Słownik Socjologii Jakościowej

cena 55 zł Oddajemy w ręce czytelników słownik, który jest odzwierciedleniem pewnej koncepcji socjologii jakościowej. Słownik został przygotowany przez członków sekcji Socjologii Jakościowej i Symbolicznego Interakcjonizmu Polskiego Towarzystwa Socjologicznego. Jest odzwierciedleniem zainteresowań metodologicznych, badawczych i teoretycznych członków sekcji oraz osób skupionych wokół Przeglądu Socjologii Jakościowej www.qualitativesociologyreview.org. Książka ma służyć jako podręcznik do nauczania metod i technik badań jakościowych, a także jako podręcznik wspomagający do nauczania współczesnych teorii socjologicznych i socjologii interakcji na kierunku socjologia, znajduje się w nim bowiem wiele haseł związanych z teorią socjologiczną. Słownik jest także przeznaczony dla studentów etnologii, antropologii, pedagogiki, zarządzania, geografii i innych kierunków humanistycznych, gdzie stosuje się i używa metodologii jakościowej. Słownik powinien być użyteczny w pracy dydaktycznej, bowiem głównie dla realizacji tego celu tworzyliśmy prezentowany w nim zbiór haseł. Hasła przedstawione w pracy mają dostarczyć podstawowych pojęć niezbędnych do uprawiania socjologii jakościowej. Pojęcia te mogą stać się także zaczynem dla dalszego rozwoju kategorii i ich własności, które opracowujemy często w trakcie badań empirycznych. Hasła dostarczają także wstępnej wiedzy, jak można uprawiać socjologię jakościową i gdzie szukać dalszego rozwinięcia pewnych wątków tematycznych? Jak rozumieć rzeczywistość w sposób „jakościowy”? Metody badań jakościowych przeżywają w światowych naukach społecznych okresy rozkwitu i okresy zmniejszonej popularności. Wydaje mi się niewątpliwe to, że jesteśmy obecnie w okresie rozkwitu. Publikowane są, z silnym udziałem łódzkiego środowiska socjologicznego, tłumaczenia ważnych książek z tego zakresu, w tym podręczników. Brakowało jednak dotąd na polskim rynku wydawniczym SŁOWNIKA SOCJOLOGII JAKOŚCIOWEJ. Teraz ta luka zostala wypełniona. Słownik uważam za bardzo przydatny zarówno dla badaczy, jak i dla studentów, nie tylko socjologii, ale i innych nauk społecznych. Informuje on zarówno o metodach tradycyjnych, jak i o tych najbardziej współczesnych, innowacyjnych. Słownik socjologii jakościowej Socjologia jakościowa jest perspektywą zarówno opisu, jak i rozumienia, a czasami również wyjaśniania przyczyn zjawisk społecznych poprzez badania empiryczne i analizę doświadczeń indywidualnych i grupowych, definicji świata społecznego oraz interakcji, przy użyciu jakościowych metod badania lub jakościowej analizy danych. (…) Jednak socjologia jakościowa nie ogranicza się tylko do użycia specyficznych dla siebie technik i metod badania (wywiady grupowe, obserwacja uczestnicząca, wywiad swobodny, wywiad narracyjny, wywiad na podstawie fotografii/filmu, analiza nagrań wideo itp.) (…). Jest ona raczej jakościowym sposobem myślenia o ludzkim doświadczeniu, drogą „naukowej oraz intersubiektywnej empatii”, która pozwala dotrzeć do znaczenia doświadczeń indywidualnych i grupowych zewnętrznego świata. Prof. dr hab. Janusz Mucha ul. Kostrzewskiego 1, 00-768 Warszawa tel. 22 851 45 61, 22 851 45 62 fax 22 841 98 91 www.difin.pl Słownik socjologii jakosciowej.indd 1 ISBN 978-83-7641-486-7 Difin Difin Akt komunikacji Analiza dyskursu Analiza konwersacyjna Antropologia wizualna/socjologia wizualna Arena Atlas Autoetnografia Autoprezentacja Biograficzno-narracyjna metoda interpretacyjna Cielesność Delimitacja przez konceptualizację Deskryptywna teoria ugruntowana Destrukcja tożsamości zawodowej Dewiacja Działanie połączone Działanie społeczne Etnografia mówienia Etnografia organizacji Etnografia socjologiczna Etnograficzne badanie rynku Etykieta Fasada Fenomenografia Folklor organizacyjny Grupa odniesienia Grupa pierwotna Habitus Hermeneutyka obiektywnam Indukcja analityczna Instytucje totalne Interakcja Ja podmiotowe i przedmiotowe w ujęciu Meada Język Kariera Klasyczna teoria ugruntowana Kod ograniczony i kod rozwinięty Kolaż Konstruktywistyczna teoria ugruntowana Konstruktywizm versus konstrukcjonizm Kontekst Kontekst przestrzenny Kryteria oceny teorii ugruntowanej Krytyczna analiza dyskursu Kultura organizacji Legitymizacja Matryca warunków Metoda badania w działaniu Metoda biograficzna Metoda dokumentów osobistych Metodologia teorii ugruntowanej – strategia analiz i badań jakościowych Metody doświadczenia KrzysztofMetody T. Konecki Piotr Chomczyński osobistego jakościowe w badaniach rynkowych i marketingowych Metody wizualne Noty teoretyczne Obiekt graniczny Objaśnienia Obserwacja Obserwacja uczestnicząca Opis Difin gęsty Paradygmat Paradygmat interpretatywny Paradygmat kodowania i zogniskowane kodowanie Słownik socjologii jakościowej 23-02-12 15:55:07 Recenzent Prof. dr hab. Janusz Mucha Copyright © Difin SA Warszawa 2011 Wszelkie prawa zastrzeżone. Kopiowanie, przedrukowywanie i rozpowszechnianie całości lub fragmentÛw niniejszej pracy bez zgody wydawcy zabronione. Korekta Monika Bujak Anna Matysiak Redaktor prowadząca Julia Siemińska ISBN 978-83-7641-486-6 Printed in Poland Difin SA ul. F. Kostrzewskiego 1, 00-768 Warszawa tel. (22) 851-45-61, (22) 851-45-62, fax (22) 841-98-91 Wydanie pierwsze, Warszawa 2011 Skład i łamanie: Z. Wasilewski, Warszawa, tel. 601-30-60-35 Wydrukowano w Polsce Spis treści Wprowadzenie do słownika socjologii jakościowej 9 A Akt komunikacji (Act of Communication) Analiza dyskursu (Discourse Analysis, DA) Analiza konwersacyjna (Conversation Analysis, CA) Antropologia wizualna/socjologia wizualna (Visual Anthropology/ Visual Sociology) Arena (Arena) Atlas TI (Atlas TI) Autoetnografia (Autoethnography) Autoprezentacja (Self-presentation) 13 16 21 23 29 32 34 39 B Biograficzno-narracyjna metoda interpretacyjna (The Biographic-Narrative Interpretive Method, BNIM) 43 C Cielesność (Embodiment) 45 D Delimitacja przez konceptualizację (Delimiting by conceptualization) Deskryptywna teoria ugruntowana (Descriptive Grounded Theory) Destrukcja tożsamości zawodowej (Destruction of the professional identity) Dewiacja (Deviation) Działanie połączone (Joint action) Działanie społeczne (Social action) 50 53 56 59 62 63 E Etic i emic (Etic and emic) Etnografia mÛwienia (Ethnography of speaking) Etnografia organizacji (Etnography of organization) Etnografia socjologiczna (Sociological etnography) Etnograficzne badanie rynku (Ethnographic market research) Etykieta (Etiquette) 67 69 73 77 82 86 6 Spis treści F Fasada (Front) Fenomenografia (Phenomenography) Folklor organizacyjny (Organizational folklore) 89 91 94 G Grupa odniesienia (Reference group) Grupa pierwotna (Primary group) 96 99 H Habitus (Habitus) Hermeneutyka obiektywna (Objective hermeneutics) 102 103 I Indukcja analityczna (Analytic induction) Instytucje totalne (Total institutions) Interakcja (Interaction) 107 110 114 J Ja podmiotowe i przedmiotowe w ujęciu Meada (I and Me by Mead) Język (Language) 118 120 K Kariera (Career) Klasyczna teoria ugruntowana (Classic Grounded Theory) Kod ograniczony i kod rozwinięty (Restricted and elaborated code) Kolaż (Collage) Konstruktywistyczna teoria ugruntowana (Constructivist Grounded Theory) Konstruktywizm versus konstrukcjonizm (Constructivism versus Constructionism) Kontekst (Context) Kontekst przestrzenny (Spatial context) Kryteria oceny teorii ugruntowanej (Evaluative Criteria for a Grounded Theory) Krytyczna analiza dyskursu (Critical Discourse Analysis) Kultura organizacji (kultura organizacyjna) (Organizational culture) 125 127 131 134 137 141 145 148 150 154 158 L Legitymizacja (Legitimation) 162 7 Spis treści M Matryca warunkÛw (Conditional matrix) Metoda badania w działaniu (Action Research) Metoda biograficzna (Biographical metod) Metoda dokumentÛw osobistych (Personal documents method) Metodologia teorii ugruntowanej ñ strategia analiz i badań jakościowych (Methodology of grounded theory ñ strategy of qualitative analysis and research) Metody doświadczenia osobistego (Personal experience methods) Metody jakościowe w badaniach rynkowych i marketingowych (Qualitative methods in market and marketing research) Metody wizualne (Visual methods) 164 166 170 173 176 181 183 185 N Noty teoretyczne (Theoretical memos, theoretical notes) 189 O Obiekt graniczny (Boundary object) Objaśnienia (Accounts) Obserwacja (Observation) Obserwacja uczestnicząca (Participant observation) Opis gęsty (Thick description) 192 193 195 197 201 P Paradygmat (Paradigm) Paradygmat interpretatywny (Interpretative Paradigm) Paradygmat kodowania (Coding paradigm) i zogniskowane kodowanie kategorii (Axial coding) Podstawowy proces społeczny (Basic social process) Pojęcia w symbolicznym interakcjonizmie (Concepts in symbolic interactionism) Praca (Work) Praca nad biografią (Biografical work) Praca nad dopasowywaniem linii działań (Articulation work) Proksemika (Proxemics) Przekładalność perspektyw (Reciprocity of perspectives) 206 211 215 218 221 223 227 229 231 234 R Rodziny kodowania teoretycznego (Theoretical coding families) Rola społeczna (Social role) Rytuał organizacyjny (Organizational ritual) 236 240 246 8 Spis treści S Socjalizacja (Socialization) Socjolingwistyka (Sociolinguistics) Sprzężenie zwrotne karier (Career coupling) Standaryzacja interakcji (Scripting) Struktury procesowe biografii (Biographical process structures) Studium przypadku (Case study) Symbol (Symbol) 250 254 259 262 264 268 273 Ś Świat społeczny (Social world) 276 T Techniki neutralizacji (Techniques of neutralization) Temporalność (Temporality) Teoretyczne nasycenie (Theoretical saturation) Teoretyczne pobieranie prÛbek (Theoretical sampling) Teoria etykietowania (Labeling theory) Teoria konstruktu osobistego (Personal construction theory) Teoria światÛw społecznych (Social world theory) Test projekcyjny (Projective test) Tożsamość (Identity) Trajektoria (Trajectory) Transformacje tożsamości (Transformations of identity) Triangulacja (Triangulation) 278 280 283 285 288 291 295 297 298 302 305 308 U UogÛlniony inny (Generalized other) 310 W Więź społeczna (Social bond) Wizualna teoria ugruntowana (Visual Grounded Theory) Wrażliwość teoretyczna (Theoretical Sensitivity) WspÛlnotowe badanie w działaniu (Community Action Research) WspÛłczynnik humanistyczny (Humanistic coefficient) Wywiad narracyjny (Narrative interviews) Wywiad skoncentrowany na problemie (Problem ñ centered interview) Wywiad swobodny (Free interview) 312 317 322 325 328 330 332 335 Z Znaczący inny (Significant other/relevant other) Zogniskowany wywiad grupowy (Focus group interview) 338 341 A Wprowadzenie do słownika socjologii jakościowej Oddajemy Państwu do rąk słownik, ktÛry jest odzwierciedleniem pewnej koncepcji socjologii jakościowej. Wszystkie terminy, ktÛre w nim się znajdują, zostały wybrane w sposÛb kolektywny podczas dyskusji grupy inicjatywnej z Sekcji Socjologii Jakościowej i Symbolicznego Interakcjonizmu Polskiego Towarzystwa Socjologicznego. Słownik ten jest odzwierciedleniem zainteresowań metodologicznych, badawczych i teoretycznych członkÛw sekcji oraz osÛb skupionych wokÛł Przeglądu Socjologii Jakościowej (www.qualitativesociologyreview.org). Do projektu tworzenia słownika pięć lat temu zostali zaproszeni członkowie Sekcji oraz jej sympatycy. Zgłosiło się wiele osÛb. Uczestnicy projektu mieli wpływ na jego kształt, a szczegÛlnie osoby, ktÛre napisały wiele haseł, i to one stanowiły trzon zespołu tworzącego słownik. Jest to zatem dzieło zbiorowe. Prezentowany zbiÛr haseł nie jest słownikiem w klasycznym tego słowa znaczeniu. Nie pretenduje on do wyczerpującego przedstawienia wszystkich haseł z zakresu socjologii jakościowej i metod oraz technik badań jakościowych. Ponadto musieliśmy przyjąć także pewne ograniczenia związane z objętością haseł, ktÛre ze względu na popularność problematyki, do ktÛrej się odnoszą, są mniej bądź bardziej rozbudowane. W trakcie prac nad słownikiem musieliśmy także rozwiązać problem tłumaczenia na język polski zwrotÛw anglojęzycznych. Zdecydowaliśmy się na umieszczenie w tytule hasła jego nazwy w języku polskim i angielskim, bez względu na fakt popularności ktÛrejkolwiek z nazw w polskiej literaturze socjologicznej. Po licznych dyskusjach w gronie autorskim zrezygnowaliśmy także z prezentacji w słowniku osÛb, by uniknąć kwestii oceny, kto powinien, a kto nie powinien znaleźć się w nim ze względu na swoje zasługi dla rozwoju socjologii jakościowej. Osoby te zresztą są pośrednio prezentowane w samych hasłach przedmiotowych. Mimo niekompletności zbioru wydaje się on być użyteczny w pracy dydaktycznej, głÛwnie bowiem dla realizacji tego celu tworzyliśmy pre- 10 Wprowadzenie do słownika socjologii jakościowej zentowany w nim zbiÛr haseł. Większość uczestnikÛw projektu, to doświadczeni nauczyciele akademiccy nauczający między innymi metod badań jakościowych i analiz danych jakościowych, co ma wpływ na efekt dydaktyczny słownika. Dzięki wprowadzonym odnośnikom do innych haseł Czytelnik ma możliwość poszerzania swojej wiedzy w oparciu o powiązania pomiędzy zbliżonymi znaczeniowo terminami. Słownik ma charakter otwarty w tym sensie, że będzie w przyszłości poprawiany i uzupełniany. Tworzenie wiedzy ma charakter procesualny. Proces ten w sytuacji tworzenia słownika będzie widoczny w następnych wydaniach, poprawionych i uzupełnionych przez obecnych autorÛw, a także tych, ktÛrzy będą chcieli uczestniczyć w naszym projekcie. Ponadto otwartość ta dotyczy kolektywnego sposobu wytwarzania wiedzy. Chcemy zaprosić jak najwięcej osÛb zajmujących się socjologią jakościową do uczestnictwa w naszym projekcie. Zapewni to większą reprezentatywność zainteresowań metodologicznych w zakresie socjologii jakościowej w Polsce. Jak pojmujemy zatem socjologię jakościową? Socjologia jakościowa jest dla nas perspektywą zarÛwno opisu, jak i rozumienia, a czasami rÛwnież wyjaśnienia przyczyn zjawisk społecznych poprzez badania empiryczne i analizę doświadczeń indywidualnych i grupowych, definicji świata społecznego oraz interakcji, przy użyciu jakościowych metod badania lub jakościowej analizy jakościowych i/lub ilościowych danych. Metody ilościowe mogą być także używane jako wspomagające rozumienie szerszych kontekstÛw występowania niektÛrych zjawisk opisywanych i analizowanych głÛwnie przy pomocy metod jakościowych. Jednak socjologia jakościowa nie ogranicza się tylko do użycia specyficznych dla siebie technik i metod badania (wywiad grupowy, obserwacja uczestnicząca, wywiad swobodny, wywiad narracyjny, wywiad na podstawie fotografii/filmu, analiza nagrań wideo itp.), jak czasami bywa rozumiana. Jest ona raczej jakościowym sposobem myślenia o ludzkim doświadczeniu, drogą Ñnaukowej oraz intersubiektywnej empatiiî, ktÛra pozwala dotrzeć do znaczenia doświadczeń indywidualnych i grupowych tak zwanego Ñzewnętrznego świataî. Pytanie: Ñjak coś zachodziî wskazuje na poszukiwanie procesÛw w każdym fragmencie rzeczywistości społecznej, w tym także doświadczania indywidualnego tej rzeczywistości. Pokazanie dynamiki społecznych zjawisk w bezpośrednim wglądzie w ich przebieg jest jednym z celÛw socjologii jakościowej. Efektem końcowym badań i analiz jest teoretyczny opis lub konceptualizacja i teoretyczna integracja pojęć. Pojęcia te muszą być jednak zawsze ugruntowane w obserwacjach empirycznych i/lub do nich powinny się Wprowadzenie do słownika socjologii jakościowej 11 odnosić w uogÛlnieniach teoretycznych. Socjologia jakościowa jest więc pewną ogÛlną orientacją teoretyczno-metodologiczną w socjologii, a nie tylko praktycznym stosowaniem tak zwanych metod jakościowych. Uprawiając socjologię jakościową, staramy się być jak najbliżej badanych. Osiąganie zrozumienia perspektyw i definicji sytuacji badanych wymaga dotarcia do miejsc ich przebywania i działania. Staramy się unikać przyjmowania apriorycznych założeń odnośnie do badanych obiektÛw i zbiorowości. Badanie empiryczne i analiza danych jakościowych ma nam dopiero dostarczyć informacji o rzeczywistości społecznej, a nie aprioryczna wiedza wyniesiona z istniejących teorii socjologicznych. Pojęcia, ktÛrych używamy w analizie danych empirycznych, są dla nas pojęciami uczulającymi, wskazującymi kierunki analizy i Ñmiejscaî, w ktÛrych określone zjawiska zachodzą. Hasła przedstawione w pracy mają przybliżyć nam podstawowe pojęcia niezbędne do uprawiania tak pojętej socjologii. Pojęcia te mogą stać się także zaczynem dla dalszego rozwoju kategorii i ich własności, ktÛre opracowujemy często w trakcie badań empirycznych. Hasła dostarczają także wstępnej wiedzy, jak można uprawiać tak rozumianą socjologię i gdzie szukać dalszego rozwinięcia pewnych wątkÛw tematycznych, jak rozumieć rzeczywistość w sposÛb Ñjakościowyî. Hasła dostarczają zatem języka umożliwiającego spojrzenie na rzeczywistość z perspektywy socjologii jakościowej i pozwalają uczulić badacza na możliwe kierunki badań. Mamy nadzieję, że słownik spełni swoje zadanie informacyjne oraz dydaktyczne. Krzysztof T. Konecki 12 Wprowadzenie do słownika socjologii jakościowej A Jakub Niedbalski Akt komunikacji (Act of communication) Człowiek jest istotą komunikującą się, uczestniczącą w stałym procesie porozumiewania, a jego rozwÛj staje się możliwy dzięki umiejętności przekazywania i odczytywania znaczenia informacji. ÑNatura ludzkaî jest zespołem społecznych cech jednostki, bowiem to struktura komunikacyjna czyni z niej członka zbiorowości [Mucha, 1992: 61]. Jednocześnie dzięki komunikowaniu się rzeczywistość społeczna podlega ciągłemu definiowaniu i redefiniowaniu. Człowiek odnosi się do rzeczywistości jedynie poprzez proces wzajemnego porozumiewania się, w trakcie ktÛrego dochodzi do interpretacji obiektÛw fizycznych, społecznych i psychicznych [Nęcki, 1996: 35]. Bazą międzyludzkich kooperacji są zatem społeczne relacje oparte na procesie komunikowania, w ktÛrym budowane są znaczenia [Konecki, 2005: 166]. W ujęciu tradycyjnym akt komunikacji rozumiany jest jako transmisja informacji z jednego miejsca do drugiego [Nęcki, 1996: 20]. Zdaniem Andrzeja Tyszki [1995: 11] pełne pojęcie komunikowania powinno odwoływać się do dwustronnej relacji między podmiotami aktywnie uczestniczącymi w akcie porozumiewania. Na gruncie socjologii nie ma pełnej zgody w kwestii rozumienia specyfiki aktu komunikacji, co jest spowodowane wspÛłistnieniem rÛżnych konkurujących ze sobą poglądÛw i założeń teoretycznych. Zasadnicza linia podziałÛw przebiega w obrębie dwÛch odmiennych orientacji paradygmatycznych: normatywnej i interpretatywanej. W orientacji normatywnej znaczącymi kategoriami, wyjaśniającymi charakterystykę i przebieg działań interpersonalnych, są istniejące normy i wzory kulturowe oraz system społeczny, determinujące zachowanie oraz działanie społeczne, podczas gdy w orientacji interpretatywnej (hasło → Paradygmat interpretatywny) kategorie strukturalne stanowią jedynie zasÛb rozumowań potocznych, ktÛrymi jaźń aktywnie operuje, konstruując sens działań i w stosunku do ktÛrych zachowuje znaczną autonomię [Piotrowski, 1982: 41]. Podstawową jednostką analizy procesu komunikowania w orientacji normatywnej jest sytuacja społeczna, w skład ktÛrej wchodzą zadania ñ cele, reguły ich osiągania, przypisane uczestnikom statusy i role społeczne (hasło → Rola 14 Akt komunikacji społeczna), a więc cechy sytuacji są definiowane przez społeczne i kulturowe instytucje [Piotrowski, 1982: 29]. Zgodnie z perspektywą interakcjonistyczną stosunek między nadawcą i odbiorcą przebiega w sferze symbolicznej (hasło → Symbol), zaś każdy akt porozumiewania wymaga zaangażowania procedur interpretacyjnych [Piotrowski, 1998: 20]. Reakcja na aktywność innych musi zatem polegać na interpretacji bodźca, ktÛrym jest zachowanie partnera. Claude Shannon i Warren Weaver [1949] zakładają, że źrÛdłem przekazu jest umysł nadawcy. Aby przekaz został wysłany, musi być zakodowany w formie czytelnych, zrozumiałych sygnałÛw. Nadawca musi dysponować środkami do wysyłania przekazu, takimi jak: mowa, pismo bądź gesty. Przekaz w formie zakodowanej zostaje wysłany do odbiorcy, ktÛry musi go poddać procesowi dekodowania. Końcowym celem jest umysł odbiorcy, w ktÛrym dokonuje się ostateczna interpretacja odebranych sygnałÛw [zob. Nęcki, 2003: 8]. Akt komunikacji stanowi więc wymianę werbalnych i niewerbalnych znakÛw (symboli), podejmowaną dla poprawy wspÛłdziałania lub podzielania znaczeń między partnerami, ktÛre rozumiane jest jako wytwarzanie zgodnej interpretacji elementÛw kultury społecznej. Istotą aktÛw komunikacyjnych jest intencja przesłania pewnego przekazu zakodowanego w systemie znakÛw Ñumownychî, symboli o skonwencjonalizowanym znaczeniu, choć często niedookreślonych, wymagających kontekstowej redefinicji w konkretnych sytuacjach międzyludzkich [Nęcki, 2003: 7]. W ujęciu interpretatywnym najważniejsza dla życia społecznego ludzi jest interakcja (hasło → Interakcja) symboliczna, na ktÛrą składają się interpretacja, czyli odczytywanie znaczenia działań innej osoby, oraz definicja, czyli przekazywanie partnerowi interakcji, jak zamierza się działać (hasło → Działanie społeczne) [Blumer, 1975: 75; por. Konecki, 2005: 166]. Za prekursora takiego podejścia uznaje się Georgeía Herberta Meada [1975], ktÛry rozumiał komunikowanie jako wymianę podzielanych symboli w celu uzgodnienia znaczeń, jakie mają poszczegÛlne obiekty dla wspÛłdziałających ze sobą osÛb. Z kolei Charles Horton Cooley definiował komunikację jako mechanizm leżący u podstaw stosunkÛw międzyludzkich będący środkiem, dzięki ktÛremu owe stosunki trwają i rozwijają się. Na komunikację składają się wszystkie symbole wraz ze środkami ich przenoszenia w przestrzeni i przechowywania w czasie [Mucha, 1992: 61]. Możliwość komunikowania jest zatem warunkiem rÛżnych form interakcji [Bokszański, 1989: 62]. Mead widział interakcję jako proces wysyłania i odbierania gestÛw, a w przypadku ludzi ñ wysyłania kulturowo zdefiniowanych symboli, ktÛre niosą za sobą określone znaczenia. Interakcja ma więc szczegÛlny charakter, jest bowiem zapośredniczona przez znaki, ktÛre mają kulturową definicję. Zdaniem Blumera normy, reguły i wzory Akt komunikacji 15 wchodzą w obręb interakcji i działań jako poznawcze aspekty regulacji podlegają ciągłej (re)interpretacji. Ich ustalenie się nie prowadzi do zmiany podstawowych mechanizmÛw percepcji i rozumienia sytuacji, tzn. nie prowadzi do zastąpienia refleksyjności przez kulturowo ugruntowane nawyki [Blumer, 1969; por. Piotrowski, 1998: 14]. Akt komunikacji jest najbardziej fundamentalnym procesem społecznym, a jego celem staje się uzgodnienie sposobu widzenia świata, stworzenie podobnych konstruktÛw w umysłach osÛb kontaktujących się wzajemnie w ramach danej kultury [Nęcki, 1996: 36]. Wszelkie rodzaje komunikatÛw (werbalne i niewerbalne) stają się rÛwnoprawnymi środkami tworzenia i utrzymywania interakcji pomiędzy ludźmi i ich środowiskiem. Rola komunikacji w procesie interakcji nabiera szczegÛlnego znaczenia w tworzeniu się i utrzymywaniu ładu społecznego [Piotrowski, 1998: 26]. Społeczny porządek życia ma miejsce, gdy zaczynają się stosunki z innymi osobami poprzez dotyk, ton głosu, gest, wyraz twarzy, a potem przez mowę (hasło → Język) i jej rozumienie oraz wszystko to, co przekazywane jest przez mowę i jej pochodne [Mucha, 1992: 49]. Akt komunikacji pełni wiele funkcji i przebiega na rÛżnych poziomach. Zbigniew Nęcki wyrÛżnia tu: poziomu intrapersonalny, poziom interpersonalny, poziom grupowy oraz poziom publiczny, przy czym prymat przyznaje koordynacji działań uczestnikÛw procesu komunikacyjnego [Nęcki, 2003: 10ñ11]. Dokonując typologizacji aktÛw komunikacji, można, przyjmując za Nęckim [2003: 10] kryterium podziału rodzaj używanych środkÛw przekazu, wyrÛżnić: zachowania językowe (kanał werbalny), zachowania zwane językiem ciała (kanał niewerbalny), pozasłowne zachowania głosowe (westchnienia, śmiech). Podsumowując, należy stwierdzić, że sieci komunikacyjnej nie da się wyodrębnić od pozostałych aspektÛw społecznego świata w sposÛb analityczny. Nie ma w rzeczywistości żadnej linii oddzielającej środki komunikacji od reszty świata. Komunikacja stanowi zatem nieodzowny, a zarazem podstawowy czynnik wszelkich ludzkich działań. Bibliografia Blumer H. (2007), Interakcjonizm symboliczny, tłum. G. Woroniecka, KrakÛw: Nomos (oryg. Blumer H. (1969), Symbolic Interactionism: Perspective and Method, Englewood Cliffs, NY: Prentice-Hall). ------ (1975), Implikacje socjologiczne myśli Georgeía Herberta Meada, [w:] W. Dereczyński i wsp. (red.), Elementy teorii socjologicznych, Warszawa: PWN. Bokszański Z. (1989), Tożsamość, interakcja, grupa. Tożsamość jednostki w perspektywie teorii socjologicznej, ŁÛdź: Wyd. UŁ. 16 Akt komunikacji Cooley Ch.H. (1922), Human Nature and the Social Order (Revised Edition), New York: Charles Scribnerís Sons. Kapciak A., Korporowicz L., Tyszka A. (1995), Komunikacja międzykulturowa ñ zbliżenia i impresje, Warszawa: Instytut Kultury UW. Konecki K. (2005), Ludzie i ich zwierzęta. Interakcjonistyczno-symboliczna analiza społecznego świata właścicieli zwierząt domowych, Warszawa: Scholar. Mead G.H. (1975), Umysł, osobowość, społeczeństwo, tłum. Z. Wolińska, Warszawa: PWN. Mucha J. (1992), Cooley, Warszawa: Wyd. Wiedza Powszechna. Nęcki Z. (2003), Funkcje komunikacji społecznej, [w:] K. WÛdz, J. WÛdz (red.), Funkcje komunikacji społecznej, Dąbrowa GÛrnicza: Wyższa Szkoła Biznesu w Dąbrowie GÛrniczej. ------ (1996), Komunikacja międzyludzka, KrakÛw: Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoły Biznesu. Piotrowski A. (1998), Ład interakcji. Studia z socjologii interpretatywnej, ŁÛdź: Wyd. UŁ. ------ (1982), Negocjacyjny model interakcji, Przegląd Socjologiczny, 33. Shannon C.E., Weaver W. (1949), The Mathematical Theory of Communication, Urban IL: University of Illinois Press. Tyszka A. (1995), Rozmowa kultur, [w:] A. Kapciak, L. Korporowicz, A. Tyszka (red.), Komunikacja międzykulturowa ñ zbliżenia i impresje, Warszawa: Instytut Kultury UW. Anna Horolets Analiza dyskursu (Discourse Analysis, DA) Analiza dyskursu jest ramą teoretyczno-metodologiczną, ktÛrej kluczowym założeniem ontologicznym jest nierozerwalne powiązanie praktyki językowej (hasło → Język) i społecznej, symboliczno-materialna konstrukcja rzeczywistości społecznej. Na płaszczyźnie epistemologii analiza dyskursu postuluje możliwość poznania zjawisk i procesÛw społecznych poprzez badanie reguł, mechanizmÛw i produktÛw komunikacji. Etymologicznie słowo Ñdyskursî pochodzi od łacińskiego wieloznacznego czasownika discurro ñ Ñbiegać w tę i z powrotemî, Ñrozbiegać się w rÛżne stronyî, ale także Ñopowiadać, wykładaćî, to ostatnie znaczenie wiąże dyskurs z mową i narracją. We wspÛłczesnym języku francuskim discours jest wyrazem synonimicznym dla słowa parole ñ Ñmowaî. Jednak w znaczeniu terminologicznym dyskurs bynajmniej nie sprowadza się ani do Ñdebatyî czy Ñdyskusjiî (tak w języku polskim dyskurs bywa poj- Analiza dyskursu 17 mowany potocznie), ani do Ñmowyî czy Ñrealizacji językaî, tj. do drugiego członu klasycznej strukturalistycznej opozycji langue/parole. Trudności określenia pojęcia Ñdyskursî wiążą się z mnogością koncepcji teoretycznych, ktÛre z tego pojęcia korzystają. Odwołania do niego znaleźć można w pracach z zakresu filozofii, etnologii, lingwistyki, teorii politycznej, studiÛw nad komunikowaniem, psychologii społecznej i socjologii. Od ponad dwudziestu lat badacze zgodnie przyznają, że wielość korzeni i źrÛdeł pojęcia Ñdyskursî powoduje, że za tym słowem może się kryć prawie wszystko: od pomnika historycznego, projektu ustawy, narracji, tekstu i rozmowy, po język jako taki [Howarth, 2008: 14; Potter, Wetherell, 1987: 6; van Dijk, 2001: 9; Wodak, Krzyżanowski, 2011, 2008: 1]. Teun A. van Dijk buduje definicję dyskursu, wyznaczając trzy jego głÛwne wymiary: użycie języka (wymiar lingwistyczny), przekazywanie idei (wymiar kognitywny) oraz interakcja (hasło → Interakcja) (wymiar społeczny) [2001: 10]. Ukazuje on dyskurs jako zjawisko, ktÛre obejmuje sfery indywidualnych modeli mentalnych, działania społecznego (hasło → Działanie społeczne), zbiorowej świadomości i struktur języka. Dyskurs zatem, to użycie języka powodowane procesami i zjawiskami psychicznymi oraz mikro- i makrospołecznymi, a zarazem mające potencjał kształtowania tychże procesÛw i zjawisk. Pojęcie dyskursu bywa zamiennie używane z pojęciem (pisanego i mÛwionego) tekstu, by zwrÛcić uwagę na takie cechy definicyjne dyskursu, jak: spÛjność, intencjonalność, informatywność, powiązanie z innymi tekstami (intertekstualność) i sytuacyjność. W określeniu dyskursu kluczową rolę odgrywa pojęcie kontekstu, rozumianego wielowarstwowo: od okoliczności konkretnej sytuacji komunikacyjnej, rÛl (hasło → Rola społeczna), pozycji i stanu psychicznego uczestnikÛw, po struktury makrospołeczne, wzory kulturowe, modele mentalne, instytucjonalne ramy i relacje władzy, ktÛre są odzwierciedlane w akcie komunikacyjnym (hasło → Akt komunikacji) i ktÛre są przez akt komunikacyjny odtwarzane i/albo kontestowane i zmieniane. Analiza dyskursu skupia się na momentach wspÛłoddziaływania na siebie struktur i reguł językowych, procesÛw poznawczych oraz relacji i struktur społecznych. ŹrÛdła analizy dyskursu. Wyłonienie się analizy dyskursu jako odrębnego podejścia związane jest niewątpliwie ze zwrotem lingwistycznym w naukach humanistycznych i społecznych w latach 60. XX w. Zwrot lingwistyczny był swoistym odkryciem czynnej roli języka w tworzeniu rzeczywistości społecznej oraz w procesach poznawczych i sensotwÛrczych. Argument Ludwiga Wittgensteina [1972] o powiązaniu między możnością zrozumienia języka, a możnością zrozumienia świata legł u podstaw hermeneutyki (hasło → Hermeneutyka obiektywna). Na hermeneutyce ñ np. 18 Analiza dyskursu w odmianie rozwijanej przez Paula Ricoeura [1989] ñ bazuje w dużej mierze epistemologia analizy dyskursu. Innym ważnym źrÛdłem teoretycznym analizy dyskursu jest filozofia analityczna. Sformułowana przez Johna Austina [1993], rozwijana i zmieniana przez Johna Searleía [1987] teoria aktÛw mowy (czynności mowy) w znaczący sposÛb wpłynęła na konceptualny zarys analizy dyskursu. Teoria aktÛw mowy i teoria założeń komunikacyjnych Paula Griceía [1989] miały duży wpływ na rozwÛj lingwistyki w ogÛle, a szczegÛlnie na powstanie pragmatyki, dziedziny lingwistyki zajmującej się Ñtakimi relacjami języka i kontekstu, ktÛre są kluczowe dla procesu rozumieniaî [Levinson, 2010: 21]. Jeśli funkcjonalizm M.A.K. Hallidayía uzależnia powstawanie i rozwÛj struktur języka od potrzeby komunikowania (a więc funkcją języka jest zaspokojenie potrzeb społecznych), to w ramach pragmatyki samo mÛwienie zostaje ujęte jako działanie społeczne. Pragmatycy opracowali lingwistyczne metody analizy relacji społecznych, określając zestaw kategorii językowych, w ktÛrych poszczegÛlne typy relacji społecznych są językowo zakotwiczone (grammaticalized), czy też ktÛrych użycie jest w sposÛb szczegÛlny uzależnione od kontekstu pozajęzykowego. Do takich kategorii należą m.in.: wyrazy indeksykalne (deixis, np. zaimki osobowe: ja i ty; miejsca: tu i tam, czasu: teraz i wtedy itd.), znaczenia implikowane (implicature), założenia (presuppositions). Do tego zestawu, wyłonionego przez pragmatykę, dołączono pÛźniej takie kategorie, jak: modalność, przechodniość [por. Fairclough, 1989] i kilka innych, ktÛre stanowią rodzaj skrzynki z narzędziami dla analitykÛw dyskursu. RÛwnolegle w latach 70. XX w. w ramach filologii pojawiały się prace wywodzące lingwistykę Ñpoza granice zdaniaî. Tekstologia i narratologia wytyczyły sposoby badania większych fragmentÛw tekstu, znajdywania wzorÛw i regularności, operując pojęciami takimi jak: gatunek, styl (zapożyczonymi z literaturoznawstwa), temat czy spÛjność. Wreszcie ważną rolę w formowaniu analizy dyskursu odegrała historia idei Michela Foucaulta, w ktÛrej nacisk jest położony na powiązanie dyskursu z władzą. Procesy tworzenia znaczeń są pojmowane jako praktyki społeczne, a dyskurs to system myślenia i działania umieszczony w perspektywie historycznej. Największy wpływ prace Foucaulta wywarły na krytyczną analizę dyskursu (hasło → Krytyczna analiza dyskursu). Instytucjonalny rozwÛj analizy dyskursu związany jest z pojawieniem się specjalistycznych periodykÛw i serii wydawniczych, interdyscyplinarnych programÛw nauczania i centrÛw badawczych. Te ostatnie powstają wokÛł czołowych analitykÛw dyskursu, m.in. na Uniwersytecie Lancaster (początkowo Norman Fairclough, obecnie Ruth Wodak), Uniwersytecie Essex (Ernesto Laclau, David Howarth) czy na Uniwersytecie Pompeu Fabra w Barcelonie (Teun A. van Dijk). Pierwszym międzynaro- Analiza dyskursu 19 dowym czasopismem, ktÛrego głÛwnym tematem były studia nad dyskursem, był ÑText and Talk. An Interdisciplinary Journal for the Study of Discourseî (wydawany od 1980 roku, ktÛrego redaktorem naczelnym przez 19 lat był Teun A. van Dijk). WśrÛd innych ważnych czasopism z zakresu analizy dyskursu wymienić należy ÑDiscourse Studiesî, ktÛrego nazwa sygnalizuje nasilającą się wśrÛd badaczy dyskursu tendencję do zamiany określenia Ñanaliza dyskursuî na Ñstudia dyskursuî w celu zaakcentowania, że analiza dyskursu nie jest metodą badawczą, lecz odrębnym kompleksowym podejściem teoretyczno-metodologicznym [Renkema, 2004; por. Bhatia, Flowerdew, Jones, 2008]. Ponad trzydzieści lat po ukształtowaniu się analizy dyskursu jako odrębnego interdyscyplinarnego podejścia teoretyczno-metodologicznego pole to charakteryzuje się wewnętrznym zrÛżnicowaniem. W ramach analizy dyskursu wyrÛżnić można następujące podejścia: • psychologiczną analizę dyskursu [Potter, Wetherell, 1987] ñ charakteryzuje się koncentracją na powiązaniach procesÛw mentalnych i zachowań językowych, posługuje się m.in. pojęciem repertuarÛw interpretacyjnych (hasło → Paradygmat interpretatywny), modeli mentalnych i reprezentacji społecznych [Farr, Moscovici, 1984]. Prace w ramach tego podejścia dążą do ukazania tego, w jaki sposÛb język przyczynia się do konstruowania doświadczenia, tożsamości (hasło → Tożsamość) i rzeczywistości psychologicznej; • analizę konwersacyjną (hasło → Analiza konwersacyjna) ñ jedno z najbardziej metodologicznie wyrafinowanych podejść, w ramach ktÛrego udało się w pełni zrealizować postulat badania języka w kontekście jego użycia, dlatego też jest, by tak rzec, najbardziej socjologiczną metodą w ramach analizy dyskursu [Rancew-Sikora, 2007], choć samo umieszczenie jej w obrębie analizy dyskursu jest sporne, gdyż uznawana bywa za odrębną dyscyplinę [Schegloff, 2006] (por. hasło → Socjolingwistyka); • krytyczną analizę dyskursu; • teorię dyskursu Ernesto Laclau i Chantal Mouffe [Howarth, 2008], powiązaną z teorią demokracji, teorię z pogranicza marksizmu i poststrukturalizmu, koncentrującą się na roli języka w kształtowaniu woli politycznej i rywalizacyjnym dochodzeniu do władzy. Przedmiot badań. Niezależnie od podejścia, potencjalnym przedmiotem analizy dyskursu, może być każda praktyka społeczna, gdyż każda jest aktem produkcji znaczenia (semiozy). I tak na przykład analiza dyskursu bada wytwarzanie tożsamości. Zainteresowanie budowaniem świata przeżywanego poprzez intersubiektywne procesy tworzenie sensÛw, zrodziło się w socjologii fenomenologicznej Alfreda Sch¸tza, ktÛra dała bodźce do rozwoju podejść konstrukcjonistycznych (hasło → Konstruktywizm 20 Analiza dyskursu versus konstrukcjonizm), w tym także analizy dyskursu. W perspektywie analizy dyskursu tworzenie tożsamości społecznych otrzymuje znaczenie dyskursywnego (np. poprzez narrację) wiązania własnych doświadczeń ze znaczącymi symbolami (hasło → Symbol), instytucjami, praktykami i pozycjami społecznymi [de Fina, Shiffrin, Bamberg 2006; Galasiński, Meinhof, 2005]. Dyskurs publiczny, a szczegÛlnie dyskurs mediÛw i polityki, może posłużyć za drugi przykład przedmiotu analizy dyskursu [Czyżewski, Dunin, Piotrowski, 1991; Czyżewski, Kowalski, Piotrowski, 1997]. Biorąc pod uwagę wysoki stopień mediatyzacji instytucji społecznych i politycznych, badanie sposobÛw konstruowania dyskursu publicznego jest dla nauk społecznych koniecznością. Metody badań dyskursu publicznego rozciągają się między krytyczną analizą dyskursu, a analizą konwersacyjną. Bibliografia Austin L.J. (1993), MÛwienie i poznawanie: rozprawy i wykłady filozoficzne, tłum. B. Chwedeńczuk, Warszawa: PWN. Bourdieu P. (1991), Language and Symbolic Power, Cambridge: Polity Press. Bhatia V.K., Flowerdew J., Jones R.H. (red.) (2008), Advances in Discourse Studies, London: Routledge. Czyżewski M., Dunin K., Piotrowski A. (red.) (1991), Cudze problemy. O ważności tego, co nieważne. Analiza dyskursu publicznego w Polsce, Warszawa: Ośrodek Badań Społecznych. Czyżewski M., Kowalski S., Piotrowski A. (red.) (1997), Rytualny chaos. Studium dyskursu publicznego, KrakÛw: Aureus. de Fina A., Schiffrin D., Bamberg M. (red.) (2006), Discourse and Identity, Cambridge: Cambridge University Press. Dijk Teun A. van (2001), Język jako struktura i proces, tłum. G. Grochowski, Warszawa: PWN. Galasiński D., Meinhof U.H. (2005), The Language of Belonging, Palgrave. Grice P. (1989), Studies in the Ways of Words, Cambridge: Harvard University Press. Farr R.M., Moscovici S. (1984), Social Representations, Cambridge: Cambridge University Press. Fairclough N. (1989), Language and Power, New York: Longman. Foucault M. (1977), Archeologia wiedzy, tłum. A. Siemek, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy (oryg. M. Foucault (1969), LíArchÈologie du savoir, Paris: Gallimard). ------ (2005), Słowa i rzeczy: archeologia nauk humanistycznych, tłum. T. Komendant, Gdańsk: słowo/ obraz terytoria (oryg. M. Foucault (1966), Les Mots et les choses, Paris: Gallimard]. Howarth D. (2008), Dyskurs, tłum. A. Gąsior-Niemiec, Warszawa: Oficyna Naukowa (oryg. D. Howarth (2000), Discourse, Open University Press). Analiza konwersacyjna 21 Levinson S.C. (2010), Pragmatyka, tłum. T.Ciecierski, K. Stachowicz, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN (oryg. S.C. Levinson (1983), Pragmatics, Cambridge University Press). Potter J., Wetherell M. (1987), Discourse and Social Psychology. Beyond Attitudes and Behaviour, SAGE Publications. Philips L., Jˆrgensen M.W. (2002), Discourse Analysis as Theory and Method. LondonñThousand OaksñNew Delhi: SAGE Publications. Renkema J. (2004), Introduction to Discourse Studies, Amsterdam: John Benjamins. Rancew-Sikora D. (2007), Analiza konwersacyjna jako metoda badania rozmÛw codziennych, Warszawa: Trio. Ricoeur P. (1989), Język, tekst, interpretacja: wybÛr pism, wybÛr i wstęp K. Rosner, tłum. P. Graff, K. Rosner, Warszawa: PIW. Schegloff E.A. (2006), Sequence organization in interaction: A primer in conversation analysis, Cambridge: Cambridge University Press. Searle J.R. (1987), Czynności mowy: rozważania z filozofii języka, przekł. B. Chwedeńczuk, Warszawa: PAX (oryg. J.R. Searle (1969), Speech Acts: An essay in the Philosophy of language, London: Cambridge University Press]. Dorota Rancew-Sikora Analiza konwersacyjna (Conversation Analysis, CA) Analiza konwersacyjna jest kierunkiem badawczym, ktÛry wyłonił się na gruncie założeń etnometodologii opracowanych przez Harolda Garfinkla. Podstawowym założeniem teoretycznym, ktÛre leży u podstaw analizy konwersacyjnej, jest przekonanie, że naturalny, odbierany jako oczywisty i uporządkowany charakter społecznej rzeczywistości jest wytworem skoordynowanej aktywności aktorÛw i mieści się na poziomie najdrobniejszych szczegÛłÛw przebiegu codziennych interakcji (hasło → Interakcja). W spontanicznie rozwijających się interakcjach uczestnicy tworzą i odtwarzają lokalne reguły zachowywania się (etnometody), ktÛre są dostosowane do konkretnych sytuacji, a zadaniem badacza jest je odkryć za pomocą drobiazgowej obserwacji (hasło → Obserwacja). Celem analizy konwersacyjnej jest odszukanie reguł porządkujących przebieg spontanicznych rozmÛw codziennych. Badacze starają się nie brać pod uwagę treści wypowiedzi, gdyż nie ona decyduje o płynności rozmowy, lecz koncentrują się na tym, jak rozmÛwcy w skoordynowany sposÛb dopasowują swoje kolejne ruchy (turns) i na bieżąco rozwiązują problemy zakłÛcające płynny przebieg rozmowy. Analizowane są nie tylko słowne 22 Analiza konwersacyjna zachowania uczestnikÛw, ale wszystkie dające się zapisać odgłosy i zachowania niewerbalne rozmÛwcÛw. Do przeprowadzenia analizy konieczne jest zapisanie rozmowy na nośnikach audio lub audio-wideo oraz dokonanie transkrypcji nagranych materiałÛw za pomocą zestandaryzowanych znakÛw. Bardzo ważne jest, aby w zapisie zostały uwzględnione momenty ciszy, chwile zawahania mÛwiących, drobne opÛźnienia, a także nakładanie się wypowiedzi na siebie, zająknięcia, powtÛrzenia, zmiany intonacji, śmiech, kaszel, a nawet słyszalne westchnienia uczestnikÛw. Nagrań należy dokonywać zgodnie ze standardami etycznymi chroniącymi prywatność i osobiste bezpieczeństwo rozmÛwcÛw. TwÛrcą analizy konwersacyjnej jest Harvey Sacks, ktÛry wyłożył jej podstawowe zasady i przedstawił pierwsze odkrycia w serii wykładÛw prowadzonych w latach 1964ñ1972 w Stanach Zjednoczonych i opracowanych do publikacji przez Gail Jefferson. Jednym z pierwszych wspÛłpracownikÛw, ktÛrzy rozwinęli idee CA po przedwczesnej śmierci Sacksa, należał oprÛcz G. Jefferson, E. Schegloff. Za przełomowy dla analizy konwersacyjnej uważa się ich wspÛlny artykuł pt. A simplest systematics for the organization of turn-taking for conversation opublikowany w 1974 roku, ponieważ zakreślił on w systematyczny sposÛb, język (hasło → Język) i podstawowe zasady analizy rozmÛw potocznych, ktÛre stanowią punkt wyjścia dla wszystkich kolejnych badań empirycznych. Pierwsze reguły uporządkowania rozmÛw potocznych odkrył Sacks w trakcie wykonywania pracy doradcy w telefonie zaufania, w Los Angeles. Zauważył wtedy, że wbrew temu, co dotąd sądzono, rozmowy potoczne nie są chaotyczne, lecz zbudowane z powtarzających się sekwencji. Najściślej są ze sobą powiązane tzw. pary wypowiedzi przyległych (adjacency pairs) takie, jak np.: powitanie ñ powitanie, pytanie ñ odpowiedź, zaproszenie ñ przyjęcie/odrzucenie zaproszenia, oskarżenie ñ zaprzeczenie. Wzajemne oczekiwania rozmÛwcÛw, co do kolejnych ruchÛw partnera, składają się na tzw. systemy preferencji, ktÛre określają formę wypowiedzi najbardziej odpowiednią w danym momencie. Wypowiedzi niepreferowane (niezgodne z tymi systemami) są wykonywane w inny sposÛb niż te, ktÛre są zgodne z oczekiwaniami: są opÛźnione, niejednoznaczne i mogą im towarzyszyć rÛżne oznaki trudności mÛwiącego z wysłowieniem się. Do wyboru zachowań zgodnych z oczekiwaniami skłania rozmÛwcÛw świadomość, że nietypowe reakcje trzeba Ñuczynić zrozumiałymiî, czyli objaśnić (hasło → Objaśnienia). Rozmowie rozpatrywanej jako całość, porządek zapewnia obecność sekwencji otwierających rozmowę, określone sposoby przydzielania głosu kolejnym mÛwiącym (system turn-taking), istnienie reguł wiążących wypowiedzi ze sobą (tying rules), zachowanie reguł rządzących zmianami tematÛw oraz interakcyjne przygotowanie Antropologia wizualna/socjologia wizualna 23 zakończenia rozmowy i wymiana końcowa. Od podstawowej struktury rozmÛw potocznych w uporządkowany sposÛb odchylają się rozmowy bardziej sformalizowane, asymetryczne i skoncentrowane na jednym temacie, ktÛre są prowadzone w kontekście rÛżnych organizacji społecznych. Jak dotąd najczęściej badano sposoby prowadzenia rozmÛw w toku praktyki lekarskiej, w szkołach i sądach, wywiady dziennikarskie, rozmowy politykÛw, przesłuchania policyjne, zebrania i wystąpienia publiczne. Ważne jest, aby pamiętać, że żaden element organizacji rozmowy nie następuje automatycznie, lecz wymaga wspÛłpracy rozmÛwcÛw i może być modyfikowany, np. sformalizowany charakter rozmowy może zostać złagodzony przez wprowadzenie do rozmowy elementÛw charakteryzujących pogawędki towarzyskie (small talk). Wyniki badań CA są publikowane w specjalistycznym czasopiśmie amerykańskim ÑResearch on Language and Social Interactionî (ROLSI). Bibliografia Atkinson J.M., Heritage J. (red.) (1984), Structures of Social Action: Studies in Conversational Analysis, Cambridge: Cambridge University Press. Boden D., Zimmerman D.H. (red.) (1991), Talk and Social Structure, Cambridge: Polity Press. Rancew-Sikora D. (2007), Analiza konwersacyjna jako metoda badania rozmÛw codziennych, Warszawa: Trio. Sacks H. (1996), (1964ñ1968), Lectures on Conversation, oprac. G. Jefferson, Oxford, Cambridge: Blackwell Publishers Inc. Sacks H., Schegloff E., Jefferson G. (1974), A Simplest Systematics for the Organization of Turn-taking for Conversation, Language, t. 50, s. 696ñ735. Krzysztof Olechnicki Antropologia wizualna/socjologia wizualna (Visual anthropology/visual sociology) Antropologia wizualna i socjologia wizualna traktowane są zazwyczaj jako odrębne subdyscypliny, odpowiednio: antropologii społeczno-kulturowej i socjologii, jednak zauważalny jest ogÛlny brak konsensusu i konceptualne zamieszanie w odniesieniu do ich granic, definicji, pola problemowego, aparatu teoretycznego i metodologicznego. Stan ten wynika z ich niejasnego statusu w ramach tych nauk, będącego z kolei pochodną odmien- 24 Antropologia wizualna/socjologia wizualna nych ścieżek instytucjonalizacji, rÛżnic tradycji akademickich, a ponadto faktu, że w przeszłości rozmaite inicjatywy zorientowanych wizualnie badaczy były często marginalizowane i trywializowane. Z uwagi na powyższe kwestie wykształciły się dwa głÛwne rozumienia antropologii wizualnej i socjologii wizualnej. W przypadku węższego ich definiowania antropologię wizualną sprowadza się do nauki pomocniczej antropologii (film etnograficzny i fotografia etnograficzna), socjologię wizualną zaś do metod wizualnych i socjologii jakościowej (hasło → Wizualna teoria ugruntowana). Drugą możliwością jest traktowanie ich jako jednej interdyscyplinarnej dziedziny wiedzy. Uzasadniają to bardzo obecnie silne, zwłaszcza w naukach społecznych i humanistycznych, tendencje do tworzenia ujęć syntetyzujących, zacierających granice między na przykład socjologią i antropologią, a także fakt, że naukowcy występujący pod obydwoma szyldami odwołują się do tych samych kategorii teoretycznych, rozstrzygają analogiczne dylematy metodologiczne, toczą podobne spory o zakres przedmiotowy swojej dziedziny i ñ co najważniejsze ñ podejmują zbliżone tematy badawcze. Skoro zatem w praktyce badawczej, w tym co robią zajmujący się nimi badacze, obserwujemy tyle podobieństw, to antropologię wizualną i socjologię wizualną można uznać w dużym stopniu za tożsame. Szerokie rozumienie antropologii wizualnej/socjologii wizualnej obejmuje: 1. Zainteresowanie badaniem kultury obrazu, tj. zastanymi, produkowanymi przez społeczeństwo materiałami wizualnymi, czy też inaczej mÛwiąc, ikonosferą ñ otaczającymi jednostki przedstawieniami wizualnymi, wizualnymi przejawami i symbolami (hasło → Symbol) kultury. 2. Użycie wizualnych metod badawczych: wykorzystywanie fotografii, filmu i innych technik zapisu wizualnego jako środkÛw pozyskiwania danych i podstawy badań, przy czym analiza i interpretacja pozyskanego materiału wizualnego (zarÛwno wytworzonego, jak i wywołanego przez badaczy) wykraczają poza badania kultury obrazu i odnoszą się do kultury i społeczeństwa w ogÛle. 3. Korzystanie z materiałÛw wizualnych, obrazÛw jako środka wyrazu ñ medium komunikacji. SzczegÛlne znaczenie mają tu nowe media i nowe cyfrowe technologie, oferujące alternatywne wobec tradycyjnych formy przekazu i możliwość dotarcia do zrÛżnicowanego kręgu odbiorcÛw, wykraczającego poza środowisko akademickie. Antropologia wizualna i socjologia wizualna, traktowane jako dziedzina interdyscyplinarna o możliwie jak najszerszym spektrum nie tylko zainteresowań, ale też wykorzystywanych orientacji teoretycznych, metod i inspiracji, może być wykorzystywana jako nauka stosowana, praktyczna Antropologia wizualna/socjologia wizualna 25 pomoc w upowszechnianiu tzw. alfabetyzmu wizualnego (visual literacy) ñ umiejętności rozumienia komunikatÛw wizualnych oraz ich możliwie krytycznej i twÛrczej interpretacji, społecznie ważnej, mogącej bowiem stanowić oparcie wobec dominujących form wizualności związanych z przesyconą obrazami kulturą konsumpcyjną [por. Henny, 1986: 22ñ23]. Czym w szczegÛlności zajmują się Ñwizualniî badacze? Antropologia wizualna w klasycznym już ujęciu Marcusa Banksa i Howarda Morphyíego jest antropologią systemÛw wizualnych, a ujmując rzecz szerzej, antropologią widzialnych form kulturowych. Czym są owe systemy wizualne? ÑProcesami, w wyniku ktÛrych ludzie tworzą widzialne obiekty, zwrotnie konstruują swoje własne środowisko wizualne i komunikują się (hasło → Akt komunikacji) poprzez środki wizualneî [Banks i Morphy, 1997: 21]. Podobne rozumienie antropologii obrazu przyjmuje David MacDougall. Przedstawia on bardzo pojemną definicję, wyliczającą rozmaite tematy, ktÛre zajmują badaczy związanych z tą dyscypliną: ÑJako antropologia widzialnych form kulturowych antropologia wizualna poszerza obecnie na dwa sposoby zakres swoich zainteresowań. Rozrasta się poprzez wchłonięcie rodzimej produkcji medialnej (indigenous media production), traktowanej jako paralelny wątek kulturowego obrazowania. WśrÛd antropologÛw akademickich zaczyna się zwracać uwagę na zakres form kulturowych, ktÛre do tej pory cieszyły się jedynie szczątkową uwagą antropologiczną: fotografie historyczne, fotografie bieżących wydarzeń, imprezy sportowe, pocztÛwki, stereogramy, zdobienia ciała, rodzime malarstwo, ´sztukę dla turystÛwª, kino domowe, zdjęcia rodzinne, wędrowny teatr, tubylczą architekturę, dziecięce rysunki, insygnia polityczne, ceremonie dworskie, gest i ekspresję mimiczną (chociaż te ostatnie mają dłuższą historię), reklamę, strÛj i osobiste zdobienia, wzornictwo przemysłowe itd. ñ w skrÛcie, każdy z ludzkich systemÛw wyrażania się, ktÛry częściowo lub całkowicie komunikuje znaczenie poprzez środki wizualneî [MacDougall, 1997: 283]. Rodzima, czy też tubylcza produkcja medialna to szczegÛlnie interesująca dziedzina zainteresowania badaczy wizualności. Zalicza się do niej przede wszystkim rÛżne formy przedstawień obrazowych (film etnograficzny, projekty wideo, malarstwo itp.) tworzone przez przedstawicieli grup mniejszościowych. Można je potraktować jako jedną z wielu rozwijających się nowych form ekspresji kulturowej, lecz rÛwnież jako samoświadomą ekspresję tożsamości kulturowej i politycznej, po części o charakterze rewitalistycznym i kontrakulturacyjnym [MacDougall, 1997: 283ñ287]. Za klasyczną i pionierską w tym nurcie uważa się pracę Sola Worthai, Johna Adaira pt. Through Navajo Eyes [1972]. Autorzy, uznając film za rodzaj języka, postanowili sprÛbować nauczyć posługiwania się nim 26 Antropologia wizualna/socjologia wizualna przedstawicieli innej kultury ñ Indian Navajo, ktÛrych poproszono o nakręcenie filmÛw wedle własnego pomysłu, pokazujących świat Indian Navajo i ich miejsce w świecie. Odmienne nieco podejście do antropologii wizualnej prezentuje Jay Ruby, ktÛry nawiązuje do zapoczątkowanej przez Sola Wortha antropologii komunikacji wizualnej (anthropology of visual communication). Składać się na nią mają antropologiczne badania wszystkich form wizualnej i obrazkowej kultury oraz wytwarzanie antropologicznych produktÛw wizualnych. Obraz nie jest tutaj uznawany za mniej czy bardziej wierne odzwierciedlenie rzeczywistości, ale za znaczącą formę wypowiedzi, akt komunikacyjny (hasło → Akt komunikacji). Takie podejście pozwala na uwolnienie się od kłopotliwego problemu realizmu (albo jego braku) fotografii czy filmu i rozpatrywanie w tym samym trybie sposobÛw ich użycia jako materiału badawczego, jako formy rozrywki, jako dokumentu czy jako formy sztuki [Worth, 1981: 190ñ197]. W ujęciu Rubyíego antropologia wizualna to złożona dziedzina wiedzy zajmująca się wszystkimi aspektami widzialnego świata z punktu widzenia teorii kultury i komunikacji: ÑJako antropolog chciałbym dowiedzieć się, dlaczego ludzie tworzą obrazy ñ malowane, generowane przez natychmiastowe aparaty fotograficzne, wiszące na ścianach galerii, pojawiające się w gazetach, albumach fotograficznych czy w monografiach Indian peruwiańskich. Moje zainteresowanie tym, co obrazowe i wizualne, ma charakter globalny, nieoceniający i międzykulturowy. Chciałbym badać wszystko, co tylko ludzie wykreowali, aby było widzialnym ñ wszyscy ludzie, wszędzieî [Ruby, 1981: 20]. Antropologia komunikacji wizualnej powinna obejmować badanie wytworÛw wizualnych, takich jak: film, fotografia, telewizja, jako procesu społecznego, w ktÛrym tworzone są one z intencją aktywności komunikacyjnej, i jako faktu kulturowego, ktÛry manifestuje się przez nadające się do analizy etnograficznej (hasło → Etnografia socjologiczna) symbole wizualne (hasło → Symbol) [Ruby, 2005: 165ñ166]. Tym, co łączy znakomitą większość wspÛłczesnych podejść z kręgu antropologii i socjologii wizualnej, jest ujmowanie pojęcia przedstawiania (representation) w kategoriach postpozytywistycznych ñ nie traktuje się go jako faktu i obiektywnego odzwierciedlenia rzeczywistości, lecz jako prÛbę interpretacji społecznie konstruowanego wizualnego wymiaru rzeczywistości kulturowej. Ostatecznym celem jest tu rozumienie sposobÛw widzenia tego, w jaki sposÛb ludzie odczytują znaczenie i nadają sens poszczegÛlnym elementom świata obrazÛw. Użycie przez badaczy fotografii, filmu i nowych mediÛw elektronicznych jako rÛżnych form wizualnego przedstawiania ma tworzyć percepcyjny łącznik pomiędzy teoretycznymi konceptualizacjami a bezpośrednim doświadczeniem życia społeczno-kulturowego. Antropologia wizualna/socjologia wizualna 27 W obecnej formie antropologia wizualna i socjologia wizualna uaktywniają się od lat 70. XX wieku, choć oczywiście historia wizualnych poczynań jest o wiele dłuższa i sięga połowy XIX wieku. [por. Chaplin, 1994: 197ñ242; Edwards, 1992; Henny, 1986: 1ñ4; Stasz 1979; Olechnicki, 2003: 30ñ82]. Ukazują się pierwsze tomy studiÛw i pierwsze monografie świadomie rozwijające program dyscyplin wizualnych [Becker, 1981; Harper, 1982; Levine, 1987; Wagner, 1979; Worth, 1981]. Antropologowie zorganizowani w Society for the Anthropology of Visual Communication (SAVICOM) od 1975 r. wydają ÑStudies in the Anthropology of Visual Communicationî, przemianowane następnie na ÑStudies in Visual Communicationî. W 1984 r. SAVICOM przekształca się w Society for Visual Anthropology (SVA), staje się też jedną z oficjalnych sekcji American Anthropological Association [http://www.societyforvisualanthropology.org] i publikuje ÑVisual Anthropology Reviewî [http://etext.virginia.edu/VAR]. Ważną rolę pełni też pismo ÑVisual Anthropologyî [http://www.tandf.co.uk/ journals/titles/08949468.asp], publikowane we wspÛłpracy z International Commission on Visual Anthropology oraz Visual Anthropology Network, stowarzyszenie działające w ramach European Association of Social Anthropologists [http://www.iwf.de/easa/easa.html]. Od 1974 roku socjologowie wizualni organizują swoje sesje podczas zjazdÛw American Sociological Association oraz Światowych KongresÛw Socjologicznych. W latach 1972ñ1974 na Uniwersytecie Bostońskim ukazuje się pismo ÑVideosociologyî. Od 1982 r. coroczne konferencje w USA, Europie oraz Azji (od 1986 r.) organizuje International Visual Sociology Association [http://www.visualsociology.org], powstały w 1981 r. Pod auspicjami IVSA wydawano ÑInternational Journal of Visual Sociologyî, a od 1986 r. ukazuje się czasopismo ÑVisual Studiesî [http://www.tandf.co.uk/journals/titles/1472586X.asp]. W Polsce antropologia wizualna i socjologia wizualna upowszechniły się po roku 2000. W 2004 r. podczas XII OgÛlnopolskiego Zjazdu Socjologicznego w Poznaniu odbyła się sesja grupy ÑSocjologia wizualnaî, a na kolejnym zjeździe, w Zielonej GÛrze w 2007 r., grupy zainteresowane tą tematyką były już dwie (ÑSocjologia wizualna w praktyce badawczejî oraz ÑObrazy w Sieci. Socjologia i antropologia ikonosfery Internetuî). Wizualne dziedziny stają się coraz bardziej popularne, wręcz modne. Nie znalazły się jeszcze w głÛwnym nurcie działalności naukowej, ale nie są już na marginesie. Świadczą o tym publikacje książkowe [Drozdowski, 2006; Ferenc, 2004; Ferenc i Olechnicki, 2009; Kaczmarek, 2004; Kaczmarek, Krajewski, 2006; Kaczmarek, 2008; Magala, 2000; Olechnicki, 2003, 2003a; Sztompka, 2005], a także pisma, takie jak ÑIkonosfera. Studia z Socjologii i Antropologii Obrazuî [http://www.ikonosfera.umk.pl] i bardzo aktywny w zakresie metod wizualnych ÑPrzegląd Socjologii Jakościo- 28 Antropologia wizualna/socjologia wizualna wejî [http://www.qualitativesociologyreview.org/PL/index_pl.php], odpowiednie kursy, oferowane przez wiele polskich uczelni, częste sesje robocze i konferencje oraz podejmowane projekty badawcze, w tym projekty ogÛlnopolskie, jak np. ÑNiewidzialne miastoî [http://www.niewidzialnemiasto.pl]. Bibliografia Banks M., Morphy H. (1997), Introduction: Rethinking Visual Anthropology, Rethinking Visual Anthropology, New Haven, London: Yale University Press, 1ñ35. ------ (1997), Rethinking Visual Anthropology, New Haven and London: Yale University Press, 276ñ295. Becker H. (1995), Visual Sociology, Documentary Photography, and Photojournalism: Itís (Almost) All a Matter of Context, Visual Sociology, Vol. 10, No. 1ñ2: 5ñ14. Becker H. (red.) (1981), Exploring Society Photographically, Evanston: Northwestern University Press. Becker H. (1974), Photography and Sociology, Studies in the Anthropology of Visual Communication, Vol. 1, No. 1, s. 3ñ26. Chaplin E. (1994), Sociology and Visual Representation, London: Routledge. Collier J., Collier M. (1986), Visual Anthropology: Photography as a Research Method, Albuquerque: University of New Mexico Press. Drozdowski R. (2006), Obraza na obrazy. Strategie społecznego oporu wobec obrazÛw dominujących, Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM. Edwards E. (red.) (1992), Anthropology and Photography 1860ñ1920, New Haven and London: Yale University Press. Ferenc T. (2004), Fotografia. Dyletanci, amatorzy i artyści, ŁÛdź: Galeria f5 & Księgarnia fotograficzna. Ferenc T., Olechnicki K. (red.) (2009), Obrazy w Sieci. Socjologia i antropologia ikonosfery Internetu, Toruń: Wydawnictwo UMK. Harper D. (1982), Good Company, Chicago: The University of Chicago Press. Henny L.M. (1986), Theory and Practice of Visual Sociology, Current Sociology, Vol. 34, No. 3. Hockings P. (red.) (1995), Principles of Visual Anthropology, Berlin & New York: Mouton de Gruyter. Kaczmarek J. (red.) (2004), Kadrowanie rzeczywistości. Szkice z socjologii wizualnej, Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM. Kaczmarek J., Krajewski M. (red.) (2006), Co widać?, Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM. Kaczmarek J. (red.) (2008), Do zobaczenia. Socjologia wizualna w praktyce badawczej, Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM. Levine R.M. (red.) (1987), Windows on Latin America: Understanding Society Through Photographs, Coral Gables, FL: North-South Center/ University of Miami. Arena 29 Magala S. (2000), Szkoła widzenia, czyli świat w subiektywie aparatu fotograficznego, Wrocław: Biblioteka Format-u. Olechnicki K. (2003), Antropologia obrazu. Fotografia jako metoda, przedmiot i medium nauk społecznych, Warszawa: Oficyna Naukowa. ------ (2003a), Obrazy w działaniu. Studia z socjologii i antropologii obrazu, Toruń: Wydawnictwo UMK. Pink S. (2001), Doing Visual Ethnography, London: SAGE Publications. Ruby J. (1981), Seeing Through Pictures: The Anthropology of Photography, Camera Lucida, Vol. 3, s. 20ñ32. ------ (2005), The last 20 years of visual anthropology ñ a critical review, Visual Studies, Vol. 20, No. 2, s. 159ñ170. Sztompka P. (2005), Socjologia wizualna. Fotografia jako metoda badawcza, Warszawa: PWN. Wagner J. (red.) (1979), Images of Information: Still Photography in the Social Sciences, Beverly Hills/ London: SAGE Publications. Worth S. (1981), Studying Visual Communication. Philadelphia: University of Pennsylvania Press. Worth S., Adair J. (1972), Through Navaho Eyes: An Exploration in Film Communication and Anthropology, Bloomington: Indiana University Press. Anna Kacperczyk Arena (Arena) Kategoria analityczna wygenerowana w ramach teorii światÛw społecznych (hasła → Teoria światÛw społecznych, Świat społeczny). Po raz pierwszy pojęciem areny posłużyli się Anselm L. Strauss i jego wspÛłpracownicy [1964] w badaniu instytucji psychiatrycznych w USA dla opisu ścierania się ideologii grup profesjonalnych wyznających rÛżne podejścia terapeutyczne. Każda z tych ideologii miała znaczące konsekwencje dla organizacji społecznej konkretnego szpitala, a ostatecznie przekładała się na ogÛlny sposÛb funkcjonowania placÛwek zdrowia psychicznego. Autorzy tę specyficzną arenę terapeutyczną nazywali wprost Ñpolem walkiî. Arena jest pojęciem uczulającym (sensitizing concept) (hasło → Pojęcia w symbolicznym interakcjonizmie) wygenerowanym w procesie tworzenia teorii ugruntowanej (hasło → Metodologia teorii ugruntowanej ñ strategia analiz i badań jakościowych). Arena oznacza dyskursywny obszar ścierania się poglądÛw, pole sporu toczącego się najczęściej w odniesieniu do jakiegoś obiektu granicznego (hasło → Obiekt graniczny) lub powiązanych z nim działań (hasło → Działanie społeczne), ktÛre przez strony konfliktu są definiowane w rÛżny 30 Arena (sprzeczny) sposÛb. Arena Ñpracujeî wokÛł jakiegoś problemu i ujawnia niezgodę na kierunek działania podejmowany przez społeczny świat lub jego segment [Strauss, 1993: 227]. Adele E. Clarke opisuje arenę jako Ñpole działań i interakcji pomiędzy potencjalnie nieskończoną ilością rozmaitych zbiorowych całościî [1991: 128], ktÛre nie zgadzają się na określoną definicję sytuacji czy podjęte w związku z tą definicją działanie. To właśnie na arenie rÛżne problemy są dyskutowane, negocjowane, wywalczane, forsowane i manipulowane przez reprezentantÛw zaangażowanych w nią społecznych sub-światÛw [Strauss, 1978: 124]. W pewnym sensie arena stanowi szczegÛlny obszar spotkań i pragmatycznej troski o daną sprawę rÛżnych społecznych całości [Strauss i wsp., 1964: 377]. Problematyka aren bezpośrednio dotyczy wartości wyznawanych przez uczestnikÛw danego społecznego świata lub subświata i wiąże się z problem konstruowania tożsamości (hasła → Tożsamość, Transformacje tożsamości) działających aktorÛw społecznych oraz definiowanymi przez uczestnikÛw granicami społecznego świata. Aktorzy społeczni są zawsze na swÛj sposÛb uwikłani w arenę, a ich zaangażowanie ma stały wymiar troski o przetrwanie własnego społecznego świata. Zaangażowanie w dyskurs na arenie ma zawsze charakter pragmatyczny, odsłania krzyżowanie się interesÛw rÛżnych społecznych światÛw i wiąże się z ich podstawową potrzebą zapewniania sobie warunkÛw egzystencji. Zazwyczaj w arenę uwikłanych jest wiele grup i zbiorowości. Konceptualnie arena obejmuje wszystkich aktorÛw zaangażowanych w działanie, a także ich organizacje, społeczne światy, ruchy społeczne, ideologie i technologie. W analizie aren podstawowym zadaniem jest wyszczegÛlnienie wszystkich uczestniczących w niej aktorÛw zbiorowych. Według Anselma L. Straussa [1982] żadnego społecznego świata nie można zrozumieć w odosobnieniu i izolacji, konieczne jest zawsze odwołanie się do analizy aren. Badacz musi naświetlić, ktÛre światy i subświaty łączą swoje siły i walczą razem na szczegÛlnej arenie, jakie przyjmują perspektywy i dlaczego, oraz co mają nadzieję uzyskać poprzez działanie zbiorowe [Wiener, 1981]. Tylko w ten sposÛb docieramy do wewnętrznej złożoności i konfliktÛw, społecznych ruchÛw, światÛw i subświatÛw [Clarke, 1991]. Właśnie na arenach można najlepiej zrozumieć procesy segmentacji, przecinania się i legitymizacji społecznych światÛw [Strauss, 1982a, 1984]. Clarke [1991], posługując się określeniem: Ñteoria społecznych światÛw/arenî, podkreśla nierozerwalność społecznego świata oraz areny jako dwÛch aspektÛw tego samego procesu. Społeczny świat stanowi warunek strukturalny areny. Jeśli więc pojawia się arena, to z pewnością istnieje Arena 31 i działa jakiś uwikłany w nią społeczny świat. Z drugiej strony każdy społeczny świat nieuchronnie wytwarza areny. Istnieje ścisłe powiązanie między areną a kreślonymi przez aktorÛw orientacyjnymi granicami własnych subświatÛw. Arena może być postrzegana jako ekwiwalent trudnej do ustalenia granicy danego świata. Aktywność na arenach jest w zasadzie jednym z nielicznych ÑmomentÛwî czy Ñmiejscî, w ktÛrych te granice stają się Ñwidoczneî i Ñnamacalneî w postaci starcia, spięcia, konfliktu, rÛżnicy zdań. Działania podejmowane na arenach ujawniają więc granice światÛw. Na poziomie badania pytanie o granice świata odsłania zawsze arenę, pytanie o arenę natomiast odsłania granice subświatÛw, odsyłając nas w obydwu przypadkach do zasadniczych rÛżnic w pojmowaniu istoty podstawowego działania. Arena pojawia się na mezzo- lub makropoziomie dowolnie zorientowanych działań zbiorowych, ale może także przecinać cały społeczny świat na każdym jego poziomie ñ aż do mikropoziomu definicji konkretnego aktora, w ktÛrym na co dzień Ñwalczą ze sobąî rÛżne definicje lub perspektywy poznawcze. Areny wÛwczas są Ñprzeżywaneî przez pojedynczych aktorÛw jako ścieranie się własnych perspektyw percepcyjnych w konkretnych sytuacjach interakcyjnych (hasło → Interakcja), kiedy postrzegają oni obiekty graniczne za każdym razem w rÛżny sposÛb. Badacze studiujący areny muszą określić, czyje Ñgraniceî poddają opisowi. Jak sami aktorzy konstruują opis/wizję swojego otoczenia i granic własnego świata? KtÛrzy uczestnicy są przez nich akceptowani, a ktÛrzy nie? Jaki typ uczestnika jest przez nich włączany, a jaki wykluczany ze społecznego świata? Jakie warunki strukturalne kształtują arenę jako całość? Jacy aktorzy działają na arenie? Jakie działania i procesy interakcyjne są podejmowane przez uczestnikÛw na arenie? [Strauss, 1982b: 360; Strauss, Corbin, 1990]. Koncepcja areny przełamuje całkowicie dotychczasowe sposoby ujmowania problematyki działań zbiorowych, podejmowanych przez jednostki w ramach społecznych całości, i zmienia wyobrażenia o granicach tworzonych przez ludzi organizacji. Podsuwa wizję rzeczywistości społecznej jako mozaiki ścierających się ze sobą społecznych światÛw i subświatÛw, płynnych, wytwarzających wrażenie ładu w nieustannych negocjacjach, sporach i konfliktach. Bibliografia Blumer H. (1969, 2007), Interakcjonizm symboliczny. Perspektywa i metoda, tłum. G. Woroniecka, KrakÛw: Nomos. 32 Arena Clarke A.E. (1991), Social Worlds/Arenas Theory as Organizational Theory, [w:] D.R. Maines (red.), Social Organization and Social Process. Essays in Honor of Anselm Strauss, New York: Aldine de Gruyter, s. 119ñ158. Strauss A.L., Schatzman L., Bucher R., Ehrlich D., Sabshin M. (1964), Psychiatric Ideologies and Institutions, New York: Free Press of Glencoe. Strauss A.L. (1978), A Social Worlds Perspective, [w:] N.K. Denzin (red.), Studies in Symbolic Interaction, Greenwich: JAI Press, s. 119ñ128. ------ (1982a), Social Worlds and Legitimation Process, [w:] N.K. Denzin (red.), Studies in Symbolic Interaction, 4, Greenwich: JAI Press, s. 171ñ190. ------ (1982b), Interorganizational Negotiation, Urban Life, Vol. 11(3), s. 350ñ367. ------ (1990, 1978), A Social World Perspective, [w:] A. Strauss (red.), Creating Sociological Awareness, New Brunswick, NJ: Transaction Press, s. 236. ------ (1993), Continual Permutations of Action, New York: Aldine. Wiener C. (1981), The Politics of Alcoholism, New Brunswick, NJ: Transaction Press. Piotr Chomczyński Atlas TI (Atlas TI) Atlas TI (obok innych programÛw dostępnych na rynku, jak VIVO, QDA Miner, MAXquda) jest niemieckim programem komputerowym wspomagającym analizę i interpretację danych jakościowych. Atlas TI powstał we wspÛłpracy z Anselmem Straussem [Konopasek, 2008], jednym z czołowych twÛrcÛw metodologii teorii ugruntowanej (Grounded Theory methodology) (hasło → Metodologia teorii ugruntowanej). W przedmowie do podręcznika dla użytkownikÛw programu zaznacza się, że elastyczność, jaka cechuje sposÛb prowadzenia operacji, służących konceptualizacji problemu, stanowi istotną pomoc w generowaniu teorii ugruntowanej. Program ułatwia badaczowi konceptualizację problemu badawczego (zob. przedmowa do podręcznika dla użytkownikÛw programu Atlas TI napisana przez Anselma Straussa w 1996 r.). W ramach programu Atlas TI badacz może wykorzystywać materiały empiryczne (Primary Documents) mające postać: ñ dokumentÛw tekstowych (Textual Data), czyli np. transkrypcji focusÛw, wywiadÛw narracyjnych, swobodnych itd.; ñ dokumentÛw graficznych (Graphical Data) zapisanych w formacie obsługiwanym przez program Atlas TI (np. bmb, jpg, tiff); ñ dokumentÛw audio (Audio Data), czyli dokumentÛw audio zapisanych na komputerze w formacie wav. 33 Atlas TI Najwięcej operacji można wykonywać w ramach programu Atlas TI na dokumentach tekstowych. W ramach dokumentÛw tekstowych badacz może skorzystać z trzech podstawowych narzędzi analizy: ñ kodÛw (codes), ñ cytatÛw (quotations), ñ not teoretycznych (memos). PoszczegÛlne dokumenty przyjmujące rÛżną formę (tekstową, graficzną lub audio) wchodzą w skład tzw. jednostki hermeneutycznej (Hermeneutic Unit). Jest to najważniejsza struktura danych grupująca materiał w ramach określonej problematyki badawczej. Taki układ umożliwia i ułatwia triangulację (hasło → Triangulacja) danych w ramach określonego problemu. Badacz w krÛtkim czasie jest w stanie operować rozległym i zrÛżnicowanym materiałem empirycznym [Konopasek, 2008: 10], wiążąc generowane kategorie w hipotezy. Proces konceptualizacji (hasło → Delimitacja przez konceptualizację) wspierany jest poprzez możliwość systematycznej analizy porÛwnawczej zarÛwno poszczegÛlnych przypadkÛw, jak rÛwnież pojęć generowanych w toku pracy badawczej. Program dostarcza także informacji na temat stopnia ugruntowania (groundness) kodÛw, czyli liczby powiązań pomiędzy określonym kodem a cytatami w ramach dokumentu tekstowego oraz spoistości (density), czyli powiązań kodÛw z innymi kodami (patrz przykład niżej): Strach {2,3} Kod Stopieñ ugruntowania Stopieñ powi¹zania Ponadto każdy kod może być opatrzony komentarzem, co przyczynia się do osadzenia go w kontekście. Graficznym odzwierciedleniem procesu konceptualizacji jest funkcja układu sieciowego (network). Obrazuje ona powiązania pomiędzy kodami, cytatami bądź notami teoretycznymi, poprzez schemat integracyjny. Dzięki temu badacz ma możliwość spojrzeć na badane przez siebie zjawisko z perspektywy przyczynowo-skutkowej. To z kolei znacznie ułatwia wyszukanie i weryfikację kategorii centralnej (core category), wokÛł ktÛrej, w myśl założeń metodologii teorii ugruntowanej, prowadzone są dalsze analizy (hasło → Paradygmat kodowania i zogniskowane kodowanie kategorii). 34 Atlas TI Nie bez wpływu na użyteczność programu jest fakt, że zawiera on wielopoziomowy system wyszukiwania określonych słÛw wraz z ich odmianami, kodÛw, bądź cytatÛw. Narzędzie to pozwala w krÛtkim czasie przeszukiwać duże fragmenty tekstu, co w warunkach Ñtradycyjnychî wiązałoby się z przestudiowaniem czasami setek stron materiału empirycznego. SzczegÛlną rolę pełnią w tym kontekście tak zwane filtry. Umożliwiają one badaczowi wyodrębnianie pewnych całości ze względu na ustalone wcześniej kryteria, np. Ñjedynie kody opatrzone komentarzemî, Ñkody stworzone w określonym czasieî itd. Filtry dają także możliwość pracy zespołowej w ramach tego samego programu, gdyż badacz może wybierać tę część pracy, ktÛrą wykonał samodzielnie. Program Atlas TI jest także kompatybilny z programem do statystycznej analizy danych ilościowych SPSS. Dzięki temu istnieje możliwość dokonywania analizy tekstu wywiadÛw, np. pod względem częstotliwości występowania określonych wyrazÛw w ramach wybranych dokumentÛw tekstowych. RÛżnorodność funkcji dostępnych w ramach programu Atlas TI przekłada się na jego wysoką użyteczność i szerokie zastosowanie wśrÛd takich nauk, jak: antropologia, nauki o zarządzaniu, prawo, kryminologia, ekonomia, pedagogika, medycyna, psychologia i socjologia. Bibliografia Konop·sek Z. (2008), Making Thinking Visible with Atlas TI: Computer Assisted Qualitative Analysis as Textual Practices, Forum: Qualitative Social Research, Vol. 9, No. 2, Art. 12. http://www.atlasti.de Własne doświadczenia związane z prowadzeniem przez autora ćwiczeń oraz badań z wykorzystaniem programu Atlas TI. Sylwia Urbańska Autoetnografia (Autoethnography) Autoetnografia (AE) ñ wywodzi się z tradycyjnej metody etnograficznej (hasła → Etnografia mÛwienia, Etnografia organizacji, Etnografia socjologiczna) ñ jest połączeniem techniki badawczej z formami prezentacji związanymi z autobiografią jako gatunkiem. RozwÛj AE w naukach społecznych w ostatnich dwÛch dekadach przyniÛsł szereg rÛżnorodnych ujęć i sposobÛw zastosowania. Łączy je wszystkie ulokowanie własnego do- Autoetnografia 35 świadczenia i biografii badacza w centrum prowadzonych przez niego badań (hasło → Metoda biograficzna). W autobiograficznym procesie badacz staje się zarÛwno podmiotem, jak i przedmiotem badania. W tradycyjnej etnografii korzysta z technik obserwacji uczestniczącej (hasło → Obserwacja uczestnicząca) i wywiadu pogłębionego (hasło → Wywiad swobodny), przy pomocy ktÛrych konstruuje opis etnograficzny (ethnographic narratives), jak i osobiste historie (personal stories), analizuje i interpretuje uzyskane dane. Natomiast w AE, sensu stricte, badacz konstruuje nie tyle portret Ñinnegoî (jednostki, grupy, kultury), co portret jaźni (self) w relacji do kultury. RozwÛj AE łączy się z postmodernistycznym zwrotem, ktÛry spowodował zmianę podejścia do wywiadu i autobiografii [Gubrium, Holstein, 2002: 57; Reed-Danahay, 1997]. W nurcie tym postuluje się już nie tylko prowadzenie obserwacji uczestniczącej (hasło → Obserwacja uczestnicząca), ale obserwację (hasło → Obserwacja) własnej partycypacji w procesie badawczym [Tedlock, 1991]. W postmodernistycznym ideale refleksyjności porzuca się, z jednej strony, postrzeganie badacza jako zdystansowanego, obiektywnego na rzecz postrzegania jego roli jako aktywnego aktora. Z drugiej strony, uprzywilejowuje się perspektywę badanego, akcentując konieczność ukazywania jego sprawczości (agency). W efekcie Ñpodejmowane są rÛżne eksperymenty, aby dotrzeć i pokazać jego własną reprezentację tożsamości i praktykî [Fontana, 2002: 165]. Dlatego, jak piszą Gubrium i Holstein, Ñzdecydowanie redukuje się wszelkie formalności związane z prowadzeniem wywiadu po to, by umożliwić eksplorację ´niuansÛw wewnętrznego świataªî [Gubrium, Holstein, ibidem: 57]. Poszukuje się zatem nowych technik, m.in. form i sposobÛw prowadzenia wywiadu, ktÛre mają na celu nie tylko zebranie faktÛw, lecz także informacji o znaczeniu/istotności tych faktÛw w życiu badanego oraz dociera do wymiaru emocjonalnego. Wymaga to stworzenia warunkÛw do Ñujawnienia głębiî z jej Ñgłęboką jaźnią (deep self), ukrytymi uczuciami oraz płynącymi z głębi serca punktami widzenia i wartościamiî [Gubrium, Holstein, ibidem: 57], do ktÛrych trudno jest dotrzeć w formalnym, rozumianym w konwencjonalny sposÛb, wywiadzie. Takie postmodernistyczne ujęcie przygotowało grunt do zniesienia tradycyjnego podziału na osoby badacza i respondenta. W rezultacie granica między nimi staje się na tyle nieostra, że ich role mogą być realizowane w obrębie jednej osoby badacza, jak dzieje się to w przypadku AE [Ellis, 1995; Riemer, 1977]. W AE własne doświadczenie i biografia badacza ukazane są w relacji do kultury. Zakres, w jakim są one włączane do badań, stopień ich wykorzystania, status w badaniu przekładają się na rÛżnorodność ujęć łączonych z podejściem autoetnograficznym. I tak z jednej strony AE jest traktowana wyłącznie jako punkt wyjścia do badań (starting where you are) 36 Autoetnografia [Lofland i wsp., 2006: 9ñ15], z drugiej zaś AE staje się istotnym elementem przedsięwzięcia badawczego. Mowa tu o badaniach, w ktÛrych badacz jest częścią układu społecznego (social settings), występuje jako członek grupy na zasadzie pełnej identyfikacji lub akceptacji (completemember researcher) [Adler, 1987; Riemer, 1977; Tedlock, 1991]. Badanie ogniskuje się tutaj na etnografii własnej grupy i procesu badawczego, a doświadczenie badacza jest studiowane na rÛwni z innymi członkami grupy [Anderson 1990; Vaughan 1990]. Takie zastosowanie AE popularyzują rÛwnież nurty feministyczne [Behar, 1993; Okely, 1992], prace etnografÛw opisujących kultury, do ktÛrych przynależą (native ethnographies). Osobiste biografie (hasło → Metoda biograficzna) i bikulturową przynależność (insiders-outsiders) wykorzystuje się m.in. do uproblematyczniania interpretacji zewnętrzych obserwatorÛw, konstruowania Ñtubylczychî interpretacji kulturowych, np. społeczności kolonialnych, marginalizowanych. Na drugim końcu kontinuum plasują się badania, w ktÛrych ogniskuje się etnografię na wymiarze osobistym lub biograficznym [Ellis, Bochner, 2000; Denzin, 1997, 1999b, 1999c; Ronai, 1992; Rosaldo, 1989]. Takie AE przyjmują postać zarÛwno osobistych narracji (hasło → Wywiad narracyjny) (personal narratives) [Ellis, Bochner, ibidem], jak i autoetnografii literackich. ÑGłÛwnym ich celem jest zrozumienie refleksyjnej tożsamości siebie (self) lub pewnych aspektÛw życia doświadczanego w rÛżnych kontekstach kulturowychî [Ellis, Bochner, ibidem: 742]. Na przykład Mukai [1989] poprzez swoje osobiste doświadczenie anoreksji pokazuje, w jaki sposÛb jedzenie i głÛd są wplecione w jej tożsamość (hasło → Tożsamość). ÑOwe konkretne działania, dialogi, emocje (Ö) ukazuje się jako relacyjne i instytucjonalne historie, na ktÛre wywarły wpływ: historia, struktura społeczna, kultura i ktÛre są dialektycznie odsłaniane w działaniach, uczuciach, myśleniu i językuî [Ellis, Bochner, ibidem: 739]. W socjologii powyższy typ AE nazywa się rÛwnież osobistą socjologią [Higginns, Johnson, 1988], autobiograficzną socjologią [Friedman, 1990], prywatną socjologią [Shostak, 1996], emocjonalną socjologią [Ellis, 1991a]. Metody AE obejmują m.in.: prowadzenie dziennika, analizę dokumentÛw zastanych ñ instytucjonalnych czy osobistych, także introspekcję socjologiczną [Ellis, 1991b], metodę biograficzną (hasła → Metoda biograficzna, Biograficzno-narracyjna metoda interpretacyjna) [Denzin, 1989], metodę doświadczeń osobistych [Clandinin, Connelly, 1994], pisanie jako generowanie rozumienia ja- kulturowego (self-cultural). Stosuje się eksperymentalne, hybrydalne formy reprezentacji, co wiąże się z postulatem przekraczania granic dyscyplin ñ czerpiące z kanonÛw literackich krÛtkie historie, poezję, fikcję, powieści, osobiste eseje, ale także eseje fotograficzne, dzienniki, pamiętniki oraz konwencjonalny styl akademicki [Fontana, ibidem: 163ñ170; Ellis, Bochner, ibidem: 739]. Autoetnografia 37 SzczegÛlne zainteresowanie AE rozpoczęło się w latach 90. XX w. w antropologii. Przyczyniły się do tego m.in. antropologiczna seria Ethnographic Alternatives, publikacje Ruth Behar [1993, 1996]. W socjologii AE spopularyzowały m.in. prace Normana Denzina ñ Interpretive Ethnography [1997]. Przegląd definicji i metod użycia AE można znaleźć w publikacjach: ÑJournal of Contemporary Ethnographyî [Vol. 35, No. 4, August 2006], ÑAmerican Anthropologistî, ÑFeminist Studiesî, ÑQualitative Sociologyî [Glassner, 1997; Hertz, 1996], ÑQualitative Inquiryî, ÑSociological Quaterlyî. AE. cieszy się rosnącym zainteresowaniem wśrÛd symbolicznych interakcjonistÛw (hasło → Paradygmat interpretatywany), jej przykłady można znaleźć w: ÑJournal of the Society for the Study of Symbolic Interactionismî, ÑSymbolic Interactionî. W Polsce zagadnieniom teoretycznym, wraz z przykładami badań, poświęcona jest publikacja Anny Wyki zatytułowana Badacz społeczny wobec doświadczenia [1994], natomiast własne doświadczenie jako przedmiot badań wykorzystała Elżbieta Zakrzewska-Manterys w pracy pt. Down i zespÛł wątpliwości. Studium z socjologii cierpienia [1997]. AE w zależności od sposobu jej wykorzystania ma swoich zwolennikÛw i krytykÛw. Największe kontrowersje i krytykę wzbudza ostatni typ AE ñ ogniskującej badanie na własnym doświadczeniu i biografii badacza. Jak twierdzi Lofland, takie projekty Ñwiążą się z ryzykiem odczytania ich jako narcystycznych, mogą też zostać odrzucone jako nieinteresujące pod względem socjologicznymî [Lofland i wsp., 2006: 12; Krizek, 2003]. Jako zalety wskazuje się m.in. użyteczność tej metody w badaniach kontekstÛw, dla ktÛrych nie wypracowano innych metod ñ do badania doświadczenia, trajektorii życia codziennego (hasło → Trajektoria), emocji [Lofland i wsp., ibidem]. Wymienia się rÛwnież wymiar praktyczny. Długie i czasochłonne badania jakościowe mają większe szanse na powodzenie, gdy stoi za nimi autentyczne zaangażowanie, ktÛre często jest powiązane z osobistą biografią badacza [Roth, 1966]. Bibliografia Adler P.A., Patricia A. (1987), Membership roles in field research. Newbury Park, CA: SAGE Publications. ------ (1998), Peer Power: Preadolescent Culture and Identity, New Brunswick, NJ: Rutgers University Press. Anderson E. (1990), Streetwise: Race, Class, and Change in an Urban Community, Chicago: University of Chicago Press. Behar R. (1993), Translated woman: Crossing border with Esperanzaís story, Boston: Beacon. ------ (1996), The vulnerable observer: Anthropology that breaks your heart, Boston: Beacon. 38 Autoetnografia Clandinin J.D., Connelly F.M. (1994), Personal experience methods, [w:] N.K. Denzin, S. Yvonna, S.Y. Lincoln (red.), Handbook of Qualitative Research, Thousand Oaks, CA: SAGE Publications, s. 413ñ427. Denzin N.K. (1989), Interpretive biography, Newbury Park, CA: SAGE Publications. ------ (1997), Interpretive Ethnography: Ethnographic practices for the 21st century, Thousand Oaks, CA: SAGE Publications. ------ (1999b), Performing Montana, [w:] B. Glassner, R. Hertz (red.), Qualitative Sociology as Everyday Life, Thousand Oaks, CA: SAGE Publications, s. 147ñ158. Ellis C. (1991a), Emotional sociology, [w:] N.K. Denzin (red.), Studies in symbolic interaction: A research annual, Vol. 12, Greenwich, CT: JAI, s. 123ñ145. ------ (1991b), Sociological introspection and emotional experience, Symbolic Interaction, No. 14, s. 23ñ50. ------ (1993), ´There Are Survivorsª: Telling a Story of Sudden Death, Sociological Quarterly, No. 34, s. 711ñ30. ------ (1995), Emotional and ethical quagmires in returning to the field, Journal of Contemporary. ------ (2004), The Ethnographic I: A Methodological Novel about Autoethnography, Walnut Creek: AltaMira Press. Ellis C., Bochner P.A. (2000), Autoethnography, personal narrative, reflexivity. Researcher as Subject, [w:] N.K. Denzin, S.Y. Lincoln (red.), Handbook of Qualitative Research, Thousand Oaks, CA: SAGE Publications, s. 733ñ768. Fontana A. (2002), Postmodern trends in interviewing, [w:] J.F. Gubrium, J.A. Holstein (red.), Handbook of interview research. Context and method, Thousand Oaks, CA: SAGE Publications, s. 162ñ175. Friedman N. (1990), Autobiographical Sociology, American Sociologist, 21, s. 60ñ66. Glassner B. (red.) (1997), Qualitative Sociology as everyday life (special issue), Qualitative Sociology, No. 20 (4). Gubrium J.F., Holstein J.A. (red.) (2002), Handbook of interview research. Context and method, Thousand Oaks, CA: SAGE Publications. Hayano D.M. (1979), Auto-ethnography: Paradigms, problems, and prospects, Human Organization, No. 38, s. 113ñ120. Hertz R. (red.) (1996), Ethics, Reflexivity and voice (special issue), Qualitative Sociology, No. 19 (1). Higgins P.C., Johnson M.J. (red.) (1988), Personal Sociology, New York: Praeger. Jones S.H. (2005), (M)othering loss: Telling performativity, Text and Performance Quarterly, No. 25 (2), s. 113ñ135. Karp D. (1996), Speaking of sadness. New York: Oxford University Press. Krizek, R.L. (2003), Ethnography as the Excavation of Personal Narrative, [w:] R.P. Clair (red.), Expressions of Ethnography Novel Approaches to Qualitative Methods, New York: State University of New York Press. Autoprezentacja 39 Lofland J., Snow D., Anderson L., Lofland L.H. (2006), Analyzing social settings. A guide to qualitative observation and analysis, Wadsworth: Thomson. Mukai T. (1989), A call for our language: Anorexia from within, Womenís Studies International Forum, 12, s. 613ñ638. Okely J., Callaway H. (red.) (1992), Anthropology and autobiography, London: Routlege. Reed-Danahay, Deborah E. (1997), Auto/Ethnography: Rewriting the Self and the Social, Oxford: Berg. Riemer J.W. (1977), Varietes of opportunistic research, Urban Life, 5, s. 467ñ477. Ronai C.R. (1995), Multiple reflections of child sex abuse: An argument for a layered account. Journal of Contemporary Ethnography, 23 (4), s. 395ñ426. Rosaldo R. (1989), Culture and truth: The Remaking of Social Analysis, Boston: Beacon Press. Roth J. (1966), Hired hand research, American Sociologist, 1, s. 190ñ196. Shostak A.B. (red.) (1996), Private sociology: Unsparing reflections, uncommon gains, Dix Hills, NY: General Hall. Tedlock B. (1991), From participant observation to the observation of participation: The emergence of narrative ethnography, Journal of Anthropological Research, 41, s. 69ñ94. Tillmann-Healy L.M. (1996), A secret life in a culture of thinness, [w:] C. Ellis, A.P. Bochner (red.), Composing ethnography: Alternative forms of qualitative writing, Walnut Creek, CA: AltaMira Press, s. 76ñ108. Vaughan D. (1990), Uncoupling: Turning Points in Intimate Relationships, New York: Vintage Books. Wyka A. (1993), Badacz społeczny wobec doświadczenia, Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN. Zakrzewska-Manterys E. (1997), Down i zespÛł wątpliwości. Studium z socjologii cierpienia, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Semper. Zussman R. (1996), Autobiographical occasions, Contemporary Sociology, 25, s. 143ñ148. Piotr Miller Autoprezentacja (Self-presentation) Początki refleksji nad zagadnieniem autoprezentacji datuje się zwykle na przełom lat 50. i 60. XX w., kiedy to stała się ona ñ niezależnie od siebie ñ przedmiotem zainteresowań socjologii (Erving Goffman) oraz psychologii społecznej (Edward E. Jones) [zob. Leary, 2002: 18ñ24]. Obecnie autoprezentacja jest także dość powszechnie uznawana za jedną z istotniejszych Ñumiejętności społecznychî, czy też Ñtechnik profesjonalnychî [Pio- 40 Autoprezentacja trowski, 1998: 67, por. Leary, ibidem: 22] i jako taka jest postrzegana m.in. przez praktykÛw zarządzania, szkoleniowcÛw, politykÛw, aktorÛw itp. Socjologiczne ujęcie autoprezentacji jest najczęściej wiązane z drugim spośrÛd trzech wymienianych przez Ralpha Turnera [Piotrowski, ibidem: 62], analitycznie wyodrębnionych wymiarÛw tożsamości jednostki (hasło → Tożsamość): ñ koncepcji siebie, ñ obrazu siebie, ñ układu rÛl społecznych (hasło → Rola społeczna). Obraz siebie jest mniej lub bardziej sytuacyjnym (zależnym od kontekstu) konstruktem, wizerunkiem wytwarzanym niejako Ñna użytekî innych osÛb w celu zaprezentowania się im w sposÛb zgodny z własną intencją. W przeciwieństwie do względnie trwałej koncepcji siebie, ktÛra, będąc zestawem autodefinicji i przekonań aktora społecznego na temat samego siebie, ulega zmianom relatywnie wolniej, obraz siebie cechować może większa zmienność. W zależności od sytuacji każdorazowo może on być prezentowany nieco inaczej. Przedstawienie choćby tak ogÛlnego zarysu jednego z wariantÛw koncepcji tożsamości (hasło → Tożsamość) jako punktu wyjścia dla rozważań o autoprezentacji, wydaje się istotne o tyle, że zagadnienia tożsamości i autoprezentacji są w socjologii względnie rzadko rozpatrywane jako całkowicie odrębne i niepowiązane ze sobą zjawiska. Erving Goffman poświęcił w całości jedną ze swoich kluczowych prac zagadnieniu prezentowania siebie. Książka Presentation of self in everyday life [1959, polskie tłumaczenie: Człowiek w teatrze życia codziennego, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1997] i zaproponowana w niej perspektywa dramaturgiczna, choć wielokrotnie oceniana dość krytycznie (m.in. za niesystematyczność stosowanej metodologii), stanowi jedną z istotniejszych teoretycznych inspiracji dla nurtu socjologii codzienności czy też socjologii interakcji (hasło → Interakcja) [Piotrowski, ibidem: 92]. Warto nadmienić, że na dorobek Goffmana składa się w istocie kilka odmiennych, powiązanych ze sobą na rÛżnych płaszczyznach perspektyw analitycznych [Piotrowski, ibibem: 92ñ97], w ktÛrych zagadnienie autoprezentacji często odgrywa istotną rolę [por. Goffman, 2006: 77ñ79]. A zatem postrzeganie jego wkładu w rozwÛj socjologii codzienności wyłącznie przez pryzmat perspektywy dramaturgicznej, choć dość częste, wydaje się nie do końca uprawnione. Z racji szczegÛlnego statusu, jaki posiada stanowisko Goffmana wśrÛd wspÛłczesnych socjologicznych analiz zjawiska autoprezentacji oraz szerokiego echa, jakim odbiło się ono zarÛwno w obrębie samej dyscypliny, jak i poza nią [por. Piotrowski, ibidem: 86], wydaje się zasadnym poświęcenie mu nieco większej uwagi i oddanie, w możliwie syntetyczny sposÛb, ogÛłu jego założeń. Autoprezentacja 41 Goffmanowskie ujęcie autoprezentacji (w oryginale prezentacji siebie ñ presentation of self) obejmuje wszystkie działania człowieka (w tym jego sposÛb bycia, wypowiadania się, ubierania itp. wchodzące w skład tzw. fasady osobistej) (hasło → Działanie społeczne), ktÛre służą przekazaniu innym, za jaką osobę chce być on uważany. Obejmuje ona cechy (pożądane bądź nie), ktÛre wynikają z interpretacji zachowań jednostki, dokonywanej przez jej partnerÛw interakcyjnych [Goffman, ibidem: 77ñ78]. Goffman kładzie nacisk głÛwnie na uświadomione i zaplanowane aspekty zjawiska autoprezentacji, w związku z czym, w jego ujęciu, przybiera ona często postać manipulowania wrażeniem. Aktor stara się odgrywać swoją rolę tak, aby uniknąć ÑincydentÛwî [Goffman, 2000: 276] ñ wszelkich nieumyślnych działań czy mimowolnych gestÛw, ktÛre mogłyby zburzyć jego dotychczasowy wizerunek. Zdaniem Goffmana publiczność dość łatwo potrafi wykryć prÛby fałszywej prezentacji siebie czy też wizerunkowej mistyfikacji [Goffman, ibidem: 87, 96]. Stąd bardzo często autoprezentacja nie polega na celowym wprowadzaniu partnera interakcji w błąd, tylko raczej na selektywnym doborze ujawnianych informacji, istotnych dla jednostki w danej sytuacji [por. Leary, ibidem: 30ñ31], oraz prÛbach kontrolowania swoich zachowań, tzw. ekspresyjnej odpowiedzialności [Goffman, ibidem: 272]. Jednostka przedstawia swÛj wizerunek w dwojaki sposÛb za pomocą [Goffman, ibidem: 32]: ñ wrażeń przekazywanych (expressions given) za pomocą komunikacji werbalnej i niewerbalnej; ñ wrażeń wywoływanych (expressions given-off) ñ ogÛłu zachowań, ktÛre odbiorcy traktują jako typowe i charakterystyczne dla aktora, a jednocześnie takie, ktÛre nie służą bezpośrednio prezentowaniu siebie. W rozważaniach Goffmana na temat autoprezentacji istotne jest rÛwnież zagadnienie podtrzymywania spÛjności prezentowanego obrazu siebie. MÛwi on, o dążeniu jednostki do zachowania twarzy [Goffman, 2006: 7, 43], czyli o utrzymywaniu względnie stałego i spÛjnego obrazu siebie w sytuacji odgrywania określonej roli, popartego pozytywną oceną i uznaniem otoczenia. Stanowisko Goffmana kładzie nacisk głÛwnie na interpersonalne oraz w pełni uświadamiane aspekty procesu autoprezentacji, co ñ choć w dużym stopniu oddaje socjologiczne spojrzenie na Ûw proces ñ jednak prawdopodobnie nie do końca wyczerpuje możliwości jego pełnego zrozumienia i opisu. Wiele zjawisk ma tu, jak się wydaje, charakter intrapersonalny i może zachodzić bez udziału pełnej świadomości aktora społecznego. Z kolei część zjawisk o charakterze społecznym pozostaje pominięta, niezauważona lub niedostatecznie opisana przez Goffmana. Można tu także, za Boltanskim [Piotrowski, ibidem: 67], zaryzykować tezę, że autoprezentacja przybierająca formę manipulowania wrażeniem jest zjawi- 42 Autoprezentacja skiem charakterystycznym głÛwnie dla przedstawicieli klasy średniej, dla ktÛrych stanowi ona element repertuaru technik profesjonalnych. Do pewnego stopnia komplementarnymi, wobec stanowiska Goffmana, mogą być tutaj prace psychologÛw społecznych ñ zwłaszcza wspomnianego wcześniej Edwarda E. Jonesa i Theneía S. Pittmana oraz ich kontynuatorÛw z psychologicznej szkoły badań nad autoprezentacją [Leary, ibidem: 20ñ24]. Mając na uwadze interdyscyplinarność zagadnienia autoprezentacji oraz cenne implikacje socjologiczne, wynikające z badań psychologÛw społecznych, warto przedstawić także elementy tego stanowiska teoretycznego. Jones i Pittman [Aronson i wsp., 1997: 256ñ257] zwracają uwagę na kilka zjawisk, ściśle powiązanych z procesem autoprezentacji. Do najistotniejszych zaliczają: ñ ingracjację (ingratiation) ñ schlebianie partnerowi interakcji w celu zdobycia jego uznania, ñ autopromocję (selfñpromotion) ñ prÛby wywierania korzystnego wrażenia za pomocą demonstrowania własnych zalet, kompetencji itd., ñ pławienie się w cudzej chwale (basking in reflected glory) ñ dążenie do poprawy własnego wizerunku przez demonstrowanie powiązania z osobami o wysokim statusie społecznym lub innych cechach pożądanych przez otoczenie; ñ kreowanie usprawiedliwień (self-handicapping) ñ przygotowywanie uzasadnień dla ewentualnych niepowodzeń, ktÛre pozwalają na zachowanie twarzy. Zagadnienie autoprezentacji stanowi obecnie ñ jak wspomniano wcześniej ñ przedmiot badań wielu dyscyplin naukowych. Jest rÛwnież obiektem zainteresowań praktykÛw życia społecznego. Na uwagę zasługuje tu zwłaszcza marketingowe ujęcie autoprezentacji. Zainteresowanie autoprezentacją i wizerunkiem w wymiarze organizacyjnym stworzyło podstawy dla powstania public relations [por. Rozwadowska, 2006: 11, 15], zaś w wymiarze możliwości wykorzystania wiedzy o tym zjawisku do realizacji celÛw politycznych ñ do powstania marketingu politycznego [por. Cichosz, 2004: 9ñ11, 20ñ27]. Bibliografia Aronson E., Wilson T.D., Akert R.M. (1997), Psychologia społeczna. Serce i umysł, tłum.: A. Bezwińska, W. Domachowski, M. Draheim, E. Hornowska, M. Kowalczyk, Z. Kowalik, M. Zakrzewska, Poznań: Zysk i S-ka. Cichosz M. (2004), (Auto)kreacja wizerunku polityka na przykładzie wyborÛw prezydenckich w III RP, Toruń: Wydawnictwo A. Marszałek. Goffman E. (2000), Człowiek w teatrze życia codziennego, tłum. H. Datner-Śpiewak, P. Śpiewak, Warszawa: Wydawnictwo KR (oryg. E.! Goffman Biograficzno-narracyjna metoda interpretacyjna 43 (1959), The Presentation of Self in Everyday Life, New York: The Overlook Press. ------ (2006), Rytuał interakcyjny, tłum. A. Szulżycka, Warszawa: PWN (oryg. Goffman N. (1967), Interaction Ritual: Essays in Face-to-face Behavior, Chicago: Aldine Pub. Co.). Leary M. (2002), Wywieranie wrażenia na innych. O sztuce autoprezentacji, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Piotrowski A. (1998), Ład interakcji. Studia z socjologii interpretatywnej, ŁÛdź: Wydawnictwo Uniwersytetu ŁÛdzkiego. Rozwadowska B. (2006), Public relations. Teoria, praktyka, perspektywy, Warszawa: Wydawnictwo Studio Emka. B Adam Mrozowicki, Liuhuang Li-chuan Biograficzno-narracyjna metoda interpretacyjna (The Biographic-Narrative Interpretive Method, BNIM) Biograficzno-narracyjna metoda interpretacyjna ñ metoda analizy wywiadÛw narracyjnych (hasło → Wywiad narracyjny) opracowana w Wielkiej Brytanii przez Prue Chamberlayne [1999] i Toma Wengrafa [2001]. Korzenie BNIM sięgają tradycji niemieckiej socjologii biograficznej, reprezentowanej, m.in. przez: Fritza Sch¸tzego (metoda biograficznego wywiadu narracyjnego), Urlicha Oevermanna (metoda obiektywnej hermeneutyki) oraz Gabriele Rosenthal (metoda sekwencyjnej analizy narracji biograficznych). Wengraf [2006] charakteryzuje BNIM poprzez odwołanie się do właściwych jej procedur zbierania danych biograficznych oraz metody ich interpretacji. Sugerowany sposÛb przeprowadzania wywiadÛw biograficznych, opierający się na założeniach techniki opracowanej przez Fritza Sch¸tzego [1983], ma na celu uzyskanie wyczerpującej, wysoce Ñindeksykalnejî opowieści biograficznej, rozwijanej samodzielnie przez opowiadającego, przy minimalnej ingerencji ze strony badacza. Standardowy wywiad narracyjny składa się z dwÛch części, z ktÛrych pierwszą stanowi spontaniczna narracja informatora, formułowana w odpowiedzi na prośbę o opowiedzenie historii całego życia. W części drugiej, przeprowadzający wywiad, prosi o uszczegÛłowienie niektÛrych spośrÛd tematÛw odnotowanych w części pierwszej, w sekwencji ich pojawiania się i z użyciem słÛw kluczowych wykorzystywanych przez samego narratora. 