Suluca Karahöyük İdol

INSTITUTUM TURCICUM SCIENTIAE ANTIQUITATIS TÜRK ESKİÇAĞ BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ COLLOQUIUM ANATOLICUM ANADOLU SOHBETLERİ XI Ayrıbasım /Offprint 2012 INSTITUTUM TURCICUM SCIENTIAE ANTIQUITATIS TÜRK ESKİÇAĞ BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ COLLOQUIUM ANATOLICUM ANADOLU SOHBETLERİ XI ISSN 1303-8486 COLLOQUIUM ANATOLICUM dergisi, TÜBİTAK-ULAKBİM Sosyal Bilimler Veri Tabanında taranmaktadır. COLLOQUIUM ANATOLICUM dergisi hakemli bir dergi olup, yılda bir kez yayınlanmaktadır. © 2012 Türk Eskiçağ Bilimleri Enstitüsü Her hakkı mahfuzdur. Bu yayının hiçbir bölümü kopya edilemez. Dipnot vermeden alıntı yapılamaz ve izin alınmadan elektronik, mekanik, fotokopi vb. yollarla kopya edilip yayınlanamaz. Editörler/Editors Metin Alparslan Ali Akkaya Baskı / Printing MAS Matbaacılık A.Ş. Hamidiye Mah. Soğuksu Cad. No. 3 Kağıthane - İstanbul Tel: +90 (212) 294 10 00 Fax: +90 (212) 294 90 80 Sertifika No: 12055 Yapım ve Dağıtım/Production and Distribution Zero Prodüksiyon Kitap-Yayın-Dağıtım Ltd. Şti. Tel: +90 (212) 244 7521 Fax: +90 (212) 244 3209 [email protected] www.zerobooksonline.com TÜRK ESKİÇAĞ BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ İstiklal Cad. No. 181 Merkez Han Kat: 2 34433 Beyoğlu-İstanbul Tel: + 90 (212) 292 0963 / + 90 (212) 514 0397 [email protected] www.turkinst.org TÜRK ESKİÇAĞ BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ Uluslararası Akademiler Birliği Muhabir Üyesi Corresponding Member of the International Union of Academies ENST‹TÜMÜZÜN KURUCUSU VE BAfiKANI PROF. DR. AL‹ D‹NÇOL’UN AZ‹Z HATIRASINA IN PERPETUAM MEMORIAM CONDITORIS PRAESIDISQUE INSTITUTI NOSTRI PROF. DR. AL‹ D‹NÇOL İçindekiler / Index Generalis Konferanslar / Colloquia Ilısu Barajı Etki Alanında Kalan Salat Tepe Kazıları Işığında Yukarı Dicle Havzası’nın Orta Tunç Çağı A. Tuba Ökse .................................................................................................................................................................................................. 1 Orta Anadolu’da Coğrafya ve Ekonomi: Hititlerin Bıçak Sırtındaki İmparatorluğu Andreas Schachner ............................................................................................................................................................................ 25 Menderes Bölgesinde MÖ 2. Binyıl Kenti: Çine-Tepecik Sevinç Günel ................................................................................................................................................................................................ 55 Smyrna (İzmir) Yakınlarında Birçok Kültürü Barındıran Dağ: Nif (Olympos) Elif Tül Tulunay ....................................................................................................................................................................................... 81 Makaleler / Commentationes A Pre-Pottery Neolithic Site in Southeastern Anatolia: Papazgölü Çiler Altınbilek-Algül ................................................................................................................................................................ 101 Adana Müzesi’nde Korunan Kalıp Yapımı Kâseler Aynur Civelek – H. Yener Taş ........................................................................................................................................ 123 Oluz Höyük Kazısı Beşinci Dönem (2011) Çalışmaları: Değerlendirmeler ve Sonuçlar Şevket Dönmez .................................................................................................................................................................................... 151 İç Kuzeybatı Anadolu İlk Tunç Çağı Gözlü Süs İğneleri (Toggle Pin) Erkan Fidan ............................................................................................................................................................................................... 