinin, Medine’de kendisinden ders aldığı ve Şia’yı tekfire izin veren kişi olarak bilinen Şeyh Nasiruddin Elbani (ö. 1999) idi.6 Türkiye’deki birtakım cemaat ve tarikatların aşırı Şiî karşıtı söylemleri de bunlarla bağlantılı olarak değerlendirilmelidir. Yine 2000’li yıllarda Amerikalılar tarafından ortaya atılan “Şii Uyanış” kavramına karşılık bugün de “Sünni Kabarma“ gibi birtakım olgulardan bahsedilmesi, siyasal Şiilik ve Selefiliğin güçlendirilmesi adına üretilen politikalar olsa gerektir. Irak el-Kaidesi, aynı politikaların bir ürünü olarak, Şii yerleşim yerlerine, kutsal türbelerine ve dini törenlerine yönelik pek çok bombalı saldırıda bulunmuş, binlerce insanı katletmiş ve 2006 yılında ülkenin mezhep savaşına dönüşecek çatışmaları başlatmıştır.7 Günümüzde hem Şiîlerin hem de Selefîlerin, İslâm dünyasının duraklama döneminin, yani X-XVIII arası yüzyılların hâkim çatışmacı zihniyetinin dilini kullanmaları da dikkatimizi çekmektedir. Bölgesel Rekabetler Batılı devletler tarafından oluşturulmaya çalışılan Sünnî ve Şiî kutuplu İslâm dünyasının ana figüranlarının İran ve Suudi Arabistan olduğu, artık Yemen konusunda yaşananlardan daha iyi anlaşılmaktadır. Yani bir nevi Şiî-Selefi çatışması olarak da görebileceğimiz bu oyunun çarpık tarihî arka planı da hazır olduğu için meseleler daha rahat maniple edilebilmektedir. Suudi Arabistan ve diğer körfez ülkeleri, Selefilik duygularını kabartarak İran’ı Farslılık ve Şiilik adı altında lokalize etmeye çalışmaktadır. Nitekim bu politikalarında da başarılı olmaktadırlar. İran yönetimi de, güç ve egemenlik yarışında tüm İslâm dünyasını karşısına almamak için mücadeleyi Vehhabilik veya muğlak bir kavram olan Selefîlik üzerinden devam ettirme gayretindedir.8 Suudi Arabistan yönetiminin Mısır ve Tunus’taki Selefî hareket ve partilere destek vermesinin diğer bir sebebi de, ülkesindeki İslamcı İhvan’ın gelişmesine engel olmak ve onlar üzerinden birtakım uluslararası menfaatler sağlamaktır.9 Batı’nın “Radikal İslam” Adıyla Yeni Düşman Üretme Çabaları ve İslamofobia ABD ve diğer batı ülkeleri, 1989’da dağılan Doğu Bloku’nun ardından yeni düşman olarak “Radikal İslam”ı seçmiştir. Radikal İslam’dan kastedilen, elbette birkaç örgüt değildi. Süper gücün muhatap alacağı daha büyük bir kesim olmalıydı. Bu sebeple tüm İslam dünyasının hedef alındığını söylemek daha doğru olur. Yani 6 7 8 9 Jeffry R. Halverson, İnternet Üzerinde Çihatçı-Selefinin Anti-Şii Polemikleri”, çev. Harun Abacı, Günümüz Selefiliği, ed. Muammer İskenderoğlu, Otto Yayınları, Ankara 2017, s. 187. Stephan Rosiny, “İslam Devleti Halifeliğinin Yükselişi ve Çöküşü”, çev. Zeynep Şeker, Günümüz Selefiliği, ed. Muammer İskenderoğlu, Otto Yayınları, Ankara 2017, s. 18. Hasan Onat, “İslâm Ortak Paydasını Kaybetmiş Müslümanların Açmazı: Şiî-Selefî Kutuplaşması”, ilahiyat akademi: Selefîilik, yıl: 2015, c. I, sayı: 1-2, ss. 124-125 Mehmet ali Büyükkara, “Soruşturma-I”, ilahiyat akademi: Selefîilik, yıl: 2015, c. I, sayı: 1-2, s. 321. |125| ПРОФ. ДОК. ФУАТ СЕЗГИННІҢ ҚҰРМЕТІНЕ ТҮРКІСТАННЫҢ ӨТКЕНІ МЕН БҮГІНІ: ТАРИХ, МӘДЕНИЕТ ЖӘНЕ ӨРКЕНИЕТ СИМПОЗИУМЫ Müslümanlar radikalleştirilirse amaç hâsıl olacaktı. “İslam’ın radikalleşmesi” ifadesi yerine “radikalizmin İslamileşmesi”nden de