44 Cielesność Trzecia (opcjonalna) część, może mieć miejsce w pewnym odstępie czasowym od dwÛch pozostałych, koncentrując się na uzupełnieniu informacji niezbędnych do udzielenia odpowiedzi na pytania, w ramach danego przedsięwzięcia badawczego. Analiza zebranych w ten sposÛb wywiadÛw ma, w ocenie Wengrafa [2006: 8], umożliwić zrozumienie Ñpodmiotowości w sytuacji historycznejî i opisanie Ñbiegu wydarzeń historycznych tak, jak są one doświadczane przez dany podmiotî. Metoda interpretacji właściwa podejściu BNIM ma charakter dwutorowy, obejmując rekonstrukcję chronologii obiektywnych wydarzeń życiowych (lived-life-living-track) i subiektywnych aspektÛw opowiadanej historii (told-story-telling-track). W obu przypadkach, preferowana jest analiza panelowa, przeprowadzana w ramach kilkuosobowych grup badawczych. Stosuje się tutaj podejście Ñkrok po krokuî (chunk-by-chunk), ktÛrego głÛwną właściwością jest zawieszenie wiedzy badaczy na temat przyszłych wydarzeń życiowych narratora (future-blind). W pierwszej kolejności, rekonstruowana jest chronologia wydarzeń życiowych, ktÛrych znaczenie rozpatruje się w oderwaniu od subiektywnych interpretacji narratora, formułując hipotezy odnośnie ich możliwego przebiegu w napotkanych przez badanego okolicznościach. Po zakończeniu tego etapu analiz, uwaga badaczy koncentruje się na sposobach opowiadania historii życia. Wywiad dzielony jest na segmenty wyodrębnione przez sytuacje takie jak: zmiana podmiotu opowiadającego, tematu czy też sposobu opowiadania. Segmenty wywiadu poddawane są następnie dyskusji grupowej, mającej na celu sformułowanie hipotez dotyczących ewolucji subiektywnej interpretacji własnego życia przez narratora. Po sformułowaniu odrębnych Ñhipotez strukturalnychî, opisujących wzory przebiegu życia i opowiadania historii, przeprowadzana jest analiza porÛwnawcza, mająca na celu odpowiedzenie na pytanie: Ñdlaczego osoba, ktÛra żyła takim życiem, opowiada swoją historię w taki, a nie inny sposÛb?î [Wengraf, 2006: 13]. Rozwijana przez Rosenthal [2004] i zaadaptowana w podejściu BNIM analiza sekwencyjna, służy do opisu relacji między poszczegÛlnymi etapami przeżytej i opowiedzianej historii życia. Podsumowując, można wyrÛżnić za Roswithą Breckner [2000: 104] pięć podstawowych etapÛw analizy BNIM: 1) analizę danych biograficznych, mającą na celu odtworzenie chronologii przeżytych doświadczeń życiowych (lived life); 2) analizę tekstu wywiadu jako analizę pÛl tematycznych, ktÛrej rezultatem jest rekonstrukcja zasad strukturyzujących opowieść biograficzną, tj. odtworzenie jej całościowej postaci (Gestalt); 3) analizę historii pojedynczego przypadku (case history), odpowiadającą na pytania w jaki sposÛb wydarzenia życiowe doświadczane były w przeszłości oraz w jaki sposÛb obecne wzory orientacji i interpretacji wyrosły z tychże doświadczeń; 4) mikroanalizę, mającą na celu pogłębione zbadanie wzajemnych relacji pomiędzy przeszłymi doświadczeniami i sposobem ich pre- Cielesność 45 zentacji, przez koncentrację na krÛtkich, wybranych fragmentach tekstu i testowanie wygenerowanych wcześniej hipotez; 5) dyskusję porÛwnawczą wzajemnych związkÛw pomiędzy historią życia (life history) i opowieścią życiową (told story), opartą na rezultatach poprzednich etapÛw analizy. Ostatecznym celem tego ostatniego etapu jest sformułowanie Ñhipotezy strukturalnejî sugerującej zasadę łączenia historii życia (tj. specyficznych doświadczeń przeżytych w przeszłości) i opowieści życiowej (tj. prezentacji tychże doświadczeń w chwili obecnej). Uznaje się, że skonstruowana w ten sposÛb metoda analizy danych biograficznych może służyć zarÛwno do analizy pojedynczych przypadkÛw, jak rÛwnież do systematycznych badań porÛwnawczych opartych na większej ilości biografii. Bibliografia Breckner R. (2002), Appendix A: Discovering biographies in changing social worlds: the biographic-interpretative method, [w:] P. Chamberlayne, M. Rustin, T. Wengraf (red.), Biography and social policy in Europe: experiences and life journeys, Bristol: the Policy Press. Chamberlayne P. (1999), SOSTRIS final report: from biography to social policy. London: University of East London (http://cordis.europa.eu/documents/ documentlibrary/76095551ENG.pdf, dostęp: 25.07.2011. Rosenthal G. (2004), Biographical research, [w:] C. Seale, G. Gobo, J.F. Gubrium, D. Silverman (red.), Qualitative Research Practice, London: Sage. Sch¸tze F. (1983), Biographieforschung und narratives Interview, Neue Praxis, 3. Wengraf T. (2001), Qualitative research interviewing ñ biographical narrative and semi-structured methods, London: Sage Publications. ------ (2006), Interviewing for life-histories, lived situtations and personal experience: the biographic narrative-interpretive method (BNIM). Short Guide to BNIM interviewing and interpretation. version 6.5a, niepublikowany podręcznik BNIM, London: Middlesex University. C Dominika Byczkowska Cielesność (Embodiment) Cielesność (embodiment) ñ termin, ktÛry powstał w celu odrÛżnienia od pojęcia Ñciałaî ñ zakładającego, że ludzki organizm jest zjawiskiem danym, 46 Cielesność niepodlegającym społecznym przekształceniom w procesie np. socjalizacji (hasło → Socjalizacja), interakcji (hasło → Interakcja), interpretacji roli płciowej. Embodiment może być także rozumiane jako ucieleśnienie (wniknięcie, wejście w ciało) ideologii, praktyk społecznych, stanÛw, pożądanych w danej grupie cech. Pojęcie to wiąże się m.in. z filozofią pragmatyzmu, interakcjonizmem symbolicznym i fenomenologią (hasło → Paradygmat interpretatywny). Socjologiczne zainteresowanie cielesnością ma dosyć krÛtką historię, dlatego też czerpie z innych dziedzin nauki. Z racji ograniczonej wielkości tego opracowania wybrane zostały jedynie najważniejsze socjologiczne, filozoficzne i antropologiczne koncepcje odnoszące się do cielesności. Uczonym, ktÛry wprowadził podstawowy dla zachodniej kultury sposÛb myślenia o cielesności, był Kartezjusz [Jakubowska, 2009: 103ñ104]. W jego koncepcji jedynie ludzka dusza jest w stanie wątpić, pojmować, ma wolę i odczuwa. Ciało jest od niej zależne. Jest ono maszyną, mechanizmem wprawianym w ruch przez duszę, ktÛra zdaniem Kartezjusza może bez niego istnieć. Tak ścisłe rozrÛżnienie na ciało i duszę ma daleko idące skutki dla naukowego traktowania cielesności. W wyniku tego podziału ciało stało się głÛwnie przedmiotem zainteresowania nauk przyrodniczych. Socjologia cielesności sięga m.in. po dorobek antropologii. Jednym z najważniejszych autorÛw jest Marcel Mauss [1973]. Przedmiotem jego zainteresowań stały się sposoby posługiwania się ciałem. Według Maussa ludzie używają ciała jak narzędzia. Konieczne jest nauczenie się, jak się nim posługiwać, co z kolei zależy od kultury, płci, wieku, sprawności fizycznej i innych cech jednostki czy grupy. Podobnie jak Pierre Bourdieu, Mauss zwraca uwagę, że sposÛb posługiwania się ciałem internalizujemy w procesie socjalizacji (hasło → Socjalizacja) oraz, że jest to nawyk zależny od pozycji społecznej i prestiżu. Jednocześnie podkreśla, że sposoby te mają konsekwencje czysto fizyczne w budowie ciała. Innym klasykiem socjologicznych i filozoficznych rozważań nad tematyką cielesności jest Michel Foucault [1998]. W pracy Nadzorować i karać opisuje on sytuację dyscyplinowania ciał żołnierzy, uczniÛw, pacjentÛw. W koncepcji władzy prezentowanej przez tego autora kontrola i dyscyplina rozciąga się na wszystkie sfery życia jednostek. Wnika w ich ciała poprzez ciągłe ćwiczenia, nieustające ingerowanie władzy w każdy ich fragment. Władza dyscyplinująca dlatego odnosi tak wielki, zdaniem Foucaulta, sukces, gdyż każdy element ciała jednostki: żołnierza, ucznia czy pacjenta musi odpowiadać wzorcowi narzuconemu przez zhierarchizowaną władzę. Ciało takie jest efektem produkcji, w wyniku ktÛrej przymus, plan wnika w ciało i przemienia je na odpowiadające regulaminowi. Ciało Cielesność 47 ma zatem nieść za sobą konkretne wartości wyznawane w danym środowisku. Jest ono traktowane jak obiekt, ktÛry można przekształcić, zmienić, wyszkolić, zdyscyplinować, nałożyć na nie kontrolowalne ramy społeczne. Władza dyscyplinująca tworzy w tym celu specjalne rejestry, ktÛre określają dozwolone gesty, ułożenie ciała, reakcje cielesne. Foucault zwraca także uwagę na rÛżne podejścia władzy do ciała na przestrzeni wiekÛw. We wczesnych wiekach ciało było karane bolesnymi torturami, z czasem stało się elementem nieistotnym w procesie karania duszy. Nawet kontakt cielesny ze skazanym był niepożądany, sformalizowany. Skutkuje to oddzieleniem osoby karzącego od kary i od karanego. Michel Foucault jest także autorem Historii seksualności [1995], w ktÛrej prezentuje koncepcję nieobecności seksualności w dyskursach świata zachodniego. WyrÛżnia dwie procedury produkcji prawdy o seksualności człowieka: sztuki (ars erotica) i nauki (scientia sexualis). W społeczeństwach zachodnich rozwinęła się ta druga. Koncentruje się on na dyskursywnej i unaukowionej obecności seksualności człowieka w przestrzeni społecznej. O tej sferze ludzkiego istnienia mÛwi się językiem medycyny i moralności zakorzenionej w religii. Z tymi zjawiskami związane są także biopolityka i biowładza. Polegają one, ujmując bardzo skrÛtowo, na sprawowaniu kontroli nad ciałami jednostek i grup społecznych (hasła → Grupa odniesienia, Grupa pierwotna). Istotny wkład w rozumienie organizmu ludzkiego jako cielesności wniÛsł Maurice Merleau-Ponty [2001]. Doświadczanie własnej cielesności jest, według niego, niezależne od stanu faktycznego, Ñzewnętrznegoî. Istnieje ona bowiem przede wszystkim w świadomości właściciela, jest środkiem naszego Ñbycia w świecieî. Fizyczność mamy do swej dyspozycji i poprzez nią wiążemy się z danym środowiskiem, grupą, poprzez nią także możliwa jest nasza aktywność [Merleau-Ponty, 2001: 99ñ100]. Podobne podejście do ludzkiego organizmu charakteryzuje Hannę [1988: XII]. Traktuje ona cielesność jako instrument wykorzystywany przez człowieka m.in. w relacji seksualnej i tańcu. W zbliżony sposÛb rozumie to zjawisko Goffman [2006: 170ñ171]. Ludzki organizm jest dla niego Ñurządzeniem o dużym znaczeniu dla rozwoju zdarzeń i jego właściciel zawsze wystawia je na pierwszą linięî. Cielesność, w szczegÛlności gesty, wyraz twarzy mają bardzo duże znaczenie dla przebiegu występu czy negocjacji znaczeń i konstruowania porządku interakcji. W owych negocjacjach istotną rolę odgrywa interpretacja znakÛw przekazywanych przez cielesność. Jest ona tu traktowana jednocześnie jako element działania (hasło → Działanie społeczne) i jako kontekst (hasło → Kontekst przestrzenny) [Turner, 2007: 504]. Merleau-Ponty zwraca także uwagę na fakt, że nasza fizyczność jest nam dana stale, istnieje zatem na marginesie naszych doświadczeń, nie 48 Cielesność uzmysławiamy sobie jej istnienia, o ile np. choroba lub niesprawność nie utrudniają nam jej Ñużywaniaî [ibidem: 100]. Ciało może być rÛwnież zaprogramowane przez świadomość, aby doświadczać, czy też postrzegać się w określony sposÛb. Jego doświadczanie może zależeć od sytuacji, zadania czy kontekstu [ibidem: 119ñ120, 183]. Cielesność to także narzędzie naszego komunikowania się z Innym i z obiektami, ktÛre w czasie używania zostają wcielone do naszego ciała [ibidem: 110ñ111]. Ciało nie jest zatem nigdy ciałem obiektywnym, danym z gÛry, niezmiennym, ale fenomenalnym, ktÛre doświadczamy w rozmaity sposÛb, ktÛre przekształcamy i za pomocą ktÛrego komunikujemy się z partnerami interakcji. Cielesność wg Merleau-Pontiego wydziela sens, ktÛry nabyła w procesie socjalizacji, doświadczania, aby wpływać na inne Ñwcielone podmiotyî [ibidem: 218]. Pierre Bourdieu [2004] przedstawia sposoby społecznego konstruowania fizyczności na przykładzie rÛl płciowych. Opisuje kształtowanie męskości dominującej, aktywnej i zauważa, że społecznie samo ciało dzieli się na dwie sfery: prywatną i publiczną. Ta publiczna stereotypowo przynależy mężczyznom ñ zawiera się w niej twarz, czoło, oczy, usta, broda. Odpowiedniego Ñnoszeniaî tych elementÛw cielesności chłopiec uczy się od najmłodszych lat, dają mu one poczucie tożsamości (hasło → Tożsamość) i honoru. Znaczenie tych części ciała zawarte jest w językowych sformułowaniach, takich jak: Ñstawić czołaî, Ñskonfrontowaćî czy Ñspojrzeć w oczyî. Sfera prywatna ciała jest zasłonięta, wstydliwa i stereotypowo zarezerwowana dla kobiet [ibidem: 27]. Także relacja nad/pod w stosunku seksualnym jest kulturowo i stereotypowo określona. OdwrÛcenie jej w stosunku homoseksualnym poniża tylko tego mężczyznę, ktÛry wykorzystuje swe ciało w sposÛb bierny. Takie zawarcie znaczeń w cielesności powoduje odmienne jej doświadczanie przez kobiety, mężczyzn, osoby homoseksualne obu płci, a także odmienne postrzeganie i doświadczanie rÛżnych fragmentÛw swej fizyczności przez rÛżne osoby [ibidem: 16, 27, 32]. Kapitał fizyczny jako element habitusu (hasło → Habitus) jest według Bourdieu tworzony społecznie i przejawia się przez: sport, jedzenie, sposÛb chodzenia i inne podobne szczegÛły fizycznej egzystencji [za: Wainwright, Williams, Turner, 2006: 536ñ537]. Uczonymi rÛwnież bardzo zainteresowanymi kwestią ciała są badacze gender. W badaniach gender, queer, a także w socjologii feministycznej zwraca się szczegÛlną uwagę na podstawową rolę ciała w budowaniu hierarchii płci oraz na rozrÛżnienie na płeć biologiczną (sex) i społeczną/ kulturową (gender). Badaczom tych zjawisk zawdzięczamy zauważenie znaczenia wpływu norm kulturowych na kształtowanie tożsamości kobiet i mężczyzn oraz odmiennych sposobÛw posługiwania się ciałem, nieza- Cielesność 49 leżnych od biologicznego wyposażenia. Do klasyki socjologii weszły teksty takie jak: Druga płeć Simone de Beauvoir [2008] czy Mit piękności Naomi Wolf [2008] oraz wiele innych. Ciało w koncepcji feministycznej jest ciałem ukształtowanym społecznie. Wszelkie teorie dotyczące gender podkreślają znaczenie wychowania i wpływu rozmaitych dyskursÛw na rozwÛj i kształt ciała, a minimalizują wpływ czynnikÛw biologicznych. Bardzo ciekawą publikacją ukazującą problem płci biologicznej i społecznej z wielu perspektyw jest Społeczne tworzenie ciała. Płeć kulturowa i płeć biologiczna autorstwa Adama Buczkowskiego [2005]. Socjologia ciała jest to subdyscyplina stosunkowo młoda. Za twÛrcę tej dziedziny wiedzy uważa się Bryana S. Turnera, ktÛry w 1984 roku opublikował książkę pt. The body and society [Jakubowska, 2009]. Centralną kategorią rozważań socjologicznych ciało zaczęło być także dla innych badaczy społecznych, m.in.: Chrisa Shillinga [1996], Mikeía Featherstoneía, Johna OíNeila. Pojęcie cielesności może być wykorzystane m.in. w badaniach nad tańcem [np. Hanna, 1988; Desmond, 1997], w socjologii medycyny [np. Turner 2007], interakcji, ruchÛw społecznych i polityki oraz wielu innych. Rosnące zainteresowanie cielesnością w polskiej socjologii pierwszej dekady XXI wieku spowodowało powstanie wielu ciekawych publikacji. Podejmują one rozmaite aspekty tego zjawiska społecznego, takich jak choroba i zdrowie, kwestie gender, antropologia ciała, umieranie i śmierć, uroda czy tożsamości. Pomocne w badaniu cielesności jest stosowanie nie tylko technik opartych na tekście, ale także fotografii, zapisÛw wideo (hasła → Autropologia wizualna, socjologia wizualna) [Konecki, 2005: 55]. Cielesności nie można bowiem badać tylko z dystansu i traktować jej wyłącznie jako narracji [por.: Turner, Wainwright, 2003: 270]. Bibliografia Bourdieu P. (2004), Męska dominacja, tłum. L. Kopciewicz, Warszawa: Oficyna Naukowa. Buczkowski A. (2005), Społeczne tworzenie ciała. Płeć kulturowa i płeć biologiczna, KrakÛw: Universitas. Desmond J.C. (red.) (1997), Meaning in Motion. New Cultural Studies of Dance, Durham, London: Duke University Press. Featherstone M. (2000), Body modification, London, Thousand Oaks, New Delhi: SAGE Publications. Foucault M. (1995), Historia seksualności, tłum. B. Banasiak, T. Komendant, K. Matuszewski, Warszawa: SpÛłdzielnia Wydawnicza Czytelnik. 50 Cielesność Foucault M. (1998), Nadzorować i karać, tłum. T. Komendant, Warszawa: Aletheia. Goffman E. (2006), Rytuał interakcyjny, tłum. A. Szulżycka, Warszawa: PWN. Hanna J.L. (1988), Dance, sex and gender. Signs of dominance, defiance, and desire, Chicago, London: The University of Chicago Press. Jakubowska H. (2009), Socjologia ciała, Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM. Konecki K.T. (2005), Wizualne wyobrażenia. GłÛwne strategie badawcze w socjologii wizualnej a metodologia teoria ugruntowanej, Przegląd Socjologii Jakościowej, t. I, nr 1 (www.qualitativesociologyreview.org). Mauss M. (1973), Socjologia i antropologia, tłum. M. KrÛl, K. Pomian, J. Szacki, Warszawa: PWN. Mencwel A. (red.) (2005), Antropologia kultury, Warszawa: Wydawnictwo UW. Merleau-Ponty M. (2001), Fenomenologia percepcji, tłum. M. Kowalska, J. Migasiński, Warszawa: Fundacja Aletheia. OíNeil J. (2004), Five Bodies. Re-figuring Relationships, London, Thousand Oaks, New Delhi: SAGE Publications. Shilling Ch. (1996), The body and social theory, London, Thousand Oaks, New Delhi: SAGE Publications. Szpakowska M. (red.) (2008), Antropologia ciała. Zagadnienia i wybÛr tekstÛw, Warszawa: Wydawnictwo UW. Turner B.S. (1984), The body and society. Exploration of social theory, Oxford: Basil Blackwell Publishers. ------ (2007), The constructed body, [w:] J.A. Holstein, J.F. Gubrium (red.), Handbook of Constructionist Research, New York, London: The Guilford Press. ------ , Wainwright S.P. (2003), Corps de ballet: the case of injured ballet dancer, Sociology of Health and Illness, 25 (4), s. 269ñ288. Wainwright S.P., Clare W., Turner B.S. (2006), Varieties of habitus and embodiment of ballet, Qualitative Research, 6 (4), s. 535ñ558. D Piotr Chomczyński Delimitacja przez konceptualizację (Delimiting by conceptualization) Pojęcie delimitacji przez konceptualizację (delimiting by conceptualization) związane jest z teorią ugruntowaną (hasło → Metodologia teorii Delimitacja przez konceptualizację 51 ugruntowanej), opartą na indukcyjnym sposobie budowania teorii na temat rzeczywistości. Termin ten został użyty przez jednego z jej twÛrcÛw ñ Barneya G. Glasera [2002] w artykule pt. Conceptualization: On Theory and Theorizing Using Grounded Theory. Delimitacja przez konceptualizację jest nazwą pewnej prawidłowości występującej w ramach procesu badawczego. Badacz wykorzystujący metodologię teorii ugruntowanej, w miarę coraz większego zagłębiania się w poznawanie określonej rzeczywistości, zawęża i skupia swoje poszukiwania wokÛł najważniejszej kwestii. Mamy zatem do czynienia z dwoma ważnymi procesami: delimitacją oraz konceptualizacją, ktÛre zachodzą paralelnie i są od siebie uzależnione w jednym procesie badawczym. Delimitację możemy określić jako proces budowania granic pomiędzy tym co ważne, a tym co mniej istotne z punktu widzenia naszych badań. Rzeczywistość, ktÛrą poddajemy badaniom, nabiera coraz ostrzejszych granic w miarę postępu prowadzonych badań, dzięki czemu wiemy, w jakim kierunku skierować naszą aktywność. Badacz zatem może pozwolić sobie na początku zajmowania się daną problematyką na Ñkomfort otwartościî polegający na tym, że nie znając specyfiki przedmiotu badań, nie jest zmuszany do stawiania arbitralnych hipotez, o ktÛrych zasadności (trafności wewnętrznej) nie ma pojęcia. To, co jest Ñważneî, pojawia się samoistnie z materiału empirycznego w trakcie prowadzenia badań i ukierunkowuje uwagę, i zaangażowanie badacza. Wyłaniający się głÛwny wątek w naszych badaniach (kategoria centralna, głÛwny proces) (hasła → Paradygmat kodowania i zogniskowane kodowanie kategorii, Podstawowy proces społeczny), wznosi do poziomu konceptualnego nasze rozumienie przedmiotu badań, dzięki czemu ustalamy hierarchię analizowanych informacji (kategorii, własności itd.), porządkując je do postaci wzajemnych zależności. Glaser utożsamia konceptualizację z procesem wznoszenia się badacza ponad określony czas, miejsce i ludzi, na wyższy poziom abstrakcji umożliwiający wykraczanie poza to, co konkretne i szczegÛłowe [Glaser, 2002: 6]. Strauss i Corbin rozumieją konceptualizację jako nadawanie wspÛlnych określeń odrębnym zdarzeniom, przypadkom i innym przykładom zjawisk [1990: 61]. Dzięki temu, generowane przez nas wnioski mają charakter bardziej ogÛlny niż poszczegÛlne elementy składowe materiału empirycznego, ktÛrym operujemy. Delimitacja poprzez konceptualizację jest nierozerwalnie związana z procesem teoretycznego pobierania prÛbek (theoretical sampling) (hasło → Teoretyczne pobieranie prÛbek), w ramach ktÛrego badacz poprzez porÛwnywanie ze sobą rÛżnych przypadkÛw zyskuje informację odnośnie tego, Ñjakie grupy porÛwnawcze, konteksty interakcyjne ´pobieraćª i jak 52 Delimitacja przez konceptualizację dużo ich trzeba dobraćî [Konecki, 2000: 30ñ31; patrz także: Glaser, 1978: 36ñ54; Glaser, Strauss, 1967: 45ñ77; Strauss, Corbin, 1990: 176ñ193). Wzajemne porÛwnywanie pomaga ustalić związki pomiędzy określonymi jakościami, tym samym wyznaczając kierunek dalszych poszukiwań. Proces delimitacji przez konceptualizację jest szczegÛlnie zauważalny w przypadku, gdy badacz zajmuje się problematyką zupełnie nową dla siebie, z ktÛrą wcześniej nie miał do czynienia. Wkraczając w Ñnieoswojonyî obszar zainteresowań, trudno jest nam podjąć od razu trafną decyzję odnośnie tego, co jest najważniejsze (core) i powinno stanowić punkt ciężkości naszych badań, i angażować naszą uwagę, a jaki fragment analizowanej rzeczywistości jest dla nas peryferyjny (peripheral) i posiada mniejsze znaczenie w aspekcie budowania teorii na określony temat. Niejednokrotnie wszystko wydaje nam się godne naszej uwagi, przez co rozpraszamy ją na wiele rÛżnych elementÛw, z ktÛrych część stanowi Ñślepą uliczkęî. Anselm Strauss, będący wspÛłtwÛrcą teorii ugruntowanej, wraz z Shizuko Y. Fagerhaugh w swoich badaniach poświęconych pacjentom z oddziałÛw paliatywnych [zob. Politics of Pain Management: Staff-Patient Interaction] w centrum swoich analiz umiejscowili problem sposobÛw radzenia sobie z bÛlem wśrÛd nieuleczalnie chorych. Kategoria ta w trakcie badań stała się dla nich najważniejsza (core category), gdyż dzięki niej możliwym stało się wyjaśnienie charakteru interakcji (hasło → Interakcja) pacjentÛw ze swoim otoczeniem. Posłużyła ona do zbudowania teorii formalnej odnośnie do zachowań pacjentÛw nieuleczalnie chorych. Bibliografia Fagerhaugh S.Y., Strauss A.L. (1977), Politics of Pain Management: StaffPatient Interaction, Menlo Park, CA: Addison-Wesley Publishing Company. Glaser B., Strauss A.L. (1967), Discovery of Grounded Theory: Strategies for Qualitative Research, Chicago: Aldine. ------ (2009), Odkrywanie teorii ugruntowanej. Strategie badania jakościowego, tłum. M. Gorzko, KrakÛw: Nomos. Glaser B. (1978), Theoretical Sensitivity, San Francisco: The Sociology Press. Glaser B.G. (2002a), Conceptualization: On Theory and Theorizing Using Grounded Theory, International Journal of Qualitative Methods, 1 (2), Spring. Konecki K. (2000), Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana, Warszawa: PWN. Strauss A.L., Corbin J. (1990), Basics of Qualitative Research, London: SAGE Publications. Deskryptywna teoria ugruntowana 53 Łukasz Marciniak Deskryptywna teoria ugruntowana (Descriptive Grounded Theory) Propozycje wzbogacania metodologii teorii ugruntowanej (hasło → Metodologia teorii ugruntowanej) przez samego Anselma Straussa (1987), a następnie we wspÛłpracy z Juliet Corbin [Strauss, Corbin, 1990] doprowadziły do rozłamu pomiędzy zwolennikami proceduralnych innowacji, a ich przeciwnikami. Badacze, ktÛrzy nie zaakceptowali proponowanych zmian w metodologii, stworzyli środowisko wokÛł Barneya Glasera, deklarując przywiązanie do klasycznej metodologii teorii ugruntowanej (hasło → Klasyczna teoria ugruntowana). Inni badacze, dostrzegając użyteczność proceduralnych innowacji, zaczęli wykorzystywać je w swojej analitycznej praktyce, przyczyniając się do rozwoju deskryptywnej wersji metodologii teorii ugruntowanej. I chociaż metoda zaproponowana przez Anselma Straussa i Juliet Corbin została przez Barneya Glasera [1992] określona mianem Ñpełnego opisu pojęciowegoî (full conceptual description), będącego zniekształceniem (remodeling) metodologicznym i dowodem na jej erozję, nie powstrzymało to zainteresowania nową wersją metodologii uznawanej przez jej zwolennikÛw za formę ewolucji (evolution) metody i jej udoskonaleniem [Strauss, Corbin, 1994]. Najważniejszą cechą wersji deskryptywnej jest nacisk kładziony na identyfikację i opis poszczegÛlnych elementÛw zarÛwno studiowanego zjawiska, jak i ogÛlniej świata społecznego (hasło → Świat społeczny), w ktÛrym ono zachodzi. To właśnie opis wszystkich aspektÛw zjawiska oraz warunkÛw ich występowania ma pozwalać badaczowi na konceptualizację i generowanie teorii. I chociaż dla wersji deskryptywnej najważniejsze jest badanie procesÛw społecznych, to ich odkrywanie i rekonstruowanie ma być możliwe poprzez opis wszystkich elementÛw kontekstu, w ktÛrym występują [Strauss, Corbin, 1990; 1994; 1998]. Identyfikację poszczegÛlnych elementÛw studiowanych zjawisk, opis ich aspektÛw i konceptualizację mają umożliwiać narzędzia analityczne rozwijane specjalnie na potrzeby wersji deskryptywnej. Pierwsze z nich to matryca warunkÛw (hasło → Matryca warunkÛw), ułatwiająca porządkowanie elementÛw wielopoziomowego kontekstu, wzajemne ich integrowanie i identyfikowanie kontekstualnych zależności zjawisk [Strauss, Corbin 1990; 1990a; 1994]. Drugim narzędziem jest tworzenie rÛżnego typu diagramÛw analitycznych (diagramming), będących wizualizacją powiązań pomiędzy kategoriami analizy. Wykorzystywanie map, wykresÛw, figur 54 Deskryptywna teoria ugruntowana geometrycznych, stanowiących reprezentację konceptualizowanego obszaru i generowanej teorii, ma na celu nie tylko scalanie pojęć, ale także umożliwianie badaczowi dostrzeżenia specyfiki, wymiarÛw i kierunku relacji pomiędzy analitycznymi kategoriami [Strauss, 1987; Strauss, Corbin, 1998; Corbin, Strauss, 2008). Kolejną innowacją jest procedura zogniskowanego kodowania kategorii (axial coding) opartego o paradygmat kodowania (hasło → Paradygmat kodowania i zogniskowane kodowanie kategorii) i uznawanego za najistotniejszy rodzaj kodowania, bez ktÛrego niemożliwe jest osiągnięcie teoretycznego nasycenia (hasło → Teoretyczne nasycenie) i wygenerowanie teorii [Strauss, Corbin, 1990, 1998]. W efekcie połączenia opisu i konceptualizacji w czasie stosowania procedur teoretycznego pobierania prÛbek (theoretical sampling) (hasło → Teoretyczne pobieranie prÛbek), kodowania otwartego, zogniskowanego kodowania kategorii i kodowania selektywnego, konceptualizacji w oparciu o diagramy analityczne i matrycę warunkÛw (hasło → Delimitacja przez konceptualizację), wreszcie pisania not teoretycznych (memos) (hasło → Noty teoretyczne), badacz ma możliwość rozwinięcia deskryptywnej teorii ugruntowanej, tj. teorii cechującej się dużą spoistością pojęciową (conceptual density), co znacząco odrÛżnia poziom postulowanej konceptualizacji opisowej od innych form opisu zjawisk (np. gęstych opisÛw) (hasło → Opis gęsty) w naukach społecznych [Strauss, Corbin, 1994]. Aby uczynić deskryptywną metodologię teorii ugruntowanej dostępną dla większego środowiska badaczy, zwłaszcza tych, ktÛrych praca analityczna podlega formalnej ocenie komitetÛw naukowych i musi być dostosowana do ich zaleceń metodologicznych, Anselm Strauss i Juliet Corbin zmienili także stosunek do istniejących teorii naukowych, pozwalając na wykorzystywanie wszelkiego rodzaju literatury na każdym etapie analizy, także w fazie przygotowywania badań [Strauss, Corbin 1990: 56]. Ponadto, dostosowując deskryptywną metodologię teorii ugruntowanej do ogÛlnych standardÛw metodologicznych w naukach społecznych, zalecali pracę zespołową jako najefektywniejszą formę realizacji projektÛw badawczych [Strauss, Corbin, 1990a; zob. także Wiener, 2007] oraz zmienili kryteria oceny teorii ugruntowanej (hasło → Kryteria oceny teorii ugruntowanej), podając siedem warunkÛw poprawności analizy i siedem kryteriÛw oceny wygenerowanej teorii [Strauss, Corbin 1990a; 1998]. Istotną zmianą jest także wyraźne odniesienie metodologii do podstaw ontologicznych, co nie zostało jednoznacznie zaprezentowane w pierwszej wersji opisanej przez Anselma Straussa i Barneya Glasera [1967, wydanie polskie: Glaser, Strauss, 2009]. Deskryptywna teoria ugruntowana ma sięgać swoimi korzeniami do praktyki badawczej Szkoły Chicago (hasło → Etnografia), bezpośrednio nawiązując do koncepcji symbolicznego interak- Deskryptywna teoria ugruntowana 55 cjonizmu i pragmatyzmu społecznego (hasło → Paradygmat interpretatywny), co konsekwentnie podkreślane jest zarÛwno przez samego Anselma Straussa, jak i innych badaczy z jego środowiska [Strauss, Corbin, 1990a; Struebing, 2007; Corbin, Strauss, 2008]. Metodologia teorii ugruntowanej w wersji zmodyfikowanej przez Anselma Straussa i Juliet Corbin zyskała uznanie przede wszystkim wśrÛd badaczy z kręgu nauk społecznych, głÛwnie za sprawą odniesienia do teorii i przystosowania procedur analitycznych do wymogÛw akademickich na potrzeby nauki studentÛw, ale przede wszystkim uzyskiwania akceptacji ze strony komitetÛw i instytucji zatwierdzających fundusze na projekty badawcze. Z powodzeniem jest także wykorzystywana w naukach pielęgniarskich [Kearney, 1999] czy w naukach informatycznych [Urquhart, 2007]. Deskryptywna metodologia teorii ugruntowanej stała się także podstawą do dalszych modyfikacji procedur analizy, dając na przykład początek analizie sytuacyjnej [Clarke, 2005]. Bibliografia Bryant A., Charmaz K. (red.) (2007), The Handbook of Grounded Theory, Thousand Oaks, CA: SAGE Publications. Corbin J., Strauss A. (2008), Basics of Qualitative Research. Techniques and Procedures for Developing Grounded Theory, 3 nd edition, Thousand Oaks, CA: SAGE Publications. Glaser B., Strauss A. (2009), Odkrywanie teorii ugruntowanej, tłum. M. Gorzko, KrakÛw: Nomos. Glaser B. (1992), Basics of grounded theory analysis: Emergence vs. Forcing, Mill Valley, CA: Sociology Press. Kearney M. (1999), Understanding Women's Recovery From Illness and Trauma, Thousand Oaks, CA: SAGE Publications. Strauss A. (1987), Qualitative Analysis for Social Scientists, Cambridge, NY: Cambridge University Press. Strauss A., Corbin J. (1990), Basics of Qualitative Research: Grounded Theory Procedures and Techniques, Newbury Park, CA: SAGE Publications. ------ (1990a), Grounded Theory Research: Procedures, Canons and Evaluative Criteria, Qualitative Sociology, 13 (1), s. 3ñ21. ------ (1994), Grounded Theory Methodology: An Overview, [w:] N.K. Denzin, S.Y. Lincoln (red.), Handbook of Qualitative Research, London: SAGE Publications. ------ (1998), Basics of qualitative research: Techniques and procedures for developing grounded theory, 2 nd edition, Thousand Oaks, CA: SAGE Publications. Struebing J. (2007), Research as pragmatic problem-solving. The pragmatist roots of empirically grounded theorizing, [w:] K. Charmaz, A. Bryant 56 Deskryptywna teoria ugruntowana (red.), The Handbook of Grounded Theory, Thousand Oaks, CA: SAGE Publications. Urquhart C. (2007), The Evolving Nature of Grounded Theory Method: The Case of the Information Systems Discipline, [w:] K. Charmaz, A. Bryant (red.), The Handbook of Grounded Theory, Thousand Oaks, CA: SAGE Publications. Wiener C. (2007), Making teams work in conducting Grounded Theory, [w:] K. Charmaz, A. Bryant (red.), The Handbook of Grounded Theory, Thousand Oaks, CA: SAGE Publications. Jakub Niedbalski Destrukcja tożsamości zawodowej (Destruction of the professional identity) Destrukcja tożsamości zawodowej (DTZ) to stopniowe wyczerpywanie się indywidualnych pokładÛw sił i zasobÛw energii na skutek doświadczanego przez Ñopiekunaî (pracownika socjalnego, lekarza, nauczyciela) przedłużającego się napięcia emocjonalnego w pracy, wywoływanego przez oparte na zachowaniach roszczeniowych relacje z Ñpodopiecznymî (mieszkańcem ośrodka opiekuńczego, klientem pomocy społecznej, pacjentem szpitala). W efekcie stawiająca ambitne wymagania praca staje się zajęciem nieprzyjemnym i niedającym satysfakcji. Energia zmienia się w wyczerpanie, zaangażowanie w relacje z drugim człowiekiem przekształca się w cynizm, a skuteczność w poczucie niekompetencji i nieefektywności [por. Maslach, 1998, 2004: 13ñ31]. Pojęcie destrukcji tożsamości zawodowej jest ściśle związane z istniejącym w naukach humanistycznych, głÛwnie w psychologii, syndromem wypalenia zawodowego, ktÛre Christina Maslach [1998, 2004: 15] definiuje jako psychologiczny zespÛł wyczerpania emocjonalnego, depersonalizacji oraz obniżonego poczucia dokonań własnych. W przypadku DTZ głÛwny nacisk położony jest na aspekt interakcyjny (hasło → Interakcja), wyznaczony przez dwubiegunowy model relacji Ñopiekunaî z Ñpodopiecznymî i oparty na konfrontacji przeciwstawnych sobie warunkÛw przyczynowych ñ profesjonalizacji pracy oraz postaw roszczeniowych. Profesjonalizacja pracy jest czynnikiem oddziałującym antydestrukcyjne na tożsamość (hasło → Tożsamość) [zob. Bokszański, 1989] jednostki, stanowiąc przeciwwagę dla roszczeniowości będącej czynnikiem destrukcyjnym. W miarę, jak maleje wpływ profesjonalizacji pracy, rośnie znaczenie roszczeniowości na sytuację pracy. RÛżnice sił owych warunkÛw w oddziaływaniu na pracownika nie kształ- Destrukcja tożsamości zawodowej 57 tują się wprost proporcjonalnie ani nie są one stałe czy niezmienne w czasie, a ich regulatorami są określone czynniki, takie jak odpowiednio prowadzona polityka kadrowa, a z drugiej strony ograniczone ścieżki awansu, ktÛre nie są czynnikami koniecznymi do wystąpienia DTZ, ani też nie przeciwdziałają temu zjawisku, jednak ich obecność podnosi prawdopodobieństwo, z jakim destrukcja tożsamości może wystąpić w przypadku danej osoby. Są to warunki interweniujące, od ktÛrych zależą: siła, czas oraz natężenie DTZ. Należy je traktować jako Ñkatalizatoryî modyfikujące działanie zasadniczych czynnikÛw interakcji profesjonalizacji pracy (hasło → Praca). Zjawisko DTZ jest zatem swoistym procesem ujętym w określone ramy wyznaczone wpływem warunkÛw przyczynowych i towarzyszącymi im przemianami w percepcji siebie i sytuacji, w jakiej znajduje się osoba Ñpomagającaî. Charakterystyka destrukcji tożsamości zawodowej w ujęciu procesualnym pozwala uchwycić kolejne etapy przemian w postrzeganiu siebie i otoczenia przez jednostkę. Zjawiskiem występującym wśrÛd osÛb podejmujących pracę Ñopiekuńcząî jest nacechowane silnym ładunkiem emocjonalnym podejście do wykonywanego zawodu, przybierające nierzadko postać ideowego altruizmu. To emocjonalne naznaczenie wsparte jest na wierze i przekonaniu o słuszności celu pracy Ñopiekuńczejî. Wejście do struktur instytucji wiąże się nierzadko z bagażem oczekiwań jednostki wobec przyszłej pracy. Owe oczekiwania zostają weryfikowane w toku interakcji z mieszkańcami. Osoba zatrudniona porÛwnuje je nieustannie z realiami. Informacje wysyłane przez otoczenie wpływają na przemianę percepcji sytuacji pracownika i w konsekwencji zmianę samej jaźni (hasło → Ja podmiotowe i przedmiotowe w ujęciu Meada) [Cooley, 1922: 179]. W tożsamości jednostki zachodzą zintensyfikowane procesy, polegające na przewartościowaniu najważniejszych treści roli (hasło → Rola społeczna) pracownika. Ta Ñdekompozycja roliî może przebiegać w dwÛch kierunkach zależnie od zinternalizowanych mechanizmÛw adaptacyjnych. Wypracowanie odpowiednich technik redukcji napięcia emocjonalnego towarzyszącego interakcjom z Ñpodopiecznymiî umożliwia przyjęcie spÛjnej koncepcji siebie, własnej osoby (jaźni), ktÛra zadaniem Williama Jamesa stanowi umiejętność postrzegania samych siebie i zdolność wytwarzania odczuć oraz postaw skierowanych na własną osobę [Turner, 2004: 397ñ398], pozwalając jednostce na neutralizację negatywnych emocji. Zbyt pÛźne lub niewystarczające poznanie i przyjęcie technik adaptacyjnych może stać się przyczyną niewytworzenia spÛjnej wizji własnej osoby, a więc jej rozbicia i Ñatomizacjiî. Konsekwencją tego jest wzrost poczucia Ñrozczarowaniaî jednostki pracą i towarzyszącymi jej kontaktami z Ñpodopieczny- 58 Destrukcja tożsamości zawodowej miî. Powoduje to poczucie zmęczenia i rosnącego niezadowolenia. Długotrwałość i wzrost natężenia negatywnych emocji związanych z rolą zawodową prowadzi do dehumanizacji, a więc uprzedmiotowienia Ñpodopiecznychî oraz utraty wiary we własne możliwości i zmniejszenia poczucia swojej wartości [por. Sęk, 2000: 15, 85ñ86]. Pracownik poświęca coraz mniej uwagi Ñpodopiecznymî, a także zniechęca się do jakichkolwiek aktywnych form działania. Następstwem tego jest stopniowe wycofywanie się z Ñżyciaî instytucji, czemu towarzyszy wzrost niepewności własnej sytuacji i pogłębiająca się chęć izolacji od otoczenia, przybierając ostatecznie postać destrukcji tożsamości zawodowej. Interakcyjny charakter zjawiska destrukcji tożsamości zawodowej wpisuje niniejszą problematykę w ramy symbolicznego interakcjonizmu (hasło → Paradygmat interpretacyjny) [Szacki, 2003: 545]. GłÛwnym polem zainteresowania jest tu działanie aktorÛw społecznych, związanych z pełnieniem określonych rÛl wynikających z uczestnictwa w danej sytuacji. Centralną kategorią uczyniono zatem pojęcie interakcji, leżące u podstaw procesu negocjacji roli, prowadzące do zmian w postrzeganiu Ñpodopiecznegoî (mieszkańca, klienta, pacjenta) przez Ñopiekunaî (pracownika, lekarza, nauczyciela), jak rÛwnież wyobrażenia o sobie samym, ktÛre podlega wewnętrznej atomizacji w zakresie spÛjności percepcji siebie jednostki i wiąże się z redefinicją sytuacji na skutek interakcji opartych na dwubiegunowej matrycy warunkÛw (hasło → Matryca warunkÛw) przyczynowych. Bibliografia Cooley Ch.H. (1922), Human Nature and the Social Order (Revised Edition), New York: Charles Scribnerís Sons. Bokszański Z. (1989), Tożsamość, interakcja, grupa. Tożsamość jednostki w perspektywie teorii socjologicznej, ŁÛdź: Wyd. UŁ. Maslach Ch. (2004), Wypalenie ñ w perspektywie wielowymiarowej, [w:] H. Sęk (red.), Wypalenie zawodowe. Przyczyny i zapobieganie, Warszawa: PWN. ------ (1993), Burnout: a Multidimenstional Perspective, [w:] W.B. Schaufeli, C. Maslach, T. Marek (red.), Professional burnout: recent developments in theory and research, New York: Taylor & Francis. ------ (1998), Wypalenie się: utrata troski o człowieka, [w:] P.G. Zimbardo, F.L. Ruch (red.), Psychologia i życie, Warszawa: PWN. Sęk H. (red.) (2000), Wypalenie zawodowe. Przyczyny, mechanizmy, zapobieganie, Warszawa: PWN. Szacki J. (2003), Historia myśli socjologicznej, Warszawa: PWN. Turner J.H. (2004), Struktura teorii socjologicznej, Warszawa: PWN. Dewiacja 59 Piotr Chomczyński Dewiacja (Deviation) Pojęcie dewiacji jest obecne w wielu naukach, ktÛrych przedmiotem badań jest człowiek i jego relacje z innymi. Dewiacją zajmują się badacze reprezentujący takie dziedziny, jak: medycyna, psychologia, psychiatria, a także nauki o kulturze i zarządzaniu. W niniejszym haśle dewiacja będzie opisana z perspektywy socjologicznej. Na problem dewiacji społecznej po raz pierwszy zwrÛcił uwagę Robert K. Merton w swoim wpływowym dziele pt. Social Theory and Social Structure [patrz: polskie wyd. Teoria socjologiczna i struktura społeczna, tłum. Morawska, Wertenstein-Żuławski, PWN, Warszawa 2002]. Był on jednym z najbardziej znanych przedstawicieli funkcjonalizmu [zob. Szacki, 2003: 813; Turner, 2004: 24ñ31, zob. także http://www.faculty.rsu.edu/~felwell/ Theorists/Merton/]. Dewiację postrzegał z perspektywy funkcjonalnej, wiążąc ją z teorią napięć strukturalnych [zob. Turner, 1994: 203] i określał nią Ñpostępowanie niezgodne z odnoszącymi się do danej jednostki, i do sytuacji, w ktÛrej działa, regułami społecznymi (normami i wartościami)î [Sztompka, 2005: 285]. W zaproponowanej przez siebie w 1938 roku typologii wyodrębnił pięć rodzajÛw zachowań dewiacyjnych [patrz: Turner, 1994: 203ñ204; Sztompka, 2005: 280ñ283]: ñ innowację ñ opiera się na akceptacji celÛw, ktÛre prowadzą do sukcesu, lecz szuka się nowych sposobÛw jego osiągnięcia; ñ rytualizm ñ obejmuje odrzucenie celÛw, ktÛre prowadzą do osiągnięcia sukcesu, w miejsce niewolniczego i bezrefleksyjnego podporządkowania się prawomocnym środkom; ñ rezygnację określaną także mianem Ñwycofania sięî ñ oznacza odrzucenie przez jednostkę zarÛwno norm zawartych w kulturze, jak i wartości, więc także celÛw zapewniających sukces, a także środkÛw temu służących; ñ bunt ñ wyznacza przyjęcie alternatywnych wobec istniejącego zestawu norm i wartości własnych przekonań, ktÛre wraz z nowymi środkami mają służyć osiągnięciu nowych celÛw. W ujęciu funkcjonalnym dewiacja rozumiana jest zatem jako odchylenie od społecznie uznanego zestawu norm i wartości, pozostając blisko etymologii słowa dewiacja, czyli od łacińskiego deviatio Ñzboczenieî (z drogi) i deviare Ñzejść z drogiî (na manowce) [na podstawie: Słownika WyrazÛw Obcych, (red.) J. Tokarski, PWN, Warszawa 1980]. Dewiant to osoba postępująca wbrew większości. Zupełnie inne postrzeganie i rozumienie problemu dewiacji (oraz innych problemÛw społecznych) cechuje badaczy, ktÛrzy patrzą na rzeczy- 60 Dewiacja wistość społeczną przez pryzmat interakcji (hasło → Paradygmat interpretatywny). Wystrzegają się oni oceny etyczno-moralnej, zamiast niej, starając się w możliwie najbardziej neutralny sposÛb śledzić symboliczno-interakcyjną (hasło → Interakcja) sferę zagadnień. Postrzegają także zjawiska z perspektywy procesualnej, śledząc zmiany i okoliczności ich występowania. Jednym z czołowych przedstawicieli teorii naznaczania jest Howard Becker, ktÛry, w klasycznym już dziele Outsiderzy. Studia z socjologii dewiacji, tak rozumie problem dewiacji: ÑDewiację będę traktował jako wynik transakcji, zachodzącej między pewną grupą społeczną, a osobą, ktÛra w opinii tej grupy łamie jej zasady. Indywidualne i społeczne cechy dewiantÛw będą mnie interesowały mniej, niż proces, w ktÛrym zaczynają być postrzegani jako outsiderzy, ich reakcje na ten osądî [Becker, 2009: 14]. W myśl słÛw Beckera, osoba staje się dewiantem nie tyle ze względu na określone, posiadane przez nią atrybuty, lecz ze względu na ich interpretację przez grupę (hasło → Grupa pierwotna), ktÛra tworzy określone normy zachowań. Podobne rozumienie dewiacji występuje w pracy Roberta Prusa i Scotta Grilla pt. Deviant Mystique. Autorzy skupiają się na zagadnieniu społecznego definiowania jednostki przez grupę, jako osoby dewiacyjnej, a także na kwestii doświadczania statusu dewianta oraz społecznych regulacji odnośnie do kontaktÛw z dewiantem. Na pierwszym planie występuje problem ludzkiego działania (hasło → Działanie społeczne) oraz symboliki (hasło → Symbol), jaką ono za sobą niesie dla otoczenia. Podobnie jak w przypadku Beckera, także i tutaj, zdaniem autorÛw, dewiacja rodzi się na poziomie definiowania przez grupę sytuacji i określonej osoby jako dewiacyjnej. Przyjmując założenia Georga H. Meada [1932] i Herberta Blumera [1969], podkreślają, że Ñdewiacja odnosi się do wszelkiej aktywności, aktora, idei lub sytuacji stworzonej przez człowieka, ktÛrą publiczność definiuje jako zatrważającą, niepokojącą, ohydną, niemoralną, złą, podejrzaną czy negatywną w jakikolwiek sposÛbî [tł. własne: Prus, Grills, 2003: 3]. Zjawisko powstawania dewiacji występuje zatem na poziomie interpretowania i definiowania kogoś lub czegoś [por. Blumer, 1969: 66] jako Ñnienormalnegoî, niebędącego Ñjednym z nasî. Oznacza to, że w ujęciu Prusa i Grillsa na pierwszym planie wcale nie jest ważne to, jakie atrybuty posiada jednostka bądź też jakie czyny są przez nią popełniane, lecz w jaki sposÛb są one definiowane przez otoczenie, ktÛre przypisuje im określone znaczenie. Dewiantem jest się w mniemaniu czyimś lub grupy osÛb. O dewiacji można mÛwić ich zdaniem, jako o procesie społecznym, gdyż sama dewiacja jest konstrukcją społeczną (social construction of deviance), rozciągniętą w czasie. W swych poglądach bliscy są punktowi widzenia Dewiacja 61 Orrin Klapp. W artykule The Fool as a Social Type Orrin Klapp ukazuje proces Ñrobienia z kogoś głupkaî (fool-making process). ÑPonieważ robienie z kogoś głupka jest kolektywnym przypisaniem [miana głupka], nie jest konieczne, żeby osoba miała cechy albo odgrywała rolę głupka (hasło → Rola społeczna). Osoba jest głupkiem, gdy jest społecznie zdefiniowana jako głupekî [tł. własne: Klapp, 1949: 159ñ160]. Wnioski Beckera, Prusa i Grillsa są bliskie wnioskom jednego z najbardziej znanych przedstawicieli teorii stygmatyzacji (hasło → Teoria etykietowania) ñ Ervinga Goffmana. Publiczność, zdaniem Goffmana, przypisuje jednostce status kogoś odmiennego i ustala z nią interakcje przez pryzmat jej statusu. Kieruje się zespołem własnych, nie zawsze uświadomionych przekonań odnośnie do tego, jak traktować kogoś mniej lub bardziej wykluczonego. Dewiant jest bliski stygmatykowi w pojęciu goffmanowskim (zob. Piętno), czyli funkcjonuje niejako na obrzeżach życia społecznego ÑnormalsÛwî i nie posiada pełni człowieczeństwa, w istocie będąc kimś niepełnowartościowym [por. Goffman, 2005: 32]. Nie korzysta także z pełni praw przysługujących osobom Ñnormalnymî. Subtelna rÛżnica pomiędzy stygmatykiem, a dewiantem zasadza się raczej na tym, że dewiant w ujęciu autorÛw Deviant Mystique to ktoś, kto swoim postępowaniem, a raczej jego interpretacją i definicją wśrÛd publiczności, zyskał sobie taki status, zaś stygmatyk w wydaniu Hoffmana, to ktoś wykluczany ze względu na posiadanie określonych atrybutÛw. Są one od razu zauważalne (osoba zdyskredytowana) bądź też mogą być odkryte jedynie przy głębszym poznaniu (osoba dyskredytowalna). Tym, co łączy obie koncepcje, jest społeczne wykluczenie opisywane podobnym, interakcyjnym językiem. Bibliografia Becker H. (2009), Outsiderzy. Studia z socjologii dewiacji, Warszawa: PWN (oryg. Becker H. (1963), Outsiders. Studies in the Sociology of Deviance, The Free Press, a Division of Simon & Schuster, Inc.). Blumer H. (2007), Interakcjonizm symboliczny, tłum. G. Woroniecka, KrakÛw: Nomos (H. Blumer (1969), Symbolic Interaction, Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall). Goffman E. (2005), Piętno, tłum. A. Dzierżyński, J. Tokarska-Bakir, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne (oryg. E. Goffman (1963), Stigma. Notes on the Management of Spoiled Identity, Simon & Schuster, Inc.). Klapp O. (1949), The Fool as a Social Type, American Journal of Sociology, LV, s. 157ñ162. Mead G.H. (1932), Mind Self and Society from the Standpoint of a Social Behaviorist, Chicago: University of Chicago. 62 Dewiacja Merton R. (2002), Teoria socjologiczna i struktura społeczna, tłum. E. Morawska, J. Wertenstein-Żuławski, Warszawa: PWN (oryg. R. Merton (1957), Social Theory and Social Structure, New York, NY, US: Free Press). Prus R., Grills S. (2003), The Deviant Mystique: Involvements, Realities and Regulation, Westport, CT: Praeger Publishers (an imprint of Greenwood Publishing Group, Inc.). Szacki J. (2003), Historia myśli socjologicznej (wydanie nowe), Warszawa: PWN. Turner J.H. (1994), Socjologia. Koncepcje i ich zastosowanie, tłum. E. RÛżalska, Warszawa: Wydawnictwo Zysk i S-ka (oryg. J.H. Turner (1994), Sociology. Concepts and Uses, New York: McGraw-Hill). Turner J. (2004), Struktura teorii socjologicznej, G. Woroniecka, J. Szmatka, A. Manterys, A. Mościskier, K. Wysieńska, E. Zakrzewska-Manterys, M. Bucholc, Z. Karpiński, Warszawa: PWN (oryg. J. Turner (1998), The Structure of Sociological Theory, Wadsworth Publishing Company). Piotr Chomczyński Działanie połączone (Joint action) Autorem koncepcji działania połączonego (joint action) jest Herbert Blumer, czołowy przedstawiciel symbolicznego interakcjonizmu (hasła → Pojęcia w symbolicznym interakcjonizmie; Paradygmat interpretatywny). Blumem, będąc uczniem i w dużej mierze kontynuatorem dorobku intelektualnego Georga H. Meada, kierował się poglądami swojego mentora, jednocześnie rozwijając i precyzując niektÛre z założeń. Tak też stało się w przypadku meadowskiej koncepcji Ñaktu społecznegoî, na bazie ktÛrej utworzył pojęcie działania połączonego [Blumer, 1969: 70]. Herbert Blumer podzielał przekonanie swojego nauczyciela odnośnie do tego, że działania jednostek oparte są na wzajemnym dopasowywaniu się. To właśnie wzajemne dopasowywanie się aktorÛw społecznych stanowi, jego zdaniem, cechę charakterystyczną społeczeństwa. ÑAkt społeczny był dla niego, (Meada), fundamentalną jednostką społeczeństwaî [tł. własne, ibidem: 70], czymś co umożliwia jego istnienie. Blumer, pod pojęciem działania połączonego, rozumiał Ñwiększą zbiorową formę działania, ktÛra jest ukonstytuowana poprzez wzajemne dopasowywanie się linii działania poszczegÛlnych uczestnikÛwî [tł. własne, ibidem: 70]. Janusz Mucha wskazuje na dwa mechanizmy leżące u podstaw wzajemnego dopasowania się: Ñ(...) uczestnicy dopasowują swoje działania poprzez, po pierwsze, określenie tego, czym ma być zbiorcza czynność społeczna, w ktÛrą zamierzają się zaangażować, a po drugie, poprzez stałe wzajemne interpretowanie i defi- Działanie społeczne 63 niowanie czynności własnych i czynności partnerÛwî [Mucha, 2003: 33ñ 34]. Elżbieta Hałas akcentuje znaczenie samego aktu Ñpołączeniaî, ktÛre w koncepcji Blumera jest Ñczymś rÛżnym od tego, co jest połączoneî [Hałas, 1994: 55]. Połączenie działań opiera się na wspÛlnotowości cechującej zbiorowości ludzkie zarÛwno te nieliczne, jak i duże, przejawiające wewnętrznie zrÛżnicowane. Należy podkreślić, że działania połączonego w rozumieniu Blumera nie można zredukować do powszechności zachowań, ktÛre jest, jego zdaniem, obarczone mechanistycznym ujmowaniem ludzkich zachowań. Mucha wiąże działanie połączone z brakiem uniwersalności i typowości zachowania aktorÛw, ktÛrzy, zajmując rÛżne pozycje społeczne w strukturze grupy, angażują się w inne czynności, co wymaga od nich wspomnianej konieczności dopasowania się [Mucha, 2003: 33]. W przekonaniu Blumera wspÛlne dopasowywanie aktorÛw społecznych, w ramach działania połączonego, uwarunkowane jest identyfikacją przez nich aktu społecznego, w ktÛrym właśnie uczestniczą i angażują się, oraz interpretowaniem i definiowaniem swoich wzajemnych działań (hasło → Działanie społeczne). Wrażliwość na poczynania partnera interakcyjnego (hasło → Interakcja) i wynikająca z niej elastyczność w formułowaniu własnego zachowania stanowi konsekwencję prawidłowego odczytania symboliki (hasło → Symbol) wzajemnych gestÛw. Bibliografia Blumer H. (2007), Interakcjonizm symboliczny, tłum. G. Woroniecka, KrakÛw: Nomos (oryg. H. Blumer (1969), Symbolic Interaction, Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall). Hałas E. (1994), Obywatelska socjologia szkoły chicagowskiej, Lublin: Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Mucha J. (2003), Herbert Blumer jako badacz stosunkÛw rasowych, [w:] Studia Socjologiczne, 3 (170). Waldemar Dymarczyk Działanie społeczne (Social action) Działanie społeczne (social action) w najbardziej ogÛlnym, paradygmatycznym (hasło → Paradygmat) ujęciu przeciwstawiane jest zachowaniu. O ile to drugie jest reakcją jednostki (lub grupy) na oddziałujące na nią bodźce, o tyle działanie zasadza się na zdolności aktora do refleksyjnego interpretowania rzeczywistości, czyli nadawania sensu i znaczenia rÛżne- 64 Działanie społeczne go typu obiektom stanowiącym uniwersum jednostki i dopiero w tym kontekście podejmowanie przez nią określonych czynności. Działaniem społecznym będzie zaś to, ÑktÛre wedle intencjonalnego sensu działającego lub działających odnosi się do zachowania innych ludzi i jest na nie zorientowane w swoim przebieguî [Weber, 2002: 6]. TwÛrca omawianego tu pojęcia ñ Max Weber [1922, wyd. pol. 2002] twierdził, że aktorzy społeczni pod wpływem psychologicznych i kulturowych przesłanek mogą podejmować trojakiego rodzaju działania: racjonalne ñ oparte na rachunku kosztÛw i zyskÛw, tradycjonalne ñ zasadzające się na rutynie i przywiązaniu do sprawdzonych i obowiązujących reguł oraz afektywne ñ podejmowane pod wpływem emocji. Antypozytywistyczna wolta Webera, zwłaszcza w obszarze upodmiotowienia jednostki, została w rÛżny sposÛb zrozumiana i zaadoptowana przez kolejnych teoretykÛw myśli społecznej. W ramach teorii funkcjonalistycznej, na pierwszy plan wysuwa się koncepcja Parsonsa, ktÛry postrzegał aktora społecznego w kategoriach motywÛw i wartości warunkujących jego obraz świata. W zależności od określonej konfiguracji powyższych czynnikÛw działania jednostki mają charakter instrumentalny, ekspresyjny lub moralny. W odniesieniu do układÛw interakcyjnych (hasło → Interakcja), w ktÛrych mają możliwość uczestniczyć aktorzy, pewne orientacje zostają uwzorowane, a dalej zinstytucjonalizowane i w konsekwencji stają się podstawą istniejącego systemu społecznego. Ostatecznie więc Ñwoluntarystycznaî teoria Parsonsa zmierza do aprecjacji systemu w konfrontacji z żywym i refleksyjnym podmiotem ñ jednostką [Parsons, 1937, 1951]. Swoistym rozwinięciem myśli Webera i Parsonsa jest propozycja J¸rgena Habermasa [1984, wyd. pol. 1999], dla ktÛrego działania społeczne mają instrumentalny charakter (działania strategiczne) lub też służą porozumieniu pomiędzy aktorami (działania komunikacyjne) (hasło → Akt komunikacji). W opozycji do dominującej w pierwszej połowie XX wieku normatywnej i systemowej perspektywy rozwijały się i sukcesywnie zyskiwały na popularności i znaczeniu teorie upodmiotawiające aktora i czyniące go podstawowym obiektem zainteresowania jako aktywnego kreatora rzeczywistości społecznej, a nie jedynie Ñproduktuî abstrakcyjnych, bezosobowych struktur. W nurcie tym na pierwszy plan wysuwają się dwie szkoły: fenomenologia i interakcjonizm symboliczny (hasło → Paradygmat interpretatywny). Dla spadkobiercy husserlowskiej filozofii fenomenologicznej ñ Alfreda Sch¸tza [1972] wszelkie działanie zasadza się na celowo czynionych projektach bazujących na przekonaniu, że inni w podobny do aktora sposÛb oznaczają przedmioty i obiekty obecne w rzeczywistości społecznej; posia- Działanie społeczne 65 dają ten sam zasÛb Ñwiedzy podręcznejî. Zatem intencje, ktÛrymi kieruje się podmiot, w jego mniemaniu mogą być zrozumiałe przez partnerÛw interakcji (tzw. przekładalność perspektyw) (hasło → Przekładalność perspektyw), co z kolei umożliwia dokonywanie wzajemnych uzgodnień odnośnie motywÛw, przebiegu i skutkÛw podejmowanych czynności. Działanie staje się możliwe właśnie poprzez uznanie większości własnych dokonań, jak i reakcji na nie jako typowych, a przez to dopasowanie kolejnych sekwencji działań. Fenomenologia Sch¸tza stanowiła oczywistą inspirację dla etnometodologÛw [Garfinkel, 1967, wyd. pol. 2007]. Przedstawiciele tego nurtu podkreślają, że znaczenia przypisywane obiektom społecznym są w pełni zależne od kontekstu (hasło → Kontekst przestrzenny), w jakim interakcje pomiędzy podmiotami mają miejsce. Na bazie posiadanej wiedzy potocznej aktorzy rozpoznają owe konteksty i wÛwczas czynią wszystko (np. poprzez zastosowanie zasady et cetera), by podzielana przez nich określona wizja rzeczywistości nie została zaburzona. Struktury i normy nie są więc z gÛry narzuconymi bytami, lecz powoływane są do życia w procesie wzajemnych uzgodnień i działań podtrzymujących wypracowane definicje sytuacji. Podobnie krytyczną postawę w stosunku do systemowej, pozytywistycznej, wizji rzeczywistości przyjmują symboliczni interakcjoniści. Uznawany za protoplastę tego kierunku George H. Mead [1934, wyd. pol. 1975, 1938], opracowując koncepcję jaźni (self), uczynił aktora społecznego podmiotem działania. W tej perspektywie jednostka (osoba społeczna) staje się przedmiotem refleksji dla samej siebie, ergo wszelkie podejmowane przez nią aktywności zorientowane są na nią samą. Osoba społeczna komunikuje się (hasło → Akt komunikacji), uzgadnia linie, czy też plany działania i permanentnie reinterpretuje rzeczywistość w trakcie interakcji z innymi, rÛwnolegle prowadząc dyskusję z samą sobą (hasło → Ja podmiotowe i przedmiotowe). Można rzec, że dzięki owym interakcjom i swoistym autonarracjom uzyskuje klucz do interpretacji swojego miejsca w świecie i tego, co w danej sytuacji należy czynić. Zatem jaźń, jak i całe życie jednostki powinny być postrzegane jako proces, a nie struktura. Na ową procesualność zwraca uwagę Herbert Blumer [1969, wyd. pol. 2007]. Na przykład, definiując tzw. działa połączone (joint actions) (hasło → Działanie połączone) (por. czynności społeczne w terminologii G.H. Meada), podkreślał, że każda nawet rutynowa sytuacja musi zostać stworzona od nowa, ponieważ musi uwzględniać cały specyficzny kontekst wydarzeń, w tym wzajemnie uchwalane i permanentnie reinterpretowane wskazania uczestnikÛw interakcji. Jeszcze dalej w uznaniu aktora/aktorÛw jako sprawczych podmiotÛw działań postępował Anselm Strauss. Przedstawiając założenia swej teorii działania [Strauss, 1993] negował kartezjański dualizm. Według Straussa działanie nie jest możliwe bez swoistej, bardzo indywidualnej, 66 Działanie społeczne a jednocześnie społecznie organizowanej komunikacji aktora ze swoim ciałem (hasło → Cielesność) (body process). Takie stany umysłu i ciała (bo przez nie wyrażają się), jak: wstyd, poczucie winy, obawa czy radość, nie dadzą się zrozumieć bez odniesienia do temporalnie (hasło → Temporalność) zdeterminowanych procesÛw interakcyjnych towarzyszących kształtowaniu się jaźni refleksyjnej jednostki [ibidem: 25ñ26]. To, co komplikuje precyzyjne rozpoznanie i zrozumienie działań, to uczestnictwo aktorÛw w rÛżnorodnych, nie zawsze zrozumiałych dla postronnych obserwatorÛw światach i subświatach społecznych (hasło → Świat społeczny) [ibidem: 41ñ42]. Trudność ta stanowi jednocześnie wyzwanie dla badaczy ñ socjologÛw. W kontekście przedstawionych wyżej komplikacji warto wspomnieć stanowisko Floriana Znanieckiego, dla ktÛrego działanie społeczne jest przede wszystkim swoistym dialogiem pomiędzy normatywno-aksjologicznym porządkiem społecznym a podmiotem, ktÛry Ñnasycaî świat naturalny konkretnymi wartościami. Zatem każde działanie ma charakter aksjonormatywny [Znaniecki, 1934, wyd. pol. 2009, 1965]. Trzeba zauważyć, że czynione są rÛwnież prÛby godzenia pozytywistycznej, a raczej postpozytywistycznej wizji działań społecznych z fenomenologiczną i symboliczną (hasło → Symbol) perspektywą [Giddens, 1976; Elias, 1978; por. Bauman, 1998: 162ñ164]. Bibliografia Bauman Z. (1989), Działanie społeczne, [w:] Encyklopedia Socjologii, Warszawa: Oficyna Naukowa, s. 158ñ164. Blumer H. (2007), Interakcjonizm symboliczny, tłum. G. Woroniecka, KrakÛw: Nomos (oryg. H. Blumer (1969), Symbolic Interactionism, Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall. Elias N. (1978), What is Sociology, New York: Columbia University Press. Garfinkel H. (2007), Studia z etnometodologii, tłum. A. Szulżycka, Warszawa: PWN (oryg. H. Garfinkel H. (1967), Studies in Ethnomethodology, Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall). Giddens A. (1976), New Rules of Sociological Method, London: Hutchinson. Habermas J. (1999), Teoria działania komunikacyjnego, t. 1, Racjonalność działania a racjonalność społeczna, tłum. A.M. Kaniowski, Warszawa: PWN (oryg. J. Habermas (1984), The Theory of Communicative Action, Vol. 1, Reason and the Rationalisation of Society, Boston: Beacon Press). Mead G.H. (1975), Umysł, osobowość i społeczeństwo, tłum. Z. Wolińska, Warszawa: PWN (oryg. G.H. Mead (1934), Mind, Self and Society. Chicago: Chicago University Press). ------ (1938), The Philosophy of the Act, Chicago: Chicago University Press. Etic i Emic 67 Parsons T. (1937), The Structure of Social Action, New York: McGraw Hill. ------ (1951), Toward a General Theory of Action, Cambridge: Harvard University Press. Sch¸tz A. (1972), The Phenomenology of the Social World, London: Heinemann Educational Books. Strauss A.L. (1993), Continual Permutations of Action, New York: Walter de Gruyter. Weber M. (2002), Gospodarka i społeczeństwo, tłum. D. Lachowska, Warszawa: PWN (oryg. M. Weber (1922), Wirtschaft und Gesellschaft, T¸bingen: J.C.B. Mohr). Znaniecki F. (1965), Social Relations and Social Roles. The Unfinished Systemic Sociology, San Francisco: Chandler Publishing Company. ------ (2009), Metoda socjologii, tłum. E. Hałas, Warszawa: PWN (oryg. (1934), The Method of Sociology, New York: Ferrar & Rinehart). E Joanna Bielecka-Prus Etic i emic (Etic and emic) Termin wprowadzony w 1954 roku przez językoznawcę Kennetha Pikeía (1912ñ2000), ktÛry rozszerzył funkcjonujące w ramach językoznawstwa terminy Ñfonemicznyî (zapis wypowiadanych przez mÛwiących dźwiękÛw) i Ñfonetycznyî (zapis zgodny z ujednoliconym sposobem przedstawiania głosek przyjętym przez Międzynarodowe Towarzystwo Fonetyczne ñ IPA). Zakładał on, że kultura może być badana podobnie jak język z dwÛch perspektyw badawczych: uczestnika lub obserwatora. Pojęcia te odnoszą się do dwÛch typÛw zbierania i interpretacji danych empirycznych: 1. Etic ñ opis i analiza zjawisk kulturowych i społecznych badanych jednostek przez obserwatora, ktÛry z gÛry przyjmuje pewne kategorie i schematy służące do opisu obserwowanych zjawisk (np. dochÛd na głowę mieszkańca), zgodnie z uznanymi przez społeczność naukową zasadami (jasności, logiki wywodu, intersubiektywności, falsyfikacji czy weryfikacji głoszonych tez). Kategorie te mają być kulturowo neutralne, a więc wolne od etnocentryzmu. Opis ten ma zastosowanie szczegÛlnie w badaniach porÛwnawczych i pozwala na dokonywanie syntez danych empirycznych. 68 Etic i Emic 2. Emic ñ opis i analiza zjawisk oraz obiektÛw kulturowych i społecznych z perspektywy użytkownikÛw danej kultury, w kategoriach używanych przez badanych. Kategorie te są znaczące dla badanej zbiorowości, należą do podzielanych społecznie kodÛw kulturowych i praktyk, na przykład sposobu klasyfikacji czynności, obiektÛw itp. Podczas badań terenowych badacz zanurza się w badane uniwersum kultury, powstrzymuje się od wartościowania czy kategoryzacji lub rygorystycznie oddziela opis od interpretacji. Podkreśla się także, że badane jednostki nie zawsze potrafią zwerbalizować społecznie podzielane kategoryzacje, co nie znaczy, że takie nie istnieją. Są one powiązane z wiedzą praktyczną, wiedzą zdroworozsadkową (taken-for-granted) czy ukrytą (tacit knowledge), ujawnianą w praktykach społecznych. Taka perspektywa badawcza pociąga za sobą trudne do rozstrzygnięcia problemy: • Jak wydobyć ukryte znaczenia w badanej społeczności, nie odwołując się do wiedzy zdroworozsądkowej badacza? • Jak opisać całość sytuacji, gdy mamy do czynienia z polisemią znaczeń? Jak pogodzić odmienne punkty widzenia? • Jak uniknąć subiektywizmu w badaniach etnograficznych? Obecnie terminy te używane są przede wszystkim w pracach antropologÛw. Jednakże istnieją między badaczami istotne rÛżnice w hierarchizacji tych typÛw badań. SpÛr ten na gruncie antropologii jest analogiczny do dyskusji toczonej między zwolennikami metod ilościowych i jakościowych w socjologii. Dla Pikeía podejście etic jest przydatne dla opisu systemÛw emicznych, ale nie jest w żaden sposÛb uprzywilejowane. Nie ma wiedzy obiektywnej, każda bowiem jest wytworem określonego sytemu emicznego. Pike zakładał, że te dwa podejścia są komplementarne, a nie dychotomiczne. Zadaniem badacza jest wydobycie i analiza tych nieuświadamianych przez uczestnikÛw kategorii czy systemÛw klasyfikacyjnych, poprzez umiejętne przechodzenie z opisu emic do etic. Dla Marvina Harrisa (neoewolucjonizm) badania emic są ostatecznym celem nauki, ponieważ opisują one obiektywne fakty, a nie subiektywne relacje. Harris zakłada, że wiedza obiektywna jest możliwa i powinna być celem metody naukowej. Inni wskazują na osobliwości nauk społecznych, ktÛre, badając świat ludzki, muszą badać go uwzględniając wspÛłczynnik humanistyczny (hasło → WspÛłczynnik humanistyczny). Nie mogą więc wyeliminować czy pominąć podejścia emic na etapie zbierania materiału empirycznego. Krytycy europocentrycznego modelu nauk o człowieku podkreślają, że bada on inne kultury, narzucając własne typologie, sposoby interpretacji zjawisk, a więc analizuje obcą rzeczywistość kulturową z własnej perspektywy emicznej, a nie, jak oficjalnie się głosi, ze stanowiska obiektywnej nauki (etic). Etnografia mÛwienia 69 WybÛr typu opisu zależy od celu badawczego. Jeśli badacz preferuje paradygmat interpretatywny (hasło → Paradygmat interpretatywny), dąży do odkrycia lokalnych dążeń, wybierze emic. Jeśli badanie ma na celu porÛwnanie wybranych kultur lub jej elementÛw, zastosuje typ etic. Faktycznie jednak najczęściej badacze łączą obie perspektywy. W opisie emicznym badany może ocenić trafność dokonanych przez badacza opisÛw. W przypadku badania typu etic społeczność badaczy decyduje, czy badanie jest przeprowadzone wiarygodnie, w intersubiektywnym języku nauki. Bibliografia Feleppa R. (1986), Emics, Etics, and Social Objectivity, Current Anthropology, 27, s. 243ñ255. Harris M. (1980), Cultural Materialism: The Struggle for a Science of Culture, New York: Random House. Headland T.N., Pike K.L., Marvin H. (1990), Emics and Etics: the insider/ outsider debate, Newbury Park: SAGE. Pelto P. (1970), Anthropological Research: The Structure of Inquiry, New York: Harper & Row. Pike K.L. (1967), Language in relation to a unified theory of structure of human behavior, The Hague: Mouton. Siertsema B. (1969), ÑEticî and ÑEmicî, English Studies, 50, s. 586ñ588. Walczak B. (2009), Antropolog jako Inny. Od pierwszych badań terenowych do wyzwań ponowoczesnej antropologii, Warszawa: Scholar. Joanna Bielecka-Prus Etnografia mÛwienia (Ethnography of speaking) Kierunek badawczy zapoczątkowany w 1962 roku przez Della Hymesa, a potem rozwijany wraz z Johnem Gumperzem [1972]. Odrzucają oni strukturalizm językoznawczy i odwołują się do antropologicznych badań nad językiem (hasło → Język), przede wszystkim do prac Franza Boasa, Edwarda Sapira, Benjamina L. Whorfa, Bronisława Malinowskiego, Kennetha Pikeía, Kennetha Burkeía i Romana Jakobsona. Podkreślają konieczność badań łączących antropologię, socjologię i lingwistykę. W latach 70. XX w. podjęto w ramach tego kierunku wiele badań etnograficznych (hasło → Etnografia socjologiczna). Kierunek ten utracił swoją początkową dynamikę rozwoju, niemniej jednak w badaniach antropologicznych 70 Etnografia mÛwienia jest kontynuowany (np. Philipsen, Carbaugh). Obecne badania analizują procesy komunikacji (hasło → Akt komunikacji) w rÛżnych kontekstach (hasło → Kontekst przestrzenny) np. szkole, organizacjach, mediach, a także problemy ogÛlne (komunikacja globalna, relacje władzy w komunikacji itp.). Z etnografii mÛwienia wyłonił się nowy kierunek − etnografia pisania (Keith Basso). Etnografia mÛwienia wniosła doniosły wkład w rozwÛj badań komunikowania społecznego. Badacze tego kierunku odrzucają koncepcję strukturalistyczną języka, ktÛra postuluje badanie langue, wyabstrahowanego z życia społecznego, formalnego sytemu gramatycznego. W zamian proponują skupienie się na parole − mowie − ktÛra jest kulturowo kształtowana w kontekstach społecznych (hasło → Kontekst). Termin Ñmowaî ma w tym kierunku badawczym szerokie znaczenie: to praktyki komunikacyjne werbalne, niewerbalne, ustne czy pisemne. Są one integralną częścią życia społecznego. Podobnie jak język, inne działania ludzkie (hasło → Działanie społeczne), rządzą się określonym zbiorem reguł czy wzorÛw, ktÛre można odkryć w badaniach etnograficznych. Reguły te nie są regułami gramatycznymi, lecz ponadgramatycznymi zasadami użycia języka w określonych kontekstach społecznych. Są przez dziecko zinternalizowane wraz z przyswajaniem języka w procesie socjalizacji (hasło → Socjalizacja). W ten sposÛb kształtowana jest jego kompetencja komunikacyjna, ktÛra jest znajomością Ñspołecznej etykiety (hasło → Etykieta) językaî. Pozwala ona dopasować nadawcy treść i formę komunikatu do kontekstu społecznego, wybrać ze swojego repertuaru werbalnego te elementy, ktÛre w danej społeczności uznaje się za stosowne. Odrzucona zostaje homogeniczna koncepcja języka, w ktÛrej zakłada się, że dana zbiorowość kulturowa posługuje się jednym tylko kodem językowym. Przyjmuje się, że w ramach tej samej społeczności językowej mogą istnieć zrÛżnicowane reguły i funkcje komunikacji. Podejmowane są także badania porÛwnawcze, ktÛre mają określić zrÛżnicowanie międzykulturowe mowy. Zakłada się, że kontekst społeczny wpływa na interpretację znaczeń oraz funkcje komunikacji. Te same formy językowe mają rÛżne znaczenie w zależności od tego, kiedy, gdzie i przez kogo są wypowiadane. Kontekst społeczny ściśle powiązany jest z definicją sytuacji. Podstawową metodą badawczą są badania terenowe, w ktÛrych analizowany jest proces komunikowania się członkÛw danej społeczności w rÛżnorodnych i naturalnych kontekstach społecznych. Przedmiotem badania nie są poszczegÛlne słowa, ale całe wypowiedzi oraz fizyczne i społeczne otoczenie, w ktÛrym ma miejsce komunikacja, relacje między uczestnikami. Badania te prowadzone są z perspektywy emic (hasło → Etic i emic), a więc kategoryzacje kontekstÛw czy funkcji mowy analizowane są z punktu Etnografia mÛwienia 71 widzenia uczestnikÛw. Poszukuje się odpowiedzi na następujące pytania badawcze: • Jakie środki komunikacji społecznej są używane przez ludzi w życiu codziennym? • Jakie znaczenie ma dla nich komunikowanie? • Jak interpretowane są znaczenia w wyodrębnionych kontekstach społecznych? • Jakie są wewnątrzkulturowe i międzykulturowe rÛżnice oraz podobieństwa we wzorach komunikowania? Podstawowe pojęcia: ñ działanie komunikacyjne: akt komunikacji mający określone skutki społeczne, w zależności od sposobÛw jego interpretacji przez nadawcę i odbiorcę (np. zdanie: ÑNie lubię gotowaćî może być usprawiedliwieniem, deklaracją feministyczną czy prośbą o przygotowanie obiadu itp.); ñ zdarzenie komunikacyjne: seria działań komunikacyjnych badanych z punktu widzenia uczestnikÛw (np. talk show, zebranie polityczne, pogawędka); ñ sytuacja komunikacyjna: miejsce, w ktÛrym odbywa się zdarzenie komunikacyjne (np. bar, kościÛł, szpital); ñ społeczność komunikacyjna: grupa osÛb podzielających wspÛlne reguły tworzenia i interpretacji praktyk komunikacyjnych, czy inaczej mÛwiąc, uwzorowane sposoby mÛwienia (repertuar językowy). Etnografowie komunikowania dążą do sporządzenia katalogu elementÛw, ktÛre pojawiają się w danym kontekście komunikowania i określenia, jaką one pełnią funkcję, jakim celom służą, jak są osadzone w systemie społecznym i wartościach kulturowych. WyrÛżniają oni następujące elementy zdarzenia komunikacyjnego: nadawca, adresat/osoba przyjmująca komunikat, forma wiadomości, kanał, kod, temat, otoczenie (scena, sytuacja, inni uczestnicy), cel komunikacji (zamierzony i osiągnięty), sekwencyjna organizacja aktÛw komunikowania, emocjonalny nastrÛj (np. powaga, żartobliwość), normy i standardy wyznaczające przebieg komunikacji oraz sposoby jej interpretacji, rodzaj (genre) komunikatu (narracja, zagadka, dialog itp.) Bada się, jak te elementy są ze sobą powiązane, jak zmieniają się jedne z nich, przy niezmienionych pozostałych oraz jak są one społecznie dystrybuowane. SzczegÛlnie ważnym problemem badawczym są funkcje zdarzeń komunikacyjnych. Nie są one, zdaniem etnografÛw uniwersalne, ale w rÛżnych kulturach mowa może spełniać rÛżne funkcje, a także odmienna może być ich hierarchizacja (np. u Indian Hopi mowa wzmacnia prestiż i lojalność, a u wenezuelskich Guaygueris nie ma to znaczenia). WyrÛżniono, za Jakobsonem, następujące głÛwne funkcje: 72 Etnografia mÛwienia ñ ñ ñ ñ ñ ñ ñ ekspresyjną (wyraża uczucia, emocje nadawcy), dyrektywną (pragmatyczną, perswazyjną), poetyczną (skupia się na formie przekazu), kontaktową/fatyczną: sprawdzanie i podtrzymanie kanału komunikacji, metalingwistyczą (mÛwienie o języku), referencyjną (odnosi się do obiektu), kontekstualną (mÛwi o kontekście, w ktÛrym jest komunikat). Każda wypowiedź pełni przynajmniej jedną z wymienionych funkcji. Zadaniem badaczy jest przyporządkowanie funkcji badanym zdarzeniom komunikacyjnym, zarÛwno z punktu widzenia nadawcy, jak i odbiorcy, a także uporządkowanie tych funkcji według hierarchii ważności. Funkcje muszą być zawsze badane w kontekście komunikacyjnym. Bibliografia Basso K.H. (1989), The Ethnography of Writing, [w:] R. Bauman, J. Sherzer (red.), Explorations in the Ethnography of Speaking, Cambridge: Cambridge University Press, s. 425ñ432. Bauman R., Sherzer J. (1975), The Ethnography of Speaking, Annual Review of Anthropology, 4, s. 95ñ119. ------ (red.) (1989), Explorations in the ethnography of speaking, Cambridge: Cambridge University Press. Carbaugh D. (2005), Cultures in conversation, Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum. Gumperz J., Hymes D. (1972), Directions in sociolinguistics: The ethnography of communication, New York: Holt, Rinehart and Winston. Hymes D. (1962), The ethnography of speaking, [w:] T. Gladwin, W.C. Sturtevant (red.), Anthropology and Human Behaviour, Washington DC: Anthropology Society of Washington, s. 13ñ53. ------ (1964), Introduction: Toward Ethnographies of Communication, American Anthropologist, 66 (6), s. 1ñ34. ------ (1974), Foundations in sociolinguistics: An ethnographic approach, Philadelphia: University of Pennsylvania Press. ------ (1980), Socjolingwistyka i etnografia mÛwienia, [w:] M. Głowiński (red.), Język i społeczeństwo, Warszawa: PWN, s. 41ñ82. Philipsen G., Carbaugh D. (1986), A bibliography of fieldwork in the ethnography of communication, Language in Society, 15, s. 387ñ398. Philipsen G. (1992), Speaking culturally, Albany, NY: SUNY Press. Saville-Troike M. (1982), The Ethnography of Communication: An Introduction, Oxford: Basil Blackwell. Etnografia organizacji 73 Monika Kostera Etnografia organizacji (Etnography of organization) Etnografia organizacji jest tradycją metodologiczną umożliwiającą badanie zjawisk w ich rzeczywistym kontekście i budowanie wiedzy holistycznej, czyli dotyczącej zjawisk w ich naturalnym kontekście (hasło → Kontekst przestrzenny) [Kostera, 2003/2005]. Taka wiedza jest bliska wiedzy aktorÛw społecznych, choć nie bywa z nią identyczna. Pozwala na zrozumienie perspektywy uczestnikÛw organizacji i wobec tego nadaje się do badań typu socjologicznego i kulturowego. Na podstawie etnografii (hasło → Etnografia socjologiczna) nie można formułować wnioskÛw i teorii ogÛlnych, a jedynie teorie średniego zasięgu lub lokalne (modele). Oferuje możliwość badania zjawisk mało znanych czy też nowych i/lub nietypowych aspektÛw obszarÛw lepiej znanych (opis obrzeży poza prawidłowościami). Etnografia w szczegÛlności oferuje: całościowe podejście do tematu badań, opis zjawisk w ich kontekście społecznym, zachowanie bliskości praktyki w prezentacji badań, dostęp do wiedzy cichej albo implicite (tacit knowledge) [Polanyi, 1958/1974], korzyści praktyczne w postaci zwiększenia zrozumienia dla aktorÛw społecznych i ich problemÛw. GłÛwną dziedziną, z ktÛrej etnograficzne badania organizacji czerpią inspirację, jest antropologia kulturowa. Ta dziedzina nauki oferuje etnografii organizacji, zarÛwno język (hasła → Język, Etnografia mÛwienia), głÛwne pojęcia, jak i klasyczne założenia metodologiczne. U podstaw filozoficznych etnografii organizacji leży paradygmat zwany interpretatywnym (hasło → Paradygmat interpretatywny) [Burrell, Morgan, 1979], ktÛry zakłada niestabilność i względność rzeczywistości społecznej, ktÛra jest aktywnie tworzona przez aktorÛw społecznych [Berger, Luckmann, 1966/ 1983]. Zadaniem badacza jest interpretacja zjawisk społecznych i ukazywanie, w jaki sposÛb one powstały. Etnografia, koncentrując się na kulturze, stara się pośredniczyć między tworzeniem, a interpretacją zjawisk [Agar, 1986]. Metody stosowane przez etnografÛw zakładają bezpośrednie doświadczenie badacza. Badacz jest obecny w terenie, interpretując, sporządzając notatki, systematyzując materiał i aktywnie ucząc się [Rosen, 1991]. Etnografia opiera się na wnioskowaniu indukcyjnym lub abdukcyjnym (stopniowe przybliżenia wnioskujące). Nie formułuje się wstępnych hipotez w celu ich testowania, jak w badaniach dedukcyjnych, lecz problem badawczy w celu naświetlenia i eksploracji. Dobrze sformułowany problem badawczy jest niebanalny, istotny i interesujący. Powinny zeń wynikać 74 Etnografia organizacji implikacje teoretyczne, można też poszukiwać implikacji praktycznych z badań, aczkolwiek nie jest to konieczne. Problem badawczy na ogÛł definiuje się wstępnie przed rozpoczęciem badań (problem roboczy). Podczas pracy w terenie problem może ulec zmianie i należy go wtedy odpowiednio przeformułować. W etnografii użycie kilku metod badawczych wiąże się z wymogami wiarygodności, do ktÛrych zalicza się triangulację (hasło → Triangulacja). Polega ona na zapewnieniu materiału opartego na wielu metodach i wielu źrÛdłach [Konecki, 2000]. Najlepiej łączyć podstawowe etnograficzne metody badawcze: obserwację (hasła → Obserwacja, Obserwacja uczestnicząca), wywiad (hasło → Wywiad narracyjny, Wywiad swobodny) i analizę tekstu. Obserwacja w etnografii polega na zbieraniu przez badacza doświadczeń w terenie i koncentracji na prÛbie jego opisu pod względem podstawowych wrażeń. Istnieją dwa podstawowe typy obserwacji [Kostera, 2003/ 2005]: 1. Obserwacja uczestnicząca, ktÛra ma miejsce wÛwczas, gdy badacz jest uczestnikiem społeczności/organizacji i z tej pozycji przeprowadza badania. 2. Obserwacja nieuczestnicząca, gdzie rola badacza w sposÛb dla wszystkich jednoznaczny określona jest jako nieuczestniczącego w sytuacji społecznej, ktÛra jest badana. Często stosuje się łączone i pośrednie metody: obserwację bezpośrednia i śledzenie (shadowing) [Kostera, 2003/2005]. Wywiad to Ñkierowana rozmowa, gdzie kierowanie jest uznane i zaakceptowane przez obie stronyî [Czarniawska, 2002: 735]. Istnieją następujące typy wywiadÛw: ñ standaryzowany lub niestandaryzowany, ñ ustrukturalizowany bądź nieustrukturalizowany. Wywiad standaryzowany to taki, gdy ta sama lista pytań zadawana jest rozmÛwcom w danej kolejności. Wywiad strukturalizowany jest charakterystyczny dla badań ilościowych. Pytania zadawane są w taki sposÛb, by rozmÛwca mÛgł wybrać określoną wcześniej odpowiedź. Zazwyczaj wywiad strukturalizowany przybiera postać kwestionariusza [Fontana i Frey, 1994: 52] Ostatnia spośrÛd głÛwnych etnograficznych metod badawczych to analiza tekstu. Organizacje tworzą wiele tekstÛw, w tym skierowanych do własnych uczestnikÛw, jak i na zewnątrz, do otoczenia. Badacz może podjąć się analizy wybranych źrÛdeł tekstowych, posługując się przede wszystkim następującymi metodami, takimi jak [Kostera, 2003/2005]: Etnografia organizacji 75 ñ analiza kultury, zazwyczaj używana do analizy tekstÛw pochodzących ze środkÛw masowego przekazu; ma na celu identyfikację i charakterystykę aspektÛw nieuświadomionych oraz identyfikację struktury znaczeń [Denzin, 1992]; ñ analiza retoryczna, koncentrująca się na tym, jak tekst stara się przekonać czytelnika przy pomocy figur retorycznych [McCloskey, 1985/1998], ñ analiza semiotyczna, w ramach ktÛrej badacz poszukuje w tekście znaczeń i intencji tekstu, zastanawia się nad rolą czytelnika i autora modelowego i relacją między nimi [Eco, 1992/1996]. Etnograf organizacji w trakcie badań systematycznie sporządza notatki (hasło → Noty teoretyczne), ktÛre powinny być realistyczne, prowadzone w stylu opisowym, powinny unikać wartościowania i interpretacji [Chiseri-Strater i Stone Sunstein, 1997] Po zebraniu wystarczających materiałÛw empirycznych badacz przystępuje do interpretacji materiału. W etnografii nie istnieje powszechnie przyjęty zbiÛr zasad takiej interpretacji, natomiast jest kilka typowych sposobÛw podejścia do niej. Są to: ñ interpretacja antropologiczna, a więc poszukiwanie typowych elementÛw kultury: rytuałÛw, ceremonii, często rÛwnież stara się opisać leżące u ich podstaw instytucje społeczne; ñ narracyjna, ktÛra ma na celu przede wszystkim identyfikację i interpretację opowieści w terenie [Czarniawska, 2004; Gabriel, 2000]; ñ teatralna, od czasÛw Ervinga Goffmana [1959/2000] świat społeczny, w tym także organizacje bywają opisywane za pomocą metaforyki teatru [Manghama, Overington, 1987]; ñ inspirowana teorią ugruntowaną (hasło → Metodologia teorii ugruntowanej); materiał może być interpretowany na zasadzie dochodzenia do uogÛlnień za pomocą kolejnych przybliżeń [Glaser, Strauss, 1967/ 1974; Konecki, 2000]. Ostatnim etapem procesu badawczego jest spisanie wnioskÛw. Etnografie przybierają postać opowieści: problemowej, tematycznej, czyli naświetlającej wybrany problem i mogą przybrać postać m.in. realistyczną, wyznania, impresjonistyczną [van Maanen, 1988]. Zdarzają się też studia przypadku (hasło → Studium przypadku), koncentrujące się na sekwencjach wydarzeń dotyczących głÛwnego bohatera (np. organizacji). W badaniach jakościowych reprezentatywność nie jest miarą statystyczną. Oznacza ona reprezentację w sensie politycznym, etycznym i poznawczym: Kogo i co tekst reprezentuje? Z jakich pozycji przemawia? Jakie zjawiska naświetla? Podstawowym kryterium naukowości etnografii jest wiarygodność (trustworthiness) [Lincoln i Guba, 1985], na ktÛrą składają się: 76 Etnografia organizacji ñ rzetelność (credibility) ñ nieopieranie się na jednej metodzie, triangulacja; ñ możliwość odniesienia do innych, podobnych obiektÛw i sytuacji ñ czy wyniki są pouczające, czy można je odnieść do innych sytuacji; ñ zaufanie ñ szczegÛłowa relacja z badań bez pomijania błędÛw i problemÛw. Bibliografia Agar M. (1986), Speaking of ethnography, Newbury ParkñLondonñNew Delhi: SAGE Publications. Berger P.L., Luckmann T. (1966/1983), Społeczne tworzenie rzeczywistości, Warszawa: PIW. Burrell G., Morgan G. (1979), Sociological paradigms and organizational analysis, London: Heinemann. Chiseri-Strater E., Stone Sunstein B. (1997), Field working: Reading and writing research, Upper Saddle River, New York: Blair Press. Czarniawska B. (2002), Interviews and organizational narratives, [w:] J.F. Gubrium, J. Holstein (red.), Handbook of interviewing, Thousand Oaks: SAGE Publications, s. 733ñ750. ------ (2004), Narratives in social science research, Thousand Oaks: SAGE Publications. Denzin N.K. (1992), Symbolic interactionism and cultural studies: The politics of interpretation, OxfordñCambridge USA: Blackwell. Eco U. (1992/1996), Nadinterpretowanie tekstÛw, [w:] S. Collini (red.), Interpretacja i nadinterpretacja. (Interpretation and overinterpretation), KrakÛw: Znak, s. 45ñ65. Fontana A., Frey J.H. (1994), Interviewing: The art of science, [w:] N.K. Denzin, Y.S. Lincoln (red.), Collecting and interpreting qualitative materials, London: SAGE Publications, s. 47ñ78. Gabriel Y. (2000), Storytelling in organizations: Facts, fictions, and fantasies, Oxford: Oxford University Press. Glaser B., Strauss A. (1967/1974), The discovery of grounded theory, Chicago: Aldine. Goffman E. (1959/2000), Człowiek w teatrze życia codziennego (The presentation of self in everyday life), tłum. H. Datner-Śpiewak, P. Śpiewak, Warszawa: PIW. Konecki K. (2000), Studia z metodologii badań jakościowych: Teoria ugruntowana, Warszawa: PWN. Kostera M. (2003/2005), Antropologia organizacji: Metodologia badań terenowych, Warszawa: PWN. Lincoln Y., Guba E.G. (1985), Naturalistic inquiry, New York: SAGE Publications. Etnografia socjologiczna 77 Maanen J. van (1988), Tales of the field: On writing ethnography, Chicagoñ ñLondon: University of Chicago Press. Mangham I.L., Overington M.A. (1987), Organizations as theatre: A social psychology of dramatic appearances, ChichesterñNew YorkñBrisbaneñTorontoñSingapore: John Wiley. McCloskey D. (1985/1998), The rhetorics of economics, Madison: University of Wisconsin Press. Polanyi M. (1958/1974), Personal Knowledge: Towards a Post-Critical Philosophy, Chicago: University of Chicago Press. Rosen M. (1991), Coming to terms with the field: Understanding and doing organizational ethnography, Journal of Management Studies, 28/1, s. 1ñ24. Krzysztof T. Konecki Etnografia socjologiczna (Sociological etnography) Etnografia socjologiczna jest pewną strategią badawczą, ktÛrej celem jest badanie społecznych aspektÛw życia rÛżnego rodzaju zbiorowości i istności społecznych przy użyciu rÛżnorodnych socjologicznych metod badań, z ktÛrych podstawową jest obserwacja (hasło → Obserwacja). Etnografia socjologiczna opiera się na badaniach terenowych, w ktÛrych badacz rzeczywiście przebywa w terenie dłuższy czas. I albo ciągle przebywa z badanymi w tej samej przestrzeni, albo cyklicznie wizytuje teren, albo bada w miarę dokładnie wyodrębniony problem socjologiczny, przebywając jakiś czas w rÛżnych miejscach, gdzie określone zjawisko występuje. Etnografia jest badaniem polegającym na opisie jakiegoś Ñluduî, zbiorowości, np.: organizacji formalnej lub instytucji, miasta, jakiejś ulicy miasta, wsi, gangu, jakiejś grupy, np. bezdomnych, sekty religijnej itp. Opis powinien być oparty na obserwacji i być w miarę szczegÛłowy oraz dokładny. Etnograficzna metodologia do badań socjologicznych została wprowadzona na początku XX wieku w Uniwersytecie Chicago. Empiryczne badania socjologiczne były prowadzone pod kierunkiem Wiliama Isaaca Thomasa, Roberta Ezry Parka i Ernesta Burgessa. Na początku XX wieku Chicago stało się metropolią i doświadczało wszystkich problemÛw wielkich miast. Socjologowie z Uniwersytetu Chicago byli niezadowoleni ze statystycznych badań na temat miasta dostarczanych przez rządowe agencje. Dane te tylko powierzchownie opisywały zjawiska, nie mogąc objąć ich całej złożoności oraz nie dotykały pewnych aspektÛw koniecznych dla 78 Etnografia socjologiczna zrozumienia życia miasta. Park postanowił wysyłać swoich studentÛw na ulice miasta, by Ñpobrudzili sobie ręceî (getting your hands dirty in real research), co miało oznaczać obserwowanie realnych sytuacji w określonych, konkretnych miejscach miasta [Gobo, 2008: 35; Prus, 1996: 118ñ119; zob. także Deegan, 2007]. WÛwczas to przeprowadzono wiele ważnych etnografii, takich jak: badania Nielsa Andersona nad bezdomnymi, badania Frances Donovan nad rÛżnymi rolami i pracą kobiet czy badania Paula Cresseyía nad społecznym światem tańca towarzyskiego. Metodologia badań socjologicznych i etnograficznych powstała głÛwnie z powodu inspiracji Everetta Hughesa, ktÛry po drugiej wojnie światowej na Uniwersytecie Chicago zaczął prowadzić kurs ÑWprowadzenie do badań terenowychî. Dzięki Hughesowi miał miejsce rozwÛj etnografii interakcjonistycznej (Howard S. Becker) i tzw. drugiej Szkoły Chicago oraz etnografii strukturalistycznej (William Foote Whyte i Erving Goffman) [zob. Gobo, 2008: 37]. Wraz z nauczaniem i pracami Hughesa do etnografii wkracza analiza konceptualna i metoda porÛwnawcza [Prus, 1996: 126]. Od etnografii nie stronią także badacze w konwencji socjologii etnometodologicznej, gdzie głÛwnie badane są praktyki stosowane przez uczestnikÛw życia codziennego by porządkować otaczającą ich rzeczywistość [Sudnow, 1967]. Natomiast Herbert Blumer sformułował pewne zasady badania terenowego o charakterze etnograficznym w socjologii. Połączone to było z kodyfikacją perspektywy teoretycznej symbolicznego interakcjonizmu (hasło → Paradygmat interpretatywny). Socjologiczne badania terenowe mają naturalistyczny charakter i powinny opierać się na Ñbliskim i bezpośrednim zaznajomieniu sięî z badanymi ludźmi i sytuacjami (intimate familiarity) w samym ich zaangażowaniu w życie grupowe [Blumer, 1969: 182; Prus, 1996: 127ñ131; zob. także Rock, 2007; H. Becker, 1998]. Takie przedsięwzięcie badawcze składa się z dwÛch części: eksploracji i inspekcji. Eksploracja ma dwa cele. Jednym z nich jest dokładne zapoznanie się i rozpoznanie nieznanego badaczowi obszaru badania, natomiast drugi komplementarny cel dotyczy dokładnego opracowania problemu badawczego, jego analitycznych związkÛw i interpretacji, ktÛre są silnie ugruntowane w empirii, w realnym życiu. Eksploracja nie posiada jakiejś wyraźnej sformalizowanej procedury, w miarę jak badanie się rozwija, koncentracja badacza na problemach staje się bardziej zogniskowana [Blumer, 1969: 40]. Użyte techniki badawcze mogą być rÛżnorodne: obserwacja bezpośrednia, wywiady, przysłuchiwanie się rozmowom, używanie dokumentÛw osobistych (listÛw, pamiętnikÛw, wspomnień), używanie publicznie dostępnych zapisÛw, dyskusji grupowych, danych ilościowych, jeśli są one w danym badaniu przydatne. Według Blumera należy poszukiwać dobrych infor- Etnografia socjologiczna 79 matorÛw z danego obszaru, ktÛrzy mogą być użyteczni w generowaniu danych opisowych. Badacz, przebywając w terenie, powinien też być wrażliwy na wyobrażenia, przekonania i opinie, ktÛre mu towarzyszą w trakcie badania, by nie wpaść w ich pułapkę. Powinien je zmieniać, jeśli dane empiryczne tego wymagają. Należałoby zatem zapisywać wszystkie obserwacje, rÛwnież te sprzeczne z dotychczasowymi. Ostatecznym celem badań eksploracyjnych jest wypracowanie zrozumiałego i dokładnego opisu obszaru badawczego. Opisany obraz terenu powinien pozwolić badaczowi czuć się na danym obszarze jak w domu i rozmawiać z innymi w oparciu o fakty, a nie spekulacje [ibidem: 41ñ42]. Inspekcja natomiast dotyczy generalnie analizy konceptualnej danych empirycznych. Badacz powinien swojemu problemowi badawczemu nadać teoretyczną formę i odkryć jakieś ogÛlne relacje oraz sformułować tezy teoretyczne. Analityk powinien tutaj spojrzeć na dany analityczny element z wielu punktÛw widzenia, zadać wiele rÛżnych pytań, a także porÛwnywać z innymi elementami [ibidem: 42ñ47]. Socjologiczne badanie etnograficzne według Roberta Prusa, ktÛry podąża tropem Blumera, powinno uwzględniać realne cechy życia grupowego, takie jak: intersubiektywność, wielość perspektyw, refleksyjność, działania, negocjowalność, relacje i procesy. Badacze powinni zatem wybrać takie metody badawcze, by te cechy uwzględnić, a zatem badać intersubiektywną naturę ludzkich zachowań, interpretacje i znaczenia, ktÛre przypisują innym i sobie, więzi, ktÛre wykształcają się pomiędzy ludźmi itp. [Prus, Grills, 2003: 23]. Należy zatem badać światy ich życia (life worlds) i ta faza dotyczy tego, co Blumer nazywa eksploracją. Jednak socjolog powinien także analizować teoretycznie uzyskane dane dotyczące grupowych aspektÛw intersubiektywnie generowanych zjawisk (jest to inspekcja według Blumera). Widać wyraźnie, że etnografia socjologiczna ma tutaj swe zakorzenienie w socjologii interakcjonistycznej. Etnografowie, według Roberta Prusa [ibidem: 24ñ25], koncentrują się głÛwnie na trzech technikach badawczych: obserwacji, obserwacji uczestniczącej i wywiadach i w ten sposÛb prÛbują osiągnąć Ñbezpośrednie i dokładne rozpoznanie obszaru badawczegoî (por. tzw. intimate familiarity) [Blumer, 1969]. Obserwacja (hasło → Obserwacja) to nie tylko bezpośrednie doświadczanie otoczenia przy pomocy zmysłÛw, ale także zbieranie dokumentÛw, pamiętnikÛw, zapisÛw rÛżnego rodzaju, danych statystycznych, map itp. Te materiały obserwacyjne mogą być pomocne badaczowi w formułowaniu pytań do wywiadÛw, jak rÛwnież dostarczają one środkÛw do oceny informacji i ich kontekstualizacji (hasło → Kontekst), ktÛre to informacje badacz otrzymuje w trakcie wywiadÛw lub obserwacji uczestniczącej. 