179 1985’ten Günümüze İstanbul Üniversitesi Prehistorya Laboratuvarı Koleksiyonuna Eklenen Sürtmetaş Alet Endüstrisi Buluntuları Üzerine Değerlendirme Emre Güldoğan ................................................................................................................................................................................... 205 Excavations at the Mound of Van Fortress - 2011 Erkan Konyar – İsmail Ayman – Can Avcı – Davut Yiğitpaşa Bülent Genç – Rıza Gürler Akgün .......................................................................................................................... 219 viii Le rituel d’Allī d’Arzawa contre un ensorcellement (CTH 402): texte et contexte Alice Mouton .......................................................................................................................................................................................... 247 Kapadokya MÖ 6. Binyıl Kronolojisinin Kayıp Halkası: Gelveri Çanak Çömleği Üzerine En Son Çalışmalar Ozan Özbudak ...................................................................................................................................................................................... 267 Hitit Kenti HARzivana’nın Yeri Hakkında Süleyman Özkan ................................................................................................................................................................................ 299 Kantuzzili: “Genç” Tutḫaliya İçin Kral Naibi ? Oğuz Soysal ............................................................................................................................................................................................... 309 Coins from Allianoi Excavations: Campaign of 1998 Oğuz Tekin – Aliye Erol-Özdizbay ........................................................................................................................ 347 Suluca Karahöyük İdolleri Atila Türker ................................................................................................................................................................................................ 403 Lycian Forms of the Enclitic Pronoun of the 3rd Person: An Overview of the Relevant Data Fred C. Woudhuizen .................................................................................................................................................................... 415 Kitap Eleştirileri / Recensiones Palumbi, G., he Red and Black: Social Social and Cultural Interaction Between the Upper Euphrates and the Southern Caucasus Communities in the Fourth and hird Millennium B.C., Sapienza Universita di Roma (SPO) Vol. 2, (Roma, 2008). (Mehmet Işıklı) .................................................................................................................................................................................... 437 Dariusz Maliszewski, New Light on the Bronze Age Ceramics from H. Schliemann’s Excavations at Troy. Studies on the Munich and Poznań Collections within the Anatolian-Aegean Cultural Context. British Archaeological Reports International Series 2119, Oxford 2010, pp. I-IV, 1-402, 15 tables, 1 map, 117 black and white drawings, 181 black & white photographs, 63 color photographs. (Jak Yakar) ................................................................................................................................................................................................... 