kastedilen de herhalde bul olsa gerektir. Radikalizmin İslamileşmesi veya İslam’ın radikalleştirilmesinin yolu selefileştirmeden geçer. Bu anlamda epeyce mesafe de almışlardır. Örneğin, 1970 ve 1980’lerde etkili olan Mısır, Suriye ve Ürdün merkezli İhvan-i Müslimin hareketinin Fransa’daki üyeleri, daha ziyade Cezayir’deki Milli Selamet Cephesini (FIS) model almaya çalışıyordu. Pakistan-Hindistan merkezli Cemaat-i İslâmi’nin üyeleri ise Tunus’taki en-Nahda hareketine yakındı. Fakat bunların Avrupa’daki söz konusu gruplar üzerindeki etkisi 1990’lı yıllarda azalmaya başlamış, yerlerine Selefîlik geçmiştir. Yusuf el-Karadvî, Tarık Ramazan ve Amr Halid’in kitapları yerine Selefî düşünceye mensup kitaplar okunmaya başlamıştır.10 Cezayir’de 1991 yılındaki seçimlerde yaşanan çatışmalar, Fransa’nın bu konudaki tutumu, ülkedeki Cezayir kökenli vatandaşların bilinçlenme şekline yön vermiştir. Fransa hükümetinin 2009 yılında “nikab kanunu” olarak bilinen, başörtüsüyle ilgili aldığı karar, Müslümanlar açısından farklı seviyelerde tepkilerle karşılanmıştır. 11 Eylül New York saldırılarının ardından Müslümanların, özellikle de Selefî grupların üzerinde oluşturulan aşırı baskı, onların daha da palazlanarak güçlenmelerine yol açmıştır.11 Yakın zamanda Fransa Cumhurbaşkanı Emmanuel Macron’un “Siyasal İslam” adı altında Müslümanları hedef göstermesi12 selefi hareketlerin güçlendirilmesi adına uygulanan politikalar olarak değerlendirilmelidir. En yetkili kişi tarafından dillendirilen bu tür söylemlerin Müslümanların gerilimini düşürmeyeceği gayet açıktır. Müslüman Yönetimlerinin Güçsüzlüğü Dünyada Müslümanların haklarını koruyabilecek güçte bir İslam ülkesinin bulunmayışı ve pek çoğunun da neredeyse vesayetle yönetilir durumda olması, şiddeti besleyen diğer bir unsur olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu durum, çoğu fakir baskı altındaki Müslüman kesimlerin umutsuzluğunu daha da artırmaktadır. Despot Yönetimler İslam dünyasının en büyük problemlerinden biri de baskıcı siyasi yönetimlerdir. Nasr Hamid Ebu Zeyd’e göre despot Mısır idaresinin zindanlarında Yoldaki İşaretler isimli kitabı yazan Seyyid Kutub’un, İslam filozoflarını Yunan düşüncesinin müdavimleri olarak göstermeye çalışması, günümüz İslam düşüncesinin tasavvufla karışık Eş’ari-Hanbeli düşünce yapısı içerisine hapsolmasına neden olan etkenlerdendir.13 ABD ve onların müttefiki diktatör yönetimlerin, birtakım radikal İslami gruplarla birlikte hareket ettikleri bilinmektedir. Çoğulcu, siyaseten meşru ve entelektüel yönü güçlü İslami hareketlerin, söz konusu aşırı örgütler bahane edilerek sınırlandırılmaya çalışılması da ayrı bir sorun olarak karşımızda durmaktadır. 10 11 12 13 Ahmet Kavas, “Avrupa Selefîliği”, Tarihte ve Günümüzde Selefîlik, İSAV, İstanbul 2014, s. 630. Ahmet Kavas, “Avrupa Selefîliği”, Tarihte ve Günümüzde Selefîlik, İSAV, İstanbul 2014, s. 644, 651-652. http://www.gunes.com/dunya/macrondan-provokatif-aciklama-siyasal-islam-bir-tehdittir-976399 Nasr Hamid Ebu Zeyd, Söylem ve Yorum, çev. Muhammed Coşkun, Mana Yayınları, İstanbul 2015, s. 123. |126| PROF. DR. FUAT SEZGİN ANISINA GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE TÜRKİSTAN: TARİH, KÜLTÜR VE MEDENİYET SEMPOZYUMU Cabiri’ye göre