80 Etnografia socjologiczna Obserwacja uczestnicząca (hasło → Obserwacja uczestnicząca) pozwala badaczowi być bliżej doświadczeń obserwowanych uczestnikÛw danej grupy. Przyjmując pewne role badanych (hasło → Rola społeczna), lepiej poznaje on rÛżne aspekty świata badanych (life world). Wywiady swobodne (hasła → Wywiad swobodny) pozwalają w większym stopniu wniknąć w doświadczenia badanych (ich poglądy, dylematy, działania i ich uwarunkowania, przystosowania) [zob. Prus, Grills, 2003: 25]. Wywiad jest bardzo użytecznym narzędziem w pracy etnograficznej. Można tutaj poprosić ludzi o dokładne objaśnienia ich działań, zmian, rozterek, obaw, uniesień, okresÛw nudy itp. [Kleinknecht, 2007]. Te trzy metody badawcze użyte razem pozwalają zatem na obiektywne, etnograficzne badanie, by oddać punkt widzenia Ñinnegoî najpełniej, najdokładniej jak to tylko jest możliwe. Można oczywiście stosować jeszcze inne metody, jak w tzw. Ñetnografii zogniskowanejî (focused ethnography) technikę obserwacji wspomaganej nagraniami audio-wideo. Etnografie niekoniecznie muszą się ograniczać do długotrwałego pobytu badacza w jednym miejscu. Mogą one być intensywne i skoncentrowane na jakimś typie wydarzenia (np. obserwacje wielu rÛżnych wykładÛw z użyciem PowerPointa) i/lub na ściśle wyodrębnionym miejscu (np. obserwacje wielu rÛżnych operacji chirurgicznych na sali operacyjnej). Zamiast społecznie wyodrębnionego obszaru obserwacji (np. instytucja, grupa, plemię) obserwuje się tutaj jakieś charakterystyczne dla danego obszaru interakcje (hasło → Interakcja) i akty komunikacji (hasło → Akt komunikacji), sytuacje, akty koordynacji pracy, przebiegi spotkań itp. Obserwacje takie są intensywne w sensie ilości uzyskanych danych w krÛtkim czasie. W tym intensywnym badaniu pomaga etnografowi nowoczesna technologia, przy pomocy ktÛrej dokonuje on dokładnego zapisu zdarzeń, interakcji. Można to wykonać przy użyciu nagrań wideo, gdzie zapis zdarzeń i interakcji ma charakter audiowizualny, często dokonywany z kilku kamer umieszczonych w rÛżnych punktach danej obserwowanej przestrzeni [Knoblauch, 2005]. Umożliwia to pÛźniej dokładną transkrypcję, ktÛra jest tutaj niezwykle ważna dla rzetelności badań i dalszej drobiazgowej analizy interakcji, a w konsekwencji dla trafności wnioskowania. Tradycyjna etnografia akcentowała długi pobyt badacza w jednym miejscu. Miejsca, ktÛre bada obecnie socjologiczna etnografia, nie są jasno wyodrębnione, ich granice są często zamazane (fuzzy fields) [Nadai, Maeder, 2005]. Pola wspÛłczesnej etnografii socjologicznej są raczej wyznaczone przez Ñspołeczne światyî (hasła → Świat społeczny, Teoria światÛw społecznych) i ich przecięcia, areny (hasło → Arena) oraz ciągłe zmiany granic światÛw społecznych (hasło → Obiekt graniczny). Miejsca obserwacji Etnografia socjologiczna 81 są wyznaczone zatem przez refleksję teoretyczną. Te teoretyczne pojęcia są drogowskazem dla badań etnograficznych [ibidem; zob. także Strauss, 1978, 1982, 1993]. Problemem w etnografii jest ujawnianie (lub nieujawnianie) dokładnego kontekstu miejsca przeprowadzenia badań (hasło → Kontekst przestrzenny), ze względu na możliwość identyfikacji obserwowanych osÛb. Krytycy etnografii podnoszą ten problem etyczny jako jeden z podstawowych uniemożliwiających jej przeprowadzenie. Problem ten jednak dotyczy wszystkich empirycznych badań socjologicznych i sposoby radzenia z nim są w rÛżnych podejściach badawczych podobne. Uzyskuje się, np. zgodę na przeprowadzenie obserwacji, uzyskuje się także zgody obserwowanych na ujawnienie nazwisk, nazw instytucji czy też wizerunkÛw, a przy obserwacji uczestniczącej ñ ukrytej nie ujawnia się często nazw miejsc i nazwisk obserwowanych osÛb, podaje się dane w formie opisowej i ogÛlnej bez dokładnej deskrypcji kontekstÛw, dokonuje się opisÛw teoretycznych opartych na badaniach jakiegoś obszaru rzeczowego itp. Należy podkreślić, że w etnografii socjologicznej mamy zastosowania wielu rÛżnych perspektyw teoretycznych, ktÛre wyznaczają jej metodologię i rÛżnorodne sposoby analizy, oraz ktÛre nie zawsze są możliwe do pogodzenia ze sobą. Są to następujące rodzaje etnografii: etnografia postmodernistyczna [Denzin, 1993, Fontana, 1993] czy etnografia refleksyjna [Burawoy, 2003] lub feministyczna [Visweswaran, 1997]. Jednak rÛwnież w tych etnografiach bezpośrednia obserwacja zachowań społecznych i dokładny opis tych zachowań jest głÛwną metodą badawczo-sprawozdawczą. Bibliografia Becker H. (1998), Tricks of the Trade: How to Think about Your Research While You're Doing It, Chicago: Chicago University Press. Blumer H. (2007), Interakcjonizm symboliczny, tłum. G. Woroniecka, KrakÛw: Nomos (oryg. H. Blumer (1969), Symbolic Interaction. Englewood Cliffs, N.J.: Prentice-Hall). Burawoy M. (2003), Revisits: an Outline of a Theory of Reflexive Ethnography, American Sociological Review, 2003, Vol. 68, s. 645ñ679. Deegan M.J. (2007), The Chicago School of Ethnography, [w:] P. Atkinson, A. Coffey, S. Delamont, J. Lofland, L. Lofland (red.), Handbook of Ethnography, LA, London, New Delhi, Singapore: Sage. Denzin N. (1993), The Postmodern Sensibility, Studies in Symbolic Interaction, Vol. 15, s. 179ñ188. Fontana A. (1993), Interactionist Ethnography and Postmodern Discourse Revisited, Studies in Symbolic Interaction, Vol. 15, s. 189ñ192. Gobo G. (2008), Doing Ethnography, LA, London, New Delhi, Singapore: Sage. 82 Etnografia socjologiczna Kleinknecht S. (2007), Robert Prus: His Career, Contributions, and Legacy as an Interactionist Ethnographer and Social Theorist (interview with R. Prus), Qualitative Sociology Review, Vol. 3, issue 2, (http://www.qualitativesocio logyreview.org/ENG/archive_eng.php). Knoblauch H. (2005, September). Focused Ethnography [30 paragraphs]. Forum Qualitative Sozialforschung/Forum: Qualitative Social Research [On-line Journal], 6 (3), Art. 44. Available at: http://www.qualitative-research.net/fqs-texte/3-05/05-3-44-e.htm [Date of Access: 1.16.2007]. Nadai E., Maeder Ch. (2005), Fuzzy Fields. Multi-Sited Ethnography in Sociological Research [24 paragraphs], Forum Qualitative Sozialforschung/ Forum: Qualitative Social Research, 6 (3), Art. 28, http://nbn-resolving.de/ urn:nbn:de:0114-fqs0503288. Prus R. (1996), Symbolic Interaction and Ethnographic Research. Intersubjectivity and the Study of Human Lived Experience, Albany, NY: State University of New York Press. Prus R., Scott G. (2003), The Deviant Mystique: Involvements, Realities, and Regulation, Westport, CT: Praeger [Greenwood] Press. Rock P. (2007), Symbolic Interactionism and Ethnography, [w:] P. Atkinson, A. Coffey, S. Delamont, J. Lofland, L. Lofland (red.), Handbook of Ethnography, LA, London, New Delhi, Singapore: Sage. Strauss A.L. (1978), A Social World Perspective, [w:] N. Denzin (red.) Studies in Symbolic Interaction, Greenwich, CT, JAI Press, Vol. 1, s. 119ñ128. ------ (1982), Social World and Legitimation Processes, Studies in Symbolic Interaction, Greenwich, CT, JAI Press, Vol. 4, s. 171ñ190. ------ (1993), Continual Permutations of Action, New York: Aldine. Sudnow D. (1967), Passing on: the social organization of dying, Englewood Cliffs, N.J.: Prentice-Hall. Visweswaran K. (1997), Histories of Feminist Ethnographies, Annual Review of Anthropology, Vol. 26, s. 591ñ621. Piotr Tadeusz Kwiatkowski Etnograficzne badanie rynku (Ethnographic Market Research) Etnografia (gr. ethnos ñ lud, narÛd, grapho ñ piszę, opisuję) to: 1) jedna z dyscyplin naukowych, ktÛra zajmuje się tak zwaną kulturą ludową; 2) metoda badawcza wypracowana przez antropologię kulturową (nazywaną też antropologią społeczną) na początku XX wieku, określana także metodą terenową lub etnograficzną (hasła → Etnografia organizacji, Etnografia socjologiczna). W akademickiej antropologii metoda ta zakłada Etnograficzne badanie rynku 83 zbieranie wszelkich dostępnych danych, ktÛre pomagają w opisie i zrozumieniu badanych zjawisk. Polega ona na długotrwałym, bezpośrednim kontakcie badacza ze zbiorowością będącą przedmiotem badań, uczestniczeniu w codziennym życiu, obserwowaniu biegu zdarzeń, słuchaniu rozmÛw i zadawaniu pytań. Obserwacja bezpośrednia, uczestnicząca (hasła → Obserwacja, Obserwacja uczestnicząca) lub przynajmniej w jakiejś mierze uczestnicząca, jest dla antropologa niezbędna m.in. dlatego, że przedmiotem jego badań są zbiorowości obce mu kulturowo w podstawowych strukturach: myślenia, odczuwania i oceniania. W ostatnich dekadach XX wieku właściwe dla etnografii techniki badawcze, zyskały popularność w jakościowych badaniach rynku (hasło → Metody jakościowe w badaniach rynkowych i marketingowych), ponieważ dla uzyskania przewagi nad konkurencją, niezbędne stało się gruntowne poznanie nabywcÛw i ich potrzeb. Wiedza o konsumentach ma podstawowe znaczenie w procesie tak zwanego marketingu operacyjnego, skierowanego na osiąganie określonych celÛw w perspektywie krÛtko- i średniookresowej. Kiedy jednak rynki osiągają dojrzałość i następuje ich nasycenie, rośnie w korporacjach znaczenie marketingu strategicznego, ktÛry służy wskazaniu atrakcyjnych możliwości gospodarczych, poprzez analizę potrzeb nabywcÛw, określanie nowych, obiecujących segmentÛw rynku i nisz, prognozę popytu w tych segmentach i opracowanie efektywnych sposobÛw zaspokojenia potrzeb i pragnień potencjalnych nabywcÛw. Na takie doświadczenia nakładają się nowe trendy kulturowe: nasilenie się w dyskusjach akademickich i medialnych krytycznych postaw wobec nowoczesności i upadek wiary w to, że nauka oraz postęp technologiczny są w stanie rozwiązać problemy ludzi, a także uświadomienie sobie przez praktykÛw marketingu, znaczenia psychologicznych, religijnych i kulturowych czynnikÛw wpływających na przebieg procesÛw globalizacyjnych i w konsekwencji wzrost ich zainteresowania rÛżnorodnością kultur, wartościami i zachowaniami wyrastającymi z tradycji lokalnych. Naukowe badania antropologiczne mają zwykle złożony charakter, obejmują wiele aspektÛw kultury i życia określonej zbiorowości, dlatego ich realizacja zajmuje wiele czasu. Perspektywa czasowa etnograficznych badań rynku jest relatywnie krÛtka, a projekty odpowiadają na konkretne, praktyczne pytania. Z punktu widzenia organizacji, rynkowe badania etnograficzne najczęściej mają formę obserwacji zachowań konsumenckich, poza gospodarstwem domowym, wizyt w gospodarstwach domowych oraz pobytÛw eksploracyjnych w terenie. Najważniejszą cechą podejścia etnograficznego jest miejsce prowadzenia badań ñ toczą się one w terenie, czyli w naturalnym w świecie badanych. Badacz ñ etnograf poznaje zachowania interesujących go ludzi w ich rzeczywistych kontekstach społecznych oraz układach przestrzen- 84 Etnograficzne badanie rynku nych (hasła → Kontekst, Kontekst przestrzenny) i traktuje badanych całościowo, jako osoby wypełniające wiele rÛżnych rÛl (hasło → Rola społeczna), posiadające własny sposÛb planowania i wykonywania tych rÛżnych czynności. Drugą fundamentalną cechą badań etnograficznych jest elastyczność, zarÛwno w aspekcie metodologicznym, jak i organizacyjnym. Badania etnograficzne dopuszczają wykorzystanie rÛżnych technik badawczych i dyrektyw odnoszących się do sposobu ich zastosowania. W typowym etnograficznym projekcie badawczym wykorzystuje się syntezę obserwacji uczestniczącej, jakościowego wywiadu pogłębionego (hasło → Wywiad swobodny) oraz analizy tworzonych przez respondentÛw dokumentÛw (hasło → Metoda dokumentÛw osobistych), przedmiotÛw i stanÛw faktycznych (hasło → Triangulacja), ale od celÛw projektu zależy, jakie techniki zostaną zastosowane w konkretnym przypadku i jak będzie zorganizowany proces badawczy. Decyzje dotyczące kształtu projektu podejmowane na początku badań, nie zawsze są jednak ostateczne. Bywa, że w trakcie realizacji w terenie, badacze stawiają nowe hipotezy i pytania, to zaś wymaga zmian w zakresie metodologii lub organizacji projektu. Trzecią cechą badań etnograficznych jest podobieństwo czynności badawczych do zachowań poznawczych, ktÛre badacz podejmuje we własnym świecie, co stwarza możliwość wspÛłpracy pomiędzy badaczami, klientami oraz pracownikami agencji reklamowych. Uczestnicy badań etnograficznych muszą się jednak nauczyć systematycznej, bezstronnej obserwacji, prowadzenia wywiadu, analizy treści i rejestracji danych. Czwarta cecha charakterystyczna, to konieczność zbudowania relacji pomiędzy badaczem, a badanymi. Osoba prowadząca badanie musi nawiązać kontakt z badanymi: przedstawić się, poinformować o celach i metodach swojej pracy, wynegocjować reguły wspÛłpracy, a następnie ich przestrzegać. Dzięki swoim właściwościom, badania etnograficzne dobrze sprawdzają się wtedy, gdy nie można w pełni polegać na werbalnych relacjach badanych, ktÛre stanowią podstawę zbierania danych techniką wywiadu. Tego typu problemy powstają w badaniach rynku, ktÛrych przedmiotem są: ñ czynności uznawane przez respondentÛw za oczywiste i niewymagające komentarza; ñ zachowania określane przez fizyczne otoczenie badanych, np. powierzchnię mieszkania, układ pomieszczeń, odległość do punktu usługowego czy sklepu, istnienie rzeki; ñ złożone działania rutynowe, ktÛrych uczymy się, naśladując innych ludzi, i ktÛre wykonujemy bezrefleksyjnie; ñ rzeczywiste zachowania sprzeczne z wartościami odświętnymi; ñ zachowania specyficznych grup lub subkultur. Etnograficzne badanie rynku 85 Jako kryteria określające wielkość prÛby uznaje się wyczerpujący charakter (comprehensiveness) ñ wszystkie warianty określonej praktyki muszą być potencjalnie poddane obserwacji oraz porÛwnywalności (comparability) ñ powinno być dostatecznie dużo przypadkÛw, aby możliwe stało się przeprowadzenie znaczących porÛwnań między nimi. Badania w zbiorowości względnie homogenicznej wymagają z reguły mniejszej prÛby, niż projekty realizowane w grupach złożonych ze zrÛżnicowanych segmentÛw i wymagające przeprowadzenia etnograficznych studiÛw, co najmniej kilku (przynajmniej 4, 5) przypadkÛw, w każdym segmencie. Nie ma uniwersalnych reguł analizy danych z badań etnograficznych, można natomiast mÛwić o dyrektywach pomocnych w trakcie pracy z danymi. Po pierwsze, w badaniach etnograficznych nie wolno wytyczać ostrej granicy pomiędzy realizacją badań i ich opracowaniem. W etnografii analiza zaczyna się już w terenie, gdy badacz ma unikalną okazję skonfrontowania własnych interpretacji określonych zjawisk, ze sposobem ich widzenia przez badanych. Po drugie, kończąc prace w terenie, badacze dysponują materiałami nieustrukturowanymi, to znaczy takimi, ktÛre nie są usystematyzowane według założonego z gÛry porządku i mają postać notatek, fotografii, nagrań audio, filmÛw, dokumentÛw oraz przedmiotÛw materialnych. Pierwszą czynnością jest zawsze ich uporządkowanie: opisanie, transkrypcja nagranych wypowiedzi badanych oraz archiwizacja. Po trzecie, badacz powinien abstrahować od indywidualnych cech badanych i unikalnych, anegdotycznych przebiegÛw konkretnych przypadkÛw, aby ustalać prawidłowości występujące w pewnej klasie zachowań konsumentÛw. Zazwyczaj etnografÛw interesują regularności zachowań w codziennych sytuacjach: użycia języka (hasło → Język), wytwory, rytuały (hasło → Rytuał organizacyjny), relacje. Po czwarte, analiza etnograficzna jest wielowymiarowa, badacz szukając tych ÑwzorÛwî czy Ñregułî powinien uwzględniać modele zachowań oraz konteksty, w ktÛrym działają nabywcy/konsumenci. Ważnym wymiarem analizy w badaniach etnograficznych rynku jest szukanie praktycznych wnioskÛw i rekomendacji. Najważniejsze bowiem jest to, aby w zgromadzonych danych znaleźć odpowiedzi, ktÛre pomogą w rozwiązywaniu marketingowych problemÛw klienta. Bibliografia Hammersley M., Atkinson P. (2000), Metody badań terenowych, tłum. S. Dymczyk, Poznań: Zysk i S-ka. Kwiatkowski P.T. (2006), Etnograficzne badania marketingowe, [w:] D. Maison, A. Noga-Bogomilski (red.), Badania marketingowe. Od teorii do praktyki, Gdańsk: GWP, s. 27ñ46. 86 Etnograficzne badanie rynku Mariampolski H. (2006), Ethnography for Marketers. A Guide to Consumer Immersion, Thousand Oaks: SAGE Publications. Jarosław Jura Etykieta (Etiquette) Samo pojęcie etykiety wywodzi się prawdopodobnie od francuskiego słowa estiquette oznaczającego bilet [Foster, 2000: 4]. Według Słownika WyrazÛw Obcych Władysława Kopalińskiego jest to Ñustalony i obowiązujący sposÛb zachowania się (np. dyplomatÛw); ceremoniał dworski; konwenans towarzyskiî. W chwili obecnej, etykieta, najczęściej kojarzy się z protokołem dyplomatycznym, systemem kurtuazyjnych zachowań przy stole (manieres de table) oraz z praktycznym wykorzystaniem reguł odpowiedniego zachowania się w kontaktach biznesowych (etykieta biznesu). Pierwotnie termin ten wiązany był zwykle z regułami zachowań rządzącymi wyższymi sferami towarzyskimi, wśrÛd arystokracji i kręgÛw rządzących, a dostęp do sekretÛw etykiety był niekoniecznie otwarty dla wszystkich. Chyba najbardziej znaną pozycją odnoszącą się do historii rozwoju etykiety, a konkretnie przemian, jakie zachodziły, zachowań kurtuazyjnych, dworskich jest książka Norberta Eliasa pt. Przemiany obyczajÛw w cywilizacji Zachodu. Analizował on relacje pomiędzy kategorią bycia cywilizowanym (civilite), rozwojem bardziej wyrafinowanych stosunkÛw społecznych związanych z handlem i społecznym podziałem pracy, a samokontrolą preferowaną wśrÛd wyższych warstw społecznych. Uznawał on, w nieco psychoanalitycznym kontekście, iż poziom samokontroli nad własnymi Ñinstynktamiî decydował o rozwoju kurtuazyjnych form obyczajowych, ktÛre pierwotnie rozwijane były wśrÛd warstwy arystokratycznej [Elias, 1939]. W myśl jego interpretacji zachowania dworne czy też etykieta, zostały wyodrębnione w Europie, w epoce minnesangu i mają związek z upadkiem kultury rycerskiej oraz wykształcaniem się warstwy wyedukowanych trubadurÛw (na początku), a następnie niezbrojnej arystokracji. W wyniku ewolucji, jakiej ulegała kultura dworska, umiejętność samokontroli (w tym zachowań związanych bezpośrednio z fizjologią człowieka), zaczęła stanowić wyznacznik stratyfikacji społecznej, z zastrzeżeniem, iż coraz to nowe warstwy społeczne starały się internalizować (hasło → Socjalizacja) zachowania dworne, aby legitymizować starania o podwyższenie swojej pozycji społecznej. Etykieta 87 Pojęcie etykiety często kojarzy się rÛwnież z poradnikami dobrego zachowania. Ta najbardziej rozpowszechniona chyba interpretacja tego pojęcia nawiązuje głÛwnie do reguł zachowań przy stole i przyjmowania gości. W zachodnim kręgu kulturowym była to domena pań domu. Stąd też duża część podręcznikÛw etykiety była pisana przez kobiety i dla kobiet. Pierwotnie poradniki te stanowiły system sztywnych reguł (zwłaszcza w anglosaskim kręgu kulturowym), gdzie zresztą w wieku XIX i pierwszej połowie XX wydawano ich najwięcej. Do najbardziej znanych tego typu pozycji należy m.in. książka Emily Post pt. Emily Postís Etiquette: In Society, in Business, in Politics and at Home. Stopniowo funkcja i denotacja pojęcia etykiety ewoluuje, od zachowań obowiązujących przy wszelkiego rodzaju spotkaniach towarzyskich (włącznie z kontaktami w rodzinie), do kontekstÛw coraz bardziej oficjalnych, i od uniwersalnych, Ñnarzuconych z gÛryî form zachowań, do wzorcÛw coraz bardziej dynamicznych, negocjowalnych. W wersji Ñsztywnejî rozumienie tego pojęcia, przetrwało w przypadku reguł protokołu dyplomatycznego. Innym, często spotykanym odniesieniem do tej problematyki jest etykieta biznesu (zwłaszcza w kontekście międzynarodowym), gdzie ostatnio furorę robią rÛżnego rodzaju poradniki, charakteryzujące się niestety, bardzo uproszczonym, algorytmicznym podejściem do problemu. Poza dyplomatycznym i biznesowym czy też potocznym ujęciem, pojęcie etykiety występuje w naukach społecznych w innej, mniej sztywnej i mechanistycznej perspektywie. Etykieta jest tu traktowana jako kategoria symboliczna. W takim odniesieniu, zbliża się ona zdecydowanie bardziej do pojęcia rytuału, a właściwie, do goffmanowskiego rytuału interakcyjnego (hasło → Rytuał interakcyjny). W tym szerszym, symbolicznym kontekście, należałoby nawiązać do tradycji chińskich badań rytualistycznych. SzczegÛlną uwagę należy tu zwrÛcić na pojęcie li, ktÛre zwykle tłumaczone jest jako rytuał lub etykieta (najczęściej wymiennie). Li można interpretować bardzo szeroko i obejmuje ono wszelkiego rodzaju zachowania rytualne, ceremonialne, występujące zarÛwno podczas oficjalnych ceremonii religijnych, jak i podczas innych typÛw spotkań, ktÛre w zachodnim rozumieniu są dużo bardziej zsakralizowane, np. powitania, wspÛlne posiłki, uczty itp. Elementem wspÛlnym dla li jest okazywanie szacunku (jing) bogom, przodkom, zwierzchnikom itp. [Jianming guhan zidian ñ Słownik klasycznego języka chińskiego, 1994]. Li ma zatem znacznie szersze odniesienie, niż tradycyjna durkheimowska [por. np. Durkheim, 1990] definicja rytuału, ktÛra obejmowała, głÛwnie ceremonialne zachowania o charakterze religijnym. Z drugiej strony li ma nieco więcej metafizycznego, symbolicznego ładunku, niż rytuał interakcyjny Goffmana. W jakimś sensie można uznać, że chińskie li, w dużej 88 Etykieta mierze tożsame z tym, co znamy pod pojęciem etykiety, jest swego rodzaju syntezą znaczenia rytuału w sensie klasycznym oraz interakcyjnym (hasło → Interakcja). Etykieta czy rytuał w chińskim rozumienia tego słowa, służy przede wszystkim utrwalaniu ładu i porządku społecznego. ÑGeneza rytuałÛw w społeczeństwie jest odzwierciedleniem hierarchicznego porządku społecznego, ale posiada także ważne integrujące znaczenie dla porządku społecznego i relacji społecznychî [Liu, 2004: 254 tłum. własne]. Jedną z najbardziej rozbudowanych teorii odnoszącą się do roli etykiety, zwłaszcza poprzez pryzmat manieres de table, przedstawiła Mary Douglas [2004]. Przypisywała ona szczegÛlną funkcję integrującą rytuałom, zwłaszcza tym opartym na prostych aktach, z wykorzystaniem ciała ñ symbolach naturalnych (hasło → Symbol). Przyjmowała ona założenie, iż rytuały, czy też jak można by to ująć etykieta, odgrywają istotne funkcje w utrwalaniu więzi społecznych (hasło → Więź społeczna). Douglas rozszerza tu koncepcję kodÛw ograniczonych Bernsteina (hasło → Kod ograniczony i kod rozwinięty). Uznaje ona, iż symbole naturalne poprzez swą oczywistość, nierefleksyjność, przyporządkowanie normom odgrywają istotną funkcję integrującą. Rytuały, czy też wręcz samokontrola ciała, postrzegane były przez Douglas także jako mechanizmy kontroli społecznej, a więc tworzące porządek, strukturę i więź [2004]. Interesujące poglądy na temat etykiety postrzeganej przez pryzmat manieres de table prezentuje rÛwnież Margaret Visser [1991]. Zakłada ona, iż systemy reguł zachowań przy stole występują w każdej kulturze, choćby były to tylko wzorce odpowiedniego postępowania przy podziale pożywienia, a nie wspÛlna konsumpcja. Uznaje poniekąd, w sposÛb zbliżony do Eliasa, iż większa część wzorcÛw zachowania przy stole została stworzona po to, aby cywilizować (czynić mniej gwałtownymi) kontakty międzyludzkie. Stąd też pierwotnie pojawiły się reguły krojenia mięsa, zasady posługiwania się ostrymi sztućcami itp. W miarę upływu czasu i rozwoju manieres de table reguły zachowania się przy stole stały się wyznacznikiem statusu, klasy społecznej. Temperowanie naturalnych odruchÛw było jednocześnie czynnikiem często zwiększającym dystans społeczny pomiędzy uczestnikami interakcji. Z drugiej jednak strony znajomość zasad zachowania się przy stole, etykiety, tworzy pewną przewidywalność, harmonię. To natomiast, stwarza możliwość podjęcia wspÛlnej konsumpcji, co, jak twierdzi autorka, skutkuje zawsze stworzeniem swego rodzaju pierwotnej wspÛlnoty, rodziny (hasło → Grupa pierwotna). W takim ujęciu etykieta, w pewnym sensie deprecjonowana do czasÛw Goffmana w naukach społecznych, zyskuje nowe znaczenie. Nie są to już zachowania odtwÛrcze, wręcz bezcelowe i bezmyślne, zbliżające się w swoich konotacjach do mertonowskiego pojęcia rytuału i zjawiska rytualizacji [Merton, 1982], a nacechowane znaczeniem akty symboliczne. Fasada 89 Bibliografia Peng G. (red.) (1994), Jianming guhan zidian (Słownik klasycznego języka chińskiego). Chengdu: Sichuan Renming Chubanshe. Douglas M. (2004), Symbole naturalne. Rozważania o kosmologii, tłum. E. Dżurak, KrakÛw: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskeigo (oryg. M. Douglas (1970), Natural Symbols, Barrie & Rockliff, Cresset Press). Durkheim E. (1990), Elementarne formy życia religijnego: system totemiczny w Australii, tłum. A. Zadrożyńska, Warszawa: PWN (oryg. E. Durkheim (1912), Les formes elementaires de la vie religieuse, Paris: F. Alcan). Elias N. (1980), Przemiany obyczajÛw w cywilizacji Zachodu, tłum. T. Zabłudowski, Warszawa: PIW. (oryg. N. Elias (1939), ‹ber den Prozefl der Zivilisation. Soziogenetische und psychogenetische Untersuchungen. Basel: Haus zum Falken). Foster G.A. (2000), Troping the Body: Gender, Etiquette, and Performance, Carbondale and Edwardsville: Southern Illinois University Press. Goffman E. (2006), Rytuał interakcyjny, tłum. A. Szulżycka, Warszawa: PWN (oryg. E. Goffman (1967), Interaction Ritual: Essays in Face-to-face Behavior, Chicago: Aldine Pub. Co.). Liu F. (2003), Xianqin lixuesixiang yu shehui de zhenghe, Beijing: Zhongguo Renming Daxue Chubanshe. Post E.P. (1922), Emily Post's Etiquette: In Society, in Business, in Politics and at Home, New York: Funk and Wagnalls. Merton R. (1982), Teoria socjologiczna i struktura społeczna, tłum. E. Morawska, J. Wertenstein-Żuławski, Warszawa: PWN (oryg. R. Merton (1949) Social theory and social structure; toward the codification of theory and research, Glencoe, Ill.: Free Press). Visser M. (1991), The Rituals of Diner: The Origins, Evolution, Eccentricities, and Meaning of Table Manners. Harmondsworth: Penguin. F Dominika Byczkowska Fasada (Front) Fasada ñ jest to element dramaturgicznej koncepcji Ervinga Goffmana [2000] dotyczącej działania ludzkiego. Fasada jest nieodłącznym elementem występu (performance), czyli takiej działalności jednostki, ktÛra przebiega w obecności innych osÛb i wywiera na nie jakiś wpływ. Fasada to 90 Fasada środki wyrazu stosowane przez aktora, ktÛre funkcjonując przez cały czas występu, dostarczają publiczności definicji sytuacji (hasła → Paradygmat interpretatywny, Interakcja). Elementami fasady są: • dekoracja (setting) ñ należą do niej meble oraz wyposażenie tworzące scenerię (scenery), ktÛra zazwyczaj nie zmienia miejsca położenia, a także rekwizyty sceniczne (stage props), czyli używane w danym występie sprzęty; • fasada osobista (personal front) ñ środki wyrazu przemieszczające się z wykonawcą, najsilniej z nim związane, jak: płeć, wiek, rasa, mimika, sposÛb ubierania się, symbole statusu. Częściami fasady osobistej są powierzchowność (appearance) informująca o statusie społecznym aktora, a także o rytuałach, w jakich aktualnie bierze udział, oraz sposÛb bycia (manner) dostarczający partnerowi informacji, jaką rolę (hasło → Rola społeczna) w danej interakcji aktor chce odegrać. PoszczegÛlne elementy fasady posiadają swą symboliczną (hasło → Symbol) wartość jako rekwizyty sceniczne czy też dekoracje w kontekście danej roli. Te same przedmioty czy inne środki wyrazu mogą być używane w rÛżny sposÛb oraz jako elementy fasad rÛżnych działań społecznych (hasło → Działanie społeczne). Aktorzy społeczni zazwyczaj oczekują zarÛwno zgodności pomiędzy poszczegÛlnymi elementami fasady, jak i pomiędzy fasadą a odgrywaną przez partnera rolą społeczną. Jeśli wszystkie te składowe są ze sobą zgodne, wÛwczas mamy do czynienia z typem idealnym danej roli społecznej. W każdej kulturze istnieją gotowe ideały, wzorce fasad, dzięki ktÛrym publiczność może definiować sytuacje jako typowe, a także na podstawie ktÛrych ustala, co jest wyjątkiem. Jeden rodzaj fasady może dotyczyć wielu działań, co umożliwia tworzenie kategorii zdarzeń. W wielu przypadkach ułatwia to zachowanie, ale jednocześnie zamyka na nowe doświadczenia. Fasada jest zbiorowym wyobrażeniem, czyli pewnym stereotypem, zespołem oczekiwań, jakie członkowie danej grupy społecznej posiadają w stosunku do aktora odgrywającego rolę, do ktÛrej przypisana jest dana fasada. Jeśli pojawi się nowe działanie nieposiadające jeszcze społecznie określonej fasady, może się ono rozgrywać w fasadzie przynależnej wcześniej innym, podobnym działaniom. Bibliografia Goffman E. (2000), Człowiek w teatrze życia codziennego, tłum. H. Datner-Śpiewak, P. Śpiewak, Warszawa: Wydawnictwo KR (oryg. E.! Goffman (1959), The Presentation of Self in Everyday Life, New York: The Overlook Press. Fenomenografia 91 Joanna Bielecka-Prus Fenomenografia (Phenomenography) To perspektywa badawcza w ramach paradygmatu interpretatywnego (hasło → Paradygmat interpretatywny), ktÛrej głÛwnym celem poznawczym jest opis sposobÛw doświadczania, postrzegania, rozumienia i konceptualizacji elementÛw rzeczywistości przez badane jednostki. GłÛwne jej założenia sformułowane zostały w latach 70. XX w. przez badaczy zajmujących się badaniami nad edukacją: Ferenca Martona, Rogera S‰ljˆ, Dagmar Neuman, związanych z Uniwersytetem w Gˆteborgu. Ich cel miał charakter pragmatyczny, chodziło bowiem o opracowanie metod efektywnego nauczania. Badacze ci szukali odpowiedzi na pytanie: dlaczego jedne osoby szybciej się uczą, niż inne? Okazało się, że badani zapamiętują tekst jako całość składającą się z powiązanych ze sobą części (kategorie opisu), tworzącą określoną, zrÛżnicowaną indywidualnie przestrzeń relacji. Dowiedziono także, że sposoby radzenia sobie z innymi problemami, np. matematycznymi, zależą od sposobu rozumienia przez ucznia liczb, figur geometrycznych itp. Wraz z rozwojem fenomenografii rozszerzono przedmiot badań, nie ograniczając się jedynie do badań nad edukacją. Na przykład, Jan Theman [1983] badał koncepcję władzy politycznej, Claes-Gˆran Wenestam [1984] − idee śmierci, a Marton [1992] − poglądy laureatÛw Nagrody Nobla na funkcję intuicji w badaniach naukowych. Fenomenografia nawiązuje w swych założeniach teoretycznych do fenomenologii, jednakże są między nimi istotne rÛżnice. W fenomenologii obiektem eksploracji jest świadomość badacza, jego sposobÛw doświadczania świata po dokonaniu epoche. Fenomenografia bada zwartość świadomości nie badacza, ale innych jednostek, ktÛre w rÛżny sposÛb doświadczają tego samego zjawiska. Zajmuje się nie tyle zjawiskami, co relacjami, jakie zachodzą między zjawiskami, a jednostkami ich doświadczającymi. Przedmiot i podmiot poznający są nierozdzielne i tworzą jedną całość. Zjawisko jest zawsze doświadczane jako czyjeś (hasło → WspÛłczynnik humanistyczny), a sposÛb ujęcia przedmiotu informuje nas o podmiocie. Zakłada się, że istnieje jeden świat, ale jest on doświadczany przez jednostki w rÛżny sposÛb, jednakże zmienność ta nie jest nieskończona i może być zidentyfikowana w badaniach empirycznych (np. dla dziecka liczby 1ñ10 są postrzegane jako numer palca, zwykle zaczynając od kciuka lewej ręki, a liczby większe od 10 konceptualizowane są za pomocą for- 92 Fenomenografia muły 10+n). Doświadczane przez jednostki zjawiska bada się w dwÛch wymiarach: – horyzoncie wewnętrznym: relacji między częściami składowymi zjawiska; – horyzoncie zewnętrznym: relacji między obiektem, a jego otoczeniem. Zmiana struktury wewnętrznej zjawiska pociąga za sobą zmianę jego znaczenia i odwrotnie: zmiany znaczenia implikują zmiany w sposobie postrzegania obiektu. Pewne elementy stanowią figurę, są tematyzowane, a inne stanowią tło, jednakże nie należy tej zależności dychotomizować. Ogląd świata z określonego punktu widzenia ma określoną strukturę istotności, wpisaną w doświadczenia biograficzne jednostki. Dlatego też horyzont zewnętrzny zjawiska jest nieograniczony, rozciągnięty w czasie i przestrzeni, choć nie wszystkie elementy otaczającego jednostkę świata są uświadamiane przez nią w takim samym stopniu, w tym samym czasie. Badanie polega na opisie struktur doświadczania świata przez jednostki, wyodrębnienie tych elementÛw, ktÛre są i ktÛre nie są w danym momencie tematyzowane (hasło → Struktury procesowe biografii). Dominujący aspekt zjawiska i jego tło są relacją dynamiczną, zmieniającą się w czasie (ta sama jednostka może w rÛżny sposÛb tematyzować badany fenomen). Ważne są także podobieństwa i rÛżnice w sposobach tematyzacji zjawiska przez rÛżne jednostki (hasła → Metoda biograficzna, Biograficzno-narracyjna metoda interpretacyjna). Najczęściej wykorzystywaną techniką badawczą są wywiady nieustrukturalizowane (hasła → Wywiad narracyjny, Wywiad swobodny), na podstawie ktÛrych rekonstruuje się sposoby doświadczania świata przez badane jednostki. Stosowana jest także obserwacja (hasła → Obserwacja, Obserwacja uczestnicząca), analiza wypowiedzi pisemnych, rysunkÛw, a także innych artefaktÛw. Struktura rozmowy ma postać lejka: przechodzi się od pytań ogÛlnych (np. czym dla ciebie jest śmierć?), do szczegÛłowych lub odwrotnie: od analizy szczegÛłowej sytuacji, do pytań ogÛlnych. Zebrane dane porządkuje się w kategorie opisu (categories of description) oraz łączy się je w logicznie powiązane relacje, najczęściej hierarchiczne, choć także linearne, inkluzywne czy ekskluzywne. Istotna jest tu postawa badacza, ktÛry powinien wziąć w nawias dotychczasową wiedzę na temat badanych jednostek i skupić się wyłącznie na analizowanym zjawisku. Ta sama badana osoba może wyrazić więcej, niż jeden sposÛb ujęcia fenomenu i wszystkie te sposoby powinny być w analizie uwzględnione. Zebrane dane grupowane są według tematÛw, punktÛw widzenia, a nie poglądÛw poszczegÛlnych jednostek. Zasadniczo poszukuje się rÛżnic i podobieństw w sposobach ujęcia tego samego zjawiska. Znaczenia analizowane są w dwÛch wymiarach: kolektywnym (ja- Fenomenografia 93 kie elementy są wspÛlne dla grupy badanych) oraz indywidualnym (rÛżnice między poszczegÛlnymi jednostkami). W ten sposÛb tworzona jest skomplikowana, wielowymiarowa mapa kategorii opisu. Badania spełniają kryterium rzetelności, jeśli co najmniej 2/3 z ustalonych kategorii zostanie zaakceptowana przez dwÛch niezależnych badaczy. W ramach fenomenografii wyrÛżnia się następujące podejścia badawcze: – fenomenografia eksperymentalna: badanie sposobÛw rozumienia testÛw i strategii uczenia się w warunkach eksperymentalnych (np. badania Larsa Dahlgrena); – fenomenografia hermeneutyczna: badanie wypowiedzi i tekstÛw, ktÛre nie zostały oryginalnie wytworzone dla celÛw analizy fenomenograficznej (np. badania Sverkera Lindblada); – fenomenografia dyskursywna: najszerszy kierunek badań analizujący wszelkie koncepcje otaczającego nas świata, ujętego z punktu widzenia jednostek w nim żyjących (np. badania Rogera S‰ljˆ, Staffana Larssona); – fenomenografia fenomenologiczna: badanie tego, co faktyczne dzieje się w umyśle danej jednostki podczas przeprowadzanego wywiadu (np. badania Dagmar Neuman); – fenomenografia naturalistyczna: preferuje badanie materiału empirycznego zebranego w naturalnie pojawiających się sytuacjach społecznych, bez wyraźnej interwencji badacza (np. Leif Lybeck). Bibliografia Bowden J., Green P. (red.) (2005), Doing Developmental Phenomenography, Melbourne: RMIT Press. Bowden J., Walsh E. (red) (2000), Phenomenography, Melbourne: RMIT Publishing. DallíAlba G., Hasselgren B. (red.) (1996), Reflections of Phenomenography: Toward a Methodology, Gˆteborg: Coronet Books Inc. Gurwitsch A. (1964), The field of consciousness, Pittsburgh: Duquesne University Press. Marton F. (1981), Phenomenography ñ describing conceptions of the world around us, Instructional Science, 10, s. 177ñ200. Marton F. (red.) (1984), The experience of learning. Edinburgh: Scottish Academic Press, http://www.tla.ed.ac.uk/resources/EoL.html Marton F. (1993), Phenomenogrpahy, [w:] T. HusÈn, T.N. Postlethwaite (red.), The International Encyclopedia of Educations, Oxford: Pergamon Press. Marton F., Fensham P., Chaiklin S. (1994), A Nobelís eye view of scientific intuition: Discussions with the Nobel prize-winners in Physics, Chemistry, and Medicine (1970ñ1986), International Journal of Science Education, 16, s. 457ñ473. 94 Fenomenografia Neuman D. (1987), The origin of arithmetic skills. A phenomenographic approach, Gˆteborg: Acta Universitatis Gothoburgensis. S‰ljˆ R. (1982), Learning and understanding. A study of differences in constructing meaning from a text, Gˆteborg: Acta Universitatis Gothoburgensis. Svensson L. (1997), Theoretical foundations of phenomenography, Higher Education Research & Development, 16, s. 159ñ171. The Land of Phenomenography, http://www.ped.gu.se/bjorn/phen.home.html Theman J. (1983), Uppfattningar av politisk makt. Gˆteborg: Acta Universitatis Gothoburgensis. Wenestam C.-G. (1984), Qualitative age-related differences in the meaning of the word Ñdeathî to children, Death Education, 8, s. 333ñ347. Krzysztof Konecki Folklor organizacyjny (Organizational Folklore) Folklor kojarzy się nam z tym, co ludowe, potoczne i codzienne. Problemy codziennego życia mają swoje odzwierciedlenie rÛwnież w formalnych organizacjach. Folklor występuje także w organizacjach i jest elementem kultury organizacyjnej. W organizacjach występują np. rytuały (hasło → Rytuał organizacyjny) ośmieszania i flirtowania, opowieści organizacyjne [Konecki, 1992]. Elementy te wchodzą w zakres pojęcia folkloru używanego od XIX wieku w etnografii. ÑFolklor oznacza wiedzę ludową przekazywaną za pośrednictwem słÛw oraz wszystkie umiejętności rzemieślnicze i artystyczne, ktÛre są wyuczone poprzez naśladownictwo lub metodę dawania przykładÛw, jak rÛwnież produkty tych umiejętnościî [Bascom, 1968: 496]. W przedliterackich społeczeństwach folklor oznacza to samo co kultura. Jednak w społeczeństwach przemysłowych i postprzemysłowych jest on już tylko fragmentem kultury, bowiem większość wiedzy jest przekazywana poprzez pismo. Nie oznacza to, naszym zdaniem, że folklor we wspÛłczesnych, cywilizowanych społeczeństwach musi zaniknąć, jak sugeruje to Ruth Benedict [1975: 292]. Społeczeństwa wspÛłczesne są zorganizowane w zbiurokratyzowaną sieć instytucji, jednak instytucje te, w tym przedsiębiorstwa, rÛwnież wirtualne, gdzie komunikacja (hasło → Akt komunikacji) odbywa się przy pomocy nowoczesnych środkÛw elektronicznych, są Ñzamieszkiwaneî przez ludzi. WspÛlnota Ñzamieszkaniaî, aczkolwiek czasowa, zmusza ludzi do komunikowania się, do podtrzymywania tradycji instytucji, społecznej kontroli, do działań (hasło → Działanie społeczne) wychowawczych. Wszyst- Folklor organizacyjny 95 kie te funkcje w społeczeństwach przedliterackich pełnił folklor, obecnie są one głÛwnie zaprojektowane i realizowane przy pomocy procedur formalnych. Jednak spontanicznie obok Ñformalizacjiî wyżej wymienionych funkcji pojawia się w świecie instytucji Ñniepisanyî sposÛb działań ludzkich. Tym sposobem jest folklor. Występuje on zatem i we wspÛłczesnych organizacjach, co potwierdzone zostało w wielu badaniach. Wymieńmy elementy pojęciowe folkloru. Pojęcie to obejmuje m.in. sztukę i rzemiosło ludowe, narzędzia i stroje oraz wierzenia ludowe, gesty i mowę czy też sposoby komunikowania. Werbalna sfera folkloru obejmuje ponadto: bajki, opowieści, mity, przysłowia, anegdoty, zagadki, poezję, aforyzmy i specjalne werbalne formuły [zob. Bascom, 1968]. Elementy folkloru dotyczą obecnie pewnych sposobÛw komunikowania, np. rytuałÛw interakcyjnych (powitania, ośmieszania i flirtowania, itp.). Ponadto należą do nich opowieści organizacyjne i plotki. Folklor organizacyjny dotyczy przede wszystkim werbalnej sfery, bowiem obecnie to ona głÛwnie występuje w życiu organizacyjnym i instytucjonalnym. Werbalna sfera folkloru organizacyjnego oddaje dobrze problemy i treści życia codziennego instytucji, a opowieści organizacyjne są np. w pewnym sensie autobiografią i zwierciadłem życia oraz pracy członkÛw organizacji. Folklor ukazuje nam wartości kultury organizacyjnej danej instytucji. Należy podkreślić, że folklor organizacyjny ma niebagatelne znaczenie dla socjalizacji (hasło → Socjalizacja) nowych pracownikÛw. Tak jak każdy folklor, tak i ten, poprzez rytuały, opowieści, anegdoty, plotki, przekazuje nowym adeptom społeczności mądrość przeszłych pokoleń, wartości danej kultury lub subkultury, uczy rozwiązywania problemÛw praktycznych, dostarcza wizji struktury społecznej, a także zasad moralnych właściwych dla danej kultury organizacyjnej. Można zaryzykować stwierdzenie, że folklor organizacyjny jest nieodzownym Ñnarzędziemî socjalizacji nowych pracownikÛw. Bibliografia Bascom W. (1968), Folklore, [w:] D. Sills (red.), International Encyclopedia of the Social Sciences, Vol. 5, New York: The Macmillan Company and The Free Press. Benedict R. (1975), Folklore, [w:] E.R. Seligman (red.), Encyclopedia of the Social Sciences, Vol. 5ñ6, New York: The Macmillan Company and The Free Press. Konecki K. (1992), Nowi pracownicy a kultura organizacyjna. Studium folkloru fabrycznego. Wydawnictwo Uniwersytetu ŁÛdzkiego, Folia Sociologica, 24. 96 Grupa odniesienia G Izabela Ślęzak Grupa odniesienia (Reference group) Grupa odniesienia to koncepcja zaproponowana przez Herberta Hymana w monografii The Psychology of Status z 1942 roku. Zgodnie z jego ujęciem grupa odniesienia jest układem porÛwnawczym, w stosunku do ktÛrego ludzie formułują podstawowe sądy i oceny co do własnej pozycji społecznej; dostarcza ona miar i kryteriÛw pozwalających określić swoją pozycję w prestiżowym, ekonomicznym czy edukacyjnym wymiarze statusu, co jest podstawą kształtowania się samooceny jednostki [Kuhn, 1976: 175; Łoś, 1976: 107; ZiÛłkowski, 1981: 77]. Koncepcja ta została spopularyzowana dzięki pracom Roberta Mertona, ktÛry podjął się zadania systematyzacji wiedzy dotyczącej grup odniesienia. Bazował on przede wszystkim na opracowaniach autorstwa Samuela Stouffera i jego wspÛłpracownikÛw, stanowiących podsumowanie badań dotyczących żołnierzy amerykańskich, walczących w drugiej wojnie światowej. Zdaniem S. Stouffera jednostka porÛwnuje swoje położenie społeczne z położeniem innych jednostek i grup, co prowadzi do jednego z dwÛch przeciwstawnych stanÛw. Jednym z nich jest poczucie względnego upośledzenia społecznego (relative deprivation), czyli postrzegania zajmowanej przez siebie pozycji jako gorszej w porÛwnaniu z innymi podobnymi do siebie jednostkami (grupami). Drugim natomiast jest poczucie względnego uprzywilejowania, czyli postrzegania swojej pozycji jako wyższej, lepszej od tych zajmowanych przez inne podobne jednostki lub grupy. Rezultatem porÛwnań jest identyfikowanie się z grupami o podobnym stopniu względnego uprzywilejowania lub upośledzenia i przejmowanie postaw oraz wzorÛw zachowań tych grup. Warto zaznaczyć, że nie muszą być to grupy, w ktÛrych jednostka uczestniczy. RÛwnie dobrze mogą być to grupy obce, także takie, z ktÛrymi nie ma bezpośredniego kontaktu. Odnosząc się do ustaleń Stouffera, Merton rozpatruje grupy odniesienia w dwÛch sensach: jako grupy uczestnictwa czy też aspiracji jednostki, ktÛre stanowią podstawę dokonywania porÛwnań i oceny swojego położenia społecznego, oraz jako źrÛdło norm i wartości określających postawy jednostek. RÛwnocześnie koncepcja grup odniesienia była rozwijana przez psychologÛw społecznych. Harold H. Kelley wyrÛżnił obok pojęcia porÛwnawczej grupy odniesienia (comparative reference group) koncepcję nor- Grupa odniesienia 97 matywnej grupy odniesienia (normative reference group). Wyznacza ona zespÛł wartości, norm, wzorÛw zachowań i standardÛw, jakimi jednostka powinna kierować się w życiu. Jednocześnie normatywna grupa odniesienia może nagradzać lub karać jednostkę w zależności od jej działań i stopnia dostosowania się do obowiązujących norm, a w rezultacie zaakceptować lub odrzucić daną osobę (hasło → Dewiacja). Posługując się kryterium znajomości wartości dominujących w grupie i stosunku jednostki do tych wartości, Theodore Newcomb wyrÛżnił grupy odniesienia negatywnego ñ w przypadku gdy jednostka neguje obowiązujące w grupie wartości i dąży do przyjęcia norm przeciwnych lub zasadniczo od nich rÛżnych ñ oraz grupy odniesienia pozytywnego ñ gdy jednostka utożsamia się z wartościami obowiązującymi w grupie i kształtuje swoje aspiracje w zgodzie z nimi [Łoś, 1976: 107ñ108]. Teoretycy grup odniesienia starali się także tworzyć typologie poprzez wskazanie odmiennych funkcji, jakie owe grupy mogą pełnić dla jednostki. Theodore Kemper podzielił porÛwnawcze grupy odniesienia na: ñ takie, w stosunku do ktÛrych jednostka ocenia własne położenie pod kątem rÛwności rozkładu przywilejÛw (equity group); ñ takie, w odniesieniu do ktÛrych ocenia słuszność własnego postępowania lub opinii; ñ grupy, ktÛre dostarczają modelu roli poprzez wskazanie umiejętności i sprawności technicznych niezbędnych do jej pełnienia; ñ grupy, ktÛre dostarczają bodźcÛw skłaniających jednostkę do dostosowania swojego zachowania do zachowań innych członkÛw grupy (grupy akomodacyjne ñ accomodator group) [Turowski, 2001: 117ñ118]. Podobnie wśrÛd grup odniesienia normatywnego można wyrÛżnić grupy identyfikacji (czyli takie, ktÛrych wartości jednostka zinternalizowała), a także audytoryjne grupy odniesienia, czyli takie, na ktÛrych uwadze i ocenie zależy jednostce, nawet jeśli nie identyfikuje się z nimi, np. opinia publiczna czy opinie aktualnych partnerÛw interakcji (hasło → Interakcja) [Łoś, 1976: 112; ZiÛłkowski, 1981: 80]. Warto zaznaczyć, że w niektÛrych ujęciach grup odniesienia pomija się kwestię dokonywania porÛwnań społecznych; np. Muzafer Sherif grupą odniesienia nazywa tę, z ktÛrą jednostka się identyfikuje lub ktÛra jest przedmiotem jej aspiracji. Na gruncie symbolicznego interakcjonizmu (hasło → Paradygmat interpretatywny) można odnaleźć odmienne od wyżej przedstawionych ujęcie grup odniesienia. Przez niektÛrych teoretykÛw grupy odniesienia bywają utożsamiane z uogÛlnionym innym (hasło → UogÛlniony inny) lub znaczącym innym orientującym (hasło → Znaczący inny). Według Tamotsu Shibutaniego grupą odniesienia jest ta grupa, ktÛra dostarcza jednostce 98 Grupa odniesienia systemu wartości oraz perspektywy poznawczej, to znaczy grupowo zorganizowanego oglądu rzeczywistości, zespołu przekonań uznawanych przez członkÛw danej grupy za oczywiste (taken for granted) [Shibutani, 1962: 130ñ132]. Jest to więc grupa, ktÛrej oczyma jednostka postrzega, klasyfikuje i ocenia rzeczywistość i siebie [ZiÛłkowski, 1981: 76]. T. Shibutani postuluje, aby rozważając tematykę grup odniesienia, nie ograniczać się wyłącznie do zorganizowanych, łatwo identyfikowalnych grup. Perspektywy poznawczej rÛwnie dobrze może dostarczać nieliczna grupa osÛb, z ktÛrą jednostka pozostaje stale w kontakcie, jak i szeroka kategoria ludzi tworzących na przykład daną profesję [Shibutani, 1962: 132]. Co więcej, rolę grupy odniesienia może pełnić także grupa, ktÛra faktycznie istnieje tylko w wyobraźni jednostki, jak w przypadku artysty, ktÛry uważa, że wyprzedził swÛj czas i tworzy z myślą o przyszłych pokoleniach, czy naukowca, ktÛry pracuje dla ludzkości. Ten sposÛb myślenia Shibutani rozwinął w koncepcji społecznych światÛw (hasła → Teoria światÛw społecznych, Świat społeczny). Zgodnie z twierdzeniem Shibutaniego dla każdej jednostki istnieje tyle grup odniesienia, w ile sieci komunikacji (communication networks) jest ona regularnie zaangażowana [1962: 139]. Aby zrozumieć działanie jednostki w konkretnej sytuacji, konieczne jest ustalenie, pod wpływem jakiej grupy odniesienia działanie to jest kształtowane. Jest to o tyle ważne, że w tym samym czasie jednostka może orientować się na kilka grup odniesienia, zaś w trakcie trwania życia oddziaływanie jednej grupy może zostać zastąpione wpływem innej. Podstawowe pytania, na ktÛre starają się odpowiedzieć teoretycy grup odniesienia, dotyczą tego, jakie grupy i dlaczego właśnie te są wybierane przez jednostkę jako grupy odniesienia. W jakich warunkach układem odniesienia staje się grupa uczestnictwa danej jednostki, a w jakich grupy obce? Jak jednostka radzi sobie z sytuacją, gdy jej grupy odniesienia preferują odmienne czy sprzeczne perspektywy i wartości? Kiedy i pod jakimi warunkami jednostka zmienia grupy odniesienia? Odpowiedzi na te pytania wymagają dalszych badań empirycznych i mogą wzbogacić tę ciągle rozwijającą się teorię. Bibliografia Gołdyka L. (1998), Grupa odniesienia, [w:] W. Kwaśniewicz (red.), Encyklopedia Socjologiczna, Warszawa: Wydawnictwo Oficyna Naukowa. Kuhn M.H. (1976), The Reference Group Reconsidered, [w:] J.G. Manis, B.N. Meltzer (red.), Symbolic Interaction a Reader In Social Psychology, 2nd edition, Boston: Allyn&Bacon, Inc. Grupa pierwotna 99 Łoś M. (1976), Grupy odniesienia ñ propozycja modyfikacji zakresu pojęcia, Studia Socjologiczne, 4 (63), s. 107ñ115. Merton R. (2002), Teoria socjologiczna i struktura społeczna, tłum. E. Morawska, J. Wertenstein-Żuławski, Warszawa: PWN (oryg. R. Merton (1957), Social Theory and Social Structure, New York, NY, US: Free Press). Newcomb T.M. (1958), Attitude Development as a Function of Reference Groups: the Bennington Study, [w:] E. Maccoby, T. Newcomb, E. Hartley (red.), Readings in Social Psychology, 3rd edition, New York: Holt, Reinhart and Winston, Inc. Shibutani T. (1962), Reference Group and Social Control, [w:] A.M. Rose (red.), Human Behavior and Social Processes. An Interactionist Approach, Boston: Houghton Mifflin Company. ------ (1976), Reference group as Perspective, (red.) J.G. Manis, B.N. Meltzer, Symbolic Interaction a Reader In Social Psychology, 2nd edition, Boston: Allyn & Bacon, Inc. Skeris P. (2002), Pojęcie Ñgrupy odniesieniaî, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej. Turowski J. (2001), Socjologia. Małe struktury społeczne, Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL. ZiÛłkowski M. (1981), Znaczenie, interakcja, rozumienie, Warszawa: PWN. Piotr Chomczyński Grupa pierwotna (Primary group) Pojęcie grupy pierwotnej w socjologii jest związane z Charlesem Hortonem Cooleyem, ktÛry w swoim dziele Social Organization z 1909 roku dokonał jej szczegÛłowej charakterystyki i wskazał na fundamentalną rolę w procesie nabywania przez jednostkę kompetencji społecznych. Warto jednak wspomnieć, że termin Ñgrupa pierwotnaî pojawił się już piętnaście lat wcześniej, przed wydaniem wspomnianego dzieła Cooleya, gdyż został użyty w pracy Albiona Smalla i Georgeía Vincenta Introduction to the Study of Society z 1894 roku [zob. Mucha, 1992: 53]. Warto także wskazać, że Ezra Park i Ernest Burgess w Introduction to the Science of Sociology wprowadzają także termin grupy wtÛrne, dokonując opisÛw elementÛw wyrÛżniających grupy w ogÛle, na tle innych formacji kolektywnych [Park, 1921: 159ñ162]. Wkład Parka przyczynił się do dychotomizacji sposobÛw organizowania życia społecznego∗. ∗ Za tę uwagę dziękuję Panu Profesorowi Januszowi Musze. 100 Grupa pierwotna Grupa pierwotna, jak wskazuje nazwa, towarzyszy nam w najwcześniejszych latach naszego życia i posiada decydujący wpływ na nasz rozwÛj społeczny. Cooley podkreśla, że pierwotność grup wyraża się w tym, iż Ñkształtują one społeczną naturę człowieka oraz jego ideałyî [tł. własne, Cooley, 1909: 25]. To w niej powstaje scenariusz socjalizacji pierwotnej (hasło → Socjalizacja) i budowanie jaźni (hasło → Ja podmiotowe i przemiotowe), na co zwrÛcił uwagę George Herbert Mead [1932: 189ñ193; Hałas, 1994: 38]. W trakcie uczestnictwa w grupach pierwotnych osoba jest uspołeczniana, nabywa podstawowych norm i wartości w sposÛb nie zawsze świadomy [Mead, ibidem: 193]. Stajemy się świadkami i aktywnymi uczestnikami tworzenia oraz podtrzymywania Ñduszy grupowejî, ktÛra wraz z całym systemem wartości, nie napotykając przeszkody w postaci już zdobytych wcześniej doświadczeń, formuje naszą świadomość. Grupa pierwotna to taka grupa, ktÛra jest dla jednostki ważna, ktÛra wyznacza jej cele, ideały, zaszczepia normy i wartości, a także przekazuje punkt widzenia składający się na definicję sytuacji [zob. Szacki, 2003: 560; por. także: Tyszka, 1974: 173; Szacka, 2003: 195ñ196]. Danuta Walczak-Duraj pisze, że Ñpierwotność tych grup, stanowiących głÛwne ośrodki socjalizujące jednostkę, polega na tym, iż w ich obrębie realizowane są wszystkie psychiczne i emocjonalne potrzeby jednostki uczestniczącej w takiej grupie ´całą sobąªî [1998: 139]. To w grupie pierwotnej jednostka zdobywa Ñnajwcześniejsze i najpełniejsze doświadczenie społecznej jedności i wspÛlnotyî [Mucha, ibidem: 55]. Grupa pierwotna wyciska piętno na umyśle człowieka, ktÛry jest jej członkiem, otacza go, przekazując mu swÛj zbiorowy sposÛb myślenia i postrzegania rzeczywistości. Do grupy pierwotnej Cooley zalicza w pierwszej kolejności rodzinę, dziecięce grupy zabawowe oraz sąsiedzkie albo wspÛlnotowe grupy dorosłych [ibidem: 26]. W każdej z tych grup mamy do czynienia ze spełnieniem określonych kryteriÛw, ktÛrymi Cooley charakteryzuje grupy pierwotne. Cooley podaje pięć kryteriÛw, odrÛżniających grupy pierwotne od innych grup, w ktÛrych jednostka uczestniczy [zob. Cooley, 1909: 25; Szacka, ibidem: 195ñ196; Mucha, ibidem: 54]. • Grupa pierwotna charakteryzuje się bliskim związkiem face-to-face oraz wspÛłpracą. WśrÛd członkÛw grup pierwotnych dominują relacje bezpośrednie (hasło → Interakcja), to one determinują proces socjalizacyjny. Dziecko poprzez obserwację wzajemnych relacji członkÛw grupy, jak rÛwnież relacji do niego, internalizuje normy i wartości, ktÛre w grupie dominują. • Grupę pierwotną cechuje także relatywnie trwały kontakt. W grupie pierwotnej, jaką jest rodzina, uczestniczymy zazwyczaj od momentu Grupa pierwotna 101 naszego urodzenia do założenia własnej rodziny. Choć relacje wśrÛd członkÛw rodziny, jak rÛwnież nasze z rodziną podlegają zmianie, to w początkowym okresie przypadającym na etap niskiej samodzielności, są one najbardziej trwałe i kompleksowe. • Grupę pierwotną charakteryzuje także mała liczba osÛb. ZarÛwno w najbliższej rodzinie, jak rÛwnież w grupie koleżeńskiej liczba osÛb jest na tyle niewielka, że nie zapewnia nam anonimowości, lecz umożliwia wzajemne poznanie się i zdobycie określonej pozycji znanej pozostałym członkom grupy. • W grupie pierwotnej dominują relacje oparte na znacznej zażyłości. Relacje w grupach pierwotnych mają charakter intymny, wynikający z wystąpienia trzech wcześniej omÛwionych kryteriÛw. Członkowie grupy dobrze się znają, przebywają ze sobą przez dłuższy czas, zaś ich relacje są trwałe i intensywne, więc w konsekwencji nacechowane bliskością. • Piąte kryterium, czyli niewyspecjalizowany charakter grupy odrÛżnia grupę pierwotną np. od grupy pracowniczej nastawionej na wykonanie określonego zadania. Ostatnie kryterium może za sobą pociągać pewne wątpliwości, gdyż w najbardziej typowej rodzinie występuje ściśle określony podział rÛl, gdyż inną rolę posiada ojciec i matka, zaś inną dzieci w zależności od ich wieku. Ponadto także i w rodzinie możemy mÛwić o jej zadaniowym charakterze, gdy jej członkowie wspÛlnie pracują, np. prowadząc gospodarstwo rolne. Bibliografia Cooley Ch.H. (1909), Social Organization: A Study of the Larger Mind, New York: Charles Scribner's Sons. Hałas E. (1994), Obywatelska socjologia szkoły chicagowskiej, Lublin: Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Mead G.H. (1932), Mind Self and Society from the Standpoint of a Social Behaviorist, Chicago: University of Chicago. Mucha J. (1992), Cooley, Warszawa: Wiedza Powszechna. Park R.E., Burgess E.W. (1921), Introduction to the Science of Sociology, Chicago, Il: The University of Chicago Press. Szacka B. (2003), Wprowadzenie do socjologii, Warszawa: Oficyna Naukowa. Szacki J. (2003), Historia myśli socjologicznej (wydanie nowe), Warszawa: PWN. Tyszka Z. (1974), Socjologia rodziny, Warszawa: PWN. Walczak-Duraj D. (1998), Podstawy socjologii, ŁÛdź: Wydawnictwo Praksis. 102 Habitus H Dominika Byczkowska Habitus (Habitus) Habitus ñ termin stworzony przez Arystotelesa, używany także przez Tomasza z Akwinu. Jego dzisiejsze znaczenie socjologiczne nadał mu Pierre Bourdieu w pracy Un art moyen [1965]. Habitus jest to perspektywa poznawcza nabywana w procesie socjalizacji (hasło → Socjalizacja). Można ją umieścić między środkiem a celem owej socjalizacji. Każda rodzina, klasa, grupa społeczna tworzy typowy dla siebie habitus. Nie można być pełnoprawnym członkiem takiej grupy bez nabycia właściwego jej habitusu. Pojęcie to jest nierozerwalnie związane z internalizacją obiektywnych zjawisk (np. dostępnych grupie zasobÛw, warunkÛw pracy). Jest przyjęciem postaw, systemu wartości, ocen, sposobÛw reakcji, jakie wytworzyły się w grupie zewnętrznej w stosunku do niej zjawiska i warunki, w jakich funkcjonuje. Według Bourdieu dyspozycje jednostek mają charakter społeczny, lecz jednostka jako taka jest bytem niezależnym, aktywnym, a nie tylko odtwarzającym społecznie przekazywane wzorce. Habitus można także rozumieć jako specyficzny dla danej grupy sposÛb reagowania na bodźce oddziałujące na jednostkę. Habitus jest zatem sposobem na przystosowanie się do warunkÛw, w jakich funkcjonuje grupa. Nie oznacza to jednak, że częścią habitusu jest uświadomienie tych warunkÛw i celÛw, ktÛrym ma on służyć. Ważne jest wpojenie schematÛw myślowych, sposobÛw postrzegania rzeczywistości, dyspozycji psychicznych tak, aby osoby, ktÛre są członkami grupy, powielały korzystny dla niej schemat ñ nie jest konieczne, by robiły to świadomie. Ważniejsza jest tu forma niż treść, ale forma, ktÛra wynika z rzeczywistości, w ktÛrej została ukształtowana. Dla członkÛw grupy, ktÛrzy nabyli habitus, jego składniki stają się cnotami, do ktÛrych warto dążyć dla nich samych, a nie dla celu, ktÛremu mają służyć. Owe cnoty i wartości są tak głębokie, że aż nieuświadomione, są zinternalizowanymi schematami, ktÛre trudno sobie uświadomić, jeśli nie wychodzi się poza ramy tej grupy. Habitus jest zatem wynikiem tego, co Bourdieu nazwał Ñprzemocą symbolicznąî w kontekście edukacji. Poprzez koncepcję habitusu Bourdieu odnosi się do dwÛch sposobÛw myślenia w socjologii. Sprzeciwia się determinizmowi społecznemu, ktÛry Hermeneutyka obiektywna 103 widzi jednostkę jako marionetkę poruszaną siłami procesÛw społecznych, z drugiej strony nie ma złudzeń, że ludzie zawsze działają w sposÛb racjonalny i oparty na pełnym wyborze. Bibliografia Bourdieu P. (1965), Un art moyen, Paris: Les Editions de Minuit. Bourdieu P., Passeron J.-C. (1990), Reprodukcja. Elementy teorii systemu nauczania, tłum. E. Neyman, Warszawa: PWN. Borys Cymbrowski, Robert Geisler Hermeneutyka obiektywna (Objective hermeneutics) Hermeneutyka obiektywna, zwana też hermeneutyką strukturalistyczną ñ rozwijająca się od początku lat 70. XX wieku koncepcja teoretyczno-badawcza zainicjowana przez niemieckiego socjologa Ulricha Oevermanna. WspÛłcześnie stanowi ona koncept: a) teoretyczny, b) metodologiczny i c) metodyczny: a) jako orientacja teoretyczna została zbudowana w oparciu o hermeneutykę filozoficzną i spokrewniona jest z rÛżnymi odmianami konstruktywizmu (hasło → Konstruktywizm versus konstrukcjonizm), będąc de facto jednym z jego wariantÛw. Hermeneutyka została wprowadzona do nauk społecznych przez Wilhelma Diltheya, ktÛry przejął założenia biblijnej hermeneutyki Friedricha D.E. Schleiermachera i uczynił z nich podstawę swej filozofii życia. Założenia te opierają się na rozumieniu jako kategorii epistemologicznej. Dilthey traktował rozumienie jako proces rekonstruowania stanÛw świadomości innych uczestnikÛw życia społecznego, a nie naturalnych zjawisk, ktÛre wymagają wyjaśnienia przyczynowego. Max Weber przejął kategorię rozumienia i za jej pomocą w swych analizach historycznych odtwarzał logiczne modele zachowań podmiotÛw działających (hasło → Działanie społeczne). Obaj, Dilthey i Weber, mimo że nieco inaczej ujmowali kategorię rozumienia, rzeczywistość społeczną traktowali jako niedającą się sprowadzić ani do zjawisk psychicznych, ani przyrodniczych. To realistyczne stanowisko leży rÛwnież u podstaw hermeneutyki obiektywnej; b) hermeneutyka obiektywna jest przede wszystkim strategią badawczą, ktÛra mieści się w nurcie podejścia rekonstrukcyjnego [por. Krzychała, 104 Hermeneutyka obiektywna 2007]. Propozycja Oevermanna stanowi tylko jedno spośrÛd kilku podejść hermeneutycznych, ktÛre opierają się na powyższych założeniach, takich jak hermeneutyczna socjologia wiedzy [Soeffner, 1989; Reicherz, 2001] i psychoanalityczna hermeneutyka głębi [Lorenzer, 1986; Kˆnig, 2001]. Jako strategia badawcza hermeneutyka obiektywna łączy w sobie elementy metody hermeneutycznej, czerpiąc z tradycji filozoficznej oraz ze strukturalistycznych założeń lingwistyki Noama Chomskyíego ñ stąd określana jest czasem mianem strukturalnej bądź strukturalistycznej. Z językoznawstwa czerpie założenie dotyczące Ñuniwersalnych reguł gramatycznościî wykraczających poza poszczegÛlne języki (hasła → Etnografia mÛwienia, Analiza konwersacyjna, Język). Oznacza to, że człowiek jest wyposażony w aparat mowy, ktÛry teoretycznie umożliwia mu opanowanie każdego języka, pod warunkiem, że będzie socjalizowany (hasło → Socjalizacja) w określonym środowisku. Owe reguły uniwersalne nie występują bezpośrednio w życiu społecznym; ujawniają się zawsze w konkretnym miejscu i czasie. Uniwersalne reguły dostępne są pod postacią latentnych (ukrytych) struktur sensu (latente Sinnstrukturen), ktÛre zawsze występują w konkretnych warunkach. Są one przekształconą postacią reguł uniwersalnych; stanowią ramy, ktÛre mogą być wypełniane rÛżnymi treściami, zależnymi od miejsca (hasło → Kontekst przestrzenny) i czasu [Urbaniak-Zając 2001: 55]. Owe latentne struktury sensu są właśnie przedmiotem dociekań hermeneutyki obiektywnej. Dopiero te treści mają charakter empiryczny i są dostępne poznaniu naukowemu, przy czym sam badacz jest zanurzony w życiu społecznym i nie może bezpośrednio ich dosięgnąć. Światy znaczeń (Bedeutungswelten) jawią się nam jako algorytmy generatywne (Chomsky). Latentne struktury sensu i jawne struktury znaczeń (manifeste Bedeutungsstrukturen) obowiązują obiektywnie; choć nie są dostępne naszym zmysłom, potrafimy je czytać podczas lektury tekstu, uczestnicząc w interakcji (hasło → Interakcja), słuchając muzyki itp. [Oevermann, 2002: 2], odczytując je jako całość kontekstu (hasło → Kontekst), ktÛry towarzyszy ludzkiej praxis. Obowiązują one obiektywnie, niezależnie od naszej zawsze subiektywnej interpretacji. W zaproponowanej ostatnio wersji metodologii badawczej hermeneutyki obiektywnej Oevermann przedstawia trzy kluczowe pojęcia: latentnych struktur sensu, jawnych struktur znaczeń i postaci ekspresji. Postać ekspresji (Ausdrucksgestalt) to jest to, co jest nam empirycznie dostępne, jawna struktura znaczeń, to intersubiektywnie podzielana treść komunikatÛw, dzięki ktÛrym rzeczywistość jest zrozumiała, Hermeneutyka obiektywna 105 a latentne struktury znaczeń to reprezentacja reguł uniwersalnych, niedostępnych naszemu poznaniu. Jako nauka społeczna i nauka o kulturze, hermeneutyka obiektywna dąży do poznania tych zakresÛw życia, ktÛre nie są dostępne bezpośredniej obserwacji (hasło → Obserwacja); konieczne jest więc odwołanie się do kategorii rozumienia. Inaczej jednak, niż w innych podejściach ñ jak pisze Oevermann ñ analizuje nie poprzez odnalezienie subiektywnego odbicia w jednostkowych manifestacjach, w świadomości działających podmiotÛw, ale poprzez analizę postaci ekspresji (Ausdrucksgestalt), pod ktÛrą dopiero dostępne są wszystkie te jednostkowe manifestacje, takie jak: odczucia, wartości, fantazje, wyobrażenia, nadzieje, motywy psychiczne itp. Owe dyspozycje można poznać dopiero wÛwczas, gdy trafnie odczytane zostanie obiektywne znaczenie postaci ekspresji (objektive Bedeutung der Ausdrucksgestalt). Rozpoznanie latentnej struktury sensÛw i obiektywnych znaczeń stanowi pośrednie ogniwo analizy, umożliwiające uporządkowanie zjawisk, do ktÛrych nie ma bezpośredniego empirycznego dostępu. Zdaniem Oevermanna ñ tylko poprzez analizę sensÛw i znaczeń możemy w sposÛb uzasadniony badać struktury subiektywnych dyspozycji, tymczasem pozostałe metody badawcze sprowadzają poziomy sensowności i znaczeniowości działania ludzkiego do wymiaru subiektywnego lub ograniczają się do obserwowania zachowań zewnętrznych wobec badacza [Oevermann, 2002: 2]; c) od większości pozostałych podejść hermeneutycznych, hermeneutyka obiektywna rÛżni się metodycznym wykorzystaniem relacji badacza i przedmiotu badań. Podczas gdy hermeneutyka w ogÛlności naciska na niwelowanie dystansu między badaczem, a przedmiotem, podejście Ñobiektywneî zakłada wykorzystanie tego dystansu w celu uzyskania wielości rÛżnych odczytań, ktÛre byłyby kompatybilne z badanym tekstem [Urbaniak-Zając, 2001: 59ñ60]. Jako metodyczne podejście badawcze hermeneutyka obiektywna wykorzystywana jest w wielu odmianach, od bardzo wymagającej analizy sekwencyjnej, po procedury, ktÛre swobodnie stosują założenia epistemologiczne, plastycznie, dostosowując przebieg analizy do przedmiotu badań. Badanie należy zacząć od zamienienia przedmiotu badanego w tekst. Następnie tekst dzielony jest na sekwencje, z ktÛrych każda powinna być całością samą w sobie; taką, ktÛra będzie stanowić jednostkę sensu: po oddzieleniu od pozostałych nadal pozostanie spÛjnym komunikatem. Tak wypreparowana sekwencja, staje się następnie podstawą dla normalnych kontekstÛw wystąpienia tej sekwencji. Polega to na eksperymencie myślowym, podczas ktÛrego kompletuje się w miarę możliwości pełną listę 106 Hermeneutyka obiektywna kontekstÛw, ktÛre mogą stanowić wypełnienie dla tej wybranej sekwencji. Każda opcja stanowi odrębne odczytanie (Lesart), ktÛre odnosi się do odmiennych latentnych struktur sensu. Rolą badacza jest zebranie jak najliczniejszej grupy odczytań, co umożliwia zebranie szerokiej gamy latentnych struktur sensu, ktÛre towarzyszą jednej sekwencji. Ostatni etap analizy polega na zestawieniu skompletowanych odczytań z faktycznym kontekstem, w ktÛrym wystąpiła analizowana sekwencja. Jeśli ktÛreś z przygotowanych odczytań jest zgodne z faktycznym kontekstem, wÛwczas przypadek uznawany jest za Ñnormalnyî. W takim przypadku przechodzi się do analizy kolejnej sekwencji. Teraz sposoby odczytania dla tej sekwencji porÛwnuje się z pierwszą sekwencją, w wyniku czego powstaje lista elementÛw zgodnych i sprzecznych. Na tej podstawie stawia on hipotezę na temat struktury analizowanego przypadku, ktÛra weryfikowana jest podczas analizowania kolejnej oraz następnych sekwencji. W ten sposÛb falsyfikacja powstającej rekonstrukcji możliwa jest na etapie analizy każdej sekwencji. Przypadki, w ktÛrych żadne spośrÛd zebranych odczytań nie jest zgodne z faktycznym kontekstem wystąpienia analizowanej sekwencji, są traktowane jako odrębne i nieprzydatne dla rekonstrukcji Ñnormalnościî przypadku. Aby badanie miało sens, należy podążać szlakiem Ñnormalnościî. Istotną przy tym informacją jest skala występujących niespÛjności: jeśli jest ich wiele, to badany tekst (rzeczywistość społeczną) można uznać za niespÛjny, za komunikat (hasło → Akt komunikacji) nieskuteczny. Przypadki odczytań niepokrywających się z faktycznym kontekstem należy badać pod względem ich kontekstu wewnętrznego, by ustalić, dlaczego przybrały taką postać ekspresji. Podczas ustalania przypadkÛw szczegÛlnie zalecana jest praca zespołowa, ponieważ wÛwczas zwiększają się szanse na stworzenie szerszej listy możliwych odczytań. Dodatkowo, w miarę możliwości, należy dbać o to, by badacze ñ interpretatorzy nie brali bezpośredniego udziału w zbieraniu materiału badawczego, w celu zminimalizowania wpływu ich własnego doświadczenia na analizowaną materię; aby badaniu podlegały sekwencje, ktÛre nie powstały w efekcie interakcji, w ktÛrych oni sami brali udział. Bibliografia Grondin J. (2007), Wprowadzenie do hermeneutyki filozoficznej, KrakÛw: Wydawnictwo WAM. Krzychała S. (2007), Projekty życia. Młodzież w perspektywie badań rekonstrukcyjnych, Wrocław: Wydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej Edukacji TWP we Wrocławiu. Indukcja analityczna 107 Kˆnig H.D. (2000), Tiefenhermeneutik, [w:] U. Flick, E. von Kardorff, I. Steinke (red.), Qualitative Forschung. Ein Handbuch, Reinbek bei Hamburg: Rowohlt, s. 556ñ569. Kurt R. (2004), Hermeneutik. Eine sozialwissenschaftliche Einf¸hrung, Konstanz: UVK Verlagsgesellschaft mbH. Lorenzer A. (1986), Tiefenhermeneutische Kulturanalyse, [w:] H.-D. Kˆnig et al. (red.), Kultur-Analysen. Psychoanalytische Studien zur Kultur, Frankfurt am Main: Fischer, s. 11ñ98. Oevermann U. (2002), Klinische Soziologie auf der Basis der Methodologie der objektiven Hermeneutik ñ Manifest der objektiv hermeneutischen Sozialforschung. Tekst dostępny na stronie Institut f¸r hermeneutische Sozial- und Kulturforschung e.V.: www.ihsk.de Reicherz J. (2000), Objektive Hermeneutik und hermeneutische Wissenssoziologie, [w:] U. Flick, E. von Kardorff, I. Steinke (red.), Qualitative Forschung. Ein Handbuch, Reinbek bei Hamburg: Rowohlt, s. 514ñ524. Soeffner H.-G. (1989), Auslegung des Alltags ó der Alltag der Auslegung, Frankfurt am Main: Suhrkamp. Urbaniak-Zając D. (2001), Obiektywna hermeneutyka jako metoda rekonstrukcyjnych badań empirycznych, [w:] D. Urbaniak-Zając, J. Piekarski (red.), Jakościowe orientacje w badaniach pedagogicznych: studia i materiały, ŁÛdź: Wydawnictwo Uniwersytetu ŁÛdzkiego, s. 52ñ64. I Jakub Niedbalski Indukcja analityczna (Analytic induction) Indukcją (wnioskowaniem indukcyjnym) nazywamy logiczny model rozumowania, w ktÛrym ogÛlne twierdzenia formułowane są na podstawie szczegÛłowych przesłanek. Stanowi ona jedną z teoretycznych podstaw metod badawczych w naukach empirycznych, polegającą na wyprowadzaniu wnioskÛw uogÛlniających przesłanki pochodzące z poszczegÛlnych przypadkÛw [por. Hammersley, 1989]. Rozumowanie indukcyjne przechodzi zatem od tego, co konkretne, do tego, co ogÛlne, od szczegÛłowych obserwacji (hasło → Obserwacja) określonych aspektÛw życia społecznego do odkrycia prawidłowości, ktÛre mogą wskazać na pewne względnie uniwersalne zasady [Babbie, 2006: 47; por. Znaniecki, 1934: 249ñ331; Glaser, Strauss, 1967; Konecki, 2000). Indukcja, zdaniem Anselma Straussa 108 Indukcja analityczna [1987], jako działanie prowadzące do odkrycia określonych wzorÛw i związkÛw między zmiennymi, a więc hipotez, jest podstawową procedurą generowania teorii opierającą się na empirycznej eksploracji jakiegoś obszaru rzeczywistości. Budowanie teorii za pomocą metody indukcji analitycznej polega więc na określeniu i opisywaniu związkÛw zachodzących pomiędzy kategoriami obserwacji. Badacz dąży do określenia głÛwnej kategorii i wyjaśnienia związkÛw zachodzących pomiędzy ową kategorią a subkategoriami, formułuje i testuje hipotezy, kierując swoje wysiłki ku wygenerowaniu teorii. Celem tworzenia teorii jest zbudowanie zbioru twierdzeń w całości wyjaśniających dane zjawisko. Aby potwierdzić swoją teorię, badacz odwołuje się do przykładÛw z własnej obserwacji oraz powołuje się na wypowiedzi członkÛw badanych grup [Barney, Glaser, 1978; Frankfort-Nachmias, Nachmias, 1996: 314]. Metoda indukcji analitycznej stosowana w badaniach etnograficznych (hasło → Etnografia socjologiczna), składa się z kilku wymienionych przez Hammersleya i Atkinsona [2000: 240] faz: 1. Wstępnego definiowania zjawiska będącego przedmiotem wyjaśniania. 2. Badania kilku przypadkÛw określonego zjawiska. 3. Konstruowania na podstawie analizy danych hipotetycznego wyjaśnienia. 4. Weryfikacji hipotezy poprzez badanie następnych przypadkÛw. 5. Przeformułowania hipotezy bądź ponownego zdefiniowania zjawiska podlegającego wyjaśnieniu, jeśli dotychczasowa hipoteza nie odpowiada nowym faktom. 6. Powtarzalności całego procesu, ktÛry trwa do momentu, kiedy nowe przypadki badawcze w całości potwierdzą trafność hipotezy (hasło → Teoretyczne nasycenie). Klasycznym przykładem wykorzystującym metodę indukcji analitycznej jest metodologia teorii ugruntowanej (hasło → Metodologia teorii ugruntowanej), ktÛra polega na budowaniu teorii (średniego zasięgu) na podstawie systematycznie zbieranych danych empirycznych [zob. Glaser, Strauss, 1967; Glaser, 1978]. Teoria jest tu pochodną analizy danych empirycznych (hasło → Teoretyczne pobieranie prÛbek). Propozycje teoretyczne nie są więc budowane metodą dedukowaną w oparciu o wcześniej przyjęte aksjomaty bądź założenia. Teoria wyłania się w trakcie systematycznie prowadzonych badań terenowych z danych empirycznych, ktÛre bezpośrednio odnoszą się do obserwowanej części rzeczywistości społecznej (hasło → Delimitacja przez konceptualizację) [Konecki, 2000: 26; Konecki, 2005: 270]. Odmienną, a zarazem komplementarną teoretyczną podstawą metod badawczych w naukach empirycznych jest rozumowanie dedukcyjne, ktÛre Indukcja analityczna 109 wychodzi od zasad ogÛlnych (teorii), następnie przechodzi do obserwacji, by sprawdzić trafność przewidywań teoretycznych. Metoda indukcyjna pod wieloma względami nawiązuje do metody dedukcyjnej. Jednocześnie najbardziej istotna rÛżnica polega na tym, że testowanie koncepcji teoretycznych nie stanowi ostatniego etapu badań naukowych, lecz jest dopiero pierwszym krokiem na drodze do dalszego doskonalenia teorii [Hammersley, Atkinson, 2000: 241; Konecki, 2005: 270]. Teoria zaczyna się tu wyłaniać w trakcie zbierania danych empirycznych. Natomiast analiza dedukcyjna służy sformułowaniu ñ na podstawie zaobserwowanych Ñzmysłowoî i Ñwyindukowanychî kategorii ñ gdzie dalej szukać grup lub podgrup porÛwnawczych. Poprzez porÛwnywanie danych zbieranych w trakcie badań tworzy się bardziej abstrakcyjne poziomy teoretycznych powiązań kategorii. Teoria budowana jest indukcyjnie w trakcie następujących po sobie stadiÛw analizy danych empirycznych [Glaser, 1978; za: Konecki, 2000: 45]. Oba podejścia ñ indukcyjne oraz dedukcyjne ñ są prawomocnymi drogami w nauce ściśle ze sobą powiązanymi i nie tworzą relacji sekwencyjnej. Łącznie dostarczają natomiast bardziej znaczących oraz kompletnych wyjaśnień badanych zjawisk i procesÛw społecznych [Babbie, 2006: 47; por. Strauss, 1987]. Bibliografia Babbie E. (2006), Badania społeczne w praktyce, Warszawa: PWN. Frankfort-Nachmias Ch., Nachmias D. (2001), Metody badawcze w naukach społecznych, Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka. Glaser B. (1978), Theoretical Sensitivity, San Francisco: The Sociology Press. Glaser B., Strauss A. (2009), Odkrywanie teorii ugruntowanej. Strategie badania jakościowego, tłum. M. Gorzko, KrakÛw: Nomos (oryg. B. Glaser, A. Strauss (1967), The Discovery of Grounded Theory, Chicago: Aldine). Hammersley M. (1989), The Dilemma of Qualitative Method: Herbert Blumer and the Chicago Tradition, Londyn: Routledge. Hammersley M., Atkinson P. (2000), Metody badań terenowych, Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka. Konecki K. (2000), Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana, Warszawa: PWN. ------- (2005), Analiza danych jakościowych. Procesy i procedury, Przegląd Socjologiczny, nr 1ñ2. Strauss A. (1987), Qualitative Analysis for Social Scientists, Cambridge: Cambridge University Press. Znaniecki F. (1934), The Method of Sociology, New York: Farrar & Rinehart. 110 Instytucje totalne Dominika Byczkowska Instytucje totalne (Total institutions) Instytucje totalne ñ termin wprowadzony przez Ervinga Goffmana w pracy Asylums. Essays on the Social Situation of Mental Patients and Other Inmates [1961]. Autor sformułował to pojęcie w trakcie badań nad społecznym światem (hasła → Świat społeczny, Teoria światÛw społecznych) podwładnych w szpitalu St. Elisabeth w Waszyngtonie D.C. Pracował wÛwczas w szpitalu jako asystent jednego z dyrektorÛw, spędzał całe dnie z pacjentami, unikając bliskich kontaktÛw z personelem. Jego głÛwnym celem było poznanie z bliska życia pacjentÛw. Instytucje totalne to pojęcie dotyczące takiej kategorii organizacji społecznych, ktÛre, w większym stopniu niż inne, dążą do ograniczenia praw przebywających w nich osÛb. Cechy instytucji totalnych to: ñ fizyczna bariera, ktÛra odgradza daną organizację od świata zewnętrznego; ñ całość życia członkÛw takich organizacji przebiega w jednym miejscu oraz podlega jednej władzy; ñ członkowie tych organizacji przebywają w ciągłej obecności tej samej, dużej liczby osÛb; wszyscy są traktowani jednakowo; ñ istnieje narzucony odgÛrnie przez władzę regulamin, ktÛry określa szczegÛłowo plan dnia; jego przestrzegania pilnuje zespÛł nadzorcÛw; ñ wszelkie czynności są przymusowe i stanowią element planu, jakim jest osiągnięcie oficjalnego celu danej instytucji; ñ występuje jasny podział na dużą grupę podwładnych (inmates) żyjących w organizacji oraz niewielką grupę nadzorującego ich personelu (staff), ktÛrzy przebywają w instytucji tylko w czasie pracy i mają stały kontakt ze światem zewnętrznym. Obie grupy postrzegają siebie stereotypowo, istnieje duży, czasem oficjalnie określony dystans; ñ personel bierze odpowiedzialność za podwładnych, a wszelkie ich potrzeby są zaspokajane wewnątrz organizacji; ñ praca (hasło → Praca) jest elementem planu, jaki przyjmuje organizacja, aby zrealizować swÛj cel. Mobilizacją do pracy jest zazwyczaj kara, a nie nagroda. Cechy instytucji totalnych nie są właściwe tylko im, a także nie wszystkie one muszą być spełnione, aby można było nazwać daną organizację instytucją totalną. Instytucje totalne można podzielić na pięć rodzajÛw w zależności od celu, jakiemu oficjalnie mają służyć. Są to: Instytucje totalne 111 ñ organizacje zajmujące się osobami niezdolnymi do opieki nad samym sobą, nieszkodliwymi dla społeczeństwa, np. z powodu niedołężności, starości (przytułki dla bezdomnych, domy dziecka); ñ organizacje zajmujące się osobami niezdolnymi do troszczenia się o siebie, ale jednocześnie zagrażające społeczeństwu, choć nie z własnej winy (szpitale psychiatryczne, sanatoria przeciwgruźlicze); ñ organizacje, w ktÛrych znajdują się osoby mogące z własnej woli szkodzić innym (więzienia, domy poprawcze); ñ organizacje powołane do realizacji konkretnych, technicznych zadań w społeczeństwie (koszary wojskowe, internaty, okręty); ñ organizacje, do ktÛrych członkowie przystąpili dobrowolnie w celu kontemplacji religijnej (opactwa, klasztory, zakony). W instytucjach totalnych podwładni podlegają procesowi nazwanemu przez Goffmana degradacją oraz systemowi przywilejÛw. Proces degradacji polega na ciągłym poniżaniu podwładnego oraz jego towarzyszy, co ułatwia personelowi kierowanie dużymi grupami ludzi. Jego elementem jest proces deprywacji osobowości polegający na całkowitym odcięciu podwładnego od jego środowiska macierzystego, unieważnieniu poprzedniej wyjątkowej tożsamości (hasła → Tożsamość, Transformacje tożsamości) poprzez odebranie wszystkich prywatnych przedmiotÛw, ktÛre mogłyby go z nią łączyć. Otrzymuje on nowe przedmioty, jednakowe dla wszystkich podwładnych, ktÛre wzmagają poczucie, że jest on tylko jednym z nich. Podobne znaczenie ma nadanie podwładnemu numeru lub jak w przypadku zakonÛw nowego imienia, z ktÛrym personel będzie go od tej pory identyfikował. W instytucji totalnej wiek nie ma znaczenia w takim sensie jak w świecie zewnętrznym. Znaczenie ma raczej staż przebywania w organizacji, liczony od momentu wejścia. Częścią procesu degradacji jest sposÛb pełnienia władzy. Kontrola sprawowana jest grupowo ñ każdy z podwładnych może być ukarany przez każdego członka personelu. Stosuje się także wiele kar odnoszących się do szerokiego spektrum zachowań występujących stale. Ponadto personel stosuje sankcje za wykroczenia w jednej dziedzinie w innych sferach życia w organizacji. Proces przekształcania jaźni realizowany jest rÛwnież dzięki systemowi przywilejÛw. Elementami tego systemu są: regulamin wewnętrzny, czyli zbiÛr nakazÛw i zakazÛw, określający ramy działania w organizacji; nagrody przyznawane za przestrzeganie regulaminu oraz posłuszeństwo (stanowią je przedmioty codziennego użytku ze świata zewnętrznego); kary za nieprzestrzeganie regulaminu. Efektem stosowania systemu przywilejÛw jest wytworzenie systemu wtÛrnego przystosowania, ktÛrego elementami są żargon (hasło → Język), rozrÛbki, kodeks grupy podwładnych. 112 Instytucje totalne Przebywanie w instytucji totalnej i podleganie systemom degradacji oraz przywilejÛw wymaga od podwładnych przystosowania się. Można wyrÛżnić pięć technik adaptacyjnych, charakterystycznych dla osÛb przebywających w takich organizacjach: – wycofanie się z sytuacji ñ polega na odcięciu się od otaczającego świata, zwracaniu uwagi tylko na to, co bezpośrednio dotyczy podwładnego; – taktyka buntu ñ polega na prowokowaniu personelu i odmowie wszelkiej wspÛłpracy, co pociąga za sobą konieczność stałego liczenia się z regulaminem i strukturą organizacyjną, a w efekcie zaangażowanie w organizację; – zadomowienie się ñ wycinek świata zewnętrznego dostępny w danej organizacji jest przez podwładnego utożsamiany z całością, a jednocześnie instytucja staje się dla niego miejscem, gdzie chce przebywać, odgrodzony od niebezpieczeństw świata zewnętrznego; – konwersja ñ polega na przejmowaniu przez podwładnego poglądÛw, wartości i punktu widzenia personelu, staniu się wzorcowym podwładnym zawsze realizującym założenia regulaminu; – zimna kalkulacja ñ polega na stosowaniu wszystkich powyżej opisanych taktyk w zależności od aktualnej sytuacji. Daje ona możliwość dystansowania się wobec instytucji i opuszczenie jej bez szkÛd psychicznych czy fizycznych. Zagrożeniem w przypadku stosowania takiej taktyki jest konfrontacja grup, wobec ktÛrych przyjmuje się rÛżne techniki adaptacji. Praca personelu instytucji totalnych polega na przekształcaniu ludzi, ich jaźni. Wymaga to przejęcia odpowiedzialności za podwładnego, włącznie z pełnomocnictwami uprawniającymi do podejmowania decyzji prawnych. Personel napotyka także na problemy w pracy wynikające z kontaktÛw z rodziną podwładnego, ze sprzeczności pomiędzy poszczegÛlnymi punktami regulaminu a ogÛlnym celem instytucji, a także niemożnością respektowania norm międzyludzkich w kontaktach z podwładnymi ñ traktowanie ich jak przedmiot. Trudności w realizowaniu zadań organizacji mogą tkwić także w tym, że podwładni wykazują opÛr wobec działań personelu oraz że personelowi nie zawsze udaje się zachować dystans wobec podwładnych. W ostatnim przypadku mÛwimy o Ñcyklu zaangażowaniaî (involvement cycle), polegającym na opuszczaniu pracy z podwładnymi i powracaniu do niej, co spowodowane jest ciągłym zmęczeniem emocjami wywołanymi kontaktami z podwładnymi albo tęsknotą za tymi emocjami. Inną kwestią jest przenikanie do wewnątrz instytucji totalnych norm moralnych zewnętrznego świata. Choć w większości takich organizacji uniformizacja podwładnych nakazuje traktowanie ich jednakowo, bez względu na status i role społeczne (hasło → Rola społeczna) pełnione w środowisku macierzystym, przenikanie zasad ze świata zewnętrznego Instytucje totalne 113 jest nieuniknione. Są to bowiem organizacje umiejscowione w jakimś społecznym porządku, dla ktÛrego spełniają swoje cele. Przykładem takiej przenikalności norm do wewnątrz instytucji totalnej jest np. rÛżnicowanie zadań dla podwładnych z rÛżnych środowisk macierzystych, podział na męskie i żeńskie oddziały. Kwestią rÛżnicującą w znaczny sposÛb instytucje totalne jest los ich podwładnych po opuszczeniu tych organizacji. Osoby opuszczające takie instytucje jak więzienia czy szpitale psychiatryczne są zazwyczaj piętnowane (hasło → Teoria etykietowania), co powoduje, że niechętnie ujawniają fakt pobytu w tych miejscach. W przypadku innych instytucji, jak: elitarne szkoły, seminaria, niektÛre koszary wojskowe, więź pomiędzy podwładnymi jest skwapliwie podtrzymywana, a pobyt w nich jest powodem do dumy. Tak ogÛlne ujęcie problematyki instytucji totalnych ma zarÛwno aspekty pozytywne, ponieważ pozwala znaleźć cechy wspÛlne takich organizacji, jak i negatywne. GłÛwnym zarzutem, jaki można postawić teorii Ervinga Goffmana, jest nieuwzględnienie Ñniepowtarzalnej specyficznościî poszczegÛlnych instytucji totalnych i jej wpływu na jaźń podwładnego [Konecki, 1985: 2]. Goffman w swojej koncepcji pomija bowiem specyficzność wzorÛw interakcji, jakie oferują rÛżne instytucje totalne, niepowtarzalne dla danej organizacji taktyki przystosowania oraz kwestię przenosin z instytucji totalnej danego typu do innej. Nie bierze także pod uwagę znaczenia przypisywanego otoczeniu, jakie nadaje mu podwładny, a ktÛre może mieć znaczący wpływ na budowanie nowej, instytucjonalnej tożsamości (hasło → Tożsamość) [Konecki, 1985: 8ñ13, 17, 22ñ23]. W typologii Goffmana brak także takiej kategorii, w ktÛrej umieścić można by instytucje mające na celu masowe mordowanie ludzi, jakimi były obozy koncentracyjne, a co za tym idzie, nie uwzględnia ona specyficznych dla tak skrajnych warunkÛw, jak walka o przetrwanie i uniknięcie śmierci, wzorÛw interakcji, relacji między personelem a podwładnymi czy technik adaptacyjnych [Konecki, 1985]. Bibliografia Goffman E. (1961), Asylums. Essays on the Social Situation of Mental patients and Other Inmates, New York: Doubleday Anchor. ------ (1975), Charakterystyka instytucji totalnych, tłum. Z. Zwoliński, [w:] W. Derczyński, A. Jasińska-Kania, J. Szacki (red.), Elementy Teorii Socjologicznych, Warszawa: PWN, s. 151ñ177, ------ (1969), The Characteristics of Total Institutions, [w:] A. Etzoni (red.), A Sociological Reader on Complex Organizations, New York: Hold, Reinhart and Wilson, Inc. 114 Instytucje totalne Konecki K.T. (1985), Jaźń w totalnej instytucji obozu koncentracyjnego, Kultura i Społeczeństwo, 3, s. 197ñ211. Piotr Chomczyński Interakcja (Interaction) Etymologia pojęcia interakcja (łac. inter i actio) wskazuje na coś, co się odbywa pomiędzy, przynajmniej dwoma uczestnikami. Jest to jedno z najważniejszych pojęć w socjologii, nie tylko jakościowej, gdyż wskazuje na to, co ponadjednostkowe w człowieku, uświadamiając jego społeczną naturę. Pojęcie interakcji jest obecne w wielu rÛżnych paradygmatach (hasło → Paradygmat), nurtach i teoriach socjologicznych (np. w teoriach wymiany), lecz my skupimy się przede wszystkim na reprezentantach, ktÛrzy pojęcie interakcji uczynili centralnym dla swoich rozważań. Na początku jednak warto zdefiniować pojęcie interakcji. W tym celu posłużymy się definicją zaproponowaną przez Jonathana H. Turnera. ÑInterakcja jest to dokonujący się między ludźmi proces wzajemnej wymiany gestÛw, ich interpretacji oraz dopasowywania na tej podstawie swoich działańî [1998: 255]. By należycie pojąć zagadnienie interakcji, warto bliżej przyjrzeć się poszczegÛlnym aspektom jej definicji. Przede wszystkim interakcja jest procesem, czyli ma naturę dynamiczną, podlega zmianie w miarę trwania. Zakłada wzajemność, ktÛra obejmuje wymianę pomiędzy aktorami społecznymi cechującymi się aktywną wobec siebie postawą. Ezra Park i Ernest Burgess w Introduction to the Science of Sociology interakcję międzyludzką, ze swej natury złożoną i nieprzewidywalną, przeciwstawiają mechanicznej interakcji kul bilardowych [1921: 340]. Wymianie podlegają gesty tak werbalne, jak i niewerbalne, czyli np.: słowa, ton głosu, mimika, spojrzenie, ruchy rąk, nÛg itd. PoszczegÛlne gesty są interpretowane przez aktorÛw społecznych, ktÛrzy w zależności od sposobu ich definiowania, na ich podstawie, dopasowują wobec siebie działania (hasła → Działanie społeczne, Działanie połączone). Badania nad interakcją, a raczej rÛżnymi jej przejawami, są domeną wielu socjologicznych programÛw badawczych, choć zdaniem Turnera palmę pierwszeństwa należy oddać Georgowi Simmlowi [por. Simmel, 1921; patrz także: strona poświęcona Georgowi Simmlowi: http://socio.ch/sim/ index_sim.htm i zob. Turner, 2004: 407]. Simmel, jako prawdopodobnie pierwszy europejski badacz, zainteresowany był przede wszystkim formami interakcji i ich skutkami, nie wykraczając zbytnio ponad poziom Interakcja 115 makrospołeczny [patrz: Szacki, 2003: 455]. Przede wszystkim podkreśla się jego zaangażowanie w wytłumaczenie interakcji jednostki i społeczeństwa [patrz szkic: The Web of Group Affiliations]. Dla Simmla osobowość człowieka jest pochodną jego przynależności do grup społecznych (hasło → Grupa pierwotna) i jest przez te przynależności kształtowana [por. Turner, 2004: 408]. To interakcje człowieka w grupie przesądzają o jego identyfikacji jako członka określonej grupy, od ktÛrej uzyskuje tożsamość (hasło → Tożsamość). Jednostka jest, zdaniem Simmla, postrzegana przez pryzmat grupowo wypracowanej tożsamości przez innych [patrz: http://majorsmatter.net/rpitt/simmel.pdf, dostęp z dnia: 28.09.2006]. Ponadto Simmel wiązał interakcję z socjalizacją jednostki (hasło → Socjalizacja). Doświadczenia socjalizacyjne określają charakter interakcji oraz pozwalają aktorowi społecznemu na wypracowanie kompetencji interakcyjnych [por. Simmel, 1921: 349]. Interakcją zajmował się także inny znany socjolog, ktÛrego twÛrczość wiąże się ze Szkołą Chicago (hasło → Etnografia socjologiczna), Charles Horton Cooley. Wiązał on interakcję i jej wpływ na człowieka z rozwojem jaźni, ktÛra powstaje właśnie dzięki interakcji jednostki z otoczeniem [patrz: Hałas, 1994: 21; Mucha, 1992: 61]. Zbigniew Bokszański podkreśla udział interakcji w budowie jaźni, pisząc, że Ñ(Ö) Interakcja jest macierzą, w ktÛrej dokonuje się dostrzeganie, selekcja i inkorporacja elementÛw jaźniî [1989: 61]. Znaczenie interakcji jest także widoczne w cooleyowskiej koncepcji grup pierwotnych (hasło → Grupa pierwotna), w ktÛrych dokonuje się socjalizacja pierwotna [patrz: Cooley, 1909: 25]. Poprzez interakcję dochodzi do internalizacji norm i wartości dominujących w danej grupie (pierwotnej czy wtÛrnej). Interakcja stanowi także sedno twÛrczości innego wybitnego socjologia Georgeía Herberta Meada. Interakcja symboliczna jest jego zdaniem właściwa jedynie człowiekowi, gdyż jedynie istota ludzka potrafi odczytywać i interpretować symboliczną (hasło → Symbol) warstwę wymienianych gestÛw. Interakcja, w znaczeniu meadowskim, obejmuje nie tylko nasze relacje z otoczeniem, lecz także może być skierowana niejako Ñdo wewnątrzî. Jak pisze Krzysztof Konecki, Ñpolega (ona) na tym, że jesteśmy sobie w stanie wyobrazić (przed wyborem określonej strategii), jak inni będą postrzegać nasze działanie i jak mogą na nie zareagowaćî [2005a: 63]. Jednostka, w ujęciu Meada, jest rÛwnież odbiorcą interakcji skierowanej pod swoim adresem. Jak zaznacza jego uczeń i kontynuator myśli Herbert Blumer: ÑMead po prostu ma na myśli, że człowiek jest obiektem dla siebie samego. Jednostka może postrzegać samą siebie, posiadać koncepcję siebie, komunikować się ze sobą i podejmować działania w stosunku do siebieî [Blumer, 1969: 62, tł. własne]. Interakcja obejmuje dwie sfery 116 Interakcja ludzkiej jaźni, mianowicie ja przedmiotowe i ja podmiotowe, pomiędzy ktÛrymi toczy się interakcja mająca wpływ na nasze postrzeganie rzeczywistości i działanie (hasło → Ja podmiotowe i przedmiotowe). Problematyka interakcji znajduje także czołowe miejsce w dorobku wspomnianego już Herberta Blumera, ktÛremu przypisuje się krystalizację symbolicznego interakcjonizmu (hasła → Paradygmat interpretatywny, Pojęcia w symbolicznym interakcjonizmie), jako perspektywy teoretycznej [zob. Turner, 2004: 418]. Interakcja, w ujęciu Blumera skupia się na wypracowywaniu przez jej uczestnikÛw własnych linii zachowania (line of conduct) wobec pozostałych, poprzez nieustanną wzajemną interpretację linii działania (line of action) wszystkich uczestnikÛw. Wzajemne dopasowywanie (fitting together) linii działania odbywa się poprzez procesy definiowania czyjegoś zachowania oraz jego interpretacji. Całość służy wypracowaniu i podtrzymaniu wzorÛw interakcyjnych, ktÛre będą wyznaczały porządek interakcyjny uczestnikÛw [zob. Blumer, ibidem: 66ñ67]. Interakcja jako domena życia społecznego, znajdowała się także w polu zainteresowania Ervinga Goffmana, uważanego za najwybitniejszego przedstawiciela podejścia dramaturgicznego [por. Goodman, 2001: 99; Turner, 2004: 456; Szacki, 2003: 844]. Poprzez dramaturgię obejmującą patrzenie na sieć relacji międzyludzkich z perspektywy teatru Goffman stara się wyjaśnić naturę interakcji społecznych [por. Goodman, ibidem: 99]. Najważniejsza w ujęciu Goffmanowskim jest interakcja face to face, podczas ktÛrej ludzie grający wobec siebie określone role (hasło → Rola społeczna), stosują sytuacyjnie uwarunkowane techniki (techniki twarzy, przestrzeni fizycznej, dekoracji itd.), [por. Goffman, 2000]. Interakcja jest zatem ściśle podporządkowana ramom społecznym, w jakich się odbywa [patrz: Szacki, ibidem: 849]. Poszukiwania Goffmana obejmują także identyfikację tego, co składa się na rytuał interakcyjny, czyli pewien uporządkowany zbiÛr następujących po sobie zachowań aktorÛw społecznych, wraz z przypisywaną im symboliką [patrz: Goffman, 2006]. Natura interakcji stała się także przedmiotem rozważań Alfreda Sch¸tza. Cechą immanentną społecznej interakcji jest, według Sch¸tza, wzajemne naśladownictwo warunkujące dostosowywanie się do siebie (mutual tunning in) i przekonanie o byciu zrozumianym przez partnera interakcyjnego. Jest to możliwe dzięki realności, w ktÛrej osadzone są interakcje. Jest ona wspÛlna dla jednostek dlatego, że tak jest przez nich postrzegana na podstawie znaczeń zrozumiałych dla wszystkich (common sense), z racji wspÛlnego uczestnictwa w niej [patrz: Sch¸tz, 1953: 17ñ20]. Elementy składające się na interakcję są zatem wspÛlne, gdyż wyrastają ze wspÛlnych doświadczeń uczestnikÛw interakcji. Badanie interakcji było także przedmiotem badań etnometodologÛw, a wśrÛd nich Harolda Garfinkla. Analiza konwersacji (hasło → Analiza Interakcja 117 konwersacyjna) typowych dla codziennego życia (tzw. eksperyment przerywania), wskazała według niego na to, że ludzie podczas rozmowy bazują zazwyczaj na wzajemnym zrozumieniu motywÛw, kontekstu (hasła → Kontekst, Kontekst przestrzenny), istoty poruszanego zagadnienia, jak rÛwnież wzajemnej zgody, co do kolejności poruszanych zagadnień, dzięki czemu przekaz zredukowany jest tylko do elementÛw istotnych (bogatych w treści). To, co niewypowiedziane, zawiera się w leżącym u podstaw interakcji wzorze (underlying pattern), ktÛry wpisany jest na stałe w postrzeganie kontekstowe warunkujące właściwe rozumienie aspektÛw życia codziennego. WzÛr ten, jak dowodzi eksperyment, jest tak głęboko wdrukowany w naszą codzienną percepcję rzeczywistości i przyjęty za oczywisty (taken for granted), że nie może wręcz być uświadamiany przez uczestnikÛw codziennej interakcji. Jest on wykrywalny tylko w przypadku odrzucenia jego założeń, w momencie podejmowania interakcji [por. Garfinkel, 1967: 39ñ47]. Według Garfinkla podstawową metodą, za pomocą ktÛrej jednostki starają się budować rzeczywistość znaczeniową w trakcie wzajemnych relacji, jest interpretowanie działań. Polega ona na werbalnym przedstawieniu przez jednostkę wskazÛwek interpretacyjnych pozostałym uczestnikom interakcji. Dzięki nim, budowana jest wspÛlnie odczuwana i rozumiana teraźniejszość. Zagadnienie interakcji stanowiło przedmiot dociekań wielu innych niewymienionych tutaj ÑsocjologÛw jakościowychî, jak choćby A. Straussa, ktÛry problem interakcji zawarł w m.in. książce pt. Mirrors and Masks. Kwestie omÛwione wyżej nie wyczerpują problemu interakcji, ktÛra stała się ważnym pojęciem dla wielu socjologÛw i innych przedstawicieli nauk społecznych. Zaprezentowane tutaj stanowiska skupione są wokÛł badaczy identyfikowanych jako przedstawiciele szeroko pojętej Ñsocjologii jakościowejî i paradygmatu interpretatywnego (hasło → Paradygmat interpretatywny), co nie oznacza, że zagadnienie interakcji nie było podejmowane przez przedstawicieli innych nurtÛw i paradygmatÛw. Bibliografia Bokszański Z. (1989), Tożsamość, interakcja, grupa. Tożsamość jednostki w perspektywie teorii socjologicznej, ŁÛdź: Wydawnictwo Uniwersytetu ŁÛdzkiego. Cooley Ch.H. (1909), Social Organization: A Study of the Larger Mind, New York: Charles Scribner's Sons. Garfinkel H. (2007), Studia z etnometodologii, tłum. A. Szulżycka, Warszawa: PWN (oryg. H. Garfinkel H. (1967), Studies in Ethnometodology, Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall Inc.). Goffman E. (2000), Człowiek w teatrze życia codziennego, tłum. H. Datner-Śpiewak, P. Śpiewak, Warszawa: Wydawnictwo KR (oryg. E.! Goffman 118 Interakcja (1959), The Presentation of Self in Everyday Life, New York: The Overlook Press. ------ (2006), Rytuał interakcyjny, tłum. A. Szulżycka, Warszawa: PWN (oryg. Goffman N. (1967), Interaction Ritual: Essays in Face-to-face Behavior, Chicago: Aldine Pub. Co.). Goodman N. (2001), Wstęp do socjologii, tłum. J. Polak, J. Ruszkowski, U. Zielińska, Poznań: Zysk i S-ka (oryg. Goodman N. (1992), Introduction to Sociology, New York: Harper Collins Publishers). Hałas E. (1994), Obywatelska socjologia szkoły chicagowskiej, Lublin: Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Konecki K. (2005a), Ludzie i ich zwierzęta. Interakcjonistyczno-symboliczna analiza społecznego świata właścicieli zwierząt domowych, Warszawa: SCHOLAR. ------ (2005b), Problem interakcji symbolicznej a konstruowanie jaźni, [w:] E. Hałas, K. Konecki (red.), Konstruowanie jaźni i społeczeństwa, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR. Mead G.H. (1932), Mind Self and Society from the Standpoint of a Social Behaviorist, Chicago: University of Chicago. Mucha J. (1992), Cooley, Warszawa: Wiedza Powszechna. Sch¸tz A. (1953), Common Sense and Scientific Interpretation of Human Action, Philosophy and Phenomenological Research, Vol. 14, No. 1. Simmel G. (1955), The Web of Group Affiliations, [w:] Conflict, The Web of Group Affiliations, III (1955), tłum. Reinhard Bendig, Glencoe, Free Press. ------ (1921), Social Interaction as the Definition of the Group in Time and Space, [w:] R.E. Park, E.W. Burgess, Introduction to the Science of Sociology, Chicago, Illinois: The University of Chicago Press. Szacki J. (2003), Historia myśli socjologicznej (wyd. nowe), Warszawa: PWN. Turner J. (2004), Struktura teorii socjologicznej, tłum. G. Woroniecka, J. Szmatka, A. Manterys, A. Mościskier, K. Wysieńska, E. Zakrzewska-Manterys, M. Bucholc, Z. Karpiński, Warszawa: PWN (oryg. Turner J. (1998), The Structure of Sociological Theory, Wadsworth Publishing Company). J Piotr Chomczyński Ja podmiotowe i przedmiotowe w ujęciu Meada (I and Me by Mead) Pojęcie ja podmiotowego i ja przedmiotowego na trwałe wprowadził do słownika socjologicznego George Mead w swoim dziele z 1932 roku Mind Ja podmiotowe i przedmiotowe w ujęciu Meada 119 Self and Society from the Standpoint of a Social Behaviorist. Za pomocą tych konstruktÛw chciał wykazać indeterministyczny charakter ludzkiego działania (hasło → Działanie społeczne), tłumacząc nimi aktywność jednostki wobec jej otoczenia społecznego [zob. Turner, 2004: 404]. Zanim zaczniemy bardziej dogłębnie analizować problem wzajemnych związkÛw ja podmiotowego i ja przedmiotowego, w kontekście działania, warto bliżej przybliżyć charakterystykę tych dwÛch pojęć. Ja podmiotowe możemy określić jako impulsywne, indywidualistyczne, kreatywne [por. Hałas, 1994: 38; Szacki, 2003: 584ñ585] i zorientowane na to, co aktualnie się dzieje lub to, co wydarzy się w przyszłości. Stanowi także siłę napędową podmiotu działającego (hasło → Działanie społeczne). Mead pisze, że Ñja podmiotowe daje uczucie wolności, inicjatywyî [1932: 246 tł. własne], zaś ja przedmiotowe stanowi wyobrażenie o swoim zachowaniu po fakcie jego zrealizowania. Ja podmiotowe, jak pisze Mead, pojawia się w ja przedmiotowym jako Ñpostać historycznaî [ibidem: 242 tł. własne]. Ja podmiotowe jest także Ñbliżejî tego, co dzieje się wokÛł podmiotu, wchodzi w bezpośredni kontakt z otoczeniem, przez co może stanowić podstawę dla naszego wyobrażenia o nas samych i możliwościach naszego działania [por. Konecki, 2005: 43]. Natomiast ja przedmiotowe jest bardziej obiektywne [por. Hałas, ibidem: 38], pasywne, stanowi kumulację przeżyć jednostki. ÑJa podmiotowe jest reakcją organizmu na postawy innych; ja przedmiotowe jest zorganizowanym zbiorem postaw innych jednostek, ktÛre przyjmuje się samemu. Postawy innych tworzą zorganizowane ja przedmiotowe, na ktÛre reaguje jako ja podmiotoweî. [Mead, 1932: 243 tł. własne]. Ja przedmiotowe stanowi kolektywistyczny wymiar uczestnictwa jednostki w społeczeństwie, bez ktÛrego nie potrafiłaby się w nim odnaleźć i być traktowana przez pozostałych jako ÑswÛjî. ÑMe, to jednostka konwencjonalna, kierująca się nawykami. Zawsze jest taka. Musi ona mieć te nawyki, te same reakcje co wszyscy, bo bez tego nie mogłaby być członkiem zbiorowościî [Mead, cyt. za: Szacki, ibidem: 584]. Ja przedmiotowe powstaje na bazie wiedzy związanej z naszym obrazem w oczach innych oraz oczekiwaniami, jakie się wobec nas żywi [zob. Konecki, ibidem: 43]. Przy powstawaniu i organizacji ja przedmiotowego uczestniczy samoświadomość, ktÛra tworzy zbiÛr reakcji wynikający z doświadczeń jednostki. ÑW takiej mierze, w jakiej jednostka wywołuje w sobie postawy innych, powstaje zorganizowana grupa reakcji. Następuje to w skutek zdolności jednostki do przyjmowania postaw innych, zdobywa ona samoświadomość w takiej mierze, w jakiej potrafi zorganizować te postawy. Przyjęcie tych wszystkich zorganizowanych zbiorÛw postaw daje jej ja przedmiotowe, to znaczy jaźń, ktÛrej jest świadomaî [Mead, ibidem: 243]. 120 Ja podmiotowe i przedmiotowe w ujęciu Meada Warto w tym miejscu uściślić, że Mead wiązał jaźń człowieka z ja podmiotowym i ja przedmiotowym. Szacki pisze o dwuaspektowości jaźni, ktÛra jest procesem obejmującym wzajemny wpływ pomiędzy ja przedmiotowym i ja podmiotowym. Ja przedmiotowe jest częścią interpretującą jaźni wpływającą na jej drugi aspekt, czyli ja podmiotowe, ktÛre z kolei odpowiada za dynamikę i kreatywność. Bibliografia Hałas E. (1994), Obywatelska socjologia szkoły chicagowskiej, Lublin: Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Konecki K. (2005), Problem interakcji symbolicznej a konstruowanie jaźni, [w:] E. Hałas, K. Konecki (red.), Konstruowanie jaźni i społeczeństwa, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR. Mead G.H. (1932), Mind Self and Society from the Standpoint of a Social Behaviorist, Chicago: University of Chicago. Szacki J. (2003), Historia myśli socjologicznej (wyd. nowe), Warszawa: PWN. Turner J. (2004), Struktura teorii socjologicznej, G. Woroniecka, J. Szmatka, A. Manterys, A. Mościskier, K. Wysieńska, E. Zakrzewska-Manterys, M. Bucholc, Z. Karpiński, Warszawa: PWN (oryg. J. Turner (1998), The Structure of Sociological Theory, Wadsworth Publishing Company). Dominika Byczkowska Język (Language) Język ñ jest to wyjątkowy system znaczeń, symboli (hasło → Symbol). Jego wyjątkowość polega na tym, że po pierwsze, w innych systemach znaczeń nośniki materialne mogą być pozajęzykowe, ale samo znaczenie musi mieć i ma charakter językowy. Aby taki znak odczytać, najpierw trzeba sformułować jego znaczenie (np. wytłumaczyć znaczenie znaku dziecku). Po drugie, człowiek może nadawać znaczenie obiektom dzięki temu, że może je nazwać. Językowi człowiek zawdzięcza rÛwnież wewnętrzną konwersację, ktÛra jest podstawą jaźni i procesÛw interpretacyjnych (hasło → Paradygmat interpretatywny), od ktÛrych uzależnione jest działanie. Po trzecie, język jest podstawowym narzędziem socjalizacji (hasło → Socjalizacja), ponieważ umożliwia definiowanie zdarzeń i ich kategoryzację, ocenę oraz ułatwia przyjmowanie rÛl (hasło → Rola społeczna) i tworzenie autokoncepcji aktorÛw społecznych. Język 121 Po czwarte, umożliwia oderwanie się od konkretnej sytuacji, a co za tym idzie abstrahowanie i uogÛlnianie (np. stereotypizację). Po piąte, dzięki językowi w dużej mierze możliwe jest rozumienie, ponieważ mamy dostęp do intencji, wiedzy, stanÛw psychicznych innych podmiotÛw [ibidem: 223ñ226]. Poziomy analizy języka [ZiÛłkowski, 1981: 226ñ235]: • antropogenetyczna analiza języka ñ język jest tu traktowany jako efekt konieczności komunikowania się w grupie; • płaszczyzna makrospołeczno-historyczna ñ system językowy to zobiektywizowana forma świadomości społecznej danej grupy. Praca socjologa polega tu na zbadaniu, jak doszło do zbudowania wspÛlnot komunikatywnych ñ nawet w dzisiejszych społeczeństwach jednonarodowościowych, homogenicznych można wyłonić wiele subsystemÛw językowych, np. grupy należące do rÛżnych szczebli struktury społecznej, wspÛlnoty religijne; • nabywanie języka przez jednostkę ñ tzw. idiolekt osobisty ñ nauczenie się języka jako warunek normalnego rozwoju oraz wchodzenie przez dziecko (lub dorosłego w sytuacji socjalizacji wtÛrnej) w świat znaczeń danej grupy społecznej. W miarę wchodzenia w kolejne grupy społeczne jednostka uczy się nowych znaczeń wyrazÛw (za: A. Piotrowski [1998] ñ socjolekt) oraz staje się wspÛłtwÛrcą języka swojej grupy społecznej (np. rodziny); • analiza socjolingwistyczna (hasło → Analiza konwersacyjna) ñ przebieg i społeczne uwarunkowania pojedynczych aktÛw komunikacji językowej (hasło → Akt komunikacji) ñ socjologia mÛwienia (hasło → Etnografia mÛwienia). Badanie językÛw oraz ich związku ze zjawiskami społecznymi może odbywać się zarÛwno za pomocą metod ilościowych, jak i jakościowych. Klasyką badań ilościowych nad zjawiskami językowymi są dociekania Labova nad społeczną stratyfikacją języka angielskiego w Nowym Jorku oraz badania Basila Bernsteina [1990] nad kodami językowymi (hasło → Kod ograniczony i kod rozwinięty). Innym znanym badaczem zajmującym się zachowaniami werbalnymi i wpływem języka na rozwÛj dzieci był Jean Piaget. Operacjonalizacja i budowanie schematÛw pojęciowych, koniecznych do pomiaru ilościowego może prowadzić do wynikÛw mających niewiele wspÛlnego z doświadczeniem ludzi. Choć badania B. Bernsteina były wynikiem pomiarÛw ilościowych, to jednak budowa narzędzia badawczego poprzedzona była długotrwałą obserwacją badanych, ktÛrymi byli uczniowie szkoły, w ktÛrej Bernstein uczył. Dzięki takiej obserwacji, a więc przy użyciu narzędzia jakościowego można stworzyć pełniejsze schematy pojęciowe i operacjonalizacje. 