449 CollAn XI 2012 403-414 Suluca Karahöyük İdolleri Atila TÜRKER Keywords: Central Anatolia, Hacıbektaş, Suluca Karahöyük, Early Bronze Age, Idol Anahtar Kelimeler: Orta Anadolu, Hacıbektaş, Suluca Karahöyük, Erken Tunç Çağı, İdol Giriş Anadolu’da varlığı Epipaleolitik döneme kadar eskiye giden çıplak kadın figürinleri, özellikle Neolitik Çağ’da Ana Tanrıça inancının güçlü bir yansıması olarak karşımıza çıkmaktadır. Ana Tanrıça’nın doğurganlığını dolgun vücut hatlarıyla, doğaya hâkimiyeti ve koruyuculuğunu da hayvanlar ile göstererek bin yıllar boyu varlığını korumuştur. Neolitik Çağ’ın ardından, zamanla yaygın kullanım sebebiyle görünümleri değişmeye başlamış, boyları küçülmüş ve ayrıntı verilmeden daha şematize/yalın/basit yapılmaya başlanmışlardır1. Şematizasyonun yalınlaştırmanın en yaygın görüldüğü dönem ise Erken Tunç Çağı olmuştur. Böyle yapılan idollere, yerine göre keman (violin) veya kurs biçimli idoller olarak nitelendirilmiştir. Bu yazıda, Suluca Karahöyük’ün Erken Tunç Çağ tabakalarında bulunan keman biçimli iki idol ile Kültepe kurs vücutlu bir idole ait olması gereken baş parçası tanıtılacaktır2. Kızılırmak yayı içinde, Nevşehir İl merkezinin 45 km kuzeybatısındaki ilçesi Hacıbektaş’ın kuzeydoğusundaki Savat Mahallesinde yer alan Suluca Karahöyük, ölçüleri itibariyle Nevşehir İli’nin büyük höyükleri arasında yer almaktadır: Höyüğün kuzey-güney yönündeki uzunluğu 250 m, doğu-batı yönündeki genişliği 220 m olup, yüksekliği 20 m’yi geçmektedir; rakımı 1284 m’dir. W. Ainsworth, 1839 yılındaki Anadolu yolculuğunda rastladığı höyüğün varlığından ilk haberdar eden kişi olmuştur (Ainsworth 1840: Harita). Höyük hakkındaki ilk bilimsel bilgiler 1929 yılında H.H. von der 1 Ana Tanrıça figürinlerinin şematizasyon önerisi için bkz. Aydıngün 2005: Res. 32. 2 Bu çalışma “Nevşehir Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinasyon Birimi” tarafından “2010/16 No.lu Proje” kapsamında desteklenmiştir. 404 Colloquium Anatolicum XI 2012 Osten tarafından verilmiştir (von der Osten 1930: 134, 135 vd., Harita I-II, Res. 138-139). Arkeolojik kazı çalışmaları ise 1967-1977 yılları arasında K. Balkan ve O. Sümer başkanlığında yürütülmüştür (Balkan – Sümer 1968: 15 vd.; 1969, 37 vd.). 1991 yılında Hacıbektaş Arkeoloji Müzesi başkanlığıca bir sezon daha kazı çalışması gerçekleştirilmiştir (Mercan 1992: 69 vd.) 3. Kazı çalışmalarının ilk iki yılını içeren kazı raporu dışında höyüğün buluntuları yayınlanmamış, kazının sonraki yıllarına ait kazı çalışmalarına ilişkin notlar M.J. Mellink tarafından haber olarak verilmiştir (en son Mellink 1976: 266). Suluca-Karahöyük 1972 yılı kazı çalışmalarında keman biçimli iki idol ve Kültepe tipinde bir idol başı bulunmuştur. Söz konusu buluntuların hepsi H-G/18-19 plankare “D” alanında, Erken Tunç Çağı’na karşılık gelen VI. tabakasında açığa çıkarılmışlardır. Ancak bu tabakadaki bir mezardan mı, bir yapıdan mı yoksa bir ocak gibi yapıyla ilişkili bir unsurdan mı ele geçtiği hakkında bir kayıt tutulmamıştır. Keman Biçimli İdoller Suluca Karahöyük’te bulunmuş “Keman Biçimli İdeol”lerden biri mermer, diğeri pişmiş topraktandır. Yassı vücutları kabaca 8 biçimde olup kaba üçgen biçimli baş kısmı buna bağlanmaktadır. Keman biçimli idolden mermer olanı (Hb/f-163 No.729), 3.3 x 2.0 x 0.5 cm boyutlarındadır (Res. 1). İdolün ön yüzü daha özenli zımparalanmış ve parlatılmış, arka yüzü ise mat bırakılmıştır. Ön yüzünde, boyun kısmının gövdeye birleştiği kısımda, boyun hattına yatay bir kazıma/çizi ve bunu belli belirsiz dikey kesen iki çizi bezeme yapılmıştır. Gövde genişliğine, gövdeyi çapraz ve yatay kesen iki çizi bezeme daha çekilmiştir. Boyun kısmındaki çizi bezeme boyun ile gövde arasındaki hattı belirginleştirmek için yapılmış olabileceği gibi, gerdanlık benzeri bir ziyneti işaret etmiş de olabilir. Belli belirsiz görülen diğer çizi bezemelerle ise gövde hatları ifade edilmeye çalışılmış olabilir (Res. 1). İki idolden ikincisi (Hb/f-164 No.730) bir pişmiş toprak kabın gövde parçası kırığından şekillendirilmiştir (5.1 x 3.2 x 07 cm). Gövde parçasının hatları, kesitinden çok iyi izlenebildiği gibi, sürtme/aşındırma yöntemiyle oluşturulmuştur. İdolün yapımında bir yüzü iyi perdahlı, hamuru iyi arıtılmış ve çok iyi pişmiş bir kap parçası tercih edilmiştir. Dışı koyu kırmızı