farklılıklara saygılı Fas’taki batılılaşma hareketleri, Mısırdakilerin aksine selefi hareketlere çatışmak yerine onlarla ortak bir sentez geliştirip bağımsızlık hareketlerini yöneten bir modernleşme akımına dönüşmüştür. Bu akım aynı zamanda hem sağ hem de sol cenahlarda temsil edilmiş olup aralarında katı bir ayrışma da oluşmamıştır.14 Ekonomik Nedenler Zengin Körfez ülkeleri, kendi halklarına karşı dindarlıklarını ispat edebilmek için onlara dini tebliğ imkânları sunmaktadırlar. Bu şekilde hem kendi devletlerinin Selefi ideolojilerini yaymış oluyorlar, hem de tebliğ görevlerini yerine getirmenin hazzını yaşıyorlar. Onların, özellikle dini müesseselerini henüz oluşturamamış ülkelerdeki ekonomik destekli dini faaliyetleri, dinle yeni tanışan gençler üzerinde önemli tesirler yapmaktadır. Yine Suudi Arabistan’ın sağladığı ekonomik imkânlar sayesinde Medine İslam Üniversitesi gibi kurumlarda eğitim gören öğrencilerin ülkelerine dönüp Selefi söylemin sözcülüğünü yaptıkları da bilinmektedir. Modernite Karşıtlığı Özellikle dindar kesimlerin modern yaşam biçimi aleyhindeki bilinçli veya bilinçsiz söylemleri, Müslümanların yaşadıkları anı onların gözünde tamamen değersizleştirmektedir. Sanki İslam’ın modern dünyayla hiçbir bağının olamayacağı şeklinde bir algı oluşmaktadır. Kendini, yani İslam’ı, yaşadığı anın değerlerinin tamamen dışında görmek, İslam medeniyeti ile diğer medeniyetlerin etkileşimlerinin farkında olmamaktan kaynaklanan bir düşünce biçimidir. Bunun bilincinde olmamak ve bu şekilde günümüze ait tüm değerleri kötülemek, gelecekten de bir beklentinin olmamasına, dolasıyla bağnazlaşmaya neden olmaktadır. Tarihe İlgisizlik ve Geleneğin Kutsallaştırılması İslami ilimlerin tarihine ilgi duymamak, düşünce ekollerinin tarihsel sürecini göz ardı etmek, gelenekten tevarüs edilen bilginin kutsallaştırılmasına neden olur. Kâtip Çelebi (v. 1067/1657), İmam Birgivî’nin toplumun din anlayışına, örf ve adetlerine karşı müsamahasız davranmasının sebebinin onun tarih okumamasından kaynaklandığını söylemektedir.15 Selefîlerin sahabilerden kendilerine örnek olarak en fazla atıf yaptıkları şahıs ile Şiîlerin de en fazla nefret ettikleri kişinin aynı şahıs, yani Hz. Ömer olması bir tesadüf değil, geriye doğru oluşturulmuş çapraşık tarih algısının bir sonucudur. Nasçılık/Metincilik ve Edebiyattan Kopuk Din Okumaları “Tevhid, cihâd, el-emr-i bi’l-maruf ve nehy-i ani’l-münker” gibi önemli kavramlar üzerine vurgu yapmaları Selefîliğin cazibesini artırmaktadır.16 Bu 14 15 16 Cabiri, “Ama Mağripte Oldu…”, Doğu Batı Tartışmaları, Mana Yayınları, İstanbul 2014, ss. 79-80. Kâtip Çelebi, Mîzânü’l-hak fî ihtiyâri’l-ehakk, Marifet Yayınları, İstanbul 2001, s. 135. Hayri Kırbaşoğlu, “Soruşturma-II”, ilahiyat akademi: Selefîilik, yıl: 2015, c. I, sayı: 1-2, s. 328. |127| ПРОФ. ДОК. ФУАТ СЕЗГИННІҢ ҚҰРМЕТІНЕ ТҮРКІСТАННЫҢ ӨТКЕНІ МЕН БҮГІНІ: ТАРИХ, МӘДЕНИЕТ ЖӘНЕ ӨРКЕНИЕТ СИМПОЗИУМЫ kavramların temel dini metinlerden derlendiği açıktır. Ancak bu tür dini kavramların veya emirlerin kültürel bağlamı anlaşılmadan yorumlanması, tıpkı Haricilik gibi katı ve sığ din anlayışına neden olmaktadır. Din alanında yetiştirilen gençlere, kültürün anlaşılması için şiir ve roman gibi sanatsal ve edebi metinlerin