122 Język Połączenie jakościowych i ilościowych metod badawczych, np. poprzez budowanie i testowanie hipotez, jest możliwe, gdy założymy, że używanie języka wedle reguł społecznych jest podobne niezależnie od kontekstu (hasło → Kontekst). Zazwyczaj znaczenie słowa czy zwrotu zależy od kontekstu ñ ta sama wypowiedź może być rozumiana na wiele sposobÛw ñ zarÛwno akt tworzenia, jak i rozumienia wypowiedzi językowej jest ściśle związany z kontekstem społecznym jej powstania [Bokszański, Piotrowski, ZiÛłkowski, 1977]. Jeśli chcemy odczytać, jak komunikujący organizują przebieg konwersacji, analizy ilościowe są bezzasadne, ponieważ u ich podstaw leży założenie, że zgodność i trwałość znaczeń ma charakter stały i ponadkontekstowy. Jest to założenie nawiązujące do orientacji normatywnej, w ktÛrej człowiek uzbrojony w normy, wartości i schematy postępowania zachowuje się zgodnie z nimi, nie jest jednostką świadomą i interpretującą znaczenia. Dla etnometodologii rozumienie znaczenia wypowiedzi językowych to przede wszystkim nieuświadomione, stosowane normy rozumienia danego słowa czy frazy. Każde ze słÛw musi być określone w konkretnej sytuacji ñ bez niej nie posiada znaczenia. SzczegÛlnym przykładem są tu Ñwyrażenia okazjonalneî, ktÛre nie mają określonego znaczenia bez odwołania się do konkretnej sytuacji (np. tutaj, ten, dziś, nauczyłam) [ZiÛłkowski, 1981: 239ñ240]. Używanie języka jako zbioru znaczeń, ktÛre możemy wzajem rozumieć, opiera się na dwÛch założeniach [ibiem: 241ñ246]: • Partnerzy zakładają, że istnieją i są stosowane w konkretnym przypadku wspÛlne reguły oraz że mÛwią o tej samej kwestii, opisując ją słowami o tym samym dla siebie znaczeniu. Takie porozumienie może trwać, dopÛki nie pojawią się rÛżnice nierozwiązywalne. • Partnerzy zakładają nawzajem, że wypowiedzi ich są sensowne i intencjonalne ñ jeśli nie można danej wypowiedzi nadać sensu, wÛwczas partner uznaje wypowiadającego się za obcego lub osobę niespełna rozumu (hasło → Objaśnienia). Ponadto wcześniejsze zdania i wypowiedzi są stale reinterpretowane w świetle nowych informacji oraz zdarzeń pozajęzykowych (np. gestykulacja, komunikacja niewerbalna). Rozumienie jest możliwe, ponieważ opiera się na siedmiu założeniach: 1) znajomości danego systemu językowego; 2) znajomości i identyfikacji socjolektu; 3) znajomości biografii, opartej o cechy socjolektu; 4) wspÛlnych doświadczeniach z daną osobą; 5) naturze wzajemnych stosunkÛw i kontekstu, w jakim przebiega akt komunikacji; 6) dotychczasowym lub nawet przyszłych aktach komunikacji; 7) sensowności intencji partnera. Język 123 Do świata jednostki czy grupy możemy zaliczyć jedynie to, czemu przypisuje ona znaczenie, czyli co może symbolicznie, a zatem przede wszystkim językowo wyrazić [ibidem: 96]. W procesie komunikacji symbolicznej pomiędzy jednostkami czy grupami może dojść do porozumienia głÛwnie dzięki posługiwaniu się językiem [ibidem: 20]. Język jest przedmiotem zainteresowania bardzo wielu nauk. Badania nad językiem są często badaniami na pograniczu dyscyplin, takich jak: socjologia, socjolingwistyka, antropologia, psychologia, psychologia społeczna, psycholingwistyka, etnolingwistyka, filozofia, lingwistyka, językoznawstwo czy pedagogika. Socjologia języka zajmuje się wpływem zjawisk społecznych na zasady posługiwania się językiem, a także relacje pomiędzy językiem i kulturą. WśrÛd autorÛw najważniejszych koncepcji zajmujących się wpływem zjawisk społecznych i kultury na język należy wymienić m.in.: Edwarda Sapira, Benjamina L. Whorfa czy Noama Chomskiego. Ze względu na ograniczoną objętość tego opracowania przytoczę jedynie najważniejsze elementy stworzonych przez nich teorii. Jak twierdzi Edward Sapir [1978], język jako sposÛb porozumiewania się jest właściwy wszystkim społecznościom. Wymienia on także zespÛł cech, ktÛre posiada każdy znany język. Jest on przede wszystkim systemem symboli fonetycznych, służy wyrażaniu myśli i uczuć. Używanie języka jest charakterystyczne dla ludzi, ponieważ mają oni jeden prawie identyczny aparat mowy, ktÛry jest elementem naszego biologicznego wyposażenia. Język ma także charakter fonologiczny ñ mowa jest ustalonym systemem jednostek dźwiękowych, wypowiedzi językowe budowane są w oparciu o gramatykę, czyli sumę zasad formalnej organizacji danego języka. Jeśli forma języka zostanie ustalona, język może podsuwać swoim użytkownikom znaczenia niedostępne ich doświadczeniu, czyli dzięki używaniu języka możemy abstrahować od konkretnych wydarzeń, co z kolei umożliwia powszechne porozumienie, ktÛre stanowi podstawę kultury. Inną kwestią podnoszoną przez Sapira jest psychologiczne znaczenie języka. Jego cechą jest np. to, że przenika on doświadczenie i w sensie psychologicznym daje ludziom odczucie identyczności słowa i rzeczy. Powoduje to, że w interakcjach międzyludzkich mowa i działanie uzupełniają się nawzajem. Słowa i wypowiedzi mogą być rÛżnie interpretowane w zależności od wielu cech psychologicznych, społecznych jednostki oraz od sytuacji, w ktÛrej się ona znajduje. Inna teza Sapira mÛwi, że język jest ważnym elementem konsolidującym społeczności oraz że znacznie ułatwia lub wręcz umożliwia działanie społeczne. Autor wskazuje także na znaczenie języka jako czynnika socjalizacji, nie tylko w sensie nośnika wspÛlnoty kulturowej, ale także czynnika kształtującego indywidualność jednostki. 124 Język WspÛłpracownikiem Edwarda Sapira był Benjamin L. Whorf, ktÛry zajmował się badaniami porÛwnawczymi nad językiem. W Modelu uniwersum Indian [Whorf, 2002] opisał wpływ języka Indian Hopi na postrzeganie otaczającej ich rzeczywistości i odwrotnie. W języku tym czas jako kategoria gramatyczna nie istnieje, można zatem sądzić, że w sposobie myślenia nie ma Ñczasuî w takim znaczeniu, w jakim funkcjonuje on w kulturze zachodniej. W artykule tym autor opisuje także znaczenie przestrzeni w postrzeganiu rzeczywistości i stwierdza, że język Zachodu narzuca dwie Ñformy kosmiczneî: czas i przestrzeń, wokÛł ktÛrych organizujemy nasze doświadczenie. Owocem wspÛłpracy tych dwu uczonych jest jedna z najważniejszych dla socjologii języka hipotez, zwana od ich nazwisk hipotezą Sapira-Whorfa, ktÛra głosi, że używany język wpływa w mniejszym lub większym stopniu na sposÛb myślenia i postrzegania rzeczywistości. Teza ta została zresztą wprowadzona już w XIX w. przez Wilhelma von Humboldta i była weryfikowana m.in. w badaniach Browna i Lenneberga. Kolejnym uczonym, ktÛrego prace mają duży wpływ na badania nad językiem, jest Noam Chomsky. Używanie języka ma według niego twÛrczy charakter, o czym świadczy fakt, że dziecko może rozumieć i tworzyć wypowiedzi, ktÛrych wcześniej nie słyszało. Jedną z najbardziej znanych tez Chomskiego jest założenie, że ponieważ język pojawia się w rozwoju ontogenetycznym człowieka bardzo wcześnie, kompetencja językowa stanowi nasze biologiczne wyposażenie. W teorii Chomskiego istotne jest także podkreślenie związku pomiędzy używaniem języka a Ñumysłemî i cechami jednostkowymi. SzczegÛlnie interesująca dla tego badacza była relacja pomiędzy myśleniem i mÛwieniem. Jest on wspÛłtwÛrcą gramatyki transformacyjno-generatywnej, badającej sposÛb konstruowania i rozumienia wypowiedzi w danym języku [Bokszański, Piotrowski, ZiÛłkowski 1977; Chomsky, 1982]. Do ważnych zagadnień w badaniach Chomskiego nad językiem należy wykonanie, czyli oparte na kompetencji językowej (znajomości języka) praktyczne użycie języka w konkretnych sytuacjach [Chomsky, 1982]. Znanym rozrÛżnieniem w socjologii języka, szczegÛlnie w badaniach nad dyskursem, jest podział Ferdinanda de Saussurea na język (langue) i mowę (parole), czyli ogÛlny system językowy i zbiÛr faktycznie wyprodukowanych wypowiedzi. Każdy z nich może kierować się określonymi regułami, jednak zasady tworzenia konkretnych aktÛw mowy są uzależnione sytuacyjnie [Bokszański, Piotrowski, ZiÛłkowski, 1977]. Kariera 125 Bibliografia Bernstein B. (1990), Odtwarzanie kultury, tłum. Z. Bokszański, A. Piotrowski, Warszawa: PIW. Bokszański Z., Piotrowski A., ZiÛłkowski M. (1977), Socjologia języka, Warszawa: Wiedza Powszechna. Chomsky N. (1982), Zagadnienia z teorii składni, tłum. I. Jakubczak, Wrocław, Warszawa, KrakÛw, Gdańsk, ŁÛdź: Wydawnictwo Ossolineum. Piotrowski A. (1998), Ład interakcji. Studia z socjologii interpretatywnej, ŁÛdź: Wydawnictwo Uniwersytetu ŁÛdzkiego. Sapir E. (1978), Kultura, język, osobowość, tłum. B. Stanosz, R. Zimand, Warszawa: PIW. Whorf B.L. (2002), Język, myśl i rzeczywistość, tłum. T. HołÛwka, Warszawa: Wydawnictwo KR. ZiÛłkowski M. (1981), Znaczenie, interakcja, rozumienie, Warszawa: PWN. K Waldemar Dymarczyk Kariera (Career) Temporalność (hasło → Temporalność) świata i temporalność Ñbycia w świecieî są stałym tematami refleksji socjologÛw, szczegÛlnie symbolicznych interakcjonistÛw (hasło → Paradygmat interpretatywny). Jednostka w trakcie swojego życia zajmuje kolejne pozycje i pełni rÛżne właściwe tym pozycjom role (hasło → Rola społeczna). Przez pryzmat tych pozycji i rÛl jest przez innych oceniana; uzyskuje aprobatę dla swych działań lub przeciwnie, spotyka się z brakiem akceptacji swojego postępowania. Skala i zakres społecznych oczekiwań względem jednostki zależą od wielu obiektywnych czynnikÛw, takich jak: wiek, płeć, wykonywany zawÛd, przynależność do takiej lub innej warstwy społecznej i wielu innych kryteriÛw. Jednocześnie, będąc obiektem refleksji i reakcji ze strony otoczenia, jednostka sama stawia się w roli oceniającego, ktÛrego przedmiotem oceny jest ona sama. Jest to więc ciągły dialog; proces polegający na stałym dostosowywaniu się obiektywnego i subiektywnego świata jednostki. Dla opisania, a zarazem podkreślenia wagi tego procesu symboliczni interakcjoniści ukuli pojęcie kariery [Becker, Strauss, 1956; Hughes, 1958; Glaser, Strauss, 1967; Goffman, 1961]. 126 Kariera W potocznym znaczeniu termin kariera kojarzony jest niemal wyłącznie z pracą zawodową, podczas gdy z perspektywy interakcjonistycznej można na przykład mÛwić o karierze gangstera, rodzica lub palacza marihuany [por. Becker, 1963, wyd. pol. 2009]. Można też mÛwić o pewnych szczegÛlnych aspektach kariery, np. karierach moralnych [por. Goffman, 1961] lub karierach kolektywnych, gdy grupa aktorÛw przeżywa podobne doświadczenia i dzięki wzajemnym interakcjom (hasło → Interakcja) podobnie interpretuje i przeżywa sytuacje, w ktÛrych uczestniczy [por. Becker i wsp., 1961]. Niekiedy związek pomiędzy wspÛłdziałającymi aktorami bywa bardzo silny, a ostateczny wynik (wspÛlny lub indywidualny sukces lub porażka), zdeterminowany jest przez zakres i charakter tej wspÛłpracy. Dla opisu tego rodzaju sytuacji przyjęło się używać terminu Ñsprzężenie karierî (career coupling) (hasło → Sprzężenie zwrotne karier) [por. Wagner, 2005, 2006]. Podobnie Robert Prus (wraz ze wspÛłpracownikami) w licznych publikacjach mocno podkreśla konieczność stałego zaangażowania się aktora w działania innych (careers of involvement) w celu skutecznej realizacji kariery. Otrzymanie wsparcia ze strony owych Ñinnychî, wzajemne dostosowywanie się, odczytywanie zamiarÛw i spełnianie oczekiwań są koniecznymi działaniami (hasło → Działanie społeczne), bez ktÛrych kariera może ulec załamaniu lub przerwaniu. SzczegÛlnie w przypadku uczestnikÛw grup dewiacyjnych (hasło → Dewiacja), np. kręgÛw karcianych szulerÛw czy prostytutek, można mÛwić wręcz o takich karierach jako niepewnych lub Ñsytuacyjnychî (career contingencies) [por. Prus, Sharper, 1977; Prus, Styllianos, 1980; Prus, Grills, 2003]. Oczywiście w tych wszystkich przypadkach zwraca się uwagę na czynniki obiektywne (strukturalne), jednak to, co czyni koncepcję kariery szczegÛlnie atrakcyjną dla socjologa, to właśnie podkreślenie jej subiektywnego wymiaru, bowiem z tego punktu widzenia Ñkariera jest poruszającą się perspektywą, w ktÛrej osoba widzi swoje życie jako całość i interpretuje znaczenie jej rÛżnych atrybutÛw, działań i rzeczy, ktÛre jej się przydarzająî [Hughes, 1958: 63; cyt. za: Konecki, 1988: 227]. W obrębie każdej z karier udaje się zazwyczaj wyodrębnić kilka etapÛw lub faz [por. Goffman, 1961; Becker, 1963, wyd. pol. 2009], ktÛre w jakościowym sensie zmieniają pozycje, pełnione role i sposÛb postrzegania siebie (hasło → Tożsamość) przez aktora uczestniczącego w życiu społecznym. Pojęcie kariery pozostaje w ścisłym związku z innym, rÛwnie często używanym pojęciem trajektorii (hasło → Trajektoria). RÛżnica bywa często umowna, a istotne dystynkcje dotyczą głÛwnie zakresu zdarzeń; obszarÛw (rozumianych jako przenikające się światy społeczne (hasła → Świat społeczny, Teoria światÛw społecznych), w ktÛrych uczestniczy aktor społeczny) i czasowych rozmiarÛw analizowanego problemu. Trzeba zauważyć, że pojęcie kariery, w porÛwnaniu z pojęciem trajektorii, jest Klasyczna teoria ugruntowana 127 zazwyczaj utożsamiane z badaniami ÑprzebiegÛw interakcyjnych (...) na dłuższej osi czasowejî [Konecki, 1988: 229]. Bibliografia Becker H.S., Geer B., Hughes E.C., Strauss A.L. (1961), Boys in White: Student Culture in Medical School, Chicago: University of Chicago Press. Becker H.S., Stauss A.L. (1956), Careers, Personality and Adult Socialisation, The American Journal of Sociology, Vol. LXII, No. 3. Becker H.S. (2009), Outsiderzy. Studia z socjologii dewiacji, tłum. O. Siara, Warszawa: PWN (oryg. H.S. Becker (1963), Outsiders. Studies in the Sociology of Deviance, New York: The Free Press). Glaser B.G., Strauss A.L. (1967), The Discovery of Grounded Theory: Strategies for Qualitative Research, Chicago: Aldine. Goffman E. (1961), Asylums: Essays on the Social Situation of Mental Patients and Other Inmates, New York: Doubleday Anchor. Hughes E.C. (1958), Men and Their Work, Glencoe, Il: The Free Press. Konecki K.T. (1998), Czas a badania socjologiczne, Acta Universitatis Lodziensis, Folia Sociologica, nr 27, s. 179ñ195. Prus R., Grills S. (2003), The Deviant Mystique: Involvements, Realities, and Regulation, Westport, CT: Praeger. Prus R., Sharper C.R.D. (1977), Road Hustler: The Career Contingencies of Professional Card and Dice Hustlers, Lexington, MA: Lexington Books. Prus R., Styllianos I. (1980), Hookers, Rounders, and Desk Clerks: The Social Organization of the Hotel Community, Salem, WI: Sheffield. Wagner I. (2005), Sprzężenie karier. Konstrukcja karier w środowiskach artystycznych i intelektualnych, Przegląd Socjologii Jakościowej, 1 (1). Pobrany z: http://www.qualitativesociologyreview.org/PL/archive_pl.php (data wejścia: styczeń 2007) (I. Wagner (2006), Career Coupling: Career Making in the Elite World of Musicians and Scientists, Qualitative Sociology Review, Vol. 2, Issue 3. Pobrany z: http://www.qualitativesociologyreview.org/ENG/archive_eng.php (data wejścia: styczeń 2007). Łukasz Marciniak Klasyczna teoria ugruntowana (Classic Grounded Theory) Od czasu pierwszej prezentacji metodologii teorii ugruntowanej (hasło → Metodologia teorii ugruntowanej) przez Anselma Straussa i Barneya Glasera w ich książce pt. The Discovery of Grounded Theory [1967] kon- 128 Klasyczna teoria ugruntowana cepcja generowania teorii z danych była wielokrotnie modyfikowana i wzbogacana o nowe procedury. PoszczegÛlne innowacje metodologiczne, zwłaszcza zaproponowane przez Anselma Straussa [1987], a następnie rozwijane wraz z Juliet Corbin [Strauss, Corbin, 1990; 1998] narzędzia analityczne, jak matryca warunkÛw (hasło → Matryca warunkÛw) czy modyfikacje procesu analizy w oparciu o paradygmat kodowania i zastosowanie zogniskowanego kodowania kategorii (hasło → Paradygmat kodowania i zogniskowane kodowanie kategorii), nie zostały zaakceptowane przez wielu badaczy. Grupa krytykÛw z Barneyem Glaserem na czele nie zgodziła się z postulatami o ewoluowaniu metodologii, uznając jakiekolwiek odstępstwa od wersji pierwotnej za błędne zniekształcanie (remodeling) będące dowodem erozji metodologii teorii ugruntowanej (erosion) i umniejszenia jej wartości badawczej [Glaser, 1992]. Chcąc powstrzymać dalsze modyfikacje procedur analitycznych, postanowili odrzucić innowacyjne postulaty Anselma Straussa i kultywować metodologię w jej niezmienionej formie, określając ją mianem klasycznej metodologii teorii ugruntowanej. Podstawę źrÛdłową dla wersji klasycznej stanowi pierwsza książka Anselma Straussa i Barneya Glasera [1967] oraz kolejne publikacje Barneya Glasera [1978; 1992; 1998; 2001; 2003; 2005; 2006], ktÛrych celem było albo polemizowanie z regularnie pojawiającymi się propozycjami modyfikowania metodologii, albo precyzowanie procedur i rozwijanie ich w ścisłym nawiązaniu do pierwszych wytycznych zawartych w The Discovery of Grounded Theory. Tym samym dokonane zostało rozrÛżnienie na klasyczną oraz deskryptywną metodologię teorii ugruntowanej (hasło → Deskryptywna teoria ugruntowana). Najważniejsze cechy charakteryzujące klasyczną metodologię teorii ugruntowanej, oprÛcz wspomnianego już przywiązania do wszystkich pierwotnych wytycznych z 1967 r. to: stosowanie kodowania rzeczowego (substantive coding) poprzez procedury kodowania otwartego i selektywnego (open & selective coding) w fazie wstępnej oraz wykorzystanie kodowania teoretycznego (theoretical coding) opartego o rodziny kodowania teoretycznego (hasło → Rodziny kodowania teoretycznego) w fazie generowania hipotez i wyłaniania się zasadniczych pojęć, jak podstawowy proces społeczny (Basic Social Process) (hasło → Podstawowy proces społeczny) czy jego odmiany zawarte w zbiorze podstawowych pojęć (Basics Family) rodzin kodowania. To właśnie kodowanie teoretyczne ma decydować o efektywności metodologii i umożliwiać generowanie wewnętrznie zintegrowanych teorii [Glaser, 1978; 1992; Holton, 2007]. Nacisk kładziony jest także na trzy inne procedury, tj. teoretycznego pobierania prÛbek (theoretical sampling) Klasyczna teoria ugruntowana 129 (hasło → Teoretyczne pobieranie prÛbek) ukierunkowanego na osiąganie nasycenia (hasło → Teoretyczne nasycenie) poprzez ciągłe porÛwnywanie (saturation through constant comparison), pisania not teoretycznych (memoing) (hasło → Noty teoretyczne) integrujących rezultaty kodowania rzeczowego i teoretycznego oraz sortowania (sorting) integrującego kody, noty i hipotezy. Podkreślana jest także konieczność wykorzystywania w analizie wszelkiego rodzaju danych (all is data), włącznie z danymi ilościowymi [Glaser, 1998, 2001], oraz generowania podczas kodowania pojęć będących rzeczownikami odczasownikowymi (gerunds), co pozwala uchwycić procesualny charakter zjawisk [Glaser, 1978]. WśrÛd licznych zastrzeżeń proceduralnych powstałych głÛwnie na fali krytyki proponowanych innowacji metodologicznych jednym z najważniejszych jest wymÛg pominięcia przeglądu literatury tematycznej przed początkowymi etapami analizy danych i w ich trakcie [Glaser, 1992; 1998: 67]. Zignorowanie literatury ma ustrzec badacza przed uleganiem wpływom teorii i koncepcji wyjaśniających bądź opisujących dany obszar substantywny, będący przedmiotem studiÛw [Glaser, 1992: 31; Holton, 2007]. Literatura może być wykorzystana w procesie analitycznym dopiero na etapie sortowania i stanowić uzupełniające źrÛdło danych do prowadzenia ciągłego porÛwnywania. Efektem zastosowania takiej metodologii ma być klasyczna teoria ugruntowana, będąca konceptualizacją określonego zjawiska w formie zbioru powiązanych ze sobą hipotez. I to właśnie za sprawą konceptualizacji (hasło → Delimitacja przez konceptualizację) poprzez pojęcia wyłaniające się (emerged) w trakcie analizy klasyczna teoria ugruntowana przekracza temporalne i przestrzenne ograniczenia, jest abstrakcją oderwaną od czasu czy miejsca jej wygenerowania, od indywidualnych cech badacza czy indywidualności badanych [Glaser, 2001; 2006]. Taka transcendencja klasycznej teorii ugruntowanej jest możliwa także za sprawą braku odniesień ontologicznych, czego wielokrotnie starał się dowieść Barney Glaser [1998; 2003], odcinając się od sugerowanych powiązań metodologii teorii ugruntowanej z symbolicznym interakcjonizmem, pragmatyzmem społecznym, paradygmatem interpretatywnym czy badaniami naturalistycznymi (hasło → Paradygmat interpretatywny). Zwolennicy klasycznej metodologii teorii ugruntowanej krytycznie odnieśli się rÛwnież do powstania i rozwoju konstruktywistycznej metodologii teorii ugruntowanej (hasło → Konstruktywistyczna teoria ugruntowana), uznając ją za skrajną formę zniekształcenia metodologii pod wpływem epistemologicznego skrzywienia (epistemological bias), niezrozumienia znaczenia ciągłego porÛwnywania i przewartościowywania roli indywidualności badacza, ktÛ- 130 Klasyczna teoria ugruntowana rego oddziaływanie na generowane pojęcia powinno być po prostu uwzględnione w analizie jako jedna ze zmiennych [Glaser, 2003: 180]. Obecnie klasyczna metodologia teorii ugruntowanej, wykorzystywana przede wszystkim przez badaczy związanych ze środowiskiem Barneya Glasera i stworzonym przez niego Instytutem Teorii Ugruntowanej w Kalifornii, znajduje duże zastosowanie w naukach o zarządzaniu [Gummesson, 2000], naukach medycznych [Stern, Schreiber, 2001], a także w naukach społecznych z uwagi na rosnące zainteresowanie tworzeniem formalnych teorii ugruntowanych [Glaser, 2006]. Bibliografia Bryant A., Charmaz K. (red.) (2007), The Handbook of Grounded Theory. Thousand Oaks, CA: SAGE Publications. Glaser B., Strauss A.L. (2009), Odkrywanie teorii ugruntowanej. Strategie badania jakościowego, tłum. M. Gorzko, KrakÛw: Nomos (oryg. B. Glaser, Strauss A.L. (1967), Discovery of Grounded Theory: Strategies for Qualitative Research, Chicago: Aldine). Glaser B. (1978), Theoretical Sensitivity: Advances in the methodology of Grounded Theory, Mill Valley, CA: Sociology Press. ------ (1992), Basics of grounded theory analysis: Emergence vs. Forcing, Mill Valley, CA: Sociology Press. ------ (1998), Doing Grounded Theory: Issues and Discussions, Mill Valley, CA: Sociology Press. ------ (2001), The Grounded Theory Perspective: Conceptualization Contrasted with Description, Mill Valley, CA: Sociology Press. ------ (2003), The Grounded Theory Perspective II: Desrciptionís Remodeling of Grounded Theory Methodology, Mill Valley, CA: Sociology Press. ------ (2005), The Grounded Theory Perspective III: Theoretical Coding, Mill Valley, CA: Sociology Press. ------ (2006), Doing Formal Grounded Theory: A Proposal, Mill Valley, CA: Sociology Press. Gummesson E. (2000), Qualitative Methods in Management Research, 2nd edition, Thousand Oaks: SAGE Publications. Holton J. (2007), Grounded Theory Coding, [w:] K. Charmaz, A. Bryant (red.), The Handbook of Grounded Theory, Thousand Oaks, CA: SAGE Publications. Stern P.N., Schreiber R. (red.) (2001), Using Grounded Theory in Nursing, New York: Springer Publishing. Strauss A.L. (1987), Qualitative Analysis for Social Scientists, Cambridge, NY: Cambridge University Press. Strauss A., Corbin J. (1994), Grounded Theory Methodology: An Overview, [w:] N.K. Denzin, Y.S. Lincoln (red.), Handbook of Qualitative Research. Kod ograniczony i kod rozwinięty 131 Joanna Bielecka-Prus Kod ograniczony i kod rozwinięty (Restricted and elaborated code) Pojęcia wprowadzone w 1962 roku przez brytyjskiego socjologa Basila Bernsteina. W pierwszym etapie opracowana została charakterystyka leksykalno-składniowa (kody lingwistyczne), a w 1970 roku wraz ze zmianą terminologii (kody socjolingwistyczne) Bernstein zrezygnował z tworzenia strukturalnych czy leksykalnych indeksÛw charakterystyk mowy i zajął się aspektem semantycznym wypowiedzi. Kod jest społecznie wytwarzaną zasadą, ktÛrą jednostka przyswaja w procesie socjalizacji (hasło → Socjalizacja). Zasada ta reguluje: ñ dobÛr istotnych znaczeń, ñ formy ich realizacji, ñ tworzenie społecznych kontekstÛw. Bernstein używa pojęcia kodu w odmienny sposÛb od tego, ktÛry zazwyczaj przyjęty jest w badaniach nad językiem (hasło → Język). Zwykle w lingwistyce przyjmuje się, że kod składa się ze znakÛw i reguł, ktÛre wyznaczają sposÛb łączenia się znakÛw. Kody nie są rzeczą, ktÛrą można obserwować w sposÛb bezpośredni, ale głęboką zasadą regulacyjną. Nie ujawniają się bezpośrednio w wypowiedziach jednostek, to znaczy, że jednostka nie mÛwi kodami, tak jak kierowca samochodu Ñnie jeździî przepisami ruchu drogowego czy komunikujący się ludzie Ñnie mÛwiąî gramatyką. Kody socjolingwistyczne można opisać jedynie poprzez badanie ich językowych realizacji: mowy w sytuacjach komunikacyjnych (hasło → Akt komunikacji), co zbliża punkt widzenia Bernsteina do założeń przyjmowanych przez etnografię mÛwienia (hasło → Etnografia mÛwienia). Kod ograniczony orientuje jednostkę na znaczenia bezpośrednio związane z sytuacją mÛwienia, zależne od kontekstu (hasła → Kontekst, Kontekst przestrzenny), to znaczy takie, ktÛre odnoszą się do bezpośredniej sytuacji, w ktÛrej rozmowa ma miejsce Ñtu i terazî. Właściwe odkodowanie komunikatu wymaga wiedzy o bezpośredniej sytuacji komunikowania, ktÛra ma swoje źrÛdło w pozajęzykowych zasobach. Jest to ta sfera życia codziennego, ktÛra jest dostępna uczestnikom interakcji (hasło → Interakcja) w sposÛb bezpośredni, za pomocą wrażeń zmysłowych i/lub wspÛlnie podzielanych doświadczeń. MÛwiący zakłada, że jego perspektywy poznawcze, zainteresowania czy intencje, znane są słuchaczom i nie ma potrzeby ich artykułowania. Istotną funkcją mowy, realizowaną poprzez ten kod, jest podtrzymywanie podobieństwa członkÛw danej społeczności komunikacyjnej, wzmacnianie więzi grupowej (hasło → Więź spo- 132 Kod ograniczony i kod rozwinięty łeczna), wytwarzanie i podtrzymywanie wspÛlnoty doświadczeń (funkcja fatyczna). Ważne jest to, o czym się milczy i co zakłada się jako oczywiste. Jednostka przejmuje od grupy gotowe wspÛlnotowe wierzenia i przekonania, nie podejmuje prÛb budowania alternatywnych wizji. Warto tu zwrÛcić uwagę, że stąd właśnie wzięła się najprawdopodobniej nazwa kodu: ograniczony (restricted), czyli zrozumiały dla zamkniętej grupy osÛb. Bernstein nie łączy tego kodu z cechami psychicznymi czy możliwościami intelektualnymi jego użytkownikÛw. Dostęp do tego kodu jest, zdaniem Bernsteina uniwersalny, to znaczy, że może pojawić się na dowolnym poziomie struktury społecznej i wszyscy członkowie społeczeństwa posługują się nim w pewnych sytuacjach. Kod rozwinięty orientuje jednostkę wobec znaczeń, ktÛre nie są powiązane w sposÛb bezpośredni z obiektami znajdującymi się w sytuacji komunikowania, wykraczając poza lokalny kontekst rozmowy. Umożliwia wyjście poza obręb schematÛw myślenia i działania własnej grupy, typowych sytuacji i zachowań oraz ułatwia refleksję nad systemem komunikacyjnym na poziomie metajęzyka i Ñprzeliczanie perspektywî w ujęciu Mannheima. Znaczenia przekazywane w tym kodzie tworzą Ñpotencjalną przestrzeń dyskursywnąî, z ktÛrej mogą wyłaniać się nowe znaczenia i porządki. Analizując w perspektywie historycznej genezę kodÛw rozwiniętych, Bernstein uważa, że należy ich szukać w kosmologiach religijnych społeczeństw niepiśmiennych o niezłożonym podziale pracy społecznej. Następnie kody rozwinięte zostały zinstytucjonalizowane przez instytucje edukacyjne średniowiecznej Europy. Nie wszystkie jednostki w społeczeństwie posługują się rÛwnie sprawnie kodem rozwiniętym. Ta kompetencja komunikacyjna zależy od następujących czynnikÛw: ñ struktury rÛl (hasło → Rola społeczna) w rodzinie i powiązanymi z nią sposobami komunikacji rodzicÛw z dzieckiem (hasło → Grupa pierwotna); ñ miejsca rodziny w strukturze społecznej oraz społecznym podziale pracy (hasło → Praca) (klasa średnia i wyższa sprawniej posługuje się kodem rozwiniętym); ñ poziomu wykształcenia jednostki (w instytucjach edukacyjnych kod rozwinięty jest uprawomocnionym sposobem komunikowania). Jednakże należy zaznaczyć, że jednostki, ktÛre mają dostęp do kodu rozwiniętego, nie posługują się nim w każdej sytuacji komunikowania. To, czy użyją kodu ograniczonego, czy rozwiniętego, zależy od stosunkÛw społecznych, jakie łączą ich z partnerami rozmowy: jeśli komunikują się z osobą, ktÛra nie podziela ich wiedzy i doświadczeń, będą używać kodu rozwiniętego (np. dyskusja naukowa). W sytuacji, gdy łączą go z partne- Kod ograniczony i kod rozwinięty 133 rem wspÛlnie podzielane przeżycia, o ktÛrych rozmawia, będzie posługiwać się kodem ograniczonym (np. rozmowa z wspÛłmałżonkiem o wspÛlnych wakacjach). Możliwe jest przechodzenie z jednego kodu mowy (code switching), do drugiego, jednakże nie wszyscy członkowie społeczności językowej posiadają umiejętność zmiany kodÛw w rÛwnym stopniu. Oba typy kodÛw służą do transmisji kultury i nie ma obiektywnych podstaw, aby uznać jeden z nich za hierarchicznie wyższy. Każdy z nich spełnia określoną funkcję komunikacyjną w pewnych sytuacjach, w innych natomiast, może się okazać dysfunkcjonalny. Mimo, iż z punktu widzenia lingwistyki, nonsensem jest mÛwić o wyższych i niższych formach mowy, to z socjologicznego punktu widzenia, taka społeczna hierarchizacja ma swoje istotne konsekwencje. Kod ograniczony przyswojony w środowisku rodzinnym, w procesie socjalizacji, może stanowić barierę awansu społecznego. Dzieci, ktÛre w procesie socjalizacji, nie opanowały w dostatecznym stopniu mowy regulowanej kodem rozwiniętym, często doznają niepowodzeń szkolnych. Instytucje edukacyjne, wyposażając jednostkę w kapitał kulturowy, mogą zrekompensować te braki i wprowadzić ucznia w świat kodÛw rozwiniętych. Jednakże zamiast kształtować tę umiejętność, szkoła promuje tych, ktÛrzy nabyli sprawność w posługiwaniu się tym kodem w domu rodzinnym. W ten sposÛb, za pośrednictwem systemu szkolnictwa, reprodukowana jest struktura społeczna. Koncepcja kodÛw krytykowana była przede wszystkim za: niezbyt wyczerpującą i trudno poddającą się weryfikacji charakterystykę kodÛw, determinizm językowy, brak ścisłego powiązania mowy z kontekstem komunikowania, zubażającą dychotomizację działań komunikacyjnych, brak analizy zachowań niewerbalnych, ukrytą hierarchizację i fetyszyzację kodÛw oraz pomijanie procesu interpretacji znaczeń przez uczestnikÛw interakcji. Mimo pewnych brakÛw, koncepcja ta wpłynęła w istotny sposÛb na rozwÛj socjolingwistyki. Brytyjski socjolog Bernstein był jednym z pierwszych badaczy, ktÛry porzucił analizę języka jako wyabstrahowanego, zuniformizowanego systemu i zajął się badaniem mowy w sytuacjach społecznych, zwrÛcił uwagę na zrÛżnicowanie mowy w obrębie tego samego języka, co zbliżyło lingwistykę do nauk społecznych oraz powiązał semantyczne zrÛżnicowanie mowy ze strukturą stosunkÛw łączących komunikujące się jednostki i miejscem, jakie zajmują w szerszej strukturze społecznej. Jego prace przyczyniły się do rozwoju badań nad klasowym zrÛżnicowaniem mowy. Koncepcja kodÛw była rozwijana i modyfikowana rÛwnież przez innych badaczy życia społecznego: antropologÛw (Edward Hall), etnografÛw komunikowania (Dell Hymes) i socjologÛw (Mirosława Marody) oraz badaczy mediÛw (John Fiske). 134 Kod ograniczony i kod rozwinięty Bibliografia Adlam D.S. (1977), Code in Context, London: Routledge & Kegan Paul. Bernstein B. (1971), Class, Codes and Control, Vol. 1: Theoretical Studies Towards Sociology of Language, London: Routledge & Kegan Paul. ------ (1973), Class, Codes and Control, Vol. 2: Applied Studies Towards a Sociology of Language, London: Routledge & Kegan Paul. ------ (1980), Socjolingwistyka a społeczne problemy kształcenia, [w:] M. Głowiński (red.), Język i społeczeństwo, Warszawa: Czytelnik, s. 83ñ119. ------ (1990), Odtwarzanie kultury, tłum. Z. Bokszański, A. Piotrkowski, Warszawa: PIW. Bielecka-Prus J. (2010), Transmisja kultury w rodzinie i szkole. Teoria Basila Bernsteina, Warszawa: PWN. Bokszański Z. (1976), Młodzi robotnicy a awans kulturalny, Warszawa: PWN. Bokszański Z., Piotrkowski A., ZiÛłkowski M. (1977), Socjologia języka, Warszawa: Wiedza Powszechna. Douglas M. (2004), Symbole naturalne: rozważania o kosmologii, tłum. E. Dżurak, KrakÛw: Wydawnictwo UJ. Halliday M.A.K. (1978), Language as Social Semiotic: the Social Interpretation of Language and Meaning, London: Edward Arnold. Marody M. (1987), Technologie intelektu, Warszawa: PWN. Piotrowski A., ZiÛłkowski M. (1976), ZrÛżnicowanie językowe a struktura społeczna, Warszawa: PWN. Trudgill P. (1983), Sociolinguistics. An Introduction to Language and Society, London: Penguin Books. Piotr Tadeusz Kwiatkowski Kolaż (Collage) Kolaż ñ kreatywna technika projekcyjna (hasło → Test projekcyjny) stosowana w badaniach jakościowych (hasło → Metody jakościowe w badaniach rynkowych i marketingowych), nawiązująca do działań praktykowanych przez artystÛw awangardowych od początku XX wieku. Kolaż polega [zob. Kruger, 1998: 73; Maison, 2001: 151] na wykorzystaniu przez uczestnikÛw badań gotowych elementÛw wyrwanych z kontekstu (hasło → Kontekst), np. ilustracji, wyrazÛw, fragmentÛw materii lub przedmiotÛw, do tworzenia nowych, znaczących całości ñ kompozycji wizualnych reprezentujących określone pojęcia lub obiekty. Tematem kompozycji tego rodzaju mogą być dowolne pojęcia lub obiekty ważne ze względu na Kolaż 135 problematykę konkretnego projektu badawczego, np. zjawiska społeczne, polityczne, wartości życiowe, sektory gospodarki, organizacje, zbiorowości, typy produktÛw, marki, postaci znane publicznie. Technikę kolażu stosuje się [Maison, 2001: 146] w celu zwiększenia środkÛw ekspresji uczestnikÛw badań i umożliwienia im wyrażania treści, ktÛre: ñ nie są w pełni uświadamiane, pozostają na poziomie niezwerbalizowanych skojarzeń, stanÛw emocjonalnych lub schematÛw myślenia, ñ są trudne do werbalizacji ze względu na wysoki stopień złożoności lub poziom abstrakcji, ñ we wspÛłczesnej kulturze funkcjonują w formach wizualnych jako obrazy, kolory i znaki, ñ należą do tematÛw kontrowersyjnych, a ich publiczne dyskutowanie nie jest społecznie aprobowane. Kolaż, jako technika badawcza, zyskał popularność w latach 70. XX w. i jest do dzisiaj często używany, gdyż okazał się efektywny ñ przynosi interesujące rezultaty ñ oraz przyjazny, łatwy do stosowania i lubiany przez badanych. Nie wypracowano dotąd standardowych reguł metodologicznych, dlatego kolaż pozostaje techniką otwartą i elastyczną, a na praktykę jego zastosowań mają wpływ trzy czynniki: pierwszy, to rodzaj elementÛw używanych w procesie budowy kompozycji wizualnych. Najczęściej są to ilustracje (fotografie, rysunki, reprodukcje obrazÛw) (hasło → Metody wizualne), choć niektÛrzy badacze proszą uczestnikÛw badań o włączanie do kolażu wyrazÛw, zdań, przedmiotÛw, własnych komentarzy czy rysunkÛw. Materiały takie uzyskuje się w rÛżny sposÛb: pierwszy polega na udostępnieniu badanym zestawu ilustrowanych publikacji (katalogÛw, albumÛw, czasopism), z ktÛrych mogą oni wybierać materiały i w sposÛb spontaniczny tworzyć kompozycje. DobÛr publikacji zależy od badacza, ważne jest jednak, aby badani dysponowali wystarczająco bogatym zbiorem, w ktÛrym można znaleźć ilustracje o zrÛżnicowanej tematyce, kolorystyce i wartości emocjonalnej. Jeśli dla realizacji celÛw projektu ważne jest porÛwnanie serii kompozycji, wskazana jest standaryzacja polegająca na dostarczeniu uczestnikom każdej z grup dyskusyjnych lub każdego wywiadu (hasła → Wywiad narracyjny, Wywiad swobodny), takiego samego zestawu publikacji. Zaletą takiego sposobu dostarczania materiałÛw do kolażu jest to, że dostępne na rynku publikacje stanowią fragment rzeczywistej ikonosfery ñ otoczenia wizualnego, w ktÛrym funkcjonują badani, a przez nich przeglądanie publikacji, stanowi zadanie twÛrcze, ma charakter poszukiwania. Ponadto w publikacjach znaleźć można rÛżnorodne materiały: fotografie, litery, wyrazy i całe zdania. RÛwnie poważne są jednak wady: w kolorowych czasopismach trudno obecnie znaleźć ilustracje dotyczące auten- 136 Kolaż tycznego, codziennego życia ludzi i ich problemÛw, bo dominują w nich reklamy oraz obrazy z życia osÛb sławnych i bogatych. Poszukiwania w publikacjach są czasochłonne, respondenci wiele czasu tracą na ich przeglądanie, często ich uwagę absorbują teksty i obrazy niezwiązane z tematem badania. Dlatego w ostatnim dziesięcioleciu popularność zyskał inny sposÛb organizowania materiałÛw do kolaży, ktÛry polega na tym, że respondenci otrzymują do budowy kompozycji zestaw gotowych ilustracji. Zestaw taki nie jest wprawdzie czymś zakorzenionym w codziennym doświadczeniu badanych, ale ma wiele zalet. Przede wszystkim badacz może kontrolować rÛżnorodność, zakres tematyczny, kolorystykę oraz walor emocjonalny ilustracji i dobierać materiały odpowiednio do tematyki badań. Oglądanie ilustracji nie wymaga od badanych przeglądania wielu stron, dzięki czemu tworzenie kolażu staje się łatwiejsze i zajmuje mniej czasu. Drugi czynnik, to organizacja pracy nad kolażem w trakcie badania. W niektÛrych projektach kolaż wykonują pojedyncze osoby uczestniczące w indywidualnych wywiadach pogłębionych, ale technika ta stymuluje budowanie relacji interpersonalnych i dlatego najczęściej stosowana jest w badaniach prowadzonych metodą zogniskowanych grup dyskusyjnych (hasło → Zogniskowany wywiad grupowy), minigrup lub ñ rzadziej ñ wywiadÛw z dwiema (Ñdiadyî) lub trzema (Ñtriadyî) osobami. Badani zwykle chętnie uczestniczą w tworzeniu kolażu, gdyż zadanie takie stanowi urozmaicenie dyskusji czy wywiadu. Moderator zogniskowanej dyskusji grupowej musi jednak pamiętać, że niektÛrzy uczestnicy grupy chętnie włączają się w tworzenie kolażu, podczas gdy inni mogą pozostawać bierni. Aby włączyć do pracy wszystkich respondentÛw, dobrze jest podzielić grupę na dwa lub trzy zespoły pracujące nad własnymi kolażami. Rywalizacja pomiędzy zespołami korzystnie wpływa na dynamikę grupy, dobre efekty przynosi też przydzielenie poszczegÛlnym zespołom rÛżnych zadań i poproszenie ich członkÛw o zrobienie kompozycji ilustrujących, rÛżne aspekty badanego zjawiska. Trzecią kwestią są reguły tworzenia kolażu. Badacze preferujący rygorystyczne reguły dążą do tego, aby kolaż był wynikiem pracy zespołowej i proszą osoby pracujące nad nim o ścisłą wspÛłpracę i uzgadnianie, jakie treści i materiały umieszcza się w kompozycji. Często określają oni także zasady układu kompozycji, prosząc, aby najważniejsze treści znalazły się w centralnej części, zaś materiały odnoszące się do spraw mniej istotnych, daleko od środka. Zgodnie z podejściem swobodnym, każdy uczestnik zespołu, szuka materiałÛw, ktÛre jego zdaniem dobrze ilustrują temat kompozycji, a kolaż stanowi zbiÛr tych indywidualnie wybranych elementÛw. Oba podejścia mają zalety i wady: pierwszy sposÛb pracy stymuluje dys- Konstruktywistyczna teoria ugruntowana 137 kusję, sprzyja powstawaniu przemyślanych, uporządkowanych kolaży, ale jest czasochłonny. Kompozycje powstające według drugiego sposobu są zwykle chaotyczne, ale powstają szybciej i dobrze ilustrują spontaniczne skojarzenia respondentÛw. Materiały wizualne są wieloznaczne, dlatego interpretacja kolażu wymaga od badacza doświadczenia i pomysłowości [Kruger, 1998: 77]. Ważną wskazÛwką są wypowiedzi respondentÛw komentujących stworzone kompozycje [Maison, 2001: 153]. Dzięki takim komentarzom można ustalić, dlaczego badani wybrali konkretne materiały i jakie znaczenia im przypisali. Drugim krokiem jest analiza kolorystyki ñ stwierdzenie, czy określone kolory pojawiają się w niej częściej niż inne i interpretacja takiego właśnie kolorytu kompozycji. Krok trzeci to analiza porÛwnawcza: po zakończeniu projektu badacz dysponuje zwykle serią kompozycji tworzonych podczas kolejnych wywiadÛw lub dyskusji grupowych. PorÛwnanie poszczegÛlnych kolaży pozwala wykryć występujące w nich regularności i stwierdzić, jakie motywy wizualne respondenci wybierali konsekwentnie w celu zilustrowania określonego tematu, jakie znaczenia przypisywali tym motywom, jakie emocje wyrażali poprzez wybÛr takich ilustracji i jaki koloryt nadawali kompozycjom. Ustalenia te pozwalają odpowiedzieć na pytanie o sposÛb postrzegania przez badanych zjawisk lub obiektÛw będących przedmiotem badań. Bibliografia Krueger R.A. (1998), Developing Questions for Focus Groups. Focus Group Kit 3, Thousand Oaks, London, New Delhi: SAGE Publications, s. 73ñ78. Maison D. (2001), Zogniskowane wywiady grupowe. Jakościowa metoda badań marketingowych, Warszawa: PWN, s. 151ñ153. Łukasz Marciniak Konstruktywistyczna teoria ugruntowana (Constructivist Grounded Theory) Kolejne modyfikacje metodologii teorii ugruntowanej (hasło → Metodologia teorii ugruntowanej) nie satysfakcjonowały grupy badaczy identyfikujących się z epistemologicznymi założeniami konstruktywizmu społecznego (hasło → Konstruktywizm versus konstrukcjonizm). I choć doceniali przewodnią ideę wyprowadzania wnioskÛw z analizy danych po- 138 Konstruktywistyczna teoria ugruntowana przez proces ciągłego porÛwnywania, to krytykowali obiektywistyczną (objectivistic) perspektywę prezentowaną przez Anselma Straussa i Barneya Glasera w ich pierwszym opisie metodologii w The Discovery of Grounded Theory [1967]. PÛźniejsze precyzacje czynione przez Barneya Glasera [m.in. 1992; 1998] stanowiące podstawę dla wyrÛżnienia klasycznej teorii ugruntowanej (hasło → Klasyczna teoria ugruntowana), a także innowacje proceduralne postulowane przez Anselma Straussa i Juliet Corbin [m.in. 1990; 1998], będące wkładem w rozwÛj deskryptywnej teorii ugruntowanej (hasło → Deskryptywna teoria ugruntowana), nie spotkały się z akceptacją konstruktywistÛw, stając się przedmiotem ich dezaprobaty. Pierwsze koncepcje dotyczące nowej odmiany metodologii teorii ugruntowanej, przedstawione przez Kathy Charmaz [2000] w rozdziale do znanego podręcznika badań jakościowych, wywołały ożywioną dyskusję. Autorka, uznając wszystkie dotychczas istniejące wersje za kontynuację obiektywistycznych tradycji i nawiązania do pozytywistycznej metodologii, zaproponowała konstruktywistyczną alternatywę. Na fali powstałego zainteresowania zwolennicy pomysłÛw Kathy Charmaz podjęli dyskusję z przedstawicielami wersji deskryptywnej [zob. polemika Bryant, 2002; Urquhart, 2002; Bryant, 2002a], krytykując strukturalizm i determinizm przejawiający się w dążeniu do pełnego ugruntowywania teorii w danych. Podjęli rÛwnież polemikę ze zwolennikami klasycznej teorii ugruntowanej [zob. Bryant, 2003; Glaser, 2002], wskazując na skrajny obiektywizm ich wersji oraz wyabstrahowanie teorii z kontekstu, w ktÛrym powstała. Ostatecznie założenia konstruktywistycznej metodologii teorii ugruntowanej zostały najpełniej przedstawione przez Kathy Charmaz [2006] w jej monografii. Najistotniejszą cechą wersji konstruktywistycznej jest zerwanie z retoryką Ñodkrywaniaî (discovering) teorii bądź danych i uznanie, że badacze będąc częścią świata, ktÛry studiują, mogą jedynie konstruować (constructing) pojęcia i hipotezy poprzez badawcze i pozabadawcze doświadczenia [Charmaz 2005; 2006]. Autorka jednocześnie odwołuje się do tradycji Szkoły Chicago (hasło → Etnografia socjologiczna), poszukując podstaw proponowanej metodologii w paradygmacie interpretatywnym (hasło → Paradygmat interpretatywny) i pragmatyzmie społecznym [Charmaz, 2006]. Przyjęcie nowej perspektywy konstruowania teorii ugruntowanych wiąże się ze zmianami procedur analitycznych, przede wszystkim ze zmianą podejścia do prekonceptualizacji, ktÛra nie powinna być za wszelką cenę eliminowana, ale raczej włączona w proces analizy. Badacz powinien na bieżąco weryfikować adekwatność (adequacy) swoich przypuszczeń, wykorzystywać je w procesie ciągłego porÛwnywania i uświada- Konstruktywistyczna teoria ugruntowana 139 miać sobie swoją subiektywność w trakcie analizy [Charmaz, 2006]. Wykorzystanie konstruktywistycznej metodologii teorii ugruntowanej ma służyć wchodzeniu w światy i rzeczywistości badanych, konfrontowaniu własnej perspektywy i doświadczeń badacza z punktem widzenia osÛb badanych w celu poznawania, jak przebiegają procesy znaczeniotwÛrcze [Charmaz, 2006]. W osiąganiu tego celu mają pomagać procedury kodowania wstępnego (initial coding), służącego rozłożeniu danych na mniejsze elementy analityczne, krystalizowaniu istotności poszczegÛlnych i wstępnemu porÛwnywaniu, następnie kodowania ogniskowego (focused coding) (hasło → Paradygmat kodowania i zogniskowane kodowanie kategorii), czyli integracji najistotniejszych kodÛw i porÛwnywania ich z nowymi danymi, oraz kodowania teoretycznego (theoretical coding), precyzującego analizę. Ponadto duży nacisk położony jest na pisanie not teoretycznych (memo-writing) (hasło → Noty teoretyczne), dzięki ktÛrym badacz ma możliwość przekształcania kodÛw w kategorie pojęciowe (conceptual categories), ukierunkowywania teoretycznego pobierania prÛbek (theoretical sampling) (hasło → Teoretyczne pobieranie prÛbek) i spajania konceptualizacji (hasło → Delimitacja przez konceptualizację) po osiągnięciu teoretycznego nasycenia (theoretical saturation) (hasło → Teoretyczne nasycenie). Rezultatem zastosowania takiej metodologii jest konstruktywistyczna teoria ugruntowana, będąca nie tylko rekonstrukcją działań interpretacyjnych podejmowanych przez badanych, lecz także sama w sobie będąca interpretacją tych zjawisk, czyniona zawsze z subiektywnego punktu widzenia badacza [Bryant, 2002; Charmaz, 2000, 2006]. Teoria taka, opierająca się na danych i analizach stanowiących społeczne konstrukty [Bryant, 2003], nie jest odkryciem jakiegoś aspektu zewnętrznego, obiektywnego świata, ale raczej rekonstrukcją relacji pomiędzy działaniami ludzi a lokalnymi światami ich życia, składającymi się na wielość i złożoność intersubiektywnych rzeczywistości [Charmaz, 2006]. Dlatego, konstruując teorię ugruntowaną, nie dąży się do abstrahowania od kontekstu (hasła → Kontekst, Kontekst przestrzenny), ale przeciwnie, do zakorzenienia w lokalnym kontekście i ukazania powiązań historycznych oraz biograficznych czynionych obserwacji (hasło → Obserwacja) i konstruowanych wnioskÛw. Konstruktywistyczna metodologia teorii ugruntowanej jest najnowszą wersją wciąż dyskutowaną i ocenianą. Chociaż budzi zastrzeżenia i jest określana przez jej przeciwnikÛw jako subiektywistyczne zniekształcenie metodologii [Glaser, 2003], zyskuje coraz szersze grono zwolennikÛw i praktykÛw zarÛwno w naukach społecznych, psychologii, jak i naukach medycznych czy informatycznych. 140 Konstruktywistyczna teoria ugruntowana Bibliografia Bryant A. (2002), Re-grounding grounded theory, Journal of Information Technology Theory and Application, 4 (1), s. 25ñ42. ------ (2002a), Bryant responds: Urquhart offers credence to positivism, Journal of Information Technology Theory and Application, 4 (3), s. 55ñ57. ------ (2003), A constructive/ist response Glaser, Forum: Qualitative Social Research, 4 (1). Bryant A., Charmaz K. (2007), Grounded theory in historical perspective, [w:] K. Charmaz, A. Bryant (red.), The Handbook of Grounded Theory, Thousand Oaks, CA: SAGE Publications. Charmaz K. (2000), Constructivist and objectivist grounded theory, [w:] N.K. Denzin, Y.S. Lincoln (red.), Handbook of Qualitative Research, 2nd edition, London: SAGE Publications. ------ (2005), Grounded theory in the 21st century: A qualitative method for advancing social justice research, [w:] N.K. Denzin, Y.S. Lincoln (red.), Handbook of Qualitative Research, 3rd edition, London: SAGE Publications. ------ (2009), Teoria Ugruntowana. Praktyczny przewodnik po analizie jakościowej, tłum. B. Komorowska, Warszawa: PWN (oryg. (2006), Constructing Grounded Theory. A Practical Guide Through Qualitative Analysis, Thousand Oaks, CA: SAGE Publications). Glaser B., Strauss A.L. (2009), Odkrywanie teorii ugruntowanej. Strategie badania jakościowego, tłum. M. Gorzko, KrakÛw: Nomos (oryg. B. Glaser, A.L. Strauss (1967), Discovery of Grounded Theory: Strategies for Qualitative Research, Chicago: Aldine). Glaser B. (1992), Basics of grounded theory analysis: Emergence vs. Forcing, Mill Valley, CA: Sociology Press. ------ (1998), Doing Grounded Theory: Issues and Discussions, Mill Valley, CA: Sociology Press. ------ (2002), Constructivist Grounded Theory?, Forum Qualitative Sozialforschung/Forum: Qualitative Social Research, 3 (3). ------ (2003), The Grounded Theory Perspective II: Desrciptionís Remodeling of Grounded Theory Methodology, Mill Valley, CA: Sociology Press. Strauss A.L., Corbin J. (1990), Basics of Qualitative Research: Grounded Theory Procedures and Techniques, Newbury Park, CA: SAGE Publications. ------ (1998), Basics of qualitative research: Techniques and procedures for developing grounded theory, 2nd edition, Thousand Oaks, CA: SAGE Publications. Urquhart C. (2002), Regrounding grounded theory-or reinforcing old prejudices? A brief reply to Bryant, Journal of Information Technology Theory and Application, 4 (3), s. 43ñ54. Konstruktywizm versus konstrukcjonizm 141 Henryk Ogryzko-WiewiÛrowski Konstruktywizm versus konstrukcjonizm (Constructivism versus Constructionism) Konstrukcyjny paradygmat (hasło → Pardygmat) jest wyrazem sprzeciwu wobec pozytywistycznej nauki opartej na wątpliwych założeniach ontologicznych (niezależność przedmiotu od poznania), epistemologicznych (niezależność poznania od ludzkiego podmiotu) i dogmatycznego empiryzmu (scjentystyczny model badań naukowych). Na to miejsce oferuje model nauki pluralistycznej, zarÛwno w sferze ontologicznej (antyesencjalizm), jak też epistemologicznej (relatywizm poznawczy), aksjologicznej (odrzucenie mitu niezależności nauki od społecznych wartości) i metodologicznej (poszerzenie reguł naukowości). Ludzka wiedza nie jest w stanie przekroczyć społecznej wyobraźni. Poznanie naukowe przypomina bardziej pracę architekta (ktÛry tworzy świat kształtÛw, kompozycji i stylÛw), aniżeli aktywność myśliwego (tropiącego dziką zwierzynę). Idee wiodące konstrukcyjnego modelu nauki mają wielorakie źrÛdła i sięgają jeszcze czasÛw starożytnych sofistÛw, a zwłaszcza Protagorasa, ktÛry twierdził, że miarą wszystkich rzeczy jest człowiek i poznanie ludzkie nie może wykraczać poza subiektywne postrzeżenia. Do nowożytnych protagonistÛw zalicza się R. Kartezjusza, ze słynnym zwrotem cogito ergo sum (prymat świadomości nad zmysłami), I. Kanta, z apriorycznym racjonalizmem (pierwszeństwo intelektu nad wrażeniami zmysłowymi) i tezą o woluntarystycznym charakterze ludzkiej subiektywności (co stało w sprzeczności z kauzalną naturą świata materialnego). Wymienia się też J. Lockeía ze stanowiskiem, że ludzka samoświadomość jest źrÛdłem epistemologicznej pewności (podważenie klasycznej definicji prawdy), G. Berkeleya z przekonaniem, iż esse est percipi (Ñistniećî oznacza Ñbyć postrzeganymî, a jedynym bytem samoistnym jest percypujący podmiot), F. Nietzschego z poglądem o dominującej roli człowieka nad światem (uzasadnienie ludzkiej podmiotowości), K. Marksa z ideą klasowego charakteru nauki (zaprzeczenie niezależności nauki od wartości), E. Husserla z jego zwrotem ku analizie istotnych treści świadomości, jako podstawy wiedzy pewnej i wolnej od wątpliwych założeń (krytyka redukcyjnej nauki opartej na samych faktach), W. Diltheya, z gloryfikacją doświadczenia wewnętrznego i odrzuceniem pozytywistycznego rygoryzmu metodologicznego w naukach humanistycznych (zgoda na empirię, lecz nie na empiryzm), a także amerykańskich pragmatystÛw (W. James, J. Deweley, Ch.H. Cooley), z ideą człowieka jako podmiotu uczestniczącego w procesie interakcji (hasło → Interakcja) ze środowiskiem G. Meada, z tezą, że człowiek 142 Konstruktywizm versus konstrukcjonizm funkcjonuje w świecie symbolicznym i symbole (hasła → Symbol, Paradygmat interpretatywny, Etnografia mÛwienia) te w procesie wzajemnych interakcji kreują społeczną rzeczywistość. Bardziej bezpośrednie znaczenie, dla wykrystalizowania się konstrukcyjnego paradygmatu w filozofii, nauki miały postępy w psychologicznej teorii uczenia się. Chodzi zwłaszcza o koncepcje J. Piageta i L. Wygotskiego. Obaj zajmowali się rozwojem umysłowym dzieci. Pierwszy z nich poszukiwał odpowiedzi na pytanie, jak młoda ludzka istota nabywa i wykorzystuje swoją wiedzę. Piaget twierdził, że rozwÛj umysłowy człowieka opiera się na wrodzonych funkcjach i schematach poznawczych [Vasta, Haith, Miller, 1999: 46ñ51]. Funkcje są biologicznymi mechanizmami reagowania na otoczenie, np. krzyk osoby przestraszonej, śmiech, jako wyraz zintensyfikowania przyjemnych doznań. Są one takie same u wszystkich i nie ulegają zasadniczym zmianom w ciągu całego życia. Ich celem jest konstruowanie wewnętrznych struktur poznawczych, dzięki ktÛrym jednostka radzi sobie z nowymi doświadczeniami. Struktury te mają charakter rozwojowy i stanowią o zdolnościach przystosowawczych organizmu do otoczenia. Początkowo są to bardzo proste zachowania, np. w czasie ząbkowania dziecko wszystko bierze do ust. Są dwie podstawowe funkcje, ktÛre stymulują rozwÛj młodego umysłu: organizacja (struktur poznawczych) i adaptacja do środowiska (w celu przetrwania). Na adaptację składają się dwa procesy: asymilacja, jako tendencja do ujmowania nowych doświadczeń z punktu widzenia dotychczasowej wiedzy, i akomodacja jako przystosowanie do nowych doświadczeń (np. niemowlę przekonuje się z czasem, że nie każdy przedmiot jednakowo smakuje i nie każdy nadaje się do gryzienia lub ssania). Według Piageta wiedza dziecka o świecie nie jest skutkiem biernego przyswajania wymogÛw otoczenia, ale stanowi efekt czynności manipulacyjnych, dzięki ktÛrym ñ po dłuższym lub krÛtszym okresie ñ udaje się wreszcie uzyskać stan wzajemnego dopasowania. Stąd Piaget wyciąga wniosek, że uczenie się i rozwÛj wiedzy dziecka są bardziej wyrazem aktywistycznej konstrukcji, niż pasywnej recepcji (hasło → Socjalizacja). O ile J. Piaget z innymi kognitywistami uważał, iż wiedza młodego człowieka jest konstruowana w ramach interakcji ze środowiskiem, o tyle L. Wygotski twierdził, że owszem taka interakcja ma miejsce, ale odbywa się za pośrednictwem języka (hasło → Język) [Strelau, 2003: 275ñ276; Vasta, Haith, Miller, 1999: 37ñ38]. Sądził bowiem, że postrzeżenia ludzkie mają charakter pojęciowy. Patrząc na przedmiot z białą tarczą i wskazÛwkami, dziecko widzi zegar, a nie poszczegÛlne wskazÛwki, oznaczenia godzinowe czy skalę minutową, o ktÛrych nic jeszcze nie wie. Według Wygotskiego język jest medium, za pomocą ktÛrego przekazywane są Konstruktywizm versus konstrukcjonizm 143 pojęcia, struktury poznawcze, ktÛre Ñformatująî umysł młodego człowieka. Dopiero dzięki aktom wzajemnej komunikacji (hasło → Akt komunikacji) może odbywać się czynna interakcja dziecka ze środowiskiem. GłÛwnym pojęciem u rosyjskiego psychologa jest tzw. strefa najbliższego rozwoju, ktÛra stanowi rÛżnicę pomiędzy tym, co dziecko już samo potrafi, a tym, co może zrobić przy pomocy innych. Autor wyrÛżnia zatem poziom aktualnego rozwoju i poziom potencjalnego rozwoju. Aktualny rozwÛj to ten, ktÛry dziecko już posiada, potencjalny zaś leży w możliwościach czy predyspozycjach. Dziecko może pewien rozwÛj osiągnąć ñ o jego kształcie trudno z gÛry przesądzać ñ ale z pomocą środowiska, głÛwnie rodziny. Konstruowanie wiedzy o świecie nie jest zatem indywidualnym dziełem samego dziecka, ale jego interakcji ze środowiskiem społeczno-kulturowym. Edith K. Ackermann [2009: 1ñ5] stanowisko J. Piageta określa mianem konstruktywizmu, natomiast koncepcję L. Wygotskiego nazywa społecznym konstruktywizmem. Obaj autorzy skupiają się na twÛrczej recepcji przez dziecko bodźcÛw ze środowiska. Niezależnie od tego, czy mÛwimy o środowisku w sensie otoczenia (także pozaludzkiego; J. Piaget), czy społeczno-kulturowych interakcji z najbliższymi (L. Wygotski). Natomiast pojęcie konstrukcjonizmu autorka rezerwuje dla koncepcji bardziej aktywistycznych. Według niej, na to miano zasługuje teoria uczenia się prezentowana przez Seymoura Paperta ñ długoletniego wspÛłpracownika, a pÛźniej twÛrczego kontynuatora myśli J. Piageta w Massachusetts Institute of Technology. W przeciwieństwie do swego mistrza, Papert skupia się bardziej na sztuce uczenia się uczyć przez młodego człowieka i sposobach tworzenia nowych przedmiotÛw podczas tego procesu. Interesuje go zwłaszcza, jak uczące się dziecko potrafi wejść w konwersację z własnymi (lub innych osÛb) wytworami i jak te konwersacje pobudzają jego wyobraźnię. Wskutek takiej konwersacji dziecko konstruuje nową wiedzę. S. Paperz, podobnie jak L. Wygotski, podkreśla dużą rolę kontekstu społeczno-kulturowego (hasło → Kontekst). Według Paperta kluczowe znaczenie w procesie uczenia się ma projektowanie własnych idei i odczuć (feelings). Komunikowanie tego innym osobom nie tylko kształtuje umiejętności językowe, lecz także pozwala doprecyzowywać własne myśli i doznania (hasło → Socjalizacja). Analogicznie jak w przypadku społecznego konstruktywizmu u L. Wygotskiego, dodaje się też przymiotnik Ñspołecznyî do rzeczownika konstrukcjonizm. Należy przez to rozumieć, że procesy poznawcze i generowanie nowej wiedzy oraz twÛrczość naukowa odbywają się zawsze w ramach społecznej komunikacji ñ niezależnie od tego, czy akcentujemy twÛrczą interpretację doświadczenia (konstruktywizm), czy mentalną kreację (konstrukcjonizm). 144 Konstruktywizm versus konstrukcjonizm Wielu autorÛw używa pojęć konstrukcjonizm i konstruktywizm zamiennie (np. Uwe Flick). Coraz częściej jednak przyjmowany jest pogląd, że konstruktywizm dotyczy bardziej nauk przyrodniczych, a konstrukcjonizm nauk społecznych. M. Crotty [2007: 53] pisze, że konstruktywiści są mniej podatni na rezygnację z przekonania o obiektywnym istnieniu badanej rzeczywistości. Trudno się nawet temu dziwić, gdyż przedstawicielom nauk przyrodniczych otoczonych pejzażem przedmiotÛw ożywionych (np. roślinność dla biologa) czy nieożywionych (np. formy materialne dla fizyka), nie jest łatwo przyjąć argumentację o ñ przede wszystkim ñ pojęciowym charakterze badanej rzeczywistości. Inaczej jest u badaczy życia społecznego, zwłaszcza tych, ktÛrzy chętnie sięgają po materiały osobiste typu autobiografie (hasło → Autoetnografia). Przedmiotem poznania jest tam ñ zasadniczo ñ rzeczywistość werbalnie (językowo) opisywana. Jeśli autor w swych wspomnieniach pisze, że w dzieciństwie chodził w dziurawych spodniach, to rzeczywistością nam dostępną nie jest wracający ze szkoły i pochylony pod ciężarem wyładowanego tornistra uczeń, niczym Ñgarderobianyî nędzarz, a raczej narracyjny opis tego zjawiska. Według A. Giddensa [zob. Crotty, 2007: 55ñ56] rÛżnica pomiędzy przyrodnikami i humanistami polega na tym, że o ile ci pierwsi konstruują swoją wiedzę na bazie pojęć, ktÛre posiadają utrwalone w świadomości społecznej znaczenia, np. słoń (wszyscy wiedzą, że to ten z trąbą), rÛża (to kwiat z kolcami), pszczoła (miododajny owad) itp., to drudzy badają raczej świat subiektywnych ñ ale wyrażonych w kategoriach językowych ñ konstrukcji. Na przykład analizując ludzkie cierpienie, obracamy się w kręgu podwÛjnej hermeneutyki (double hermeneutic). Najpierw musimy ustalić, co w badanym człowieku wywołuje takie lub inne cierpienie, a pÛźniej ustalamy kategorie (typy) ludzkiego cierpienia. Są to już, jak podkreśla także A. Sch¸tz, kategorie drugiego stopnia. Rodwell [1998: 20] idzie dalej i dodaje, że o ile konstruktywiści podkreślają schematy poznawcze takie jak: głębokie struktury, zasady organizujące, interaktywne reakcje, o tyle konstrukcjonistÛw cechuje bardziej zwracanie uwagi na język, narracje (hasło → Wywiad narracyjny), procesy społeczno-kulturowe, konstytuowanie znaczeń itp. Natomiast J. Grenwood pisze wprost: ÑZjawiska fizyczne (np. krzesła) istnieją niezależnie od naszego poznania. Nasza wiedza o nich nie wymaga konsumowania ich obecności. Natomiast ze zjawiskami społecznymi jest inaczej. Bez naszej aktywności poznawczej ich nie ma, nie istnieją. Ludzkie poznanie ma wobec nich charakter konstruktywny, stanowią funkcję społecznie podzielonych znaczeń. I w tym sensie są społecznie konsumowane, podtrzymywane (sustained) i reprodukowaneî [tł. własne, Greenwood, 1994: 85, cyt. za: Crothy, 2007: 54]. Kontekst 145 Bibliografia Ackermann E., Piagetís Constructivism, Papertís Constructionism: Whatís the difference?, http://learning.media.mit.edu/content/publications/EA.Pia get%20_%20Papert.pdf (data wejścia: 5.12.2009). Crotty M. (2007), The Foundations of Social Research, Los Angeles: SAGE Publications. Gergen K.J. (2001), Social Construction in Context, London: SAGE Publications. Greenwood J. (1990), Action Research and Action Researchers: Some Introductory Considerations, Contemporary Nurse, Vol. 3, No. 2. Holstein J.A., Gubrium J.F. (2008), Handbook of Constructionist Research, New York: The Guilford Press. Kuźma E., Skrendo A., Madejski J. (2006), Konstruktywizm w badaniach literackich, KrakÛw: UNIVERSITAS. Rodwell M.K. (1998), Social Work Constructivist Research, London: Routledge. Strelau J. (red.) (2003), Psychologia. Podręcznik akademicki, Gdańsk: GWP. Tempczyk M. (1992), Konstruktywny empiryzm a realizm: spÛr Baasa van Fraassena z realizmem, [w:] J. Niżnik (red.), Pogranicza epistemologii, Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN, s. 117ñ135. Theories of Learning/ Teaching Guide for Graduate Student Instructors, http://gsi.berkeley.edu/resources/learning/social.html (data wejścia: 5.12.2009). Vasta R., Haith M.M., Miller S.A. (2004), Psychologia dziecka, tłum. M. Babiuch, A. Ciechanowicz, E. Czerniawska, A. Matczak, A. Piotrowska, Z. Toeplitz, Warszawa: WSiP (Vasta R., Haith M.M., Miller S.A. (1999), Child psychology: The modern science (2nd edition), New York: Wiley). Jakub Niedbalski Kontekst (Context) Termin Ñkontekstî służy do określania szeregu odmiennych zdarzeń, sytuacji i okoliczności, a także właściwości i warunkÛw ich występowania. Z pojęciem tym mamy do czynienia na rÛżnych płaszczyznach uprawiania nauki, począwszy od teoretycznych podstaw, a na aspektach metodologicznych skończywszy. Na gruncie metodologicznym, szczegÛlnie, z interesującej nas perspektywy metod jakościowych, kontekst rozumiany jest jako specyficzny zestaw własności odnoszący się do danej sytuacji lub inaczej, danego zjawiska, a więc miejsca, przestrzeni oraz czasu zdarzeń składających się na owo zjawisko [Mayntz, Holm, Hubner, 1985: 112, 266; Konecki, 2000: 49]. Kontekst dotyczy zatem bezpośrednich warunkÛw występowania zjawiska. 146 Kontekst W metodologii teorii ugruntowanej (hasło → Metodologia teorii ugruntowanej) kontekst stanowi jeden z elementÛw składających się na tzw. paradygmat kodowania (hasła → Paradygmat kodowania i zogniskowane kodowanie kategorii) (coding paradigm) [Strauss, Corbin, 1990: 96ñ116], w ktÛrym analizie poddaje się interakcje (hasło → Interakcja), strategie i taktyki mające charakter interakcyjny, czyniąc to w kontekście ich występowania [Konecki, 2000: 48]. Z metodologią teorii ugruntowanej wiąże się także pojęcie kontekstu odkrycia (serendipity), a więc zdolności poszukiwania i odkrywania zjawisk, ktÛrych pierwotnie nie poszukiwano [Konecki, 2000: 27; Konecki, 2005; por. Glaser, Strauss, 1967; Glaser, 1978]. Pozostając na płaszczyźnie metodologicznej, przy rozpatrywaniu pojęcia kontekstu należy także zwrÛcić uwagę na nowe podejście w analizie danych jakościowych rozwijane przez Adele E. Clarke [2005], zwane Ñanalizą sytuacyjnąî [zob. Kacperczyk, 2007]. Analiza sytuacyjna koncentruje się na badaniu kontekstu działań społecznych (hasło → Działanie społeczne). Badacz musi wyjść poza zainteresowanie aktorem społecznym i jego działaniami, kierując swoją analityczną uwagę na Ñsytuacjęî, ktÛra jest tutaj pojęciem kluczowym, stanowiąc dla Clarke szeroki kontekst działań i interakcji [Kacperczyk, 2007: 19]. Clarke nie podaje definicji pojęcia sytuacji, czerpiąc inspirację m.in. z dorobku symbolicznego interakcjonizmu (hasło → Paradygmat interpretatywny), gdzie sytuacja jest zawsze czymś więcej niż sumą elementÛw składowych, zawiera bowiem ich powiązania, relacyjność i interakcje w szczegÛlnym momencie przestrzenno-czasowym [Kacperczyk, 2007: 20]. Pojęcie sytuacji definiuje Krzysztof Konecki [2005: 129] jako względnie uporządkowany (lub celowo świadomie przedstawiany jako uporządkowany) układ elementÛw dających się zdefiniować w społecznie zestereotypizowany sposÛb. W socjologicznych analizach zjawisk społecznych istotnego znaczenia nabiera pojęcie kontekstu społecznego. Piotr Sztompka [2006: 41] definiuje je jako wyrÛżniony ze względu na cel oraz specyfikę działań swoisty styl postępowania ludzi w danych dziedzinach aktywności, w ktÛrych toczy się życie społeczne (np. rodzinny, zawodowy, edukacyjny, religijny). Jest to zatem pole działań społecznych, czy też przestrzeń międzyludzka, w ktÛrym przebiega życie każdej jednostki [Babbie, 2006: 383]. Kontekst to także wyrÛżnione dziedziny życia społecznego, w ktÛrych ludzie realizują jakieś istotne społecznie funkcje, jak np. prokreacyjną czy wychowawczą. Thomas Scheff [1990: 199] zwraca uwagę na interakcyjny charakter kontekstu społecznego, wprowadzając jednocześnie podział na kontekst bezpośredni i poszerzony. Pierwszy z nich oznacza dialog prowadzony przez jednostkę oraz bezpośrednie fizyczne otoczenie (hasło → Kontekst przestrzenny), w ktÛrym dialog ten jest prowadzony. Poszerzony Kontekst 147 kontakt społeczny jest natomiast tym wszystkim, co zdarzyło się do tej pory, mogło się zdarzyć lub może się zdarzyć pÛźniej [por. Konecki, 2005]. Konteksty powinny być postrzegane w kategoriach zachowań ludzkich w danym środowisku, przy czym chodzi tu o społeczne konstrukty, a nie fizyczne lokacje [Konecki, 2005: 129]. Wszelkie działania i zachowania społeczne, zarÛwno indywidualne, jak i zbiorowe zawsze powstają w procesie wzajemnego przystosowywania się jednostek do siebie, a więc w określonym kontekście społecznie zdefiniowanej sytuacji [Mayntz, Holm, Hubner, 1985: 111].Wymiar wewnętrznej i subiektywnej świadomości oraz zewnętrznego otoczenia fizycznego danego kontekstu interakcji stanowi podstawę przy wzajemnym przystosowaniu jednostek do siebie tak, by mÛc wypracować jedną, wspÛlną definicję sytuacji [Scheff, 1990: 199]. Jak wyjaśnia Krzysztof Konecki [2005: 129], interakcje zachodzą w określonych sytuacjach, zaś w każdej sytuacji odnajdujemy określony kontekst interakcji. Tym samym możemy wyrÛżniać wiele odmiennych kontekstÛw, ktÛre wymagają zrÛżnicowanych zachowań w zależności od środowiska, w jakim ludzie się znajdują [Hammersley, Atkinson, 2000: 61ñ62], co ilustruje rozrÛżnienie dokonane przez Ervinga Goffmana [2000] na scenę i kulisy. Krążąc pomiędzy rÛżnymi kontekstami, wchodzimy do jednego, a zawieszamy czasowo nasze uczestnictwo w innych, aby potem na nowo do nich powrÛcić. Każdy z kontekstÛw posiada własną specyfikę, rÛżniąc się od innych zespołem właściwości nadawanych mu przez uczestnictwo określonych ludzi, ich oczekiwania, zajmowane przez nich pozycje i odtwarzane role (hasło → Rola społeczna), a także łączące ich więzi oraz reguły, normy zachowań. Konteksty mogą przybierać swoiste konfiguracje, tworząc prywatne hierarchie ważności, oraz posiadać uniwersalny bądź unikalny dla jednostki charakter [Sztompka, 2006: 38]. Podsumowując, można odwołać się do słÛw Gregoryíego Batesona [1996], według ktÛrego iż nic nie ma znaczenia, jeśli nie jest postrzegane w kontekście, a rozpatrywanie jakiegokolwiek obiektu bez osadzenia go w kontekście jest pozbawione sensu [zob. Kacperczyk, 2007: 23]. Bibliografia Babbie E. (2006), Badania społeczne w praktyce, Warszawa: PWN. Bateson G. (1996), Umysł i przyroda. Jedność konieczna, Warszawa: PIW. Clarke A.E. (2005), Situational Analysis. Grounded Theory After the Postmodern Turn, Thousand Oaks, London, New Delhi: SAGE Publications. Glaser B., Strauss A. (2009), Odkrywanie teorii ugruntowanej. Strategie badania jakościowego, tłum. M. Gorzko, KrakÛw: Nomos (oryg. B. Glaser, A.L. Strauss (1967), The Discovery of Grounded Theory, Chicago: Aldine). Glaser B. (1978), Theoretical Sensitivity, San Francisco: The Sociology Press. 148 Kontekst Goffman E. (2000), Człowiek w teatrze życia codziennego, Warszawa: Wydawnictwo KR. Hammersley M., Atkinson P. (2000), Metody badań terenowych, Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka. Kacperczyk A. (2007), Badacz i jego poszukiwania w świetle ÑAnalizy Sytuacyjnejî Adele E. Clarke, Przegląd Socjologii Jakościowej, t. III, nr 2. Konecki K. (2005), Ludzie i ich zwierzęta. Interakcjonistyczno-symboliczna analiza społecznego świata właścicieli zwierząt domowych, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar. ------- (2000), Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana, Warszawa: PWN. Mayntz R., Holm K., Hubner P. (1985), Wprowadzenie do metod socjologii empirycznej, Warszawa: PWN. Scheff T. (1990), Microsociology. Discource, Emitron and Social Structure, Chicago, Londyn: Chicago University Press. Strauss A.L., Corbin J. (1990), Basics of Qualitative Research, London: SAGE Publications. Sztompka P. (2006), Socjologia. Analiza społeczeństwa, KrakÛw: Wydawnictwo Znak. Waldemar Dymarczyk Kontekst przestrzenny (Spatial context) Wszelkie interakcje (hasło → Interakcja) pomiędzy indywidualnymi i zbiorowymi aktorami dzieją się w określonych miejscach i przestrzeni geograficznej oraz społecznej. Analizy owych interakcji lub też teoretyzowanie na ich temat musi uwzględniać przestrzenny kontekst (hasło → Kontekst), w ktÛrym funkcjonują działające podmioty. W aspekcie mikro (relacje face-to-face) będą to na przykład reguły nakazujące utrzymywanie dystansu osobniczego w zależności od charakteru interakcji, a także strategie i techniki określania, oznaczania, obrony lub negocjowania prawa do dysponowania określonym obszarem czy miejscem [Hall, 1966, wyd. pol. 1978, 1997; Goffman, 1963, wyd. pol. 2008, 1967, wyd. pol. 2006, 1971; por. też: proksemika] (hasło → Proksemika). W przypadku większych zbiorowości chodzi o przyjęte i akceptowane zasady organizowania przestrzeni społecznej i publicznej. Symbolicznie (hasło → Symbol), kulturowo, a często i formalnie określane są reguły zaznaczania bliskości lub dystansu pomiędzy jednostkami i zbiorowościami zajmującymi rÛżne po- Kontekst przestrzenny 149 zycje w przestrzeni lokalnej, miejskiej czy organizacyjnej oraz konsekwencje stosowania takich, a nie innych reguł (np. natężenia dewiacji (hasło → Dewiacja), wykluczenia, segregacji, koncentracji, inwazji i sukcesji) [por. Park, 1925; Park i wsp., 1925; Castells, 1983; Harvey, 1985]. Wreszcie, w aspekcie globalnym, zasady nawiązywania i utrzymywania kontaktÛw w postindustrialnym świecie [Giddens, 1991, wyd. pol. 2001]. W trakcie niemal każdego ñ a już na pewno jakościowego ñ badania, poszczegÛlne Ñprzestrzenieî są przywoływane przez informatorÛw i stanowią istotny element służący do konstruowania narracji oraz zobrazowania własnej (narratora) pozycji w rzeczywistości społecznej. W efekcie ñ budowaniu tożsamości (hasło → Tożsamość). Poprzez odwołania typu Ñwewnątrz/na zewnątrzî, Ñw polu/poza polem (zainteresowania)î Ñmoje/ nie mojeî i wiele innych informator konstruuje obraz samego siebie ñ jednostki uwikłanej w szereg interakcji dziejących się w określonej przestrzeni i w określonym miejscu [por. Katz, 1992; Gilbert, 1994]. Do przestrzennych uwarunkowań działań aktorÛw społecznych odnosi się opracowane przez Anselma Straussa i Juliet Corbin [1990: 162ñ171) narzędzie nazwane przez nich Ñmatrycą warunkÛwî (conditional matrix) (hasło → Matryca warunkÛw). Matrycę można przedstawić w postaci zwierających się w sobie kÛł, symbolizujących rÛżne obszary aktywności jednostek. Na najbardziej elementarnym poziomie znajdują się same obserwowane (relacjonowane) działania aktorÛw (hasło → Działanie społeczne). Dalej następują towarzyszące tym działaniom interakcje. Interakcje odbywają się w grupach, ktÛre składają się na organizacje, a te z kolei są podstawą społeczności. Najszerszym zaś poziomem jest poziom krajowy oraz międzynarodowy. Przedstawiona matryca uzmysławia badaczowi konieczność spojrzenia na aktorÛw społecznych jako uwikłanych w gęstą sieć uwarunkowań, ktÛrych źrÛdła znajdują się często poza bezpośrednio obserwowaną lub relacjonowaną sytuacją. Bibliografia Castells M. (1983), The City and the Grass Roots. A Cross-cultural Theory of Urban Social Movements, London: Edward Arnold. Corbin J., Strauss A.L. (1990), Basics of Qualitative Research, London: SAGE Publications. Giddens A. (2001), Nowoczesność i tożsamość. ÑJaî i społeczeństwo w epoce pÛźnej nowoczesności, tłum. A. Szulżycka, Warszawa: PWN (oryg. A. Giddens (1991), Modernity and Self-Identity. Self and Society in the Late Modern Age, Cambridge: Polity Press). 150 Kontekst przestrzenny Gilbert M.R. (1994), The Politics of Location: Doing Feminist Research Ñat homeî, Professional Geographer, 46, s. 90ñ96. Goffman E. (1971), Relations in Public: Microstudies of the Public Order, New York: Basic Books. ------ (2006), Rytuał interakcyjny, tłum. A. Szulżycka, Warszawa: PWN (oryg. E. Goffman (1967), Interaction Ritual: Essays in face-to-face behavior, Chicago: Aldine). ------ (2008), Zachowanie w miejscach publicznych: o społecznej organizacji zgromadzeń, tłum. O. Siara, Warszawa: PWN (oryg. E. Goffman (1963), Behavior in Public Places: Notes on the Social Organization of Gatherings, New York: Macmillan). Hall E.T. (1978), Ukryty wymiar, tłum. T. HołÛwka, Warszawa: PIW (oryg. E.T. Hall (1966), The Hidden Dimension, Garden City, New York: Doubleday). ------ (1997), Ukryty wymiar, tłum. T. HołÛwka, Warszawa: Muza SA. Harvey D. (1985), Consiousness and the Urban Experience. Studies in the History and Theory of Capitalist Urbanization, Oxford: Blackwell. Katz C. (1992), All the World is Staged: Intellectuals and the Projects of Ethnography, Environment an Planning D: Society and Space, 10, s. 495ñ510. Park R.E. (1925), Human Communities. The City and Human Ecology, New York: Free Press. Park R., Burgess E.W., McKenzie R.D. (1925), The City, Chicago: University of Chicago Press. Łukasz Marciniak Kryteria oceny teorii ugruntowanej (Evaluative Criteria for a Grounded Theory) Modyfikacje procedur metodologii teorii ugruntowanej (hasło → Metodologia teorii ugruntowanej) i pojawianie się kolejnych wersji odrÛżnianych od pierwszej zaprezentowanej przez Anselma Straussa i Barneya Glasera [1967] pociągały za sobą także zmiany wymogÛw, jakie wygenerowana teoria musiała spełnić. Jak każdy rezultat naukowej pracy badawczej teoria ugruntowana rÛwnież musiała być oceniona, jednak ze względu na specyfikę metodologii wykorzystanej do jej wygenerowania także kryteria oceny odrÛżniały się od standardÛw przyjętych w naukach społecznych. Pierwszy i podstawowy zestaw kryteriÛw oceny teorii ugruntowanej został szczegÛłowo opisany przez Glasera [1978] w jego monografii precyzującej wiele założeń przedstawionych w The Discovery of Grounded Kryteria oceny teorii ugruntowanej 151 Theory [Glaser, Strauss, 1967]. Każda teoria ugruntowana powinna według Barneya Glasera spełnić wymÛg Ñdostosowaniaî (fit), co oznacza, że zarÛwno kody analityczne, jak i kategorie teoretyczne powiązane w hipotezy powinny bezpośrednio odnosić się do danych, z ktÛrych zostały wygenerowane. To dane empiryczne powinny stanowić podłoże dla wyłaniających się (emerged) w trakcie analizy kategorii, a osiągnięcie dostosowania możliwe jest poprzez powstrzymanie prekonceptualizacji i zastosowanie procedury ciągłego porÛwnywania. Kolejnym wymogiem jest Ñpracowanieî (workability) teorii, oznaczające możliwość wyjaśniania zjawisk i działań ludzkich (hasło → Działanie społeczne) w określonym obszarze substantywnym, a na tej podstawie także prognozowania przebiegu tych zjawisk w przyszłości. Trzeci z wymogÛw to Ñistotnośćî (relevance), czyli ważność wygenerowanych hipotez dla nauki lub praktyki, możliwość wyjaśniania zjawisk cieszących się zainteresowaniem i odnoszenie się do kwestii ważnych społecznie. Ostatnim z wymogÛw opisywanych przez Barneya Glasera jest Ñmodyfikowalnośćî (modifiability), czyli elastyczność hipotez, ktÛre mogą być korygowane w sytuacji zaistnienia nowych danych lub kiedy modyfikacja konieczna jest dla zachowania istotności teorii [por. Konecki, 2000]. Spełnienie wymogu modyfikowalności jest także niezbędne dla poszerzania zasięgu teorii i generowania formalnych teorii ugruntowanych. Ponadto Barney Glaser wielokrotnie podkreślał, że teoria ugruntowana, będąca abstrakcją od czasu, miejsca i konkretnych ludzi, nie musi uzyskiwać potwierdzenia ze strony osÛb, ktÛrych dotyczy, a ich ewentualna akceptacja bądź jej brak nie stanowi o jakości hipotez [Glaser, 1998; 2001]. Zaprezentowane przez Glasera kryteria oceny nie zostały jednak uznane przez zwolennikÛw pozostałych wersji metodologii i z czasem stanowiły podstawę orzekania o jakości teorii i procesu jej generowania [Glaser, 1998] jedynie w odniesieniu do klasycznej teorii ugruntowanej (hasło → Klasyczna teoria ugruntowana). Proponujący istotne zmiany proceduralne Anselm Strauss i Juliet Corbin [1990], starając się dostosować generowane teorie ugruntowane do standardÛw ewaluacyjnych panujących w naukach społecznych, przedstawili własną listę kryteriÛw oceny. Zawierała ona siedem kryteriÛw oceny procesu analitycznego i siedem odnoszących się do rezultatu analizy [Strauss, Corbin, 1990a]. Ocena zastosowanych procedur badawczych wg autorÛw powinna opierać się na sprawdzeniu takich aspektÛw, jak: wybÛr pierwszej prÛby badawczej (original sample selection), rodzaj głÛwnych kategorii analitycznych (major categories), rodzaj zidentyfikowanych zdarzeń i działań wraz z ich powiązaniem z wyłonionymi kategoriami (events & actions), podstawa prowadzenia teoretycznego doboru prÛbki (basis of theoretical sampling) (hasło → Teoretyczne pobieranie prÛbek), proces formułowa- 152 Kryteria oceny teorii ugruntowanej nia i testowania hipotez (hypotheses formulation & test), zaistnienie rozbieżności pomiędzy hipotezami a stanem faktycznym (discrepancies) oraz sposÛb wygenerowania kategorii centralnej (core category selection). Natomiast sama teoria ugruntowana jako rezultat zastosowanej metodologii powinna według Straussa i Corbin zostać oceniona poprzez zweryfikowanie empirycznego ugruntowania wnioskÛw badawczych (empirical grounding of findings), czemu ma służyć sprawdzenie, czy kategorie analityczne zostały wygenerowane poprzez proces kodowania ñ kategoryzowania (coding-categorizing activity), czy pojęcia są ze sobą systematycznie powiązane (concepts systematically related), czy w teorii istnieje wielość pojęciowych powiązań i została osiągnięta spoistość pojęciowa (conceptual linkages & density), czy została uwzględniona wielość możliwych odmian zjawiska i warunkÛw (variation), czy pod uwagę wzięto szersze warunki przebiegu zjawisk (broader conditions), czy przyjęta została procesualna perspektywa w analizie danych (process identification & specification) i wreszcie czy wnioski teoretyczne mają znaczenie, są użyteczne dla nauki i praktyki (significance & usefulness). Jednocześnie Strauss i Corbin [1990a; 1998] podkreślali, że spełnienie powyższych wymogÛw możliwe jest do osiągnięcia poprzez dążenie do odpowiedniości (adequacy) w wykorzystaniu narzędzi analitycznych i zastosowaniu procedur opartych o paradygmat kodowania (hasła → Paradygmat kodowania i zogniskowane kodowanie kategorii), co spowodowało, że zaproponowane przez nich kryteria obowiązywały głÛwnie w odniesieniu do deskryptywnej teorii ugruntowanej (hasło → Deskryptywna teoria ugruntowana). Inny zestaw kryteriÛw oceny teorii ugruntowanych został przygotowany przez Kathy Charmaz [2006] na potrzeby konstruktywistycznej teorii ugruntowanej (hasło → Konstruktywistyczna teoria ugruntowana). Autorka, rozważając istniejące wymogi, dążąc do zachowania standardÛw panujących w naukach społecznych przy jednoczesnym nawiązaniu do interpretatywnych (hasło → Paradygmat interpretatywny) i konstruktywistycznych (hasło → Konstruktywizm versus konstrukcjonizm) podstaw rozwijanej przez siebie metodologii, zaproponowała cztery grupy kryteriÛw ewaluacji. Pierwszą z nich stanowi grupa wymogÛw dotyczących Ñwiarygodnościî (credibility), ktÛrej osiągnięcie wymaga od badacza nawiązania Ñbliskiego zaznajomieniaî (intimate familiarity) z obszarem badawczym, zebrania wystarczających danych do formułowania wnioskÛw (sufficient data), prowadzenia ciągłego porÛwnywania (constant comparisons), ukazania powiązań pomiędzy danymi i wnioskami (logical links) oraz przygotowania dowodÛw dla twierdzeń (evidence for claims). Drugą grupą są wymogi odnoszące się do Ñoryginalnościî (originality), na ktÛrą ma się składać zarÛwno nowatorstwo podejścia, społeczna i teoretyczna istot- Kryteria oceny teorii ugruntowanej 153 ność, jak i odmienność od istniejących wyjaśnień, koncepcji czy praktyk. Kolejna grupa wymogÛw to Ñoddźwiękî (resonance), jaki może wywołać skonstruowana teoria, jeśli zawarte w niej pojęcia oddają całościowość studiowanych doświadczeń (fullness of experience), ujawniają naturalne, oczywistościowe znaczenia (taken-for-granted meanings), pokazują powiązania pomiędzy zbiorowościami i instytucjami a życiem pojedynczych ludzi i wreszcie kiedy wnioski mają znaczenie poznawcze dla tych, ktÛrych dotyczyło badanie. Ostatnia grupa wymogÛw ma umożliwiać określenie Ñużytecznościî (usefulness) teorii zarÛwno dla ogÛłu ludzi poprzez oferowanie im interpretacji do wykorzystania w życiu codziennym, jak i nauki za sprawą rekonstruowania ogÛlnych procesÛw (generic processes), inspirowania kolejnych badań i działania na rzecz poszerzania wiedzy i polepszania świata (making a better world). WspÛlne korzenie metodologiczne sprawiają, że istnieje wiele podobieństw w prezentowanych kryteriach oceny teorii ugruntowanych, jednak istnienie rÛżnych wersji metodologii wraz z odmiennymi procedurami czy odwołaniami ontologicznymi powoduje, że nie sposÛb jest sprecyzować jeden, standardowy zestaw do ewaluacji generowanych teorii ugruntowanych, a wybrane kryteria zależą zawsze od konkretnej wersji. Bibliografia Charmaz K. (2009), Teoria Ugruntowana. Praktyczny przewodnik po analizie jakościowej, tłum. B. Komorowska, Warszawa: PWN (oryg. K. Charmaz (2006), Constructing Grounded Theory. A Practical Guide Through Qualitative Analysis, Thousand Oaks, CA: SAGE Publications). Glaser B., Strauss A.L. (2009), Odkrywanie teorii ugruntowanej. Strategie badania jakościowego, tłum. M. Gorzko, KrakÛw: Nomos (oryg. B. Glaser, A.L. Strauss (1967), Discovery of Grounded Theory: Strategies for Qualitative Research, Chicago: Aldine). Glaser B. (1978), Theoretical Sensitivity: Advances in the methodology of Grounded Theory, Mill Valley, CA: Sociology Press. ------ (1998), Doing Grounded Theory: Issues and Discussions, Mill Valley, CA: Sociology Press. ------ (2001), The Grounded Theory Perspective: Conceptualization Contrasted with Description, Mill Valley, CA: Sociology Press. Konecki K. (2000), Studia z metodologii badań jakościowych, Teoria Ugruntowana, Warszawa: PWN. Strauss A.L., Corbin J. (1990), Basics of Qualitative Research: Grounded Theory Procedures and Techniques, Newbury Park, CA: SAGE Publications. ------ (1990a), Grounded Theory Research: Procedures, Canons and Evaluative Criteria, Qualitative Sociology, 13 (1), s. 3ñ21. 154 Kryteria oceny teorii ugruntowanej ------ (1998), Basics of Qualitative Research: Techniques and procedures for developing grounded theory, 2nd edition, Thousand Oaks, CA: SAGE Publications. Anna Horolets Krytyczna analiza dyskursu (Critical discourse analysis) Krytyczna analiza dyskursu (KAD) jest obecnie jednym z najbardziej wyrazistych podejść w ramach analizy dyskursu (hasło → Analiza dyskursu). KAD interesuje się przede wszystkim relacjami między językiem (hasło → Język) i władzą w społeczeństwie oraz bada ideologiczne funkcje zjawisk dyskursywnych [Duszak, Fairclough, 2008]. Kluczowym znakiem rozpoznawczym tego podejścia jest normatywna perspektywa oraz postulat łączenia teorii z praktyką. Oznacza to, że przedstawiciele krytycznej analizy dyskursu nie tylko analizują językowe i tekstowe przejawy oraz formy relacji społecznych, lecz także postrzegają siebie jako aktorÛw społecznych i dążą do zmiany nagannych praktyk. Imperatyw tropienia praktyk dyskryminacji, dominacji i wyzysku realizowanych przez sposoby mÛwienia i nazywania w swoisty sposÛb, kształtuje zakres zainteresowań i potencjalnych tematÛw w ramach tego podejścia. Przedmiotem analizy często stają się problemy społeczne oraz dyskursywne sposoby ich kształtowania przez aktorÛw posiadających władzę. WśrÛd badanych w ramach KAD problemÛw społecznych można wymienić: rasizm, ksenofobię, antysemityzm, seksizm, dyskryminację klasową, neoliberalizm, populizm, politykę skrajnej prawicy, kryminalizację imigrantÛw i/lub mniejszości etnicznych czy grup społecznych (np. biedoty miejskiej), nierÛwności w relacjach w pracy i organizacjach, mowę nienawiści i tym podobne. Ponadto przedstawiciele KAD ukazują dyskursywne mechanizmy polaryzacji i budowania granic w przestrzeni politycznej i publicznej. Ramy interpretacyjne KAD tworzone są na podstawie kategorii i koncepcji zapożyczonych z wielu źrÛdeł teoretycznych. OprÛcz myśli poststrukturalistycznej na kształtowanie krytycznej analizy dyskursu wpłynęły także inne krytyczne idee filozoficzne i socjologiczne. Samo podejście krytyczne realizowane było w sposÛb najbardziej wyrazisty i konsekwentny przez przedstawicieli szkoły frankfurckiej. W warstwie normatywnej KAD korzysta z postulowanych przez szkołę frankfurcką imperatywÛw uprawiania praktyki badawczej jako praktyki społecznej i dążenia do zmiany rzeczywistości. Krytyczna analiza dyskursu 155 W warstwie teoretycznej na rozwÛj KAD miał wpływ tzw. Ñzachodni marksizmî, a w szczegÛlności koncepcje hegemonii Antonio Gramsciego i ideologii Louisa Althussera. Swoistą rolę w kształtowaniu podejścia KAD odegrały także prace rosyjskiego nieortodoksyjnego marksisty i wybitnego literaturoznawcy Michaiła Bachtina (także Ñpod maskąî Voloshinova i Medvedeva), np. jego pojęcie gatunku, dialogowości czy prace o ideologicznej roli języka. Można także odnotować izomorfizm między brytyjskimi studiami kulturowymi (zwłaszcza teorią reprezentacji kulturowych Stuarta Halla i krytyką kultury burżuazyjnej Raymonda Williamsa) i KAD. Michela Foucaulta [1977, 2002] archeologia wiedzy i badanie formacji dyskursywnych w perspektywie historycznej stały się ważną ramą teoretyczną zarÛwno dla szerszego podejścia analizy dyskursu, jak i dla krytycznej analizy dyskursu. SzczegÛlnie popularne w ramach KAD są: pojęcia rządomyślności (governomentality), dyscyplinowania oraz władzy rozproszonej, ktÛra kieruje życiem potocznym, działając wewnątrz struktur znaczeń. Kolejnym filozoficznym źrÛdłem inspiracji dla krytycznych badaczy dyskursu były prace J¸rgena Habermasa, szczegÛlnie teoria działania komunikacyjnego [1999, 2002] (hasło → Akt komunikacji). Z tych dzieł przeszły do analizy dyskursu pojęcia umożliwiające normatywną analizę komunikowania, takie jak: idealna sytuacja komunikacyjna czy komunikacyjna racjonalność. W ostatnim dziesięcioleciu krytyczna analiza dyskursu coraz częściej zwraca się ku pracom z zakresu teorii społecznej, np. Anthonyíego Giddensa, Pierreía Bourdieu, Ulricha Becka poszukując w nich ram teoretycznych dla krytycznej analizy wspÛłczesności, a w szczegÛlności takich zjawisk, jak neoliberalizm i globalizacja [por. Chouliaraki, Fairclough, 2002]. Formowanie się podejścia w jego obecnym kształcie zaczęło się w latach 80. XX w. Prekursorskimi publikacjami dla krytycznej analizy dyskursu były Language as Ideology Gunthera Kressa i Boba Hodgeía [1979] oraz Language and Control Rogera Fowlera i wsp. [1979], określające kierunki rozwoju krytycznej lingwistyki, i wskazujące na powiązania języka z władzą i ideologią. Dziesięć lat pÛźniej prace Normana Fairclough [1989] i Ruth Wodak [1989] nakreśliły kierunki rozwoju dla krytycznej analizy dyskursu, a w połowie lat 90. XX wieku dopracowano teoretyczne i metodologiczne podstawy podejścia [Fairclough, Wodak, 1997]. W roku 1990 pojawił się także periodyk oferujący najwięcej miejsca pracom z zakresu KAD, redagowany przez Teuna A. van Dijka ÑDiscourse and Societyî (specjalistyczne czasopisma KAD ñ ÑThe Journal of Language and Politicsî [2002] i ÑCritical Discourse Studiesî [2004] ñ utworzono dopiero w XXI wieku). Lata 90. były okresem dynamicznego rozwoju podejścia. 156 Krytyczna analiza dyskursu Na przełomie XX i XXI wieku można mÛwić o kilku szkołach w ramach krytycznej analizy dyskursu: • historycznie-dyskursywna analiza dyskursu rozwijana przez zgrupowaną wokÛł Ruth Wodak, szkołę wiedeńską (obecnie także na Uniwersytecie Lancaster), kładzie nacisk na badania kontekstu dyskursÛw dyskryminacyjnych i ekstremistycznych, badania dotyczą w szczegÛlności ukrytych i implikowanych rasistowskich, seksistowskich, antysemickich i itp. założeń, ktÛrych demaskacja możliwa jest wyłącznie na podstawie rekonstrukcji konkretno-historycznego kontekstu (hasło → Kontekst) dyskursu [np. Reisigl, Wodak, 2004]; • szkoła duisburska bazuje na teoriach Michela Foucaulta oraz Ernesto Laclau; kluczową postacią jest tu Siegfried J‰ger, ktÛry w swoich analizach np. nowej prawicy ñ koncentruje się na symbolach zbiorowych i metaforach oraz historycznym i intertekstualnym ukorzenieniu dyskursu; • kognitywistyczne podejście krytyczne Teuna A. van Dijka czyni przedmiotami analizy m.in. dyskursywną reprodukcję uprzedzeń rasowych czy mechanizmy wpływu ideologii, na struktury dyskursu poprzez indywidualne procesy poznawcze; • podejście Normana Fairclougha bazujące na ideach marksistowskich i pojęciu semiozy, skupione jest na badaniu relacji między zmianami społeczno-kulturowymi, a dyskursywnymi, np. językowych przejawach urynkowienia systemu edukacji czy realizacji doktryny neoliberalnej w dyskursach politycznych i organizacyjnych; • francuska szkoła krytycznej analizy dyskursu powstała wokÛł prac Michela Pecheux [1982], ktÛry rozwijał koncepcję ideologii Louisa Althussera, określając przedmiot analizy dyskursu jako badanie materializacji ideologii w języku; • mikrosocjologiczna, krytyczna analiza komunikacji zapośredniczonej i komunikacji międzykulturowej Rona Scollona i Suzie Wong Scollon. Amerykańscy badacze wypracowali koncepcję nexus analysis, w ktÛrej obok klasycznych, dla analizy dyskursu, metod lingwistycznych rÛwnie ważną rolę pełni etnografia [Scollon, Wong Scollon, 2004] (hasła → Etnografia organizacji, Etnografia socjologiczna); • i wreszcie jako krytyczne podejście można potraktować prace polskich badaczy dyskursu publicznego i politycznego, szczegÛlnie analizy Michała Głowińskiego [1991], ktÛry pojęcie nowomowy zastosował do realiÛw PRL. Na początku lat 90. XX w. kategoria dyskursu była wprowadzona do polskiego obiegu naukowego właśnie w wariancie krytycznym i społecznie zaangażowanym przez badaczy z Łodzi i War- Krytyczna analiza dyskursu 157 szawy w pracy zbiorowej dotyczącej zjawiska sepizacji, tj. wyciszenia i pomijania palących problemÛw społecznych [Czyżewski, Dunin, Piotrowski, 1991]. W pÛźniejszym okresie Marek Czyżewski i Andrzej Piotrowski rozwijali nurt krytycznej analizy debat politycznych i publicznych, wypracowując m.in. koncepcję chaosu rytualnego [Czyżewski, Kowalski, Piotrowski, 1997; por. Anusiewicz, Siciński, 1994; Bralczyk, Mosiołek-Kłosińska, 2001]. Bibliografia Anusiewicz B., Siciński J. (1994), Język polityki a wspÛłczesna kultura polityczna. Język a kultura, t. 11, Wrocław: Towarzystwo PrzyjaciÛł Polonistyki Wrocławskiej. Blommaert J. (2005), Discourse: A Critical Introduction, Cambridge: Cambridge University Press. Bralczyk J., Mosiołek-Kłosińska K. (red.) (2001), Zmiany w publicznych zwyczajach językowych, Warszawa: Rada Języka Polskiego przy Prezydium PAN. Chouliaraki L., Fairclough N. (2002), Narratives of late modernity and a research agenda for CDA, [w:] M. Toolan (red.), Critical Discourse Analysis. Critical Concepts in Linguistics, Vol. 4, London: Routlegde. Duszak A., Fairclough N. (red.) (2008), Krytyczna analiza dyskursu. Interdyscyplinarne podejście do komunikacji społecznej, KrakÛw: Universitas. Fowler R., Hodge B., Kress G., Trew T. (1979), Language and Control, London: Routledge and Kegan Paul. Fairclough N. (1989), Language and Power, New York: Longman. Fairclough N., Wodak R. (1997), Critical discourse analysis, [w:] Teun A. van Dijk (red.), Discourse as Social Interaction. Discourse Studies: A Multidisciplinary Approach, London: SAGE Publications. Foucault M. (1977), Archeologia wiedzy, tłum. A. Siemek, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy (oryg. M. Foucault (1969), LíArchÈologie du savoir, Paris: Gallimard). ------ (2002), Porządek dyskursu. Wykład inauguracyjny wygłoszony w College de France 2 grudnia 1970 r., tłum. M. Kozłowski, Gdańsk słowo/obraz terytoria (oryg. M. Foucault (1971), LíOrdre du discours, Paris: Gallimard). Głowiński M. (1991), Nowomowa po polsku, Warszawa: PEN. Habermas J. (1999, 2002), Teoria działania komunikacyjnego, t. 1 i 2, tłum. A.M. Kaniowski, M.J. Siemek, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, (oryg. J. Habermas (1981) Theorie des kommunikativen Handelns, Bd. 1-2, Frankfurt Am Main: Shurkamp Verlag). Kress G., Hodge B. (1979), Language as Ideology, London: Routledge and Kegan Paul. Pecheux M. (1982), Language, Semantics and Ideology, London: Macmillan. 