perdahlı (7.5 R 4/6), içi hamuru renginde portakalımsı kahve (7.5 YR 7/6) astarlıdır. Boyun kısmının hemen altından itibaren sap biçimli baş kısmının tamamı özellikle 3 Hacıbektaş Müzesi yetkililerinin verdiği bilgiye göre eski Müze Müdürü Ali Sümer tarafından da kazı çalışmaları yapılmış ancak sonuçları yayınlanmamıştır. Atila Türker / Suluca Karahöyük İdolleri 405 hafif zımparalanmış, oluşan mat kısmında ise gövdeyi yatay kesen altı (veya yedi) adet ince kazıma hat çekilmiştir. Yuvarlatılarak tamamlanmış olması gereken en üst kısmının küçük bir parçası kırıktır. Oluşturulan mat yüzey ve çekilen ince kazıma hatlarla boyun ve yüz kısmı ifade edilmiş olmalıdır. Gövdenin alt yarısı çuval şeklinde tamamlanmıştır (Res. 2). Materyalleri farklı olan her iki idolün görünümleri keman biçimindedir. Keman biçimli idoller, şematik görünümleri, sap biçimli boyunları, her iki yana açık küt kolları ve yuvarlak veya çuval şeklinde son bulan gövdeleriyle Erken Kalkolitik’ten Erken Tunç Çağı’nın sonuna dek Önasya arkeolojisinde en çok tanınan idol formlarından birini oluşturmaktadır. Bölgelere göre farklılıklar gösterirse de, bildik keman biçimli görünümleriyle tanınırlar. Bu formdaki idollerin sistematik kazılar sonucunda bulunan en erken örneği, Güneybatı Anadolu’daki Kuruçay Höyük’ün Erken Kalkolitik Çağ’ın son evresine karşılık gelen VII. yapı katında açığa çıkarılmıştır (Duru 1994: 69, Lev. 231/2). Sistematik kazılar sonucu bulunan diğer örnekler ise Beycesultan’ın ETÇ I ve II dönemlerini kapsayan XVII-XIV. yapı katları (Lloyd – Mellaart 1962: 266, Fig. 1/1-4)4 ile Gavurhöyük’ün ETÇ tabakasından bir çocuk mezarından bulunmuştur (Meriç 1993: Res. 2, 4)5. Kusura’nın kuzeydoğusundaki Ağın Köyü’nde bulunmuş keman biçimli bir idol ETÇ I’in son bölümü ile tarihlendirilmiştir (Alp 1965: 6, 7, Lev. V, No. 8-9)6. Bu formun en batı örnekleri Kiklat Adaları’nda yine ETÇ’nin başlarına (Erken Kiklat I) karşılık gelen buluntularla temsil edilirler (Renfrew 1969: 27 vd. Fig. 1, 4). Orta Anadolu’daki en yakın örneği Alişar’ın ETÇ II-III / Ib, 11M – 8M tabakasında ele geçmiştir (von der Osten 1937: Fig. 269/ b 790). Ancak tüm bu örnekler, Suluca Karahöyük idollerinde kolların çok daha kısa tutulmuş ve gövdenin nispeten basık olması yönüyle, Suluca Karahöyük idollerinin tam paralelleri değildir. Şematik görünüme sahip boyun kısmına baş eklentisi yapılmış Kusura ve Ürkütlü idolleri ile kolsuz verilmiş Troia tipi idoller ise karşılaştırılabilecek daha uzak örneklerdir7. Öte yandan Melendiz Çayı kıyısındaki Güvercinkayası Aşağı Yerleşme Kuzey Yamacında açığa çıkarılmış sivri başlı, şişman gövdeli, bacakları ve kolları küt verilmiş mermerden bir heykelcik, gerek şematize görünümü ve gerekse gövdesini çaprazlama kesen iki ince hattıyla (Gülçur – Çaylı - Demirtaş 2011: 297 vd., Res. 6a), keman 4 S. Lloyd ve J. Mellaart, bu idollerin ETÇ II’den sonra kullanılmadığını ifade etmişlerdir, bkz. a.g.e.: 269. 5 R. Meriç bu buluntuyu Beycesultan’ın XVII.-XIV. tabakalarıyla tarihlendirmiştir, bkz. a.g.e.: 356. 6 Batı Anadolu ETÇ idol tipleri için ayrıca bkz. Akdeniz 2003: 9 vd. 7 Anadolu ETÇ figürin ve idollerinin bölgelere göre dağılımı ve kronolojileri için topluca bkz. Aydıngün 2005: Tablo I. 406 Colloquium Anatolicum XI 2012 biçimli idollerin en azından Orta Kalkolitik Çağ’da İç Anadolu Bölgesi’nde bilindiğini göstermiştir. Suluca Karahöyük idollerinden birinin boynunda yatay kazıma hatlar, diğerinde ise tek kazıma bezeme yer almıştır. Yatay kazıma bezemeler, birçok örnekte görüldüğü üzere boyunda yer alan gerdanlık benzeri süslemeleri stilize etmektedirler. Mermer idolün göğsünde ayrıca kazıma çapraz bezemeye yer verilmiştir. Yine bir süsleme unsuru olarak düşünülebilecek göğüslerdeki çapraz bezemeler, bir süs unsurundan daha fazlası olarak düşünülmüştür: T. Özgüç, çapraz motifinin en eski Önasya işareti olduğu kanısını dile getirmiş ve bunların özellikle damga