de okutulması gerekir. Aksi takdirde dini metinler keyf almak için değil, adeta sadece hüküm çıkarmak için okunan katı ve soğuk yapılara dönüşmektedir. Kolaycı Kurtuluş Teorileri ve Ardından Oluşan Hayal Kırıklıkları İslam dünyasında hâkim olan dini söylem, İslami siyasi bir araç olarak kullanan ideolojik bir söylem olup, kurtuluş arayan Müslümanların çaresizliğini fırsat olarak kullanmaktadır. İdeolojik olduğu için fikrî bir temele dayanmamakta ve bu uğurda yaratıcı düşünceyi kendi lehine istismar etmektedir. Var olan dini düşüncenin anlaşılması ve geliştirilmesine yönelik çabalara da engel olmaktadır.17 Arap Baharı başladığında İslam dünyasının geleceğiyle ilgili büyük umutlar oluşmuştu. Fakat ardından gelen bombalama, çatışma ve katliamlar, mezhepsel dışlamalar ve mülteci sorunları, Ortadoğu’daki istikrarsızlığı daha da artırıp radikallaşmeye yol açmış ve insanların büyük umutlarla bel bağladığı Arap Baharı şimdilik sona ermiştir. Yine günümüzdeki bazı dini grupların büyük umutlarla vadettikleri altın çağ, siyasi başarısızlıkları sonucunda yerini umutsuzluk ve hayal kırıklığına bırakmaktadır. Bu durum sadece kendilerinde değil tüm toplum içerisinde gerilimlere neden olmaktadır. Tarikatların Aşırılıkları Tasavvuf ve tarikatların temeli, Hind düşüncesi ve birtakım felsefi akımlardan beslenir. Bu düşünce, Selefiliğin beslendiği Arap kültürüyle büyük oranda tezat içerir. Tarikatların güçlenmesi ve toplum içerisinde yaygınlık kazanması Selefiliği aksi yönde tahrik etmektedir. Yani tarikatların aşırılıkları, geçmişte İbn Teymiyye, İbn Kayyim elCevziyye ve Muhammed b. Abdulvehhab’ın söylemlerindeki şiddetin bir nedeni olarak görülmüşse, söz konusu durum bu gün için geçerliliğini korumaktadır.18 Din Eğitimi ve Öğretimi Eksikliği IŞID/DÂİŞ katılımcıları arasında özellikle Batı’dan gelenlerin düşmanlarına karşı daha katı ve vahşi bir tavır sergiledikleri gözlemlenmektedir. Bu durumun, onların din eğitimi almamalarının yanında, yetiştikleri sevgisiz ortamın ve tepkiselliğin oluşturduğu isyankârlıktan kaynaklandığı söylenebilir. Dini bilgi yetersizliği ve kimlik bunalımı, intikam duygularıyla bir araya geldiğinde gençleri böyle problemli bir ruh haline sürükleyebilmektedir.19 Selefiliğin Sürekli bir Tehdit Olarak Vurgulanması Batı’nın Selefiliği diline dolaması ve medyanın da bu doğrultudaki bilinçli yayınlar yapması, özellikle sistem dışı kalan kesimler üzerinde ciddi tesirler 17 18 19 Nasr Hamid Ebu Zeyd, Söylem ve Yorum, çev. Muhammed Coşkun, Mana Yayınları, İstanbul 2015, s. 155. Kabirlerin üzerindeki türbelerin yıkılması farz olup, buna imkân bulunduğu takdirde bir gün bile beklenmesi caiz değildir. İbn Kayyim, Zadü’l-Meâd, s. 661. Mehmet ali Büyükkara, “Soruşturma-I”, ilahiyat akademi: Selefîilik, yıl: 2015, c. I, sayı: 1-2, s. 324. |128| PROF. DR. FUAT SEZGİN ANISINA GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE TÜRKİSTAN: TARİH, KÜLTÜR VE MEDENİYET SEMPOZYUMU yapmaktadır. Özellikle sahipsiz ve gelecekten umut beslemeyen gençleri, onların tepkiselliklerini kullanarak dolaylı yoldan Selefiliğe doğru yönlendirmektedirler. Aynı şekilde İslâm ülkelerindeki Selefi karşıtı yayınlar da, adeta reklam işlevi görerek protest gençleri kendine doğru çekmektedir. |129|