158 Krytyczna analiza dyskursu Reisigl M., Wodak R. (2004), Discourse and Discrimination. Rhetorics of racism and anti-Semitism, London, New York: Routledge. Scollon R., Wong Scollon S. (2004), Nexus Analysis. Discourse and the emerging internet, London, New York: Routledge. Toolan M. (red.) (2002), Critical Discourse Analysis. Critical Concepts in Linguistics, Vol. 4, London: Routlegde. Wodak R. (1989), Language, Power and Ideology. Studies in Political Discourse, Amsterdam: John Benjamins. Wodak R., Meyer M. (red.) (2001), Methods in Critical Discourse Analysis, London: SAGE Publications. Wodak R., Chilton P. (2006), A New Agenda in (Critical) Discourse Analysis. Theory, methodology and interdisciplinarity, Amsterdam: John Benjamins. Wodak R., Krzyżanowski M. (red.) (2011), Jakościowa analiza dyskursu w naukach społecznych, tłum. D. PrzepiÛrkowska, Warszawa: Łośgraf (oryg. Wodak R., Krzyżanowski M. (red.) (2008), Qualitative Discourse Analysis in the Social Sciences, Palgrave Macmillan). Beata Pawłowska Kultura organizacji (kultura organizacyjna) (Organizational culture) Pojęcie kultury organizacyjnej (organizational culture) zaadaptowane zostało z pojęcia kultury, ktÛrego to rodowodu upatrywać należy w łacinie, gdzie cultura oznacza uprawę ziemi. Początek rozważaniom związanym bezpośrednio z tematem kultury organizacyjnej dały badania prowadzone przez E. Mayo w Hawthorne. Grupa badaczy pod jego przewodnictwem odkryła tam istnienie pewnych nieformalnych więzi społecznych, jakie łączyły pracownikÛw tej fabryki. Dzięki tym więziom powstawały grupy nieformalne, ktÛre miały swÛj własny, niepisany system wartości. Można stwierdzić, że obserwacje te (hasło → Obserwacja) rozpoczęły proces badania zjawiska kultury organizacyjnej. Przyczyny zainteresowania kulturą organizacyjną można sprowadzić do trzech trendÛw charakteryzujących zmiany, jakie zaszły w otoczeniu przedsiębiorstw. Po pierwsze, znaczny sukces gospodarki japońskiej i chęć poznania jego źrÛdeł podczas kryzysu gospodarczego w USA na przełomie lat 70. i 80. XX w. Badacze bardzo szybko spostrzegli, że firmy japońskie odrÛżniają się od amerykańskich czy europejskich przede wszystkim sposobem zarządzania ludźmi. Dostrzegli oni niespotykaną w innych krajach dbałość o systemy norm i wartości pracownikÛw przedsiębiorstw japoń- Kultura organizacji (kultura organizacyjna) 159 skich. Związek między kulturą organizacyjną a efektywnością wydawał się oczywisty. Kultura organizacyjna stała się jednym z istotnych czynnikÛw sukcesu firmy. Po drugie, w tym czasie nastąpił powrÛt do metod jakościowych w badaniach nad organizacjami i zarządzaniem. Zaczęto zwracać uwagę na te zjawiska, ktÛrych dotychczas nie można było zmierzyć i obliczyć za pomocą badań statystycznych i matematycznych modeli. Teraz za pomocą technik jakościowych można było je opisać i wyjaśnić. Do tych zjawisk należy rÛwnież kultura organizacyjna. Po trzecie, rozpoczęły się intensywne poszukiwania Ñrecepty na sukcesî. W sytuacji przedłużania się kryzysu tradycyjnych struktur i metod zarządzania oraz funkcjonowania przedsiębiorstw w warunkach ostrej konkurencji bardzo ważnym czynnikiem warunkującym sukces okazała się kultura. W latach 50. powstała koncepcja Organizational Development, upatrująca w kulturze źrÛdła rozwoju firmy. W badaniach nad kulturą organizacyjną możemy wyrÛżnić kilka nurtÛw. Pierwszy z nich kulturę traktuje jako zmienną niezależną, Ñczyli jako zewnętrzny czynnik wpływający i determinujący zachowania pracownicze i menedżerskie w danym krajuî [Konecki, 2002: 114; zob. Smircich, 1983]. Widoczny jest tutaj wpływ kultury narodowej na kulturę organizacji. Badacze tego nurtu starają się uchwycić rÛżnice w postawach pracowniczych oraz w sposobach zarządzania menedżerÛw w rÛżnych krajach, a co za tym idzie działających i socjalizujących się w odrębnych kulturach. Badania te koncentrują się głÛwnie na porÛwnaniu wpływu wartości i norm występujących w danym kraju na zachowania pracownikÛw zajmujących rÛżne pozycje w hierarchii firmy. Do badaczy tego nurtu można zaliczyć m.in. Hofstede [1980, 1997, 2000]; Hampdena-Turnera i Trompenaarsa [1993, 1998]. Starają się oni wyrÛżnić dychotomiczne wymiary mające rÛżnicować wartości internalizowane w procesie socjalizacji (hasło → Socjalizacja) przez kolejne pokolenia członkÛw danej kultury. Tak zinternalizowana kultura narodowa przenika do organizacji, wytwarzając jej kulturę, ktÛra ściśle koresponduje z kulturą danego narodu. Badacze drugiego nurtu [patrz Wilkins, Ouchi, 1983] wskazują, że kultura organizacji jest kształtowana poprzez czynniki wewnętrzne, takie jak np. osoba lidera, strategia firmy, wiek firmy, forma własności oraz wielkość organizacji. Kultura organizacji jest tutaj wytwarzana głÛwnie wewnątrz organizacji i traktowana jako zmienna zależna [zob. Konecki, 2002: 117ñ119]. Traktowana jest deterministycznie jako Ñjeden z wielu elementÛw organizacji lub jako zmienna pośrednicząca w korelacjach pomiędzy innymi bardziej uniwersalnymi zmiennymi organizacyjnymiî [Konecki, 2002: 118]. Pracownik w tak rozumianej organizacji z kulturą wytworzoną przez nią i w niej funkcjonującą, zaakceptowaną i wdrukowaną przez 160 Kultura organizacji (kultura organizacyjna) pracownikÛw tejże organizacji (kulturą wytworzoną jednostkowo) jest sterowany poprzez stosowanie procedur indoktrynujących, manipulujących oraz wychowawczych. W procesie motywowania pracownikÛw jest uruchamiany cały system rytuałÛw (hasło → Rytuał organizacyjny), mający na celu wytworzenie postawy lojalnościowej wobec organizacji oraz pozwalający na wdrukowanie ideałÛw, w tym wartości i norm obowiązujących w firmie. Kultura organizacyjna definiowana jest tutaj jako system wartości i norm zachowań oraz sposobÛw postępowania i myślenia, ktÛry został wyartykułowany i zaakceptowany przez załogę i ktÛry powoduje wyraźne wyrÛżnienie jej od innych. Najrzadziej stosowany w badaniach empirycznych jest model indeterministyczny traktujący kulturę jako byt autonomiczny. Nurt ten opiera się na założeniach symbolicznego interakcjonizmu (hasło → Paradygmat interpretatywny), gdzie organizacja rozumiana jest jako wzÛr symbolicznych stosunkÛw wytwarzanych i potwierdzanych stale w procesach interakcji (hasło → Interakcja) [Smircich, 1983: 352; zob. także Konecki, 2000, 2002; Goffman 1967, 1972, 2006; Strauss, 1987]. W badaniach jakościowych organizacji, badacze koncentrują się na opisie kultury, uwzględniając kontekst (hasło → Kontekst) społeczno-sytuacyjny. Nie tworzy się tutaj szerszych empirycznych generalizacji. Jak pisze Konecki [zob. 1992, 2007], symboliczni interakcjoniści, analizując organizacje formalne, koncentrują się zwykle na wymiarze interakcyjnym ich funkcjonowania, na procesach interakcyjnych, ktÛre prowadzą do wytworzenia i podtrzymywania wspÛlnych znaczeń dla danej grupy. Są one uwidocznione w organizacyjnych rytuałach i sloganach, specyficznych słownikach, ideologiach, normach i anegdotach [Smircich, 1983: 55ñ56; Turner, 1971]. Należy pamiętać, że badając kulturę z tej perspektywy, badamy zjawiska mające miejsce wewnątrz organizacji. W centrum uwagi pozostają interakcje i przypisywane im znaczenia tworzące kody, ktÛre mogą być rozszyfrowane jedynie przez członkÛw danej organizacji (hasło → Kod ograniczony i kod rozwinięty). Interakcje i symbole w nich używane tworzą organizacyjną rzeczywistość. Zadaniem badacza jakościowego jest opisanie wewnętrznego świata organizacji i odkrycie niedostrzegalnych dla obserwatorÛw z zewnątrz procesÛw, takich jak np.: rytuały (hasło → Rytuał organizacyjny), zachowania organizacyjne, język (hasło → Język) czy sposoby komunikowania. Badając kulturę organizacyjną, z powodzeniem możemy posłużyć się metodologią teorii ugruntowanej (hasło → Metodologia teorii ugruntowanej) [Strauss, 1987], ktÛra kładzie nacisk na Ñkontekst odkryciaî. Metodologia ta, postulując użycie metod badań terenowych, umożliwia obserwację i rozpoznanie jeszcze nie w pełni odkrytych i uświadomionych zjawisk interakcyjnych badanej kultury organizacji. Pozwala na dotarcie do ukry- Kultura organizacji (kultura organizacyjna) 161 tych obszarÛw symbolicznych przekazÛw i znaczeń, jakie ludzie im nadają. Najczęstszymi technikami badań jakościowych stosowanymi w badaniu kultury organizacji są: obserwacja (hasło → Obserwacja), w tym często obserwacja uczestnicząca (hasło → Obserwacja uczestnicząca) lub quasi-uczestnicząca ukryta, wywiad swobodny (hasło → Wywiad swobodny) oraz wywiad narracyjny (hasło → Wywiad narracyjny). Opis kultury organizacji przeważnie stanowi pewnego rodzaju case study (hasło → Studium przypadku) badanej organizacji. Opisując poszczegÛlne elementy kultury, opisujemy zachowania pracownikÛw i pracodawcÛw oraz wszystkie reguły rządzące daną organizacją. Aby w pełni opisać kulturę organizacji, należy mieć na uwadze wszystkie trzy podejścia do opisywanego problemu. Uważamy, że pełne badanie kultury organizacji wymaga zastosowania triangulacji (hasło → Triangulacja) [Konecki, 2000] metod i podejść. Kultura organizacji wytwarzana jest w sposÛb ciągły zarÛwno z czynnikÛw zewnętrznych, jak i wewnętrznych. Jest konstruowana przez aktorÛw w toku codziennych interakcji uwzględniających zarÛwno kontekst społeczny, jak i szerszy ład kulturowy. Zatem kultura organizacji to wzorzec rozwoju organizacji podlegający ciągłemu procesowi odnawiania, a znajdujący odzwierciedlenie w systemie zarządzania, ideologii, wartościach, normach, rytuałach, wierzeniach, mitach, sposobach komunikacji i symbolach charakteryzujących daną organizację. Tych wzorÛw uczą się nowi członkowie organizacji w celu szybkiej adaptacji do wymogÛw stawianych przez nią i asymilacji z pozostałymi jej członkami [zob. Pawłowska, 2002, 2007]. Bibliografia Goffman E. (1967), Interaction Ritual. Essays on Face-to-Face Behaviour, Chicago: Aldine Pub. Co. ------ (1972), Interaction Ritual. Essays on Face-to-Face Behaviour, Harmondsworth: Penguin. ------ (2006), Rytuał interakcyjny, tłum. A. Szulżycka, Warszawa: PWN (oryg. Goffman N. (1967), Interaction Ritual: Essays in Face-to-face Behavior, Chicago: Aldine Pub. Co.). Hampden-Turner Ch., Trompenaars A. (1998), Siedem kultur kapitalizmu: USA, Japonia, Niemcy, Francja, Wielka Brytania, Szwecja, Holandia, tłum. D. Gostyńska, Warszawa: Wydawnictwo ABC [oryg. Hampden-Turner Ch., Trompenaars A. (1993), The Seven Cultures of Capitalism: Value Systems for Creating Wealth in the United States, Japan, Germany, France, Britain, Sweden, and the Netherlands, Los Angeles:California State University. Hofstede G. (1980), Cultureís Consequences. International Differences in Work Related Values, Beverly HillsñLondyn: SAGE Publications. 162 Kultura organizacji (kultura organizacyjna) ------ (2000), Kultury i organizacje, tłum. M. Durska, Warszawa (oryg. G. Hofstede (1997), Culture and Organizations. Software of the Mind, New York: McGraw-Hill). Konecki K. (2000), Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana, Warszawa: PWN. Konecki K. (2002), Kultura organizacyjna. GłÛwne perspektywy analityczno-badawcze, [w:] K. Konecki, P. Tobera (red.), Szkice z socjologii zarządzania, ŁÛdź: Wydawnictwo UŁ. ------ (2007), Nowi pracownicy a kultura organizacyjna przedsiębiorstwa. Studium folkloru fabrycznego, Przegląd Socjologii Jakościowej, Monografie, t. 3, nr 1, http://www.qualitativesociologyreview.org/PL/Volume3/PSJ_ monografie_1.pdf ñ wznowienie publikacji z roku 1992, Folia Sociologica, 24: Wydawnictwo Uniwersytetu ŁÛdzkiego. Pawłowska B. (2002), Wartości i normy jako elementy kultury organizacyjnej na przykładzie firmy Amway Corporation, Przegląd socjologiczny, t. LI/2. ------ (2007), Kultura organizacji a proces instytucjonalizacji sposobu motywowania pracownikÛw, [w:] K.T. Konecki, P. Chomczyński (red.), Zarządzanie organizacjami. Organizacja jako proces, ŁÛdź: Wydawnictwo Uniwersytetu ŁÛdzkiego. Smircich L. (1983), Concept of Cultures and Organizational Analysis, Administrative Science Quarterly, Vol. 28. Strauss A.L. (1987), Qualitative Analysis for Social Scientists, Oxford: Oxford University Press. Turner B.A., (1971), Exploring the Industrial Subculture, London: Macmillan. Wilkins A.L., Ouchi W.G., (1983), Efficient Cultures. Exploring the Relationship between Cultures and Organizational Performance, Administrative Science Quarterly, Vol. 2. L Anna Kacperczyk Legitymizacja (Legitimation) Legitymizacja jest jednym z podstawowych procesÛw społecznego świata (hasło → Świat społeczny) i polega na uzasadnianiu podejmowanych w jego ramach praktyk. Aktywność tego rodzaju związana jest z potrzebą uzyskania poparcia dla własnych działań. Wyraża roszczenie przypisania wartości danemu społecznemu światu bądź jego części i zaakceptowania Legitymizacja 163 przez otoczenie jego sposobu funkcjonowania. Jest też jednocześnie sposobem dystansowania się do innych światÛw lub ich części, ustanawianiem granic społecznego świata (hasło → Obiekt graniczny) bądź uprawomocnieniem ich zmiany [Strauss, 1993; por. także Strauss, 1982]. W ramach procesu legitymizacji przedstawiciele świata społecznego budują własne teorie mające podkreślić jego autentyczność, uzasadnić przyjęte standardy działania i sposoby ich oceny. W efekcie uczestnicy zdobywają przekonanie o tym, że mają pełne prawo działać w określony sposÛb i uzyskują zgodę na ten sposÛb działania u innych. Świat społeczny, szczegÛlnie nowo powstały musi uzasadniać racje swego istnienia. Moralny ład świata wytwarzany jest właśnie poprzez zastosowanie określonych procedur legitymizacyjnych, używanych następnie przez uczestnikÛw dla uzasadnienia sensu istnienia własnego społecznego świata oraz podejmowanych przez siebie działań. Uczestnicy, przyjmując określone założenia dotyczące rzeczywistości społecznej, stosują liczne objaśnienia Ñnormalizująceî pewne kłopotliwe lub nieetyczne aspekty działania, niwelując ich pejoratywne zabarwienie. Mogą też wskazywać na racjonalny, obiektywny i standardowy charakter własnych działań. Legitymizacja świata społecznego ma tutaj wymiar nie tylko usprawiedliwiania działania w ogÛle, ale także dostarczania autentyczności i wiarygodności własnemu postępowaniu [Strauss, 1993]. Większość działań w świecie społecznym wymagających legitymizacji uruchamia liczne czynności komunikacyjne (hasło → Akt komunikacji) w postaci objaśniania (hasło → Objaśnienia), neutralizowania (hasło → Techniki neutralizacji) bądź teoretyzowania, ktÛre ostatecznie prowadzą do zbudowania przekonywujących uzasadnień dla podejmowanych praktyk. W szerszym znaczeniu legitymizacja oznacza proces, poprzez ktÛry władza ulega instytucjonalizacji i w odbiorze społecznym zyskuje podstawę moralną. W tym sensie legitymizację posiada władza, ktÛrą uznaje się za obowiązującą [Weber, 1922, 2002]. Bibliografia Strauss A.L. (1982), Social Worlds and Legitimation Process, [w:] N.K. Denzin (red.), Studies in Symbolic Interaction, 4, Greenwich: JAI Press, s. 171ñ190. Strauss A.L. (1978), (1990), A Social World Perspective, [w:] A.L. Strauss (red.), Creating Sociological Awareness, New Brunswick, NJ: Transaction Press, s. 236. Strauss A.L. (1993), Continual Permutations of Action, NY: Aldine de Gruyter. Weber M. (1922), (2002), Gospodarka i społeczeństwo. Zarys socjologii rozumiejącej, tłum. D. Lachowska, Warszawa: PWN. 164 Matryca warunkÛw M Łukasz Marciniak Matryca warunkÛw (Conditional matrix) Systematycznie rozwijana przez Anselma Straussa i Juliet Corbin deskryptywna wersja metodologii teorii ugruntowanej (hasła → Deskryptywna teoria ugruntowana, Metodologia teorii ugruntowanej) była wzbogacana przez złożone narzędzia analityczne. Jednym z nich jest matryca warunkÛw [Strauss, Corbin, 1990] służąca do porządkowania elementÛw składających się na kontekst (hasło → Kontekst) badanego zjawiska. Graficznie matryca warunkÛw prezentowana jest jako zbiÛr koncentrycznych kręgÛw, z ktÛrych każdy odpowiada innym aspektom świata [Strauss, Corbin, 1994]. Najbardziej zewnętrzny krąg odnosi się do poziomu międzynarodowego (international), na ktÛrym uwzględnione powinny być czynniki polityczne, prawne, ekonomiczne i kulturowe, a także wszelkie problemy społeczne o zasięgu globalnym. Drugi krąg, reprezentujący niższy poziom analizy dotyczy czynnikÛw na poziomie narodowym (national), następnie niższe poziomy dotyczą kolejno specyfiki na poziomie społeczności (community), organizacji i instytucji (organization & institution), a także ich wewnętrznej charakterystyki (suborganizational & subisntitutional), następnie grupy (z uwzględnieniem biografii, wiedzy i doświadczeń jej członkÛw) i wreszcie samej interakcji (interaction) (hasło → Interakcja). Początkowo twÛrcy umieszczali w centrum koncentrycznej matrycy krąg odnoszący się do działania (action) (hasło → Działanie społeczne), ktÛrego centralne umiejscowienie miało podkreślać aktywną i ekspresywną rolę (hasło → Rola społeczna) ludzi w oddziaływaniu na przebieg analizowanego zjawiska [por. Konecki, 2000]. W pÛźniejszej praktyce analitycznej krąg działań został zastąpiony jednak kręgiem reprezentującym jednostkę (the individual), a cała matryca stała się przede wszystkim narzędziem analizowania kontekstu od makro (globalnej) do mikro (jednostkowej) skali [Strauss, Corbin, 1998]. Zastosowanie matrycy warunkÛw w pracy analitycznej wymaga kilku działań [Strauss, Corbin, 1990]. Po pierwsze, identyfikacji poszczegÛlnych elementÛw, należących zarÛwno do kontekstu (hasło → Kontekst przestrzenny), jak i do samego badanego zjawiska, i lokowaniu ich na właściwym poziomie (kręgu) matrycy. Po drugie, badania warunkÛw na poszczegÛlnych poziomach i ukazywania ich znaczenia dla przebiegu zjawiska. Po Matryca warunkÛw 165 trzecie, integracji teoretycznej poszczegÛlnych elementÛw w celu ukazania wielopoziomowej złożoności relacji. Zastosowanie matrycy warunkÛw miało rÛwnież wspierać decyzje badacza związane z procesem teoretycznego pobierania prÛbki (hasło → Teoretyczne pobieranie prÛbek) oraz wykraczania poza bezpośredni i lokalny kontekst zjawiska. Zgodnie z założeniami twÛrcÛw tego narzędzia wszystkie poziomy powinny zostać uwzględnione w analizie, bez względu na to, do ktÛrego z nich przynależy badane zjawisko [Strauss, Corbin, 1994; 1990a], a każdy z aspektÛw zjawiska powinien być przypisany ktÛremuś z poziomÛw. Taki proceduralny wymÛg drobiazgowej analizy kontekstu badanych zjawisk stał się ważną cechą deskryptywnej metodologii teorii ugruntowanej, dla ktÛrej matryca warunkÛw jest jednym z najistotniejszych narzędzi analitycznych. I choć matryca warunkÛw była i jest z powodzeniem stosowana przez uczniÛw Anselma Straussa, to jako narzędzie analityczne spotkała się rÛwnież z dużą krytyką. Ze strony zwolennikÛw klasycznej metodologii teorii ugruntowanej (hasło → Klasyczna teoria ugruntowana), z samym Barneyem Glaserem na czele, pojawiły się zarzuty odejścia od konstytutywnych wymogÛw generowania teorii. Zastosowanie matrycy warunkÛw, wymuszające porządkowanie danych na poszczegÛlnych poziomach analitycznych, jest traktowane jako forsowanie pojęć uniemożliwiające wyłanianie się kategorii w trakcie analizy. Samo nawet aprioryczne założenie, że warunki na poszczegÛlnych poziomach są ze sobą powiązane i wpływają na całość badanego zjawiska, jest przez krytykę w nurcie klasycznej metodologii teorii ugruntowanej uznawane za prekonceptualizację obszaru badawczego, ktÛra jest nie do pogodzenia z wymogami generowania teorii [Glaser, 1998, 2001]. RÛwnież badacze rozwijający konstruktywistyczną metodologię teorii ugruntowanej (hasło → Konstruktywistyczna teoria ugruntowana) odnieśli się krytycznie do wykorzystania matrycy warunkÛw, ktÛra w ich opinii służy przede wszystkim porządkowaniu zastanych danych w oparciu o model czynnikowy cechujący podejście obiektywistyczne. Tym samym zastosowanie tego narzędzia oceniane jest jako nawiązanie do pozytywistycznej tradycji w metodologii, poszukującej przede wszystkim zależności pomiędzy poszczegÛlnymi zmiennymi na określonych poziomach analizy [Charmaz, 2000]. Także w otoczeniu bezpośrednich kontynuatorÛw praktyki Anselma Straussa pojawiały się zastrzeżenia, wśrÛd ktÛrych najczęstszym było wskazywanie na nadmiernie strukturalne podejście do złożoności zjawisk społecznych i sprowadzanie ich do zbioru czynnikÛw wielopoziomowego kontekstu [por. Clarke, 2005]. Pomimo krytyki matryca warunkÛw jest wciąż często stosowana w badaniach opartych o metodologię teorii ugruntowanej, zwłaszcza chętnie 166 Matryca warunkÛw przez początkujących badaczy, ktÛrym narzędzie to jest pomocne w porządkowaniu danych i całościowym uchwyceniu problematyki badawczej. Bibliografia Charmaz K. (2000), Constructivist and objectivist grounded theory, [w:] N.K. Denzin, Y.S. Lincoln (red.), Handbook of Qualitative Research, 2nd edition, London: SAGE Publications. Clarke A. (2005), Situational Analysis: Grounded Theory After the Postmodern Turn, Thousand Oaks, CA: SAGE Publications. Glaser B., Strauss A.L. (2009), Odkrywanie teorii ugruntowanej. Strategie badania jakościowego, tłum. M. Gorzko, KrakÛw: Nomos (oryg. B. Glaser, A.L. Strauss (1967), Discovery of Grounded Theory: Strategies for Qualitative Research, Chicago: Aldine). Glaser B. (1998), Doing Grounded Theory: Issues and Discussions. Mill Valley, CA: Sociology Press. ------ (2001), The Grounded Theory Perspective: Conceptualization Contrasted with Description, Mill Valley, CA: Sociology Press. Konecki K. (2000), Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria Ugruntowana, Warszawa: PWN. Strauss A.L., Corbin J. (1990), Basics of Qualitative Research: Grounded Theory Procedures and Techniques, Newbury Park, CA: SAGE Publications. ------ (1990a), Grounded Theory Research: Procedures, Canons and Evaluative Criteria, Qualitative Sociology, 13 (1), s. 3ñ21. ------ (1994), Grounded Theory Methodology: An Overview, [w:] N.K. Denzin, Y.S. Lincoln (red.), Handbook of Qualitative Research, London: SAGE Publications. ------ (1998), Basics of qualitative research: Techniques and procedures for developing grounded theory, 2nd edition, Thousand Oaks, CA: SAGE Publications. Aleksander Chrostowski Metoda badania w działaniu (Action Research) Pierwotnie badania typu Action Research wiązały pomysł prowadzenia rÛwnoległego badania wykonywanego w trakcie działania i eksperymentowania. Metoda dotyczyła przede wszystkim badań terenowych, a nie laboratoryjnych. Wymagano, by eksperyment nie tylko wyrażał teorię, ale by wyrażał ją w taki sposÛb, ażeby rezultaty eksperymentu mogły ponownie Metoda badania w działaniu 167 być bezpośrednim odniesieniem do teorii [Lewin, 1939]. Pomysł metody badania w działaniu początkowo wyłonił się z przypuszczenia, że teoria może być bezpośrednio wyrażona w działaniu, a jej naukowość i użyteczność oceniali wyłącznie naukowcy. Z czasem, dzięki wielości projektÛw i doświadczeń, pogląd ten ewoluował, obecnie najbardziej kompletną i uniwersalną definicję proponują Peter Reason i Hilary Brandbury [2001: 2]: ÑAction Research jest demokratycznym procesem mającym na celu zdobycie wiedzy praktycznej. Ma on za zadanie połączyć działanie i refleksje, teorię i praktykę, poprzez działanie z innymi (hasło → Działanie społeczne), w procesie poszukiwania rozwiązań problemÛw o dużej dla ludzi wadze oraz poszukiwanie możliwości rozwoju osÛb indywidualnych i całych społecznościî. Zasady definiujące metodę badania w działaniu najwcześniej, a zarazem najbliżej obecnego rozumienia, przedstawili Argyris, Putnam i Smith [1985]. Badania przeprowadzane tą metodą: • wymagają prowadzenia zmian ñ eksperymentÛw na realnych problemach w systemach społecznych; koncentrują się na konkretnych problemach i starają się pomagać klientowi; • generalnie, podobnie jak doradztwo organizacyjne, wymagają przeprowadzenia cyklu identyfikacji problemu, planowania, działania i oceny; • zamierzona zmiana w projekcie typu Action Research z reguły zawiera reedukację powodującą zmianę schematÛw myślenia i działania u uczestnikÛw. Wymaga to zmiany postrzegania dotychczasowych norm i wartości. Efektywna reedukacja zależy od zaangażowanego uczestnictwa klientÛw w diagnozie, planowaniu i wdrażaniu; • rzucają wyzwanie istniejącemu status quo w danym systemie czy organizacji; • powinny przyczyniać się jednocześnie do wzbogacania wiedzy, zarÛwno w naukach społecznych, jak i w praktyce, ustanawiać wysokie standardy dla rozwoju teorii oraz empirycznie testowanych propozycji dla praktyki. Action Research integruje wiele metod badawczych, dążąc do połączenia teorii z praktyką. W badaniu w zależności od potrzeb i sytuacji, stosuje się formalne metody naukowe: ilościowe, jakościowe i mieszane [Greenwood, Levin, 1998]. Zajmują się nią badacze z dziedziny antropologii, edukacji, inżynierii, psychologii, doradztwa organizacyjnego, pomocy społecznej, socjologii i wielu innych dziedzin [Deshler, Ewert, 1995]. W metodzie badania, w działaniu nie ma ograniczeń, co do używanych rodzajÛw metod i technik badań społecznych. Korzysta się zarÛwno z analiz statystycznych, jak i etnografii (hasło → Etnografia socjologiczna), teorii ugruntowanej (hasło → Metodologia teorii ugruntowanej) czy innych, 168 Metoda badania w działaniu jeżeli tylko przyczyna ich wykorzystania została zaakceptowana przez wspÛłuczestnikÛw badania. Odbywa się to przez połączenie działania z praktycznymi wnioskami z niego wypływającymi. Składa się na to wiele Ñcykliî, z ktÛrych każdy kolejny wzbogacony jest o obserwacje (hasło → Obserwacja) (wnioski) płynące z poprzednich cykli. Jednocześnie metoda ta powinna być oparta na refleksji, z krytycznym wykorzystaniem własnych przemyśleń [Kemmis, McTaggert, 1988]. Badania dają Ñadresatomî możliwość uczestniczenia w kształtowaniu wyniku badania, a tym samym zwiększają ich odpowiedzialność oraz satysfakcję i wpływ na realizację zamierzonego celu. Wszystkie strony uczestniczące w badaniu mają wpływ na treść pytań badawczych. Ważną kwestią jest tu też wzbudzenie zainteresowania i zaangażowania wszystkich uczestnikÛw w znalezieniu wyjścia z sytuacji i wspÛłpracę w ramach wspÛlnie akceptowanych norm [Rapoport, 1970]. Wszystkie definicje dotyczą czterech podstawowych obszarÛw: zaangażowania uczestnikÛw, wspÛłpracy pomiędzy badaczami i praktykami, zdobywania nowej wiedzy i zmian społecznych. Grundy i Kemmis [1981] utrzymują, że aby uznać projekt za zgodny z ideą Action Research, muszą być spełnione następujące warunki: 1. Obiektem badawczym projektu musi być problem społeczny, w obrębie ktÛrego nastąpi zmiana. 2. Procedura projektu opiera się na spiralnych cyklach planowania, działania, obserwacji i refleksji, przy czym każda z tych czynności jest prowadzona systematycznie i krytycznie. 3. Projekt dopuszcza i rozszerza uczestnictwo praktykÛw na każdym etapie, zachowując wspÛlną kontrolę procesu. Metoda badania w działaniu otwarcie odrzuca oddzielenie refleksji od działania, a więc to, co jest charakterystyczne dla innych form badań społecznych. Metoda ta zakłada, iż wyprowadza się istotne wnioski właśnie z działań, w ktÛre są zaangażowani badani i badacze podczas procesu, tworząc, jednocześnie testując nowe rozwiązania. Dlatego Action Research postrzegana jest m.in. jako metoda doradztwa [Kostera, 1996]. Badanie typu Action Research wyraźnie rÛżni się od konwencjonalnych form społecznego badania, ponieważ wyniki badań, a pÛźniej także zastosowanie tych wynikÛw do rozwiązania problemu, są nierozerwalnie połączone. Tymczasem inni badacze (nie typu Action Research) wyraźnie rozgraniczają proces badawczy od wyniku badania, ktÛry jest analizowany dopiero, gdy działania badawcze są zakończone. W metodzie badania w działaniu proces badawczy jest dostosowywany do wynikÛw, bo badacze wychodzą z założenia, że badania prowadzone są właśnie po to, aby dokonać odpowiednich zmian. W miarę trwania procesu badawczego cele procesu są Metoda badania w działaniu 169 stale redefiniowane, odkrywane nowe, czasem nawet zupełnie ulegają zmianie. Metoda Action Research wymaga kreatywności i elastyczności oraz szybkiego uczenia się, jeśli ma dać pozytywne wyniki. Efektem takiej postawy było powstanie nowych, zmodyfikowanych podejść i metod [patrz: PAR, Participatory Action Research; CAR, Community Action Research] (hasło → WspÛlnotowe badanie w działaniu). Posługując się Action Research, dobrze jest używać cyklicznej procedury ñ w pÛźniejszych cyklach ma się możliwość porÛwnania zebranych informacji i ich interpretacji z tymi wcześniejszymi (zebrane dane, literatura). Każdy kolejny krok badania powinien być wynikiem zebranych danych i przemyśleń. Cały czas trzeba się starać, by pracować z rÛżnymi źrÛdłami informacji, najlepiej niezależnymi albo chociaż częściowo takimi. Każda zmiana własnej postawy wobec pytania badawczego, wymaga ponownej modyfikacji cyklu badania. Początki stosowania metody Action Research, zdaniem wielu badaczy [Argyris, Putnam, Smith, 1985; Whyte, 1991; Grenwood, Levin, 1998], miały swoje korzenie w zmianach społeczno-przemysłowych, ktÛre zachodziły w Europie pod koniec XIX wieku. Wiele pozytywistycznych i spontanicznych inicjatyw oraz dokonujące się zmiany społeczne, pokazywały badaczom i inicjatorom rÛżnych akcji, skuteczność i użyteczność takiego podejścia. Z drugiej strony Pyrch i Castello [2001] twierdzą, że ważnym źrÛdłem metody badania w działaniu są kultury narodÛw, plemion oraz tradycje opisywane i badane w wielu pracach etnograficznych. Za prekursorskie badania Action Research Ketter [1980] uważa badania Coliera z udziałem amerykańskich Indian. Zwraca uwagę, że partycypacyjne formy badań ukierunkowane na rozwiązywanie problemÛw praktycznych istnieją od zawsze w historii. Korzeni doszukuje się rÛwnież w praktykach uczenia eksperymentalnego oraz w psychoterapii. John Rowen [1981] twierdzi, że niektÛre formy psychoterapii mogą być postrzegane jako wzajemne grupy badawcze. Poszukiwania w literaturze, kto pierwszy zastosował i opisał metodę, uwidoczniają wiele przeciwstawnych wersji. Jednak za prekursora i propagatora większość osÛb zajmujących się Action Research, uważa się Kurta Lewina [Kemmis, Mc Tagger, 1988; Greenwood, Levin, 1998]. Bibliografia Argyris C., Putnam R., Smith D.M. (1985), Action Science, San Francisco: Jossey-Bass. Deshler D., Ewert M. (1995), Participatory Action Research: Traditions and Major, London: SAGE Publications. 170 Metoda badania w działaniu Greenwood D.J., Levin M. (1998), Introduction to Action Research, London: SAGE Publications. Grundy S., Kemmis S. (1981), Educational Action Research in Australia. The State of the Art, Paper presented at the Annual Meeting of the Australian Association for Research in Education, Adelaide, November. Habermas J. (1973), Theory and Practice, London: Polity Press. Kemmis & Mc Tagger (1988/1997), The action research planner, Victoria, Australia: Deakin University Press. Ketterer R., Price R., Polister P. (1980), The Action Research Paradigm, [w:] R. Price, P. Polister (red.), Evaluation and Action in the Social Environment, New York: Academic Press. Kostera M. (1996), Postmodernizm w zarządzaniu, Warszawa: PWE. Lewin K. (1939), Field theory and experiment in social psychology, concepts and methods, New York: Harper & Row. Morgan G. (2001), Wyobraźnia organizacyjna, Warszawa: PWN. Pyrch T., Castillo T. (2001), The Sights and Sounds of Indigenous Knowledge, [w:] P. Reason, H. Bradbury (red.), Handbook of Action Research Participative Inquiry & Practice, SAGE Publications, s. 379ñ385. Rapoport R.N. (1970), Three dilemmas in Action Research, Human Relations, 23: 23ñ38. Reason P., Bradbury H. (2001), Introduction: Inquiry and Participation in Search of a World Worthy of Human Aspiration, [w:] P. Reason, H. Bradbury (red.), Handbook of Action Research Participative Inquiry & Practice, London: SAGE Publications, s. 1ñ14. Rowan J. (1981), A dialectical paradigm for research, [w:] P. Reason, J. Rowan (red.), Human Inquiry: A Sourcebook of New Paradigm Research, Chichester: Wiley, s. 93ñ112. Whyte F.W. (red.) (1991), Participatory Action Research, New York: SAGE Publications. Jakub Niedbalski Metoda biograficzna (Biographical metod) Biografia przedstawia doświadczenia i definicje danej osoby, grupy lub organizacji tak, jak ta osoba, grupa lub organizacja interpretuje te doświadczenia [Denzin, 1970: 220ñ221; por. Helling, 1990: 13 i dalsze], zaś określenie ñ metoda biograficzna (hasło → Biograficzno-narracyjna metoda interpretacyjna) ñ jest stosowane w odniesieniu do zestawu strategii badawczych odwołujących się do rÛżnych założeń teoretycznych, metod i procedur analizy [Helling, 1990: 13]. Metoda biograficzna 171 W socjologii metoda biograficzna zastosowana została najpierw w szkole chicagowskiej. Obok klasycznego studium Williama Thomasa i Floriana Znanieckiego o chłopie polskim stosował ją m.in. Clifford Shaw [1930] w swoich studiach nad przestępczością młodocianych [Włodarczyk, ZiÛłkowski, 1990: 3]. Najbardziej znany przykład na gruncie polskiej nauki stanowiło dzieło JÛzefa Chałasińskiego Młode pokolenie chłopÛw [1938]. Obecnie biograficzne podejście odnajdujemy wśrÛd wielu rÛżnych szkÛł teoretycznych, m.in.: symbolicznego interakcjonizmu, fenomenologicznej czy etnometodologicznej oraz w odniesieniu do zrÛżnicowanych problemÛw socjologicznych i dziedzin badawczych (hasła → Etnografia socjologiczna, Paradygmat interpretatywny). RÛżnorodność ta odbija się także w sferze terminologicznej, wyrÛżniamy bowiem: biografię i autobiografię (hasło → Autoetnografia), historię życia i opowiadania o życiu, dokumenty osobiste (hasło → Metoda dokumentÛw osobistych), rÛżne rodzaje wywiadÛw pogłębionych (hasło → Wywiad swobodny), a także wywiad narracyjny (hasło → Wywiad narracyjny). Jak pokazuje literatura przedmiotu [zob. Denzin, 1970: 219 i dalsze; Helling, 1990: 13 i dalsze] trudno jest mÛwić o jednej metodzie biograficznej. Podobnie można wskazać kilka odrębnych zespołÛw zagadnień, do ktÛrych odnosi się ona we wspÛłczesnej socjologii: po pierwsze, do przebiegu życia ludzkich indywiduÛw jako przedmiotu analizy, w tym całokształtu indywidualnych losÛw, dla uzyskania kompletnej biografii bądź jedynie pewnego obszaru ludzkiej aktywności, np. działalności zawodowej (biografia tematyczna). Po drugie, mogą to być też kluczowe momenty przebiegu życia, związane z ważnymi wydarzeniami historycznymi, zmianą rÛl i pozycji społecznych (hasło → Rola społeczna). Uzyskane biografie mogą być także tematem czy problemem analizy same w sobie bądź środkiem do rozwiązywania innych problemÛw i pytań badawczych (biografii jako środka) [Helling, 1990: 16; por. Bokszański, 1996]. RozrÛżnienie między biografią jako tematem i biografią jako środkiem badań społecznych kieruje nurt eksploracji badawczej na problematykę przedmiotu bądź struktury. W pierwszym przypadku, badacz ze względÛw praktycznych będzie abstrahował od interakcyjnych (hasło → Interakcja) warunkÛw wytwarzania danych i struktury indywidualnego znaczenia w konstruowaniu typu przebiegu zdarzeń. Jeśli natomiast jest on zainteresowany strukturą, to będzie szukał w swoich danych empirycznych wskazÛwek lub ważnych motywÛw i konstruował Ñtypy osoboweî [Sch¸tze, 1982]. Biografia analizowana może być rÛwnież w dwÛch uzupełniających się aspektach: obiektywnym i subiektywnym. Z jednej strony byłby to zatem cały ciąg wydarzeń składających się na drogę życiową jednostki, ktÛre można udokumentować i uchwycić zewnętrzną obserwacją (hasło → 172 Metoda biograficzna Obserwacja), z drugiej zaś ñ subiektywną interpretacją zdarzeń dokonywaną przez ich bohaterÛw [por. Bertaux, 1981]. W kwestii materiałÛw wykorzystywanych do analizy biograficznej oraz technik ich zdobywania Norman Denzin [1970] rozrÛżnił źrÛdła danych bezpośrednie (primary) i pośrednie (secondary). ŹrÛdła pierwszego rodzaju dostarczają danych bezpośrednio o osobie; drugie natomiast dostarczają informacji o niej jako o członku pewniej kategorii. Zdaniem Denzina do źrÛdeł pierwszego rodzaju należą publiczne dokumenty dotyczące danej osoby, takie jak: raporty policyjne, kwestionariusze osobowe, orzeczenia sądowe itd. Do źrÛdeł drugiego rodzaju należą publiczne dokumenty zawierające specjalne statystyki, literaturę o badanych grupach itd. ŹrÛdłami danych są także: prywatne dokumenty archiwalne, listy, pamiętniki i autobiografie oraz wywiady, ktÛre mogą przynależeć do jednej z kategorii zaproponowanych przez Denzina, w zależności od ich rodzaju oraz indywidualnej charakterystyki, choć nierzadko trudno jest jednoznacznie przypisać je do konkretnej kategorii, zawierają bowiem informacje zarÛwno o osobie, jak i o szerszym kontekście (hasło → Kontekst), w ramach ktÛrego dana osoba występuje. ZrÛżnicowanie dotyczy także zasad doboru prÛby oraz metodologicznych reguł analizy danych. Denzin [1970: 240] wskazuje na dwa rodzaje doboru prÛby: statystyczną do doboru przypadkÛw i teoretyczną (hasło → Teoretyczne pobieranie prÛbek) do doboru kwestii do badania życia jednostek [por. Glaser, Strauss, 1967]. Zastosowanie podejścia biograficznego w obszarze kilku szkÛł teoretycznych spowodowało rÛwnież wykształcenie się odmiennych metodologicznie reguł analizy danych. Znaczący wkład w tym zakresie wnieśli m.in.: Glaser i Strauss [1967], Denzin [1970], Sch¸tze [1982], [zob. Czyżewski, 1990; Rokuszewska-Pawełek, 1996, 2005]. Metoda biograficzna w swych odmianach w zrÛżnicowany sposÛb odwołuje się do subiektywnej perspektywy badanych osÛb, czyniąc jednak ich punkt widzenia podstawą do konstruowania uogÛlnień teoretycznych [Włodarczyk, ZiÛłkowski, 1990: 3]. Celem analizy biograficznej jest zatem odnajdywanie sensu w przeżyciach zwykłych ludzi [Denzin, 1990: 55]. Bibliografia Babbie E. (2006), Badania społeczne w praktyce, Warszawa: PWN. Bertraux D. (1981), Biography and Society, Beverly Hills: SAGE Publications. Bokszański Z. (1996), Obraz innych etnicznych a tożsamość narodowa, [w:] M. Czyżewski, A. Piotrkowski, A. Rokuszewska-Pawełek (red.), Biografia a tożsamość narodowa, ŁÛdź: Uniwersytet ŁÛdzki Katedra Socjologii Kultury. Chałasiński J. (1938), Młode pokolenie chłopÛw, t. IñIV, Warszawa: Pomoc Oświatowa. Metoda dokumentÛw osobistych 173 Czyżewski M. (1990), Interakcjonizm i analiza konwersacyjna jako sposoby badania biografii. Etnografia wobec etnometodologii, [w:] J. Włodarek, M. ZiÛłkowski (red.), Metoda biograficzna w socjologii, WarszawañPoznań: PWN. Denzin N.K. (1970), The research act: A theoretical introduction to sociological methods, Chicago, Il: Aldine Publishing Co. ------ (1990), Reinterpretacja metody biograficznej w socjologii: znaczenie a metoda w analizie biograficznej, [w:] J. Włodarek, M. ZiÛłkowski, Metoda biograficzna w socjologii, WarszawañPoznań: PWN. Glaser B., Strauss A.L. (2009), Odkrywanie teorii ugruntowanej. Strategie badania jakościowego, tłum. M. Gorzko, KrakÛw: Nomos (oryg. B. Glaser, A.L. Strauss (1967), The Discovery of Grounded Theory, Chicago: Aldine Publishing Co.). Helling I.K. (1990), Metoda badań biograficznych, [w:] J. Włodarek, M. ZiÛłkowski (red.), Metoda biograficzna w socjologii, WarszawañPoznań: PWN. Konecki K. (2000), Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana, Warszawa: PWN. Prawda M. (1989), Biograficzne odtwarzanie rzeczywistości (O koncepcji badań biograficznych Fritza Sch¸tzego), Studia Socjologiczne, 4, s. 81ñ98. Rokuszewska-Pawełek A. (2005), Metoda biograficzna i badanie biografii, [w:] Przegląd Socjologiczny, 1ñ2, s. 283ñ307. ------ (1996), Miejsce biografii w socjologii interpretatywanej. Program socjologii biografistycznej Fritza Sch¸tzego, ASK, 1, s. 37ñ54. Sch¸tze F. (1982), Teaching Biographical. Talk Given to the Workshop Biographical Research, University of Bielefeld. Shaw C. (1930), The Jack-Roller. A Delinquent Areas, Chicago. Włodarek J., ZiÛłkowski M. (1990), Metoda biograficzna w socjologii, WarszawañPoznań: PWN. Waldemar Dymarczyk Metoda dokumentÛw osobistych (Personal documents method) Metoda dokumentÛw osobistych to wariant metody biograficznej (hasło → Metoda biograficzna). Elementem dystynktywnym są w tym wypadku źrÛdła, do jakich sięga badacz. Tak więc wśrÛd szerokiego spektrum owych źrÛdeł najczęściej wskazywane są: pamiętniki, dzienniki, autobiografie (hasło → Autoetnografia), listy, ale także: nagrania, materiały ikonograficzne, urzędowe notatki, petycje, podania itp. Uznanie szczegÛlnego znaczenia dokumentÛw osobistych jako nośnika informacji o życiu społecznym jest logiczną konsekwencją założeń ontologicznych i epistemo- 174 Metoda dokumentÛw osobistych logicznych, jakie przyświecały twÛrcom wspomnianej metody [Thomas, 1912; Thomas, Znaniecki, 1918ñ1920; wyd. pol. 1976]. W The Method of Sociology [1934; wyd. pol. 2009] Znaniecki zwracał uwagę, że dane, ktÛre socjolog pragnie uczynić przedmiotem swej analizy, istnieją i mają znaczenie wtedy i tylko wtedy, gdy stanowią przedmiot refleksji i działania przedstawicieli określonej, stanowiącej obiekt zainteresowania uczonego zbiorowości ludzkiej. Lapidarnie rzecz ujmując, Ñw przypadku dowolnego systemu kulturowego dane badacza kultury zawsze są ´czyjeśª, nigdy zaś ´niczyjeªî [Znaniecki, 1934: 37]. Zatem każdy opis dowolnego systemu kulturowego musi uwzględniać tę podstawową cechę rzeczywistości społecznej. ÑCzyjeśî, więc zrelacjonowane i opisane w taki sposÛb, w jaki rozumieją określoną sytuację aktorzy w niej uczestniczący (hasło → WspÛłczynnik humanistyczny). Stąd też zwrÛcenie uwagi w kierunku dokumentÛw, ktÛrych autorami są członkowie określonej zbiorowości (oraz ich Ñrecenzenciî) działający w określonym czasie społecznym, jest zasadne i pożądane. Tym bardziej, że w rozumieniu Znanieckiego socjologia to przede wszystkim nauka o kulturze, wartościach i postawach, a o tych najlepiej świadczą sami zainteresowani. Niebawem metoda dokumentÛw osobistych stała się popularna i znalazła swych kontynuatorÛw na gruncie socjologii [Shaw, 1930/1966; 1931/1968; Chałasiński, 1938; Angell, 1945], antropologii [Kluckhohn, 1945] i psychologii [Allport, 1942], by w latach pÛźniejszych wraz z modą na socjologię uprawianą w duchu Lazarsfelda i Parsonsa utracić na znaczeniu. Warto np. odnotować, że Jan Lutyński [1994: 127ñ128] w ogÛle negował metodę dokumentÛw jako Ñtechnikę wyższego rzęduî, z racji na niejednorodność i swoisty eklektyzm w sposobach pozyskiwania danych. W ostatnim ćwierćwieczu ubiegłego stulecia, na fali wzrostu zainteresowania etnometodologią i socjologią jakościową, metoda ta przeżywa swÛj renesans [por. Thompson, 1978; Plummer, 1983, 2001; Scott, 1990]. Dokumenty osobiste stanowią nierzadko uzupełnienie innych źrÛdeł wykorzystywanych w badaniach terenowych, np. wywiadÛw i obserwacji (hasło → Triangulacja). Od strony analitycznej możliwe są rÛżnego rodzaju perspektywy, od weberowskiej socjologii rozumiejącej, poczynając poprzez analizę treści, wszelkie odmiany metody dokumentarnej, semiotykę, analizę dyskursu, metodologię teorii ugruntowanej (hasło → Metodologia teorii ugruntowanej) itd., na postmodernistycznych analizach kończąc. Jan Szczepański [1971] przedstawił z kolei klasyfikację sposobÛw użycia dokumentÛw osobistych, za kryterium przyjmując przede wszystkim aspekt utylitarny i techniczny. Tak wiec możemy mÛwić o: metodzie konstruktywnej, metodzie egzemplifikacji, analizie treści, metodzie statystycznej i typologicznej. Oryginalnie powyższa klasyfikacja odnosi się Metoda dokumentÛw osobistych 175 do analizy autobiografii, śmiało można ją jednak odnieść do wszystkich lub niemal wszystkich rodzajÛw dokumentÛw osobistych. Pierwsza z wymienionych metod polega na Ñstudiowaniu możliwie wielkiej ilości autobiografii pod kątem widzenia określonego problemu. Czytając autobiografie, socjolog dokonuje pewnej ich interpretacji z punktu widzenia jakiejś określonej teorii socjologicznej. Następnie poszczegÛlne opisy zawarte w autobiografiach odnoszących się do tego zagadnienia stają się dla niego elementami składowymi, z ktÛrych konstruuje ogÛlny obraz badanych zjawiskî [Szczepański, 1971: 597]. Metoda egzemplifikacji, w pewnych aspektach zbliżona do poprzedniej, sprowadza się do zilustrowania wcześniej wywiedzionych tez poprzez cytowanie fragmentÛw biografii lub ich udokumentowanych śladÛw. Możliwe i zasadne jest także uzupełnianie lub przeformułowanie pierwotnych założeń, o ile dane biograficzne uzasadniają tego rodzaju zmianę [ibidem: 598]. Następna metoda, czyli analiza treści, odnosi się do użytych w przekazie słÛw, zwrotÛw, zdań, akapitÛw oraz dłuższych fragmentÛw wypowiedzi i służy rozpoznaniu cech nadawcy przekazu, co chce on zakomunikować, co komunikuje i w jakim celu oraz z jakim skutkiem. Analiza tego typu dotyczy zarÛwno językowej (hasło → Język), jak i pozajęzykowej zawartości dostępnych materiałÛw. Chodzi tu o zidentyfikowanie jawnych (wyeksplikowanych) treści, jak i treści ukrytych, np. afektywnego wymiaru przekazu. Z kolei analiza statystyczna Ñzmierza do ustalenia zależności między rÛżnymi cechami społecznymi autorÛw a ich postawami i przejawami tych postaw, dążeniami; między innymi rÛżnymi cechami środowisk społecznych a cechami autorÛw itp.î [ibidem: 599]. Wreszcie analiza typologiczna polega na Ñustaleniu pewnych typÛw osobowości, typÛw zachowań i typÛw wspÛłżycia występujących w rÛżnych zbiorowościach [ibidem: 599]. Zebrany materiał jest w tym wypadku poddany kategoryzacji i klasyfikacji pod względem ustalonych uprzednio kryteriÛw. Należy zauważyć, że w przypadku wielu rodzajÛw analiz jakościowych (np. teorii ugruntowanej) dokumenty osobiste stanowią często punkt wyjścia procesu badawczego; są inspiracją i pierwotnym źrÛdłem danych mÛwiących wiele o rÛżnorodnych przejawach życia społecznego. Bibliografia Allport G.W. (1942), The Use of Personal Documents in Psychological Science, Social Science Research Council Bulletin, 49. Angell R.C. (1945), A Critical Review of the Development of Personal Document Method in Sociology 1920ñ1940, [w:] L.R. Gottschalk, C. Kluckhohn, R.C. Angell (red.), The Use of Personal Documents in History, Anthropology, and Sociology, New York: Social Science Research Council. 176 Metoda dokumentÛw osobistych Chałasiński J. (1938), Młode pokolenie chłopÛw, Warszawa: Pomoc Oświatowa. Kluckhohn C. (1945), The Personal Document in Anthropological Science, [w:] L.R. Gottschalk, C. Kluckhohn, R.C. Angell (red.), The Use of Personal Documents in History, Anthropology, and Sociology, New York: Social Science Research Council. Lutyński J. (1994), Metody badań społecznych: wybrane zagadnienia, ŁÛdź: ŁÛdzkie Towarzystwo Naukowe. Plummer K. (1983), Documents of Life, London: George Allen & Unwin. ------ (2001), Documents of Life 2, Thousand Oaks: SAGE Publications. Scott J. (1990), A Matter of Record. Documentary Sources in Social Research, Cambridge: Polity. Shaw C.R. (1930/1966), The Jack Roller: A Delinquent Boyís Own Story, Chicago: Chicago University Press. ------ (1931/1968), The Natural History of a Delinquent Career, Chicago: Chicago University Press. Szczepański J. (1971), Metoda biograficzna, [w:] tenże, Odmiany czasu teraźniejszego, Warszawa: Książka i Wiedza. Thomas W.I. (1912), Race Psychology: Standpoint and Questionnaire, with Particular Reference to Immigrant and the Negro, The American Journal of Sociology, 6. Thomas W.I., Znaniecki F. (1918ñ1920), The Polish Peasant in Europe and America. Monograph of an Immigrant Group, Boston: Richard G. Badger. ------ (1976), Chłop Polski w Europie i Ameryce, tłum. zespÛł tłumaczy pod przewodnictwem S. Helsztyńskiego, Warszawa: Ludowa SpÛłdzielnia Wydawnicza. Thompson P. (1978), The Voice of the Past, Oxford: Oxford University Press. Znaniecki F. (1934), The Method of Sociology, New York: Ferrar  Rinehart. ------ (2009), Metoda socjologii, tłum. E. Hałas, Warszawa: PWN. Krzysztof T. Konecki Metodologia teorii ugruntowanej ñ strategia analiz i badań jakościowych∗ (Methodology of grounded theory ñ strategy of qualitative analysis and research) Strategie badań jakościowych stają się coraz bardziej popularne w naukach społecznych. Badacze rozczarowani wynikami uzyskiwanymi z zastosowa- ∗ Przygotowano na podstawie: K. Konecki (2000), Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana, roz. 2. Warszawa: PWN. Metodologia teorii ugruntowanej ñ strategia analiz i badań jakościowych 177 nia metod ilościowych poszukują nowych sposobÛw obserwacji i analizy rzeczywistości społecznej i organizacyjnej. Jedną z takich metodologii dostarczającej podstaw do systematycznego przeprowadzenia badań jakościowych jest tzw. metodologia teorii ugruntowanej (the grounded theory) opracowana i opisana przez Barneya Glasera i Anselma L. Straussa [1967, 2009], Barneya Glasera [1978], Anselma L. Straussa [1987], Anselma L. Straussa i Julier Corbin [1990] oraz rozwijana przez innych badaczy, np. Barry Turnera [1981, 1983], Patricię Martin, Barry Turnera [1986], Kathy Charmaz [2009]. Pojęcie teorii ugruntowanej zostało utworzone przez Glasera i Straussa, a cała metodologia była wynikiem przemyśleń i analiz wypływających z badań empirycznych dotyczących pracy instytucji opieki zdrowotnej. Podejście to ma więc swe korzenie w badaniach organizacji (hasło → Etnografia organizacji) i procesÛw pracy (hasło → Praca) [por. Martin, Turner, 1986: 144]. Badania instytucji psychiatrycznych oraz organizacji kształcących w zawodach medycznych także dostarczyły podstaw do opracowania tej metodologii. Została ona po raz pierwszy w pełni zastosowana w badaniach dotyczących wzorÛw zachowań organizacyjnych w czasie pracy w odniesieniu do umierających pacjentÛw. Metodologia ta była pÛźniej używana także w badaniach kultury organizacji, w badaniach systemu kontroli produkcji, w badaniach organizacyjnych przyczyn katastrof, w badaniach symbolicznego wymiaru organizacji (hasła → Symbol, Rytuał organizacyjny), w badaniach dotyczących kształtowania decyzji i działań kierownictwa organizacji handlowych, w badaniach procesÛw restrukturyzacji i uzdrawiania firm, w badaniach i analizie pracy rekrutacyjnej w firmach headhuntingowych itp. W Polsce metodologię tę stosowano w badaniach dotyczących Ñtrajektorii nowego pracownikaî, a także do analiz trajektorii biograficznych i biografii (hasła → Trajektoria, Metoda biograficzna). Czym jest właściwie metodologia teorii ugruntowanej? Najprościej można powiedzieć, że metodologia ta polega na budowaniu teorii (średniego zasięgu) w oparciu o systematycznie zbierane dane empiryczne. Teoria jest tutaj zatem pochodną analiz danych empirycznych. Propozycje teoretyczne nie są więc budowane metodą logicznie dedukcyjną w oparciu o wcześniej przyjęte aksjomaty bądź założenia, jak ma to miejsce np. w teoriach Talcotta Parsonsa czy Roberta Mertona. Teoria wyłania się tutaj w trakcie systematycznie prowadzonych badań terenowych z danych empirycznych, ktÛre bezpośrednio odnoszą się do obserwowanej części rzeczywistości społecznej. Hipotezy, pojęcia i własności pojęć są budowane w trakcie badań empirycznych oraz w trakcie badań są one modyfikowane i weryfikowane (hasło → Indukcja analityczna). Tak więc budowanie teorii jest ściśle związane z samym długotrwałym procesem badawczym. 178 Metodologia teorii ugruntowanej ñ strategia analiz i badań jakościowych Metodologia teorii ugruntowanej była prÛbą opozycji wobec tradycyjnych, akademickich metod (Ñzza biurkaî) budowania teorii. Tak zbudowane teorie, np. Ñsystemu społecznegoî czy Ñspołecznego działaniaî, są zwykle nieugruntowane w wielu porÛwnywalnych ze sobą obszarach empirycznych. Założenia logiczne wydedukowanych teorii mają zwykle wątpliwe i trudne do operacjonalizacji bądź zrozumienia odniesienia empiryczne. Teoria ugruntowana, będąca zwykle teorią średniego zasięgu, jest łatwa do zoperacjonalizowania, jej pojęcia bowiem wywodzą się z obserwacji i opisu ściśle wyodrębnionego dla badań obszaru empirycznego. Metodologia teorii ugruntowanej była rÛwnież opozycją wobec tzw. Ñteoretycznego kapitalizmuî [Glaser, 1978: 9], ktÛry uprawiają niektÛrzy teoretycy, wtłaczając usilnie adeptÛw nauk społecznych w utarte ścieżki i kanony opisu rzeczywistości społecznej, niszcząc innowacyjność i możliwości odkrywania nowych teorii: ÑZwolennik metodologii ugruntowanej nie jest teoretycznym niewolnikiemî [ibidem]. Zaleca się, by wchodząc na swÛj teren badawczy, maksymalnie ograniczył prekonceptualizację swoich zamierzeń badawczych: ÑSocjolog może rozpocząć badania z częściową ramą złożoną z lokalnych pojęć (np. pojęcie ´proces poszukiwań kandydatÛw do pracyª)î (por. Konecki, 1998). Oczywiście nie zna on ważności tych pojęć dla jego problemu badawczego, problem ten musi się wyłonić. Badacz nie wie, czy pojęcia te staną się w jego teorii częścią istotnych (core) kategorii wyjaśniających [Glaser, Strauss, 1967: 45]. Oczywiście prekonceptualizacja problemowa nie może być całkowicie zlikwidowana, zachęca się tu jedynie badacza, by we wstępnej fazie badań koncentrował się przede wszystkim na szczegÛłowym opisie cech zebranego materiału empirycznego (np. notatek z obserwacji uczestniczącej (hasło → Obserwacja uczestnicząca), opowieści organizacyjnych, narracji biograficznych (hasła → Wywiad narracyjny, Biograficzno-narracyjna metoda interpretacyjna), transkrypcji wywiadÛw swobodnych (hasło → Wywiad swobodny), opublikowanych raportÛw badawczych itp., zanim sformułuje jakieś teoretyczne twierdzenie. Paradoksalnie zatem Ñkonceptualizacjaî przedbadawcza w metodologii teorii ugruntowanej polega na zaleceniu jej maksymalnego ograniczenia, by ważne problemy i zjawiska społeczne w danym obszarze nie umknęły badaczowi oraz by stworzone pojęcia miały pełne odniesienia empiryczne. Metodologia ta poprzez swoją elastyczność umożliwia zatem utrzymanie w trakcie badań tzw. Ñkontekstu odkryciaî (serendipity), tj. dzięki jej procedurom posiadamy zdolność poszukiwania i odkrywania zjawisk, ktÛrych na początku badań nie szukaliśmy. TwÛrcy metodologii teorii ugruntowanej traktują budowanie teorii jako proces, nie jest to więc weryfikacja wcześniej zbudowanych hipotez na Metodologia teorii ugruntowanej ñ strategia analiz i badań jakościowych 179 podstawie pÛźniej zebranych danych. Zbieranie danych, budowanie hipotez i ich weryfikacja nie są wyraźnie rozdzielone w czasie, jak ma to miejsce w tradycyjnych badaniach, ale są procedurami, ktÛre wzajemnie wielokrotnie się przeplatają w czasie długiego procesu generowania teorii (generation of theory). W badaniach jakościowych badacze często stosują Ñretorykę weryfikacyjnąî (rhetoric of verification), używając języka, ktÛry czyniłby ich wysiłki porÛwnywalne z tradycją badań ilościowych. Oddzielają oni w czasie trzy wyżej wymienione procedury, a ponadto używają terminologii wyłącznie weryfikacyjnej: ÑprÛbna hipotezaî, Ñistnieje tylko kilka przypadkÛwî, Ñsprawdzono to wiele razyî, Ñudowodnionoî, Ñprzetestowanoî, Ñpotrzebujemy więcej dowodÛw w przyszłych badaniachî, itp. Słowo Ñwięcejî oznacza tutaj podążanie za Ñregułą większościî, ktÛra ma moc obiektywnego udawadniania stawianych tez. Jeśli zatem generowanie teorii jest długotrwałym procesem, a nie wyłącznie weryfikacją wcześniej wydedukowanych hipotez, jak sugeruje Glaser i Strauss, to należałoby stworzyć nową Ñretorykęî opisującą procedury i czynności badawcze podczas generowania teorii. SzczegÛlnie dotyczy to badań jakościowych. TwÛrcy metodologii teorii ugruntowanej dostarczają zatem badaczom przede wszystkim nowego języka (hasło → Język), ktÛry ma porządkować i systematyzować oraz pozwolić Ñkontrolowaćî przebieg badań jakościowych, ktÛrych celem jest generowanie jakiejś teorii. Tym nowym językiem jest Ñretoryka generowaniaî teorii (rethoric of generation) [Glaser, Strauss, 1967: 1ñ18]. Należą do niej między wieloma innymi pojęciami, takie jak: • teoretyczne pobieranie prÛbek (hasło → Teoretyczne pobieranie prÛbek) ñ pobiera się tutaj prÛbki, tj. grupy porÛwnawcze w miarę rozwoju badań i to wyłaniająca się teoria decyduje, ktÛre prÛbki pobrać; • ciągła analiza porÛwnawcza ñ na ktÛrą składa się porÛwnanie ze sobą rÛżnych przypadkÛw, zdarzeń, zjawisk, zachowań w celu ustalenia tego, co je wiąże ze sobą i określenia tego, co jest wspÛlne w rÛżnych, zmiennych warunkach występowania badanych zjawisk; porÛwnywanie pojęć z innymi jeszcze empirycznymi przypadkami i generowanie nowych teoretycznych własności danego pojęcia oraz nowe hipotezy; porÛwnywanie ze sobą pojęć, by dopasować je do zbioru zebranych wskaźnikÛw. Badacz integruje także pojęcia w hipotezy, ktÛre stają się pÛźniej jego teorią; • teoretyczne nasycanie kategorii ñ nasycenie oznacza, że nie ma już żadnych dodatkowych danych i socjolog może już opracowywać własności kategorii. Staje się on empirycznie przekonany, że kategoria jest nasycona, ponieważ widzi on ciągłe pojawienie się podobnych przykładÛw [Glaser, Strauss, 1967: 61] (hasło → Teoretyczne nasycenie); 180 Metodologia teorii ugruntowanej ñ strategia analiz i badań jakościowych • zogniskowane kodowanie kategorii (hasło → Paradygmat kodowania i zogniskowane kodowanie kategorii) ñ jest to kodowanie kategorii za pomocą paradygmatu kodowania (axial coding). Kodowanie ma tutaj na celu Ñwydobycieî z materiału jakościowego (zapisu z obserwacji, wywiadu swobodnego, ulotek reklamowych, artykułÛw gazetowych itp.) kategorii i ich własności poprzez ukazanie wskaźnikÛw odnoszących się do sformułowanych konceptualizacji. Generowanie teorii, a więc sukcesywne budowanie jej w trakcie długotrwałych badań ñ zazwyczaj terenowych ñ pozwala najlepiej przygotować teorię do jej przyszłych zastosowań. Tak więc teoria ugruntowana powinna umożliwiać przewidywanie, wyjaśnianie i rozumienie zachowań społecznych, ktÛrych dotyczy. Powinni ją więc rozumieć nie tylko socjologowie, ale i Ñznaczący laicyî będący często bezpośrednimi uczestnikami badanego obszaru społecznego. Jednym z ważniejszych sprawdzianÛw teorii ugruntowanej jest także rozpoznawanie się osÛb będących przedmiotem badania w samym raporcie badawczym. Bibliografia Charmaz K. (2009), Teoria Ugruntowana. Praktyczny przewodnik po analizie jakościowej, tłum. B. Komorowska, Warszawa: PWN. Glaser B., Strauss A.L. (2009), Odkrywanie teorii ugruntowanej. Strategie badania jakościowego, tłum. M. Gorzko, KrakÛw: Nomos (oryg. B. Glaser, A.L. Strauss (1967), Discovery of Grounded Theory: Strategies for Qualitative Research, Chicago: Aldine). Glaser B. (1978), Theoretical Sensitivity, San Francisco: The Sociology Press. Konecki K. (1998), Łowcy GłÛw. Analiza pracy rekrutacyjnej w agencjach doradztwa personalnego, Warszawa: Alfa Wero. Strauss A.L. (1987), Qualitative Analysis for Social Scientists, Cambridge: Cambridge University Press. Strauss A.L., Corbin J. (1990), Basics of Qualitative Research, London: SAGE Publications. Martin P., Turner B. (1986), Grounded Theory and Organizational Research, The Journal of Applied Behavioral Science, 22, s. 141ñ157. Turner B. (1981), Some Practical Aspects of Qualitative Analysis: One Way of Organizing the Cognitive Processes Associated with the Generation of Grounded Theory, Quality and Quantity, 15, s. 225ñ247. ------ (1983), The Use of Grounded Theory for the Qualitative Analysis of Organizational Behaviour, Journal of Management Studies, 20, s. 333ñ318. Metody doświadczenia osobistego 181 Łukasz Marciniak Metody doświadczenia osobistego (Personal experience methods) Jednym z częstych dylematÛw, jakie napotykają badacze jakościowi, jest pozorna sprzeczność wymogÛw metodologicznych [por. Davis, 1973]. Z jednej strony wymÛg pogłębiania analizy i uchwycenia perspektywy poznawczej badanych w celu socjologicznego rozumienia (verstehen), a z drugiej ñ zachowywania zewnętrznego oglądu badanych zjawisk jako sposobu na ograniczenie subiektywizmu (bias). Najczęstszym sposobem na przezwyciężanie tego problemu jest wykluczanie wiedzy, osobistych przeżyć i doznań badacza wynikających z uczestnictwa w badanych zjawiskach (hasło → WspÛłczynnik humanistyczny). Taki zabieg może jednak powodować pominięcie istotnych informacji lub nadmierne zobiektywizowanie analizy, w ktÛrej badacz nie podejmuje prÛby interpretacji studiowanych zjawisk. W opozycji do takiego podejścia rozwijane są na gruncie nauk społecznych metody doświadczenia osobistego. Metody tego rodzaju opierają się na założeniu, że wiedza i doświadczenia badacza zdobywane poprzez uczestnictwo w studiowanych procesach lub ogÛlniej w całości życia społecznego stanowią istotny i niemożliwy do pominięcia zasÛb danych do analizy. Chociaż założenie to realizowane jest w praktyce badawczej na kilka sposobÛw, z ktÛrych każdy wyznacza inne podejście do wykorzystywania doświadczenia osobistego w procesie badania, to cechą wspÛlną wszystkich jest uznanie wartości i użyteczności Ñbliskiego zaznajomieniaî (intimate familiarity) z obszarem badawczym w badaniu jakościowym. Tworzenie bliskiej relacji z ludźmi zaangażowanymi w badane zjawisko, relacji, ktÛrej zasadniczą cechą jest ustanowiona i podtrzymywana w trakcie badania intersubiektywność z innymi [Prus, 1997], jest traktowane jako warunek konieczny do pozyskiwania istotnych danych. Z tego powodu wśrÛd metod doświadczenia osobistego dominują metody badań terenowych (field research) ukierunkowane na wykorzystanie wiedzy uczestnika (insider knowledge) w procesie badawczym. Warto jednocześnie podkreślić, że posiadanie wiedzy uczestnika może stanowić zarÛwno punkt wyjściowy dla opracowania koncepcji badawczej, kiedy badacz zamierza studiować działania (hasło → Działanie społeczne) grupy lub światy społeczne (hasło → Świat społeczny), do ktÛrych w życiu codziennym przynależy, jak i może też być efektem badania, w trakcie ktÛrego badacz rozpoczął swoją pełną przynależność [Adler, Adler, 1987], zgromadził wiedzę uczestnika i następnie zastosował ją w swoich anali- 182 Metody doświadczenia osobistego zach. Cechą wyrÛżniającą ten typ badań terenowych obok posługiwania się zasobem wiedzy podzielanym przez innych przynależących do studiowanego zjawiska jest specyficzny styl prezentacji wynikÛw badań. Styl podkreślający bliskość badacza i badanych oraz jego uczestniczący stosunek do wszystkich obserwowanych zjawisk (hasło → Obserwacja uczestnicząca), ukazywanie własnych doświadczeń i przemyśleń w trakcie badania określany jest pojęciem Ñpowieści spowiedniczejî (confessional tale) zaproponowanym przez Johna Van Maanena [1988]. Ujmowanie doświadczeń badacza jako opowieści, ktÛra stanowi cenne źrÛdło danych, charakterystyczne jest także dla podejścia narracyjnego (hasła → Wywiad narracyjny, Biograficzno-narracyjna metoda interpretacyjna) w rozwoju metod doświadczenia osobistego [Clandinin, Connelly, 1994]. Zgodnie z nim każdy projekt badawczy to nowa narracja, indywidualna dla każdego badacza, ale rÛwnież wspÛłtworzona (collaborative story), kiedy w trakcie wspÛłpracy wymieniane są doświadczenia kilku badaczy oraz podzielana (shared story), gdy w trakcie badania dochodzi do spotkania się doświadczeń badaczy i badanych. Dążenie do pozyskania narracji doświadczeń w formie opowieści stanowi w tym ujęciu zawsze nadrzędny cel badawczy. Rozwinięciem metod badań terenowych opartych na wykorzystaniu wiedzy uczestnika jest autoetnografia (hasło → Autoetnografia), ktÛra z zasobu doświadczeń badacza czyni podstawowe źrÛdło danych, zarÛwno w jej bardziej tradycyjnej wersji opartej na przywoływaniu wspomnień sugestywnych (evocative autoethnography), a więc bazującej nie tylko na wiedzy, ale i emocjach badacza [Bochner, Ellis, 2001], jak i wersji analitycznej (analytic autoethnography) zaproponowanej przez Leona Andersona [2006], ktÛrej celem jest ograniczenie skrajnego subiektywizmu i przyjęcie bardziej proceduralnego podejścia do analizy doświadczeń własnych badacza. Problem wykorzystania wiedzy badacza i uznania subiektywności jako istotnego aspektu prowadzonych analiz stał się rÛwnież jedną z podstaw wyrÛżnienia metodologii konstruktywistycznej teorii ugruntowanej (hasło → Konstruktywistyczna teoria ugruntowana), akcentującej indywidualność badacza i jego interpretacji studiowanych zjawisk. Do metod doświadczenia osobistego można rÛwnież zaliczyć studia okazjonalne (occasioned inquires) bazujące na wykorzystywaniu w praktyce naukowej potocznych doświadczeń i obserwacji badacza, czynionych w ramach naturalnej socjologii badacza jako uczestnika życia społecznego [Rose, 1960]. Metody jakościowe w badaniach rynkowych i marketingowych 183 Bibliografia Adler P.A., Adler P. (1987), Membership Roles in Field Research, Thousand Oaks, CA: SAGE Publications. Bochner A., Ellis C. (2001), Ethnographically speaking: Autoethnography, literature, and aesthetic, Walnut Creek, CA: AltaMira Press. Clandinin J., Connelly M. (1994), Personal experience methods, [w:] N.K. Denzin, Y.S. Lincoln (red.), Handbook of Qualitative Research, London: SAGE Publications. Davis F. (1973), The martian and the convert: ontological polarities in social research, Urban Life and Culture, 2, s. 333ñ343. Prus R. (1997), Subcultural mosaics and intersubjective realities, New York: SUNY Press. Rose E. (1960), The English record of a Natural Sociology, American Sociological Review, 25, s. 193ñ208. Van Maanen J. (1988), Tales of the Field. On writing ethnography, Chicago: University of Chicago Press. Waldemar Dymarczyk Metody jakościowe w badaniach rynkowych i marketingowych (Qualitative methods in market and marketing research) Zasadniczym powodem stosowania jakościowych analiz w badaniach rynkowych i marketingowych jest rozpoznanie często nieuświadamianych motywÛw leżących u podstaw decyzji podejmowanych przez konsumentÛw. Metody jakościowe stosowane są najczęściej w celu: ñ adekwatnego (dla określonej grupy klientÛw) spozycjonowania produktu lub marki; ñ wyboru odpowiednich przekazÛw perswazyjnych (np. reklam, akcji promocyjnych, nazw produktÛw, ich właściwości, opakowań, logo itd.); ñ rozpoznania zwyczajÛw i preferowanych sposobÛw zachowań konsumentÛw; ñ określania świadomości i wizerunku marki lub produktu; ñ identyfikacji kulturowych uwarunkowań określonych decyzji aktorÛw w obszarze zachowań i działań gospodarczych oraz rynkowych; ñ rozpoznania dostrzeganych przez konsumentÛw zalet i wad produktÛw lub marek; 184 Metody jakościowe w badaniach rynkowych i marketingowych ñ zdobycia informacji przydatnych dla dalszych, najczęściej ilościowych badań rynkowych i marketingowych. Do najczęściej stosowanych w badaniach rynkowych i marketingowych metod i technik należą: • wywiady prowadzone w grupach rzeczywistych lub potencjalnych konsumentÛw, a także specjalistÛw i ekspertÛw. Zazwyczaj są to pogłębione wywiady indywidualne (Individual in-Depth Interview ñ IDI), nieustrukturalizowane lub częściowo ustrukturalizowane. W ich trakcie badacze często posiłkują się pytaniami zachęcającymi do czynienia porÛwnań pomiędzy produktami, markami lub ich cechami. Skłaniają informatorÛw do dokonywania kategoryzacji i rankingÛw. Odwołują się do codziennych i rutynowych konsumenckich doświadczeń rozmÛwcÛw, a także do wydarzeń krytycznych. Stosują rÛwnież pytania projekcyjne; • wywiady z udziałem kilku (zazwyczaj 8ñ9) informatorÛw, czyli zogniskowane wywiady grupowe (Focus-Group Interview ñ FGI) (hasło → Zogniskowany wywiad grupowy). Metoda ta wykorzystywana jest zazwyczaj w celu wywołania efektu synergii; pobudzania do twÛrczych rozwiązań i generowania pomysłÛw oraz polaryzacji opinii. OprÛcz klasycznych wywiadÛw grupowych stosowane są także wywiady z mniejszą liczbą uczestnikÛw, tzw. miniwywiady grupowe (4ñ6 uczestnikÛw), oraz wywiady z dwoma lub trzema informatorami. Za specyficzną odmianę wywiadu grupowego można uznać tzw. burze mÛzgÛw, służące generowaniu maksymalnie wielu, często niekonwencjonalnych idei lub pomysłÛw; • testy projekcyjne (hasło → Test projekcyjny), w tym: ñ testy skojarzeń słownych i zdań niedokończonych. Na przykład techniki animizacji (stereotypowe postrzeganie zwierząt) lub techniki personifikacji (np. tzw. chiński portret, brand party), ñ techniki plastyczne (hasło → Metody wizualne), gdzie badani wyrażają swoje opinie za pomocą rysunkÛw lub innych technik plastycznych (np. tzw. bubble diagrams, metoda podprogowych skojarzeń), ñ rÛżnego typu metody stymulujące (np. skojarzeń, aktywnego pisania, technika analogii, metoda wydobywania metafor, Ñinwentarz potrzebî, odgrywanie roli, brand party), ñ blind test, polegający na ukryciu przed badanym pewnych cech ocenianego produktu, np. marki, ceny, unikalnych właściwości, ñ testy organoleptyczne, polegające na ocenie zapachu, smaku, kolorystyki i konsystencji badanych produktÛw; • obserwacje (hasło → Obserwacja), w tym wypadku polegające najczęściej na śledzeniu zachowań i działań klientÛw oraz oferentÛw w natu- Metody wizualne 185 ralnych sytuacjach. Reakcje aktorÛw mogą być stymulowane (wymuszane, np. technika mystery client, polegająca na wcielaniu się badacza w rolę klienta) lub nie (odbywające się bez aktywnego udziału badacza); • badanie procesÛw decyzyjnych (np. → action research, action learning) (hasło → Metoda badania w działaniu), polegających na symulowaniu realnych działań w obszarze marketingu i sprzedaży. W tradycji badań marketingowych utrwalone zostało przekonanie, że jakościowe analizy pełnią przede wszystkim funkcję pomocniczą w procesie przygotowania (najlepiej reprezentacyjnych) badań ilościowych. Wraz ze wzrastającym zrÛżnicowaniem rynku konsumentÛw, a co za tym idzie koniecznością uwzględnienia niestandardowych oczekiwań (np. rÛżnego rodzaju subkultur), badania jakościowe zyskują na znaczeniu i coraz częściej traktowane są jako autonomiczne w całym spektrum metod i technik stosowanych w analizach rynkowych i marketingowych. Bibliografia Carson D.J., Gilmore A., Rerry Ch., Gronhaug K. (2001), Qualitative Marketing Research, London: SAGE Publications. Maison D., Noga-Bogomilski A. (red.) (2007), Badania marketingowe. Od teorii do praktyki, Gdańsk: GWP. Morgan D.L. (1998), Focus Groups as Qualitative Research, London: SAGE Publications. Zaltman G. (2008), Jak myślą klienci. PodrÛż w głąb umysłu rynku, tłum. K. Chmiel, Poznań: Dom Wydawniczy Rebis (oryg. G. Zaltman (2003), How Customers Think. Essential Insights into the Mind of the Market, Boston: Harvard Business School Press). ------ (2008), Jak myślą klienci. PodrÛż w głąb umysłu rynku, tłum. K. Chmiel, Poznań: Dom Wydawniczy Rebis. Tomasz Ferenc Metody wizualne (Visual methods) Badawcze metody wizualne mają za zadanie określić powtarzalne reguły zbierania danych, sposoby ich szeregowania, analizowania oraz interpretowania. Ich celem jest także rozwijanie i dostarczanie badaczom społecznym technik wykorzystania metod wizualnych po to, by mogli oni gromadzić dane oraz uzyskiwać zrozumienie procesÛw społecznych [Stanczak, 186 Metody wizualne 2007: 10]. Dynamicznie rozwijająca się socjologia i antropologia zorientowana wizualnie (hasło → Antropologia wizualna/socjologia wizualna) dysponuje już wypracowanym zestawem strategii zbierania, organizowania i analizowania rÛżnego typu danych wizualnych. Kolejne etapy procesu badawczego oraz teoretyczne inspiracje metodologii wizualnej (hasło → Wizualna teoria ugruntowana) zostaną przedstawione poniżej. Materiałami wizualnymi (visual data) badacze społeczni mogą posługiwać się na kilka sposobÛw. Po pierwsze, gromadząc dane samodzielnie wykonywane w toku badań (fotografie, filmy i inne materiały o charakterze obrazowym). Po drugie, zajmując się dokumentami już istniejącymi (hasło → Metoda dokumentÛw osobistych) (ilość możliwych obszarÛw badawczych obejmuje praktycznie całe spektrum wizualnych wytworÛw ludzkich). Po trzecie, w wyniku załamywania się dychotomii pomiędzy obserwatorem (hasło → Obserwacja) a obserwowanym (dzięki rosnącej popularności metod jakościowych) wyłonił się trzeci rodzaj wizualnej metodologii oparty na kooperacji badacza z badanymi [Banks, 1995]. Antropologowie i socjologowie stosujący metody wizualnej rejestracji mogą wykorzystywać ostatnią technikę na wiele sposobÛw. Dla celÛw dokumentacyjnych na przykład, prosząc kogoś o pozowanie do zdjęcia, aby sfotografować daną interesującą badacza czynność [Harper, 1986]. Innym sposobem jest zaproponowanie wykonywania zdjęć osobie badanej lub przedstawicielom badanej grupy [np. Borkowska, Skrobacki, 2009]. Może być to także wspÛłpraca z respondentem nad analizą dowolnego zbioru obrazÛw, jak chociażby albumÛw rodzinnych [Martin, Spence, 2003], przeprowadzanie wywiadÛw z wykorzystaniem fotografii [Olechnicki, Szlendak, 2002] czy poddanie badanych eksperymentom nad percepcją obrazÛw. Przeprowadzenie badania z zastosowaniem metod wizualnych wymaga przygotowania projektu badawczego, ktÛrego ostateczny kształt będzie wynikał z przyjętej perspektywy teoretycznej. Jan Prosser właściwy projekt i sposÛb przeprowadzania takich badań opisuje jako Ñholistyczny, dobrze zdefiniowany kontekstowo, o precyzyjnie wyznaczonym polu badań, oparty o projekt konstruowany w toku badań i stopniowo coraz bardziej uściślany, naturalistyczny i nieinterweniujący, interpretatywny, z hipotezami roboczymi wyłaniającymi się z danych i interpretacjami potwierdzanymi poprzez triangulacjeî [1998: 116]. Na wstępie zasadniczą kwestią jest ustalenie zasad gromadzenia danych. Ich kompletowanie za pomocą fotografii możliwe jest na kilka sposobÛw i obejmuje rÛżnego typu materiały. Prosser wyrÛżnił: fotograficzne dokumenty zastane, obrazy wytwarzane przez badacza (lub powstałe z jego inicjatywy) oraz dane uzyskane w wyniku eksperymentu, podczas ktÛrego fotografia jest bodźcem do wypowiedzi [1998]. Samodzielne kompletowanie danych, szczegÛlnie gdy foto- Metody wizualne 187 grafuje się lub filmuje ludzi, musi przebiegać zgodnie z zasadami etycznymi. Interesującą propozycję stosowania metod wizualnych zaproponował John H. Rieger [1996]. W jego badaniach fotografia służy do uchwycenia relacji pomiędzy Ñzmianą wizualnąî (visual change) a Ñzmianą społecznąî (social change). Między nimi istnieje istotna korelacja, zmiana w sferze wizualnej jest zawsze manifestacją przekształceń w sferze społeczno-kulturowej. Wykonując zdjęcia tych samych miejsc w odstępach czasowych, tak jak zrobił to Rieger, dokumentując amerykańskie gÛrnicze miasteczko, można uzyskać wgląd w ogÛlne tendencje rozwoju. Jedno z kluczowych zagadnień wykorzystania metod wizualnych dotyczy sposobÛw interpretowania danych [Rose 2001, Leeuwen, Jewitt, 2001]. Przyjęcie jednej z możliwych metod interpretowania danych jest konieczne z trzech powodÛw: 1) po to, by nadać analizom naukowy charakter i uzasadnić interpretacje; 2) by uzyskać narzędzie badawcze; 3) nadać analizom sprawdzalny i powtarzany charakter. WybÛr metody w znacznej mierze uzależniony jest od pytań, jakie stawia sobie badacz. Metodą o długiej, choć nie socjologicznej tradycji, jest analiza kompozycyjna. Metoda ta opiera się na tak zwanym Ñdobrym okuî (the good eye). Jest specyficznym sposobem patrzenia na obrazy, ktÛrego skutkiem ma być dogłębne przeanalizowanie wewnętrznej struktury obrazu, pomija ona jednak całkowicie społeczny kontekst (hasło → Kontekst) jego funkcjonowania. Dla socjologÛw o wiele skuteczniejsza wydaje się być kolejna metoda ñ analiza treści. Jej istota polega na sprawdzaniu częstotliwości występowania poszczegÛlnych elementÛw w dokładnie zdefiniowanej grupie obrazÛw. Polega ona na kodowaniu obrazÛw i badaniu korelacji występujących pomiędzy kategoriami (hasło → Paradygmat kodowania i zogniskowane kodowanie kategorii). Jej zaletą jest to, że stwarza szanse pracy na dużych prÛbach, oraz to, że badanie może przybierać zarÛwno ilościowy, jaki i jakościowy charakter. Kolejna z możliwych perspektyw teoretycznych to semiologia, czyli poszukiwanie tego, w jaki sposÛb znaki konstruują znaczenia. Semiologia dostarcza precyzyjnej aparatury do badania ideologicznej warstwy przekazu wizualnego [Barthes, 2000; Hall, 1984]. Nauka o znakach dostarczyła wielu analitycznie istotnych pojęć, jak chociażby: kody, metakody, ideologia, mitologie, systemy odniesienia, pokazała, jak krytycznie badać obraz. Pozostała jednak skoncentrowana na samym przedstawianiu, marginalizując społeczne konteksty wytwarzania obrazÛw. W pewnych sytuacjach pomocna w pracy nad obrazami może okazać się także psychoanaliza [Akaret, 1975]. Choć trudno tu mÛwić o precyzyjnej metodzie badania obrazÛw, to z całą pewnością można zwrÛcić uwagę na obszar wprowadzony przez psychoanalitykÛw do refleksji o kulturze, manifestujący się także w formie wizualnych przedstawień. Chodzi tu głÛwnie 188 Metody wizualne o pojęcia, takie jak: podświadomość, wyparcie, nieuświadomione napięcia, opresyjne oddziaływanie kultury, fetyszyzm, seksualność itp. Gillian Rose pośrÛd metod badania obrazÛw wyrÛżnia jeszcze krytyczną analizę dyskursu. ŹrÛdłem inspiracji tej metody badania przedstawień wizualnych jest filozofia Michela Foucaulta. Zasadniczym przedmiotem badania stają się tutaj techniki mechanicznej rejestracji obrazu rozumiane jako technologie służące dyscyplinowaniu i kontroli społeczeństwa oraz wytwarzania tego, co Foucault nazywa reżimami prawdy [Tagg, 1988]. Teoretycy metod wizualnych zwracają uwagę na wiele innych możliwości analizowania danych poprzez czerpanie inspiracji z: hermeneutyki (hasło → Hermeneutyka obiektywna), strukturalizmu, symbolicznego interakcjonizmu, etnometodologii, Goffmanowskiej perspektywy dramaturgicznej (hasło → Paradygmat interpretatywny) czy antropologii kognitywnej [Sztompka, 2005; Ball, Smith, 1992]. Dane wizualne mogą stać się głÛwnym przedmiotem badań, ale mogą one także uzupełniać inne metody badawcze, jak chociażby metoda dokumentÛw osobistych (hasło → Dokumenty osobiste) (np. badanie fotografii rodzinnych) [Sztompka, 2005]. W obu przypadkach konieczne jest teoretyczne ugruntowanie (hasło → Metodologia teorii ugruntowanej) zastosowanych metod wizualnych, przestrzeganie reguł zarÛwno doboru prÛby, jak i sposobÛw analizowania zgromadzonych danych. Bibliografia Akeret U.D. (1975), Photoanalisis. How to interpret the hidden psychological meaning of personal and public photographs, New York: Ed. Thomas Humber. Banks M. (1995), Social Research Update, England: University of Surrey, Guilford GU2 5XH; www.soc.surrey.ac.uk Ball S.M., Smith W.H.G. (1992), Analysing visual data, Qualitative Research Methods Series, 24, London: SAGE Publications. Barthes R. (2000), Mitologie, tłum. A. Dziadek, Warszawa: Wydawnictwo KR. Becker H.S. (1973), Photography and sociology, Studies in the Anthropology of Visual Communication, Vol. 1, s. 3ñ26. Borkowska I., Skrobacki R. (2009), Fotoopowieści kobiet i mężczyzn ñ co ich łączy, a co dzieli?, [w:] J. Kaczmarek (red.), Do zobaczenia. Socjologia wizualna w praktyce badawczej, Poznań: Wydawnictwo Naukowe. Ferenc T. (2007), Analiza obrazÛw ñ przegląd metod i inspiracji teoretycznych, Folia Sociologica, 32, 27, s. 5ñ26. Ferenc T. (2001), Socjologia obrazu, socjologia fotografii ñ praktyki badawcze, Przegląd Socjologiczny, t. L/2, s. 81ñ101. Noty teoretyczne 189 Hall S. (1984), Encoding, decoding, [w:] S. Hall, D. Hobson, A. Lowe, P. Willis (red.), Culture, Media, Language, Centre for Contemporary Cultural Studies. Harper D. (1986), Meaning and Work. A Study in Photo Elicitation, Current Sociology, Vol. 34, No. 3. Leeuwen von T., Jewitt C. (red.) (2001), Handbook of Visual Analysis, London, SAGE Publications. Prosser J., Schwartz D. (1998), Photographs within the Sociological Research Process. Image based Research, A Sourcebook for Qualitative Researchers, London: Routledge Falmer. Rieger J.H. (1996), Photgraphing Social Change, Visual Sociology, Vol. 11, IVSA. Rose G. (2001), Visual Methodologies. An Introduction to the Interoretations of Visual Materials, London: SAGE Publications. Stanczak C.G. (2007), Introduction: Images, Methodologies, and Generating Social Knowledge, [w:] C.G Stanczak (red.), Visual research methods: image, society, and representation, Thousand Oaks: SAGE Publications. Spence J., Martin R. (2003), Photo-therapy. Psychic realism as a healing art? [w:] L. Wells (red.), The Photography reader, London: Routledge. Sztompka P. (2005), Socjologia wizualna. Fotografia jako metoda badawcza, Warszawa: PWN. Tagg J. (1988), The Burden of Representation. Essays on Photographies and Histories, London: Macmillan. N Waldemar Dymarczyk Noty teoretyczne (Theoretical memos, theoretical notes) Pisanie not teoretycznych jest charakterystyczne dla wszelkiego typu badań społecznych prowadzonych w terenie, szczegÛlnie zaś studiÛw o charakterze jakościowym. Już pierwsi antropologowie i etnografowie (hasło → Etnografia socjologiczna) zapisywali w swych dziennikach uwagi, będące teoretycznymi refleksjami na temat obserwowanych fenomenÛw. Podobnie socjologowie, zwłaszcza o orientacji jakościowej, byli skłonni zapisywać swe spostrzeżenia już w trakcie prowadzonych badań [por. Mills, 1959]. Jednak dopiero dzięki twÛrcom teorii ugruntowanej (hasło → Me- 190 Noty teoretyczne todologia teorii ugruntowanej) noty teoretyczne zostały uznane za integralny, wręcz kluczowy element teorii socjologicznej. Barney Glaser określa je jako Ñpodstawę generowania teoriiî [1978: 83]. Są one Ñzapisanymi w języku teoretycznym, narzucającymi się (strike) badaczowi ideami na temat kodÛw i ich wzajemnych relacjiî [ibidem: 83]. Są także Ñnarzędziem, za sprawą ktÛrego wyłaniające się pojęcia i idee zostają zachowane i rozwinięteî [1998: 178]. Sporządzanie not nie powinno jednak ograniczać się do refleksji na temat samych kodÛw. Generowanie teorii jest procesem, więc teoretyzowanie (i zapisywanie efektÛw) ma towarzyszyć wszystkim etapom badania, ponieważ na każdym z tych etapÛw badacz pozostaje refleksyjnym komentatorem [Glaser, 1978]. Badacz może i powinien dokonywać swych zapisÛw natychmiast, gdy tylko dostrzeże nowe związki pomiędzy obserwowanymi zdarzeniami lub ideami [por. Clarke, 2005]. Pisanie not teoretycznych (memoing) pozwala badaczowi zrozumieć relacje pomiędzy poszczegÛlnymi składnikami generowanej teorii (pojęciami), kodami, kategoriami wraz z ich własnościami i relacjami zachodzącymi pomiędzy nimi) (hasło → Paradygmat kodowania), a tym samym na każdym z poziomÛw analizy osiągnąć wyższy stopień konceptualizacji (hasło → Delimitacja przez konceptualizację). TwÛrcy teorii ugruntowanej byli zasadniczo zgodni co do roli, jaką pełnią noty. Zgadzali się rÛwnież, że badacz powinien teoretyzować na każdym etapie badania, a efekty swej pracy skrupulatnie kompletować (memo found). Powinien być rÛwnież Ñhojnyî, jeśli chodzi o liczbę not i ich zakres, a także stale gotowy do ciągłej rewizji swych wnioskÛw. Nie we wszystkich jednak kwestiach twÛrcy teorii byli zgodni. Zasadnicza rÛżnica polega na sposobie pracy nad notami. Glaser zalecał, by jak długo to możliwe, utrzymywać noty w tajemnicy przed innymi, zwłaszcza Ñniezorientowanymiî laikami, by nie zakłÛcać dialogu badacza z samy sobą (hasło → Klasyczna teoria ugruntowana). Z kolei Anselm Strauss i jego bliscy wspÛłpracownicy [Strauss, 1987; Strauss, Corbin, 1998) postulowali, by badacz, gdy tylko wydaje się to wskazane i możliwe, permanentnie konsultował swe spostrzeżenia i wnioski z innymi badaczami, wspÛłpracownikami i zainteresowanymi laikami (hasło → Deskryptywna teoria ugruntowana). Zabieg ten ma przede wszystkim na celu utrzymanie dystansu w stosunku do analizowanych problemÛw i uzyskania nowych inspirujących interpretacji obserwowanych zjawisk [por. Gorzko, 2008: 332ñ335]. Należy podkreślić, że teoretyczna interpretacja może być przemieszana z materiałem opisowym (np. cytatami z wywiadÛw). ÑW ten sposÛb czytelnik w większym stopniu może zrozumieć i niejako ´odczućª opisywaną rzeczywistośćî [Konecki, 2000: 56; por. Strauss, 1887: 217]. Noty teoretyczne 191 ÑDeliberacyjnyî i znacząco Ñintersubiektywistycznyî sposÛb podejścia do kwestii konstruowania poszczegÛlnych not, jak i całego procesu badawczego charakterystyczny jest rÛwnież dla konstruktywistycznej odmiany metodologii teorii ugruntowanej (hasło → Konstruktywistyczna teoria ugruntowana). W nurcie tym podkreśla się, że wszelkie interpretacje i refleksje teoretyczne są głęboko uzależnione od rÛżnorodnych kontekstÛw interakcyjnych, w ktÛre uwikłany jest badacz. Tak więc owe konteksty muszą znaleźć swe odzwierciedlenie we wciąż poddawanych rewizji notach teoretycznych [por. Charmaz, 2006, wyd. pol. 2009]. Trudno niekiedy odrÛżnić, ktÛre z not służą jedynie/aż usystematyzowaniu czy uporządkowaniu danych, a ktÛre Ñprzenosząî badacza na wyższy poziom konceptualizacji teorii. Podział na noty teoretyczne i analityczne (analitic memos) jest w tym wypadku nieostry i zazwyczaj nieuzasadniony. Na przykład nazywane przez Adele C. Clarke [2005] analitycznymi noty odnoszące się do materiałÛw wizualnych (hasło → Metody wizualne) są de facto nie tylko narzędziem porządkującym i systematyzującym dane, ale też instrumentem, za pomocą ktÛrego badacz uzyskuje Ñwglądî (insight) w uzyskany materiał i może tym samym zrozumieć intencje i motywy działań twÛrcÛw tychże danych (por. locating, big picture, specification memo) [ibidem: 224ñ228]. Bibliografia Charmaz K. (2009), Teoria ugruntowana. Praktyczny przewodnik po analizie jakościowej, tłum. B. Komorowska, Warszawa: PWN (oryg. Charmaz K. (2006), Constructing Grounded Theory: A Practical Guide through Qualitative Analysis, London, Thousand Oaks, New Delhi: SAGE Publications). Clarke A.E. (2005), Situational Analysis. Grounded Theory after the Postmodern Turn, Thousand Oaks: SAGE Publications. Glaser B.G. (1978), Theoretical Sensitivity: Advances in the Methodology of Grounded Theory, Mill Valley: The Sociology Press. ------ (1998), Doing Grounded Theory: Issues and Discussions, Mill Valley: The Sociology Press. Gorzko M. (2008), Procedury i emergencja. O metodologii klasycznych odmian teorii ugruntowanej, Szczecin: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Konecki K. (2000), Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana, Warszawa: PWN. Mills Ch.W. (1959), On Intellectual Craftsmanship, [w:] C.W. Mills (red.), The Sociological Imagination, London: Oxford University Press. Strauss A.L. (1987), Qualitative Analysis for Social Scientists, Cambridge: Cambridge University Press. 192 Noty teoretyczne Strauss A.L., Corbin J. (1998), Basics of Qualitative Research: Techniques and Procedures for Developing Grounded Theory, Thousand Oaks: SAGE Publications. O Anna Kacperczyk Obiekt graniczny (Boundary object) Koncepcję obiektÛw granicznych rozwinęli Susan L. Star i James R. Griesemer [1989] dla opisu Ñrzeczyî, ktÛre znajdują się w chwili krytycznej na granicach społecznych światÛw (hasła → Teoria światÛw społecznych, Świat społeczny), w miejscach ich połączenia lub pęknięcia, w momentach przejścia między nimi. Obiektami granicznymi mogą być traktaty pomiędzy krajami, programy softwarowe dla użytkownikÛw rÛżnych subświatÛw komputerowych, środki farmakologiczne, a nawet pomysły czy pojęcia same w sobie. Podstawowy proces społeczny (hasło → Podstawowy proces społeczny) polega tutaj na tym, że obiekt bywa Ñodczytywanyî czy Ñdefiniowanyî w zależności od potrzeb czy wymagań składanych pod jego adresem przez liczne społeczne światy, ktÛre spotykają się właśnie wokÛł obiektu granicznego i spierają o jego definicję. W ten sposÛb wytwarza się wokÛł obiektu granicznego arena (hasło → Arena). Trudno jednak rozstrzygnąć problem natury ontologicznej: czy to Ñobiekt granicznyî wywołuje podziały między subświatami i krystalizowanie się areny, czy też istniejące podziały wewnętrzne społecznego świata (potencjalna arena) Ñszukająî obiektÛw, wokÛł ktÛrych można zarysować odmienność perspektyw i legitymizować swoją własną wyjątkową perspektywę, forsując własną definicję w walce o obiekt graniczny. Bibliografia Star S.L., Griesemer J.R. (1989), Institutional Ecology, ÑTranslationsî and Boundary Objects: Amateurs and Professionals in Berkeleyís Museum of Vertebrate Zoology 1907ñ1939, Social Studies of Science, 19, s. 387ñ420. Strauss A.L. (1978), A Social Worlds Perspective, [w:] N.K. Denzin (red.), Studies in Symbolic Interaction, Greenwich: JAI Press, s. 119ñ128. ------ (1993), Continual Permutations of Action, New York: Aldine de Gruyter. Dominika Byczkowska Objaśnienia (Accounts) Objaśnienia (accounts) ñ są to narzędzia językowe (hasło → Język), pozwalające partnerom interakcji (hasło → Interakcja) uniknąć konfliktu powstałego na bazie rÛżnic pomiędzy oczekiwaniami wynikającymi z wzorcÛw kulturowych, stereotypÛw a ich spełnianiem. Są one pomostami pomiędzy faktycznym działaniem a wymaganiami partnerÛw społecznych względem siebie. Pozwalają osobie, w stosunku do ktÛrej wysuwane są żądania, na wyjaśnienie niefortunnego działania, objaśnienie go w sposÛb określony w danej kulturze grupowej. Opierają się na jej podstawowych założeniach, w związku z czym mogą być stosowane tylko w obrębie danej grupy. Osoba domagająca się objaśniania, czyli poddająca w wątpliwość założenia może być podejrzewana o niepoważne zachowanie lub chorobę psychiczną, o ile nie pochodzi z innej kultury. Objaśnienia tym rÛżnią się od zwykłych wyjaśnień, że dotyczą zazwyczaj bardzo istotnych dla relacji pomiędzy partnerami kwestii (zdrada małżeńska, niedotrzymanie warunkÛw umowy biznesowej, niespełnienia wzajemnych oczekiwań). Występują dwa rodzaje objaśnień: wymÛwki (excuses) oraz usprawiedliwienia (justifications). WymÛwki (excuses) [Scott, Lyman, 1975: 147ñ150] polegają na tym, że dana osoba przyznaje, że czyn, jakiego się dopuściła, jest naganny, ale odmawia wzięcia za niego pełnej odpowiedzialności. Istnieją cztery formy wymÛwek: ñ odwołanie do przypadku (appeal to accidents) ñ dany czyn nie był zamierzony, stał się wynikiem przypadku i nie powtÛrzy się; ñ odwołanie do niewykonalności (appeal to defeasibility) ñ osoba popełniająca dany czyn nie kontrolowała się całkowicie, została do niego przymuszona, oszukana, nie posiadała pełnej wiedzy lub była pod wpływem środkÛw odurzających; ñ odwołanie do popędÛw biologicznych (appeal to biological drives) ñ za popełnienie danego czynu odpowiadają popędy biologiczne, na ktÛre winny nie ma wpływu i ktÛrych istnienie uznaje partner interakcji; ñ uznanie się za kozła ofiarnego (scapegoating) ñ przyczyną nagannego zachowania jest konieczność zareagowania na działanie lub nastawienie innych osÛb [Scott, Lyman, 1975: 147]. Drugim rodzajem objaśnień opisanym przez autorÛw są usprawiedliwienia. Dotyczą one sytuacji, gdy aktor społeczny bierze na siebie odpowiedzialność za oceniany czyn i generalnie ocenia go pejoratywnie, ale uznaje, że w tym konkretnym przypadku czyn ten nie był zły. 194 Objaśnienia Rodzaje usprawiedliwień to: ñ zaprzeczenie szkody (denial of injury), ñ zaprzeczenie ofiary (denial of the victim), ñ zaprzeczenie odpowiedzialności (denial of responsibility), ñ potępienie potępiających (condemnation of the condemners), ñ odwołanie do wyższych wartości (appeal to higher loyalties). Rodzaje objaśnień warto porÛwnać z technikami neutralizacji (hasło → Techniki neutralizacji). Warto zaznaczyć, że objaśnienia tworzone są w konkretnej kulturze, na podstawie tego, co Ñwszyscy wiedząî. Często dana sytuacja zaistniała pomiędzy partnerami interakcji wymaga określonego z gÛry objaśnienia (np. wyjaśnienie zdrady małżeńskiej męską naturą jest w niektÛrych kulturach bardziej do przyjęcia niż wyjaśnienie, że do zdrady nie doszło). Objaśnienia mogą występować w formie rÛżnych stylÛw lingwistycznych używanych do przekazania partnerowi interakcji konkretnych objaśnień. Można wyrÛżnić następujące style lingwistyczne: • intymny (intimate) ñ używany w przypadku osÛb związanych emocjonalnie bardzo blisko, dotyczy par lub grup co najwyżej cztero-, pięcioosobowych. Objaśnienia są tutaj przekazywane językiem znanym tylko w danej parze/grupie lub nawet za pomocą pojedynczych dźwiękÛw mających znaczenie tylko dla tych osÛb; • koleżeński (casual) ñ używany w ramach grup pierwotnych (hasło → Grupa pierwotna), w ktÛrych występuje większy dystans niż w przypadku stylu intymnego. Zakłada się tu istnienie znajomości pewnych faktÛw, założeń kultury danej grupy oraz swoistego dla niej języka, w ktÛrym objaśnienie jest przekazywane; • konsultacyjny (consultative) ñ partnerzy interakcji pochodzą z innych grup, dlatego styl ten charakteryzuje konieczność przekazania partnerowi założeń kultury, ktÛre uzasadniałyby dane objaśnienie; • formalny (formal) ñ występuje w grupach powyżej sześciu osÛb, gdzie niemożliwe jest ciągłe wspÛłuczestniczenie wszystkich w interakcji. Scenariusz takiej interakcji jest zazwyczaj ściśle ustalony, a dystans pomiędzy partnerami duży; • sztywny (frozen) ñ skrajna forma stylu formalnego występuje, gdy relacje osÛb stale wchodzących w interakcje ma cechować dystans. Objaśnienia te są często z gÛry zaplanowane, określone kulturowo i stosowane wielokrotnie w podobnych sytuacjach [Scott, Lyman, 1975: 156ñ158]. Obserwacja 195 Bibliografia Scott M.B., Stanford M. Lyman (1975), Accounts, [w:] A.R. Lindesmith, A.L. Strauss, N.K. Denzin (red.), Readings in Social Psychology, 2nd edition, Illinois: The Dryden Press Hinsdale. Piotr Chomczyński Obserwacja (Observation) Obserwacja stanowi jedną z wielu metod badawczych wykorzystywanych w naukach społecznych. Opiera się na założeniu bezpośredniego dostępu do danych empirycznych, dzięki czemu zminimalizowaniu ulega wpływ czynnikÛw stojących pomiędzy badaczem, a przedmiotem badań [por. Frankfort-Nachmias, Nachmias, 2001: 223; Patton, 1987: 167; Konecki, 2000: 147]. Samo pojęcie obserwacji jest dość wieloznaczne, gdyż w zależności od choćby przyjętych założeń paradygmatycznych (hasło → Paradygmat), obserwacja może mieć rÛżny przebieg i służyć rÛżnym celom. W przypadku orientacji pozytywistycznej obserwacja ma raczej charakter standaryzowany, przez co zbliżona jest w dużej mierze do eksperymentu, zaś w przypadku realizacji założeń naturalistycznych (hasło → Paradygmat interpretatywny), obserwacja dokonywana jest w środowisku badanych i należy do grona metod jakościowych [por. Hammersley, Atkinson, 2000: 13ñ20). W ramach metody obserwacyjnej możemy wyodrębnić wiele technik obserwacji w zależności od przyjętych kryteriÛw. WśrÛd nich możemy wymienić: • Stopień uczestnictwa badacza w ramach obserwowanej rzeczywistości. Strategie dokonywania obserwacji rÛżnią się wobec siebie w zależności od decyzji badacza w zakresie stopnia jego zaangażowania. Badacz może przyjąć rolę widza lub uczestnika, lecz także zająć miejsce pomiędzy tymi dwiema skrajnościami. W pierwszym przypadku jest to obserwacja nieuczestnicząca, zaś w drugim ñ uczestnicząca (hasło → Obserwacja uczestnicząca). Ponadto w toku badań stopień uczestnictwa może się zmieniać w zależności od towarzyszących badaniom uwarunkowań [por. Patton, 1997: 168]. Czasami obserwacja jest dokonywana niejako Ñprzy okazji uczestnictwaî. W tym wypadku u podstaw uczestnictwa nie leży decyzja odnośnie do prowadzenia badań, natomiast uczestniczenie umożliwia dokonywanie obserwacji. Można wtedy mÛwić o Ñpełnym uczestnictwieî, czyli takim, w ramach ktÛrego badacz jest na takich samych prawach jak badani [Kamiński, 2006: 22ñ24]. 196 Obserwacja • Stopień przyjętej standaryzacji. W zależności od stopnia standaryzacji metod badawczych oraz pozyskiwanych danych [patrz Lutyński, 2000: 126], obserwację można zakwalifikować jako ilościową, jakościową lub mieszaną [zob. DoktÛr, 1964: 51]. W pierwszym przypadku obserwacja prowadzona jest w oparciu o wcześniej przyjęte kryteria zapisane w formie standaryzowanej karty obserwacji umożliwiającej bardziej ujednoliconą ocenę i klasyfikację zachowań przedmiotu obserwacji [Gruszczyński, 2001: 9ñ10]. Obserwacja niestandaryzowana opiera się zazwyczaj na wcześniej zebranych dyspozycjach, według ktÛrych badacz dokonuje obserwacji lub też całkowitym ich braku. W tym ostatnim przypadku, ktÛry najczęściej przypada na początkowy etap obserwacji, badacz zazwyczaj obserwuje rzeczywistość bez wcześniej przyjętych dyspozycji, sporządzając notatki z obserwacji. Obserwacja mieszana stanowi z reguły połączenie w rÛżnych proporcjach techniki obserwacji standaryzowanej i niestandaryzowanej. • Stopień kontroli warunkÛw towarzyszących obserwacji. Kryterium kontroli warunkÛw obserwacji także w pewnej mierze odnosi się do stopnia jej standaryzacji. Im wyższa kontrola czynnikÛw towarzyszących obserwacji, tym stopień standaryzacji wyższy. ÑObserwację kontrolowaną charakteryzują jasne i wyraźne decyzje dotyczące tego, co, gdzie i kiedy ma być obserwowane. (...) punkty czasowe są zazwyczaj określane, zanim rozpocznie się obserwacjęî [Frankfort-Nachmias, Nachmias, 2001: 230]. Brak wyżej opisanej kontroli jest typowy dla obserwacji opartej na filozofii naturalistycznej zakładającej obserwację w warunkach naturalnych, uwzględniających kontekst Ñnaturalnegoî środowiska, w ktÛrym występują przedmioty obserwacji. Obserwacja kontrolowana natomiast wpisuje się w pozytywistyczną logikę eksperymentu [zob. Babbie, 2004: 251ñ271) zakładającego możliwość wpływu i manipulacji obserwowanymi zmiennymi, dokonywaną w warunkach eksperymentalnych [por. Hammersley, Atkinson, 2000: 13ñ20]. • Obserwacja oparta na zjawiskach wywołanych i niewywołanych. Podział ten w dużej mierze krzyżuje się z wcześniejszym podziałem dotyczącym kontroli warunkÛw towarzyszących obserwacji. Zjawiska wywołane, czyli powstałe na skutek ingerencji badacza, towarzyszą obserwacji kontrolowanej, zaś zjawiska niewywołane, czyli takie, ktÛre zachodzą samorzutnie bez ingerencji badacza, odnoszą się do obserwacji niekontrolowanej [por. Lutyński, 2000: 126]. W ramach badań socjologicznych największą popularnością cieszy się technika niestandaryzowanej i niekontrolowanej obserwacji uczestniczącej o charakterze jakościowym. Obserwacja tego typu może być wykorzystana zarÛwno w badaniach jakościowych, jak rÛwnież jako technika słu- Obserwacja uczestnicząca 197 żąca zwiększeniu trafności narzędzia zasadniczego w ramach badań ilościowych, np. wywiadu kwestionariuszowego. Bibliografia Babbie E. (2004), Badania społeczne w praktyce, tłum. W. Betkiewicz, Warszawa: PWN (oryg. Babbie E. (1975), The Practice of Social Research, Belmont, California: Wadsworth Publishing Company). DoktÛr K. (1964), Przedsiębiorstwo przemysłowe. Studium socjologiczne ZakładÛw Przemysłu Metalowego ÑCegielskiî, Warszawa: Książka i Wiedza. Frankfort-Nachmias Ch., Nachmias D. (2001), Metody badawcze w naukach społecznych, tłum. E. Hornowska, Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka. Gruszczyński L.A. (2001), Kwestionariusze w socjologii, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego. Hammersley M., Atkinson P. (2000), Metody badań terenowych, tłum. S. Dymczak, Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka (oryg. Hammersley M., Atkinson P. (1995), Ethnography: Practices and Principles, Second Edition, New York: Routledge). Kamiński M.M. (2006), Gry więzienne. Tragikomiczny świat polskiego więzienia, Warszawa: Oficyna Naukowa. Konecki K.T. (2000), Studia z metodologii badań jakościowych: teoria ugruntowana, Warszawa: PWN. Lutyński J. (2000), Metody badań społecznych ñ wybrane zagadnienia, ŁÛdź: ŁÛdzkie Towarzystwo Naukowe. Patton M.Q. (1997), Obserwacja ñ metoda badań terenowych, [w:] L. Korporowicz (red.), Ewaluacja w edukacji, tłum. M. Kowalski, Warszawa: Oficyna Naukowa, s. 163ñ200. Piotr Chomczyński Obserwacja uczestnicząca∗ (Participant observation) Technika obserwacji uczestniczącej należy do zbioru metod jakościowych. W literaturze przedmiotu można spotkać wiele definicji obserwacji (hasło → Obserwacja) uczestniczącej, z ktÛrych każda podkreśla wybrane aspekty tej techniki badawczej. W tym miejscu posłużę się definicją Garyíego Schwartza, ktÛra w moim przekonaniu zawiera większość z nich. ∗ Hasło częściowo opiera się na artykule P. Chomczyński, Wybrane problemy etyczne w badaniach. Obserwacja uczestnicząca ukryta, ÑPrzegląd Socjologii Jakościowejî, t. II, nr 1. 