mühürler ile idoller üzerine bol tatbik edildiği tespitinde bulunmuştur (Özgüç 1941: 863). M. Korfmann ise bu motifin özellikle MÖ 3. binyılda çok geniş bir coğrafyada kullanılan sembol olduğunu belirtmiş, Alaca Höyük’ün “Büyük Ana Tanrıça Kültü” ile ilişkilendirmiş, çapraz bezemeleri taşıyan idol ve diğer objelerin bu kültün kudretini ve koruyuculuğunu yansıtıyor olabileceğini kuvvetle vurgulamıştır (Korfmann 1986: 153 vd)8. Kültepe Tipi İdol Başı Suluca Karahöyük’ten bulunmuş üçüncü idol (Hb/f-165 No.731) “Kurs Vücutlu Kültepe Mermer İdolleri” tipindedir (5.2 x 2.7 x 0.9 cm). Sadece boyun ve baş kısmından oluşan parçası ele geçmiş idol alabasterden işlenmiştir. Üçgen biçimli baş ve yüzün her iki kesimi kısmen aşınmıştır. Herhangi bir bezemenin yer almadığı arka yüzünde, parça boyunca uzanan işleme hatları vardır. Ön yüzüne, ikisi göz ve biri burun yerine karşılık gelen tek merkezli daire şeklinde üç yuvarlak kazıma işlenmiştir. Ağız kısmı verilmemiş ya da korunamamıştır. Birbirine asimetrik konumlanmış gözlerin kenara bakan kısımları aşınmadan dolayı silikleşmiştir. Sol göz hizasının üstünde, alın kısmında belli belirsiz yatay kazıma hatlar görülmektedir. Üçgen hattın ve burun yuvarlağının alt hizasından itibaren boyun kısmı başlar. Boynun sol çeyreği kırıktır. Boynun ortalarında iki yatay kazıma hat yer almakta, bunların arasında da yatay ve dikey çekilmiş üçüncü bir kazıma hattın varlığı da belli belirsiz seçilmektedir. Bu kazıma hatlar bir ziyneti işaret eden bezeme unsuru olarak işlenmiş olmalıdır (Özgüç 1941: 861)9 (Res. 3). 8 Çapraz bezemeli idollerin yayılımı için ayrıca bkz., a.g.e.: Lev. 97. 9 T. Özgüç Kültepe idollerinde gerdanlığın çok sevilen bir motif olduğunu, bunların boynun genel- likle alt, orta ve nadiren üst kısımlarında görüldüğünü, araları hiç doldurulmayan düzensiz hat veya 2-3 hattın arasını dolduran zikzak çizgilerden yapıldığını ifade etmiştir. Atila Türker / Suluca Karahöyük İdolleri 407 Suluca Karahöyük üçgen başlı ve boyunlu alabaster idolü, malzemesi, biçimi ve yapım tekniği bakımından “Kültepe Kurs Biçimli Idol” olarak adlandırılan tipe aittir 10. Arkeoloji literatüründe 19. yüzyılın sonlarında tanınmaya başlayan ve bugün pek çok yerli ve yabancı müze ile koleksiyonu zenginleştiren Kültepe kurs biçimli idolleri, Kültepe kazılarında ilk kez 1953 yılında, megaron planlı yapı dâhil, ETÇ III’e karşılık gelen 11a-c tabakalarında açığa çıkarılmıştır (Özgüç 1957: 61 vd., Res. 17-18, 21; Özgüç 1963: 12; 1993: 511)11. Benzer birer örnek Acemhöyük VIII. Tabakada (Özten 1989: 409, Res. 37) ve Kayseri merkeze bağlı Talas ilçesinin Zencidere köyünde (Özgüç 1957: 65, Res. 15)12 bulunmuştur. Suluca Karahöyük örneği, genel itibarla Kültepe örneklerine benzemekle birlikte, burun kısmın gözlerde olduğu gibi tek merkezli daire ile verilmiş olması yönüyle farklılık gösterir13. Suluca Karahöyük’te tek parçayla temsil ediliyor olması ve Kültepe’nin bu buluntu grubunu 40 civarında örnekle (Özgüç 1957: 66)14 temsil ediliyor olması dikkate alınacak olursa, Kültepe’de merkezi bir üretimin yapıldığı ve Suluca Karahöyük örneğinin Kültepe’den ithal edildiği veya en azından etkilendiği kabul edilebilir. Bu konuda eser veren Ö. Bilgi (1975: 201, 207), Kültepe kurs biçimli idollerinin megaron planlı binanın güneydoğu köşesinin tam altından ortaya çıkarılan ve ETÇ II’ye tarihlenen kolsuz, sap başlarıyla tanınan idollerden gelişmiş olabileceğini düşünmüş ve Kültepe kurs biçimli idollerinin “doğrudan ETÇ II’dekilerden tekâmül etmediklerini fakat yabancı bir kültürün tesiriyle geliştiklerini” önermiştir. Nitekim T. Özgüç (1941: 874) kurs biçimli idolleri “Bakır Çağ geleneğinin önemli özelliklerini devam ettiren, fakat kendilerini de Habur bölgesinden gelen bir tesirden kurtaramayan kült eşyası” şeklinde tanımlamakta ve “tesirin batı veya güneyden değil, güneydoğudan olduğunu” vurgulamaktadır15. Bu idollerin hepsi aynı zamanda yapılmış ve kullanılmıştır (N. Özgüç 1957: 66; T. Özgüç 1993: 514) Kültepe kurs vücutlu mermer idollerin tabakası ve bu tabakadaki senkronik diğer buluntuları itibariyle MÖ 3. binyılın son çeyreğine tarihlendirilmesi gerektiğini belirtmiştir. 