198 Obserwacja uczestnicząca ÑObserwacja uczestnicząca jest procesem badawczym, w ktÛrym obserwator przebywa w środowisku społecznym dla celÛw badań naukowych. Obserwator jest w bezpośrednich, bliskich stosunkach z obserwowanymi i wspÛłuczestnictwo w ich naturalnym życiu dostarcza mu materiałÛw badawczychî [Schwartz, Schwartz, 1955: 344; cyt. wg DoktÛr, 1964: 43; podkr. własne]. Technika obserwacji uczestniczącej jest dość często wykorzystywana na gruncie nauk społecznych. Martyn Hammersley i Paul Atkinson wiążą obserwację uczestniczącą z podejściem naturalistycznym, ktÛre opiera się na założeniu, że Ñjeśli to tylko możliwe, świat społeczny powinien być badany w jego ´naturalnymª stanie, nie zakłÛconym przez badaczaî [2000: 16]. Prowadzenie badań w środowisku naturalnym dla badanych zwiększa, zdaniem autorÛw, prawdopodobieństwo zrozumienia badanej rzeczywistości poprzez odzwierciedlenie tych wszystkich elementÛw, ktÛre się na nią składają. Robert Prus i Scott Grills podkreślają, że Ñrola obserwatora uczestniczącego pozwala badaczowi przybliżyć się do doświadczeń życiowych uczestnikÛw w większym stopniu, niż czyni to zwykła obserwacjaî [2003: 24]. RodowÛd obserwacji uczestniczącej sięga badań etnograficznych (hasło → Etnografia socjologiczna) i antropologicznych, w ktÛrych badacze ñ uczestnicy koncentrowali swe wysiłki wokÛł prÛby poznania zwyczajÛw kulturowych plemion [Shaughnessy i zespÛł, 2002: 106; Babbie, 2003: 309). Lucy Moore i Jan Savage podkreślają, że obserwacja jest ÑszczegÛlnie użytecznym sposobem dla poznania ludzkich, społecznych zwyczajÛw, sposobÛw odnoszenia się do siebie nawzajem oraz wyznawanym ideom nadającym sens ich światuî [2002: 59; tł. własne]. Na gruncie socjologicznym technika ta z powodzeniem stosowana jest przez socjologÛw organizacji [por. DoktÛr, 1964; Konecki, 1992; Vinten, 1994 i inni]. Jej popularność wiąże się bezpośrednio z możliwością obserwacji faktycznego zachowania społecznego jednostek w toku wydarzeń, ktÛrych są aktorami [por. DoktÛr, ibidem: 44; Patton, 1997: 166; Konecki, 2000: 145; Frankford-Nachmias, 2001: 301; Kemp, 2001: 528 i inni]. W literaturze przedmiotu mnÛstwo jest przykładÛw wykorzystania techniki obserwacji uczestniczącej zarÛwno jawnej, jak i ukrytej, gdyż każda z nich posiada swoje wady i zalety [patrz: Hammersley, Atkinson, ibidem, rozdziały 3 i 4]. WśrÛd badaczy stosujących jawną obserwację uczestniczącą można wymienić Ansona D. Shupeía i Davida G. Bromleya [1979], ktÛrzy podjęli się zastosowania jawnej obserwacji uczestniczącej dwÛch konfliktowych, nastawionych na wzajemne zniszczenie grup ñ Sekty Moona (Unification Church of the Korean Evangelist Reverend Sun Myung Moon) oraz grupy złożonej z byłych członkÛw sekt i ich rodzin. Richard Wilmot [1979] wykorzystał technikę jawnej obserwacji uczestniczącej w badaniach domÛw pomocy dla alkoholikÛw; zainteresowany był odkry- Obserwacja uczestnicząca 199 ciem definicji sytuacji zarÛwno wśrÛd rezydentÛw, jak i personelu. Robert Power [1989], zwolennik jawnej obserwacji uczestniczącej, podjął się jej zastosowania w badaniach narkomanÛw. Jego celem było zrozumienie mechanizmu stawania się osobą uzależnioną. Także Martin A. Plant i Charles E. Reeves [1976] w podobnych badaniach nad zjawiskiem narkomanii zastosowali w ramach tejże techniki metodę kuli śnieżnej (snowballing), czyli jawnego wprowadzania badacza i zapoznawania z innymi przez osoby z wewnątrz badanej grupy. W każdym z tych przypadkÛw autorzy badań wcześniej poinformowali badanych o celu obserwacji i uzyskali od nich zgodę. Zdaniem Clifforda Christiansa [2000] jest to jeden z podstawowych wymogÛw etycznych, jaki spełnić powinien badacz [por. Babbie, ibidem: 312ñ313; Aronson, Wilson, Akert, 1997: 71ñ74; Power, ibidem: 45 i inni]. Spełnienie tego kryterium, mimo wszystko, nadal czyni problem moralności badacza aktualnym, lecz wyklucza problem oszustwa i związanych z nim dylematÛw. Badani są świadomi roli swojej i badacza w procesie zbierania informacji. Poszerzanie wiedzy, tego ostatniego, odbywa się z uwzględnieniem pełnej świadomości badanych. Mają oni możliwość rozszerzać, bądź ograniczać zakres ujawnianych informacji. Rodzą się zatem pytania: Dlaczego ukrywać swoją tożsamość? Jakie konsekwencje etycznie niesie tak decyzja [por. Chomczyński, 2006]? Odpowiedzi na nie pozwolą głębiej zastanowić się nad dylematami natury moralnej, związanymi z wykorzystaniem obserwacji uczestniczącej ukrytej. Odmianą obserwacji uczestniczącej jest obserwacja uczestnicząca ukryta, w psychologii funkcjonująca także pod nazwą zamaskowanej obserwacji uczestniczącej [Shaughnessy i zespÛł, ibidem: 106]. Jak wskazuje jej nazwa, obserwator stosujący tę technikę ukrywa swoją tożsamość (hasło → Tożsamość) przed wszystkimi badanymi, bądź niektÛrymi z nich [patrz: Hammersley, Atkinson, ibidem: 81, 270]. Opierając się na literaturze przedmiotu, można dojść do wniosku, że technika ta posiada zarÛwno tak wielu zwolennikÛw, jak i przeciwnikÛw. WśrÛd jej wad wymienia się między innymi niewielki stopień jej zdefiniowania jako techniki badawczej [Wilmot, 1979; DoktÛr, 1964: 46ñ49], niezamierzony (czasami nawet nieświadomy) wpływ badacza na Ñobserwowanąî przez niego rzeczywistość [Babbie, ibidem: 313; Frankford-Nachmias, ibidem: 302; Shaughnessy i zespÛł, ibidem: 106], utratę obiektywizmu badacza w stosunku do przedmiotu badań [DoktÛr, ibidem: 49; Shaughnessy i zespÛł, ibidem: 107ñ108], niemożność dokładnego zaplanowania swojej roli w trakcie obserwacji [Hammersley, Atkinson, ibidem: 83ñ88; Patton, ibidem: 170], jej bezużyteczność w przypadku takich grup, ktÛre funkcjonują na granicy bądź poza prawem, np. narkomani czy przestępcy [Patton, ibidem: 169; zob. 200 Obserwacja uczestnicząca także: Plant, Reeves, ibidem] czy angażowanie emocji badacza w stopniu trudnym do kontrolowania [Arnould, 1998: 73] i wiele innych. Na korzyść tejże techniki najbardziej przemawia jej relatywnie szerokie i owocne zastosowanie w badaniach poświęconych funkcjonowaniu rÛżnego rodzaju mniej lub bardziej formalnych grup (hasło → Grupa pierwotna). OprÛcz słynnych już badań Whyteía Street Corner Society [1943] czy LyndÛw Middletown [1929], można wymienić badania Alice Farrington i Petera Robinsona [1999] nad podtrzymywaniem tożsamości wśrÛd ludzi bezdomnych. Badacze wcielili się w rolę wolontariuszy, by z perspektywy tej roli śledzić działania bezdomnych. Głośnym echem odbiły się także badania Leona Festingera i zespołu, ktÛrzy przedostali się do sekty wierzącej w nadejście końca świata. Także Erving Goffman w swoich badaniach nad funkcjonowaniem szpitali psychiatrycznych zamknął się w jednym z nich, nie ujawniając swej tożsamości. WśrÛd polskich naukowcÛw można wymienić Janiszewskiego, ktÛry przeprowadził badania za pomocą tej techniki na trawlerze-zamrażalni. Można wspomnieć także badania Kazimierza DoktÛra przeprowadzone w Zakładach Cegielskiego w Poznaniu, jak rÛwnież badania Krzysztofa Koneckiego w polskich i japońskich przedsiębiorstwach przemysłowych. WśrÛd badaczy decydujących się na obserwację uczestniczącą ukrytą dominuje przekonanie, że ujawnienie celu badań zniweczyłoby wszelkie prÛby poznania prawdy [Farrington, Petter, 1999: 180; Konecki, ibidem: 149 i inni]. Ludzie inaczej zachowują się, wiedząc, że są obserwowani, Ñco może wpłynąć na zachowanie badanych osÛb i zniekształcić wynikiî [Hammersley, Atkinson, ibidem: 270; Shaughnessy i zespÛł, ibidem: 106; por także: Patton, ibidem], dlatego zdaniem niektÛrych należy wzbudzić w nich przekonanie, że badacz jest jednym z nich. Bibliografia Babbie E. (2004), Badania społeczne w praktyce, tłum. W. Betkiewicz, Warszawa: PWN (oryg. E. Babbie (1975), The Practice of Social Research, Belmont, California: Wadsworth Publishing Company). Chomczyński P. (2006), Wybrane problemy etyczne w badaniach. Obserwacja uczestnicząca ukryta, Przegląd Socjologii Jakościowej, t. II, nr 1. DoktÛr K. (1964), Przedsiębiorstwo przemysłowe. Studium socjologiczne ZakładÛw Przemysłu Metalowego ÑCegielskiî, Warszawa: Książka i Wiedza. Hammersley M., Atkinson P. (2000), Metody badań terenowych, tłum. S. Dymczak, Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka (oryg. M. Hammersley, P. Atkinson (1995), Ethnography: Practices and Principles, Second Edition, New York: Routledge). Konecki K.T. (2000), Studia z metodologii badań jakościowych: teoria ugruntowana, Warszawa: PWN. Opis gęsty 201 Moore L., Savage J. (2002), Participant observation, informed consent and ethical approval, Nurse Researcher, 2002, Vol. 9, Issue 4, s. 58. Patton M.Q. (1997), Obserwacja ñ metoda badań terenowych, [w:] L. Korporowicz (red.), Ewaluacja w edukacji, tłum. M. Kowalski, Warszawa: Oficyna Naukowa, s. 163ñ200. Vinten G. (1994), Participant Observation: A Model for Organizational Investigation?, Journal of Managerial Psychology, 1994, Vol. 9, Issue 2, s. 30. Wilmot R. (1979), Participant Observation: A Methodological Approach to the Study of Halfway Houses for Alcoholics, British Journal of Addiction (to Alcohol & Other Drugs), (Dec. 1979), Vol. 74, Issue 4, s. 369ñ375. Joanna Bielecka-Prus Opis gęsty (Thick description) Termin użyty został po raz pierwszy przez brytyjskiego filozofa języka Gilberta Ryleía w pracy The Concept of Mind [1949] i związany był z analizą intencjonalności ludzkich działań, ktÛra powinna uwzględniać antycypację skutkÛw działań przez aktorÛw oraz kontekstu (hasło → Kontekst) sytuacji. Do nauk społecznych pojęcie wprowadzone zostało przez amerykańskiego antropologia Clifforda Geertza [1926ñ2006], ktÛry w 1973 roku w książce Interpretation of Cultures [wyd. polskie 2005] zaproponował własną metodę badań etnograficznych (hasło → Etnografia socjologiczna). Odwołując się do prac Maxa Webera, Geertz zakładał, że jednostki podejmują działania (hasło → Działanie społeczne) znaczące dla nich samych i innych. Analiza działań jednostek nie może pomijać znaczeń, jakie uczestnicy sytuacji społecznej (w tym także sam aktor) przypisują wykonywanej czynności. Taką metodę badania Geertz nazwał opisem gęstym i postulował, że tworzenie takich opisÛw jest podstawowym zadaniem antropologii. Tym samym Geertz odrzucił proponowany przez behawiorystÛw opis zachowań ludzkich jako nieadekwatny i redukcjonistyczny. Opis taki dla odrÛżnienia nazwał rozrzedzonym opisem (thin description). Proponowana przez Geertza metoda badawcza jest wynikiem przyjętych założeń ontologicznych i epistemologicznych dotyczących kultury oraz działań aktorÛw społecznych. Kultura jest systemem semiotycznym, w ktÛrym Ñczłowiek jest zwierzęciem zawieszonym w sieciach znaczenia, ktÛre sam utkałî [Geertz, 2005a: 19]. Badanie kultury polega na interpretacji tych znaczeń z punktu widzenia badanych jednostek. Podobnie jak słowa w tekście są przedmiotem interpretacji filologÛw, tak i antropologowie mogą Ñodczytaćî zachowania członkÛw badanej społeczności: gesty, 202 Opis gęsty czynności, wypowiedzi i przedmioty mają swoje znaczenie w danym kontekście kulturowym. Znaczenia nie są własnością indywidualną, nie tkwią w głowach jednostek, ale istnieją Ñpomiędzyî jednostkami, a więc są intersubiektywne, społecznie i historycznie wytwarzane, podzielane i rozumiane przez członkÛw danej wspÛlnoty kulturowej. Kultura w ujęciu Geertza jest tekstem, ktÛry należy odczytać, nie poszukując w niej ogÛlnych wzorÛw, struktur, schematÛw czy dychotomii, ale skupiając się na mikrozdarzeniach: konkretnych sytuacjach, w ktÛrych uczestniczą członkowie danej kultury. Dlatego też celem badawczym nie jest otrzymanie spÛjnej mapy znaczeń, ale wielowymiarowego opisu procesÛw interpretacji danego działania znaczącego przez uczestnikÛw interakcji (hasło → Interakcja), ich intencji, motywÛw i strategii. Gęsty opis jest więc typem opisu emic (hasło → Etic i emic). Zachowania jednostki nie można analizować z zewnątrz, jak zakładali behawioryści, ale jako działanie symboliczne (hasło → Symbol) przebiegające według kulturowo określonego projektu. Geertz, za Rylem, podaje przykład mrugania okiem. Może ono być odruchowe (np. gdy wpadło do oka ciało obce), ale może także być gestem znaczącym (np. znak konspiracyjnego porozumienia). W obu tych przypadkach ruch fizyczny wygląda identycznie, ale jedynie w drugim przypadku jest znaczący dla wykonującego i obserwatora (hasło → Obserwacja). Gęsty opis polega na odsłonięciu społecznie podzielanych znaczeń przypisywanych zewnętrznie identycznym zachowaniom. Znaczenia te mogą być na siebie nabudowywane (do starego znaczenia dodawane jest nowe, np. parodia konspiracyjnego mrugania okiem), tworząc skomplikowany układ struktur znaczących. Opisy mogą w mniejszym lub większym stopniu uwzględniać te założenia, dlatego też mogą być mniej lub bardziej gęste. Na przykład zdanie: ÑMały chłopiec klasnął w ręceî jest przykładem opisu, ktÛry niewiele nam mÛwi o sposobach interpretacji działań przez aktorÛw (choć nie jest czystym opisem behawiorystycznym), a z kolei zdanie: ÑMały chłopiec klasnął w ręce z radościî w większym stopniu bierze pod uwagę znaczenia nadawane działaniu przez aktorÛw w obserwowanej sytuacji, stąd opis jest gęstszy. Ogromnie ważny jest tu fakt, że działanie musi być odczytywane w kontekście, bowiem kontekst może zmieniać sposoby interpretacji zaobserwowanego zachowania (por. ÑMały chłopiec klasnął w ręce, aby odgonić muchę siedzącą na budyniuî). Geertz podkreśla, że opisy tworzone przez antropologa są nabudowane na Ñzastanychî już interpretacjach, a więc są konstruktami drugiego rzędu (por. fenomenologiczny sposÛb opisu świata przez badacza w teorii Alfreda Sch¸tza). Dodaje on, że budowane przez badacza konstrukty powinny uwzględnić wielość możliwych punktÛw widzenia aktorÛw społecznych ñ uczestnikÛw danej sytuacji, a więc polisemię znaczeń przypisywanych Opis gęsty 203 działaniom. Ta wielogłosowość świata kulturowego nie oznacza, że mamy do czynienia z zamkniętymi monadami monologÛw, ale przeciwnie: interpretacje przenikają się, oddziałują na siebie w procesach negocjacji znaczeń. Autor Interpretacji kultur zdaje sobie sprawę z trudności takiego przedsięwzięcia badawczego, dlatego też nie zakłada, że sporządzony przez etnografa opis ujmie wszystkie możliwe punkty widzenia badanych, dlatego też należy zadowolić się opisem cząstkowym, uwzględniającym strumienie interpretacji w wystarczający sposÛb nasycone szczegÛłami, aby Ñgłosy, uczucia, działania i znaczenia aktorÛw społecznych były słyszane i widoczneî [Denzin, 2001: 83]. Celem badania nie jest stworzenie ostatecznego, kompletnego opisu kultury, ale nieustanne poszerzanie dyskursu ukazującego rÛżnorodność ludzkich zachowań i sposobÛw rozumienia świata. Gęsty opis został przeniesiony na grunt metodologii badań jakościowych przez Normana K. Denzina [2001: 98ñ118], jednak nadaje on temu terminowi nowe, nieuwzględnianie przez Geertza znaczenie. W jego teorii interakcjonizmu interpretacyjnego (hasło → Paradygmat interpretatywny) gęsty opis jest podstawowym sposobem opisu rzeczywistości przez badacza. Opis ten powinien, jak postulował Geertz, nie tylko odsłonić schematy interpretacyjne aktorÛw, ale tak odzwierciedlić badaną rzeczywistość, aby przeżycia aktorÛw stały się częścią przeżycia czytelnikÛw, ktÛrzy zostaną niejako Ñwciągnięciî do świata badanych. Dlatego też podstawową regułą metodologiczną jest zagęszczenie opisu detalami, ktÛre nasycą obraz opisywanej rzeczywistości najsubtelniejszymi walorami. Gęsty opis powinien: uwzględniać kontekst opisywanego działania, brać pod uwagę intencje, przeżycia, uczucia jednostek i znaczenia nadawane działaniom i obiektom przez aktorÛw, brać pod uwagę proces negocjacji, zmiany tych intencji i znaczeń. Rozrzedzony opis nie uwzględnia tych wskazań, a tym samym oddalony jest od rzeczywistych doświadczeń badanych. Denzin wymienia cztery typy rozrzedzonego opisu: ñ glosy, w rozumieniu etnometodologii jako komentarze, praktyki sformułowania rozmowy w codziennych interakcjach [Czyżewski, 1984: 103], ñ glossy naukowe: gdy badacz opisuje zjawisko, posługując się narzuconym z gÛry schematem interpretacyjnym, zbudowanym na bazie przyjętych założeń teoretycznych; gdy badacz dokonuje omÛwienia czy streszczenia sporządzonego przez siebie gęstego opisu, kategoryzując zaobserwowane zjawiska i kodując pod przyjętą przez niego nazwą; gdy badacz opisuje szczegÛłowo działania wymyślonego przez siebie, nieistniejącego w rzeczywistości aktora [np. Goffman w pracy Form of Talks]. Denzin sporządził typologię opisu gęstego, ktÛry może odnosić się do następujących wymiarÛw życia społecznego: biograficznego, historycznego, 204 Opis gęsty sytuacyjnego, relacyjnego i interakcyjnego oraz podał przykłady takich opisÛw. WyrÛżnił on gęsty opis: • mikrostrukturalny: szczegÛłowy opis sytuacji, działania czy interakcji nasycony szczegÛłami; • makrohistoryczny: bardzo szczegÛłowy opis zdarzenia historycznego, np. opis śmierci Damiensa otwierający książkę M. Foucaulta (Nadzorować i karać, 1998); • biograficzny: dotyczy jednostki − jej wyglądu zewnętrznego, historii środowiska rodzinnego, pełnionych funkcji społecznych (np. opis Willa Varnera w powieści Miasto, 1982, Williama Faulknera); • biograficzno-sytuacyjny: opis sytuacji w taki sposÛb, aby przedstawiała ona odczucia, przeżycia, sposÛb myślenia aktora. Bierze pod uwagę zarÛwno bezpośrednią sytuację wydarzeń, jak i historię jej uczestnikÛw (np. opis przebudzenia się Gregora Samsa, gdy odkrywa on, że stał się insektem w opowiadaniu F. Kafki, Metamorfoza); • sytuacyjny: szczegÛłowo odmalowuje sytuację wydarzeń ñ wygląd przedmiotÛw, ich położenie itp. (hasło → Kontekst przestrzenny); • relacyjny: deskrypcja relacji, jakie wiążą daną jednostkę z innymi aktorami społecznymi: jej postawy, uczucia, emocje, role, działania; • interakcyjny: opis przebiegu interakcji między dwoma lub więcej osobami, zawierający szczegÛłową relację z działań jednostek, cytaty z ich wypowiedzi; • czysty: pozbawiony komentarzy, prÛb interpretacji. Jest deskrypcyjny, choć Denzin zaznacza, że nie ma całkowicie czystych opisÛw, ponieważ słowa opisujące sytuacje niosą ze sobą określone konotacje; • deskryptywno-interpretujący: zawiera zarÛwno opis, jak i interpretację sytuacji ze strony działających aktorÛw. Jest trudny, ponieważ wymaga od uczestnikÛw zdolności do samorefleksji, werbalizacji własnych przeżyć w ich procesualnym wymiarze; • narzucający się: w ktÛrym badacz porzuca opisywanie sytuacji z punktu widzenia uczestnika i zamiast tego proponuje własną interpretację zdarzeń, posługując się własnymi kategoriami, schematami. Co ciekawe, wybrany przez Denzina przykład jest fragmentem tekstu Geertza o walkach kogutÛw na Bali; • niekompletny: do szczegÛłowego opisu dodany jest komentarz badacza, ktÛry w pewnych momentach przerywa gęsty opis; • skomentowany: do opisu dołączone są naukowe komentarze badacza. Zdaniem Denzina trzy z ostatnich wymienionych typÛw nie są dobrymi formami gęstego opisu, zbyt dużo w nich interpretacji samego badacza. Uważa on także, że dany opis może należeć do kilku typÛw gęstego opisu jednocześnie, co oznacza, że granice między zaproponowanymi typami nie są ostre. Opis gęsty 205 Denzin uważa, że gęsty opis jest fundamentem, na ktÛrym budowana jest Ñgęsta interpretacjaî. Polega ona na dotarciu do sposobÛw interpretowania działań i obiektÛw przez aktorÛw, uwzględnieniu całej gamy możliwych ujęć obecnych w badanej sytuacji, a ostateczny wynik analizy jest znaczący dla badanych. Mamy więc tu do czynienia z dwoma warstwami analiz: pierwsza, ktÛrą Denzin nazywa powierzchniową, to gęsty opis, ktÛry jest szczegÛłową deskrypcją tego, co się dzieje, a druga, ukryta warstwa jest prÛbą interpretacji sytuacji z punktu widzenia każdego z aktorÛw, biorąc pod uwagę fakt, że każdy z uczestnikÛw ma indywidualny sposÛb postrzegania wydarzeń. Jest to więc metoda dwÛch krokÛw, a gęsty opis jest tu krokiem pierwszym. SposÛb ujęcia gęstego opisu przez Denzina rÛżni się od propozycji Geertza nie tylko tym, że Denzin krytykuje niekonsekwencję metodologiczną autora Interpretacji kultur, ale także dlatego, że Denzin wyraźnie oddziela opis (rozumiany wyłącznie jako deskrypcja) od interpretacji, ktÛre to u Geertza stanowiły hermeneutyczną (hasło → Hermeneutyka obiektywna) całość. Innym badaczem, ktÛry nawiązuje do koncepcji gęstego opisu, jest Adele E. Clarke [2003]. W jej Ñgęstej analizieî (thick analyses) brane są pod uwagę trzy mapy: sytuacyjne (aktorzy, ich działania, obiekty i dyskursy), światy społeczne/areny (hasła → Świat społeczny, Teoria światÛw społecznych, Arena) oraz mapy pozycyjne (uwzględniające pozycje aktorÛw) [szczegÛłowe omÛwienie koncepcji map zob. Kacperczyk, 2007]. Opis gęsty jest metodą szczegÛlnie użyteczną w badaniach etnograficznych (hasła → Etnografia mÛwienia, Etnografia organizacji), obserwacji uczestniczącej (hasło → Obserwacja uczestnicząca), warto także rozważyć łączenie opisu gęstego z analizą dyskursu (hasło → Analiza dyskursu). Bibliografia Bielecka-Prus J. (2011) Metodologiczne implikacje założeń antropologii interpretacyjnej, [w:] Geertz a hybrydowa wersja antropologii interpretacyjnej, Lublin: Wyd. KUL. Clarke A.E. (2003), Situational Analyses: Grounded Theory Mapping After the Postmodern Turn, Symbolic Interaction, 26 (4), s. 553ñ576. Czyżewski M. (1983), Socjolog i życie potoczne. Studium z Etnometodologii i wspÛłczesnej socjologii interakcji, Acta Universitatis Lodziensis, Folia Sociologica, 8. Denzin N. (2001), Interpretive Interactionism, London: Sage. Geertz C. (2005a), Interpretacja kultur, KrakÛw: Wydawnictwo UJ. ------ (2005b), Wiedza lokalna, KrakÛw: Wydawnictwo UJ. 206 Opis gęsty Kacperczyk A. (2007), Badacz i jego poszukiwania w świetle ÑAnalizy Sytuacyjnejî, Adele E. Clarke, Przegląd Socjologii Jakościowej, 3 (2). Pobrano z: http://www.qualitativesociologyreview.org/PL/volume4_pl.php (data wejścia: 9.01.2010). Majbroda K. (2011), Antropologia interpretatywna Clifforda Geertza ñ ucieczka dyscypliny w tekstowy świat?, [w:] Geertz a hybrydowa wersja antropologii interpretacyjnej, Lublin: Wyd. KUL. Ponterotto J.G. (2006), Brief Note on the Origins, Evolution, and Meaning of the Qualitative Research Concept ÑThick Descriptionî, The Qualitative Report, 11 (3), s. 538ñ549. Ryle G. (1949), The Concept of Mind, London: Hutchinson. Szafrański A.A. (2007), Geertz a antropologiczne dyskusje wokÛł religii, Lublin: Wydawnictwo KUL. P Piotr Bielski Paradygmat (Paradigm) Paradygmat obejmuje przede wszystkim cel badań rozumiany jako odpowiedź na pytanie: ÑPo co?î, jak i ogÛlne założenia ontologiczne i epistemologiczne dotyczące badanej rzeczywistości. Pojęcie paradygmatu zostało rozpowszechnione w odniesieniu do koncepcji rozwoju nauk przez Thomasa Kuhna, ktÛry w opublikowanym w 1962 roku dziele The Structure of Scientific Revolutions obalił kumulatywną teorię rozwoju nauk, wedle ktÛrej każde kolejne odkrycie naukowe dodawało nową wiedzę do dotychczas istniejącej niczym kolejne piętro dobudowane, do istniejącego gmachu. Kuhn podkreślał rolę anomalii i rewolucyjnych przewrotÛw w zmianach prowadzących do rozwoju nauk. Interesowały go zmiany na głębokim poziomie, tzw. paradygmatycznym. Podejście Kuhna akcentowało rolę niezgody, krytycyzmu, czynnikÛw irracjonalnych, a nawet walk politycznych. Jak zauważa George Ritzer, spotykało się z to z niechęcią twÛrcÛw naukowych podręcznikÛw [1980: 3]. RozwÛj nauki według Kuhna postępował wedle następującego wzoru: Paradygmat I → Normalna nauka → Anomalie → Kryzys → Rewolucja → Paradygmat II. Pojęcie paradygmatu ma kilka podstawowych znaczeń. Sam Kuhn pisał raz o paradygmacie jako o Ñsposobie patrzeniaî, innym razem jako o ÑogÛlnej zasadzie organizacyjnej rządzącej percepcjąî czy jako o Ñmapie, ktÛra Paradygmat 207 określa, jakie byty istnieją (i tym samym jakie nie istnieją) i jak się zachowująî [ibidem: 4]. Najszersze znaczenie, określane mianem metafizycznego [Masterman, 1970], utożsamiane jest z całościową ideologią, Weltanschauung, podstawowym światopoglądem wewnątrz określonej nauki, całościowym obrazem przedmiotu. W tym znaczeniu paradygmat określa społeczności badaczy, jakie byty oni badają, gdzie ich poszukują oraz reguły interpretacji rezultatÛw badania. Drugie, węższe znaczenie paradygmatu odnosi się do tego, co Kuhn nazywał matrycą dyscyplinującą (disciplinary matrix): Ñcałą konstelację wierzeń, wartości, technik podzielanych przez członkÛw określonej społecznościî [1970: 175]. Kuhn stosuje rÛwnież pojęcie egzemplarza (exemplar) jako Ñelementu jednego rodzaju w konstelacji, konkretnego klocka, ktÛry jeśli wykorzystany jako model czy przykład, może zastąpić wyłożone zasady jako rozwiązanie pozostałych puzzli normalnej naukiî [ibidem: 175]. Bliski takiemu rozumieniu pojęcia zdaje się być Earl Babbie, ktÛry pisał o paradygmatach jako Ñfundamentalnych modelach czy układach odniesienia, ktÛrych używamy, by uporządkować nasze obserwacje (hasło → Obserwacja) i rozumowanieî [2004: 56]. Trzecim rodzajem rozumienia paradygmatu za Ritzerem [1980: 6] i Margaret Masterman [1970] jest Ñparadygmat jako konstruktî, rozumiany wyłącznie jako specyficzne narzędzia i instrumenty badawcze. Na przykład, stworzenie reaktora atomowego miało znaczenie paradygmatyczne dla fizykÛw nuklearnych. W ramach całości nauki, jak i nauk szczegÛłowych może istnieć więcej niż jeden paradygmat. W momencie, gdy jeden z nich zdobywa hegemonię i potrafi wedle swych kategorii tłumaczyć anomalie, według modelu Kuhna mamy do czynienia z etapem Ñnormalnej naukiî (normal science). Wbrew pozorom paradygmat nie musi oferować odpowiedzi na wszystkie pytania, musi dopuścić istnienie problemÛw badawczych do zgłębiania przez naukowcÛw, ktÛrzy staną się jego zwolennikami [por. Rizter, 1980: 9]. Gdy pojawią się konkurencyjne paradygmaty, a hegemoniczny paradygmat nie jest w stanie objaśnić zachodzących anomalii, może dojść do kryzysu i w konsekwencji do zmiany hegemona. Interesującą kwestią jest, jakie czynniki decydują o triumfie nowego paradygmatu. Sam Kuhn akcentował znaczenie kryteriÛw obiektywnych, czyli tzw. Ñdobrych powodÛwî, takich jak: Ñdokładność, zasięg, prostota, owocność i tym podobneî. Jednocześnie był świadomy, że pewną rolę odgrywa subiektywne uznanie paradygmatu za właściwy przez rosnącą społeczność naukowcÛw, na co mogą wpłynąć czynniki polityczne. Wedle Masterman [1970] istnieją cztery rodzaje paradygmatycznych sytuacji nauk: istnienie jednego paradygmatu, brak paradygmatu, istnienie dwu i wielu paradygmatÛw. Z brakiem paradygmatu mamy do czynienia 208 Paradygmat w sytuacji, gdy nauka nie osiągnęła jeszcze stopnia dojrzałości, pozwalającego jej na wyrÛżnienie podstawowego pola zainteresowań i wyodrębnienie się z innych dziedzin. Niezwykle interesującą sytuacją jest wspÛłistnienie wielu paradygmatÛw w ramach jednej nauki. W takiej sytuacji, jak pisze Ritzer, Ñnaukowcy mają problemy z prowadzeniem ´normalnej naukiª, bo ciągle muszą bronić swych założeń przed atakami ze strony zwolennikÛw innych paradygmatÛwî [1980: 12]. Zdaniem tego badacza, takie wspÛłistnienie związane jest z działaniami wszystkich stron ukierunkowanych na zdobycie hegemonii zarÛwno w ramach całej dyscypliny, jak i jej subdyscyplin. Z taką sytuacją mamy do czynienia właśnie w przypadku socjologii i innych nauk społecznych [por. Ritzer, 1980]. Typy paradygmatÛw w socjologii Krzysztof Konecki wyrÛżnia za Tomem Wilsonem dwa podstawowe paradygmaty socjologiczne [2000: 17]. Pierwszy jest paradygmat normatywny, ktÛry reprezentuje bardziej statyczną wizję społeczeństwa z unormowanymi rolami, zakresami obowiązkÛw i stałymi właściwościami, ktÛre można uznać za normy. Wszelkie nietypowe zjawiska czy zachowania funkcjonujące wedle paradygmatu normatywnego badacz uznaje za rodzaje dewiacji (hasło → Dewiacja), dysfunkcji, czyli odejścia od normy, bądź odgrywanej w systemie społecznym funkcji. Rzeczywistość społeczna w omawianej perspektywie jest dość przewidywalna, podobnie jak zachowania jednostki działającej (hasło → Działanie społeczne) wedle ściśle określonych, pierwotnych wobec niej wzorcÛw. Paradygmat ten związany jest z tradycją Emila Durkheima, z dominującym w powojennej socjologii nurtem strukturalnego funkcjonalizmu i nazwiskiem Talcotta Parsonsa. Alternatywna wizja rzeczywistości jest reprezentowana przez paradygmat interpretatywny (hasło → Paradygmat interpretatywny), obejmujący symboliczny interakcjonizm [Blumer, Glaser, Strauss, Becker] czy etnometodologię [Garfinkiel]. Tradycja ta powstała w opozycji do normatywnej wizji rzeczywistości i akcentuje dynamiczny oraz, w bardzo ograniczonym zakresie, przewidywalny charakter społecznego świata wynikający z twÛrczego potencjału jednostek. Oznacza ona nawiązującą do klasykÛw socjologii [Weber, Sch¸tz, Simmel, Park, Znaniecki, Thomas], humanistyczną reakcję na socjologię dążącą do upodobnienia się do nauk ścisłych z ideałami maksymalnej, matematycznej precyzji pomiaru, twardego udowodnienia lub odrzucenia hipotez. NiektÛrzy socjologowie nadają inne nazwy wyżej wymienionym paradygmatom. Przykładowo George Ritzer [1980: 25ñ31] określił pierwszy paradygmat, na ktÛry składa się tradycja durkheimowska, strukturalny funkcjonalizm i teoria konfliktu, mianem Ñparadygmatu faktÛw społecznychî (social facts paradigm). Drugi określił mianem Ñparadygmatu definicji spo- Paradygmat 209 łecznychî (social definition paradigm), uwzględniając pod tą nazwą tradycję Maxa Webera, symboliczny interakcjonizm i socjologię fenomenologiczną. Kryterium podziału pokrywa się z przyjętym w socjologii naciskiem na społeczne instytucje i struktury w pierwszym przypadku oraz subiektywne definiowanie swej sytuacji przez jednostki i wpływ tych definicji na działania w drugim przypadku. Ritzer, pisząc z amerykańskiej perspektywy, ponadto założył, iż istnieje trzeci paradygmat behawiorystyczny (social behavior paradigm), do ktÛrego zaliczył społeczny behawioryzm i teorię wymiany. Wybitni twÛrcy teorii organizacji Gibson Burrel i Gareth Morgan [1979: 1ñ37] stwierdzają istnienie czterech podstawowych paradygmatÛw w socjologii, ktÛre przedstawiają na zasadzie matrycy utworzonej w oparciu o dwie osie: znaczeniu czynnikÛw subiektywnych (indywidualnych) ñ znaczeniu czynnikÛw obiektywnych (strukturalnych) oraz orientacji na regulację (stabilizację) ñ orientacja na radykalną zmianę. Paradygmat funkcjonalistyczny (obiektywizm i regulacja) zakłada racjonalność ludzkich działań i uznaje testowanie hipotez za sposÛb prowadzący do zrozumienia zachowań. Ma pragmatyczny charakter i jest zakorzeniony w socjologicznym pozytywizmie, ogÛlnie bliski jest paradygmatowi normatywnemu. Paradygmat interpretatywny (subiektywizm i regulacja) tłumaczy zachowania jednostek jej światopoglądem i skupia się na obserwacji zachodzących procesÛw (on-going processes), żeby zrozumieć subiektywnie tworzony świat. Paradygmat radykalnego humanizmu (subiektywizm i radykalna zmiana) stawia za cel badań rewolucyjne zmiany, rozumiane jako uwolnienie ludzkiego potencjału z krepującej go ideologicznej nadbudowy, ktÛra oddziela ludzi od ich Ñprawdziwej jaźniî. WśrÛd twÛrcÛw paradygmatu autorzy uwzględniają wczesnego Marksa i Szkołę Frankfurcką [Horkheimer, Adorno, Habermas] oraz francuskich egzystencjalistÛw. Paradygmat radykalnego strukturalizmu (obiektywizm i radykalna zmiana) zwraca uwagę na strukturalne konflikty wspÛłczesnego społeczeństwa, ktÛre rodzą kryzysy polityczne i gospodarcze prowadzące do zmian. Jako prekursorzy paradygmatu są wymienieni pÛźny Marks, Engels, Lenin, a perspektywę tę przyjmowali niektÛrzy twÛrcy teorii konfliktu. W ostatnich dekadach w socjologii coraz częściej publikowane są prace pisane z perspektywy paradygmatu emancypacyjno-transformacyjnego, stanowiącego nieco inną konceptualizację paradygmatÛw radykalnych. Jedna z jego propagatorÛw, Donna Mertens [2003] postuluje zaangażowanie polityczne badaczy, ktÛrzy mieliby stawiać sobie za ostateczny cel badań Ñstworzenie bardziej demokratycznego i sprawiedliwego społeczeństwaî. Ten cel wymusza, jej zdaniem, odpowiednie, zgodne z celem sformułowanie problemu badawczego, właściwy dobÛr narzędzi badawczych i zgodne z celem wykorzystanie wynikÛw badań. W centrum badań 210 Paradygmat prowadzonych według tego paradygmatu ma stanąć kwestia ludzi dyskryminowanych i podlegających represjom, np. mniejszości etniczne, religijne, seksualne itd. Ontologicznym założeniem ma być uwzględnienie wielu kontekstÛw rzeczywistości, np. kulturalnego, politycznego, historycznego. Prace w ramach trzeciego paradygmatu tworzą badacze zaangażowani, nastawieni na zmienianie rzeczywistości, często są to prace z zakresu stosowanych nauk społecznych, action research (hasło → Metoda badania w działaniu), służące dostarczeniu praktykom konkretnej diagnozy i wdrożenia działań. TwÛrcy tego paradygmatu korzystają z technik jakościowych i ilościowych, kwestią dyskusyjną jest paradygmatyczna dojrzałość i spÛjność ich badań oraz ich uwikłanie polityczne, lecz sam fakt deklaracji i dyskusji świadczy o istnieniu zjawiska. Paradygmat a techniki badawcze Jak podkreśla Konecki, Ñużycie określonej techniki nie jest rÛwnoznaczne z przyjęciem określonego paradygmatuî, gdyż Ñpodziały paradygmatyczne sięgają głębiej poza techniki używane w badaniach i dotyczą głÛwnie założeń ontologicznych i epistemologicznych leżących u podstaw określonych perspektyw teoretycznychî [2000: 23]. Nie istnieje bowiem sprzeczność pomiędzy samymi technikami uznawanymi za ilościowe (kwestionariusze, analizy statystyczne, cenzusowe itd.) a technikami jakościowymi (wywiady swobodne (hasło → Wywiad swobodny), obserwacje uczestniczące (hasło → Obserwacja uczestnicząca), dokumenty osobiste (hasło → Metoda dokumentÛw osobistych)). Uznaną procedurą metodologiczną jest triangulacja (hasło → Triangulacja) technik, czyli stosowanie w jednym badaniu rÛżnego rodzaju metod, często jednocześnie jakościowych i ilościowych. Prowadząc własne badania, warto mieć świadomość, w ramach jakiego paradygmatu poruszamy się. Sprzeczność w analizie może pojawić się bowiem na poziomie paradygmatÛw, czyli ÑsposobÛw ujmowania rzeczywistościî [ibidem: 17]. Robert Merton wyraża opinię: Ñponieważ każda rozsądna socjologiczna interpretacja zjawisk społecznych w nieunikniony sposÛb posługuje się paradygmatami teoretycznymi, wydaje się, że mądrzejszym sposobem postępowania byłoby wydobycie ich na jawî [2002: 90]. Ten znany amerykański funkcjonalista podał kilka argumentÛw przemawiających za ujawnieniem swej opcji paradygmatycznej. SzczegÛlnie istotne wydaje się logiczne uporządkowanie ñ Ñparadygmaty zmniejszają prawdopodobieństwo nieprzemyślanego wprowadzania ukrytych założeń i pojęć, ponieważ każdy nowy element musi logicznie wynikać z poprzednio przyjętych składnikÛw paradygmatu albo być włączany doń expliciteî [ibidem: 91]. Ujawniony paradygmat zatem służy kontroli i Ñuporządkowaniu kluczowych pojęć oraz związkÛw pomiędzy nimi, ktÛre służą opisowi i analizieî [2002: 90]. Merton przyznaje rÛwnież w odniesieniu do badań Paradygmat interpretatywny 211 jakościowych, iż paradygmat zapewnia rygor analityczny nieustępujący pod względami logicznymi i empirycznymi metodom ilościowym [2002: 91]. Bibliografia Babbie E. (2004), Badania społeczne w praktyce, tłum. W. Betkiewicz, Warszawa: PWN (oryg. E. Babbie (1975), The Practice of Social Research, Belmont, California: Wadsworth Publishing Company). Burrell G., Morgan G. (1979), Sociological Paradigms and Organizational Analysis, London: Heinemann. Charmaz K. (2009), Teoria ugruntowana: praktyczny przewodnik po analizie jakościowej, tłum. B. Komorowska, Warszawa: PWN. Glaser B., Strauss A.L. (2009), Odkrywanie teorii ugruntowanej. Strategie badania jakościowego, tłum. M. Gorzko, KrakÛw: Nomos (oryg. B. Glaser, A.L. Strauss (1967), Discovery of Grounded Theory: Strategies for Qualitative Research, Chicago: Aldine). Konecki K. (2000), Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana, Warszawa: PWN. Kuhn T. (1970), The Structure of Scientific Revolutions, Chicago: University of Chicago Press. Masterman M. (1970), The Nature of a Paradigm, [w:] I. Lakatos, A. Musgrave (red.), Criticism and the Growth of Knowledge, Cambrigde: Cambridge University Press, s. 59ñ89. Merton R. (2002), Teoria socjologiczna i struktura społeczna, tłum. E. Morawska, J. Wertenstein-Żuławski, Warszawa: PWN (oryg. R. Merton (1957), Social Theory and Social Structure, New York, NY, US: Free Press). Mertens D. (2003), Mixed Methods and the Politics of Human Research: The Transformative-Emancipatory Perspective, [w:] A. Tashakkori, Ch. Teddlie (red.), Handbook of Mixed Methods in Social & Behavioral Research, Thousand OaksñLondonñNew Delhi: SAGE Publications, s. 135ñ166. Piotr Chomczyński Paradygmat interpretatywny (Interpretative Paradigm) Termin paradygmat (hasło → Paradygmat) interpretatywny (interpretative paradigm), występujący także pod nazwą paradygmatu interpretacyjnego (interpretive paradigm), jako pojęcie socjologiczne został wprowadzony w 1971 roku przez Thomasa Wilsona w publikacji Normative and interpretive paradigms in sociology. Na samym początku należy zaznaczyć, iż w rzeczywistości nie jest to paradygmat w ujęciu, jakie nadawał mu Thomas Kuhn, nawet przy uwzględnieniu braku ścisłej operacjonalizacji definicji paradygmatu. Pojęcie to wiązano w głÛwnej mierze z cechą 212 Paradygmat interpretatywny Ñ´nauki normalnejª, ktÛra na danym etapie swego rozwoju odznacza się wysokim stopniem konsensu we wszystkich sprawach podstawowych i wobec tego ma tylko jeden paradygmatî [Szacki, 2003: 866]. W konsekwencji niektÛrzy socjologowie nie akceptują pojęcia paradygmatu, w tym także interpretatywnego. Wskazują oni na brak wspomnianego wcześniej konsensusu opartego na szeroko podzielanych założeniach epistemologicznych i ontologicznych, ktÛry stanowi cechę konstytutywną każdego paradygmatu. Także w literaturze socjologicznej, termin paradygmat interpretatywny, bywa pomijany albo też jest stosowany w formie zredukowanej do takich pojęć, jak: teorie interakcyjne, perspektywa interakcyjna, interakcjonizm (hasło → Pojęcia w symbolicznym interakcjonizmie), pragmatyzm społeczny, Szkoła Chicago itd. Należy zaznaczyć, że w socjologii termin ñ paradygmat interpretatywny kryje wiele rÛżnych podejść teoretyczno-metodologicznych. W celu jego zdefiniowania warto posłużyć się definicją realną, opartą na wyliczeniu zasadniczych elementÛw obejmujących wspomniany wyżej konsens charakterystyczny dla pojęcia paradygmatu. Dzięki temu możliwe będzie określenie, choć w przybliżeniu, co najczęściej rozumie się pod pojęciem paradygmatu interpretatywnego. Punktem wspÛlnym założeń teoretycznych i metodologicznych, ktÛre określa się zbiorczym mianem paradygmatu interpretatywnego, jest zasadnicza zgoda obejmująca prawie całkowite odrzucenie i przeciwstawienie się założeniom pozytywizmu, na czele z wiążącymi się z nim teoriami funkcjonalno-normatywnymi. Interpretatywiści nie akceptują pozytywizmu logicznego, stawiającego za wzÛr założenia nauk fizycznych, spośrÛd ktÛrych wymienia się: postrzeganie i prowadzenie badań w kategoriach logiki eksperymentu, dążenie do budowania praw uniwersalnych, jak rÛwnież stosowanie języka obserwacji (hasło → Obserwacja) neutralnej przyznającej prymat zjawiskom bezpośrednio obserwowalnym [zob. Hammersley, Atkinson, 2000: 14ñ15; Hughes, Sharrock, 2007: 187ñ192]. Kolejnym elementem konsensu jest akcentowanie postawy naturalistycznej, ktÛra zakłada konieczność badania świata w jego naturalnym stanie, czyli niezakłÛconym przez ingerencję badacza. Celem badacza jest zatem rÛwnież uwzględnienie i oddanie naturalnego kontekstu (hasło → Kontekst) danej sytuacji, nie zaś sztucznego jej odwzorowywania [por. Blumer, 1969: 46]. W konsekwencji prymatem objęto wierność wobec analizowanego zjawiska, kosztem wierności wobec nienegocjowalnych prawideł metodologicznych. ÑMetody badań służą∗ [poznawaniu] świata, ∗ Blumer używa słowa subservient, co oznacza Ñsłużalczyî, przez co zdecydowanie podkreśla prymat natury rzeczywistości społecznej nad metodami służącymi jej poznawaniu [1969: 24]. Paradygmat interpretatywny 213 a ich użyteczność powinna być przezeń weryfikowanaî [Blumer, ibidem: 24, tł. własne; por. Hammersley, Atkinson, 2000: 16ñ17]. W konsekwencji wcześniej omÛwionych tendencji utożsamianych z paradygmatem interpretatywnym zaakcentowaniu uległa także rola metod i technik jakościowych, w ktÛrych upatrywano realizację przekonań naturalistycznych [zob. Konecki, 2000: 18]. Należy jednak zaznaczyć, że przyjęcie założeń paradygmatu interpretatywnego nie wyklucza triangulacji metodologicznej (hasło → Triangulacja), czyli stosowania wielu technik, w tym ilościowych, w celu opisania określonego zjawiska. Paradygmat interpretatywny wyrasta z założeń metodologicznych przedstawicieli Szkoły Chicago oraz ich zwolennikÛw (m.in. J. Dewey, Ch.H. Cooley, W. James George, H. Mead, H. Blumer i in.), ktÛrzy akcentowali znaczenie technik terenowych w ramach badań etnograficznych (hasło → Etnografia socjologiczna) wykorzystywanych w opisie rzeczywistości społecznej. Należy w tym kontekście także wspomnieć o amerykańskiej socjologii opisowej i badaniach Wiliama Isaaca Thomasa, Roberta Ezry Parka i Ernesta Burgessa skupionych wokÛł Wydziału Socjologii i Antropologii Uniwersytetu w Chicago. Ponadto interpretatywiści czerpią także z założeń teoretycznych Szkoły Chicago, ktÛre odnosiły się do wizji rzeczywistości społecznej tworzonej przez zbiorczy efekt wzajemnych interakcji (hasło → Interakcja) aktorÛw społecznych, obdarzonych wolną wolą umożliwiającą działanie (hasło → Działanie społeczne) i w konsekwencji kreowanie znaczeń [por. Hałas, 1994: 27ñ66; Piotrowski, 1982: 32]. Paradygmat interpretatywny podkreśla procesualny i emergentny charakter świata, ktÛry jest dynamiczny, a relacje, ktÛre się nań składają mniej lub bardziej efemeryczne. Konecki podkreśla, że Ñ(...) w paradygmacie interpretatywnym pojęcie ´działaniaª jest przeciwstawione ´bezznaczeniowemu zachowaniuªî [2000: 17], będącemu jednym z kluczowych pojęć paradygmatu normatywnego. RÛżnicę widać także w pojmowaniu roli społecznej (hasło → Rola społeczna). Dla ÑinterpretatywistÛwî jest ona stale wytwarzana i dynamiczna, zaś dla ÑnormatywistÛwî ma charakter statyczny, wcześniej już ustalony przez funkcjonujące w społeczeństwie wartości i normy [por. ibidem: 17; por. Mucha, 2003: 29ñ32]. Należy zaznaczyć, że pod pojęciem paradygmatu interpretatywnego najczęściej rozumie się pewną wspÛlną, wspomnianą wcześniej, płaszczyznę założeń obecnych w pragmatyzmie społecznym, interakcjonizmie symbolicznym, teoriach etykietowania (hasło → Teoria etykietowania), fenomenologii, etnometodologii, teorii dramaturgicznej Ervinga Goffmana, jak rÛwnież wielu innych nurtach, lecz także w wybranych poglądach Cooleya, Meada, Jamesa i poszczegÛlnych badaczy akcentujących wagę interpretacji działań aktorÛw społecznych w analizowaniu zjawisk socjologicznych. 214 Paradygmat interpretatywny Poruszając temat paradygmatu interpretatywnego, należy także odnieść się do obszarÛw spornych, ktÛre, jak już zostało wspomniane, stawiają pod znakiem zapytania samo pojęcie paradygmatu jako określenia koherentnego zbioru teorii i założeń. Już w samym symbolicznym interakcjonizmie należy, obok dominującej Szkoły Chicago, wymienić Szkołę Iowa, ktÛrej przedstawiciele przejawiają inne rozumienie natury ludzkiej, istoty interakcji, organizacji społecznej czy metodologii prowadzenia badań [por. Turner, 2004: 421ñ431; Bokszański, 1989: 87ñ122]. Także stanowisko fenomenologÛw i etnometodologÛw nie jest jednoznaczne choćby w kwestii roli, obszaru i przedmiotu badań socjologicznych, czym także odrÛżnia się od wcześniej wymienionych teorii. Bibliografia Blumer H. (2007), Interakcjonizm symboliczny, tłum. G. Woroniecka, KrakÛw: Nomos (oryg. H. Blumer (1969), Symbolic Interaction. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall). Bokszański Z. (1989), Tożsamość, interakcja, grupa. Tożsamość jednostki w perspektywie teorii socjologicznej, ŁÛdź: Wydawnictwo Uniwersytetu ŁÛdzkiego. Hałas E. (1994), Obywatelska socjologia szkoły chicagowskiej, Lublin: Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Hammersley M., Atkinson P. (2000), Metody badań terenowych, tłum. S. Dymczyk, Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka (oryg. Hammersley M., Atkinson P. (1995), Ethnography: Practices and Principles, Second Edition, New York: Routledge). Hughes J.A., Sharrock W.W. (2007), Theory and Methods in Sociology. An Introduce to Sociological Thinking and Practice, NewYork: Palgrave Macmillan. Konecki K.T. (2000), Studia z metodologii badań jakościowych: teoria ugruntowana, Warszawa: PWN. Mucha J. (2003), Herbert Blumer jako badacz stosunkÛw rasowych, Studia Socjologiczne, 2003, 3 (170). Piotrowski A. (1982b), Negocjacyjny model interakcji, Przegląd Socjologiczny, t. XXXIII. Szacki J. (2003), Historia myśli socjologicznej (wydanie nowe), Warszawa: PWN. Turner J. (2004), Struktura teorii socjologicznej, tłum. G. Woroniecka, J. Szmatka, A. Manterys, A. Mościskier, K. Wysieńska, E. Zakrzewska-Manterys, M. Bucholc, Z. Karpiński, Warszawa: PWN (oryg. J. Turner (1998), The Structure of Sociological Theory, Wadsworth Publishing Company). Paradygmat kodowania i zogniskowane kodowanie kategorii 215 Łukasz Marciniak Paradygmat kodowania (Coding paradigm) i zogniskowane kodowanie kategorii (Axial coding) Pierwotna wersja metodologii teorii ugruntowanej (hasło → Metodologia teorii ugruntowanej) zaprezentowana po raz pierwszy przez Anselma Straussa i Barneya Glasera w ich książce The Discovery of Grounded Theory [1967] pozostawiała kilka niejasności, ktÛre z czasem przyczyniły się do ewoluowania metodologii w rÛżnych kierunkach. Jedną z nich była relacja pomiędzy posiadaną przez badaczy wiedzą teoretyczną a proceduralnym wymogiem ograniczenia prekonceptualizacji w czasie generowania kategorii. Z jednej strony autorzy wyraźnie zalecali zignorowanie literatury i istniejących teorii naukowych, aby proces wyłaniania się kategorii analitycznych był niezakłÛcony [Glaser, Strauss, 1967: 37], ale z drugiej strony wielokrotnie wskazywali, że istniejące teorie mogą być użyteczne w generowaniu teorii [ibidem: 46]. Te dwa sprzeczne zalecenia nie zostały zintegrowane ze sobą w postaci proceduralnych wytycznych i zapoczątkowały kontrowersję wokÛł użycia istniejących teorii w trakcie stosowania metodologii teorii ugruntowanej. PrÛbą rozwiązania problemu przez Anselma Straussa był zaproponowany przez niego [1987], a następnie rozwijany wraz z Juliet Corbin [Strauss, Corbin, 1990] paradygmat kodowania jako swoista rama teoretyczna nakładana na proces kodowania danych. Początkowa propozycja Anselma Straussa [1987] dotyczyła praktyki kodowania, ktÛra powinna wykraczać poza samo nazywanie kategorii (tworzenie pojęcia odnoszącego się do określonego zakresu danych) [zob. Konecki, 2000], ale uwzględniać jednocześnie cztery aspekty analizowanego zjawiska, takie jak: warunki (conditions), interakcje pomiędzy aktorami (interactions among the actors) (hasło → Interakcja), strategie i taktyki (strategies and tactics) oraz konsekwencje (consequences). Paradygmat kodowania w takim rozumieniu był ukierunkowaniem procesu analizy danych w oparciu o te cztery aspekty. Zastosowanie paradygmatu kodowania miało być szczegÛlnie użyteczne podczas sugerowanego przez Straussa [1987] zogniskowanego kodowania kategorii (axial coding), nowego rodzaju kodowania wprowadzonego w celu uporządkowania sposobu analizy danych (hasło → Atlas TI). Zogniskowane kodowanie kategorii w jego pierwszej zaprezentowanej wersji miało być intensywną analizą poszczegÛlnych kategorii, z ktÛrych każda z osobna traktowana jest jako oś (axis), wokÛł ktÛrej identyfikuje się aspekty zawarte w paradygmacie kodowania [Strauss, ibidem: 32]. 216 Paradygmat kodowania i zogniskowane kodowanie kategorii Idea przyjęcia podstawowej ramy teoretycznej jako szkieletu dla procesu kodowania danych została rozwinięta przez Straussa i Corbin [1990]. Paradygmat kodowania został rozszerzony i doprecyzowany, w nowej wersji zawierając już sześć aspektÛw zjawiska, ktÛre powinny zostać zidentyfikowane w odniesieniu do kategorii w trakcie analizy: zjawisko ogniskujące analizę (phenomenon), warunki przyczynowe (casual conditions), kontekst (hasło → Kontekst) (context), warunki interweniujące (intervening conditions), działania i strategie interakcyjne (actions & interactional strategies) oraz konsekwencje (consequences). Zogniskowane kodowanie kategorii jest więc jednocześnie procesem selekcji danych, identyfikowaniem i wybieraniem tylko tych informacji, ktÛre odnoszą się do zjawiska w aspektach zawartych w paradygmacie kodowania, oraz integrowaniem danych poprzez ukazywanie wzajemnych powiązań pomiędzy poszczegÛlnymi kategoriami [Strauss, Corbin, 1990, 1990a, 1998]. Badacz po wybraniu zjawiska, ktÛre ma być osią i tym samym uczynieniu go kategorią centralną (core category), ogniskuje swoją analizę najpierw na poszukiwaniu innych kategorii odnoszących się do kategorii centralnej, następnie rozmieszczeniu ich w relacji do niej, przyczyn, warunkÛw interweniujących w przebieg zjawiska, kontekstu, aktywności zaangażowanych aktorÛw w formie ich działań (hasło → Działanie społeczne), interakcji oraz konsekwencji. W ostatnim kroku zogniskowanego kodowania kategorii rozpoznane zostają specyficzne powiązania pozwalające na uchwycenie przebiegu procesÛw w określonych sytuacjach [Strauss, Corbin, 1990, 1998] i tworzeniu hipotez składających się na teorię. Efektem wspÛłpracy Straussa i Corbin była także zmiana zastosowania paradygmatu kodowania, ktÛry w nowej wersji miał już nie tylko ułatwiać kodowanie, ale ogÛlniej systematyzować proces łączenia ze sobą kodÛw i całościowego generowania teorii [Strauss, Corbin, 1990: 96; zob. także Corbin, Strauss, 2008]. Tym samym wykorzystanie paradygmatu oraz zogniskowanego kodowania kategorii stało się najważniejszym narzędziem łączenia istniejących teorii naukowych z wnioskami analitycznymi, będąc podstawową drogą ugruntowywania teorii w deskryptywnej metodologii teorii ugruntowanej (hasło → Deskryptywna teoria ugruntowana). ZarÛwno pierwsze propozycje Straussa [1987], jak i pÛźniejsze ich rozwinięcie we wspÛłpracy z Corbin i włączenie zogniskowanego kodowania kategorii [Strauss, Corbin, 1990] do metodologii teorii ugruntowanej spotkały się z intensywną krytyką ze strony Barneya Glasera (hasło → Klasyczna teoria ugruntowana). Jego [Glaser, 1978] rozwiązanie pierwotnego problemu relacji pomiędzy teorią a wymogami generowania kodÛw zakładające wykorzystanie rodzin kodowania teoretycznego (hasło → Rodziny kodowania teoretycznego) (Theoretical coding families) było Paradygmat kodowania i zogniskowane kodowanie kategorii 217 w sprzeczności z założeniami paradygmatu kodowania. W swojej polemicznej książce Basics of Grounded Theory Analysis: Emergence vs. Forcing [1992] Glaser uznał, że zastosowanie paradygmatu i kodowania zogniskowanego całkowicie zaprzecza podstawom metodologii teorii ugruntowanej. Przede wszystkim wskazywał na poprzedzenie analizy założeniami teoretycznymi, tj. ogÛlną teorią działania, leżącą u podstaw paradygmatu kodowania, co ma skutkować forsowaniem (forcing) teorii zamiast jej generowania i wymuszaniem kategorii w miejsce ich wyłaniania się w trakcie analizy. Podkreślał, że użycie kodowania zogniskowanego pozwala na formułowanie wnioskÛw opartych wyłącznie na domysłach co do relacji pomiędzy kategoriami [Glaser, 1992: 72] i służy powierzchownej analizie pozornych zależności. Także w pÛźniejszych publikacjach Barney Glaser sprzeciwiał się paradygmatowi kodowania, uznając go za daleko idącą prekonceptualizację i podkreślał, że jeżeli ktÛrykolwiek z aspektÛw zjawiska zawarty w paradygmacie kodowania ma znaczenie dla całości analizy, to wyłoni się sam, bez potrzeby schematyzacji analizy w oparciu o teoretyczną ramę [Glaser, 1992; 1998; zob. także Holton, 2007]. Zogniskowane kodowanie kategorii nie jest w pełni akceptowane także przez zwolennikÛw konstruktywistycznej metodologii teorii ugruntowanej (hasło → Konstruktywistyczna teoria ugruntowana) i traktowane jako możliwe ułatwienie w porządkowaniu relacji pomiędzy kodami, niepotrzebnie jednak nakładające ramę analityczną i przez to mogące znacząco ograniczyć zakres czynionych interpretacji oraz konstruowanych kategorii [Charmaz, 2006]. Pomimo kontrowersji wokÛł paradygmatu kodowania i wprowadzonego na jego podstawie zogniskowanego kodowania kategorii do procedur metodologii teorii ugruntowanej wielu badaczy wciąż wykorzystuje wskazÛwki Anselma Straussa i Juliet Corbin, doceniając systematyczność i prostotę ich podejścia do analizy danych. Bibliografia Bryant A., Charmaz K. (red.) (2007), The Handbook of Grounded Theory, Thousand Oaks, CA: SAGE Publications. Charmaz K. (2009), Teoria Ugruntowana. Praktyczny przewodnik po analizie jakościowej, tłum. B. Komorowska, Warszawa: PWN (oryg. K. Charmaz (2006), Constructing Grounded Theory. A Practical Guide Through Qualitative Analysis, Thousand Oaks, CA: SAGE Publications). Corbin J., Strauss A.L. (2008), Basics of Qualitative Research. Techniques and Procedures for Developing Grounded Theory, Thousand Oaks, CA: SAGE Publications. 218 Paradygmat kodowania i zogniskowane kodowanie kategorii Glaser B., Strauss A.L. (2009), Odkrywanie teorii ugruntowanej. Strategie badania jakościowego, tłum. M. Gorzko, KrakÛw: Nomos (oryg. B. Glaser, A.L. Strauss (1967), Discovery of Grounded Theory: Strategies for Qualitative Research, Chicago: Aldine). Glaser B. (1978), Theoretical Sensitivity. Advances in the methodology of Grounded Theory, Mill Valley, CA: Sociology Press. ------ (1992), Basics of grounded theory analysis: Emergence vs. Forcing, Mill Valley, CA: Sociology Press. ------ (1998), Doing Grounded Theory: Issues and Discussions, Mill Valley, CA: Sociology Press. Holton J. (2007), Grounded Theory Coding, [w:] K. Charmaz, T. Bryant (red.), The Handbook of Grounded Theory, Thousand Oaks, CA: SAGE Publications. Konecki K. (2000), Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria Ugruntowana, Warszawa: PWN. Strauss A.L. (1987), Qualitative Analysis for Social Scientists, Cambridge, NY: Cambridge University Press. Strauss A.L., Corbin J. (1990), Basics of Qualitative Research: Grounded Theory Procedures and Techniques, Newbury Park, CA: SAGE Publications. ------ (1990a), Grounded Theory Research: Procedures, Canons and Evaluative Criteria, Qualitative Sociology, 13 (1), s. 3ñ21. ------ (1998), Basics of qualitative research: Techniques and procedures for developing grounded theory, 2nd edition, Thousand Oaks, CA: SAGE Publications. Piotr Bielski Podstawowy proces społeczny (Basic social process) Pojęcie podstawowego procesu społecznego (Basic social process, BSP) wprowadzili twÛrcy teorii ugruntowanej Barney Glaser i Anselm Strauss. W metodologii teorii ugruntowanej (hasło → Metodologia teorii ugruntowanej) generowane kategorie powinny zostać zintegrowane wokÛł jednej określonej głÛwnej kategorii (core category). Cechą głÛwnej kategorii jest jej centralność, czyli największa liczba powiązań z innymi kategoriami, a także wysoka częstotliwość pojawiania się w toku badań. Nasycanie głÛwnej kategorii (hasło → Teoretyczne nasycenie) to długo trwający proces, otwarty na jej ciągłe modyfikowanie. BSP są szczegÛlnym rodzajem głÛwnych kategorii, a mianowicie kategoriami, ktÛre w odrÛżnianiu od bytÛw czy rÛżnych zmiennych mają charakter procesualny, czyli zakładają istnienie minimum dwÛch emergent- Podstawowy proces społeczny 219 nych stadiÛw, ktÛre wyznaczają początek i koniec procesu. Metody jakościowe i praca terenowa nadają się doskonale do opisu BSP, ktÛre nazywane są zazwyczaj przymiotnikami odczasownikowymi, np. stawanie się, uzyskiwanie, przegrywanie, przechodzenie itd. BSP ma charakter procesu i zmiany następującej w czasie. Określone stadia procesu powinny być jasno wyrÛżnialne za pomocą określenia punktÛw przełomowych (breaking points). Glaser [1978: 93ñ115] wyrÛżnia dwa rodzaje etapÛw: in vivo, ktÛre są postrzegane przez badanych ludzi jako stany pośrednie, oraz czysto heurystyczne, wyrÛżnione przez badaczy w sytuacji nieświadomości ludzi, co do ich znaczenia. Glaser zaznacza jednocześnie, że często mamy do czynienia z sytuacjami pośrednimi. Ponadto czasami przejście do kolejnego etapu następuje w ściśle określonym przez instytucje społeczne czasie, tak jak ukończenie szkoły średniej zajmuje zazwyczaj uczniom 3 lata, ze względu na określone rozwiązanie prawno-polityczne. Przejścia innego rodzaju mogą być niezwykle zrÛżnicowane temporalnie, jak np. przejście z etapu wynajmowania mieszkania, do jego kupna. Glaser wyrÛżnia pojęcie krytycznego skrzyżowania (critical juncture) okresu czasu, ktÛry decyduje o tym, czy przejście do dalszego etapu nastąpi (np. diagnoza lekarska decyduje, czy jednostka przejdzie do etapu bycia pacjentem szpitala). Glaser [ibidem: 102] wyrÛżnia dwa podstawowe rodzaje BSP: podstawowy, psychologiczny proces społeczny (BSPP) i podstawowy, strukturalny proces społeczny (BSSP). Pierwszy z nich odnosi się do Ñspołecznych procesÛw psychologicznych, takich jak: stawanie się, nagłaśnianie, personalizacja, optymalizacja zdrowia, napawanie dumą itd.î. Drugi odnosi się do Ñspołecznych struktur w procesie ñ zazwyczaj wzrostu lub pogorszenia się ñ takich jak biurokratyzacja lub odbiurokratyzowanie, rutynizacja, centralizacja, (Ö) rekrutacja, sukcesjaî. W procesach strukturalnych większy nacisk jest kładziony na rolę instytucji, organizacji i ich doświadczeń, podczas gdy w procesach psychologicznych, na subiektywne odczucia jednostki. W praktyce często te procesy wspÛłwystępują ñ wstępowanie do stowarzyszenia studenckiego jest zarÛwno wydarzeniem psychologicznym, towarzyskim, jak i procesem strukturalnym. Glaser twierdzi, że ten z procesÛw, ktÛry nastąpi pierwszy, zdeterminuje charakter drugiego, przykładowo ñ kluczowe zatem byłoby, czy student został przyjęty najpierw do stowarzyszenia, czy najpierw zintegrował się z jego uczestnikami. Zdaniem Glasera istnieją dwa sposoby określenia BSP. Pierwszy, najbliższy naturze teorii ugruntowanej, polega na odkryciu (discovery), gdzie badacz przechodzi od studiowania określonych jednostek, grup, instytucji do znalezienia najważniejszego dla nich problemu i empirycznego go uchwycenia jako procesu. Drugi sposÛb, to emergentne dopasowanie (emergent 220 Podstawowy proces społeczny fit), czyli rozszerzenie zasięgu BSP znalezionego na innym obszarze lub zbudowanie na jego podstawie ugruntowanej teorii formalnej. Glaser postuluje koncepcję socjologii zorientowanej na procesy, jako alternatywę dla socjologii zorientowanej na byty (units). Badając procesy, używa się cech bytu, a nie samego bytu, dzięki czemu łatwiej jest generalizować, przekraczając granice konkretnych bytÛw i ich uwarunkowań temporalnych (hasło → Temporalność) i przestrzennych. Zdaniem Glasera, BSP zapewnia perspektywę niezależną od uczestnika, analityka. BSP powinny być zagęszczone teoretycznie i zintegrowane, co czyni je bardziej interesującymi i bardziej znaczącymi. Tworząc BSP, należy kłaść nacisk na wzajemne powiązania tworzących je elementÛw i ich modyfikowalność. Należy pamiętać, że BSP, to hipotetyczne generalizacje, a nie opisy faktÛw. Glaser podaje przykład badań domÛw publicznych, by pokazać rÛżnice pomiędzy socjologią zorientowaną na statyczne kategorie, takie jak: status, problem, grupa (hasło → Grupa pierwotna), a socjologią procesową. Socjolog, dla ktÛrego koncepcja dewiacji (hasło → Dewiacja) czy problemu społecznego stanowiłaby punkt wyjścia, mÛgłby patrzeć przez szkła owych koncepcji, nie dostrzegając wielu ważnych procesÛw społecznych mających miejsce w domu publicznym. Socjolog zorientowany procesowo, nie wychodziłby od żadnych apriorycznych koncepcji i mÛgłby dostrzec, że świadczenie płatnego seksu stanowi zaledwie jeden z wielu procesÛw instytucji, ktÛra pod względami funkcjonowania w niewielkim stopniu rÛżni się od innych podmiotÛw gospodarczych. Pierwszym zbadanym podstawowym procesem społecznym była trajektoria (hasło → Trajektoria) choroby lub umierania [Glaser, Strauss, 1968]. Inne badane podstawowe procesy społeczne związane są ze studiowaniem procesu stawania się (on becoming studies), np. trajektorią nowego pracownika zakładu przemysłowego [Konecki, 1992: 165ñ175] czy stawania się nauczycielem akademickim [Marciniak, 2008]. Bibliografia Charmaz K. (2009), Teoria Ugruntowana. Praktyczny przewodnik po analizie jakościowej, tłum. B. Komorowska, Warszawa: PWN (oryg. K. Charmaz (2006), Constructing Grounded Theory. A Practical Guide Through Qualitative Analysis, Thousand Oaks, CA: SAGE Publications). Glaser B., Strauss A.L. (2009), Odkrywanie teorii ugruntowanej. Strategie badania jakościowego, tłum. M. Gorzko, KrakÛw: Nomos (oryg. B. Glaser, A.L. Strauss (1967), Discovery of Grounded Theory: Strategies for Qualitative Research, Chicago: Aldine). Glaser B. (1978), Theoretical sensitivity, San Francisco: University of California. Pojęcia w symbolicznym interakcjonizmie 221 Konecki K. (1992), Nowi pracownicy a kultura organizacyjna. Studium folkloru fabrycznego, Folia Sociologica, 24, ŁÛdź: Wydawnictwo Uniwersytetu ŁÛdzkiego. ------ (2000), Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana, Warszawa: PWN. Marciniak Ł. (2008), Stawanie się nauczycielem akademickim. Analiza symboliczno-interakcjonistyczna, Przegląd Socjologii Jakościowej, t. IV, nr 2 (lipiec). Izabela Ślęzak Pojęcia w symbolicznym interakcjonizmie (Concepts in symbolic interactionism) Rozważając zagadnienie pojęć w symbolicznym interakcjonizmie, zwykle przywołuje się koncepcję Herberta Blumera [1969/2007; Konecki, 2000] i jego rozrÛżnienie na pojęcia uwrażliwiające (sensitising concepts) oraz rozstrzygające (definitive concepts). Pojęcia rozstrzygające to jednoznaczne, wyraźne terminy, ktÛre dzięki jasnej definicji wyliczającej właściwości danego zjawiska albo ustalonym kryteriom oceny określają bezpośrednio to, co jest wspÛlne danej klasie obiektÛw. Dzięki tym pojęciom można jednoznacznie rozpoznać pojedynczy przypadek jako pochodzący z danej klasy obiektÛw, przyporządkowując go do zakresu pojęcia. Przykładem może być definicja inteligencji jako ilorazu inteligencji ñ wyniku ustalonego i możliwego do sprawdzenia za pomocą jasno określonych procedur. Pojęcie uwrażliwiające nie zawiera takiej listy właściwości czy znakÛw identyfikacyjnych, nie wskazuje więc badaczowi konkretnych cech, wskaźnikÛw zjawiska, ktÛre pozwalają jednoznacznie je zidentyfikować i przyporządkować do zakresu danego pojęcia. Pojęcie rozstrzygające wskazuje, co należy zobaczyć, pojęcia uwrażliwiające zaś wskazują kierunek, w ktÛrym trzeba patrzeć. Jak zauważa Blumer [1969/2007], pojęcia w socjologii, ktÛrymi posługujemy się jako rozstrzygającymi (jak np. kultura, instytucje, więź społeczna, władza), są w istocie pojęciami uwrażliwiającymi ñ nie mają one ustalonego jednolitego zestawu wskaźnikÛw, ktÛre pozwalają na ostre wyodrębnienie danego przypadku. Podają nam natomiast ogÛlne poczucie tego, co oznaczają, są zatem instrumentami mającymi na celu uwrażliwienie badacza. Dzieje się tak dlatego, że to, do czego odnosimy się za pomocą danego pojęcia, jest kształtowane w odmienny sposÛb, w każdym konkretnym przypadku empirycznym. Skoro tak, 222 Pojęcia w symbolicznym interakcjonizmie nie możemy polegać na proponowanych, odgÛrnych kryteriach oceny czy stałych, obiektywnych cechach. Zamiast tego pojęcie powinno nadawać kierunek badania rÛżnych przejawÛw danego zjawiska. Należy jednak zauważyć, że pojęcia uwrażliwiające, analogicznie jak rozstrzygające, mogą być poddawane testowaniu, poprawianiu i Ñoczyszczaniuî. Można tego dokonać poprzez staranne badania przypadkÛw empirycznych, co do ktÛrych zakłada się, że wchodzą one w zakres danego pojęcia. Właściwości przypadkÛw, ktÛre okazują się niedopasowane do tego, co zakłada termin, stają się środkami jego rewizji (np. w toku badań Williama Thomasa i Roberta Parka bardziej precyzyjnie określono pojęcie dezorganizacji społecznej). Pojęcia uwrażliwiające budujemy w drodze bezpośrednich badań naturalnego świata społecznego, a ich jakość zależy od starannego, drobiazgowego opisu przypadkÛw i analitycznego wglądu w ich naturę. Tak więc, choć stosowane w nauce pojęcia uwrażliwiające nie są wolne od pewnych brakÛw, można je w toku dalszych badań udoskonalać. Braki te wynikają najczęściej z nieadekwatności opisu lub badań przypadkÛw empirycznych. Najczęstszym błędem w stosowaniu pojęć uwrażliwiających jest uznawanie ich za oczywiste ñ pojęcie może wtedy przybrać postać stereotypu i utrudniać porządkowanie przypadkÛw empirycznych. Nieco inne stanowisko odnośnie pojęć prezentują Barney Glaser i Anselm Strauss [1967/2009] ñ twÛrcy metodologii teorii ugruntowanej (hasło → Metodologia teorii ugruntowanej). Według nich pojęcia generowane podczas badań terenowych powinny być i analityczne (dostatecznie ogÛlne, by wyznaczać charakterystyki konkretnych istotności, a nie same istotności), i uczulające, czyli powinny wywoływać Ñznaczącyî obraz, pobudzać rozumienie danego zjawiska poprzez odniesienie pojęcia do indywidualnych doświadczeń czytelnika teorii. Jest to zbieżne z ogÛlnymi założeniami dotyczącymi teorii tworzonej w wyniku metodologii teorii ugruntowanej, ktÛra powinna Ñpracowaćî ñ czyli wyjaśniać badane zjawiska (także dzięki pewnemu stopniowi ogÛlności), a także być dopasowana (fit) do danych (hasło → Kryteria oceny teorii ugruntowanej). Pojęcia powinny więc być zarÛwno uczulające, jak i analityczne ñ powinny pozwalać wyjaśniać rzeczywistość i przewidywać ją. W kolejnych swoich pracach Glaser proponuje jednak, by pojęcia uczulające stosować przede wszystkim na początku badań, by dotrzeć do danych, ktÛre w przypadku braku pojęć uczulających byłyby pominięte. Jednak po przejściu wszystkich faz konceptualizacji badacz powinien stworzyć pojęcia rozstrzygające, ktÛre stanowią rezultat całej analizy. W dalszym ciągu powinny one jednak działać na wyobraźnię, czyli w samym brzmieniu wywoływać odpowiedni obraz tego, do czego się odnoszą. Praca 223 Bibliografia Blumer H. (2007), Interakcjonizm symboliczny, tłum. G. Woroniecka, KrakÛw: Nomos (oryg. H. Blumer (1969), Symbolic Interaction, Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall). Glaser B., Strauss A.L. (2009), Odkrywanie teorii ugruntowanej. Strategie badania jakościowego, tłum. M. Gorzko, KrakÛw: Nomos (oryg. B. Glaser, A.L. Strauss (1967), Discovery of Grounded Theory: Strategies for Qualitative Research, Chicago: Aldine). Konecki K. (2000), Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana, Warszawa: PWN. Jakub Niedbalski Praca (Work) Praca jest nieodłącznym elementem ludzkiej egzystencji, towarzysząc nam każdego dnia, w każdym niemal momencie życia. Praca stanowi o człowieczeństwie jednostki, czyni nas ludzkimi, kształtuje osobowość i wpływa na tożsamość (hasło → Tożsamość) [Lis, Lis, 2000: 11]. ZarÛwno pojęcie pracy, jak i sama jej natura są przedmiotem badań naukowcÛw reprezentujących rozmaite dyscypliny wiedzy [Konecki, 1988: 239; Januszek, Sikora, 1998: 10; Lis, Lis, 2000: 11]. Praca jest zatem pojęciem posiadającym interdyscyplinarny charakter, używanym w języku potocznym oraz w nauce w rÛżnych znaczeniach [por. Michalski, 2005: 8 i dalsze; Paszkiewicz, 1979: 12]: ñ w języku fizyki pracuje wszystko, co się porusza, a sama praca określana jest jako iloczyn siły i drogi; ñ w języku biologii praca oznacza ruch, jaki odbywa się w organizmach żywych; ñ w prakseologii praca to działanie wykonywane w sytuacji przymusowej, narzuconej przez jakąś niezaspokojoną potrzebę, prowadzące pośrednio do jej zaspokojenia [por. Kotarbiński, 1980: 80]; ñ w koncepcjach ekonomicznych praca jest szczegÛlnego rodzaju towarem, jaki człowiek sprzedaje na rynku pracy w postaci swoich sił fizycznych i moralnych, kwalifikacji i umiejętności w celu produkowania dÛbr i usług zaspokajających jego materialne i duchowe potrzeby [Januszek, Sikora, 1998: 10ñ11]. Pojęcie pracy, stając się przedmiotem zainteresowania przedstawicieli rÛżnych dyscyplin wiedzy, spowodowało powstanie wielu jej definicji, 224 Praca w ktÛrych praca jest pojmowana i postrzegana na rÛżne sposoby [Michalski, 2005: 15]. Zdaniem Michała Michalskiego [2005: 16] owa mnogość definicji pojęcia pracy daje się pogrupować w dwie głÛwne kategorie teoretyczne. Pierwsza z nich, zwana mechanistyczną, traktuje pracę jako środek produkcji służący osiągnięciu określonego celu, sprowadzając ją do sfery czysto mechanistycznej i statystycznej wielkości. Druga natomiast, nosząca nazwę humanistycznej, głÛwny nacisk kładzie na doskonalenie się człowieka poprzez pracę i rozumiana jest jako narzędzie przeobrażania przyrody oraz sposÛb życia ludzkiego. Na gruncie socjologii przez pracę rozumie się zazwyczaj celową działalność prowadzącą do zaspokojenia potrzeb ludzkich, mającą użyteczny lub społecznie doniosły charakter, zapewniającą wykonawcy określoną pozycję społeczną i materialną [Konecki, 1988: 240; por. Szczepański, 1961: 17; Kulpińska, 1974: 7ñ8; Matejko, 1961: 8]. Definicja ta implikuje określone socjologiczne ujęcia pracy [Konecki, 1988: 240ñ241]: ñ ujecie psychologistyczne ñ kładzie nacisk na psychologiczny aspekt pracy, koncentrując się na potrzebach, postawach, oczekiwaniach czy dyspozycjach do zachowań; ñ ujęcie socjologistyczne ñ podkreśla się tutaj poziom struktury społecznej oraz związku pracy z otoczeniem; ñ ujęcie ekonomizujące ñ zgodnie z ktÛrym praca jest zespołem czynności wytwarzających wartości oraz ukazujących ich miejsce w systemie społeczno-ekonomicznym. Zdaniem Henryka Januszka i Jana Sikory nie każda czynność jest pracą w znaczeniu socjologicznym [1998: 10ñ11]. Aby za taką była uważana, musi spełniać pewne warunki: ñ musi być czynnością społeczną, tzn. jej przygotowanie oraz tok jej realizacji wywierają wpływ na dążenia, postawy, interesy, a w konsekwencji na zachowania innych jednostek i grup (hasło → Grupa pierwotna); ñ prowadzona jest w celu zaspokajania rÛżnego rodzaju potrzeb, przy czym owe potrzeby określane są przez strukturę i kulturę grup, do ktÛrych jednostka należy; ñ zarÛwno środki realizacji celÛw pracy, jak i metody posługiwania się nimi niezależnie od rodzaju potrzeb, jakie mają zaspokoić, są wyznaczone przez strukturę i kulturę grup, do ktÛrych jednostka należy; ñ aby olbrzymia większość prac wykonywanych przez jednostki została zrealizowana, niezbędna jest wspÛłpraca wielu jednostek i grup rozproszonych w czasie i przestrzeni, a więc planowa wspÛłpraca, koordynacja wysiłkÛw i kierowanie przebiegiem ich czynności. Praca 225 Jak zauważa Maria Paszkiewicz [1979: 14], praca przez socjologÛw niezależnie od jej postaci czy charakteru traktowana jest jako podstawa ciągłości społecznego bytu zarÛwno jednostek, jak i społeczeństw, jako działanie (hasło → Działanie społeczne), ktÛre przebiega zawsze w określonym kontekście środowiskowym i kulturowym (hasła → Kontekst, Kontekst przestrzenny). Praca jest zatem rodzajem podstawowej twÛrczości, determinującym sposÛb życia danej społeczności, nierzadko decydującym o sposobie postrzegania rzeczywistości [Michalski, 2005: 9]. Tym samym, na co wskazuje wielu autorÛw [zob. Fukuyama, 1997; Konecki, 1992], praca zyskuje wymiar kulturowy, jako że kultura danej społeczności w znaczący sposÛb kształtuje stosunek jej członkÛw do wykonywanej pracy. W socjologii często głÛwną uwagę koncentruje się na roli czynnikÛw zewnętrznych wobec sytuacji pracy i wewnętrznych w determinowaniu stosunku pracy. Zapomina się najczęściej, że sposÛb, w jaki ludzie widzą siebie i swoją sytuację pracy, jest wynikiem trwającego procesu, nigdy w pełni zdeterminowanego przez ten lub inny zbiÛr strukturalnych ograniczeń [Konecki, 1988: 226]. Podobnie pojęcie pracy rozumie David Silverman [1970], ktÛry uważa, że praca w organizacji (hasło → Etnografia organizacji) jest konstruowana. Barry A. Tuner [1971] przekonany jest natomiast, że prawdziwe przemysłowe życie może być poznane poprzez Ñodkrywanieî sposobÛw, poprzez ktÛre pracownicy definiują swoje pozycje, uczą się zestawÛw symboli (hasło → Rytuał organizacyjny), ktÛre adaptują do swych definicji sytuacji, a ktÛre mają wpływ na ich sytuację pracy [Konecki, 1988: 226]. Tak rozumiane pojęcie pracy zapośredniczone przez interakcję (hasło → Interakcja) wpisuje się w ramy symbolicznego interakcjonizmu (hasło → Paradygmat interpretatywny) [por. Konecki, 2000: 43ñ45; Domecka, 2005: 230ñ231]. Praca jako działalność ludzka posiada więc charakter interakcyjny i nie może być rozumiana poza całym kontekstem jej uwikłania w wielu interakcjach społecznych, widocznych na poziomie komunikacji (hasło → Akt komunikacji) [Konecki, 1988: 225]. Ujęta w ten sposÛb praca określana jest mianem Ñpracy na poziomie interakcjiî [ibidem: 235]. Praca niezależnie od kontekstu i stron w niej uczestniczących zawiera zatem aspekt interakcyjny. Krzysztof Konecki dla podkreślenia tego faktu tworzy pojęcie Ñpsychologicznej pracy interakcyjnejî, będące zawężeniem Ñpracy na poziomie interakcjiî. Odnosi się ono ñ zdaniem autora ñ do pracy mającej na celu przygotowanie psychiczne klienta do wykonywania dla niego określonych czynności bądź innych wytworÛw materialnych czy idealnych. Praca ta dotyczy więc manipulacji psychiką i tożsamością (hasło → Tożsamość) osoby. W typie Ñpsychologicznej pracy interakcyjnejî 226 Praca mieści się opisana przez Anselma L. Straussa tak zwana Ñpraca sentymentalnaî (sentimental work) (hasło → Praca nad biografią) wraz ze wszystkimi wyrÛżnionymi jej rodzajami [Strauss, Fagerhaugh, Suczek, Wiener, 1985]. Należą do nich: ñ praca interakcyjna i reguły moralne ñ podstawą interakcji są tu ukryte lub uważane za oczywiste reguły zachowań. Interakcje są regulowane przez powtarzalne i społecznie ukształtowane normy; ñ praca nad zaufaniem ñ budowanie poczucia ufności do personelu; ñ praca uspokajająca ñ przejawia się w zachowaniach typu: trzymanie za rękę, dotykanie i używanie słÛw działających uspokajająco; ñ praca nad biografią ñ są to głÛwnie rozmowy o przeszłości mieszkańca, problemach domowych itd.; ñ praca nad tożsamością (hasło → Transformacje tożsamości) ñ odnosi się do pracy dotyczącej problemu jednostkowej tożsamości; ñ praca nad kontekstem świadomości ñ wykonywana w celu ochrony i utrzymania tożsamości pensjonariuszy oraz pomagająca zachować spokÛj; ñ praca oczyszczająca ñ stosowana po niewłaściwym potraktowaniu mieszkańca przez innego członka personelu. Jednostka jest zatem ciągle zaangażowana w proces wspÛłtworzenia zewnętrznego świata i przekształcania go. W tym samym czasie sama rÛwnież ulega przekształceniom [Mead, 1975: 299ñ300]. Zasada społecznej kreatywności jednostki dotyczy więc zarÛwno działań czysto instrumentalnych, jak i komunikacyjnych, stąd powszechną podmiotowość twÛrczości można nazwać pracą [Konecki, 1988]. Bibliografia Domecka M. (2005), Praca jako doświadczenie biograficzne, [w:] E. Hałas, K. Konecki (red.), Konstruowanie jaźni i społeczeństwa. Europejskie warianty interakcjonizmu symbolicznego, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar. Fukuyama F. (1997), Ostatni człowiek, Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka. Januszek H., Sikora J. (1998), Socjologia pracy, Poznań: Wyd. Akademii Ekonomicznej w Poznaniu. Konecki K. (2000), Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana, Warszawa: PWN. ------ (1992), W japońskiej fabryce. Społeczne i kulturowe aspekty pracy i organizacji przedsiębiorstwa, ŁÛdź: Instytut Socjologii Uniwersytetu ŁÛdzkiego. ------ (1988), Praca w koncepcji socjologii interakcjonistycznej, Studia Socjologiczne, 1 (108). Praca nad biografią 227 Kotarbiński T. (1980), Traktat o dobrej robocie, Warszawa: PWN. Kulpińska J. (red.) (1974), Socjologia przemysłu, Warszawa: PWE. Lis F.J., Lis R. (2000), Socjologia pracy w organizacji życia społecznego, Lublin: Przedsiębiorstwo Wydawnicze Związku Niewidomych ÑPrint 6î. Matejko A. (1961), Socjologia zakładu pracy, Warszawa: Wiedza Powszechna. Mead G.H. (1975), Umysł, osobowość, społeczeństwo, tłum. Z. Wolińska, Warszawa: PWN. Michalski M. (2005), Człowiek, praca, kultura. O kulturowym wymiarze pracy ludzkiej, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie. Paszkiewicz M. (1979), Treść pracy, [w:] W. Jacher (red.), Człowiek i praca. Alfabet wiedzy o pracy ludzkiej, Opole: Wydawnictwo Instytutu Śląskiego. Silverman D. (1970), Theory of Organizations, London: Hienemann. Strauss A.L., Fagerhaugh S., Suczek B., Wiener C. (1985), Social Organization of Medical Work, Chicago: The University of Chicago Press. Szczepański J. (1961), Uwagi o przedmiocie i zadaniach socjologii, [w:] B. Biegeleisen-Żelazowski, T. Tomaszewski, A. Sarapata, J. Rosner (red.), Jak pracuje człowiek, Warszawa: Książka i Wiedza. Turner B. (1971), Exploring the Industrial Subculture, The MacMillan Press. Izabela Ślęzak Praca nad biografią (Biografical work) Praca nad biografią ñ jeden z typÛw pracy nad odczuciami, wyrÛżniony przez Anselma Straussa i in. [1985] w trakcie badań nad pracą medyczną i trajektorią (hasło → Trajektoria) choroby. Pojęcie to odnosi się do pracy (hasło → Praca), jaka zachodzi w trakcie pogłębionych rozmÛw personelu medycznego, przede wszystkim lekarzy i pielęgniarek z chorym na temat jego przeszłości i doświadczeń biograficznych. Określenie to nie dotyczy jednak wszystkich wywiadÛw lekarskich ñ krÛtkie wywiady diagnostyczne, ktÛre nie pozwalają wniknąć w głębsze aspekty biografii, nie wiążą się z pracą nad odczuciami. Pojęcie to odnosi się raczej do rozbudowanych, często wielogodzinnych rozmÛw przeprowadzanych np. z osobami chorymi na raka, podczas ktÛrych lekarz pragnie dowiedzieć się jak najwięcej o ich sytuacji rodzinnej, stylu życia, relacjach z przyjaciÛłmi czy bliskimi, gdyż informacje te mogą być decydujące dla powodzenia terapii i odbudowania czy utrzymania woli życia pacjenta. Praca ta ma więc z jednej strony cele typowo medyczne, związane ze zwiększeniem szans na powodzenie terapii, z drugiej jednak często porusza obszary związane z odczuciami i kondycją psychiczną pacjenta. W tym przypadku 228 Praca nad biografią praca biograficzna ma w pewnym stopniu charakter wzajemnej wymiany, gdyż lekarz, wysłuchując opowieści chorego o trapiących go problemach czy wydarzeniach z przeszłości, rozmawiając z nim, wyjaśniając czy tłumacząc jego wątpliwości, nie tylko pomaga mu w pracy nad trajektorią choroby, ale także może podjąć pracę nad własną biografią, odpowiedzieć sobie na dręczące pytania i zyskać doświadczenie ważne dla prowadzenia dalszej pracy terapeutycznej. Warto zaznaczyć, że dogłębne poznanie biografii chorego może mieć też aspekt praktyczny ñ ułatwia kontakty z pacjentem, pozwala zrozumieć jego działania (hasło → Działanie społeczne), co jest szczegÛlnie ważne w przypadku długotrwałych relacji (np. pacjent ñ opiekująca się nim pielęgniarka). Koncepcja pracy nad biografią może być także zastosowana w analizach innych typÛw interakcji (hasło → Interakcja), w ktÛrych mamy do czynienia z obszernymi relacjami o przeszłości jednego lub obu partnerÛw (np. rozmowy z psychologiem, psychiatrą, pracownikiem socjalnym, księdzem, socjologiczny wywiad narracyjny (hasło → Wywiad narracyjny) itp.). Należy zaznaczyć, że pojęcie pracy biograficznej istnieje także na gruncie metody biograficznej (hasła → Metoda biograficzna, Biograficzno-narracyjna metoda interpretacyjna) zaproponowanej przez Fritza Sch¸tzego ñ koncepcja ta była jednym ze źrÛdeł inspiracji dla autorÛw pracy Social Organization of Medical Work. Bibliografia Granosik M. (2006), Profesjonalny wymiar pracy socjalnej, Katowice: Wydawnictwo Śląsk. Konecki K. (1988), Praca w koncepcji socjologii interakcjonistycznej, Studia Socjologiczne, 1 (108), s. 225ñ245. Prawda M. (1989), Biograficzne odtwarzanie rzeczywistości (O koncepcji badań biograficznych Fritza Sch¸tzego), Studia Socjologiczne, 4, s. 81ñ89. Sch¸tze F. (1981). Prozeflstrukturen des Lebensablaufs, [w:] J. Matthes, A. Pfeifenberger, M. Stosberg (red.), Biographie in handlungswissenschaftlicher Perspektive, Kolloquium am sozialwissenschaftlichen Forschungszentrum der Universit‰t Erlangen-N¸rnberg, s. 67ñ156. ------ (1983), Biographieforschung und narratives Interview, Neue Praxis, 13 (3), s. 283ñ293. Strauss A.L., Fagerhaugh S., Suczek B., Wiener C. (1985), Social Organization of Medical Work, Chicago, London: The University of Chicago Press. Praca nad dopasowywaniem linii działań 229 Izabela Ślęzak Praca nad dopasowywaniem linii działań (Articulation work) Praca nad dopasowywaniem linii działań ñ jeden z rodzajÛw pracy (hasło → Praca) wyrÛżnionych przez Anselma Straussa i in. [1985] w trakcie badań nad pracą medyczną i trajektorią choroby (hasło → Trajektoria). Analizując działania podejmowane przez personel medyczny w trakcie opieki nad chorymi, badacze zauważyli, że na łuk pracy (arc of work) medycznej składa się wiele linii działań (lines of work) i zadań o odmiennym charakterze i specyfice, ktÛre, aby praca została wykonana, a cel medyczny osiągnięty, muszą zazębiać się z sobą, układając się we właściwe sekwencje. Aby czynności wykonywane przez lekarzy, pielęgniarki, personel techniczny i innych pracownikÛw nie stanowiły odrębnych, odseparowanych działań, niezbędne są permanentne interakcje (hasło → Interakcja) między personelem, w trakcie ktÛrych odbywają się negocjacje, renegocjacje, manipulacje, perswazje, wydawanie rozkazÛw czy informowanie o sposobach, trybach wykonywania danej pracy. Mamy więc do czynienia z nieustannym procesem dopasowywania, zestrajania, koordynowania czynności o rÛżnym charakterze, a także odmiennych perspektyw i celÛw członkÛw personelu oraz planowania ich w czasie (hasło → Działanie połączone). Praca medyczna nie może być więc w pełni skoordynowana odgÛrnie, w sposÛb systemowy, choć rzecz jasna podejmowane są prÛby, aby dokładnie opisać poszczegÛlne jej etapy, standaryzować wykonywanie określonych czynności, skoordynować poszczegÛlne działania za pomocą procedur itd. Jednak praca medyczna jest szczegÛlnie narażona na rÛżnego rodzaju czynniki zakłÛcające zaplanowany przebieg działań; jest procesem, w ktÛrym koordynacja zachodzi krok po kroku w ludzkich działaniach i interakcjach, w trakcie wypracowywania wspÛlnej definicji działania i utrzymywania zgody co do tego, kto i jakie działania będzie wykonywał, jakie zasoby, w jaki sposÛb zostaną użyte itd. Nieustannie obecny jest w niej element ryzyka, ktÛry potencjalnie może ujawnić się na wszystkich etapach trajektorii choroby i organizacji pracy medycznej. ŹrÛdłem zakłÛceń może być sam pacjent, ktÛry ingeruje w proces leczenia, zmiany tożsamościowe (hasła → Tożsamość, Transformacje tożsamościj), jakie w nim zachodzą w trakcie pracy nad trajektorią, jego relacje z personelem, ale także sam przebieg choroby i związane z nim nieoczekiwane komplikacje, kontekst (hasło → Kontekst) organizacyjny szpitala, stosowane technologie, konieczność połączenia odmiennych rodzajÛw 230 Praca nad dopasowywaniem linii działań pracy wykonywanej przez personel medyczny rÛżnego szczebla, z wielu oddziałÛw itd. Przepracowanie tych trudności wymaga podjęcia działań przystosowawczych do nowej sytuacji, ktÛre w dużej mierze zachodzą na poziomie komunikacyjnym. Aby poradzić sobie z niepewnością i zakłÛceniami w koordynowaniu działań, ich uczestnicy stosują pewne ogÛlne strategie, np.: dążenie do ujednolicenia podejmowanych działań, określenie czasu wykonania poszczegÛlnych czynności, ustalenie obiegu środkÛw, wypracowanie sposobÛw reagowania w określonych sytuacjach, tworzenie procedur, budowanie efektywnego systemu komunikowania i raportowania między osobami zaangażowanymi w pracę itp. Strategie te nie są jednak w stanie objąć wszystkich możliwych zakłÛceń, ktÛre mogą interweniować w przebieg procesu pracy. Praca nad dopasowywaniem linii działań jest charakterystyczna nie tylko dla pracy medycznej w szpitalach; jest ona obecna w przypadku każdej sekwencji działań, ktÛre następują po sobie i wymagają dopasowania w celu osiągnięcia założonego rezultatu. W przeciwieństwie do innych koncepcji pracy podejście to akcentuje fakt, że proces pracy, z wyjątkiem wysoce zrutynizowanych, zestandaryzowanych działań, nie przebiega bez zakłÛceń, gładko przechodząc przez kolejne fazy. Wręcz odwrotnie ñ częste są niespodziewane wydarzenia komplikujące jego przebieg, wymagające od osÛb zaangażowanych w dany proces wypracowania unikalnych, właściwych dla danego kontekstu rozwiązań. Rozwiązania te osiągane są przez: negocjacje, perswazje, dyskusje, uczenie się oraz manipulowanie ludźmi i obiektami obecnymi w danej instytucji. Bibliografia Corbin J., Strauss A.L. (1993), The Articulation Of Work Through Interaction, Sociological Quarterly, 34, s. 71ñ83. Konecki K. (1988), Praca w koncepcji socjologii interakcjonistycznej, Studia Socjologiczne, 1 (108), s. 225ñ245. ------ (1998), Łowcy głÛw ñ Headhunting. Analiza pracy rekrutacyjnej w agencjach doradztwa personalnego, Warszawa: Alfa-Wero. Magnes D.R. (red.) (1991), Social Organization And Social Process: Essays In Honor Of Anselm Strauss, Hawthorne, NY: Aldine de Gruyter. Strauss A.L., Fagerhaugh S., Suczek B., Wiener C. (1985), Social Organization of Medical Work, Chicago, London: The University of Chicago Press. Strauss A.L. (1988), The Articulation Of Project Work: An Organizational Process, Sociological Quarterly, 29, s. 163ñ178. ------ (1993), Continual Permutations Of Action, New York: Aldine de Gruyter. Proksemika 231 Waldemar Dymarczyk Proksemika (Proxemics) Termin ten funkcjonuje w naukach społecznych (także socjologii) od 1963 roku. TwÛrcą pojęcia jest Edward T. Hall [1963a, 1963b]. Dzięki wydanej w 1966 roku książce The Hidden Dimension [1966, wyd. pol. 1978, 1997] proksemika stała się popularna i uzyskała status samodzielnej dyscypliny naukowej. O wspomnianej książce Hall pisze, że jej tematem Ñjest przestrzeń społeczna i indywidualna oraz postrzeganie jej przez człowiekaî [Hall, 1997: 9], a także Ñbadanie sposobu wykorzystania przez ludzi przestrzeni jako funkcji kultury, czyli badanie wpływu kultury na ustrukturyzowanie i używanie przestrzeniî [Hall, 1999: 243]. Halla interesuje rÛwnież Ñdystans osobniczy i niesformułowane reguły planowania domÛw i miastî (ibidem: 243). Autor podkreśla więc utylitarny charakter nie tyle stworzonej, co nazwanej przez siebie dyscypliny. SzczegÛlnie tezy dotyczące rÛżnego typu dystansÛw odbiły się szerokim echem i stały się elementem wyrÛżniającym badawcze dokonania twÛrcy proksemiki. Hall określił następujące sfery dystansu: intymną (faza bliższa, w ktÛrej przeważa kontakt fizyczny oraz faza dalsza ñ c.a. 14ñ45 cm), osobniczą (faza bliższa ñ c.a. 45ñ75 cm ñ i dalsza ñ c.a. 0,75ñ1,2 m), społeczną (faza bliższa ñ c.a. 1,2ñ2,1 m ñ oraz faza dalsza ñ c.a. 2,1ñ3,6 m), publiczną (faza bliższa ñ c.a. 3,6ñ7,5 m ñ i dalsza 7,5 m i więcej). Jednocześnie Hall zwrÛcił uwagę, że wskazane przez niego miary dystansÛw nie są bezwzględne i nie mogą abstrahować od czasu i miejsca ñ konkretnej kultury. W The Hidden Dimension autor zwrÛcił uwagę na kulturowo zrÛżnicowane postrzeganie przestrzeni i tego konsekwencje (hasło → Kontekst przestrzenny). Hall wyrÛżnił m.in. kultury kontaktowe i niekontaktowe. W pierwszym przypadku przestrzeń, ktÛrą aktor społeczny uznaje za Ñswojąî i nienaruszalną, ogranicza się w zasadzie tylko do intymnych obszarÛw własnego ciała. Trudno zatem mÛwić o naruszeniu czyjejś prywatności, a skracanie dystansu oraz kontakt fizyczny traktowane są jako naturalny sposÛb prowadzenia konwersacji (np. kultura arabska i łacińska). W tzw. kulturach niekontaktowych aktorzy inkorporują część otaczającej ich przestrzeni (c.a. 1,5 stopy) jako jeden z atrybutÛw Ñjaî, a zatem naruszenie owej przestrzeni postrzegane bywa jako niestosowne lub wręcz agresywne działanie. W pÛźniejszych latach wątek ten był rozwijany zarÛwno przez Halla, jak i innych [por. Sommer, 1969; Watson, 1970; Altman, 1975; Morain, 1986; Knapp, Hall, 2000]. Proksemiczne wątki zajmują poczesne miejsce w twÛrczości teoretykÛw i badaczy związanych z szeroko rozumianym podejściem interakcjo- 232 Proksemika nistycznym i fenomenologicznym (hasła → Paradygmat interpretatywny, Fenomonologia). Mimika, gesty, postawa ciała, sposoby podkreślania dystansu i oznaczanie Ñwłasnejî przestrzeni to stałe motywy socjologÛw i psychologÛw społecznych, takich jak: Park, Burgess, McKenzie [1925], Mead [1934], Goffman [1961, 1963, wyd. pol. 2008, 1967, wyd. pol. 2006, 1971], Knapp [1978], Burgoon i inni [1989]. Na przykład ten ostatni w przeciwieństwie do tez Halla twierdzi, że dystans pomiędzy ludźmi uwarunkowany jest nie tyle przez daną kulturę, ile przez pozycje, jakie w strukturze społecznej zajmują aktorzy. I tak na przykład, pod każdą szerokością geograficzną kontakt pomiędzy uczniem a profesorem będzie znaczny. Zarządzanie przestrzenią (i czasem) przez aktorÛw życia społecznego stanowi istotę interakcji (hasło → Interakcja). To, zdawać by się mogło banalne stwierdzenie, zyskuje na znaczeniu, gdy przyjrzymy się, w jaki sposÛb treścią wypełnił je Erving Goffman. Autor ten wprowadził do języka socjologii szereg terminÛw i pojęć, ktÛre, bezpośrednio odnosząc się do przestrzeni, pozwalają jednocześnie zrozumieć życie codzienne, a także wypowiadać tezy odnośnie charakteru określonych instytucji. ÑFasadaî (hasło → Fasada), Ñscenaî, Ñkulisyî, Ñinterakcja zogniskowana i niezogniskowanaî, Ñzgromadzenie i spotkanieî, rama pierwotnaî, Ñinstytucja totalnaî ñ wszystkie te pojęcia (i wiele innych) zrozumiałe są jedynie poprzez odwołanie się do tego, jak aktorzy tworzą i wykorzystują przestrzeń oraz jak nią manipulują w celu realizacji swych zamierzeń. W tym względzie prace Goffmana pozostają wzorem i inspiracją dla kolejnych pokoleń proksemikÛw. Inne obszary zainteresowania proksemikÛw to zagadnienia dotyczące m.in. terytorializmu, w tym: prywatności i intymności oraz przegęszczenia czy też stłoczenia oraz wynikających z tego społecznych konsekwencji. Z jednej strony autorzy poszukują objaśnień w biologicznych uwarunkowaniach ludzkich zachowań [Calhoun, 1962; Wilson, 1975 wyd. pol. 2000], z drugiej zaś wskazują na czynniki kulturowe, m.in.: konsekwencje takich procesÛw, jak: industrializacja, urbanizacja czy strefowanie przestrzeni miejskiej (hasło → Etnografia socjologiczna) [por. Park, Burgess, McKenzie, 1925; Davis, 1998]. W kontekście rÛżnego traktowania przestrzeni przez kobiety i mężczyzn należy przywołać prace Nancy Henley [1977], Goffmana [1979] czy Judith Hall [1984]. Mężczyźni zazwyczaj zawłaszczają więcej przestrzeni i to przestrzeni charakteryzującej się Ñlepszą jakościąî [Hanley, 1977], a Ñpanowanie nad przestrzeniąî widoczne jest m.in. w przekazach medialnych, co z jednej strony odwzorowuje istniejące rÛżnice, a z drugiej wzmacnia stereotypowe postrzeganie płci [Goffman, 1979]. Proksemika 233 Z kolei zagadnienia dotyczące zagospodarowania przestrzeni organizacyjnej dotyczą relacji pomiędzy efektywnością pracy a sposobem organizacji środowiska pracy i widoczne są już w klasycznej pracy Fryderyka Taylora [1911], by w dzisiejszych czasach zostać uzupełnione o takie kwestie, jak: związek pomiędzy przestrzenią organizacyjną a satysfakcją zatrudnionych, ich zdrowiem, Ñjakościąî kontaktÛw interpersonalnych i nabywanej w ich przebiegu wiedzy, a w efekcie jakością wykonywanej pracy [por. Aronoff, Kaplan, 1995]. W obszarze szeroko rozumianej refleksji nad fenomenem ponowoczesności i globalizacji wątki proksmiczne odgrywają istotne znaczenie w pracach takich autorÛw, jak: Foucault [1994], Castells [1989], Campbell, Carlson [2002]. Bibliografia Altman I. (1975), The Environment and Social Behavior, Belmont, CA: Wadsworth. Aronoff S., Kaplan A. (1995), Total Workplace: Rethinking the Office Environment, Ottawa: WDL Publications. Calhoun J.B. (1962), A Behavioral Sink, [w:] E.L. Bliss (red.), Roots of Behavior, New York: Harper & Brothers. Campbell E.J., Carlson M. (2002), Panopticon. com. Online Surveillance and the Commodification of Privacy, Journal of Broadcasting and Electronic Media, 46 (4), s. 586ñ606. Castells M. (1989), The Informational City. Information Technology, Economic Restructuing and the Urban-Regional Process, Oxford: Basil Blackwell. Davis M. (1998), Ecology of Fear. Los Angeles and the Imagination of Disaster, New York: Henry Holt. Foucalout M. (1994), Different Space, [w:] J. Faubion (red.), Aesthetics, Methods and Epistemology, Haumondsworth: Penquin. Goffman E. (1961), Encounters: Two Studies in the Sociology of Interaction, Indianapolis: Bobbs-Merrill. ------ (2008), Zachowanie w miejscach publicznych: o społecznej organizacji zgromadzeń, tłum. O. Siara, Warszawa: PWN (oryg. (1963), Behavior in Public Places: Notes on the Social Organization of Gatherings, New York: Macmillan). ------ (2006), Rytuał interakcyjny, tłum. A. Szulżycka, Warszawa: PWN (oryg. (1967), Interaction Ritual: Essays in face-to-face behavior, Chicago: Aldine. ------ (1971), Relations in Public: Microstudies of the Public Order, New York: Basic Books. ------ (1979), Gender Advertisement, New York: Harper and Row. Hall E.T. (1963a), A System for the Nation of Proxemic Behavior, American Anthropologist, t. 65, nr 5 (październik 1963), s. 1003ñ1026. 234 Proksemika ------ (1963b), Proxemics ñ A study of Manís Spatial Relatioships, [w:] I. Galdston (red.), Manís Image in Medicine and Anthropology, New York: International Universities Press. ------ (1978), Ukryty wymiar, tłum. T. HołÛwka, Warszawa: PIW; E.T. Hall (1997), Ukryty wymiar, tłum. T. HołÛwka, Warszawa: Muza SA (oryg. E.T. Hall (1966), The Hidden Dimension, New York: Doubleday). ------ (1983), The Dance of Life. The Other Dimension of Time, New York: Doubleday (E.T. Hall (1999), Taniec życia. Inny wymiar czasu, tłum. R. Nowakowski, Warszawa: Muza SA). Hall J.A. (1984), Nonverbal Sex Differences: Communication Accuracy and Expresive Style, Paris: The John Hopkins University Press. Henley N.M. (1977), Body Politics: Power, Sex and Nonverbal Communication, Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall. Knapp M.L., Hall J.A. (2000), Komunikacja niewerbalna w interakcjach międzyludzkich, tłum. A. Śliwa, L. Śliwa, Wrocław: Wydawnictwo Astrum (oryg. M.L. Knapp (1978), Nonverbal Communication in Human Interaction, Chicago: Holt, Rinehart and Winston). Morain G. (1986), Kinesics and Cross-cultural Understanding, [w:] J. Valdes (red.), Culture Bound, New York: Cambridge University Press. Park R., Burgess E.W., McKenzie R.D. (1925), The City, Chicago: University of Chicago Press. Sommer R. (1969), Personal Space: The Behavioral Basis of Design, Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall. Taylor F.W. (1911), The Principles of Scientfic Management, New York: Harper Bros. Watson M.O. (1970), Proxemic Behavior: A Cross-cultural Study, Mouton: The Hague. Wilson E.O. (2000), Socjobiologia, tłum. M. Siemiński, Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka (oryg. E.O. Wilson (1975), Sociobiology: The New Synthesis, Cambridge, MA: Harvard University Press). Piotr Chomczyński Przekładalność perspektyw (Reciprocity of perspectives) Pojęcie przekładalności perspektyw w głÛwnej mierze wiąże się z nazwiskiem Alfreda Sch¸tza, uważanego obok Edmunda Husserla za głÛwnego przedstawiciela fenomenologii (hasło → Paradygmat interpretatywny), choć to temu pierwszemu zawdzięcza ona swÛj obecny kształt. U podstaw jego twierdzeń na temat rzeczywistości leżało przekonanie, że badacze społeczni opierają się jedynie na znaczeniach, jakie ludzie przypisują swym codziennym aktywnościom. ÑNauki społeczne zajmują się rzeczy- Przekładalność perspektyw 235 wistością preinterpretowaną, ujętą w pojęcia przez społecznych aktorÛw, tj. rzeczywistością, ktÛrej już nadano postać, w jakiej ma zostać uchwyconaî [Szacki, 2003: 488]. Takie rozumienie rzeczywistości tworzonej przez ludzi przekładało się rÛwnież na postulowane przez Sch¸tza dyrektywy metodologiczno-badawcze. Twierdził on, że wiedza zdobywana przez nauki społeczne, jako że bazuje na rzeczywistości subiektywnie tworzonej przez jednostki, ma charakter dwustopniowy ñ opisuje zjawiska na podstawie tego, jak je interpretują badani. Sch¸tz przekonuje, że pomostem łączącym badacza i badanego jest podobnie skonstruowany system relewancji, czyli ważności postrzeganych elementÛw rzeczywistości, składający się na racjonalność spełniającą rolę pomostu pomiędzy uczonym a obiektem jego badań. Te dwa elementy umożliwiają zastosowanie przekładalności perspektyw (reciprocity of perspectives), czyli wzajemnego rozumienia zachowań w podobnym kontekście (hasło → Kontekst) sytuacyjnym [por. Turner, ibidem: 486; Ossowski, 1967: 265ñ266]. Przekładalność perspektyw można także scharakteryzować jako Ñobecny w podtekście interakcji zbiÛr społecznie zestandaryzowanych ´opisÛwª przedmiotÛw i stanÛwî [Piotrowski, 1982: 105]. Poprzez fakt, że badacz także uczestniczy w życiu społecznym, podobnie jak obiekty jego badań, jest on w stanie wykorzystać uzyskane i zweryfikowane w ten sposÛb swoje własne myślenie empatyczne do procesu tłumaczenia zjawisk społecznych [por. Sch¸tz, 1953: 5ñ7]. Sch¸tz twierdzi, że Ñw celu zwiększenia szansy badacza na zrozumienie świata badanych należy szukać motywÛw działań podejmowanych przez aktoraî [Sch¸tz, 1953: 19; tł. własne]. To twierdzenie w zdecydowany sposÛb podkreśla rolę racjonalności traktowanej jako leżącą u podstaw zasady przekładalności perspektyw. Racjonalność obejmuje swym działaniem dwie strony: badacza i badanego, stanowiąc tym samym swego rodzaju pomost. Możliwość zastosowania zamiany perspektyw warunkuje, zdaniem Sch¸tza, intersubiektywny charakter wiedzy zdroworozsądkowej i czyni ją przez to bardziej dostępną poznawczo. Na jej podstawie naukowiec formułuje wnioski o świecie społecznym∗. Przekładalność perspektyw, zdaniem fenomenologÛw, daje możliwość znalezienia odpowiedzi na pytanie: Ñw jaki sposÛb jednostki tworzą wspÛlny świat subiektywnych przeżyć? Jakie implikacje dla utrzymywania porządku społecznego ma fakt tworzenia przez jednostki wspÛlnego świata subiektywnych przeżyć?î [Turner, ibidem: 415]. ∗ Schutz twierdzi także, że mimo wszystko tak uchwycona wiedza nadal ma charakter subiektywny, gdyż naukowiec może interpretować rzeczywistość zinterpretowaną już przez obiekty swych badań. 236 Przekładalność perspektyw Zasada przekładalności perspektyw warunkuje konsekwencje natury metodologicznej, gdyż zakłada aktywny udział badacza w procesie pozyskiwania i interpretacji danych dostarczanych przez badanych. Wiedza kształtowana przez nauki społeczne ma zatem charakter interakcyjny (hasło → Interakcja), gdyż stanowi konsekwencję relacji badacza z badanym. Od jakości tej relacji zależy jakość twierdzeń na temat świata społecznego badanych. Świat społeczny (hasło → Świat społeczny), o ktÛrym dowiadujemy się od innych, nie posiada, zdaniem Sch¸tza, statusu obiektywnej prawdy, gdyż taka według niego nie istnieje. Rzeczywistość jest zawsze Ñoswojonaî, gdyż powstaje w skutek aktywności selektywnie pracującego mÛzgu człowieka, ktÛry dokonuje wyboru jej komponentÛw z uniwersalnego kontekstu [por. Sch¸tz, 1953: 2]. Zadaniem badacza jest natomiast badać owe ludzkie wybory i ich konsekwencje. Warto także zauważyć, że postulat przekładalności perspektyw znalazł także uznanie wśrÛd pozostałych przedstawicieli paradygmatu interpretatywnego, w tym etnometodologÛw i symbolicznych interakcjonistÛw, wpisując się na stałe w system teoretyczno-badawczy tego paradygmatu. Bibliografia Piotrowski A. (1982b), Negocjacyjny model interakcji, Przegląd Socjologiczny, 33. Sch¸tz A. (1953), Common Sense and Scientific Interpretation of Human Action, Philosophy and Phenomenological Research, 1953, Vol. 14, nr 1. Szacki J. (2003), Historia myśli socjologicznej (wydanie nowe), Warszawa: PWN. Turner J. (2004), Struktura teorii socjologicznej, tłum. G. Woroniecka, J. Szmatka, A. Manterys, A. Mościskier, K. Wysieńska, E. Zakrzewska-Manterys, M. Bucholc, Z. Karpiński, Warszawa: PWN (oryg. J. Turner (1998), The Structure of Sociological Theory, Wadsworth Publishing Company). R Łukasz Marciniak Rodziny kodowania teoretycznego (Theoretical coding families) Relacja pomiędzy wiedzą teoretyczną a praktyką analizy danych w metodologii teorii ugruntowanej (hasło → Metodologia teorii ugruntowanej) Rodziny kodowania teoretycznego 237 była kwestią dyskusyjną od samego początku zaprezentowania tej metodologii przez Anselma Straussa i Barneya Glasera [1967]. Z jednej strony autorzy podkreślali, że badacz nigdy nie podchodzi do danych jako tabula rasa, a posiadana perspektywa oddziałuje na jego badawcze spojrzenie na dane i ocenę ich istotności [1967: 3], ale z drugiej strony kładli nacisk na proces wyłaniania się (emergence) kategorii analitycznych, ktÛry wymaga pominięcia literatury dotyczącej danego obszaru badawczego i teorii mogącej zanieczyszczać (contaminate) generowane kategorie [ibidem: 37]. Aby uniknąć zarzutu o powracanie w metodologii do bezkrytycznego indukcjonizmu (naÔve inductivism) i pogodzić ze sobą sprzeczne wymogi, Glaser i Strauss [ibidem: 46] wprowadzili pojęcie teoretycznej wrażliwości (theoretical sensitivity), ktÛre miało określać umiejętność badacza pracy analitycznej z danymi bez wcześniejszych prekonceptualizacji, ale z refleksją uwzględniającą wiedzę teoretyczną i umożliwiającą zarÛwno dostrzeganie istotnych dla analizy danych, jak i generowanie spÛjnej (dense) teorii. Pojęcie teoretycznej wrażliwości w odrÛżnieniu do innych zaleceń zawartych w The Discovery of Grounded Theory [1967] nie posiadało jednak proceduralnego przełożenia, wskazania sposobu osiągania takiej umiejętności badacza i pozostawało raczej wyobrażeniem stanu idealnego. PrÛbę sprecyzowania pojęcia i zarazem rozwiązania problemu relacji pomiędzy posiadaną wiedzą teoretyczną a procedurami generowania teorii podjął Glaser [1978] w swojej monografii Theoretical Sensitivity. Chcąc wyjaśnić pojęcie teoretycznej wrażliwości i uczynić je bardziej użytecznym dla praktyki metodologii teorii ugruntowanej, zaproponował nową procedurę analityczną ñ kodowanie teoretyczne (theoretical coding) z wykorzystaniem tzw. rodzin kodowania. Zgodnie z zaleceniami Glasera badacz po zakończeniu kodowania rzeczowego (substantive coding), pozbawionego jakichkolwiek nawiązań do istniejących teorii i opierającego się wyłącznie na pracy z danymi empirycznymi, ma przechodzić na wyższy poziom analizy, na ktÛrym będzie generować kody teoretyczne (theoretical codes), czyli hipotezy dotyczące relacji pomiędzy kodami rzeczowymi (substantive codes) wygenerowanymi na wcześniejszym etapie [Glaser, 1978: 72]. Tworzenie takich hipotez porządkujących i integrujących kody rzeczowe ma odbywać się w odniesieniu i przy uwzględnieniu zarÛwno istniejących teorii naukowych, jak i wiedzy potocznej badacza, co mają umożliwiać stworzone katalogi istniejących pojęć, nazywane rodzinami (Families). Początkowo Glaser [1978: 73ñ82] wyrÛżnił osiemnaście rodzin kodowania teoretycznego, z ktÛrych każda zawiera od kilku do kilkunastu pojęć wywodzących się z rÛżnych nauk i tradycji filozoficznych. Są wśrÛd nich rodziny pojęć głÛwnych specyfikujących kody rzeczowe, jak np. Ñrodzina Sześciu Cî (Six Cís Family), zawierająca pojęcia, 238 Rodziny kodowania teoretycznego takie jak: przyczyny (causes), kontekst (context), ewentualności (contingencies), konsekwencje (consequences), kowariancje (covariances) i warunki (conditions), lub rodzina kodÛw teoretycznych odnoszących się do Charakterystyki ProcesÛw (Process Family), na ktÛrą składają się liczne pojęcia opisujące zarÛwno aspekty procesÛw (m.in.: Ñfazaî, Ñetapî, Ñprzejściaî), jak i pojęcia związane z procesualnością (np.: Ñkarieraî, Ñtrajektoriaî). Jest rodzina zawierająca Jednostki Integrujące (Unit Family), czyli pojęcia konsolidujące zbiory kodÛw rzeczowych, takie jak Ñgrupaî, Ñświat społecznyî czy Ñarenaî, oraz rodzina Pojęć Typologizujących (Type Family) zawierająca np. pojęcie Ñklasyî czy Ñgatunkuî (genre). Inne wymieniane przez Barneya Glasera rodziny kodÛw dotyczą Stopnia (Degree Family), Wymiaru (Dimension Family), Strategii Działania (Strategy Family), Specyfiki Interakcji (Interactive Family), Jaźni i Tożsamości (Identity ñ Self Family), KryteriÛw RÛżnicujących zjawiska (Cutting Point Family), ŚrodkÛw ñ celÛw (Means-Goal Family), Pojęć Kulturowych (Culture Family), Opisywania Konsensusu (Consensus Family), Zasadniczych Pojęć Socjologicznych (Mainline Family), Abstrakcji Teoretycznej (Theoretical Family), Pojęć Porządkujących (Ordering Family), Odczytywania Relacji (Reading Family) i Modelowania Zjawisk (Models Family). NiektÛre rodziny kodowania zawierają w sobie subrodziny pojęć (np. pojęcie Ñprzyczynaî w Ñrodzinie Sześciu Cî zawiera w sobie subrodzinę złożoną z takich pojęć, jak m.in.: ÑźrÛdłoî, ÑpowÛdî czy Ñwkładî). Prowadząc kodowane teoretyczne, badacz powinien dążyć do konceptualizacji powiązań pomiędzy kategoriami substantywnymi, korzystając z pojęć należących do rÛżnych rodzin kodowania, dzięki czemu będzie w stanie generować hipotezy składające się na całościową i spÛjną wewnętrznie teorię [Glaser, 1978]. Zastosowanie rodzin kodowania teoretycznego, ktÛre początkowo miały być użytecznym uzupełnieniem metodologii teorii ugruntowanej, stało się w zaleceniach Barneya Glasera [1992] podstawowym zabiegiem analitycznym w klasycznej metodologii teorii ugruntowanej (hasło → Klasyczna teoria ugruntowana) przeciwstawionej propozycjom metodologicznym Anselma Straussa i Juliet Corbin [1990], (hasło → Deskryptywna teoria ugruntowana). Glaser sprzeciwiający się zwłaszcza wprowadzeniu paradygmatu kodowania podkreślał, że kodowanie teoretyczne leży w sprzeczności ze zogniskowanym kodowaniem kategorii (axial coding) (hasło → Paradygmat kodowania i zogniskowane kodowanie kategorii), a generowanie teorii opartej na wyłaniających się kategoriach analitycznych możliwe jest poprzez zastosowanie kodÛw należących do rodzin kodowania, a nie przez forsowanie pojęć w oparciu o elementy paradygmatu kodowania. Z tego powodu kładł nacisk na kodowanie teoretyczne, roz- Rodziny kodowania teoretycznego 239 szerzając w pÛźniejszym czasie [Glaser, 1998] listę rodzin kodowania o osiem kolejnych i uzupełniając istniejące rodziny o nowe pojęcia (m.in. pojęcie Ñsymbolicznej interakcjiî dodane do rodziny Specyfiki Interakcji). Dodał rodzinę Podstawowych Pojęć (Basics Family), w ktÛrej zaproponował nowe odmiany podstawowego procesu społecznego (hasło → Podstawowy proces społeczny) (Basic Social Process), jak np. podstawowy proces społeczno-strukturalny (Basic Social Structural Process) czy podstawowy proces psychospołeczny (Basic Social Psychological Process) wraz z subrodzinami pojęć. Ponadto dodał rodzinę Par Przeciwstawnych (Paired Opposite Family), Pojęć Prezentacyjnych (Representation Family), Skal Naukowych (Scales Family), Pojęć Strukturalno-Funkcjonalnych (Structural Functional Family), Pojęć Granicznych (Boundary Family), Identyfikacji Jednostkowej (Unit-Identity Family) oraz Miar Średnich (Average Family). Podkreślał także znaczenie generowania kodÛw teoretycznych i korzystania z pojęć należących do rodzin kodowania, sugerując, że zastosowanie metodologii teorii ugruntowanej bez etapu kodowania teoretycznego nie pozwala tworzyć modeli teoretycznych zjawisk ani wykraczać poza analizę opisową obszaru badawczego [Glaser, 1998; 2005; Holton, 2007]. Propozycje Glasera spotkały się z rÛżnym odbiorem wśrÛd praktykÛw metodologii teorii ugruntowanej. O ile zgodnie doceniono możliwości kodowania teoretycznego nadającego analityczną jasność i precyzję oraz wskazywano na znaczenie rozwijania teoretycznej wrażliwości [Strauss, Corbin, 1994; Konecki, 2000; Charmaz, 2006], o tyle sam pomysł tworzenia i wykorzystywania rodzin kodowania uznawany był często za trudny i wymagający zbyt dużego zaawansowania w teoriach nauk społecznych, żeby mÛgł być szeroko praktykowany. Ponadto Glaserowi zarzucano wybiÛrczość w tworzeniu rodzin kodowania i wyraźny brak pojęć wywodzących się ze studiÛw narracyjnych (hasło → Metoda biograficzna, Biograficzno-narracyjna metoda interpretacyjna), teorii wspÛłczesnych związanych z postmodernizmem czy koncepcjami feministycznymi lub teorią konfliktu [Charmaz, 2006] oraz brak rozrÛżniania w ramach poszczegÛlnych rodzin kodowania pojęć o charakterze ogÛlnym i specyficznym dla danej dyscypliny naukowej. Bibliografia Bryant A., Charmaz K. (red.) (2007), The Handbook of Grounded Theory, Thousand Oaks, CA: SAGE Publications. Charmaz K. (2009), Teoria Ugruntowana. Praktyczny przewodnik po analizie jakościowej, tłum. B. Komorowska, Warszawa: PWN (oryg. K. Charmaz (2006), Constructing Grounded Theory. A Practical Guide Through Qualitative Analysis. Thousand Oaks, CA: SAGE Publications). 240 Rodziny kodowania teoretycznego Glaser B. (1978), Theoretical Sensitivity: Advances in the methodology of Grounded Theory, Mill Valley, CA: Sociology Press. ------ (1992), Basics of grounded theory analysis: Emergence vs. Forcing, Mill Valley, CA: Sociology Press. ------ (1998), Doing Grounded Theory: Issues and Discussions, Mill Valley, CA: Sociology Press. ------ (2005), The Grounded Theory Perspective: Theoretical Coding, Mill Valley, CA: Sociology Press. Holton J. (2007), Grounded Theory Coding, [w:] K. Charmaz, A. Bryant (red.), The Handbook of Grounded Theory, Thousand Oaks, CA: SAGE Publications. Konecki K. (2000), Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria Ugruntowana, Warszawa: PWN. Strauss A.L., Corbin J. (1990), Basics of Qualitative Research: Grounded Theory Procedures and Techniques, Newbury Park, CA: SAGE Publications. ------ (1994), Grounded Theory Methodology: An Overview, [w:] N.K. Denzin, Y.S. Lincoln (red.), Handbook of Qualitative Research, London: SAGE Publications. Izabela Ślęzak Rola społeczna (Social role) Pojęcie roli społecznej obecne jest w socjologii od lat 20. XX wieku i wykorzystywane było w wielu odmiennych koncepcjach teoretycznych zarÛwno przy rozważaniach prowadzonych z perspektywy makrostrukturalnej (rola jako element systemÛw społecznych), jak i z punktu widzenia małych grup społecznych (hasło → Grupa pierwotna) oraz osobowości społecznej jednostek. Role społeczne rozważano z perspektywy strukturalno-funkcjonalnej, normatywnej, perspektywy symbolicznego interakcjonizmu, teorii organizacji. Co więcej, dla wielu autorÛw zagadnienie to było pobocznym wątkiem ich zainteresowań, nie poświęcano mu więc całych publikacji, a raczej ich fragmenty. W wyniku tego w literaturze można odnaleźć wiele podejść nie zawsze ze sobą zbieżnych, ktÛre odzwierciedlają rÛżnorodność sposobÛw rozumienia tego pojęcia. Ponieważ nie sposÛb w tym miejscu opisać wielości podejść i koncepcji, zostaną jedynie zasygnalizowane wybrane kierunki rozważań nad rolą społeczną. Początki zainteresowania pojęciem roli społecznej sięgają prac Williama Jamesa, Charlesa Cooleya, Georga H. Meada oraz ich następcÛw, ktÛrzy, rozważając wzajemne oddziaływania struktury społecznej i działań jedno- Rola społeczna 241 stek, rozwinęli koncepcję roli społecznej, akcentując jej wymiar dynamiczny, proces jej tworzenia, przyjmowania i odgrywania. W podejściu tym zajmowano się raczej interakcjami (hasło → Interakcja), podczas ktÛrych ludzie odgrywają role niż strukturą społeczną, ktÛra miałaby je wyznaczać. Zauważono, że definicje roli zmieniają się pod wpływem określonego kontekstu (hasło → Kontekst) jej odgrywania czy też zmian w zachowaniu osÛb, pośrÛd ktÛrych rola jest odgrywana. Niezwykle ważne dla rozwoju pojęcia roli społecznej były rozważania Georga H. Meada. Analizując zagadnienie jaźni (hasło → Ja podmiotowe i przedmiotowe u ujęciu Meada), opisał on proces przyjmowania roli innego (role-taking) oparty na wzajemnym odczytywaniu i interpretowaniu gestÛw innych osÛb, co jest niezbędne, by interakcja mogła mieć miejsce. Początkowo (w fazie zabawy) jednostka (dziecko) przyjmuje role konkretnych osÛb, zwykle z najbliższego kręgu interakcyjnego, naśladując ich postępowanie. W drugiej fazie, w fazie gry jednostka zaczyna postrzegać i rozumieć zasady oraz reguły działania w większych zespołach i do nich dostosowuje swe zachowanie. Wykształca się perspektywa ÑuogÛlnionego innegoî (hasła → Socjalizacja, UogÛlniony inny). Dzięki temu procesowi aktorzy społeczni mogą odczytywać swoje reakcje, przewidywać działania partnera interakcji i wzajemnie przystosowywać się do siebie (hasło → Działanie połączone). Jest to niejako wejście w położenie drugiej osoby, wyobrażenie sobie tego, jak dana jednostka jest rozumiana przez swojego partnera, i co za tym idzie, jak powinna działać dalej. Do rozwoju pojęcia roli społecznej znacząco przyczynił się Robert E. Park. Jak zaznaczał Park [1926], każdy człowiek zawsze, w każdej sytuacji, świadomie lub też nie do końca świadomie odgrywa role. Co więcej, uczestnicząc w rÛżnych grupach, gra rÛżne role, ujawniając w poszczegÛlnych sytuacjach jedynie aspekty swej osobowości, nie angażuje się w interakcje całą swą osobowością. Park zaznaczał, że rÛżne role są społecznie postrzegane w odmienny sposÛb ñ jedne z nich wiążą się z uznaniem i wysokim statusem, inne nie. W rezultacie odgrywane role mają więc duży wpływ na to, co jednostka myśli o sobie samej. Koncepcja roli społecznej jest także ważnym elementem spuścizny Floriana Znanieckiego. Ujmował on rolę jako system stosunkÛw normatywnych między jednostką i jej kręgiem społecznym. Rola warunkuje Ñjaźń społecznąî jednostki, czyli to, czym powinna być ona dla siebie i innych w danej roli oraz zespÛł praw i obowiązkÛw, jakie wiążą się z daną rolą. Role odgrywane przez rÛżnych członkÛw zbiorowości zazębiają się ze sobą, jedne z nich mają większe, inne mniejsze znaczenie społeczne. Społeczna osobowość jednostki jest syntezą dynamiczną i historyczną jej wszystkich 242 Rola społeczna rÛl społecznych, gdyż każda z rÛl wpływa na to, co inni będą myśleli o jednostce i jakie inne role jednostka będzie mogła pełnić w przyszłości. Należy wspomnieć także o koncepcji roli społecznej rozwijanej przez Jana Szczepańskiego [1970: 131], według ktÛrego rola to względnie stały i wewnętrznie spÛjny system zachowań, będących reakcjami na zachowania innych osÛb, przebiegający według mniej lub bardziej wyraźnie ustalonego wzoru. Jan Szczepański ujmował rolę jako element osobowości społecznej, ale także małej grupy społecznej i z tych perspektyw rozwijał swoją oryginalną koncepcję. Na gruncie polskim tematyką roli społecznej zajmowała się także m.in. Maria Łoś [2002], ktÛra akcentowała procesualny charakter rÛl społecznych oraz ich znacznie w procesie kontroli społecznej. Opisywała ona cztery aspekty stosunku jednostki do roli wyjaśniające rÛżnice w odgrywaniu tych samych rÛl przez rÛżne osoby: • Przystosowanie do roli pod wpływem sygnałÛw dawanych przez innych. Reakcja innych osÛb wzmacnia identyfikację z rolą i sprzyja postrzeganiu siebie poprzez jej pryzmat. Jeśli rola ma charakter negatywny, jednostka może podjąć prÛby jej odrzucenia lub też zmiany otoczenia na takie, w ktÛrym rola jest akceptowana. Wrośnięcie w rolę zależy w dużej mierze od tego, czy jednostka ma konieczne kompetencje, by pełnić daną rolę, i czy jej pełnienie przyczynia się do podniesienia samooceny. WyrÛżniamy kilka etapÛw przystosowania do roli: ñ identyfikacja z rolą ñ wczuwanie się w rolę, uświadamianie sobie jej treści i przyjęcie roli dobrowolne lub pod presją otoczenia; etap ten wiąże się także z wyborem określonych, znaczących innych (hasło → Znaczący inny), ktÛrzy wpływają na sposÛb odgrywania roli; ñ wdrukowanie roli ñ może przebiegać rÛwnocześnie z identyfikacją. Pierwsza, wstępna identyfikacja zostaje utrwalona poprzez fakt dostrzeżenia jej przez innych, przede wszystkim znaczących innych (por. teoria naznaczania społecznego) (hasło → Teoria etykietowania). Istnieje także mechanizm wstecznego wdrukowania roli, czyli retrospektywnej interpretacji wcześniejszych zachowań danej jednostki, zgodnie ze stereotypami związanymi z jej nową rolą; ñ wrastanie w rolę ñ działania, elementy składające się na rolę społeczną stają się oczywistymi i naturalnymi elementami rzeczywistości społecznej. Na tym etapie mogą pojawić się mechanizmy neutralizacyjne pomagające jednostce poradzić sobie z faktem pełnienia nieakceptowanych moralnie rÛl bez niebezpieczeństwa obniżenia samooceny; ñ fetyszyzacja, autonomizacja roli ñ celebrowanie roli, bezkrytyczne i konformistyczne podporządkowanie się wszystkim jej wymogom. Rola społeczna 243 • Manipulacja rolą ñ rola może pełnić funkcje fasadowe, maskując odgrywanie jakiejś innej, np. nieakceptowanej społecznie roli. • Negacja roli ñ narzuconej przez otoczenie zewnętrzne lub z pewnych względÛw przyjętej przez jednostkę (np. odrzucenie roli matki i oddanie dziecka do adopcji). • Kreacja roli ñ kreowanie nowych rÛl pod wpływem rozwoju cywilizacyjnego i przemian kulturowych (np. rola informatyka). Zdaniem Marii Łoś role społeczne jako instrumenty kontroli społecznej mogą być rozpatrywane na dwa sposoby. Po pierwsze są one swoistym pasem transmisyjnym, za pomocą ktÛrego przekazywane są normy i wartości wpływające na zachowanie i samoocenę jednostki. Z drugiej strony odgrywana rola, poprzez stereotypy, jakie przywołuje u partnerÛw interakcyjnych modyfikuje sposÛb postrzegania jednostki przez innych ñ za pomocą stereotypÛw, jakie przywołuje. Nieco odmienne podejście do roli społecznej zaproponował Ralph Linton [1936], ktÛry wykorzystywał to pojęcie w analizie systemÛw społecznych, a wiec rozważając, co dzieje się w wielkich strukturach społecznych. Definiował on rolę jako dynamiczny aspekt pozycji lub statusu społecznego. Takie właśnie rozumienie tego pojęcia przez długi czas było bardzo popularne nie tylko w socjologii, ale i w pokrewnych dyscyplinach (np. antropologii). Rozwinięcie tego sposobu myślenia można znaleźć u wielu socjologÛw, m.in. Talcotta Parsonsa, Roberta Mertona, Wiliama Goode. Na gruncie polskim obszerne opracowania dotyczące zagadnień związanych z rÛżnymi tradycjami i sposobami rozpatrywania tego pojęcia prezentuje w licznych publikacjach Jacek Szmatka [1973, 1974, 1979, 1989], proponując jednocześnie własne podejście syntetyzujące i porządkujące to zagadnienie. Podsumowując i zaznaczając jedynie najbardziej charakterystyczne wątki tych podejść, należy zauważyć, że na ich gruncie role analizowane są w związku ze statusem społecznym, pozycją społeczną i osobowością jednostki. Rola jest niejako zdeterminowana oczekiwaniami, jakie członkowie danej grupy kierują wobec jednostki ze względu na normy i wartości związane z jej pozycją i statusem społecznym. Ponieważ każdy członek społeczeństwa spotyka się w swoim życiu z wieloma partnerami społecznymi, z ktÛrych każdy ma własny zespÛł oczekiwań wobec niego, możemy mÛwić o zespole rÛl, jakie pełni dana jednostka. Układ ten jest niestabilny, stąd pojawiające się napięcie czy konflikt w zespole rÛl. Konflikty te mogą być rozładowywane za pomocą mechanizmÛw strukturalnych (takich jak: pomijanie oczekiwań związanych z mniej ważnymi statusami w zespole rÛl; wyeliminowanie pozycji, ktÛre rodzą największe konflikty) oraz indywidualnych (np.: przypisywanie nierÛwnej ważności partnerom roli, co pozwala na wybiÛrcze spełnianie wymogÛw kierowa- 244 Rola społeczna nych przez nich w stosunku do jednostki; przeniesienie części swoich obowiązkÛw na inne osoby, zerwanie kontaktÛw przynoszących szczegÛlnie silne napięcia w roli itd.). Możemy mÛwić o prostym i złożonym zespole rÛl w zależności od tego, z ilu rÛl składa się dany zespÛł, czy partnerzy rÛżnią się pod względem pozycji i statusu, czy i jak często zmieniają się partnerzy i czy są oni do siebie podobni. Także w podejściu dramaturgicznym Ervinga Goffmana koncepcja roli zajmuje ważne miejsce. W jego ujęciu rola to przede wszystkim zestaw działań wykonywanych w widoczny sposÛb przed innymi osobami, wyraźnie zazębiający się z ich działaniami. Celem działań jest wywołanie odpowiedniego wrażenia zgodnego z właściwościami przypisywanymi danej roli. Jednostka musi zatem zbudować spÛjną rolę i zaprezentować ją przy użyciu odpowiedniej fasady. Jeśli inni uczestnicy sytuacji zauważą rozdźwięk między rolą a fasadą, mogą ukarać i skorygować jednostkę za pomocą uwag i gestÛw. Jak zauważa Goffman, jednostki odgrywające daną rolę mogą zostać przez nią pochłonięte ñ kiedy odgrywają ją z pełnym zaangażowaniem. Na drugim końcu kontinuum znajduje się sytuacja dystansowania się od roli, kiedy podczas odgrywania roli jednostka przekazuje sygnały, iż faktycznie jest kimś innym niż wskazywałaby na to rola. We wspÛłczesnej socjologii istnieją liczne kontynuacje i syntezy związane z teorią roli społecznej. W wielu z nich poszukuje się związkÛw i zależności między rolą a tożsamością (hasło → Tożsamość) jednostki (Stryker, McCall, Simmons). Jednym z najbardziej popularnych podejść syntetyzujących jest koncepcja roli społecznej zaproponowana przez Ralpha H. Turnera. Zdaniem autora stanowi ona odpowiedź na niedostatki wcześniejszych koncepcji, określonych przez niego mianem strukturalistycznej teorii roli. Jego zdaniem ważniejsze od nakazÛw strukturalnych jest zwrÛcenie uwagi na dynamikę rÛl społecznych. Odwołując się do koncepcji Meada przyjmowania roli Ñinnychî, idzie o krok dalej. Kulturowe definicje rÛl społecznych są na tyle mgliste i niedookreślone, że stanowią co najwyżej układ odniesienia dla działających jednostek, ktÛre tworzą swoje role podczas interakcji. W trakcie interakcji przekazują innym, jaką rolę grają. Jednocześnie starają się odkryć, jaką rolę odgrywają partnerzy interakcji, tworząc ją czy odtwarzając w swojej wyobraźni. Interakcja jest więc procesem tworzenia i przyjmowania roli. Turner wprowadził pojęcie role-making (tworzenia roli), podkreślając, że role nie są przyjmowane w gotowej formie, a tworzone i modyfikowane w trakcie interakcji, w procesie odczytywania oczekiwań innych w stosunku do aktora społecznego i jego dostosowywania się lub nie do tych oczekiwań. Zachowania ludzi są zwykle spÛjne, by pomÛc partnerom interakcyjnym w zidentyfikowaniu odgrywanej roli (Ñpotoczna norma spÛjnościî). Podczas inte- Rola społeczna 245 rakcji aktorzy społeczni dążą do uprawomocnienia swojej roli i potwierdzenia roli odgrywanej przez innych; jeśli się to uda, rola jest podstawą dalszych interakcji między jednostkami. To, jak dana rola jest odgrywana, związane jest także z koncepcją siebie posiadaną przez jednostkę. W trakcie interakcji jednostka informuje partnerÛw interakcyjnych poprzez swoje zachowanie o tym, na ile rola jest zbieżna z jej koncepcją siebie, odgrywając ją z dystansem lub zaangażowaniem. Bibliografia Cooley Ch. (1902), Human Nature and the Social Order, New York: Scribnerís. ------ (1909), Social Organization. A study of the larger mind, New York: Charles Scribner's Sons. Goffman E. (1961), Encounters: Two Studies In the Sociology of Interaction, Indianapolis: Bobbs-Merrill. ------ (2006), Rytuał interakcyjny, tłum. A. Szulżycka, Warszawa: PWN (oryg. (1967), Interaction Ritual: Essays on Face-to-Face Behavior, Garden City, NY: Doubleday). ------ (2000), Człowiek w teatrze życia codziennego, tłum. H. Datner-Śpiewak, P. Śpiewak, Warszawa: Wydawnictwo KR. Goode W.J. (2005), Teoria napięcia w roli, [w:] P. Sztompka, M. Kucia (red.), Lektury, KrakÛw: Znak. James W. (1890), The Principles of Psychology, New York: Henry Holt. Linton R. (1936), The Study of the Man, New York: Appleton-Century-Crofts. Levinson S.J. (1979), Rola, osobowość i struktura społeczna, [w:] J. Szmatka (red.), Elementy mikrosocjologii. WybÛr tekstÛw, KrakÛw: Wydawnictwo UJ. Łoś M. (2002), Role społeczne w nowej roli, [w:] I. Machaj (red.), Małe struktury społeczne, Lublin: Wydawnictwo UMCS. Mead G.H. (1975), Umysł, osobowość, społeczeństwo, tłum. Z. Wolińska, wstęp A. Kłoskowska, Warszawa: PWN. ------ (1934), Mind, Self and Society, Indianapolis: Bobbs-Merrill. Merton R. (1957), The Role-set. Problems in Sociological Theory, The British Journal of Sociology, 2. ------ (2002), Teoria socjologiczna i struktura społeczna, tłum. E. Morawska, J. Wertenstein-Żuławski, Warszawa: PWN (oryg. (1957), Social Theory and Social Structure, New York: Free Press). Park E.R. (1926), Behind Our Masks, Survey Graphic, 56. Parsons T. (1972), Szkice z teorii socjologicznej (Essays in Sociological Theory), tłum. A. Bentkowska, wstęp H. Białoszewski, Warszawa: PWN. ------ (2009), System społeczny, tłum. M. Kaczmarczyk, KrakÛw: Nomos (oryg. (1951), The Social System, New York: Free Press). Szczepański J. (1970), Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa: PWN. 246 Rola społeczna Szmatka J. (1973), Miejsce teorii roli społecznej w systemie teoretycznym socjologii, Studia Socjologiczne, 3, s. 147ñ175. ------ (1974), Modele w teorii roli społecznej, Studia Socjologiczne, 1, s. 73ñ97. ------ (1979), Elementy mikrosocjologii. WybÛr tekstÛw, KrakÛw: Wydawnictwo UJ. ------ (1989), Małe struktury społeczne: wstęp do mikrosocjologii strukturalnej, Warszawa: PWN. Turner J. (2004), Struktura teorii socjologicznej, G. Woroniecka, J. Szmatka, A. Manterys, A. Mościskier, K. Wysieńska, E. Zakrzewska-Manterys, M. Bucholc, Z. Karpiński, Warszawa: PWN (oryg. J. Turner (1998), The Structure of Sociological Theory, Wadsworth Publishing Company). Turner R. (1962), Role-Taking: Processes versus Confotmity, [w:] A. Rose, Human Behavior and Social Processes, Boston: Houghton Mifflin. ------ (1978), The Role and the Person, American Journal of Sociology, 84. Znaniecki F. (1965), Social Relations and Social Roles, San Francisco: Chandler Publishing Company. ------ (1971), Nauki o kulturze. Narodziny i rozwÛj, tłum. J. Szacki, wstęp J. Szczepański (Cultural Sciences. Their Origin Development), Warszawa: PWN. Beata Pawłowska Rytuał organizacyjny (Organizational ritual) Rytuał jest to sformalizowane zachowanie regularnie podejmowane przez członkÛw danej grupy lub społeczności. Rytuał w ujęciu antropologicznym odnosi się do zorganizowanego i zaplanowanego działania (hasło → Działanie społeczne), ktÛre posiada konsekwencje praktyczne i ekspresyjne. Działania te są względnie ustrukturalizowane, posiadają elementy teatralne oraz łączą rÛżne formy kulturowej ekspresji w jednym wydarzeniu, będącym ogniwem w sieci społecznych interakcji (hasło → Interakcja), zwykle przedstawionych wobec jakiejś publiczności [Trice, Beyer, 1985: 372, za: Konecki, 1992: 80]. Mają one charakter działań powtarzalnych, dzięki ktÛrym jednostka zaspokaja potrzebę bezpieczeństwa i przynależności do danej grupy. Działania te są stylizowane i sformalizowane oraz powtarzalne w czasie. Rytuał w ujęciu psychologicznym to podtrzymywany sposÛb bycia w relacjach z innymi, ktÛry powstaje ze stereotypowych transakcji. Rytuały nie wnikają w głąb osobowości, ani też nie dotykają głębszej sfery uczuciowej. Poprzez rytuały automatycznie otrzymujemy pozytywne lub negatywne wsparcie bez większego wysiłku psychicznego. Rytuały szybko stają się automatyzmami, ktÛre ograniczają wolność naszych decyzji, myśli Rytuał organizacyjny 247 i działania. Jednak dzięki rytuałom możemy łatwo nawiązać nowe kontakty z innymi ludźmi. Nasz powszedni dzień wypełniony jest rÛżnymi rytuałami, są to m.in.: pozdrowienia, przeprosiny, rÛżnego rodzaju ceremonie itp. [zob. Rogoll, 1995: 48]. Rytuał musi być odprawiany zgodnie z regułami, zawsze w identyczny sposÛb. Nie oznacza to, że rytuał nie zmienia się w miarę rozwoju kultury. Ulega on rozmaitym przeobrażeniom. Jednakże przez swoich uczestnikÛw rytuał traktowany jest jako konserwatywny i niezmienny. Powtarzalność zachowań nie wystarczy jednak, aby można je było uznać za rytuał. Wymagana jest jeszcze sztywna struktura formalna. Rytuał zawsze odbywa się według wzoru, od ktÛrego nie może odbiegać, inaczej traci ważność oraz przestaje pełnić swoje funkcje. W rytuałach wszystko jest zaplanowane z gÛry i dotyczy to zarÛwno rytuałÛw indywidualnych, społecznych, jak rÛwnież organizacyjnych. Jest on formą złożoną, zawiera w sobie symbole werbalne, gesty, dźwięki, obrazy, przedmioty materialne, ludzkie ciało, wreszcie elementy czasu i przestrzeni. Wszystko w rytuale łączy się w sformalizowaną strukturę. Autorzy starający się uporządkować pojęcie rytuału i odrÛżnić je od innych pokrewnych typÛw zachowań i działań (ceremonie, etykiety, przedstawienia teatralne, gry) zwracali uwagę na szereg jego cech szczegÛlnych. Zgadzano się, że rytuał jest działaniem symbolicznym i jest aktywnym czynnikiem porządku społecznego oraz że pełni funkcję komunikacyjną. Jak pisze Zbigniew Bokszański Ñnajważniejszą funkcją rytuału z socjologicznego punktu widzenia jest jego rola komunikowania i symbolicznego (hasło → Paradygmat interpretatywny) odgrywania porządku społecznego. Formalna struktura rytuału jest niezmienna, dlatego też jest idealną reprezentacją ciągłości i trwałości. Będąc społecznym działaniem, a nie tylko obrazem symbolicznym, rytuał uwiarygodnia porządek społeczny, albowiem w przestrzeni rytualnej widz może zobaczyć rzeczywistość idealną, będącą w zamyśle organizatorÛw rytuału odzwierciedleniem świata realnego. Uczestnik rytuału może więc przeżyć rzeczywistość, ktÛrą rytuał postuluje. W ten sposÛb rytuał tworzy wizję świata społecznego w umysłach ludzi, kształtuje ich myślenieî [Bokszański, 2000]. Bronisław Malinowski zwracał uwagę na dwie istotne funkcje rytuału: jedną polegającą na potwierdzaniu porządku społecznego i dobudowywaniu solidarności społecznej zaburzonej w wyniku kryzysu, drugą zaś wynikającą z tego, że rytuał jest działaniem społecznym, ktÛre przekształca świat fizyczny i metafizyczny, a nie wyraża go. Rytuał, np. magiczny ma więc efekty praktyczne [zob. Malinowski, 1990]. Kwestia budząca największe spory dotyczy tego, czy rytuał możemy rozpatrywać jedynie w kontekście religijnym, czy możemy pojęcie to rozszerzać na inne dziedziny życia społecznego, w tym np. na organizację. 248 Rytuał organizacyjny Sens działań o charakterze religijnym leży w kontakcie z ponadludzkimi istotami i siłami. Wiele pozareligijnych, zbiorowych działań symbolicznych w społeczeństwach rozwiniętych, przemysłowych pełni funkcje, ktÛre w społeczeństwach pierwotnych zarezerwowane są dla rytuałÛw religijnych czy magicznych. Należy zaznaczyć, że w dalszych rozważaniach będziemy analizować jedynie rytuały świeckie. Jedną z teorii wskazujących na zasadniczo społeczno-strukturalny, a nie tylko religijny charakter rytuału jest teoria sformułowana przez Arnolda van Gennepa, ktÛrego model rytuału przejścia stanowi klasyczne podejście do problemu symbolicznej organizacji kryzysÛw życia i przekraczania granic przez jednostkę lub grupę [zob. van Gennep, 2006; Bokszański, 2000]. Van Gennep jest twÛrcą trÛjelementowego modelu rytuału przejścia. Struktura ta wygląda następująco [van Gennep, 2006: 36]: 1. Faza wyłączenia, następuje tu odebranie statusu jednostce, wyłączenie jej z dotychczasowej grupy. Jednostka ta jest w specyficzny sposÛb oznaczona, np. poprzez ubiÛr. Chodzi o to, aby inni byli świadomi, iż mają do czynienia z osobą poddaną obrzędowi przejścia. 2. Faza marginalna, kiedy jednostka jest zawieszona, traci poprzednią rolę społeczną (hasło → Rola społeczna), a nie nabywa jeszcze nowej. 3. Faza włączenia ñ nadanie nowego statusu. Van Gennep odwoływał się do powyższego modelu, w ktÛrego fazie środkowej zostają zawieszone normy i jest miejsce na uczenie się nowych wzorÛw i wprowadzanie nowych rozwiązań. Van Gennep twierdzi, że każde społeczeństwo wypracowuje takie enklawy eksperymentu, w ktÛrych generowane są zmiany. Rytuał przyczynia się do utrzymania porządku społecznego przy jednoczesnym posiadaniu mocy generowania zmian. Rytuał posiada ideologiczną, emocjonalną siłę symbolicznego przekazu, dzięki ktÛrej ma zdolność wpływania na ludzkie myśli i uczucia. Tworzy wizję porządku społecznego, jednocześnie postuluje jego przeobrażenie. Ludzie uczestniczący w rytuale mogą jak w teatrze przeżyć inny, lepszy świat i zechcieć go wprowadzić w życie poza sferę rytuału [Bokszański, 2000]. Wszelkie rytuały oparte są o proces komunikacji polegający na wymianie symboli. Skuteczność tego procesu uzależniona jest od określenia, co dany symbol oznacza. Niezależnie od tego, jakiego symbolu używamy (np. język mÛwiony (hasło → Język), komunikat niewerbalny, znak), jego znaczenie u nadawcy komunikatu i odbiorcy powinno być identyczne. Podczas rytuałÛw organizacyjnych kierownictwo firmy posługuje się słowami ñ symbolami. Przykładami mogą być słowa: zysk, wartość sprzedaży, wolność, sukces. Są to słowa klucze pozwalające rozbudzić wyobraźnię słuchaczy, pobudzić emocje, a w konsekwencji ukierunkować intelekt na działania zgodne z oczekiwanymi przez firmę. Rytuał organizacyjny 249 Odwołując się do organizacji, w literaturze przedmiotu wyrÛżnia się sześć głÛwnych typÛw rytuałÛw organizacyjnych. Pierwszy to rytuał przejścia (rite of passage), w ktÛrym, jak pisze Krzysztof Konecki [1994], jednostka w uroczysty sposÛb zmienia swÛj status i zostaje wprowadzona w nowy wzÛr stosunkÛw społecznych odmienny od tego, w ktÛrym do tej pory uczestniczyła. Drugim wyrÛżnianym typem rytuału jest rytuał degradacji. Celem jest odebranie pewnym członkom organizacji niektÛrych społecznych tożsamości (hasło → Tożsamość) i władzy [por. Garfinkel, 1956]. Osoby degradowane są publicznie pozbawione swych pozycji i statusu. Kolejny typ to rytuały nagradzające osiągnięcia (rite of enhancement). Dostarczają one kierownictwu sposobności, aby udramatyzować i podkreślić osiągnięcia i zachowania pracownikÛw, ktÛre kierownictwo szczegÛlnie ceni i ktÛre są zgodne z obowiązującymi w firmie normami i wartościami. Podczas tego rytuału ich bohaterzy otrzymują nagrody, odznaki, dyplomy itp. Rytuały te w znacznej mierze pełnią funkcje motywacyjną dla samych nagradzanych, ale także dla pozostałych pracownikÛw, inspirując ich do lepszej, efektywniejszej pracy (hasło → Praca). Kolejnym rodzajem jest rytuał redukcji konfliktu. Pozwala on utrzymać rÛwnowagę pomiędzy opozycyjnymi w stosunku do siebie frakcjami. Na przykład spotkania pomiędzy związkami zawodowymi a kierownictwem zakładu. Piątym typem rytuału są rytuały integracyjne, mające na celu zmniejszenie animozji wewnątrz grup. Podczas festynÛw, piknikÛw, wspÛlnych posiłkÛw i innych form rekreacyjnych dąży się do wywołania poczucia wspÛlnoty i tym samym do podtrzymywania ciągłości życia grupy. Rytuały integracyjne odgrywają ważną rolę w utrzymywaniu ładu interakcyjnego zarÛwno w samym procesie pracy, jak i w życiu codziennym zakładu przemysłowego [Konecki, 1994]. Ostatnim, szÛstym rodzajem są rytuały odnowienia. Służą one odświeżeniu społecznej struktury i zwiększają efektywność jej funkcjonowania. Rytuały te mają za zadanie wzmacniać istniejący system władzy oraz przekazywać publiczności znaczenie o społecznych dystansach i hierarchii [Konecki, 1992: 80ñ82; Konecki, 1994: 122ñ124]. Rytuał w ujęciu Goffmanowskim jest pewną odmianą występu z dokładnie opracowaną sferą estetyczną i dialogową. W rytuale dokładnie znamy następstwo zdarzeń oraz dokładnie są rozpisane role i działania jego uczestnikÛw [Konecki, 2003: 156]. Rytuały organizacyjne stanowią integracyjny element kultury organizacyjnej (hasło → Kultura organizacji). Aby je poznać i zbadać, należy stosować metody socjologii jakościowej, takie jak: obserwacja (obserwacja uczestnicząca ukryta lub jawna) (hasło → Obserwacja uczestnicząca) i/lub wywiad swobodny (hasło → Wywiad swobodny). 250 Rytuał organizacyjny Bibliografia Bokszański Z. (1989), Tożsamość ñ interakcja ñ grupa, ŁÛdź: Wydawnictwo UŁ. ------ (2000), Encyklopedia Socjologii, Warszawa: Oficyna Naukowa. ------ (2005), Tożsamości zbiorowe, Warszawa: PWN. Garfinkel H. (1956), Conditions of Successful Degradation Ceremonies, American Journal of Sociology, LXI. Goffman E. (2006), Rytuał Interakcyjny, tłum. A. Szulżycka, Warszawa: PWN (oryg. E. Goffman (1967), Interaction Ritual: Essays on Face-to-Face Behavior, Chicago: Aldine Pub. Co.). Konecki K. (1992), W japońskiej fabryce, ŁÛdź: Wydawnictwo Uniwersytetu ŁÛdzkiego. ------ (1994), Kultura organizacyjna japońskich przedsiębiorstw przemysłowych, Studium socjologiczne, ŁÛdź: Wydawnictwo Uniwersytetu ŁÛdzkiego. ------ (2003), Reprodukcja w kulturze organizacyjnej ñ co odtwarza kultura organizacyjna?, [w:] L. Zbiegień-Mciąg, W. Pawnik (red.), Szanse i zagrożenia w kontekście integracji europejskiej, KrakÛw: Wydawnictwo Poldex. Malinowski B. (1990), Mit, magia i religia, Dzieła. Tom VII, Warszawa: PWN. Rogoll R. (1995), Aby być sobą, tłum. A. Tomkiewicz, Warszawa: PWN (oryg. R. Rogoll (1976), Nimm dich, wie du bist, Verlag Herder Freiburg im Breisgau: HerderñFreiburgñBaselñWien). Trice H., Beyer J. (1993), The cultures of work organizations, Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall. Turner V. (1974), The Ritual Process, Harmondsworth: Penquin Books. Van Gennep A. (1909), Les rites de passage, Paris: Emile Nourry (wyd. pol. A. Van Gennep (2006), Obrzędy przejścia, tłum. B. Biały, wstęp J. Tokarska-Bakir, Warszawa: PIW). S Beata Pawłowska Socjalizacja (Socialization) Socjalizacja jest to proces wprowadzenia jednostki w obiektywny świat społeczny lub w jego sektor. Socjalizacja jest podstawowym kanałem przekazu kulturowego poprzez czasy i pokolenia [Giddens, 2004: 50]. Jest szczegÛlnym rodzajem interakcji (hasło → Interakcja), ktÛry kształtuje osobowość człowieka, a przez to zachowania, interakcje oraz uczestnictwo w społeczeństwie [Turner, 1998: 91]. Doświadczenie socjalizacyjne Socjalizacja 251 dostarcza jednostce zdolności do nabycia motywÛw do zajmowania określonych pozycji społecznych, podzielania wspÛlnych wartości, przekonań i norm, patrzenia na siebie jak na odrębny podmiot, umiejętności odczytywania gestÛw innych, przyswajanie wielu złożonych stanÛw emocjonalnych, na ktÛre może składać się wiele emocji, umiejętności budowania więzi emocjonalnej ze znaczącymi dla niej osobami. Klaus Tillmann wskazuje na podłoże socjalizacji, wiążąc je z oddziaływaniem środowiska socjalnego i materialnego na podmiot [2006: 6ñ7]. Herbert Blumer wspomina, że George Mead zmienił znaczenie socjalizacji dotychczas funkcjonujące w nauce z narzędzia Ñefektywnej internalizacji norm i wartości do rozwijanej w sobie zdolności efektywnego przejmowania rÛl pozostałychî [Blumer, 1969: 77]. Socjalizacja Ñstoi zatem na strażyî myślenia empatycznego (hasło → WspÛłczynnik humanistyczny), ktÛre, rozgrywając się w naszym umyśle, toruje nam drogę ku osiągnięciu celu w sposÛb możliwie pewny [por. Dewey, 1988] i akceptowany społecznie. MÛwiąc o socjalizacji, nie można zapomnieć o słowach Charlesa H. Cooleya, ktÛry, podkreślając interakcyjny charakter socjalizacji, stwierdził, że Ñczłowiek nie posiada natury ludzkiej przy urodzeniu, nabywa ją tylko poprzez wspÛłżycie towarzyskie, a w odosobnieniu ulega ona zanikowiî [cyt. za: Miller, 1981: 13]. W podobnym duchu wyrażał się Robert E. Park, ktÛry podkreślał Ñpożyteczne styczności, wspÛłdziałanie i spory ze swymi bliźnimi jako czynniki konstytuujące naturę ludzkąî [ibidem: 13]. Proces socjalizacji może być rozpatrywany z dwÛch rÛżnych perspektyw ñ szerszej i węższej. W szerszym znaczeniu terminu poprzez socjalizację rozumie się całokształt procesÛw wzajemnych oddziaływań (hasło → Działanie społeczne) jednostki i jej środowiska społeczno-kulturowego, trwających przez całe jej życie i obejmujących zarÛwno przyswajanie sobie wymogÛw tego środowiska i przystosowywania się do nich, jak też i przekształcanie go w rezultacie własnych działań. Szeroko rozumiane pojęcie socjalizacji obejmuje m.in. proces akulturacji, czyli przekazywanie dziedzictwa kulturowego zbiorowości z pokolenia na pokolenie, a także procesy wychowania, czyli intencjonalnego kształtowania osobowości według przyjętego w danej grupie ideału wychowawczego. W szerszym znaczeniu zakłada się zatem dwukierunkowość oddziaływania: środowiska na człowieka oraz człowieka na środowisko. Środowisko poddaje nas zmianie, lecz my sami w toku naszej aktywności społecznej nie jesteśmy jedynie biernymi odbiorcami praktyk socjalizacyjnych, lecz aktywnie zaznaczamy swoją obecność poprzez zmianę naszego otoczenia. Natomiast węższe rozumienie socjalizacji odnoszone jest do wczesnego okresu rozwoju jednostki, kiedy to dziecko wprowadzane jest w życie społeczne, zapoznaje się z jego normami i regułami postępowania. Socjalizacja w węż- 252 Socjalizacja szym rozumieniu jest to zatem proces stopniowego zapoznawania norm i reguł społecznych, ktÛry przypada na okres naszego wczesnego dzieciństwa. Umożliwia on nam wejście w świat społeczny i w rezultacie zostanie świadomym członkiem społeczeństwa [por. Turner, 1998: 88ñ92]. Warto także w tym miejscu zaznaczyć, że w odrÛżnieniu od szerszego rozumienia socjalizacji tutaj ma ona postać niesymetryczną. Osoba socjalizowana jest przede wszystkim odbiorcą praktyk socjalizacyjnych, lecz sama nie poddaje zmianom swego świata społecznego. Proces socjalizacji możemy podzielić na dwa zasadnicze etapy ñ socjalizację pierwotną oraz socjalizację wtÛrną ñ odpowiadające społecznemu rozwojowi człowieka z uwzględnieniem jego wcześniejszych i pÛźniejszych doświadczeń [Tillmann, ibidem: 16]. Socjalizacja pierwotna, zdaniem Cooleya będącego twÛrcą tego pojęcia, przypada na najmłodsze lata człowieka i dokonuje się w rodzinie, a następnie w innych grupach pierwotnych (hasło → Grupa pierwotna) ñ rÛwieśniczych i sąsiedzkich [por. Goodman, 2001: 91ñ92]. W jej trakcie zdobywana jest wiedza na temat podstawowych założeń życia społecznego. Jonathan Turner podkreśla, że w procesie kształtowania osobowości socjalizacja pierwotna jest ważniejsza od wtÛrnej [Turner, 1998: 90]. Decydującą rolę w procesie socjalizacji pierwotnej posiadają tzw. znaczący inni (significant others) (hasło → Znaczący inny). Są to osoby, z ktÛrymi łączą nas trwałe związki oparte na bezpośrednich i bliskich kontaktach. Są oni pierwszymi nauczycielami, ktÛrzy nas uspołeczniają i uwrażliwiają na normy i wartości funkcjonujące w danym społeczeństwie. Jednostka z początku w tak znacznym stopniu identyfikuje się z nimi, że nie jest w stanie oddzielić wyobrażenia samego siebie (I) (hasło → Ja podmiotowe i przedmiotowe u ujęciu Meada) od wyobrażenia na temat znaczących innych, ktÛrych rola postrzegana jest przez nią w sposÛb konkretny i dosłowny [Mead, 1934: 194]. Socjalizacja pierwotna kończy się z chwilą wykształcenia tożsamości (hasło → Tożsamość) oraz utrwalenia w świadomości jednostek pojęcia uogÛlnionego innego (hasło → UogÛlniony inny), a więc z chwilą, gdy określone normy, wartości i wzory zachowania nabiorą dla tej jednostki walorÛw ogÛlności. Warto także podkreślić, że socjalizacja pierwotna odbywa się na zasadzie naśladownictwa określonych wzorÛw postępowania i reagowania na określone bodźce. Socjalizacja pierwotna zabarwiona jest emocjonalnie. Inaczej mÛwiąc, dokonuje się w sferze uczuć i emocji. Dziecko silnie identyfikuje się tu ze znaczącymi innymi. Przyjmuje, utożsamia się (internalizuje) postawy i role rodzicÛw (hasło → Rola społeczna). Dziecko, identyfikując się ze znaczącymi innymi, identyfikuje samo siebie. Zatem rola znaczących innych w początkowych stadiach procesu socjalizacji pierwotnej jest kluczowa. Socjalizacja 253 Socjalizacja wtÛrna następuje po socjalizacji pierwotnej. Decydującą rolę odgrywa tu uogÛlniony inny (generalized other), czyli ogÛlne normy, wartości i reguły płynące od społeczeństwa. Oznacza on Ñzorganizowaną wspÛlnotę lub grupę społeczną, ktÛra daje jednostce jedność osobowości. Postawa uogÛlnionego innego jest postawą całej wspÛlnotyî [Mead, 1934: 214]. Wpływ uogÛlnionego innego roztacza się także na proces powstawania samoświadomości, dzięki ktÛrej powoływana jest jaźń człowieka. Świadomość siebie skupia postawy innych wobec nas samych, ktÛrych doświadczyliśmy w toku interakcji z otoczeniem. ÑSamoświadomość tworzy jaźń w oparciu o relacje z innymi (Ö). Samoświadomość jest tworzona przez przyjmowanie lub odczuwanie postawy innego w stosunku do siebie (Ö)î [Mead, 1934: 236]. Socjalizację wtÛrną od pierwotnej odrÛżnia choćby to, że jest to proces niekończący się. Inne jest także środowisko, w ktÛrym jednostka poddawana jest socjalizacji wtÛrnej. Tutaj jest to grupa wtÛrna, w ktÛrej interakcje są mniej bezpośrednie, bardziej formalne [zob. Cooley, 1909]. Socjalizacja wtÛrna opiera się na wiedzy związanej z podziałem rÛl i ich treścią. Inny jest także mechanizm zdobywania wiedzy przez jednostkę, gdyż opiera się na mechanizmie uczenia się. W toku socjalizacji wtÛrnej kluczowe jest także zdobycie kompetencji lingwistycznych opartych na profesjonalnym języku (hasło → Język), ktÛrym posługują się członkowie grupy wtÛrnej. Przykładem może być język prawniczy bądź medyczny (hasło → Kod ograniczony i kod rozwinięty). Mead wyodrębnia trzy etapy, ktÛre w toku socjalizacji przechodzi dziecko. Pierwszym z nich, rÛwnież najprostszym, jest etap zabawy, w ktÛrym dzieci uczą się odgrywania prostych rÛl, ktÛrych jest stosunkowo niewiele. Kolejnym etapem jest faza gry, w ktÛrej jednostka ludzka uczy się większej ilości rÛl, ktÛrych treść jest bardziej złożona i ktÛre mają zorganizowany charakter [zob. Mead, 1934; Goodman, 2001: 90, Turner, 2004]. Mead Ñnazwał to stadium grą, albowiem wyznacza ona zdolność jednostek do wyprowadzenia wielości wyobrażeń o samym sobie z reakcji grupy jednostek uwikłanych w pewną skoordynowaną działalność zakładającą wzajemną wspÛłpracęî [Turner, 2004: 403]. Ostatni etap to rozwÛj jaźni, kiedy jednostka może przyjąć rolę uogÛlnionego innego (hasło → UogÛlniony inny) [zob. Turner, Mead]. Z procesem socjalizacji nierozerwalnie związane jest pojęcie jaźni. Jaźń stanowi umiejętność postrzegania samych siebie i zdolność wytwarzania odczuć i postaw skierowanych na siebie samych. ŹrÛdłem wszelkich odczuć ludzi wobec samych siebie są interakcje z innymi. To one przesądzają o procesie stawania się jednostki ludzkiej i nabywania swych zasadniczych właściwości [por. Mead, 1934: 192; Szacki, 2003: 548; Turner, 2004: 398]. 254 Socjalizacja Bibliografia Blumer H. (1969), Symbolic Interaction, Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall (wyd. pol. H. Blumer (2009), Interakcjonizm symboliczny, tłum. G. Woroniecka, KrakÛw: Nomos). Cooley Ch.H. (1909), Social Organization: A Study of the Larger Mind, New York: Charles Scribnerís Sons. Dewey J. (1988), Jak myślimy?, tłum. Z. BastgenÛwna, Warszawa: PWN (oryg. J. Dewey (1910), How we think?, Lexington, Mass: D.C. Heath and Company). Giddens A. (2004), Socjologia, tłum. A. Szulżycka, Warszawa: PWN (oryg. Giddens A. (2001), Sociology, Cambridge: Polity Press). Goodman N. (2001), Wstęp do socjologii, tłum. J. Polak, J. Ruszkowski, U. Zielińska, Warszawa: Wydawnictwo Zysk i S-ka (oryg. N. Goodman (1992), Introduction to Sociology, New York: HarperPerennial). Mead G.H. (1975), Umysł, osobowość, społeczeństwo, tłum. Z. Wolińska, wstęp A. Kłoskowska, Warszawa: PWN (oryg. G.H. Mead (1934), Mind Self and Society from the Standpoint of a Social Behaviorist, (red.) Ch.W. Morris, Chicago: University of Chicago). Miller R. (1981), Socjalizacja, wychowanie, psychoterapia, Warszawa: PWN. Szacki J. (2003), Historia myśli socjologicznej (wydanie nowe), Warszawa: PWN. Tillmann K-J. (2006), Teorie socjalizacji. Społeczność, instytucja, upodmiotowienie, tłum. G. Bluszcz, B. Miracki, Warszawa: PWN (oryg. K.-J. Tillmann (2004), Sozialisationstheorien. Eine einfuhrung in den zusammenhang von gesellschaft, institution und subjektwerdung, Hamburg: Rowohlt Taschenbuch Verla). Turner J.H. (1998), Socjologia. Koncepcje i ich zastosowania, tłum. E. RÛżalska, Warszawa: Wydawnictwo Zysk i S-ka (oryg. J.H. Turner (1994), Sociology. Concepts and Uses, New York: McGraw-Hill). ------ (2004), Struktura teorii socjologicznej, tłum. J. Szmatka, G. Woroniecka, Warszawa: PWN (oryg. J.H. Turner (1998), The Structure of Sociological Theory, Cincinnati, OH: Wadsworth Publishing Company). Anna Horolets Socjolingwistyka (Sociolinguistics) Socjolingwistyka jest subdyscypliną lingwistyki, badającą relacje języka (hasło → Język) i społeczeństwa czy też używanie języka w kontekstach (hasło → Kontekst) społecznych [Labov, 1972a]. Kluczowym dla socjolingwistyki zagadnieniem jest zrÛżnicowanie języka w zależności od czynnikÛw strukturalnych czy sytuacyjnych [Chambers, 2003]. Socjolingwistyka ukształtowała się jako odrębna subdyscyplina na przełomie lat 60. i 70. XX wieku. W tym okresie pojawiają się lawinowo pu- Socjolingwistyka 255 blikacje książkowe o tematyce socjolingwistycznej oraz powstają pierwsze specjalistyczne czasopisma, takie jak ÑLanguage in Societyî (pierwszym redaktorem naczelnym tego wydawanego przez Cambidge University Press pisma był Dell Hymes) czy ÑInternational Journal of the Sociology of Languageî. Także w polskim kontekście koniec lat 70. jest momentem pojawienia się publikacji z zakresu psychologii i socjologii języka [Bokszański, Piotrowski, ZiÛłkowski, 1977; Kurcz, 1976; Piotrowski, ZiÛłkowski, 1976]. Uformowanie się socjolingwistyki było z jednej strony skutkiem wewnętrznego rozwoju lingwistyki jako dyscypliny, a z drugiej strony ñ czynnikÛw wobec lingwistyki zewnętrznych. Pod koniec lat 60. XX w. wśrÛd lingwistÛw narastało rozczarowanie paradygmatem gramatyki derywacyjnej Noama Chomskyíego. W opozycji do pojęcia Ñkompetencji językowychî Dell Hymes zaproponował pojęcie Ñkompetencji komunikacyjnychî [Hymes, 1970] (hasło → Akt komunikacji), tym samym przenosząc przedmiot zainteresowania lingwistyki z wewnętrznych strukturalnych właściwości języka, na sytuację interakcji (hasło → Interakcja). W tymże okresie ramy analityczne tradycyjnej dialektologii stały się zbyt ciasne dla szybko rozwijających się badań nad zrÛżnicowaniem językowym. Podążając w kierunku wytyczonym przez badania Williama Labova nad dialektami miejskimi [1972a, 1972b], lingwiści zaczęli zajmować się z jednej strony Ñdialektami klasowymiî czy Ñrasowymiî (hasło → Etnografia socjologiczna), a z drugiej ñ znajdywać inne niż czysto strukturalne czy geograficzne wyjaśnienia zrÛżnicowania językowego. Wreszcie do tworzenia nowej subdyscypliny były wykorzystane wybrane aspekty lingwistyki strukturalnej Ferdinanda de Saussureía i Romana Jakobsona czy lingwistyki kognitywnej Edwarda Sapira i Benjamina Lee Whorfa oraz studia antropologiczne języka Bronisława Malinowskiego i Raymonda Firtha. Zewnętrzne bodźce kształtujące socjolingwistykę pochodziły zarÛwno z innych nauk, jak i z ogÛlnego oddziaływania makrokontekstu społeczno-politycznego. Socjolingwistyka czerpała inspiracje z psychologii, antropologii i socjologii. Socjologiczne teorie konfliktu i stratyfikacji społecznej kierowały uwagę lingwistÛw na wzory dyferencjacji i hierarchizacji językÛw orazi dialektÛw, prowadząc badaczy w stronę takich zagadnień, jak polityka językowa. Natomiast koncepcje mikrosocjologiczne Ervinga Goffmana i etnometodologia Harolda Garfinkela stworzyły podwaliny do wyłonienia się konstruktywistycznych (hasło → Konstruktywizm versus konstrukcjonizm) koncepcji w socjolingwistyce. WspÛłcześnie konstruktywistyczne podejście można uznać za głÛwny nurt socjolingwistyki. Wreszcie na rozwÛj lingwistyki oddziaływał kontekst społeczno-polityczny lat 60. w Europie Zachodniej. Wpływ makroczynnikÛw spowodo- 256 Socjolingwistyka wał wzmożenie wrażliwości badaczy wobec kwestii nierÛwności i wykluczenia społecznego w oparciu o rasę, klasę i płeć. Z nastrojÛw społecznych lat 60. wywodzi się także postulowana m.in. przez Dell Hymesa, potrzeba uczynienia socjolingwistyki nauką praktyczną, tj. taką, ktÛra znajduje się w relacjach dialogu z praktyką społeczną. Pole socjolingwistyki jest niezwykle heterogeniczne, łączy bowiem odmienne podejścia i orientacje badawcze oraz przedmioty badań. Jego granice są nieostro określone i mogą być wytyczone węziej lub szerzej. Na podstawie przedmiotu badań w ramach socjolingwistyki wyrÛżnić można trzy głÛwne kierunki. Pierwszy z nich wiąże się z zainteresowaniem szeroko pojętym społecznym zrÛżnicowaniem języka i wywodzi się z tradycyjnej dialektologii, a zarazem stoi w opozycji do niej [por. Trudgill, 1974]. Do klasycznych prac z tego zakresu należą m.in. badania Labova nad językiem jako wskaźnikiem pozycji społecznej [1972a, 1972b]. Wiążąc zrÛżnicowanie wymowy z klasą społeczną (hasło → Habitus), Labov zaproponował oddzielenie nieświadomych, automatycznych wskaźnikÛw pozycji społecznej (indicators), od wskaźnikÛw świadomie używanych (markers). W tym aspekcie prace Labova nawiązują do interakcyjnej perspektywy w socjolingwistyce, ukazując możliwości zmiany środkÛw językowych w zależności od sytuacji społecznej. Inne spojrzenia na używanie odmian języka proponuje Basil Bernstein (hasło → Kod ograniczony i kod rozwinięty), ktÛrego prace mieszczą się na pograniczu socjolingwistyki i socjologii [np. 1971]. Mając jasno wytyczony cel praktyczny ñ wyjaśnienie przyczyn niepowodzenia dzieci z klasy robotniczej w szkole ñ brytyjski uczony zwrÛcił uwagę na zasadniczą rolę języka w tym procesie. Nabywanie umiejętności komunikacyjnych wiąże się z przyswojeniem określonego systemu wartości i sposobu postrzegania oraz klasyfikowania świata. Badając zachowania językowe dzieci i nauczycieli, Bernstein wypracował teorię kodu ograniczonego (restricted) i rozwiniętego (elaborated) (hasło → Kod ograniczony i kod rozwinięty), pokazując, że brytyjski system szkolnictwa faworyzuje dzieci z klasy średniej, posługujące się kodem rozwiniętym. Obecnie w ramach tego kierunku socjolingwistyki są prowadzone badania nad zrÛżnicowaniem językowym rÛl (hasło → Rola społeczna) i zachowań płciowych, zawodowych itp. [np. Tannen, 1994; por. Handke, 2008]. Do drugiego kierunku należy zaliczyć prace poświęcone problematyce bilingwizmu i zachowań komunikacyjnych w środowiskach wielokulturowych, w sytuacjach wielojęzykowych [Duszak, 1998; por. Journal of Intercultural Communication]. ZrÛżnicowanie i wariancja językowa badane są zarÛwno w sposÛb surwejowy, jak i antropologiczny, ukazujący społeczne i polityczne konteksty używania poszczegÛlnych językÛw, kreoli- Socjolingwistyka 257 zacji i hybrydyzacji językÛw, warunkÛw przełączania się z jednego języka na inny w sytuacjach komunikacji międzykulturowej. W ramach tego kierunku mieszczą się badania polityki językowej, ktÛre są niezwykle aktualne w kontekstach nasilenia procesÛw globalnej migracji oraz integracji politycznej, integracji europejskiej w szczegÛlności [np. Shohamy, 2006]. Z pewnymi zastrzeżeniami do tego kierunku zaliczyć można także prace z zakresu etnolingwistyki, badające zależności między językiem a systemem wartości kulturowych jego użytkownikÛw [np. Bartmiński, 2006, pismo Etnolingwistyka], czy też kluczowe pojęcia poszczegÛlnych kultur/ językÛw narodowych [Wierzbicka, 2008]. Jednak etnolingwistyka częściej traktowana jest jako odrębna subdyscyplina lingwistyczna, granicząca z antropologią lingwistyczną, etnologią i kultroznawstwem. Trzeci kierunek skupiony jest na komunikowaniu jako procesie społecznym. Kierunek ten wyrasta z prac z zakresu etnografii mÛwienia (hasło → Etnografia mÛwienia) Dell Hymesa i teorii interakcjonizmu symbolicznego Georgeía Herberta Meada i Herberta Blumera (hasła → Paradygmat interpretatywny, Pojęcia w symbolicznym interakcjonizmie). Do dziś, w aspekcie metodologii, kierunek ten czerpie najmocniej z flagowej metody etnografii obserwacji uczestniczącej (hasło → Etnografia socjologiczna, Obserwacja uczestnicząca). W interakcyjnej socjolingwistyce [Gumperz, 2004: 215] znajduje zastosowanie pojęcie Ñładu interakcyjnegoî zaproponowane przez Ervinga Goffmana. Także etnometodologiczne zainteresowanie procesami interpretacji jest istotnym źrÛdłem inspiracji. Natomiast Ñpodwaliny dla prawdziwie społecznego ujęcia konwersacjiî stworzyła filozoficzna koncepcja znaczenia implikowanego (implicature) Paula Griceía [1989; Gumperz, 2004: 216]. Z etnografii mÛwienia wyłoniła się analiza konwersacyjna [Sacks, 1992] (hasło → Analiza konwersacyjna), ktÛra obecnie uważana jest za odrębną subdyscyplinę czy też część analizy dyskursu (hasło → Analiza dyskursu). Do kierunku socjolingwistyki skupionego na komunikowaniu można zaliczyć także kilka innych teorii i podejść, np. teorię grzeczności ściśle powiązaną z pragmatyką lingwistyczną [Brown, Levison, 1987]. W ramach socjolingwistycznych badań interakcji (hasło → Interakcja) powstały i toczyły się ważne debaty teoretyczne nad zakresem pojęcia Ñkontekstî i jego rolą w interakcji. Ponadto właśnie ten kierunek stał się centrum zwrotu w stronę podejścia konstruktywistycznego, postulującego czynną rolę języka w produkowaniu i zmianie relacji oraz struktur społecznych. Ze względu na cele teoretyczne w polu socjolingwistycznym Peter Trudgill [1974] wyrÛżnia trzy orientacje. Pierwsza z nich skierowana jest na poznanie zjawisk społecznych za pomocą badania zjawisk językowych. Do tej orientacji zaliczana jest teoria kodÛw Bernsteina. Jest kwestią sporną, czy ta orientacja mieści się w ramach socjolingwistyki, czy wy- 258 Socjolingwistyka kracza poza jej granice i plasuje się raczej w ramach nauk społecznych. Druga orientacja reprezentowana jest przez badania, ktÛre dążą do poznania wzajemnych relacji między społeczeństwem i językiem. Do orientacji tej należą m.in. prace z zakresu analizy dyskursu, psychologii społecznej języka, etnografii komunikowania, socjologii języka i antropologii lingwistycznej. Trzecia orientacja jest ukierunkowana na badania języka i tego, w jaki sposÛb jest społecznie konstytuowany. Do tego ostatniego typu zaliczane są np. badania Labova, gdyż zasadniczo przedmiotem zainteresowania tutaj jest język. ZrÛżnicowanie podejść wewnątrz socjolingwistyki nie pozwala mÛwić o wspÛlnym programie teoretycznym tej subdyscypliny. Teoretyczne koncepcje socjolingwistÛw rozciągają się między biegunami formalizmu (skupienia się na formalnych charakterystykach zrÛżnicowania) i funkcjonalizmu (skupienie się na społecznych funkcjach rÛżnic), podejściem segmentacyjnym (wyodrębnienie i analiza poszczegÛlnych jednostek lingwistycznych albo społecznych) a integracyjnym [Bolton, 1992: 42ñ46]. Bibliografia Bartmiński J. (2006), Językowe podstawy obrazu świata, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej. Bernstein B. (1971), Class, Codes and Control, Vol. 1, Theoretical studies towards the sociology of language, London: Routledge and Keagan Paul. Bokszański Z., Piotrowski A., ZiÛłkowski M. (1977), Socjologia języka, Warszawa: Wiedza Powszechna. Bolton K. (1992), Sociolinguistics Today: Asia and the West, [w:] K. Bolton, H. Kwok (red.), Sociolinguistics Today. International Perspectives, London: Routlegde. Brown P., Levinson S.C. (1987), Politeness. Some universals in language usage, Cambridge, MA: Harvard University Press. Chambers J.K. (2003), Sociolinguistic Theory, 2nd edition, Oxford and Malden: Routledge. Duszak A (1998), Tekst, dyskurs, komunikacja międzykulturowa, Warszawa: PWN. Gumperz J.J. (2004), Interactional Sociolinguistics: A Personal Perspective, [w:] D. Schiffrin, D. Tannen, H.E. Hamilton (red.), The Handbook of Discourse Analysis, Oxford: Blackwell. Grice P. (1989), Studies in the Ways of Words, Cambridge, MA: Harvard University Press. Handke K. (2008), Socjologia języka, Warszawa: PWN. Hymes D. (1970), On communicative competence, [w:] J.G. John, D. Hymes (red.), Directions in Sociolinguistics. The ethnography of communication, New York: Holt, Rinehart and Winston. Sprzężenie zwrotne karier 259 Kurcz I. (1976), Psycholingwistyka. Przegląd problemÛw badawczych, Warszawa: PWN. Labov W. (1972a), Sociolinguistic Patterns, Philadelphia: University of Pennsylvania Press. ------ (1972b), Language in the Inner City, Oxford: Blackwell. Piotrowski A., ZiÛłkowski M. (1976), ZrÛżnicowanie językowe a struktura społeczna, Warszawa: PWN. Sacks H. (1992), Lectures on Conversation, Vol. 2, Oxford: Blackwell. Shohamy E. (2006), Language Policy. Hidden Agendas and New Approaches, Oxon and New York: Routledge. Tannen D. (1994), Ty nic nie rozumiesz! Kobieta i mężczyzna w rozmowie, tłum. A. Sylwanowicz, Warszawa: W.A.B. (oryg. D. Tannen (1990), You Just Donít Understand. Women and Men in Conversation, New York: Ballantine Books). Trudgill P. (1974), Sociolinguistics: An Introduction, Harmondsworth: Penguin. Wierzbicka A. (2008), Słowa klucze. RÛżne języki ñ rÛżne kultury, Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego. Izabela Wagner Sprzężenie zwrotne karier (Career coupling) Termin sprzężenie karier (hasło → Kariera) dotyczy procesu interakcyjnego (hasło → Interakcja) zachodzącego pomiędzy karierami osÛb, ktÛre działają w takich środowiskach profesjonalnych [Becker, 1980], w ktÛrych reputacja jest głÛwnym elementem konstrukcji karier. Pojęcie to określa specyficzny rodzaj relacji zachodzącej pomiędzy profesjonalnymi drogami dwÛch lub więcej osÛb. Partnerzy biorący udział w tym procesie mogą reprezentować odmienne specjalności, ale muszą ściśle wspÛłpracować ze sobą przez taki okres, ktÛry umożliwi im przejście do kolejnego etapu kariery. Przedstawiciele danego środowiska postrzegają tego typu przejście jako sukces zawodowy. Koncept ten został wygenerowany przez Izabelę Wagner [Wagner, 2005, 2006] na podstawie badań jakościowych przeprowadzonych zgodnie z tradycją Szkoły Chicago [Glaser, Strauss, 1968; Hughes, 1996; Peretz, 1998]. Pierwsza praca dotycząca tego zjawiska została opublikowana w języku polskim w ÑPrzeglądzie Socjologii Jakościowejî, a w języku angielskim w ÑQualitative Sociological Reviewî. Miejscem długoletnich badań etnograficznych były ośrodki naukowe i artystyczne działające w krajach Unii Europejskiej, a także w Stanach Zjednoczonych i w Kanadzie. Obserwacja drÛg zawodowych młodych wirtu- 260 Sprzężenie zwrotne karier ozÛw, solistÛw, profesorÛw sztuki skrzypcowej, a w pÛźniejszym okresie studentÛw i doktorantÛw nauk ścisłych oraz naukowcÛw pracujących w laboratoriach nauk biologicznych, a także analiza wybranych aspektÛw ich karier takich, jak konstrukcja reputacji, posługiwanie się strategiami profesjonalnymi, takimi jak alianse i kooperacje, stanowiły podstawę do opracowania konceptu karier sprzężonych. Sprzęganie karier jest fundamentalnym procesem społecznym, odbywającym się w grupach profesjonalnych, za pomocą ktÛrego uczestnicy kontrolują nie tylko wejście do ich środowiska, ale także dynamikę pozycji zajmowanych przez członkÛw danej grupy. Wstępnym warunkiem do zaistnienia sprzężenia są wzajemne zależności pomiędzy przyszłymi partnerami do wspÛłpracy. Jednym z Ñoczywistychî przypadkÛw sprzężenia karier jest relacja pomiędzy karierami mistrza i ucznia (nowicjusza i członka elit); na przykładzie tej zależności został przedstawiony jego mechanizm. Nowicjusze potrzebują wprowadzenia w zamknięte kręgi elit i z tego powodu socjalizacja (hasło → Socjalizacja) z tą wąską grupą, odbywa się poprzez ścisły kontakt z jej członkami. Z kolei dla członkÛw elity wspÛłpraca z nowicjuszami jest istotna ñ zajęci licznymi czynnościami mającymi na celu zachowanie zdobytej pozycji i utrzymanie własnego prestiżu, potrzebują oni nowicjuszy, ktÛrzy zastąpią ich w wykonaniu części ich dotychczasowych prac (hasło → Praca). W procesie sprzężenia karier można wyrÛżnić trzy etapy. Pierwszy nazwany Ñokresem prÛbnymî ñ selekcja i dobÛr partnera ñ polega na spełnieniu dwÛch podstawowych warunkÛw. Pierwszym warunkiem jest dostosowanie dotychczasowej reputacji kandydatÛw do sprzężenia, a drugim ñ dopasownie ich wzajemnych oczekiwań. Okres selekcji i prÛby jest decydującą fazą procesu sprzężenia. Drugim etapem procesu sprzężenia karier, jest okres aktywnej wspÛłpracy, polegający na ścisłej kooperacji obu stron. W przypadku elitarnych środowisk, dzięki intensywnej wspÛłpracy wiążącej się często z przenikaniem zawodowej i prywatnej sfery życia, dochodzi do tworzenia specyficznej dynamiki pracy, ktÛra pozwala na optymizację rezultatÛw wspÛlnych działań. Jest to także okres nieustannych negocjacji pomiędzy partnerami. W czasie drugiego etapu dochodzi do sprzężenia reputacji. Proces ten przebiega w następujący sposÛb: praca danej osoby otrzyma większe uznanie, o ile ta osoba jest znana w środowisku jako bliski wspÛłpracownik osoby cieszącej się dobrą reputacją. Wykorzystując termin opracowany przez Roberta Mertona [1996: 318ñ323), nazywany efektem św. Mateusza i opisujący mechanizm obdarzenia większym uznaniem osoby, ktÛra uprzednio już odniosła sukces w swojej dziedzinie (Merton przestawił ten fenomen w oparciu o koncepcję autorstwa Hariette Zukerman stworzoną na bazie jej badań zrealizowanych w środowisku elit naukowych), można stwierdzić, iż w środowiskach Sprzężenie zwrotne karier 261 zawodowych, w ktÛrych kariery buduje się w oparciu o proces sprzężenia reputacji, efekt św. Mateusza podlega rÛwnież mechanizmowi sprzężenia karier. Wynikiem tej zależności jest fakt, iż reputacja środowiskowa danej osoby obejmuje także jego bliskich wspÛłpracownikÛw. Faza aktywnej wspÛłpracy jest okresem budowania własnej kariery dzięki wykorzystaniu wiedzy i/lub rezultatÛw pracy partnera. Tego typu funkcjonowanie jest możliwe wyłącznie w ograniczonych społecznościach, w ktÛrych informacja na temat osiągnięć uczestnikÛw jest szybko rozprzestrzeniana i stanowi podstawę do budowania ich reputacji. Trzecim etapem opisywanego procesu jest kooperacja pasywna, ktÛra polega na utrzymaniu w swym środowisku zawodowym informacji o wspÛlnej zależności przy jednoczesnym braku wspÛłpracy. Ponieważ obie kategorie zaprzestały aktywnej kooperacji, muszą dokonywać specjalnych starań mających na celu utrwalanie ich relacji w środowisku zawodowym, ktÛrego przedstawiciele mogliby Ñzapomniećî o bliskiej wspÛłpracy partnerÛw. Aby sprzężenie mogło nadal wzmacniać reputacje osÛb powiązanych karierami, musi być utrzymany symboliczny (hasło → Symbol) związek pomiędzy byłymi partnerami. W takim przypadku w momencie, w ktÛrym jedna z osÛb odnosi sukces, renoma rozszerza się na drugą. Rozwinięciem procesu sprzężenia karier są następujące problemy badawcze: synchronizacja karier [Wagner, 2006], konstrukcja reputacji osÛb znajdujących się na zbliżonym etapie zaawansowania kariery (w odrÛżnieniu od modelowego przypadku mistrzñuczeń), zazębianie się rÛżnych typÛw karier dotyczących jednej osoby (np. kumulacje reputacji w przypadku dywersyfikacji działalności zawodowej), a także funkcjonowanie swoistych ÑtandemÛwî dobranych wg określonych specjalizacji. Proces sprzężenia karier może mieć szerokie zastosowanie w badaniach dotyczących funkcjonowania nie tylko rÛżnorodnych środowisk zawodowych, lecz także w odniesieniu do analiz konstrukcji karier realizowanych w ramach działalności niezwiązanej z pracą zawodową. Bibliografia Becker H.S., (1982), Art Worlds, Berkley: The University of California Press. Glaser B., Strauss A.L. (1967), Discovery of Grounded Theory: Strategies for Qualitative Research. Chicago: Aldine (wyd. pol. B. Glaser, A.L. Strauss (2009), Odkrywanie teorii ugruntowanej. Strategie badania jakościowego, tłum. M. Gorzko, KrakÛw: Nomos). Hughes E. (1996), Le regard sociologique, Paris, Èd. EHESS (oryg. The Sociological Eye: Selected Papers (1971), Chicago: Aldine Atherton). Merton R. (1996), On Social Structure of Science, Chicago: University of Chicago Press. 262 Sprzężenie zwrotne karier Peretz H. (1998), Les mÈthodes en sociologie: l'observation, Paris: La DÈcouverte coll. RepËres. Wagner I. (2005), Sprzężenie Karier. Konstrukcja karier w środowiskach artystycznych i intelektualnych, Przegląd Socjologii Jakościowej, 1 (1). Pobrano z: http://www.qualitativesociologyreview.org/PL/archive_pl.php (data wejścia: luty 2008). ------ (2006), Career Coupling: Career Making in the Elite World of Musicians and Scientists, Qualitative Sociology Review, Vol. II, Issue 3. Pobrano z: http://www.qualitativesociologyreview.org/ENG/archive_eng.php (data wejścia: styczeń 2008). Dominika Byczkowska Standaryzacja interakcji (Scripting) Standaryzacja interakcji ñ przekazywanie informacji np. poprzez szkolenia, dzięki ktÛrym osoby biorące w nich udział (np. sprzedawcy) będą mogły sprawić, że interakcje (hasło → Interakcja), w jakie wchodzą ze swoimi klientami, będą bardziej efektywne z punktu widzenia określonych celÛw (np. sprzedaży). Termin standaryzowania interakcji (scripting) został wprowadzony przez Roberta Prusa w wyniku badań nad sprzedawcami [1989]. Podstawą dla stosowania standaryzowanych interakcji i poszczegÛlnych ich scenariuszy jest stworzenie szerszej perspektywy (bigger picture) u sprzedawcÛw, nowych założeń dotyczących sprzedaży. Scenariusze opierają się bowiem głÛwnie na założeniu, że pieniądze nie mają wartości neutralnej, ale są wyznacznikiem wartości jednostki, umożliwiają realizację marzeń, a sama sprzedaż to inwestycja. Taki zabieg ma na celu zbudowanie podejścia emocjonalnego do pieniędzy i pracy tego typu oraz odsunięcie nieracjonalnych obaw z nią związanych. Można tego dokonać poprzez racjonalną argumentację, prezentowanie statystyk, stosowanie Ñprawa średniejî (the law of the average), ktÛre opiera się na założeniu, że pewien poziom efektywności może być osiągnięty bez względu na umiejętności sprzedawcy lub przez wskazanie innych niż zarobek celÛw pracy (hasło → Praca), niezwiązanych bezpośrednio z pieniędzmi, takich jak: zdobywanie doświadczenia, nauka [Schweingruber, Berns, 2003: 453ñ457]. Na takiej podbudowie opierają się pÛźniejsze scenariusze interakcyjne, przekazywane w trakcie szkoleń lub w praktyce. Sposoby szkolenia można podzielić na dwa rodzaje: szkolenie formalne i szkolenie w praktyce. Szkolenie formalne ma na celu przekazanie infor- Standaryzacja interakcji 263 macji i odbywa się w oparciu o standardowe instrukcje przekazywane w trakcie spotkań. Na takie szkolenie decydują się zwłaszcza duże firmy lub te, ktÛre zajmują się bardzo złożonymi produktami, gdzie konieczne są wysokie kompetencje techniczne (komputery, ubezpieczenia). W trakcie takich szkoleń firmy przekazują także wiedzę o technikach sprzedaży oraz o historii firmy. Przedsiębiorstwa mogą zlecić wyspecjalizowanej firmie wykształcenie w tej kwestii pracownika ñ mamy wÛwczas do czynienia z bardzo intensywnymi kursami, gdzie pracownicy uczą się komunikacji z klientem, a także tego, jak lepiej prezentować produkt [Prus, 1989: 108, 111ñ113]. Ocena tych szkoleń przez sprzedawcÛw przebiega na dwÛch poziomach: po pierwsze, pod względem dopasowania programu do potrzeb osÛb biorących w nim udział, po drugie, pod kątem możliwości zrealizowania tych wskazÛwek w praktyce. Osoby zajmujące się obsługą klienta często twierdzą, że za każdym razem, gdy mają wejść w kontakt z klientem, muszą zmierzyć się z nową sytuacją [ibidem: 109]. Należy sobie zatem postawić pytanie, czy i na ile można zaprojektować proces interakcyjny, aby był efektywny, czyli aby umożliwiał takie poprowadzenie interakcji, aby dawała ona zawsze, bądź prawie zawsze pożądany skutek. Problemem są tu często związki międzyludzkie, ktÛrych nie da się w sposÛb całkowity przewidzieć i podzielić na typy ani nauczyć na pamięć. Podobnie jak konieczności odczytywania i dostosowywania się do zaistniałej sytuacji, co jest bardzo trudne, jeśli możliwe w sytuacji szkolenia formalnego [Prus, 1989: 109]. W szkoleniach wykorzystywane są broszury i podręczniki, ktÛre oprÛcz posiadanych informacji na temat firmy zawierają także opisy przypadkÛw relacji z klientem, jeśli jednakże są one szczegÛłowe, zajmują tak dużo miejsca, że nie ma możliwości, aby je przyswoić i zastosować. Jest to jeszcze jeden dowÛd na to, jak trudno jest stworzyć typologię interakcji i scenariusz możliwy do zastosowania w jednej z nich [Prus, 1989: 110ñ111]. Drugi rodzaj kształtowania umiejętności sprzedawcy to nauka w praktyce. Polega ona na tym, że sprzedawca uczy się od menedżerÛw, dostawcÛw oraz innych sprzedawcÛw. Można tu mÛwić o nabywaniu informacji o produkcie, gdzie dowiadujemy się o jego możliwościach i ograniczeniach, jego składzie i zastosowaniach, co ma na celu nie tylko lepszą obsługę klienta, ale także zwiększa pewność siebie, za czym idzie większa efektywność sprzedawcy. Nauka w praktyce może dotyczyć także technik kontaktu z klientem. W większości przypadkÛw sprzedawcy uczą się ich w trakcie pracy, posiadając niewiele zwerbalizowanych instrukcji. Muszą sami wypracować techniki sprzedaży, często ucząc się na własnych błędach. Szkolenie może także przebiegać pod okiem doświadczonego sprzedawcy czy to w sposÛb sformalizowany, gdzie nowicjusz spędza pierwszych kilka dni pod opieką doświadczonego kolegi, ktÛry przekazuje mu 264 Standaryzacja interakcji tajniki pracy, czy też w sposÛb nieformalny, gdy znaczący inny (hasło → Znaczący inny) znajdzie się sam, niewyznaczony przez zwierzchnikÛw. Szkolenie i uczenie się typÛw sytuacji interakcyjnych może przebiegać w oparciu o wiedzę osÛb z zewnątrz, np. innych sprzedawcÛw, także konkurencji, wiedzę z poprzedniej pracy jako sprzedawcy, czy też uczenie się ograniczeń czy nowych zastosowań produktu od klientÛw [Prus, 1989: 113]. Stosowanie konkretnych scenariuszy jest najczęściej uzależnione od sytuacji i podejścia klienta, można rÛwnież standaryzować interakcję fragmentarycznie lub używać elementÛw kilku scenariuszy w jednej rozmowie. Efektywność scenariuszy interakcyjnych zależna jest m.in. od dopasowania ich do sytuacji występujących w praktyce, chęci i umiejętności sprzedawcÛw do ich stosowania, a także od stopnia przyswojenia przez nich szerszej perspektywy (bigger picture), ktÛra powoduje, że sprzedawca rzeczywiście wierzy w odgrywaną przez siebie rolę [Schweingruber, Berns, 2003: 458ñ463]. Choć przytoczone powyżej przykłady dotyczą głÛwnie sprzedawcÛw, standaryzowanie interakcji ma miejsce m.in. w pracy lekarzy, pielęgniarek, specjalistÛw obsługi klienta i wielu innych. Bibliografia Prus R.C. (1989), Pursuing Customers. An ethnography of Marketing Activities, Vol. 171, Sage Library of Social Research. Newbury Park, London, New Delhi: SAGE Publications. Schweingruber D., Berns N. (2003), Doing Money Work in a Door-to Door Sales Organization, Symbolic Interaction, Vol. 26, No. 3, Berkeley: University of California Press. Izabela Ślęzak Struktury procesowe biografii (Biographical process structures) Struktury procesowe biografii ñ są to kategorie opisu sposobu organizacji doświadczeń biograficznych i typÛw stosunkÛw narratora wobec rÛżnych faz jego życia, stosowane na etapie strukturalnej analizy tekstu wywiadu narracyjnego (hasła → Wywiad narracyjny, Metoda biograficzna, Biograficzno-narracyjna metoda interpretacyjna). Struktury zostały zapro- Struktury procesowe biografii 265 ponowane przez Fritza Sch¸tzego [1981] w rezultacie badań empirycznych i analizy ponad 100 wywiadÛw narracyjnych. Według Sch¸tzego [1991; Prawda, 1989; Rokuszewska-Pawełek, 1996; Kaźmierska, 1997] indywidualna biografia składa się z sekwencji struktur procesowych. Pojawiają się one w każdej historii życia, choć mogą występować w odmiennych konfiguracjach, w narracji nie muszą pojawić się wszystkie. Ich zidentyfikowanie, wyodrębnienie i badanie możliwych konfiguracji, procesÛw przechodzenia jednych w drugie w ramach pojedynczej biografii jednostki pozwala na ustalenie profilu biograficznego danej osoby, charakterystykę typÛw przebiegu życia i porÛwnywanie indywidualnych biografii. Sch¸tze [1981, 1997; Rokuszewska-Pawełek, 1996, 2002; Kaźmierska, 1997, 2004] wyrÛżnił cztery podstawowe struktury procesowe biografii (choć, jak zaznacza, nie zamykają one listy możliwych struktur ñ kolejne mogą zostać wygenerowane w wyniku dalszych badań empirycznych): • biograficzne plany działania (biografical action schemes), czyli procesy intencjonalnego, świadomego planowania przebiegu własnego życia oraz podejmowania działań zmierzających do realizacji założonych przez jednostkę celÛw. Podstawą wyodrębnienia tej struktury jest zidentyfikowanie w narracji konsekwentnie podejmowanych prÛb realizowania założonego planu, niezależnie od pojawiających się porażek czy ostatecznego rezultatu tych wysiłkÛw. Tym samym jednostka podejmuje intencjonalną pracę nad swoją tożsamością (hasło → Tożsamość). Może się ona przejawiać w postaci ogÛlnych projektÛw biograficznych (np. nauczenie się nowej umiejętności, planowanie i realizowanie kariery zawodowej), planÛw związanych z konkretną fazą życia (np. założenie rodziny) lub zmianą sytuacji życiowej (np. emigracja). Biograficzny plan działania może także przejawiać się w dążeniu do sprÛbowania czegoś nowego, silnym pragnieniu dokonania zmiany we własnym życiu (bez określania konkretnego celu) poprzez szukanie sytuacji, ktÛre mogą zapoczątkować nowy rozdział w biografii (np. podrÛże. Można także wyrÛżnić plany, ktÛre jednostka konstruuje dla z gÛry ograniczonej, określonej czasowo fazy życia (np. działania podejmowane w ramach pracy nad trajektorią (hasło → Trajektoria). Powodują one czasowe zawieszenie długoterminowych planÛw biograficznych; • wzorce instytucjonalne przebiegu życia/instytucjonalne wzorce normatywne (institutional schedules for organizing biographies) odnoszą się do sytuacji, w ktÛrej przebieg życia jednostki wyznaczony jest przez wzory instytucjonalne ñ akceptowane przez nią trwałe układy oczekiwań, celÛw i reguł działania, ktÛrym stara się ona sprostać. Orientując się na normatywne oczekiwania instytucjonalne i podlegając kontroli z ich strony, jednostka dąży do realizowania oczekiwań społecznych 266 Struktury procesowe biografii wynikających np. z norm wiekowych, układu rÛl w rodzinie, przebiegu kariery zawodowej itd. Podstawą wyodrębnienia tej struktury procesowej w narracji biograficznej jest nie tyle odnalezienie instytucjonalnych uwarunkowań działań jednostki (gdyż są one obecne w trakcie całego przebiegu życia), ile zidentyfikowanie sytuacji, w ktÛrej stają się one podstawą organizacji jej działań w danej fazie życia; • trajektorie (trajectories) opisują sytuacje bycia ogarniętym przez zewnętrzne, niezależne od woli jednostki okoliczności, procesy i zdarzenia, ktÛre wiążą się z doświadczaniem przez nią cierpienia i dezorganizacji życia. Trajektorie pojawiają się w nowych dla jednostki sytuacjach, w ktÛrych traci ona kontrolę nad swoim życiem, jej dotychczasowe wzorce działania załamują się i stają się nieadekwatne, odczuwa ona nieustanne kurczenie się możliwości swobodnego, intencjonalnego działania (np. ciężka choroba, wojna). Trajektoria jest wielofazowym procesem, na ktÛry składa się: gromadzenie potencjału trajektoryjnego, moment jego uczynnienia, prÛby utrzymania chwiejnej rÛwnowagi, jej destabilizacja, załamanie się organizacji życia codziennego i orientacji wobec samego siebie, prÛby teoretycznego przepracowania oraz opracowania trajektorii i uzyskanie nad nią kontroli oraz/lub prÛby wyjścia z trajektorii [Sch¸tze 1997, 2003; Reimann, Sch¸tze, 1992; Rokuszewska-Pawełek, 2002]; • przemiany biograficzne/metamorfozy biograficzne (biographical metamorphoses) opisują procesy radykalnej pozytywnej zmiany życia danej jednostki, ktÛra zachodzi dzięki pojawieniu się lub odkryciu przez jednostkę potencjału, ktÛry wcześniej nie istniał lub się nie ujawniał (np. odkrycie zdolności artystycznych, wygrana na loterii); przemiana może być także nieoczekiwanym, Ñubocznymî wynikiem projektu biograficznego (np. praca nad sobą podczas terapii) lub świadomie podejmowanym wysiłkiem zastąpienia jednej struktury procesowej inną ñ może być wtedy jednym z etapÛw pracy nad trajektorią (np. praca alkoholikÛw podczas spotkań grup AA). Działania i doświadczenia biograficzne mogą więc być ujmowane przez jednostki na dwa odmienne sposoby: jako intencjonalne, podejmowane świadomie, by zrealizować zaplanowany cel biograficzny, lub też jako zdeterminowane przez zewnętrzne okoliczności, odbierające jednostce możliwość kierowania własnym życiem. Tym samym, w toku jednej biografii okresy, w ktÛrych życie toczy się zgodnie z planem intencjonalnym (biograficzne plany działania czy instytucjonalne wzorce działania) mogą przeplatać się z okresami chaosu i utarty kontroli nad swoim życiem (w przypadku trajektorii lub przemiany biograficznej) [Sch¸tze 1981; Prawda, 1989; Rokuszewska-Pawełek, 2002]. Struktury procesowe biografii 267 Warto zaznaczyć, że wyrÛżnione cztery typy struktur procesowych mają swoje odpowiedniki na poziomie procesÛw kolektywnych [Rokuszewska-Pawełek, 2002: 50]. Są to: ñ kolektywny plan działania, czyli kolektywne projektowanie, podejmowanie zbiorowych działań społecznych (np. przygotowanie i wywołanie strajku), ñ kolektywny wzorzec instytucjonalny, to jest działanie podejmowane przez daną grupę w zgodzie z formułowanymi w stosunku do niej normatywnymi oczekiwaniami otoczenia społecznego (np. pełnienie misji społecznej przez określoną grupę), ñ kolektywna trajektoria (np. powÛdź, wojna), ñ kolektywna przemiana, np. gdy przed daną grupą lub nawet całym społeczeństwem pojawiają się nowe możliwości organizacji życia zbiorowego (np. przemiana ustrojowa). Bibliografia Czyżewski M., Piotrkowski A., Rokuszewska-Pawełek A. (1997), Biografia a tożsamość narodowa, ŁÛdź: Wydawnictwo Uniwersytetu ŁÛdzkiego Czyżewski M., Rokuszewska-Pawełek A. (1989ñ1990), Analiza autobiografii Rudolfa Hˆssa, Kultura i Społeczeństwo, cz. I (1989), 2, s. 35ñ65; Kultura i Społeczeństwo, cz. II, (1989), 3/4, s. 163ñ181; Kultura i Społeczeństwo (1990), cz. III, 1, s. 119ñ135. Kaźmierska K. (1997), Wywiad narracyjny ñ technika i pojęcia analityczne, [w:] M. Czyżewski, A. Piotrowski, A. Rokuszewska-Pawełek (red.), Biografia a tożsamość narodowa, ŁÛdź: Wydawnictwo Uniwersytetu ŁÛdzkiego. ------ (2004), Wywiad narracyjny jako jedna z metod w badaniach biograficznych, Przegląd Socjologiczny, 1, s. 71ñ97. Prawda M. (1989), Biograficzne odtwarzanie rzeczywistości (O koncepcji badań biograficznych Fritza Sch¸tzego), Studia Socjologiczne, 4, s. 81ñ89. Riemann G., Sch¸tze F. (1992), Trajektoria jako podstawowa koncepcja teoretyczna w analizach cierpienia i bezładnych procesÛw społecznych, Kultura i Społeczeństwo, 2, s. 89ñ109. Rokuszewska-Pawełek A. (1996), Miejsce biografii w socjologii interpretatywnej. Program socjologii biografistycznej Fritza Sch¸tzego, [w:] Ask, 1, s. 37ñ54. ------ (2002) Chaos i przymus. Trajektorie wojenne PolakÛw ñ analiza biograficzna, ŁÛdź, Wydawnictwo Uniwersytetu ŁÛdzkiego. Sch¸tze F. (1981), Prozesstrukturen des Lebensablaufs, [w:] J. Matthes, M. Pfeinfenberger, M. Stosberg (red.), Biographie in handlungswissenschaftlicher Perspektive, N¸rnberg: Verlag der N¸rnberger Forschungsvereinigung. 268 Struktury procesowe biografii ------ (1997), Trajektorie cierpienia jako przedmiot badań socjologii interpretatywnej, Studia Socjologiczne, 1, s. 11ñ56. ------ (2003), H¸lyaís Migration to Germany as Self-Sacrifice Undergone and Suffered in Love for Her Parents, and Her Later Biographical Individualisation. Biographical Problems and Biographical Work of Marginalisation and Individualisation of a Young Turkish Woman in Germany, Part I [33 paragraphs], Forum Qualitative Sozialforschung/Forum: Qualitative Social Research, 4 (3), Art. 23. Pobrano z: http://nbn resolving.de/urn:nbn:de: 0114-fqs0303232. Włodarek J., ZiÛłkowski M. (1990), Metoda biograficzna w socjologii. Warszawa: PWN. Beata Pawłowska Studium przypadku (Case study) Badanie typu case study (studium przypadku) jest w naukach społecznych metodą konieczną i wystarczającą. Jest preferowaną metodą badawczą nie tylko tam, gdzie celem jest zrozumienie i opis danego zjawiska. Robert Stake [1980: 64] sugeruje, że case study to metoda, ktÛrej celem jest raczej zrozumienie, a nie wyjaśnienie i wnioskowanie na podstawie uzyskanej wiedzy. ÑDla Stakeía cechą wyrÛżniającą studium przypadku są kompleksowe i holistyczne opisy uwzględniające mnÛstwo pozostających ze sobą w interakcji zmiennych. Dane są gromadzone w toku osobistych obserwacji (hasło → Obserwacja), a pisemne raporty mają charakter nieformalny i narracyjny. Wykorzystuje się przy tym w nich często cytaty, ilustracje, aluzje i metafory. PorÛwnania mają w większym stopniu charakter pośredni niż bezpośredniî [House; [w:] Korporowicz (red.), 1997: 115]. Z kolei Bent Flyvbjerg, omawiając pięć mitÛw związanych z badaniami typu case study, wskazuje na błędy, uproszczenia i generalizacje dokonywane przy omawianiu natury studiÛw przypadkÛw. Stanowisko badaczy uprawomocniające badania wykonane na dużej prÛbie uznaje za stereotypowe i postuluje rÛwnowagę pomiędzy badaniami wykonywanymi zarÛwno na małej, jak i na dużej liczbie przypadkÛw podobnych [zob. Flyvbjerg, 2007, 2006, 2005]. Studium przypadku może mieć charakter badań jakościowych, ilościowych lub kombinowanych [zob. Yin, 1992]. Łączenie metod jakościowych i ilościowych (hasło → Triangulacja) nie jest błędem metodologicznym. Jest raczej zaletą, szczegÛlnie w studium przypadku [Konecki, 2000: 126]. Studium przypadku 269 W dalszej analizie będziemy odwoływać się jedynie do metod jakościowych stosowanych w badaniu typu case study, gdyż uważamy, że jedynie te metody pozwalają na dokonywanie dogłębnej analizy przypadku, ktÛra ma miejsce wtedy, gdy badacz bezpośrednio Ñdotykaî, doświadcza badanego zjawiska. Kryterium definicyjnym studium przypadku, jako pewnego sposobu prowadzenia badań, nie są zastosowane metody, ale zainteresowanie indywidualnymi cechami przypadku [Stake, 2008: 119]. Istotnym krokiem w badaniu typu case study jest dobÛr przypadku do badania. Przypadek lub zbiÛr przypadkÛw zawsze pozostaje w relacji do zbieranych i/lub analizowanych danych [Hammersley, Gomm, 2000: 2]. Przypadkiem może być człowiek, organizacja, kultura organizacyjna (hasło → Kultura organizacji), środowisko społeczne. Na przykład dla lekarza przypadek stanowi chory człowiek, dla prawnika ñ czyn człowieka popełniającego przestępstwo, dla antropologa ñ zbiorowość terytorialna [zob. Malinowski, 1987], dla pedagoga ñ uczeń, szkoła, system edukacji [zob. MacDonald, Adelman, Kushner, Walker, 1982], dla etnografa ñ np. organizacja (hasło → Etnografia organizacji) [zob. Turner, 1971], a dla socjologa przypadek stanowić może każde z wyrÛżnionych zjawisk społecznych. Socjolog częściej niż inni badacze społeczni koncentruje się nie tylko na jednym, specyficznym przypadku. Dokonuje nie tylko całościowej analizy, ale także porÛwnań. Czasami badacza (socjologa) interesuje szersze zjawisko albo cała populacja przypadkÛw, bez poznania ktÛrych nie jesteśmy w stanie zrozumieć tego, ktÛry badamy [Stake, 2008: 121]. Przypadek wybrany do badania powinien dać się wyraźnie wyodrębnić jako pewien system, a obserwowane w ramach niego działania powinny przebiegać według wyraźnie dających się zrekonstruować wzorÛw [Stake, 1994: 236, za: Konecki, 2000: 126]. Zaleca się, aby w początkowej fazie badania powstrzymać się od porÛwnania przypadkÛw. Analizując kilka przypadkÛw jednocześnie, każdorazowo skupiamy uwagę na jednym z nich. Zatem można powiedzieć, że przypadek jest zawsze czymś szczegÛlnym. Jest zintegrowanym systemem, ktÛrego części składowe nie zawsze działają sprawnie, ale mimo wszystko jest to system [Stake, 2008: 120]. Dla lepszego uświadomienia rÛżnic w wyborze konkretnego przypadku lub przypadkÛw w literaturze wyrÛżnia się trzy głÛwne typy studiÛw przypadku [zob. Stake, 1994, 2008; Konecki, 2000]: 1. Istotne studium przypadku (intrinsic case study). Podejmowane jest w celu lepszego poznania konkretnego przypadku. Badacz podejmuje badanie nad wybranym przypadkiem nie dlatego, że reprezentuje on inne przypadki i nie dlatego, że dobrze ilustruje określoną cechę lub problem, ale dlatego, że choć pojedynczy i powszedni jest interesujący 270 Studium przypadku sam w sobie. Przypadek interesuje badacza ze względu na ciekawą historię, jaką ma do opowiedzenia. Przykładem tego typu case study mogą być prace B. Malinowskiego: Argonauci Zachodniego Pacyfiku [1987] lub MacDonalda, Adehmana, Kushnera, Walkera: Bread and Dreas: A Case Study of Bilingual Schooling In the U.S.A. [1982]. 2. Instrumentalne studium przypadku (instrumental case study). Przypadek jest tutaj instrumentem służącym do wyjaśnienia szerszej teorii lub zrozumienia jakiegoś innego problemu. Przypadek ma znaczenie drugorzędne, pomocnicze. Dany przypadek poddany zostaje starannej analizie. SzczegÛłowo opisane zostają charakterystyczne dla niego formy aktywności. Zabiegi te stosuje się w celu lepszego zrozumienia tego, co jest w stosunku do badanego przypadku zewnętrzne. Przypadek ten może, ale nie musi być typowym przykładem innych przypadkÛw. Instrumentalne studium przypadku zastosowane zostało w badaniach Lynd, Lynd [1929]; Becker, Geer, Hughes, Strauss [1961] lub Sheehan [1988]. 3. Wielokrotne studium przypadku (collective case study; multiple case study). Najprościej mÛwiąc, jest to instrumentalne studium przypadku dotyczące kilku przypadkÛw [Stake, 2008: 123]. PoszczegÛlne przypadki mogą być do siebie podobne lub mogą się rÛżnić. Intuicja podpowiada badaczowi, ktÛre przypadki wybrać. Dokonując wyboru, badacz kieruje się przekonaniem, że zrozumienie tych przypadkÛw pozwoli mu na teoretyczne ujęcie problemu jako zbioru. W konsekwencji może pojawić się chęć budowania empirycznej generalizacji. Można powiedzieć, że ten rodzaj studium przypadku pokrywa się z badaniem, ktÛre R. Herriott i W. Firestone [1983] nazywają wielomiejscowym badaniem jakościowym (multisite qualitative research). RÛwnież F. Sch¸tze i M. Kohli stosowali zbiorowe studia przypadku w swoich badaniach w oparciu o teorię trajektorii życiowej A. Straussa (hasło → Trajektoria). Przykładem tego typu case study mogą być prace Hubermana i Milesa z 1984 roku, jak np. Innovation up Close: How School Improvement Works. Kolejny podział podaje za R. Yin [zob. 1993: 5] w swojej książce K. Konecki [2000: 128]. WyrÛżnia on: 1) eksploracyjne studium przypadku (exploratory cases) pozwalające na rozpoznanie problemu, wstępne sformułowanie głÛwnych kategorii badawczych. Jest ono wstępem do badań właściwych; 2) wyjaśniające studium przypadku (explanatory cases) służące wyjaśnieniu zachodzących zjawisk po przeanalizowaniu rÛżnych konkurencyjnych teorii. Istotne jest tu ustalenie przyczyn rÛżnych zjawisk; 3) opisowe studium przypadku (descriptive cases) ñ badane przypadki porÛwnuje się tu z idealnym (teoretycznym) ich wzorcem (pattern- Studium przypadku 271 matching procedure). Opis przypadku jest tu niezwykle dokładny, pozwalający na formułowanie hipotez odnoszących się do relacji przyczynowo-skutkowych oraz na dokonywanie uogÛlnień o charakterze analitycznym. Yin [2003: 5] mÛwi rÛwnież o pojedynczym case study (single case sudy) i wielokrotnym case study (multiple case study). Te dwa wymiary tworzą sześć typÛw. I tak możemy mieć: 1) eksploracyjne pojedyncze studium przypadku (single, exploratory case study), 2) eksploracyjne wielokrotne studium przypadku (collective, exploratory case study), 3) pojedyncze wyjaśniające studium przypadku (single, explanatory case study), 4) wielokrotne wyjaśniające studium przypadku (collective, explanatory case study), 5) pojedyncze opisowe studium przypadku (single, descriptive case study), 6) wielokrotne opisowe studium przypadku (collective, descriptive case study). Wymieniając rodzaje case study, należy wspomnieć o tak zwanym instruktażowym studium przypadku (teaching case study), ktÛre stosuje się w celu zilustrowania zjawiska istotnego ze względu na proces nauczania [Stake, 1994]. Jest ono powszechną praktyką stosowaną w zarządzaniu, jak rÛwnież przez historykÛw i politologÛw. Trudno oczywiście nazwać, jak mÛwi Stake [1994, 2008: 124], pojedynczy epizod studium przypadku, ale jest to badanie o charakterze konsultacyjno-instruktażowym, biorące swÛj początek w instrumentalnym studium przypadku. Ponadto można zastanowić się, czy do studium przypadku zaliczyć biografie i filmy dokumentalne. Zagadnienie to wciąż pozostaje otwartą kwestią. Można zgodzić się, że biografie nie są typowymi studiami przypadkÛw [por. Tierney, 2000]. Tworzą własne historie, są rodzajem systematyzacji, nadają chronologiczną strukturę opisywanym zjawiskom. Bibliografia Becker H.S., Blanche G., Hughes E.C., Strauss A.L. (1961), Boys in White: Student Culture in Medical School, Chicago: University of Chicago Press. Flyvbjerg B. (2004), Five Misunderstandings About Case-Study Research, [w:] C. Seale, G. Gobo, J.F. Gubrium, D. Silverman (red.), Qualitative Research Practice, London and Thousand Oaks, CA: SAGE Publications. ------ (2006), Five Misunderstandings About Case-Study Research, Qualitative Inquiry, Vol. 12, No. 2, s. 219ñ245. 