10 Kültepe tipi mermer idollerin genel özellikleri; yuvarlak kurs biçimli gövde, uzun boyunlu ve üç- 11 12 13 14 15 gen başlıdır. İdollerin bazılarında bir gövde üzerinde birkaç baş ve boyu yer almaktadır. Genellikle gövde yüzeyi kazıma ve kabartma bezemelerle süslenmiş, ayrıca baş üzerinde kaş, göz, burun, kulak gibi detaylar da vurgulanmıştır, bkz. Aydıngün 2005: 68. Müze ile koleksiyonlar hakkında ayrıca bkz. Özgüç 1993: 509. Bugün Kayseri merkeze bağlı Zincidere Mahallesi’dir. Kültepe idollerinde ağız, yatay ve düz bir yarık halinde yapılmıştır, Özgüç 1941: 860. T. Özgüç (1993: 514) özel karakter taşıyan bu idollerin üretim merkezinin Kültepe olduğunu ve bu dönemde Kültepe’nin tanrıçalar için önemli bir kült merkezi olduğunu ifade etmiştir. Ayrıca bkz. Frankfort 1949: Fig. 2, No. 15-18, 21. 408 Colloquium Anatolicum XI 2012 Değerlendirme Suluca Karahöyük keman biçimli idolleri, kolay üretilebilecek malzemeden yapılmışlardır. Nitekim birinin üretiminde bir kabın kırık parçası kullanılmış, diğeri ise çok emek istemeyen bir şekilde mermerden işlenmiştir. Kültepe kurs vücutlu idol ise, N. Özgüç’ün de belirttiği üzere (Özgüç 1957: 66), bir atölyede üretilmiş olmalıdır16. Keman biçimli idollerin Suluca Karahöyük’te yapılmış olduğu kadar, kurs vücutlu örneğin Kültepe’den ithal edilmiş olması da mümkündür. Keman biçimli idollerin boyunun küçük olması, onların taşınabilmesini mümkün kılar. Bilgi’nin de ifade ettiği üzere bu tip idoller özellikle Kiklat ve Kıbrıs Adalarında daima mezar armağanı olarak kullanılırken, Anadolu’da mezara bırakma âdeti o denli yaygın değildir (Bilgi 1977: 473 vd.). Mezardan ele geçtiğine dair bir kayıt bulunamayan keman biçimli Suluca Karahöyük idollerinin ev-aile kültünde ve/veya kişiyi büyüden, nazardan esirgeyen ve hastalıkta şifa veren koruyucu anlamı taşıyor olması mümkündür17. Bu idollerde tek yüz önemsenmiştir: Mermer idolün ön yüzünün parlatılmasında itina edilmiş, pişmiş toprak örneğinde ise perdahlı kap parçasının parlak dış yüzü tercih edilmiştir; bir başka ifadeyle görsellikte tek taraf yeterli görülmüştür. Kurs vücutlu Kültepe tipindeki idollerin dekoratif görünüme sahip olduğu kadar dini bir işlev taşıdığı da düşünülebilir. Diğerlerine karşın Kültepe kurs vücutlu idollerin boyu ve biçimi itibariyle kişi tarafından sürekli taşınması mümkün değildir ve bir mekân içinde daima dik şekilde sabit bir yerde duruyor olması gerekmektedir (Özgüç 1941: 867). Bu idollerin Kültepe’de Büyük Megaron ve onunla ilgili yapılarda bulunmuş olması, mekânın işlevini açıkladığı gibi, idollerin de dekoratif yönünden çok dini amaçlı kullanıldığını ortaya koymaktadır. Keman biçimli Suluca Karahöyük idolleri, çağının estetik beğeni ve dini anlayışıyla üretilmişlerdir. Bildik örneklerin ana hatlarına sadık kalınmış, eldeki materyalin izin verdiği ölçüde kişisel beğeniyle de onun biçimlenmesi sağlamıştır. Anadolu’yu da içine alacak şekilde geniş bir sahaya yayılan keman biçimli bu idoller için T. Özgüç (Özgüç 1943: 68) “prehistorik çağların din ve itikat birliğine işaret eden küçük sanat mahsulleri” olduğunu, “çeşitli tipler gösteren fakat bir cinsiyeti temsil eden protohistorik Anadolu idollerinin ayrı 16 Alabaster maddesi Kayseri civarındaki ocaklardan elde edilmiş olabilir, T. Özgüç 1941: 868, dn. 82. 17 İdol ve figürinlerin işlevleri için bkz. Özgüç 1941: 66 vd.; Hodder 2005: 7 vd. Atila Türker / Suluca Karahöyük İdolleri 409 ayrı tanrıçalardan ziyade, baş tanrıçanın çeşitli şekiller almış görünüşlerinden başka bir şey olmadığını” ifade etmiştir. Keman biçimli mermer idolün göğsündeki kazıma çapraz bezeme ve bu bezemeye sahip idol ve objelerin “Büyük Ana Tanrıça” kültünü sembolize ettiği görüşüyle de desteklenmektedir (bkz. yukarıda). Ş. Aydıngün (2005: 49), pişmiş toprak idol ve figürünleri için “kronolojik sınıflandırmaları ve bağlantıları göz önüne alındığında, her birinin ayrı bir görünümü ve kişiliği olmasına rağmen, bölgesel stilistik özelliklere sahip olmasının yanında yayılım alanları esasen kesişmeyen pek çok özelliğin Orta Anadolu’da buluşması ilginçtir” tespitinde bulunmuş ve Orta Anadolu’da özellikle ETÇ II sonlarına doğru idol üretiminin oldukça arttığını belirtmiştir. Suluca Karahöyük idollerinin yerleşimin ETÇ olarak kaydedilen tabakasında bulunmuş olduğu bilinse de, ETÇ’nin hangi evresine karşılık geldiği konusunda bilgi yoktur. Keman biçimli idollerin burada karşılaştırılan örneklerinin birçok açıdan paralellik gösteren benzerlerinin ETÇ II ve ETÇ III dönemlerinde kullanıldıkları görülmektedir. Bunun yanında Kültepe kurs vücutlu idol tipinin tarihlemesi, Kültepe’deki stratigrafisi nedeniyle ETÇ III’e tarihlenmesi gerektiği kesindir. Öte yandan farklı bir şemaya sahip Kültepe ETÇ II mezarlarında bulunan sap başlı idollerin varlığı söz konusudur ve bunlar Kültepe’nin ETÇ III tabakasında kesinlikle görülmemektedir (Bilgi 1975: 206). Suluca Karahöyük idollerinin hepsi aynı plankare ve tabakada ele geçmiştir ve ETÇ III dönemiyle, en azından ETÇ II sonuyla tarihlendirilmeleri gerekmektedir. Yrd. Doç. Dr. Atila Türker Nevşehir Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Bölümü, Avanos Yolu 50300 Nevşehir / Türkiye [email protected] 410 Colloquium Anatolicum XI 2012 İdols from Suluca Karahöyük Even though Suluca Karahöyük settlement which is located in Nevşehir, Hacıbektaş district has been excavated for more than nine years, the knowledge about its findings is extremely limited. Three idols which comprise the subject of this paper consist of two violin shaped idols and one idol which has a similar type with Kültepe course bodied idols Two of the violin shaped idols which are known from Early Bronze Age layers of Cyclades and Western Anatolia are in similar forms; handle shaped headed, two armed which opened on both sides and sack shaped body that have very schematic appearance. In this idol group, the clay example is made of a pottery fragment and the other one is made of a marble fragment. The front face of the clay example is burnished in dark red and the interior part is matt. The handle shaped head is slightly abraded. The chest of the smaller, violin shaped marble idol is crossed with incised lines. According to Tahsin Özgüç, the cross pattern is the oldest Near Eastern sign which is generally used on stamp seals and idols abundantly. Manfred Korfman strongly emphasized that this pattern was used in different regions in third millennium B.C. and related with Cult of the Great Mother Goddess of Alacahöyük, idols and other objects which have similar cross pattern represent the force and protectiveness of this cult. The earliest examples of the violin shaped idols are known from western and southwestern part of Anatolia and Cycladic Islands. However Suluca Karahöyük examples differ from these regions with their stubby arms and squat appearance. According to Önder Bilgi’s observations another differences is that these type of idols were always used as an burial gift in Cyprus and Cyclades Islands. However this kind of tradition is uncommon in Anatolia. The third idol which was founded in Suluca Karahöyük is in the type of Kültepe Course Disc-Bodied Marble Idols. It consists of neck and head which is made of alabaster. These types of idols are not common as schematized violin shaped idols and rarely known from outside of Kültepe. Course bodied type is known from Kültepe with more than forty examples and it has been thought that the Suluca Karahöyük example is might be imported from Kültepe. Şengül Aydıngün determines that terra cotta idols and figurines show regional differences and progress in accordance with style with chronology and Atila Türker / Suluca Karahöyük İdolleri 411 many characteristics of these idols gather in Central Anatolia. She also states that the idol production increased enormously especially towards the end of the Early Bronze Age II. These three idols of Suluca Höyük have been found in the same layer. Regarding Kültepe course disc-bodied idol, it is highly possible that these Suluca Karahöyük examples are dated to the Early Bronze Age thanks to Kültepe excavations. Colloquium Anatolicum XI 2012 412 Bibliyografya Akdeniz, E. 2003 Alp, S. 1965 Ainsworth, W. 1840 Aydıngün, Ş. 2005 “Erken Tunç Çağına Ait Bir Grup İdol”, Anadolu Araştırmaları XVI: 9-18. “Güney-Batı Anadolu’da Bulunan Erken Bronz Çağına Ait Mermer İdol’ler”, Belleten XXIX-113: 3-8, Lev. I-VII. “Notes on a Journey from Kasariyah, by Malatiyah, to Bir or Birehjik, in May and June, 1839”, Journal of the Royal Geographical Society of London 10: 311-340. “Kentleşme ve Tunçun Keşfi: İlk Tunç Çağının Kutsal Bedenleri / Urbanization, the Invention of Bronze Age and the Sacred Badies of the Early Bronze Age”, Ş. Aydıngün (ed.), Tunç Çağı’nın Gizemli Kadınları / Mysterious Women of the Bronze Age, İstanbul: 29-80. Balkan, K. – O. Sümer 1968 “1967 Yılı Hacıbektaş (Suluca Karahöyük) Kazısı Önraporu”, Türk Arkeoloji Dergisi XVI-2: 15-39. 1969 Bilgi, Ö. 1975 1977 Duru, R. 1994 Frankfort, H. 1949 “1968 Yılı Hacı Bektaş Hüyüğü (Suluca Karahöyük) Ön Raporu”, Türk Arkeoloji Dergisi XVIII-1: 37-49. “Kültepe Kazılarında Bulunmuş Olan İnsan Figürinleri”, Belleten XXXIX-154: 201-208, Lev. I-IV. “Yeni Tip Mermer İdoller”, Belleten XLI-163: 473-475, Lev. I-II. Kuruçay Höyük-1: 1978-1988 Kazılarının Sonuçları Neolitik ve Erken Kalkolitik Çağ Yerleşimleri, Ankara. “Ishtar at Troy”, Journal of Near Eastern Studies VIII: 194-200. Gülçur, S. – P. Çaylı – I. Demirtaş 2011 “Güvercinkayası 2009 Yılı Kazısı”, 32. Kazı Sonuçları Toplantısı 3: 294-312. Hodder, I. 2005 Korfmann, M. 1986 ”Figürinler Hakkında Düşünmek / Thinking About Figurines”, Ş. Aydıngün (ed.), Tunç Çağı’nın Gizemli Kadınları / Mysterious Women of the Bronze Age, İstanbul: 7-10. “Die ‘Grosse Göttin’ in Alaca Höyük”, IX. Türk Tarih Kongresi I, Ankara: 153-163, Lev. 97-102. Atila Türker / Suluca Karahöyük İdolleri 413 Lloyd, S. – J. Mellaart 1962 Beycesultan I. The Chalcolithic and Early Bronze Age Levels, London. Mellink, M. J. 1976 Mercan, A. 1992 Meriç, R. 1993 Özgüç, N. 1957 Özgüç, T. 1941 “Archaeology in Asia Minor”, American Journal of Archaeology LXXX: 261-289. “Hacıbektaş - Sulucakarahöyük 1991 Yılı Kurtarma Kazısı”, Sanat Tarihi Araştırmaları Dergisi 11: 69-70. “1991 Yılı Alaşehir Kazısı”, XIV. Kazı Sonuçları Toplantısı-II: 355-363. “Kültepe Kazılarında Bulunan Mermer İdol ve Heykelcikler”, Belleten XX-81: 61-70, Res. 1-53. “Kurs Vücutlu Kültepe İdolleri”, Arkeoloji Araştırmaları 1940-1941, İstanbul, 854-876. 1943 “Öntarihte Anadolu İdollerinin Anlamı”, Dil ve Tarih Coğrafya Dergisi II-1: 65-72. 1963 “Yeni Araştırmalar Işığında Eski Anadolu Arkeolojisi”, Anadolu VI: 1-21. 1993 “Alabaster Idols and Statuettes from Kültepe”, M. Frangipane – H. Hauptmann – M. Liverani – P. Matthiae – M. Mellink (eds.), Between The Rivers and Over The Mountains Archaeologica Anatolica et Mesopotamica Alba Palmieri Dedicata, Roma: 509-515. Özten, A. 1989 Renfrew, C. 1969 “A Group of Early Bronze Age Pottery from the Konya and Niğde Region”, K. Emre – B. Hrouda – M. Mellink – N. Özgüç (eds.), Anatolia and The Ancient Near East Studies in Honor of Tahsin Özgüç’e Armağan, Ankara: 407-418, Pl. 121-124. “The Development and Chronology of the Early Cycladic Figurines”, American Journal of Archaeology LXXIII-1: 1-32, Pl. 1-10. von der Osten, H. H. 1930 Explorations in Hittite Asia Minor 1929, Chicago. 1937 The Alishar Hüyük Seasons of 1930-32, Part III, Chicago. 414 Colloquium Anatolicum XI 2012