272 Studium przypadku ------ (2007), Five Misunderstandings About Case-Study Research, [w:] C. Seale, G. Gobo, J.F. Gubrium, D. Silverman (red.), Qualitative Research Practice: Concise Paperback Edition, London and Thousand Oaks, CA: SAGE Publications. Gomm R., Hammersley M., Foster P. (2000), Case Study Method. Key Issues, Key Texts, London: SAGE Publications. ------ (2000), Case Study and Generalization, [w:] R. Gomm, M. Hammersley, P. Foster (red.), Case Study Method. Key Issues, Key Texts, London: SAGE Publications. House E.R. (1980), Evaluating with Validity, Beverly Hills-London: SAGE Publications. House E.R. (1997), Ewaluacja i jej uprawomocnienie. GłÛwne podejścia, [w:] L. Korporowicz (red.), Ewaluacja w edukacji, Warszawa: Oficyna Naukowa. Herriott R.E., Firestone W.A., (1983), Multisite Qualitative Policy Research: Optimizing Description and Generalizability, Educational Researcher, 2. Huberman A.M., Miles M.B. (1984), Innovation up Close: How School Improvement Works, New York: Plenum. Konecki K. (2000), Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana, Warszawa: PWN. Korporowicz L. (1987), Ewaluacja w edukacji, Warszawa: Oficyna Naukowa. Lynd R.S., Lynd H.M. (1929), Middletown. A Study of American Culture, New York: Harcourt. MacDonald B., Adehman C., Kushner S., Walker Ralph S. (1982), Bread and Dreas: A Case Study of Bilingual Schooling In the U.S.A., Norwich: University of East Anglia. Malinowski B. (1987), Argonauci Zachodniego Pacyfiku, Dzieła. Tom III, Warszawa: PWN. Sheehan N. (1988), A Bright and Shining Lie: John Vann and America in Vietnam, New York: Random House. Stake R.E. (1980), The Case Study Method In Social Inquiry, [w:] H. Simons (red.), Towards a Science of the Singular: Essays about Case Study in Educational Research and Evaluation, Norwich: University of East Anglia. ------ (1994), Case Studies, [w:] N.K. Denzin, Y.S. Lincoln (red.), Handbook of Qualitative Research, London: SAGE Publications. ------ (2000), The Case Study Method In Social Inquiry, [w:] R. Gomm, M. Hammersley, P. Foster (red.), Case Study Method. Key Issues, Key Texts, London: SAGE Publications. ------ (2008), Qualitative Case Studies, [w:] N.K. Denzin, Y.S. Lincoln (red.), Strategies of Qualitative Inquiry, London: SAGE Publications. Turner B.A. (1971), Exploring the Industrial Subculture. London: Macmillan. Yin R.K. (1993), Applications of Case Study Research, Thousand Oaks, CA: SAGE Publications. Symbol 273 Beata Pawłowska Symbol (Symbol) Etymologicznie termin symbol wywodzi się z języka greckiego. Pochodzi od słowa symballein, ktÛre znaczy Ñrzucać razemî, Ñzbierać razemî. Tak więc rzeczownik Ñsymbolî wyraża ideę pewnej syntezy, swoistego stawania się i bycia razem wielu elementÛw [Lurker, 1989: 9]. Określenie symbol pojawia się w rÛżnych naukach i najczęściej oznacza znak. W matematyce symbol to znak stosowany do oznaczenia zbiorÛw, ich elementÛw oraz działań i relacji pomiędzy nimi. W chemii symbol to określony znak stosowany do oznaczania pierwiastkÛw chemicznych. Symbol to postrzegalny zmysłowo odpowiednik pojęcia, czyli składnik procesu myślenia. Jest to przedmiot, osoba lub zwierzę oznaczające w sposÛb umowny jakieś pojęcie, czynność, zjawisko. Słownik symboli podaje, że symbol to znak lub przedmiot oznaczający, reprezentujący jakieś pojęcie, czynność, przedmiot. NajogÛlniej symbole można podzielić na: ñ znaki konwencjonalne (flaga, herb, litera, cyfra, znaki drogowe, matematyczne, symbole chemiczne itp.), ñ przedmioty, pojęcia, wyobrażenia, przeżycia związane z jakimś wewnętrznym stosunkiem (kojarzące się, wspÛłbrzmiące) z innym przedmiotem lub pojęciem [Kopaliński, 1990: 7ñ8]. Symbol składa się z rzeczywistej formy i z szerszego znaczenia, z ktÛrym jest kojarzony [Hatch, 1997: 219]. I tak, ogień jest symbolem ogniska domowego, serce jest symbolem miłości, gołąb jest symbolem pokoju, ale rÛwnież kosmetykÛw Dove, mercedes jest symbolem bogactwa itd. Ten sam symbol może mieć rÛżne znaczenie w zależności od kontekstu (hasło → Kontekst) sytuacji, jak rÛwnież heurystyki dostępności. W zależności od tego, jakie znaczenie jest nam bliższe, łatwiej dostępne, tak interpretujemy rzeczywistość społeczną. Symbol podlega ciągłym zmianom, a jego wymowa zależy od każdorazowego sposobu, w jaki się przejawia. Symbol reprezentuje zawsze więcej niż to, czym sam jest [Lurker, 1989: 12]. Symbole mogą przybierać wiele form. Generalizując, można ująć je w trzy szerokie kategorie: przedmiotÛw (obiektÛw) fizycznych (physical manifestations), takich jak: wygląd zewnętrzny (sposÛb ubierania się, elementy ubioru, tatuaże, fryzury, obrączka na palcu), wygląd budynkÛw, architektura wystroju wnętrz, logo, odznaki, ozdoby, godło, hymn, itp.; form zachowań (behavioral manifestations), takich jak: ceremonie, rytuały (hasło → Rytuał organizacyjny), wzory komunikacji, tradycja, zwyczaje, sposoby nagradzania i karania oraz słownej ekspresji (verbal manifestations): hasła, 274 Symbol zawołania, przydomki, skrÛty, język (hasło → Język), anegdoty, przezwiska, żargon. Symbolami mogą być pojedyncze przedmioty bądź zachowania (np. biała flaga). Najczęściej znaki ñ symbole tworzą całe systemy od bardzo prostych do złożonych. Symbole to słowa, gesty, obrazy, przedmioty, ktÛre są rozpoznawalne tylko przez członkÛw danej kultury. Symbole stale się zmieniają. Stanowią najbardziej zewnętrzną i widoczną warstwę kultury. Dla Ervinga Goffmana [2005: 79] symbol to znak komunikujący (hasło → Akt komunikacji) informację społeczną, czyli informację refleksyjną i uosobioną (przekazywaną przez tę samą osobę, ktÛrej dotyczy oraz przez ekspresję ciała w bezpośredniej obecności tych, ktÛrzy są jej odbiorcami). WyrÛżnia on symbole statusu (prestiżu) oraz symbole stygmatyzujące (symbole piętna) (hasło → Teoria etykietowania). Badania nad symbolami dotyczą głÛwnie ich funkcji komunikacyjnych. Symbole przekazujące informacje społeczne rÛżnią się między sobą w zależności od tego, czy są wrodzone, czy też nie ñ i jeśli nie są, to od tego, czy raz zastosowane stają się integralną częścią danej osoby. Symbole, ktÛre oznaczają coś dla jednej grupy, mogą dla innej znaczyć coś innego, kiedy desygnatem jest ta sama kategoria, ale inaczej charakteryzowana. Symbol zajmował ważne miejsce w koncepcji Georgeía H. Meada. Twierdził on, że ludzie w procesie komunikacji posługują się znakami naturalnymi (gestami) oraz znakami konwencjonalnymi, tj. znaczącymi gestami i znaczącymi symbolami. Gdy podstawą gestu jest pomysł i gdy ten gest wywołuje powstanie tego pomysłu u innej jednostki, wtedy staje się on symbolem znaczącym [Mead, 1975: 67]. ÑGesty stają się znaczącymi symbolami, kiedy wywołują w jednostce używającej je te same odpowiedzi, jakie wywołuje ona za ich pomocą u innej jednostkiî [Hałas, 1994: 36]. Gdy gest osiąga etap, gdzie symbol, ktÛry z jednej strony odpowiada jakiemuś znaczeniu w doświadczeniu pierwszej jednostki i ktÛry, z drugiej strony, przekazuje to znaczenie drugiej jednostce, staje się Ñjęzykiemî [Mead, 1975: 67ñ68]. Symbol znaczący ma charakter zarÛwno intelektualny, jak i emocjonalny. Gest jest symbolem znaczącym, gdyż ma to samo znaczenie dla wszystkich indywidualnych członkÛw danego społeczeństwa lub grupy społecznej, to znaczy, wywołuje te same postawy u jednostek wykonujących go i u jednostek reagujących na niego. Mead pisze, że Ñjeżeli ma w ogÛle istnieć komunikacja, symbol musi mieć to samo znaczenie dla wszystkich jednostek wchodzących w gręî [Mead, 1975: 79]. Przez znaczące symbole utworzony został język, ktÛry według Meada odnajduje i organizuje zawartość doświadczeń jednostek. Język jest częścią zachowania społecznego. Liczba znakÛw i symboli, jakie mogą służyć jako ję- Symbol 275 zyk, jest nieograniczona. Język zawiera zespÛł symboli odpowiadających rÛżnym treściom, ktÛre są prawie identyczne w doświadczeniu rÛżnych jednostek. Język jest bodźcem wpływającym tak samo na osobę mÛwiącą, jak i na osobę słuchającą. Zawężając definicję języka do ludzkiego, możemy powiedzieć, że jest to właściwy jedynie człowiekowi system komunikowania się oparty na symbolach dźwiękowych. Język jest z jednej strony tworem społecznym, wytworzonym w interakcji (hasło → Interakcja) społecznej, wyuczonym i przekazywanym z pokolenia na pokolenie, a z drugiej strony jest zasadniczym elementem kultury ludzkiej, jest podstawowym narzędziem i nośnikiem procesu komunikowania, procesu tworzenia i podtrzymywania więzi społecznej, jest elementem poznawania i interpretowania rzeczywistości społecznej. Język jest najbardziej rozbudowanym systemem znakÛw. Ma ogromną rolę w procesie kształtowania się osobowości człowieka. Pozwala jednostce podporządkować się wartościom społeczeństwa jako całości [zob. ZiÛłkowski, 1998: 370ñ375]. UogÛlniając, można powiedzieć za Meadem, że mowa jest częścią procesu społecznego. Nie byłoby języka, gdyby jednostka nie rozumiała tego, co mÛwi, i gdyby nie wywierało to na nią takiego samego wpływu, jak na innych [Mead, 1975: 107]. Bibliografia Goffman E. (2005), Piętno, tłum. A. Dzierżyńska, J. Tokarska-Bakir, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne (oryg. E. Goffman (1963), Stigma: Notes on the Management of Spoiled Identity, Prentice-Hall). Hałas E. (1994), Obywatelska socjologia szkoły chicagowskiej: Charles H. Cooley, George H. Mead, Herbert Blumer, Lublin: Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Hatch M.J. (2002), Teoria organizacji, tłum. P. ŁukÛw, Warszawa: PWN (oryg. M.J. Hatch (1997), Organization Theory, London: Oxford University Press). Kopaliński W. (1990), Słownik symboli, Warszawa: Wiedza Powszechna. Lurker M. (1989), Słownik obrazÛw i symboli religijnych, Poznań: Pallatium. Mead G.H. (1975), Umysł osobowość i społeczeństwo, tłum. Z. Wolińska, wstęp A. Kłoskowska, Warszawa: PWN (oryg. Mead G.H. (1934), Mind, Self and Society, (red.) Ch.W. Morris, Chicago: University of Chicago Press). Olechnicki K., Załęcki P. (1997), Słownik socjologiczny, Toruń: Graffiti BC. ZiÛłkowski M. (1998), Język i komunikowanie, [w:] Encyklopedia Socjologii, Warszawa: Oficyna Naukowa. 276 Świat społeczny Ś Anna Kacperczyk Świat społeczny (Social world) Świat społeczny tworzą ludzie podejmujący działania (hasła → Działanie społeczne, Działanie połączone) określonego rodzaju oraz wytwarzający dyskurs na temat tych działań. Najważniejszą cechą definicyjną świata społecznego jest istnienie jednego podstawowego działania (primary activity), ktÛre pozostaje Ñuderzająco ewidentneî i jako takie staje się kryterium wyodrębnienia społecznego świata [Strauss, 1978: 22], np. wspinaczka wysokogÛrska, fryzjerstwo, kulturystyka, hip-hop, wędkarstwo i nieskończona liczba innych aktywności, ktÛre wiążą ludzi ze sobą i angażują ich w spÛjne ciągi działań określonego rodzaju. Światy społeczne to Ñgrupyî zaangażowane w pewną działalność, wyposażone w kompetencje do jej wykonywania, posiadające określoną technologię umożliwiającą działanie, dzielące zasoby pozwalające im osiągać ich cele, ale też odczuwające zobowiązanie (commitment) do prowadzenia tej działalności i wytwarzające wspÛlną ideologię odnośnie tego, jak zajmować się danym działaniem i jak realizować własne interesy [Strauss, 1964; Becker, 1974, 1986; Clarke, 1991: 131]. Nieodłącznym aspektem istnienia świata społecznego jest wytwarzane przezeń uniwersum dyskursu ñ świat społeczny to przestrzeń komunikacyjna, narzucająca uczestnikom wspÛlną perspektywę oglądu rzeczywistości. Świat społeczny działa w określonej czasoprzestrzeni fizycznej i społecznej i jest tworem niezwykle dynamicznym, podlegającym nieustannym wewnętrznym przemianom. Wyłania się, utrzymuje, rozwija się i trwa, dopÛki podejmowane jest podstawowe działanie. Gdy nie ma już nikogo, kto działałby w charakterystyczny dla danego świata sposÛb lub gdy traci zainteresowanie swojego dotychczasowego audytorium ñ świat społeczny rozpada się i zanika [Becker, 1982: 310]. Światy mogą przecinać się i w części wspÛlnej wytwarzać nowy świat albo jeden świat może dzielić się na dwa lub więcej światÛw. Wyłaniający się świat społeczny, gdy tylko osiągnie zdolność do przetrwania, zaczyna podlegać procesom wewnętrznej segmentacji, pączkowania i wyłaniania subświatÛw, mniej lub bardziej hermetycznych specjalizacji czy profesji. Proces ten jest permanentny i niekończący się, a pojawiające się w jego wyniku zmiany strukturalne na ogÛł są pochodną procesÛw konfliktu, wspÛłzawodnictwa, negocjacji i wymiany [Strauss, 1982]. Świat społeczny 277 Światy i subświaty rÛżnią się od siebie przede wszystkim tym, że mają nieco inne wzorce zobowiązań, mogą być nieco inaczej zorganizowane, a przede wszystkim inaczej definiują samo podstawowe działanie i nakładają na nie odmienne wymogi normatywne. Każdy świat społeczny wytwarza masę uzasadnień legitymizujących własne działania, wprowadza specjalną terminologię i wykorzystuje rozmaite figury retoryczne po to, aby właściwie ÑodrÛżniaćî się od innych światÛw. Wyraźne granice świata nie są jednak nigdy dokładnie znane uczestnikom, w związku z czym muszą oni nieustannie podejmować wysiłki ich dookreślania. Granice ujawniają się na arenach (hasło → Arena) podczas starć i konfliktÛw z innymi subświatami. Podstawowe kategorie analityczne w badaniu społecznych światÛw to specyficznie z nim związane i wygenerowane w ramach tej koncepcji pojęcia: podstawowego działania, technologii, areny, granic, oraz powiązane z nimi procesy: legitymizacji, segmentacji, przecinania się, profesjonalizacji, negocjacji itd. Ludzie uczestniczą zwykle w wielu światach społecznych jednocześnie [Unruh, 1979], a partycypacja ta ma bardzo płynny charakter. NiektÛre ze światÛw społecznych skłaniają swoich uczestnikÛw do większego zaangażowania w działania zbiorowe albo nawet wymagają od nich wyłączności (jak kulty religijne czy partie polityczne). Większość jednak nie stawia tak radykalnych żądań, wytwarzając w efekcie wielokrotne członkostwo. Na marginesie tego hasła zamieścić należy krÛtkie odniesienie do homonimicznego terminu stosowanego przez Alfreda Sch¸tza [2008], ktÛry Ñświat społecznyî rozumie ogÛlnie jako świat ludzkiego doświadczenia. Kiedy więc pisze o wielości światÛw ñ rozważa raczej wielość rzeczywistości (multiple reality) rozumianych jako pewne warstwy czy aspekty doświadczania rzeczywistości i nadawania jej znaczeń. Wymienia [za: James, 1890]: świat życia codziennego, świat czynnego działania, świat marzeń sennych, świat imaginacji i fantazji, świat sztuki, świat przeżyć religijnych, świat zabaw dziecięcych, świat obłąkania [Sch¸tz, 2008: 36]. Jego perspektywa mieści się w obszarze fenomenologii społecznej i trudno doszukiwać się w niej zbieżności z perspektywą pragmatycznej etnografii Szkoły Chicago (hasła → Paradygmat interpretatywny, Etnografia socjologiczna). Bibliografia Becker H.S. (1974), Art as Collective Action, [w:] American Sociological Review, 39 (6), s. 167ñ776. ------ (1982), Art Worlds, Berkeley: University of California Press. 278 Świat społeczny Clarke A.E. (1990a), A Social Worlds Research Adventure: The Case of Reproductive Science, [w:] S. Cozzens, T. Gieryn (red.), Theories of Science in Society, Bloomington: Indiana University Press, s. 23ñ50. ------ (1990b), Controversy and the Development of Reproductive Sciences, [w:] Social Problems, 37 (1), s. 18ñ37. ------ (1991), Social Worlds/Arenas Theory as Organizational Theory, [w:] D.R. Maines (red.), Social Organization and Social Process. Essays in Honor of Anselm Strauss, New York: Aldine de Gruyter, s. 119ñ158. Sch¸tz A. (2008), O wielości światÛw. Szkice z socjologii fenomenologicznej, KrakÛw: Nomos. Strauss A.L. (1978), A Social Worlds Perspective, [w:] N.K. Denzin, Studies in Symbolic Interaction, Greenwich: JAI Press, s. 119ñ128. ------ (1990), (1978), A Social World Perspective, [w:] A. Strauss (red.), Creating Sociological Awareness, New Brunswick, NJ: Transaction Press, s. 236. ------ (1993), Continual Permutations of Action, NY: Aldine de Gruyter. Unruh D.R. (1979), Characteristics and Types of Participation in Social Worlds, [w:] Symbolic Interaction, 2 (2), s. 115ñ130. T Dominika Byczkowska Techniki neutralizacji (Techniques of neutralization) Teoria technik neutralizacji została stworzona przez Davida Matzę i Greshama Sykesa w latach 60. ubiegłego stulecia w oparciu o badania nad przestępcami. Zgodnie z tą koncepcją przestępcy posiadają podobny do przestrzegających prawa obywateli system wartości. Stosują oni jednak techniki, ktÛre pozwalają im zawieszać ogÛlnie wyznawane wartości czasowo na rzecz takich, ktÛre usprawiedliwiałyby zachowania przestępcze. Cechuje ich ciągłe Ñdryfowanieî pomiędzy tymi dwoma systemami wartości. Istotny jest fakt, że techniki neutralizacji są gotowymi, społecznie wytwarzanymi w danej grupie wzorcami umożliwiającymi poradzenie sobie z problemem nieprzystawalności działania do obowiązującego systemu wartości. Wzorce te są przekazywane w procesie socjalizacji (hasło → Socjalizacja) w danej grupie. Efektem stosowania tych technik jest zmniejszenie kontroli, jaką społeczeństwo posiada nad swoimi członkami; są mechanizmami ochronny- Techniki neutralizacji 279 mi, ktÛre uwalniają przestępcę spod ograniczeń, jakie nakłada na niego społeczeństwo. Takie techniki mogą rÛwnież służyć usprawiedliwianiu sprzeczności wynikających z faktu, że oczekiwania społeczne wobec danej grupy są bardzo wysokie lub niemożliwe do spełnienia w aktualnych warunkach, w jakich ona funkcjonuje. Nelson i Lambert [2001: 90] stawiają tezę, że techniki neutralizacyjne mogą także pomagać Ñzachować twarzî nie tylko w bezpośrednim kontekście (hasło → Kontekst) konkretnego czynu, ale także wtedy, gdy to nie dana jednostka/grupa nie ma poczucia winy, ale utożsamia się z osobami/grupami, ktÛre dopuszczają się nieakceptowanych społecznie czynÛw. Sykes i Matza wyrÛżniają pięć technik neutralizacyjnych: 1. Zaprzeczenie szkody (denial of injury) ñ polega na zaprzeczaniu, że ofiara poniosła jakąkolwiek szkodę wywołaną przez dane działanie. 2. Zaprzeczenie ofiary (denial of the victim) ñ opiera się na przekonaniu, że pokrzywdzona osoba nie jest ofiarą lub że sama jest winna zaistniałej sytuacji. 3. Zaprzeczenie odpowiedzialności (denial of responsibility) ñ charakteryzuje się tym, że osoba, ktÛrej czyny są niezgodne z ogÛlnym systemem wartości, sama siebie uznaje za ofiarę warunkÛw od niej niezależnych. 4. Potępienie potępiających (condemnation of the condemners) ñ uznanie przez winnego, że jego ofiary popełniają gorsze czyny i nie należy ich żałować. 5. Odwołanie do wyższych wartości (appeal to higher loyalties) ñ nieakceptowane społecznie działanie jest definiowane jako środek do szlachetnego i zgodnego z ogÛlnym systemem wartości celu (hasło → Objaśnienia). Teoria neutralizacji była wykorzystywana w wielu badaniach nad zachowaniami patologicznymi (hasło → Dewiacja). Wykorzystali ją m.in. Nelson i Lambert [2001] w swoich badaniach nad zjawiskiem gnębienia wspÛłpracownikÛw i studentÛw przez wykładowcÛw akademickich. OprÛcz pięciu technik neutralizacyjnych wyrÛżnili oni jeszcze trzy: • Otępienie emocjonalne (emotional obfuscation) ñ technika polegająca na odwrÛceniu uwagi od meritum ocenianego społecznie działania, a także wywołaniu silnych emocji w danym środowisku. Dzięki temu członkowie danej grupy nie skupiają się na problemie, ale wspÛlnie odczuwają podobne emocje, najczęściej związane z ograniczeniem praw danej grupy, z jej zagrożeniem. W technice tej mogą być wykorzystywane symbole (hasło → Symbol) i obrazy. • Przywłaszczenie definicji i zamiana miejsc (appropriation and inversion) ñ charakteryzuje się redefinicją sytuacji, ktÛrej wynikiem jest postawienie się winnego w roli ofiary danej sytuacji. 280 Techniki neutralizacji • Soliptyczne definiowanie prawdy (evidentiary solipsism) ñ winny uznaje, że jako jedyny może ukazać Ñprawdziwyî przebieg sytuacji i obraz rzeczywistości. Bibliografia Nelson E.D., Ron D. Lambert (2001), Sticks, stones and semantics: The Ivory Tower Bullyís Vocabulary of Motives, Qualitative Sociology, 24 (1), s. 83ñ106. Sykes G., Matza D. (1979), Techniques of Neutralization: A theory of Deliquency, [w:] H. Robboy, S. Greenblatt, C. Clark (red.), Social Interaction. Introductory Readings in Sociology, New York: St. Martin Press. Waldemar Dymarczyk Temporalność (Temporality) W socjologii i naukach pokrewnych temporalność odnosi się do wszelkich czasowych uwarunkowań i implikacji zjawisk oraz procesÛw społecznych, w tym biografii i karier (hasło → Kariera) indywidualnych i zbiorowych, a także przejść na kolejne pozycje w społecznie ustanowionym porządku degradacji i awansÛw [por. Glaser, Strauss, 1971]. Na gruncie nauk społecznych, szczegÛlnie zaś socjologii, podkreślany jest społeczno-kulturowy charakter czasu [Sorokin, Merton, 1937]. Oznacza to, że czas matematyczny (fizyczny) jest Ñpustyî. W życiu jednostek i zbiorowości mamy do czynienia z wielością czasÛw społecznych [Gurvitch, 1963]. W związku z powyższym zrozumienie i opisanie wszelkich zachowań i działań ludzkich (hasło → Działanie społeczne) musi, siłą rzeczy, uwzględniać rÛżnorakie odniesienia temporalne. W zależności od wieku, zawodu, pozycji społecznej i stylu życia, miejsca, epoki historycznej itp., a w sumie środowiska społecznego, czas będzie w rÛżny sposÛb definiowany, postrzegany i przeżywany. ÑZatem kalendarzowe odniesienia mają znaczenie tylko wtedy, gdy są przekładalne na czas społecznyî [Sorokin, Merton, 1937: 616]. Na przykład w symbolicznym interakcjonizmie (hasło → Paradygmat interpretatywny) podkreśla się kreacyjną i zmienną naturę interakcji (hasło → Interakcja). Stąd wszelkie relacje jednostki z otoczeniem muszą mieć charakter refleksyjny. ZarÛwno przeszłość, jak i przyszłość konstruowane są wciąż od nowa, w zależności od zmieniających się definicji Temporalność 281 sytuacji. Stanowią rÛwnież stale obecne perspektywy w ujawniających się Ñchwilowychî obrazach rzeczywistości [Mead, 1932]. Jak zauważa Robert M. MacIver [1942], doświadczamy rzeczywistości Ñwydarzeniowejî, rozumianej jako Ñjednostkowy przejaw niepowtarzalnego momentu historycznego, określony w czasie i przestrzeniî [Hałas, 2001: 146]. Aktor społeczny doświadcza także (a może przede wszystkim) innych temporalnych sposobÛw istnienia, a mianowicie procesÛw i obiektÛw [por. Ingarden, 1964]. Procesy trwają (durÈe) w czasie, przy czym istota ich polega na zdolności podmiotÛw do transcendowania teraźniejszości w perspektywie przeszłości, przyszłości i wyłaniania (emergence) się w czasie. Tak więc nasza (szczegÛlnie badawcza) refleksja nad Ñbyciem w czasieî musi uwzględniać rÛżne momenty: przeszłość mityczną i historyczną, czas biologicznej egzystencji i bieżących zdarzeń oraz wszelkich możliwych i fikcyjnych projekcji na temat tego, co może lub powinno się zdarzyć. Wielość czasÛw społecznych implikuje wielość perspektyw (także poza wspomnianymi powyżej), w ramach ktÛrych koncentrują swą uwagę teoretycy i badacze. I tak na przykład: Eric H. Ericson [1964, 1968] i Daniel J. Levinson [1986] eksplorują związek pomiędzy biologiczną dojrzałością jednostki a jej zdolnością (i szansami) do podejmowania określonych rÛl w życiu społecznym (hasło → Rola społeczna). Mircea Eliade zauważył i opisał wymiar sacrum i profanum [1959, wyd. pol. 1999]. Kulturowe uwarunkowania postrzegania czasu (i tego konsekwencje) stanowią domenę takich badaczy, jak: Eviatar Zerubavel [1981, 1989], Anthony Aveni [1989, wyd. pol. 2001] czy Edward T. Hall, ktÛry w systematyczny sposÛb opisywał czas linearny i cykliczny oraz spopularyzował pojęcia, takie jak: czas monochroniczny i czas polichroniczny [1983, wyd. pol. 1999]. Inni zwracają uwagę na uwarunkowania i konsekwencje rÛżnego postrzegania czasu przez kobiety i mężczyzn [por. Hochschild, 1975; Maines, Harobsty, 2001]. SposÛb postrzegania, wartościowania i wykorzystywania czasu pozostaje w ścisłym związku ze zmianami cywilizacyjnymi. W tym kontekście zasadnicze rÛżnice uwidaczniają się w porÛwnaniu epoki przednowoczesnej i przemysłowej, zwłaszcza konieczności synchronizacji działań zbiorowych (hasło → Działanie połączone), podejmowanych w procesie produkcji i dystrybucji dÛbr [por. Thompson, 1967, Adam, 1990] oraz wyłaniającej się epoki ponowoczesnej, charakteryzującej się m.in. dalszym przyspieszaniem życia we wszelkich możliwych obszarach [Prigogine, 1980], kompresją czasu i przestrzeni [Harvey, 1989] czy wykorzenianiem relacji społecznych z lokalnych kontekstÛw (hasło → Kontekst) i wzrastającej refleksyjności [Giddens, 1991, wyd. pol. 2001]. 282 Temporalność Bibliografia Adam B. (1990), Time & Social Theory, Philadelphia: Temple University Press. Aveni A.F. (2001), Imperia czasu. Kalendarze, zegary i kultury, tłum. P. Machnikowski, Poznań: Zysk i S-ka (oryg. A.F. Aveni (1989), Empires of Time. Calendars, Clocs, and Cultures, New York: Basic Books). Eliade M. (1999), Sacrum i profanum. O istocie religijności, tłum. R. Reszke, Warszawa: Wydawnictwo KR (oryg. M. Eliade (1959), The Sacred and the Profane, The Nature of Religion, New York: Harcourt, Brace and Co.). Erikson E.H. (1964), Insight and Responsibility, New York: Norton. ------ (1968), Identity: Youth and Crisis, New York: Norton. Giddens A. (2001), Nowoczesność i tożsamość. ÑJaî i społeczeństwo w epoce pÛźnej nowoczesności, tłum. A. Szulżycka, Warszawa: PWN (orgy. A. Giddens (1991), Modernity and Self-Identity. Self and Society in the Late Modern Age, Cambridge: Polity Press). Glaser B.G., Strauss A.L. (1968), Time for Dying, New York: Aldine. ------ (1971), Status Passage, New York: University of California; San Francisco: Aldine; Chicago: Atherton. Gurvitsch G. (1963), Social Structure and the Multiplicity of Times, [w:] E.A. Tiryakian (red.), Sociological Theory, Values, and Sociological Change, London: The Free Press of Glencoe, s. 171ñ185. Hall E.T. (1999), Taniec życia. Inny wymiar czasu, tłum. R. Nowakowski, Warszawa: Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza SA (oryg. E.T. Hall (1983), The Dance of Life. The Other Dimension of Time, New York: Doubleday). Hałas E. (2001), Symbole w interakcji, Warszawa: Oficyna Naukowa. Harvey D. (1989), The Condition of Postmodernity, Oxford: Basil Blackwell. Hochschild A.R. (1975), Inside the Clockwork of Male Careers, [w:] F. Howe (red.), Women and the Power to Change, New York: McGraw-Hill, s. 47ñ80. Ingarden R. (1964), Time and Models of Being, Springfield, Il: Charles C. Thomas Publisher. Levinson D.J. (1986), A conception of adult development, American Psychologist, 41, s. 3ñ13. MacIver R.M. (1942), Social Causation, New York: Ginn and Co. Maines D.R., Harobsty M.J. (2001), Temporality and Gender: Young Adultsí Career and Family Plans, Social Forces, 66, s. 102ñ120. Mead G.H. (1932), Philosophy of the Present, Chicago: University of Chicago Press. Prigogine I. (1980), From Being to Becoming. Time and Complexity in the Pysical Sciences, San Francisco: Freeman. Sorokin P., Merton R.K. (1937), Social Time: a Methodological and functional analisys, American Journal of Sociology, Vol. 42. Thompson E.P. (1967), Time, work-discipline and industrial capitalism, Past and Prezent, 30, s. 56ñ97. Teoretyczne nasycenie 283 Zerubavel E. (1981), Hidden Rhythms. Schedules and Calendars in Social Life, Chicago: Chicago University Press. ------ (1989), The Seven Day Circle. The History and meaning of the Week, Chicago, London: The University of Chicago Press. Bartosz Pałgan Teoretyczne nasycenie (Theoretical saturation) Pojęcie teoretycznego nasycenia jest jedną z charakterystycznych procedur w ramach metodologii teorii ugruntowanej (hasło → Metodologia teorii ugruntowanej). Proces ten decyduje o tym, kiedy badacz powinien zatrzymać się w procesie teoretycznego pobierania prÛbek [Konecki, 2000] (hasło → Teoretyczne pobieranie prÛbek). W toku badań prowadzonych zgodnie z założeniami metodologii teorii ugruntowanej badacz dociera do momentu granicznego w ramach procesu zbierania danych, w ktÛrym zebrane kategorie są już nasycone [Glaser, Strauss, 2009]. ÑNasycenie oznacza, że nie są odnajdywane żadne dodatkowe dane, poprzez ktÛre socjolog może rozwinąć własności kategorii. Widząc raz za razem podobne przykłady, badacz staje się empirycznie przeświadczony, że kategoria jest nasyconaî [Glaser, Strauss, ibidem: 53]. TwÛrcy metodologii teorii ugruntowanej zaznaczają, iż pod pojęciem nasycenia kryje się Ñkompletność danych dla wygenerowania kategorii lub ich własności, ale nie kompletność danych możliwych do pozyskania z jakiegoś polaî [Gorzko, 2008: 127]. Warto zaznaczyć, że posługujący się tą metodologią nie powinien ograniczać się do jednego tylko rodzaju zebranych danych (hasło → Triangulacja). Jest to o tyle istotne, że przed podjęciem decyzji o nasyceniu kategorii badacz powinien dokonać jak największej liczby porÛwnań w ramach danej kategorii, aby osiągnąć, w miarę możliwości, maksymalne zrÛżnicowanie danych [Konecki, 2000]. Należy podkreślić, iż w metodologii teorii ugruntowanej nie określa się z gÛry liczby przypadkÛw potrzebnych do wygenerowania teorii, aczkolwiek nie powinna to być analiza jednego tylko przypadku. Poprzez studiowanie jednej grupy można odkryć co najwyżej podstawowe kategorie i ich własności [Glaser, Strauss, 2009]. Teoretyczne nasycenie osiąga się dzięki jednoczesnemu zbieraniu i analizowaniu zastanych danych. Gdy jedna kategoria jest już nasycona, badaczowi nie pozostaje nic innego jak przejście do nowych grup w celu pozyskania danych dla innych kategorii oraz podjęcie wysiłku związanego z nasyceniem nowych kategorii [Glaser, Strauss, ibidem]. 284 Teoretyczne nasycenie ÑGdy teoria się rozwija i integruje, badacz coraz wyraźniej widzi, ktÛre z kategorii wymagają dalszego pozyskiwania danych, a ktÛrym można poświęcić mniej badawczego wysiłku. Stąd ´teoria rodzi własną selektywność własnego kierunku i głębokości rozwojuªî [Gorzko, 2008: 128]. Dane dotyczące jednej kategorii powinny być zbierane do momentu uzyskania przez badacza pewności jej nasycenia. Należy także podkreślić, iż nie wszystkie kategorie w ramach procesu zbierania danych są rÛwnie istotne. Kategoriami, ktÛre powinny zostać wysycane kompletnie, są kategorie centralne (core category) ñ teoretyczne, posiadające moc eksplanacyjną [Gorzko, ibidem] (hasło → Paradygmat kodowania i zogniskowane kodowanie kategorii). Strauss i Corbin używają sformułowania Ñgęstośćî (density) dla kategorii dobrze Ñwysyconejî, a więc dobrze scharakteryzowanej przez określające je własności [Strauss, Corbin, 1990]. Procedura teoretycznego nasycenia zawiera w sobie mechanizmy zmierzające do ograniczenia pozyskiwania danych zarÛwno w odniesieniu do całości materiału, jak i poszczegÛlnych kategorii. Strauss i Glaser nazywają kwestię określenia tego zakresu mianem Ñgłębokościî (depth) pobierania danych. Ma to na celu ograniczenie automatyzmu zbierania danych w ramach teorii, ktÛra podczas wyłaniania się wymusza ograniczenia [Glaser, Strauss, 2009]. Glaser i Strauss podkreślają, iż mogą pojawić się nowe dane mogące zburzyć, wydawałoby się, istniejącą już ramę pojęciową, ale takie sytuacje zdarzają się bardzo rzadko [Glaser, Strauss, ibidem]. Badacz w toku prowadzonych badań spotyka się z pokusą przesunięcia momentu ostatecznego zakończenia zbierania danych nawet w sytuacji, gdy teoria została już sformułowana. Jednak, podobnie jak w przypadku pojawiających się nowych danych, wpływ przesunięcia momentu ostatecznego zakończenia badań na ich wynik jest znikomy i na ogÛł nieproporcjonalny w stosunku do zainwestowanego czasu i energii badacza [Glaser, Strauss, ibidem; Gorzko, 2008]. Teoretyczne nasycenie prÛbki jest procesem wyznaczającym koniec procedury teoretycznego pobierania prÛbek i tym samym porÛwnywania ich ze sobą w ramach permanentnej analizy porÛwnawczej [Glaser, Strauss, ibidem; Gorzko, ibidem]. Zatem proces nasycenia kategorii jest jednocześnie sposobem weryfikacji tychże kategorii [Goulding, 1999]. Bibliografia Glaser B., Strauss A.L. (2009), Odkrywanie teorii ugruntowanej. Strategie badania jakościowego, tłum. M. Gorzko, KrakÛw: Nomos (oryg. B. Glaser, A.L. Strauss (1967), Discovery of Grounded Theory: Strategies for Qualitative Research, Chicago: Aldine). Teoretyczne pobieranie prÛbek 285 Gorzko M. (2008), Procedury i emergencja. O metodologii klasycznych odmian teorii ugruntowanej, Szczecin: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Gulding H. (1999), Grounded Theory: some reflections on paradigm, procedures and misconception, UK: Working Paper Series. Strauss A.L., Corbin J. (1990) Basics of Qulitative Research, London: SAGE Publictions. Konecki K.T. (2000), Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana, Warszawa: PWN. Bartosz Pałgan Teoretyczne pobieranie prÛbek (Theoretical sampling) Teoretyczne pobieranie prÛbek jest jedną z kluczowych procedur w ramach metodologii teorii ugruntowanej (hasło → Metodologia teorii ugruntowanej). GłÛwna rola tego procesu nie sprowadza się wyłącznie do weryfikacji hipotez, jak ma to miejsce w przypadku statystycznego pobierania prÛbek, bowiem w ramach metodologii teorii ugruntowanej i teoretycznego pobierania prÛbek sama weryfikacja jest tylko jednym z elementÛw procesu generowania teorii [Konecki, 2000]. ÑTeoretyczne pobieranie prÛbek jest procesem zbierania danych dla celÛw generowania teorii, w ktÛrym analityk zbiera, koduje i analizuje swoje dane oraz decyduje, jakie dane zebrać w następnej kolejności i gdzie je znaleźć w celu rozwinięcia teorii, ktÛra się wyłania. Ten proces zbierania danych jest kontrolowany przez wyłaniającą się teorięî [Glaser, Strauss, 2009: 41; Glaser, 1978: 36]. W przypadku ilościowych metod badawczych etap, w czasie ktÛrego zbierane są dane, jest wyraźnie oddzielony od fazy analizy zebranego materiału, a badacz rozpoczynający badania musi posiadać dokładne dane dotyczące badanej populacji, badanego obszaru, sposobu pozyskiwania danych oraz jej ilości. Analiza danych odbywa się dopiero wÛwczas, gdy proces ich zbierania jest już zakończony. Z kolei w ramach metodologii teorii ugruntowanej badacz jedynie w początkowej fazie badań może wybrać kierunek zbierania danych. Dalsze kroki nie mogą być wcześniej zaplanowane przed wyłonieniem się teorii [Glaser, Strauss, 2009: 42]. Dalszy etap zbierania danych wskazuje wyłaniające się luki teorii, a także pytania badawcze sugerowane przez poprzednie odpowiedzi [Glaser, Strauss, ibidem]. Jak pisze Konecki: Ñw trakcie teoretycznego pobierania prÛbek wyłaniają- 286 Teoretyczne pobieranie prÛbek ca się teoria jest wskazÛwką co do tego, jakie grupy porÛwnawcze, konteksty interakcyjne ´pobieraćª i jak dużo ich potrzeba dobraćî [Konecki, 2000: 31]. Co należy podkreślić, proces ten wymaga tylko zbierania danych dotyczących kategorii w celu generowania własności i hipotez [Glaser, Strauss, 2009]. Teoretyczne pobieranie prÛbek charakteryzuje się takim doborem grup porÛwnawczych i przypadkÛw do analizy, ktÛry pozwoli badaczowi w pełni rozwinąć teorię bądź opracować konceptualnie wygenerowane kategorie, czyli nasycić je pełną listą możliwych właściwości [Konecki, 2000]. W ramach tego procesu, jak zauważyli Glaser i Strauss, pojawiają się podstawowe pytania: ÑKu jakim grupom lub podgrupom należy się zwrÛcić w następnym kroku zbierania danych? I ze względu na jaki cel teoretyczny?î [Glaser, Strauss, 2009: 42]. Należy podkreślić, że możliwości porÛwnań zebranego materiału jest nieskończenie wiele, w związku z czym grupy w celach porÛwnań muszą zostać dobrane według zgodności kryteriÛw teoretycznych [Glaser, Strauss, ibidem]. Jak twierdzi Konecki, Ñ(Ö) dobÛr opiera się nie na podobieństwie rzeczowym, a konceptualnym, umożliwiającym nasycenie kategorii i budowanie nowych hipotez o wyższym poziomie uogÛlnienia. Analityk stara się dobierać grupy zarÛwno bardzo rÛżne od siebie, jak i podobne, by wychwycić maksymalnie dużo warunkÛw rÛżnicujących funkcjonowanie kategorii oraz ich powiązańî [Konecki, 2000: 71]. ÑTeoretyczne pobieranie prÛbek ma charakter kumulatywny. Każde dobrane zdarzenie zarÛwno wyrasta z wcześniejszego gromadzenia danych oraz analizy, jak i dodaje coś do nichî [Gorzko, 2008: 349]. Warto rÛwnież podkreślić, że teoretyczne pobieranie prÛbek obejmuje rÛżnego rodzaju dane oraz liczne techniki ich zbierania (hasło → Triangulacja), jak np. szeroki wachlarz dokumentÛw, książki, artykuły itd., ktÛre dodatkowo podlegają dokładnie takim samym regułom kodowania, jak dane uzyskane w przypadku wywiadÛw (hasła → Wywiad narracyjny, Wywiad swobodny) bądź obserwacji (hasła → Obserwacja, Obserwacja uczestnicząca). RÛżne rodzaje uzyskanych danych, a także zastosowanie w ramach jednego projektu badawczego rÛżnych technik gromadzenia danych pozwala zgromadzić rÛżne ich typy, co z kolei umożliwia badaczowi uzyskanie szerszego oglądu w stosunku do kategorii i ich własności. Proces zbierania rÛżnego rodzaju danych wiąże się z procesem porÛwnywania ze sobą poszczegÛlnych przypadkÛw i pojęć w ramach metody permanentnej analizy porÛwnawczej (constant comparative method) [Konecki, 2000]. Uzyskane dane empiryczne są poddawane analizie porÛwnawczej w celu poszukiwania powiązań i rÛżnic. Proces ten pozwala socjologowi dopasować pojęcia do zebranych wskaźnikÛw, tym samym tworząc hipotezy badawcze [Draucker, Martsolf, Ratchneewan, Rusk, 2007]. Teoretyczne pobieranie prÛbek 287 Tak oto proces analizy porÛwnawczej widzą twÛrcy metodologii teorii ugruntowanej: Ñ(Ö) ustawiczna korekta danych przez analizę porÛwnawczą podnosi poziom zaufania do danych, na ktÛrych socjolog oparł swoją teorię, przymuszając go jednocześnie do generowania własności kategorii. To ciągłe korygowanie danych sprawia także, że socjolog jasno uświadamia sobie ważną kwestię: gdziekolwiek stosuje się teorię wygenerowaną z rozmaitych warstw danych odnoszących się do tej samej kategoriiî [Glaser, Strauss, 2009: 58]. Prowadząc badania w ramach metodologii teorii ugruntowanej, a tym samym wykorzystując proces teoretycznego pobierania prÛbek, należy pamiętać o okresowym przerywaniu zbierania danych. Pozwoli to badaczowi dokonać operacji analitycznych i refleksji nad zebranymi danymi, wyłaniającymi się kategoriami i ich własnościami oraz nad teoretyczną integracją rysującej się teorii [Gorzko, 2008]. Końcowym etapem procesu teoretycznego pobierania prÛbek jest refleksja, w ktÛrym momencie badania należy zakończyć zbieranie materiałÛw (hasło → Teoretyczne nasycenie). Tym samym moment ten staje się ostatnim etapem procesu teoretycznego pobierania prÛbek. Jak wskazują Miles i Huberman, Ñ(Ö) choćbyś tego najbardziej pragnął, nie możesz badać wszystkich i wszędzie. TwÛj wybÛr ñ komu będziesz się przyglądał, z kim będziesz rozmawiał, gdzie, kiedy, o czym i dlaczego ñ to wszystko narzuca ograniczenia na wnioski, ktÛre możesz wyprowadzić, a także na to, na ile będą się wydawały wiarygodne Tobie i innymî [Miles, Huberman, 2000: 28]. Bibliografia Draucker C. Bvol., Martsolf D.S., Ratchneewan R., Rusk T.B. (2007), Theoretical Sampling and Category Development in Grounded Theory, Qualitative Health Research, Vol. 17, No. 8. Glaser B., Strauss A.L. (2009), Odkrywanie teorii ugruntowanej. Strategie badania jakościowego, tłum. M. Gorzko, KrakÛw: Nomos (oryg. B. Glaser, A.L. Strauss (1967), Discovery of Grounded Theory: Strategies for Qualitative Research, Chicago: Aldine). Glaser B. (1978), Theoretical Sensitivity. Advances in the Methodology of Grounded Theory, San Francisco: University of California. Gorzko M. (2008), Procedury i emergencja. O metodologii klasycznych odmian teorii ugruntowanej, Szczecin: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Konecki K.T. (2000), Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana, Warszawa: PWN. Miles M.B., Huberman M.A. (2000), Analiza danych jakościowych, Białystok: Trans Humana. 288 Teoria etykietowania Piotr Chomczyński Teoria etykietowania (Labeling theory) Teoria etykietowania zwana jest także teorią naznaczania. Należy jednak zaznaczyć, że ściśle rzecz ujmując, tzw. teoria etykietowania nie jest teorią w ścisłym tego słowa znaczeniu, gdyż nie stanowi zbioru powiązanych ze sobą twierdzeń. W jej skład wchodzą natomiast rÛżne koncepcje teoretyczne i badawcze, ktÛre zostaną przedstawione w ramach niniejszego hasła. Zdaniem Janiny Pawłowskiej, wspÛlnym mianownikiem wielu stanowisk jest problem dewiacji oraz podobny sposÛb jej postrzegania [patrz: 1985: 35ñ36]. Pod wieloma względami istnieje silny związek teorii etykietowania i symbolicznego interakcjonizmu (hasło → Paradygmat interpretatywny). W obydwu przypadkach analogie wyrażają się w podobnym, jeśli nie takim samym postrzeganiu i tłumaczeniu działań grupowych. Zbigniew Bokszański stawia nawet tezę, że Howard Becker, jeden z czołowych przedstawicieli teorii etykietowania, Ñprzesuwa niejako rubieże zastosowań interakcjonizmu symbolicznego poza sferę jego niekwestionowanych aplikacji (socjalizacja, rola) (hasła → Socjalizacja, Rola społeczna) w stronę takich zjawisk, jak: narkomania, dewiacje seksualne, alkoholizm i wiele innych postaci ´outsiderstwaªî [Bokszański, 1989: 177ñ178]. Pawłowska pisze, że tym, co łączy przedstawicieli teorii etykietowania i symbolicznego interakcjonizmu Ñjest jednak traktowanie dewiacji jako zjawiska, ktÛre stanowi wynik interakcji (hasło → Interakcja) między jednostką dokonującą czynu, a ludźmi, ktÛrzy na jej czyn reagująî [Pawłowska, ibidem: 36; por. także: Mead, 1974: 83]. Kolejnym podobieństwem jest fakt, że przedstawiciele teorii etykietowania, podobnie jak symboliczni interakcjoniści, zaprzeczyli dotychczasowemu, w dużej mierze pozytywistycznemu, rozumieniu zjawisk społecznych. Przedstawiciele teorii etykietowania wystąpili przeciwko rozumieniu problemu dewiacji (hasło → Dewiacja) w ramach stanowiska etiologicznego (nazywanego także strukturalistycznym, normatywistycznym lub absolutystycznym). Zakładało ono, że istnieje możliwa do stwierdzenia lista czynÛw dewiacyjnych, ktÛre wyrÛżniają Ñzachowanie dewiacyjneî na tle powszechnie przyjętych norm, przez co identyfikacja dewianta jest dość prosta i trafna. Stanowisko etiologiczne, jak już sama nazwa wskazuje, podkreśla związek przyczynowoskutkowy pomiędzy popełnieniem Ñczynu dewiacyjnegoî, a w związku z nim uzyskania społecznego miana dewianta [por. Pawłowska, ibidem: 37]. Sięgając źrÛdeł teorii etykietowania należy wspomnieć o twÛrczości kryminologa Franka Tannenbauma, autora Crime and Community [1938]. Teoria etykietowania 289 Jak zaznacza Andrzej Kojder, Tannenbaum akcentował rolę mechanizmu społecznego etykietowania (tagging) w utrwalaniu zachowań przestępczych. ÑKażdy ñ w większej lub mniejszej mierze ñ staje się tym, za kogo jest uważany. ´Dramatyzowanie złaª powoduje izolację ludzi napiętnowanych, co z kolei sprzyja ich ´zrzeszaniu sięª w grupy przestępczeî [Kojder, 1980: 50]. Pisząc o teorii etykietowania, należy wspomnieć jednego z jej najbardziej wpływowych przedstawicieli ñ Edwina M. Lemerta, ktÛrego książka Social Pathology: A Systematic Approach to the Theory of Sociopathic Behavior [1951] wywarła fundamentalny wpływ na powstanie teorii etykietowania. Zdaniem Lemerta istnieje silny związek pomiędzy społecznym potępianiem danego zachowania, a kontekstem (hasło → Kontekst) czasowym i sytuacyjnym jego wystąpienia. U podstaw społecznego definiowania dewiacji leży kontekst kulturowy, w jakim dane zachowanie się pojawia. Zbigniew Welcz pisze, że Lemert Ñza pierwszorzędne źrÛdła dewiacji uznaje siły społeczne i kulturowe: zachowania dewiacyjne jednostki i jej status dewianta ´dojrzewają w ramach organizacji społecznej i kultury, określanej przez szersze społeczeństwo jako patologicznaªî [1985: 69]. Lemert zwrÛcił uwagę na społeczne nadawanie statusu dewianta osobie, ktÛra dopuściła się czynu, uważanego przez innych za dewiacyjny. Na podstawie tych wnioskÛw formułuje teorię wtÛrnej dewiacji (Theory of Secondary Deviance). Według jej założeń sprawca, na podstawie społecznej oceny swego czynu zaczyna podejmować rolę (hasło → Rola społeczna) dewianta, tym samym potwierdzając trafność wcześniej nadanego mu statusu [patrz: Lemert, 1951: 76]. Lemert w swej koncepcji przyjmuje założenia Cooleya odnośnie do jaźni odzwierciedlonej, ktÛra w tym przypadku wyznacza scenariusz postępowania osoby społecznie definiowanej jako dewiant. W myśl założeń Lemerta, to otoczenie swą reakcją wspÛłwyznacza trajektorię (hasło → Trajektoria) (dewiacyjną karierę (hasło → Kariera)) osoby nabywającej status dewianta∗. Gdy mÛwimy o teorii etykietowania, należy także wspomnieć o twÛrczości Edwina M. Schura. Przede wszystkim podjął się on prÛby uściślenia terminu dewiacja, będącego centralnym przedmiotem analiz badaczy skupionych wokÛł teorii etykietowania. Postulował, aby definicja była na tyle szeroka, by obejmowała rÛżnorodne formy zjawisk dewiacyjnych, ktÛre wykraczają poza przypadki objęte formalną procedurą kontroli społecznej. Dewiacja i związane z nią naznaczanie, w ujęciu Shura, poddane ∗ Z. Welcz mÛwi o teorii reakcji społecznej, ktÛra głosi, że istotne dla zaistnienia dewiacji jest Ñnaznaczenieî zachowania lub czynu ñ nazwanie go Ñdewiacjąî. 290 Teoria etykietowania są stopniowaniu. Jej natężenie zależy od odchylenia od normatywnych oczekiwań. Kluczową rolę w nadawaniu statusu dewianta odgrywa otoczenie, ktÛre jest niejako twÛrcą i dyspozytorem kolektywnie powoływanej nowej tożsamości (hasło → Tożsamość). Przekonanie to opiera się na tych samych założeniach, jakie stosowali: Harold Garfinkel [1956] w opisie ceremonii degradacji oraz Orrin Klapp [1949] w artykule na temat procesu nadawania komuś statusu Ñgłupkaî. W rzeczywistości obaj autorzy pozostają bardzo blisko teorii etykietowania. Znaczący wkład w rozwÛj teorii etykietowania stał się także, jak już wcześniej wspomniałem, udziałem Howarda Beckera za sprawą jego głośnej książki Outsiders. Studies in the Sociology of Deviance. Becker [2009: 13ñ14] wykorzystuje założenia symbolicznego interakcjonizmu, wiążąc je z teorią etykietowania dla opisania dewiacji [zob. Bokszański, ibidem: 177ñ178]. Zachowanie jednostki jest jego zdaniem wtedy dewiacyjne, gdy ludzie nadają mu taką etykietę [por. Pawłowska, ibidem: 42]. Dewiacja jest wytworzona społecznie przez otoczenie, w jakim znajduje się jednostka. Tym samym zdecydowanie odrzuca przekonanie, że dewiantem jest osoba, ktÛra posiada w sobie jakiś element, ktÛry rÛżni ich od innych, a ktÛry to popycha ją do społecznie potępianych czynÛw. Przy tej okazji warto wspomnieć, iż także założenia Roberta Prusa i Scotta Grillsa pozostają bardzo blisko założeń teorii etykietowania. W książce Deviant Mystique [2003] prezentują oni proces społecznego etykietowania jednostek jako dewiantÛw, stosując perspektywę interakcyjną. Podejmują prÛbę demistyfikacji zjawisk dewiacyjnych, poprzez ukazanie problemu infamii społecznej osÛb dewiacyjnych. Prus i Grills wskazują na społeczne uwarunkowania wytwarzania dewiacji w wyniku praktyk stygmatyzacyjnych. Duży wpływ na rozwÛj teorii etykietowania miał także Erving Goffman, ktÛry swojej książce Stigma [1963] poruszył problem społecznej izolacji osÛb napiętnowanych. Zastanawia się on nad funkcjonowaniem osÛb, ktÛre ze względu na pewne własne atrybuty (a raczej ich społeczną interpretację), na skutek negatywnego etykietowania, zepchnięte są na margines życia społecznego. Piętno w ujęciu Goffmanowskim opiera się nie na atrybutach jednostki, ale na ich społecznej interpretacji dokonywanej przez otoczenie. Takie same ułomności u dwÛch osÛb mogą spotkać się z zupełnie rÛżnym interpretowaniem i definiowaniem, w zależności od sytuacji, w jakiej ta osoba się znajduje, jej motywÛw, zachowania i wielu rÛżnych okoliczności, ktÛrych nie da się czasami wziąć pod uwagę. Teoria etykietowania 291 Bibliografia Becker H.S. (2009), Outsiderzy. Studia z socjologii dewiacji, tłum. O. Siara, Warszawa: PWN (oryg. H.S. Becker (1997), Outsiders: Studies in the Sociology of Deviance, New York: Free Press). Bokszański, Z. (1989), Tożsamość, interakcja, grupa. Tożsamość jednostki w perspektywie teorii socjologicznej, ŁÛdź: Wydawnictwo Uniwersytetu ŁÛdzkiego. Goffman E. (2005), Piętno, tłum. A. Dzierżyńska, J. Tokarska-Bakir, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne (oryg. E. Goffman (1963), Stigma: Notes on the Management of Spoiled Identity, Prentice-Hall). Klapp O. (1949), The Fool as a Social Type, American Journal of Sociology, LV, s. 157ñ162. Kojder A. (1980), Co to jest teoria naznaczenia społecznego?, Studia Socjologiczne, 3. Lemert E.M. (1951), Social Pathology: A Systematic Approach to the Theory of Sociopathic Behavior, New York: McGraf-Hill. Pawłowska J. (1985), Pojęcie dewiacji w teorii etykietowania, Studia Socjologiczne, 1. Prus R., Grills S. (2003), The Deviant Mystique: Involvements, Realities and Regulation, The United States of America: Preager, Westport. Tannenbaum F. (1938), Crime and Community, New York: Ginn. Welcz, Z. (1985), Powstanie i rozwÛj teorii naznaczania społecznego, Studia Socjologiczne, 1. Joanna Bielecka-Prus Teoria konstruktu osobistego (Personal construction theory) Sformułował ją amerykański psycholog George A. Kelly (1905ñ1967) w 1955 roku. Zakłada ona, że działania jednostki (hasło → Działanie społeczne) nie można zrozumieć, pomijając sposoby interpretowania przez nią rzeczywistości (hasło → Paradygmat interpretatywny). Podmioty postrzegają świat przez pryzmat taksonomicznie uporządkowanych wyobrażeń, zwanych przez Kellyíego konstruktem osobistym. Budowany jest on na bazie przeszłych doświadczeń jednostki, zasobu jej wiedzy na temat otaczającego ją świata oraz swojego w nim miejsca. Pozwala on nie tylko na antycypację przyszłych wydarzeń i zaplanowanie przyszłych działań, lecz także umożliwia interpretowanie zdarzeń bieżących i przeszłych. Świat staje się zrozumiały, uporządkowany i wytłumaczalny. Wytworzony 292 Teoria konstruktu osobistego konstrukt nie jest trwały, ale podlega ciągłej reinterpretacji w wyniku zdarzeń zachodzących w życiu jednostki. Kelly uważa, że konstrukt ten jest indywidualny (osobisty), choć jednostka może komunikować go lub przynajmniej niektÛre jego elementy innym jednostkom. Nie wszystkie elementy konstruktu mogą być zwerbalizowane, w jego skład bowiem wchodzą rÛwnież wrażenia czy doświadczenia, o ktÛrych jednostka nie potrafi opowiedzieć (por. tacit knowledge w teorii Polanyiíego). Konstrukty mogą być własnością wielu jednostek należących do tej samej kultury (konstrukty ponadindywidualne), a członkowie społeczeństwa wzajemnie wpływają na formę przyjętych przez nich konstruktÛw. Kelly nie podziela stanowiska radykalnego konstruktywizmu (hasło → Konstruktywizm versus konstrukcjonizm) zakładającego, że nie można mÛwić o istniejącej obiektywnie rzeczywistości. Zakłada on, że istnieje rzeczywistość, ktÛrą aktywne podmioty poznają i ją porządkują, ale nie w sposÛb bezpośredni, lecz przez system konstruktÛw. Teoria ta odrzuca także determinizm zarÛwno społeczny, jak i biologiczny. Jednostka sama kształtuje i zmienia konstrukty, a także wybiera, ktÛre z nich zastosuje w danej sytuacji (alternatywny konstruktywizm). Podmioty posiadają określone oczekiwania dotyczące przyszłego biegu wydarzeń i postępują podobnie jak naukowcy konstruujący, a następnie testujący swoje hipotezy. Jeśli przewidywania tworzone w oparciu o określony konstrukt okażą się nieefektywne, wprowadzane są do niego poprawki. Gdy konstrukt sprawdził się w danej sytuacji, będzie on zastosowany ponownie. Rzeczywistość ogranicza więc całkowitą swobodę w tworzeniu konstruktÛw, jednakże kluczowe dla działań jednostki są sposoby interpretowania tej rzeczywistości. Kluczową właściwością konstruktÛw jest ich refleksyjność ñ jednostka świadomie może tworzyć nowe konstrukty i rewidować stare. Podmiot ujmowany jest w sposÛb dynamiczny jako proces, w ktÛrym są tworzone, podtrzymywane lub przekształcane konstrukty osobiste w konfrontacji z otaczającą rzeczywistością. Koncepcja siebie jest jednym z wytworzonych konstruktÛw i może być niespÛjna ze względu na wielość podejmowanych przez jednostkę rÛl społecznych (hasło → Rola społeczna). To, czy jednostka będzie postrzegała siebie i innych jako wolnych czy zdeterminowanych, zależy od przyjętego przez nią konstruktu. Zakłada się, że rzeczywistość może być interpretowana przez jednostki z rÛżnych punktÛw widzenia. Jednakże pewne konstrukty są lepsze, niż inne (np. konstrukt lekarza dotyczący określonej choroby jest zwykle lepszy niż znachora). Żaden z konstruktÛw nie jest uniwersalny, to znaczy, że odnosi się on jedynie do określonego zbioru obiektÛw (np. męski/żeński Teoria konstruktu osobistego 293 nie odnosi się do mebli), ale niektÛre opisują klasy bardziej liczne, a inne mniej (por. męski/żeński oraz jedno- i dwuśladowy). Konstrukty osobiste mogą łączyć się we względnie spÛjne systemy, ktÛrego poszczegÛlne części są ze sobą powiązane, tworząc podsystemy. Między nimi mogą występować relacje: dychotomiczne (np. duży ñ mały, jin ñ jang), podrzędności (zwierzę/pies/pudel) i konstelacji (łączenie określonych cech w powiązaną ściśle całość, np. stereotypy). Kelly wyrÛżnia także konstrukty centralne (są szczegÛlnie ważne dla jednostki) oraz peryferyjne (o mniejszym znaczeniu), dobrze zweryfikowane (realistyczne) lub sztywne, ktÛre z trudem poddają się weryfikacji (np. w paranoi), a także niekoherentne, składające się z luźno powiązanych podsystemÛw. NiektÛre łatwo dają się zastosować do nowo poznanych zjawisk, a inne stawiają opÛr. Czasami w rezultacie doświadczeń jednostka ogranicza swÛj dotychczasowy konstrukt, stosując go do węższej niż dotychczas klasy zjawisk. Kelly bronił się przed włączeniem jego teorii w nurt kognitywistyki, podkreślał bowiem, że jego analiza dotyczy nie tylko procesÛw myślenia, ale także emocji, ktÛre towarzyszą procesowi przeformułowania konstruktu (np. niepokÛj, gdy ustalony konstrukt nie sprawdza się w rzeczywistości; poczucie winy, gdy nie działa się według konstruktu centralnego). Przeciwny jest rozdzielaniu procesu myślenia i uczuć, uczucia i emocje bowiem są także wynikiem procesu interpretacji. Trudno jest także zakwalifikować omawianą teorię do społecznego konstrukcjonizmu, ponieważ zbyt mało miejsca w niej na analizę procesÛw tworzenia społecznie podzielnych konstruktÛw w działaniach komunikacyjnych. Technika badawcza polega na ustaleniu siatki repertuarowej (repertory grid) jednostki lub grupy osÛb (np. członkÛw rodziny, gangu), ktÛra pozwoli opisać indywidualne sposoby interpretacji pewnego wycinka rzeczywistości przez badanych. Badacz nie narzuca własnej siatki pojęciowej, ale dąży do odtworzenia sposobÛw, w jaki badany porządkuje otaczający go świat. Najczęściej siatka ma formę tabeli zawierającej dychotomicznie pogrupowane opinie. Respondenci wskazują, ktÛre z trzech badanych elementÛw są podobne, a ktÛre rÛżnią się od siebie wskazaną przez nich cechą (np. mały ñ duży). Elementami mogą być osoby, obiekty, czynności czy zjawiska (np. członkowie rodziny, produkty czy style muzyczne). Zakresy zbiorÛw tych elementÛw nie powinny na siebie zachodzić, a elementy powinny należeć do tej samej kategorii (np. nie można badać zwierząt i instrumentÛw muzycznych na tej samej siatce). Niekiedy, aby rozbudować mapę konstruktÛw, rÛżnice między elementami ocenia się na skali (zwykle pięciostopniowej) i stosuje się metodę analizy czynnikowej, ktÛra pozwala na tworzenie wielowymiarowych i skomplikowanych modeli za pomocą programÛw komputerowych (np. OMNIGRID, INGRID, 294 Teoria konstruktu osobistego BASIC Repgrid). Uzyskany opis jest metakonstruktem (konstruktem o konstruktach), ktÛry ma takie same właściwości, jak inne konstrukty. Technika nie dąży do statycznych uogÛlnień, jak jest w przypadku dyferencjału semantycznego, lecz analizuje indywidualne sposoby interpretacji zjawisk, a więc wpisuje się w tradycję badań jakościowych. Pozwala na porÛwnywanie siatki repertuarowej rÛżnych osÛb, a także badanie dynamiki zmian sposobÛw interpretowania rzeczywistości przez jednostki. Stosowana jest do autoanalizy w psychoterapii. Teoria konstruktu osobistego krytykowana była przez psychologÛw rozwojowych za brak omÛwienia zmian konstruktÛw z perspektywy rozwoju jednostki. Socjolodzy uważają zaś, że twÛrca teorii zbyt pobieżnie omÛwił wpływ czynnikÛw społecznych i kulturowych na proces kształtowania i redefiniowania konstruktÛw, a także społecznego kontekstu (hasło → Kontekst) ich stosowania. Niewiele też miejsca poświęca na analizę podzielanych społecznie konstruktÛw (por. teorie społecznych reprezentacji Serge Moscovici). Obecnie obserwowany jest wzrost zainteresowania teorią konstruktu osobistego zwłaszcza przez psychologÛw związanych z kognitywistyką, a także badaczy zajmujących się edukacją, sztuczną inteligencją i marketingiem. Coraz częściej teoria ta znajduje uznanie socjologÛw badających wiedzę potoczną i świat życia codziennego. Bibliografia Bannister D., Fay Fransella (1971), Inquiring man: the theory of personal constructs, Harmondsworth: Penguin. Bannister D. (red.) (1977), New perspectives in personal construct theory, London: Academic Press. Bonarius H., Holland R., Rosenberg S. (red.) (1981), Personal construct psychology: recent advances in theory and practice, New York: St. Martinís Press. Duck S.W. (1973), Personal relationships and personal constructs, London: John Wiley and Sons. Fransella F. (red.) (2003), International handbook of personal construct psychology, England: J. Wiley & Sons. Fransella F., Bell R., Bannister D. (2004), A manual for repertory grid technique, Chichester, NJ: John Wiley & Sons. Fransella F. (1995), George Kelly, London: SAGE Publications. Hartley P. (2006), Komunikowanie interpersonalne, tłum. A.B. Wasilewska, Wrocław: Astrum. Kelly G.A. (1955), The psychology of personal constructs, New York: Norton. Teoria światÛw społecznych 295 McWilliams S.A. (1993), Indeterminacy and the construction of personal knowledge, Tradition and Discovery: The Polanyi Society Periodical, 19, s. 5ñ11. Neimeyer R.A., Neimeyer G.J. (red.) (2002), Advances in personal construct psychology: new directions and perspectives, Westport, CT: Praeger. Raskin J.D., Bridges S.K. (red.) (2002), Studies in meaning: exploring constructivist psychology, New York: Pace University Press. Stewart V., Stewart A. (1981), Business applications of repertory grid, London: McGraw-Hill. Stringer P., Bannister D. (red.) (1979), Constructs of sociality and individuality, New York: Academic Press. Walker B.M. (1992), Values and Kellyís theory: Becoming a good scientist, International Journal of Personal Construct Psychology, 5, s. 259ñ269. Zakrzewska E. (1984), Psychologia konstruktÛw osobistych a socjologia życia codziennego ñ podobieństwa i rÛżnice, Studia Socjologiczne, 2, s. 209ñ225. http://www.enquirewithin.co.nz/ Anna Kacperczyk Teoria światÛw społecznych (Social world theory) Teoria światÛw społecznych została wygenerowana głÛwnie przy użyciu metodologii teorii ugruntowanej (hasło → Metodologia teorii ugruntowanej), opisując rzeczywistość społeczną jako świat ludzkich działań (hasło → Działanie społeczne) i powiązanych z nimi dyskursÛw (hasło → Analiza dyskursu). Za jej twÛrcę podaje się często Tamotsu Shibutaniego, ktÛry w 1955 roku dokonał swoistego przejścia od badań nad zbiorowościami (community studies) do studiÛw nad społecznymi światami (hasło → Świat społeczny) jako grupami odniesienia normatywnego (hasło → Grupa odniesienia) i zainicjował bezpośredni rozwÛj tej teorii. W jego rozumieniu światy społeczne kształtują podstawy działań zbiorowych (hasło → Działanie połączone) poprzez generowanie wspÛlnych perspektyw działających aktorÛw. Świat społeczny staje się dla nich organizatorem indywidualnych zobowiązań i głÛwnym mechanizmem afiliacyjnym organizującym życie społeczne [Clarke, 1991: 131]. Shibutani [1955: 566] definiował świat społeczny jako Ñkulturowy obszar, granice ktÛrego nie są wyznaczone ani przez terytorium, ani przez formalne członkostwo, ale poprzez granice efektywnej komunikacjiî. Świat społeczny jest Ñuniwersum uregulowanych wzajemnych reakcjiî. Stanowi dynamiczną i interaktywną całość, 296 Teoria światÛw społecznych zakłada nieustanne porozumiewanie się, dyskurs i nieograniczone (ani geograficznie, ani formalnie) uczestnictwo. Zarysy tej teorii pojawiają się u Anselma L. Straussa już w pracy Negotiated-order... [Strauss i wsp., 1963], a także w Awareness ContextsÖ [Glaser, Strauss, 1964], jej korzenie zaś sięgają głęboko do tradycji Szkoły Chicago [Cressey, 1932, Park, 1952; Hughes, 1958, 1971; Warren, 1974, Blumer, 1978] (hasło → Etnografia socjologiczna). Samo pojęcie Ñświata społecznegoî zostało po raz pierwszy użyte w klasycznej pracy badacza ze Szkoły Chicago Paula G. Cresseya The Taxi Dance Hall, w ktÛrej uczestnicy szkÛł tańca i ich środowisko społeczne zostają opisani właśnie jako Ñodrębny społeczny światî z Ñwłasnymi sposobami działania, mÛwienia i myśleniaî, posiadający Ñwłasny słownik, sobie właściwe działania i interesy, własną koncepcję tego, co jest znaczące w życiu, i do pewnego stopnia własny schemat życiaî [Cressey, 1932: 31]. Teoria światÛw społecznych była rozwijana rÛwnolegle przez Anselma L. Straussa [1987, 1993; Strauss i wsp., 1964] oraz Howarda Beckera [1960, 1974, 1982], a następnie przez licznych ich wspÛłpracownikÛw i następcÛw [m.in. Corbin, 1988; Clarke, 1986, 1987, 1990, 1991; Star, 1989; Fujumura, 1986, 1988; Wiener, 1981, 1985; Kling, Gerson, 1977, 1978; Unruh, 1979]. W ramach tej teorii rzeczywistość społeczna jest konceptualizowana jako mozaika niezliczonych, przenikających się, krzyżujących i stykających się ze sobą światÛw społecznych [Gerson, 1978]. Podstawowymi kategoriami analitycznymi służącymi do opisu światÛw społecznych są: działanie podstawowe, technologia, granice (hasło → Obiekt graniczny), areny (hasło → Arena), procesy legitymizacji (hasło → Legitymizacja), segmentacja, profesjonalizacja, pączkowanie, przecinanie się światÛw i subświatÛw. Bibliografia Becker H.S. (1982), Art Worlds, Berkeley: University of California Press. Clarke A.E. (1990a), A Social Worlds Research Adventure: The Case of Reproductive Science, [w:] S. Cozzens, T. Gieryn (red.), Theories of Science in Society, Bloomington: Indiana University Press, s. 23ñ50. ------ (1990b), Controversy and the Development of Reproductive Sciences, Social Problems, 37 (1), s. 18ñ37. ------ (1991), Social Worlds/Arenas Theory as Organizational Theory, [w:] D.R. Maines (red.), Social Organization and Social Process. Essays in Honor of Anselm Strauss, New York: Aldine de Gruyter, s. 119ñ158. Cressey P.G. ([1932] 2008), The Taxi-Dance Hall. A Sociological Study in Commercialized Recreation and City Life, Chicago: University of Chicago Press. Test projekcyjny 297 Fujimura J.H. (1988), The Molecular Biological Bandwagon in Cancer Research: Where Social Worlds Meet, Social Problems, 35, s. 261ñ283. ------ (1996), Crafting science: a sociohistory of the quest for the genetics of cancer, Harvard University Press, Cambridge. ------ (1997), Cancer research: where social worlds meet, [w:] A. Strauss, J. Corbin (red.), Grounded Theory in Practice, Thousand Oaks: SAGE Publications, s. 95ñ130. Gerson E.M. (1978), Scientific Work and the Social Worlds, Knowledge, 4, s. 357ñ377. Kling R., Gerson E.M. (1977), The Dynamics of Technical Change in the Computing World, Symbolic Interaction, No. 1, s. 132ñ146. ------ (1978), Patterns of Segmentation and Intersection in The Computing World, Symbolic Interaction, 2, s. 25ñ43. Shibutani T. (1955), Reference Groups as Perspectives, American Journal of Sociology, (LX), 60, s. 562ñ569. ------ (1962), Reference Groups and Social Control, [w:] A. Rose (red.), Human Behavior and Social Processes, Boston: Houghton Mifflin, s. 128ñ145. Strauss A.L. ([1978] 1990), A Social World Perspective, [w:] A. Strauss (red.), Creating Sociological Awareness, New Brunswick, New York: Transaction Press. ------ (1993), Continual Permutations of Action. New York: Aldine De Gruyter. ------ ([1959] 1997), Mirrors and Masks, 2nd edition, New Brunswick, New York: Transaction Press. Unruh D.R. (1979), Characteristics and Types of Participation in Social Worlds, Symbolic Interaction, 2 (2), s. 115ñ130. Waldemar Dymarczyk Test projekcyjny (projective test) Tekst projekcyjny to metoda badawcza wypracowana i najczęściej stosowana w psychologii. Polega na tym, że badanej osobie zostają przedstawione wieloznaczne materiały (zazwyczaj w postaci serii rysunkÛw lub innych materiałÛw ikonogaficznych), ktÛrym nadaje ona indywidualne znaczenia w oparciu o subiektywne interpretacje. Testy tego rodzaju stosowane są przede wszystkim w celu ujawnienia pewnych cech osobowości, nastawień emocjonalnych, potrzeb i motywÛw podejmowania decyzji. W związku z tym badania projekcyjne znalazły rÛwnież szerokie zastosowanie w analizach marketingowych. SzczegÛlnie w celu rozpoznania preferencji konsumenckich. Do najpopularniejszych należą: Test Apercepcji Tematycznej (TAT) Murraya [Aronoff i inni, 2001] i Test Plam Atramentowych Rorschacha [Aronoff, 1994]. 298 Test projekcyjny W badaniach socjologicznych testy projekcyjne stanowią zwykle uzupełnienie i/lub rozwinięcie (hasło → Triangulacja) zastosowanych metod i technik. Jako przykład oryginalnego użycia tego typu testÛw można wspomnieć głośne badania Charlesa Hampden-Turnera i Alfonsa Trompennarsa [1993, wyd. pol. 1998]. Wspomniani autorzy z sukcesem zastosowali tzw. Ñkołowyî test Thomasa J. Cottleía [1968], ktÛrego celem było uwidocznienie rÛżnic w postrzeganiu czasu (hasło → Temporalność) przez przedstawicieli rÛżnych kultur. Bibliografia Aronoff E. (1994), The Rorschach Technique: Perceptual Basics, Content Interpretation, and Applications, Needham Heights, MA: Allyn and Bacon. Aronof E., Weiss K.A., Reznikoff M. (2001), A Practical Guide to the Thematic Apperception Test: The TAT in Clinical Practice, Philadelphia, PA: Taylor and Francis. Cottle T.J. (1968), The Location of Experience: A Manifest Time Orientation. Acta Psychologica, 28, s. 129ñ149. Hampden-Turner Ch., Trompenaars A. (1998), Siedem kultur kapitalizmu. USA, Japonia, Niemcy, Francja, Wielka Brytania, Szwecja, Holandia, tłum. D. Gostyńska, Warszawa: Dom Wydawniczy ABC (oryg. Ch. HampdenTurner, A. Trompenaars (1993), The Seven Cultures of Capitalism. Value Systems for Creating Wealth in the United States, Japan, Germany, France, Britain, Sweden and the Netherlands, New York: Doubleday). Grzegorz Słowiński Tożsamość (Identity) Pojęcie Ñtożsamośćî jest terminem niejednoznacznym. Wiąże się z prÛbą odpowiedzi aktora społecznego na pytanie: Ñkim jestem?î. Związane jest z nieuniknionymi oszacowaniami nas przez nas samych oraz przez innych [Strauss, 1969]. Tożsamość zatem to konsensus znaczeń związany z uczestnikiem interakcji (hasło → Interakcja), jakie aktor społeczny przypisuje sam sobie oraz jego partnerzy w konkretnej sytuacji [por. Hałas, 1987]. Jest efektem posiadania przez człowieka jaźni społecznej. Jaźń aktora społecznego tworzy bowiem mniej lub bardziej trwałe wyobrażenia dotyczące zarÛwno samej jednostki, jak i jej partnerÛw. Wyobrażenia te powstają w każdej Tożsamość 299 sytuacji interakcyjnej, ale tylko dzięki interakcjom z określonymi Ñinnymiî ulegają ostatecznej krystalizacji [Turner, 2005]. Owa krystalizacja prowadzi do wyabstrahowania mniej lub bardziej trwałej Ñkoncepcji siebieî, ktÛra jest względnie trwałym poczuciem Ñprawdziwego jaî aktora społecznego. Jest jego odpowiedzią na pytanie: kim jestem. Proces formowania się tożsamości opiera się zatem na mechanizmach rozpoznawania, definiowania i interpretowania siebie oraz innych w sytuacjach oddziaływań [zob. Piotrowski, 1998]. Tożsamość jest formowana zarÛwno przez identyfikowanie się ze znaczącymi innymi (hasło → Znaczący inny), jak i poszukiwanie własnej odrębności i niepowtarzalności. To, kim aktor społeczny jest, określa się przede wszystkim w stosunku do Drugiego, do Innych. W tym sensie tożsamość, to nieustannie konstruowana definicja osoby, ktÛra jest rezultatem interakcji z partnerami, przyjmowana przez jej uczestnikÛw. Powtarzająca się interakcja z tym samym aktorem społecznym, w takiej samej sytuacji, skutkuje zdefiniowaniem i stabilizacją tożsamości zarÛwno własnej, jak i partnera, ktÛra nie ogranicza się jedynie do tej sytuacji. Przezwyciężając skrajny sytuacjonizm, symboliczny interakcjonizm (hasło → Pojęcia w symbolicznym interakcjonizmie) proponuje koncepcję tożsamości biograficznej. Jej aspekt temporalny wyraża się nie tylko w rozciągłości czasowej tożsamości (hasło → Temporalność), ale rÛwnież w tym, iż antycypuje ona nie tylko historię danej osoby, lecz także i społeczeństwa. Tożsamości są rÛżne nie tylko w perspektywie czasowej, ale rÛwnież w przekroju Ñprzestrzeniî społecznych związkÛw. Każdy aktor społeczny posiada sobie właściwą Ñkarieręî tych związkÛw. Doświadcza ciągłych przekształceń tożsamości, ktÛrych transformacje składają się na jego społeczną biografię (hasła → Transformacje tożsamości, Destrukcja tożsamości zawodowej). Tożsamość aktora społecznego jest ściśle powiązana z tożsamością grupową, ktÛra opiera się na przeszłości [por. Hałas, 1987]. Przeszłość nie jest zdefiniowana raz na zawsze, lecz konstruowana i rekonstruowana przez uczestnika życia społecznego [Strauss, 1969]. Jest problematyczna w takim samym stopniu jak przyszłość. Aktor społeczny, reinterpretując przeszłość i symulując przyszłość, konstruuje określone opowieści, a tym samym kształtuje tożsamość narracyjną (hasło → Wywiad narracyjny). Pozwala mu ona rozumieć siebie jako podmiot zmieniający się i podmiot w zmieniających się sytuacjach. W tym sensie tożsamość nie jest zestawem cech przynależnych mniej lub bardziej trwale aktorowi społecznemu, lecz historią zmienności jego losu [Trzebiński, 2002]. Poczucie narracyjnej tożsamości, jak i jej stabilność, nie jest wynikiem stałości atrybutÛw aktora 300 Tożsamość społecznego, lecz zrozumiałego procesu trwania istotnej dla niego historii, ktÛrą przeżywa i w ramach ktÛrej dobrze rozumie siebie i innych. Pojęcie tożsamości kształtowało się w ścisłej relacji z teorią interakcjonistyczną (hasło → Paradygmat interpretatywny), w ktÛrym jednostka nie jest strukturą trwałych właściwości, atrybutÛw czy cech, ale dynamicznym, kreatywnym i zmieniającym się aktorem społecznym wyposażonym w powoływane interakcyjnie autodefinicje stanowiące zasadniczy czynnik ewoluujących perspektyw. Tożsamości stanowią więc zjawisko par excellence interakcyjne. Po pierwsze dlatego, iż definiowanie siebie jako przedmiotu społecznego odbywa się dzięki wykorzystywaniu intersubiektywnych zasobÛw symbolicznych (hasło → Symbol), głÛwnie języka (hasło → Język) [Bokszański, 1989]. Po drugie, proces nabywania przez aktora społecznego tożsamości odbywa się w trakcie interakcji, w ktÛrej antycypowane wizje siebie, podmiotu są potwierdzane lub modyfikowane i tym samym interweniują w kolejne działania (hasło → Działanie społeczne) podejmowane przez uczestnikÛw interakcji. Interakcyjnie ujmowana tożsamość nie jest jednak kategorią jednorodną. Odmienne interpretacje podstawowych założeń symbolicznego interakcjonizmu, sformułowanych przez G.H. Meada, przyczyniły się do jego rozłamu na dwie rÛżne orientacje teoretyczne. Zatem mimo tego, iż termin Ñtożsamośćî ma swoje źrÛdła w tej samej tradycji, to można w niej wyrÛżnić dwa podstawowe podejścia: Szkołę Iowa i Szkołę Chicago (hasło → Etnografia socjologiczna). Czołowymi przedstawicielami pierwszego z nich są Manford Kuhn oraz Thomas S. McPartland. W tym podejściu tożsamość zostaje zawężona do obszaru trwałych postaw, jakie ludzie nabywają wobec siebie w interakcjach z innymi aktorami [zob. Piotrowski, 1998]. Do wytworzenia tej struktury postaw niezbędni są ÑOrientujący Inniî, ktÛrzy stają się odniesieniem w formowaniu zaproponowanej przez Szkołę Iowa koncepcji tożsamości. Przyjęte przez badaczy założenia doprowadziły ich do opracowania standaryzowanej metody, ktÛra ma Ñchwytaćî autoidentyfikację jednostki. Jest ona realizowana za pomocą techniki TST ñ testu dwudziestu pytań, w ktÛrej prosi się respondentÛw o udzieleniu dwudziestu odpowiedzi na pytanie: Ñkim jestem?î. Ze względu na fakt, iż TST opiera się na założeniu, iż samoocena aktora społecznego jest stała i nie zależy od kontekstu sytuacji, został on poddany krytyce między innymi przez Szkołę Chicago. Dla jej reprezentantÛw to założenie jest nie do zaakceptowania. Drugie podejście, Szkoła Chicago, z czołowym przedstawicielem Herbertem Blumerem, traktuje tożsamość jako byt dynamiczny, negocjowany przez samego aktora społecznego. W tej perspektywie tożsamość, czyli Tożsamość 301 samoidentyfikacje i identyfikacje wzajemne, jest pochodną prÛby udzielenia odpowiedzi przez aktora społecznego na dwa podstawowe pytania: Ñkim jestem ja?î i Ñkim jesteś ty?î [zob. Czyżewski, 1985]. Aktor społeczny u Blumera posiada autodefinicje, ktÛre są powoływane Ñdo życiaî w każdej interakcji. Tożsamość nie jest Ñtranssytuacyjną koncepcją siebieî, jak u Kuhna, ale posiada aspekt procesualny. Jest bezpośrednio powiązana z przebiegającą Ñtu i terazî interakcją. Zdaniem interakcjonistÛw, dla ktÛrych centralnym punktem ich teoretycznych rozważań jest poszukiwanie odpowiedzi na pytanie: Ñjak możliwa jest interakcjaî, tożsamość, jak i wszelkie inne zjawiska społeczne, posiadają swe źrÛdło w społecznie konstruowanej interakcji [Bokszański, 1999]. Przyjmując tę perspektywę teoretyczną do opisu kategorii tożsamości, należy zatem stwierdzić, iż jest ona funkcją interakcji społecznej, gdyż jest przez nią wytwarzana, podtrzymywana i zmieniana [Kwiatkowska, 2005]. Bibliografia Bokszański Z. (1999), Tożsamość aktora społecznego a zmiana społeczna, [w:] J. Kurczewska (red.), Zmiana społeczna. Teorie i doświadczenia polskie, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Filozofii i Socjologii PAN. ------ (1989), Tożsamość, interakcja, grupa. Tożsamość jednostki w perspektywie socjologicznej, ŁÛdź: Wydawnictwo Uniwersytetu ŁÛdzkiego. Czyżewski M. (1985), Problem podmiotowości we wspÛłczesnej socjologii interakcji. Jaźń i jej Ñzniesienieî, Kultura i Społeczeństwo, cz. 1, t. XXIX, nr 3, Warszawa: PWN. Hałas E. (1987), Społeczny kontekst znaczeń w teorii symbolicznego interakcjonizmu, Lublin: Wydawnictwo KUL. Kwiatkowska H. (2005), Tożsamość nauczycieli, Gdańsk: GWP. Piotrkowski A. (1998), Ład interakcji, ŁÛdź: Wydawnictwo Uniwersytetu ŁÛdzkiego. Strauss A.L. (1969), Mirrors and Masks. The Search fot Identity, New York: Free Press. Trzebiński J. (2002), Narracja jako sposÛb rozumienia świata, Gdańsk: GWP. Turner J. (2005), Struktura teorii socjologicznej, G. Woroniecka, J. Szmatka, A. Manterys, A. Mościskier, K. Wysieńska, E. Zakrzewska-Manterys, M. Bucholc, Z. Karpiński, Warszawa: PWN (oryg. J. Turner (1998), The Structure of Sociological Theory, Wadsworth Publishing Company). 302 Trajektoria Anna Kacperczyk Trajektoria (Trajectory) Pojęcie trajektorii odnosi się do przebiegu jakiegoś doświadczenia (zdarzenia, zjawiska doświadczanego przez jednostki) w czasie (hasło → Temporalność). Może to być projekt inżynierski, nieuleczalna choroba, imigracja czy socjalizacja nowego pracownika. Pojęcie trajektorii opisuje ewolucję danego zjawiska, pojawianie się jego kolejnych stadiÛw, ale także wszystko to, co przyczynia się do jego powstania i rozwoju oraz powiązane z tym działania (hasło → Działanie społeczne) i interakcje (hasło → Interakcja). Takie rozumienie trajektorii pojawiło się po raz pierwszy w pracach Barneya G. Glasera i Anselma L. Straussa (hasło → Metodologia teorii ugruntowanej) dotyczących organizacji opieki medycznej: Time for Dying [1968] oraz Anguish: The Case Study of a Dying Trajectory [1970]. W innym rozumieniu znaczenie tego pojęcia odnosi się bezpośrednio do procesÛw biograficznych (hasła → Metoda biograficzna, Struktury procesowe biografii). Według Fritza Sch¸tzego i Gerarda Riemanna [1992, 1997] trajektoria to proces bezładu wdzierający się w indywidualny proces życia, pozostawiający trwałe ślady w biografii i tożsamości (hasła → Tożsamość, Transformacje tożsamości) jednostki nią dotkniętej. W obydwu ujęciach trajektoria stanowi pewien typ procesu społecznego i biograficznego charakteryzujący się nieprzewidywalnością zdarzeń, a niekiedy całkowitą utratą kontroli nad ich przebiegiem. W wąskim rozumieniu technicznym trajektoria oznacza jedną z czterech biograficznych struktur procesowych, ktÛre rekonstruuje się w trakcie analizy narracji autobiograficznych prowadzonej zgodnie z modelem wypracowanym przez F. Sch¸tzego. Trajektoria choroby ñ ujęcie Anselma L. Straussa Trajektoria choroby jest pojęciem ogÛlnym, oznaczającym złożony i rozwijający się w czasie proces radzenia sobie i życia z chorobą chroniczną. Do odkrycia tego fenomenu przyczyniły się badania nad pracą medyczną definiowaną przez Straussa jako Ñnie tylko fizjologiczny rozwÛj choroby pacjenta, lecz jako całościowa organizacja pracy (hasło → Praca) wykonanej w związku z tym przebiegiem plus wpływ na osoby włączone w tę pracę i jej organizowanieî [Strauss, 1984: 64, 1985: 8; Strauss, Corbin, 1990]. Stąd pojęcie trajektorii pojawia się tutaj jako silnie osadzone w kontekście złożoności zadań, ryzyka i pomyłek pracy medycznej, chaosu powstającego przy jej wykonywaniu, cierpienia pacjentÛw i innych uczestnikÛw sytuacji. Choroba przewlekła, będąca przedmiotem pracy, wymaga bardzo złożonej organizacji. Jednak nawet najbardziej przemyślana orga- Trajektoria 303 nizacja pracy jest w istocie bardzo kruchą konstrukcją, ktÛra zależy od wielości nieprzewidywalnych zdarzeń pojawiających się w wielu sferach: samej choroby, procedur diagnostycznych i terapeutycznych, w sferze odczuć uczestnikÛw. Z jednej strony na skutek dynamicznego rozwoju wiedzy i technologii medycznej wzrasta możliwość medycznego kontrolowania rÛżnych sytuacji, z drugiej wzrasta ryzyko nieprzewidzianych konsekwencji i zdarzeń, nad ktÛrymi się nie panuje. Pojęcie trajektorii choroby wyraża właśnie złożoność sytuacji, ktÛra staje się przedmiotem pracy uczestnikÛw. Praca nad trajektorią (trajectory work) obejmuje zarÛwno medyczne czynności instrumentalne, jak i pracę interpretacyjną, interakcyjną, sentymentalną (sentimental work) związaną z budowaniem zaufania i poczucia bezpieczeństwa, wpływaniem na odczucia pacjenta i jego bliskich. Pojęcie trajektorii wyraża tu splot zewnętrznych i niezależnych od podmiotu okoliczności, w ktÛre uwikłane zostało jego działanie. Doświadczenie trajektoryjne w biografii jednostki ñ Fritz Sch¸tze W ujęciu Fritza Sch¸tzego pojęcie trajektorii opisuje społeczny proces powstawania bezładu, obejmujący łańcuch wzajemnie uwarunkowanych zdarzeń, od ktÛrych nie ma ucieczki [Riemann, Sch¸tze, 1992; Sch¸tze, 1997]. Centralnym przeżyciem w procesie trajektoryjnym jest ostre cierpienie oraz poczucie bezsilności, zmuszające osobę do postrzegania siebie jako istoty kontrolowanej przez obce zewnętrzne siły, na ktÛre nie ma ona wpływu. Osoby doświadczające trajektorii mają głębokie poczucie błędnego koła występującego w strukturalnym procesie ich życia. Trajektoria początkowo istnieje jedynie jako układ potencjalny. Ale kiedy realnie zaistnieje w biografii jednostki ñ ta przechodzi ze sfery działania intencjonalnego, w ktÛrej czuła się świadomym kreatorem swojej drogi życiowej, do fazy biernego reagowania. WÛwczas dominującym odczuciem jest utrata kontroli nad własnym położeniem życiowym. Jednostka czuje się Ñpopychanaî przez niezrozumiałe siły zewnętrzne, a jej dotychczasowy ład życiowy zostaje zburzony. Riemann i Sch¸tze [1992] opisują przebieg procesu trajektoryjnego w sposÛb następujący: 1) stopniowe gromadzenie się ramowych warunkÛw uaktywnienia się trajektorii, tzw. potencjału trajektoryjnego; 2) nagłe przekroczenie granicy uaktywnienia potencjału trajektoryjnego, powodujące, że osoba dotknięta problemem nie jest już w stanie kształtować swego życia codziennego poprzez aktywne schematy działania; 3) jednostka podejmuje prÛby podtrzymania chwiejnej rÛwnowagi i radzenia sobie z życiem codziennym; 4) następuje destabilizacja z trudem podtrzymywanej rÛwnowagi; 5) załamanie się organizacji życia codziennego i orientacji wobec samego siebie (jednostka uznaje siebie za niezdolną do jakiegokolwiek działania); 6) jednostka podejmuje prÛby teoretycznego przepracowania 304 Trajektoria i uzyskania kontroli nad trajektorią lub uwolnienia się z niej; 7) może jej się to udać albo może nastąpić nieoczekiwane poszerzenie trajektorii. Procesy te modyfikują aktualną sytuację życiową, przeformułowują oczekiwania wobec przyszłości i skłaniają do reinterpretacji przebiegu życia. Wewnętrzna dynamika trajektorii jako procesu bezładu i anomii ma uniwersalny charakter, co potwierdzają liczne analizy przebiegÛw biograficznych. Warto dodać, że trajektoria może mieć charakter indywidualny lub kolektywny. Trajektoria jako struktura procesowa biografii W najwęższym sensie pojęcie trajektorii odnosi się do specyficznego schematu analizy wywiadÛw narracyjnych (hasło → Wywiad narracyjny), wypracowanej przez Fritza Sch¸tzego [1983, 1986, 1987]. W trakcie opracowania wywiadÛw biograficznych (hasło → Metoda biograficzna) poszukuje się w narracjach [Sch¸tze, 1997] czterech podstawowych struktur procesowych: 1) instytucjonalnych schematÛw działania; 2) działania intencjonalnego, nastawionego na zrealizowanie indywidualnego planu biograficznego; 3) metamorfozy, czyli fazy zdominowanej przez proces przemiany tożsamości oraz 4) trajektorii jako fazy utraty kontroli nad przebiegiem własnej biografii związanej z doświadczaniem cierpienia. Trajektoria jest więc jedną z czterech możliwych do odkrycia w trakcie badania narracji struktur procesowych. Wewnętrzna dynamika powstawania i rozwoju procesÛw trajektoryjnych jest uniwersalna i odsłania podstawową zasadę biograficznego braku uporządkowania. Koncepcja ta została stworzona w toku konkretnych badań, toteż trajektoria jest pojęciem jednocześnie abstrakcyjnym, jak i zakorzenionym w danych empirycznych. Bibliografia Gerard R., Sch¸tze F. (1992), Pojęcie trajektorii jako podstawowa koncepcja cierpienia i bezładnych procesÛw społecznych, Kultura i Społeczeństwo, t. IVñVI, 2, s. 89ñ109. Sch¸tze F. (1997), Trajektorie cierpienia jako przedmiot badań socjologii interpretatywnej, Studia Socjologiczne, 1, s. 11ñ56. Strauss A.L. (1991), Creating Sociological Awareness, New Brunswick, New York: Transaction Press, s. 149ñ175. Strauss A.L., Corbin J. (1990), Basics of Qualitative Research. Grounded Theory Procedures and Techniques, Newbury Park, London, New Dheli: SAGE Publications. Rokuszewska-Pawełek A. (2002), Chaos i przymus. Trajektorie wojenne PolakÛw ñ analiza biograficzna, ŁÛdź: Wydawnictwo Uniwersytetu ŁÛdzkiego. Transformacje tożsamości 305 Izabela Ślęzak Transformacje tożsamości (Transformations of identity) Transformacje tożsamości ñ jest to koncepcja zaproponowana przez Anselma Straussa jako alternatywa dla rozwijanych na gruncie psychologii i socjologii koncepcji tożsamości [Strauss, 1959: 91ñ95] (hasło → Tożsamość). Strauss położył w niej głÛwny nacisk na zmiany, jakie zachodzą w tożsamości jednostki w toku trwania jej życia, a więc zakładał istnienie (w pewnym stopniu) transsytuacyjnych aspektÛw tożsamości [Bokszański, 1989: 136]. Zgodnie z założeniami Straussa [1959: 94ñ95], pod wpływem nowych warunkÛw, okoliczności zewnętrznych oraz rÛżnych typÛw wzajemnych relacji między ludźmi może dojść do zmiany tożsamości danego człowieka ñ staje się on kimś innym niż był do tej pory, w odmienny sposÛb postrzega siebie, innych ludzi oraz sytuacje społeczne, w ktÛrych bierze udział. NiektÛre z tych zmian są zaplanowane albo przynajmniej wspierane przez członkÛw instytucji społecznych, w ktÛrych uczestniczy jednostka (np. zmiany tożsamości powiązane z awansem zawodowym), inne zachodzą pomimo czy wbrew takim uregulowanym przewidywaniom (hasło → Trajektoria). Transformacje tożsamości są nieodwracalne ñ zmieniona koncepcja siebie nie może wrÛcić do stanu sprzed transformacji. Można jednak zidentyfikować decydujące zdarzenia, ktÛre sprawiają, że jednostka zaczyna myśleć o sobie jako o kimś innym niż była do tej pory ñ są to punkty zwrotne (turning points) [Strauss, 1959: 95] w karierze osobowej jednostki, związane z załamaniem się lub zahamowaniem dotychczasowych planÛw i linii działania (hasła → Praca nad dopasowaniem linii działań, Działanie społeczne). Strauss [1959: 91ñ95; Bokszański, 1989: 136ñ139; Rokuszewska-Pawełek, 2002: 21ñ22] wymienia kilka typÛw sytuacji, ktÛre mogą stać się punktami zwrotnymi, wymuszając nowy sposÛb myślenia o sobie: • Nagłe uświadomienie sobie pod wpływem jakiegoś wydarzenia zmian, ktÛre zachodziły niemal niezauważalnie, stopniowo, w dłuższym okresie czasu. • Sytuacja, w ktÛrej przemiana tożsamości została przepowiedziana przez osobę, ktÛra przeżyła podobną transformację; dzięki temu może ona uprzedzić nieufną jednostkę o możliwych scenariuszach i trudnościach, dać wskazÛwki, jak rozpoznać zmiany we własnej tożsamości (np. sytuacja konwersji). • Sytuacja publicznej proklamacji tożsamości lub jej zmiany; może odbywać się w kontekście instytucjonalnym (np. publiczne wręczenie dyplomu ukończenia szkoły) lub być poprzedzona prywatną obietnicą 306 Transformacje tożsamości dokonania zmian w swoim życiu; w takim przypadku publiczna proklamacja tożsamości jest z jednej strony świadectwem rozpoznania przez jednostkę pierwszych symptomÛw zmian, a z drugiej zaś elementem podtrzymywania procesu przemian. Publiczne określenie, że jest się człowiekiem o danych cechach, wymusza na jednostce sprostanie standardom ogłoszonej tożsamości i reorientację dotychczasowej drogi życiowej, sprzyja także utrzymaniu linii zmian, gdyż każde odstępstwo z obranej ścieżki może wiązać się z sankcjami społecznymi. • Sprostanie wyzwaniu postawionemu danej osobie przez nią samą lub innych; jednostka może testować samą siebie, wystawiając siebie na pokusy (np. walczący z nałogiem anonimowy alkoholik idący do ulubionego baru), tym samym dążąc do potwierdzenia przemian, jakie w niej zaszły. Wyzwania mogą być także formułowane w ramach instytucji w stosunku do Ñnowychî jako forma testowania ich przed przyjęciem w poczet pełnoprawnych członkÛw. Można wyrÛżnić także niezinstytucjonalizowane wyzwania, ktÛre zachodzą w ramach instytucji (np. pierwszy zmarły pacjent początkującej pielęgniarki może być dla niej punktem zwrotnym, we własnych oczach staje się ona kimś innym). Niesprostanie wyzwaniu wymusza na jednostce skorygowanie swojej drogi życiowej oraz zmiany w sposobie postrzegania samego siebie; nierzadko motywuje ją do podjęcia bardziej wzmożonych wysiłkÛw, by sprostać kolejnym wyzwaniom. • Sytuacja, w ktÛrej jednostka niespodziewanie dla siebie odgrywa z powodzeniem ważną, ale nieznaną jej wcześniej rolę. Charakterystycznym elementem tej sytuacji jest fakt, że jednostka, choć nie podejrzewała wcześniej, że posiada potencjał niezbędny do realizacji danej roli, jest postrzegana przez innych przez jej pryzmat i sama zaczyna się z nią identyfikować (np. rola tchÛrza, bohatera, sytuacje Ñuchodzeniaî za np. za bardziej wykwalifikowanego niż jest się w rzeczywistości). Ten typ transformacji tożsamości jest szczegÛlnie istotny w sytuacjach ruchliwości społecznej. Może się on jednak wiązać z dużymi kosztami psychicznymi, szczegÛlnie gdy jednostka niespodziewanie dla siebie przewyższa dokonania osÛb, na ktÛrych się wzorowała (np. młody artysta staje się bardziej znany niż jego nauczyciel). • Sytuacja zdrady ze strony osÛb, z ktÛrymi jednostka się identyfikowała i była silnie związana emocjonalnie. Znaczący inni swoim postępowaniem podważają trwałe wartości i ideały podzielane przez jednostkę. Tym samym staje ona przed koniecznością ponownego określenia swojego systemu wartości, priorytetÛw, perspektywy postrzegania rzeczywistości społecznej. Transformacje tożsamości 307 • Sytuacja zdrady czy destrukcji pod wpływem zewnętrznych okoliczności, w wyniku ktÛrych jednostka odkrywa, że kategorie, w jakich określała siebie są całkowicie mylne (np. dziecko, ktÛre dowiaduje się, że jest adoptowane; antysemita odkrywający wśrÛd swoich przodkÛw Żyda). W takiej sytuacji rozbiciu ulegają wcześniejsze autodefinicje jednostki, przestaje ona uważać się za tego, kim sądziła, że jest. Reakcją na tę sytuację może być uogÛlniona uraza do świata lub nienawiść w stosunku do siebie lub innych. Punkty zwrotne są więc tymi momentami w życiu jednostki, w ktÛrych musi ona zrewidować i przewartościować definicje samej siebie. Koncepcja ta akcentuje element zmienności i nieprzewidywalności w społecznych biografiach jednostek. Strauss [1959: 102ñ111; Bokszański, 1989: 138] wyrÛżnia jednak także inny rodzaj transformacji, ktÛry wiąże się z uregulowanymi zmianami statusu (regularized status-passage) w toku członkostwa w danej grupie. W tym przypadku istnieją zwykle społecznie ustalone reguły przejść statusowych oraz sposoby przygotowywania kolejnych jednostek do takich zmian poprzez opowieści, mity czy bezpośrednie rozmowy z osobami, ktÛre przeszły podobną transformację. NiektÛre przejścia statusowe są wysoce zinstytucjonalizowane, a jednostki przechodzą przez nie w uporządkowanej sekwencji; każde tego typu przejście statusowe pociąga za sobą zmiany w działaniu oraz związanych z nim motywach ñ często te, ktÛre były odpowiednie dla wcześniejszych, niższych statusÛw, muszą zostać przeformułowane lub zarzucone na rzecz nowych. Nawet w relatywnie stabilnych strukturach, gdzie ścieżki kariery są uregulowane, pojawiają się liczne komplikacje związane z tempem i synchronizacją przejść statusowych [Strauss, 1959: 105]. NiektÛre jednostki zbyt szybko identyfikują się z nowym statusem, zanim jeszcze formalnie go zajmą; inne, mimo iż formalnie zajmują nowy status, nie są faktycznie i symbolicznie przygotowane do takiego przejścia. RÛwnie ważne są problemy związane z wymuszaniem przejść czy koniecznością odpowiedniego przygotowania adeptÛw do przejścia statusowego. Kolejną formą transformacji tożsamości jest trenowanie (coaching) [Strauss, 1959: 111ñ120; Bokszański, 1989: 139; Rokuszewska-Pawełek, 2002: 22ñ23], czyli sytuacja, w ktÛrej jednostka jest przesuwana w przestrzeni społecznej za sprawą intencjonalnego działania kogoś innego, kto zmierza do przekształcenia tożsamości partnera w określonym kierunku (np. psychiatra, ktÛry stara się doprowadzić pacjenta do lepszej kondycji psychicznej). Osoba poddana Ñtreningowiî nie jest do końca świadoma drogi, jaką ma przebyć, gdyż jej kolejne etapy nie są określone w sposÛb jasny, niezmienny i zinstytucjonalizowany. Nauczyciel musi stymulować te przemiany, rozpoznawać rezultaty swojej działalności i ukierunkowy- 308 Transformacje tożsamości wać transformację w założonym przez siebie kierunku. Relacja trenowania wiąże się więc nie tyle z poznawaniem nowych umiejętności, ile z nauką odpowiedniego sposobu definiowania i interpretowania wydarzeń zarÛwno tych, ktÛre mogą zakłÛcać przebieg zmian tożsamości, jak i tych, ktÛre są świadectwem już dokonanych przemian. Rola trenera zwykle jest aktywna ñ w interakcjach (hasło → Interakcja) z uczniem wykorzystuje on rÛżnorodne techniki działania, takie jak: stawianie wyzwań, prÛby, prowokacje, formułowanie schematÛw działania, a także rÛżne sposoby uświadamiania trenowanemu, na jakim etapie drogi się znajduje, kim jest. Trener musi wypracować także sposoby radzenia sobie z wątpliwościami Ñuczniaî i łagodzenia kryzysÛw. Niezwykle ważną kwestią jest odpowiednie rozplanowanie w czasie procesu trenowania. Wymuszanie zbyt szybkich zmian, szczegÛlnie w początkowym okresie, może owocować negatywnymi skutkami dla psychiki trenowanego, zaś zbyt powolne zmiany mogą go znudzić. Ważne jest więc odpowiednie rozpoznanie i właściwa ocena stopnia przygotowania ucznia do zmian. Niewłaściwe, nieprzemyślane ruchy mogą podważyć zaufanie ucznia do nauczyciela i zakłÛcić lub uniemożliwić relację trenowania. Nierzadko pierwszym etapem relacji trenowania jest reinterpretacja wcześniejszych doświadczeń biograficznych jednostki i zastąpienie dawnych sposobÛw myślenia i postrzegania nowymi. Jest to ważny aspekt indoktrynacji politycznej, konwersji religijnej czy terapii psychiatrycznej. Bibliografia Bokszański Z. (1989), Tożsamość, interakcja, grupa. Tożsamość jednostki w perspektywie teorii socjologicznej, ŁÛdź: Wydawnictwo Uniwersytetu ŁÛdzkiego. Strauss A.L. (1959), Mirrors and Masks. The Search for Identity, New Brunswick, London: Transaction Publishers. Rokuszewska-Pawełek A. (2002), Chaos i przymus: trajektorie wojenne PolakÛw ñ analiza biograficzna, ŁÛdź: Wydawnictwo Uniwersytetu ŁÛdzkiego. Piotr Chomczyński Triangulacja (Triangulation) Pierwotnie termin Ñtriangulacjaî wiązał się z pomiarami terenowymi dokonywanymi przez geodetÛw przy wykorzystaniu układu trÛjkątÛw. Jego rozpowszechnienia na gruncie metodologii nauk społecznych dokonał Triangulacja 309 Norman K. Denzin w książce z 1978 roku The Research Act: A Theoretical Introduction to Sociological Methods. Denzin wyrÛżnił następujące typy triangulacji: ñ triangulację danych, ñ triangulację badacza, ñ triangulację teoretyczną, ñ triangulację metodologiczną. Triangulacja danych polega na pozyskaniu i wykorzystaniu danych z rÛżnych źrÛdeł w celu opisu określonego zjawiska. Dzięki temu badacz jest w stanie w sposÛb świadomy zminimalizować ryzyko wpływu określonego kontekstu (hasło → Kontekst) związanego z występowaniem użytych przez siebie danych. Ponadto wykorzystanie danych z rÛżnych źrÛdeł, daje możliwość większej obiektywizacji procesu badawczego, a także ustalenia relacji pomiędzy analizowanymi zjawiskami i ich uwarunkowaniami [Konecki, 2000: 87ñ88]. Triangulacja badacza zakłada udział w badaniach przynajmniej dwÛch osÛb, ktÛre mogą zajmować pozycję obserwatorÛw (hasło → Obserwacja) i/lub kontrolerÛw. Dzięki wprowadzeniu do badań większej liczby badaczy ogranicza się wpływ prekonceptualizacji badanych zjawisk, jak rÛwnież sprawdza się relacje pomiędzy nimi. ÑDodatkowyî badacz jest także szczegÛlnie potrzebny w przypadku, gdy wykorzystana w badaniach technika angażuje badacza w stopniu przewyższającym jego możliwości percepcyjne. Przykładem może być technika obserwacji uczestniczącej [Chomczyński, 2006] (hasło → Obserwacja uczestnicząca). Triangulacja teoretyczna opiera się na założeniu wykorzystania w badaniach kilku perspektyw teoretycznych w celu interpretacji pojedynczego problemu. Ten typ triangulacji wydaje się być kontrowersyjny w przypadku tłumaczenia określonych zjawisk, poprzez wykorzystanie skrajnie rÛżnych od siebie założeń teoretycznych [patrz: Konecki, 2000: 16ñ23]. Problem ten nie istnieje, gdy badacz, dokonując interpretacji zjawisk, pozostaje w ramach określonego paradygmatu (np. w ramach paradygmatu interpretatywnego wykorzystanie symbolicznego interakcjonizmu, teorii etykietowania czy fenomenologii itd.) (hasło → Paradygmat interpretatywny). Triangulacja metodologiczna polega na użyciu wielu metod i technik badawczych w celu zbadania jednego problemu badawczego. U jej podstaw leży przekonanie, że wykorzystanie wielu metod zwiększa obiektywność badań, lecz także pozwala na bardziej całościowy ogląd opisywanych zjawisk. Zwolennicy triangulacji metodologicznej w dużej mierze są rÛwnież rzecznikami rÛwnoczesnego wykorzystywania metod ilościowych i jakościowych [patrz Glaser, Strauss, 1967: 15ñ18, Strauss, Corbin, 1990: 19], 310 Transformacje tożsamości umniejszając w ten sposÛb podejmowaną często w literaturze przedmiotu kwestię rÛżnic i sprzeczności pomiędzy nimi. Triangulacja metodologiczna przybiera często kształt poszczegÛlnych etapÛw badawczych, w ktÛrych badacz najpierw opiera się na badaniach jakościowych, w rezultacie ktÛrych konstruuje narzędzie ilościowe (kwestionariusz badawczy, ankietę). Triangulacja, w głÛwnej mierze triangulacja danych oraz triangulacja metodologiczna, jest dość często wykorzystywana w badaniach socjologicznych. Dzięki triangulacji badania zyskują bardziej kompleksowy charakter, zaś generowana na ich podstawie teoria w większym stopniu tłumaczy charakter opisywanych przez nią zależności. Bibliografia Denzin N.K. (1978), The Research Act: A Theoretical Introduction to Sociological Methods, Chicago: Aldine Publishing Co. Glaser B.G., Strauss A.L. (2009), Odkrywanie teorii ugruntowanej. Strategie badania jakościowego, tłum. M. Gorzko, KrakÛw: Nomos (oryg. B.G. Glaser, A.L. Strauss (1967), The discovery of grounded theory: strategies for qualitative research, New York: Adline Publishing Company). Konecki K.T. (2000), Studia z metodologii badań jakościowych, Warszawa: PWN. Strauss A.L., Corbin J. (1990), Basics of Qualitative Research. Grounded Theory. Procedures and Techniques, Newbury Park, CA: SAGE Publications. U Dominika Byczkowska UogÛlniony inny (Generalized other) UogÛlniony inny ñ jest to etap socjalizacji pierwotnej (hasło → Socjalizacja), w ktÛrym dziecko przyjmuje wobec siebie punkt widzenia całej grupy społecznej, w ktÛrej funkcjonuje, a nie tylko poszczegÛlnych jej członkÛw. TwÛrca pojęcia, George Herbert Mead, określił je jako Ñzorganizowaną wspÛlnotę lub grupę społeczną, ktÛra daje jednostce jedność osobowościî [1975: 214]. UogÛlniony inny 311 Człowiek rodzi się z predyspozycjami do uspołecznienia, a proces socjalizacji jest konieczny, aby jednostka mogła stać się członkiem społeczeństwa. W procesie socjalizacji pierwotnej dziecko, wchodząc w interakcje z kolejnymi znaczącymi innymi (hasło → Znaczący inny), coraz bardziej abstrahuje od rÛl i konkretnych osÛb, aby postrzegać role (hasło → Rola społeczna) i postawy w ogÛle. Odbywa się to poprzez uświadomienie sobie przez dziecko, że coraz szerszy krąg osÛb, kolejni znaczący inni mają podobne (pozytywne lub negatywne) postawy wobec jego działań. Dziecko, identyfikując się ze swoją grupą społeczną (hasło → Grupa pierwotna), internalizuje postawy i zaczyna je postrzegać jako ogÛlnie obowiązujące. Ten proces internalizacji wartości, norm grupowych zachodzi poprzez interakcje (hasło → Interakcja) z innymi członkami danej grupy. UogÛlniony inny to zatem umiejętność abstrahowania od rÛl i działań wobec konkretnych znaczących innych. Dzięki wykształceniu się uogÛlnionego innego możemy mÛwić o samoidentyfikacji zarÛwno wobec znaczących innych, jak i wobec siebie samego. Z samoidentyfikacją mamy do czynienia wtedy, gdy dziecko zaczyna uniezależniać się od konkretnych przypadkÛw przyjmowania roli w zabawie [ZiÛłkowski, 1981], uzyskuje stabilność, poczucie bycia pewną całością, ktÛra pozostaje bez zmian niezależnie od danej roli czy też kontaktu z konkretnym znaczącym innym. Na wykształcenie się uogÛlnionego innego szczegÛlny wpływ ma gra, w ktÛrej dziecko uczy się postaw wszystkich jej uczestnikÛw organizujących się w całość i kształtujących w ten sposÛb reakcję dziecka. Przyjmując zorganizowane postawy innych wobec siebie, dziecko staje się świadome siebie, zaczyna prowadzić wewnętrzną konwersację. Im bardziej jest ona wyabstrahowana z perspektywy konkretnych innych, tym bardziej mamy do czynienia z pojawieniem się w świadomości dziecka uogÛlnionego innego (hasło → Ja podmiotowe i przedmiotowe w ujęciu Meada) [Mead, 1975: 216]. Działając w określony społecznie sposÛb, nadając działaniu powszechne w danej grupie znaczenie i oczekując od innego (partnera interakcyjnego, aktora społecznego) konkretnego gestu, wywołujemy w sobie reakcję innego. Dzięki istnieniu takich ogÛlnych znaczeń, reakcji, postaw możliwe jest, według Meada, społeczeństwo i jakiekolwiek zorganizowane działanie społeczne (hasło → Działanie społeczne) [ibidem: 223]. Istnienie uogÛlnionego innego umożliwia także wpływanie wspÛlnoty na działania jej członkÛw, ponieważ umożliwia jednostce patrzenie na siebie z punktu widzenia zbiorowości, a nie tylko jej poszczegÛlnych członkÛw [ibidem: 216]. Moment pojawienia się w świadomości jednostki uogÛlnionego innego jest bardzo istotnym punktem socjalizacji, gdyż powoduje zarÛwno inter- 312 UogÛlniony inny nalizację zewnętrznej wobec dziecka rzeczywistości społecznej, jak i wytworzenie subiektywnej, spÛjnej osobowości jednostki [ibidem: 220]. Dużą rolę w tym procesie odgrywa język (hasło → Język), ktÛry umożliwia przekładanie zewnętrznej w stosunku do jednostki rzeczywistości społecznej na jej subiektywne znaczenia i odwrotnie. Bibliografia Berger P., Luckmann T. (1983), Społeczne tworzenie rzeczywistości, tłum. J. Niżnik, Warszawa: PIW. ZiÛłkowski M. (1981), Znaczenia, interakcja, rozumienie, Warszawa: PWN. Mead G.H. (1975), Umysł, osobowość, społeczeństwo, tłum. Z. Wolińska, Warszawa: PWN (oryg. G.H. Mead (1934), Mind, Self, and Society, Chicago: University of Chicago Press). W Dominika Byczkowska Więź społeczna (Social bond) Więź społeczna ñ jest jednym z podstawowych pojęć socjologii, jednym z kryteriÛw wyrÛżnienia grupy społecznej. W tym haśle zostanie zaprezentowana głÛwnie koncepcja więzi, jaką przyjmuje się w socjologii interpretatywnej (hasło → Paradygmat interpretatywny), szczegÛlnie w pracach Thomasa Scheffa, jednego z czołowych badaczy zajmujących się tą problematyką. Prezentację terminu rozpocznę jednak od odwołania się do kilku klasycznych tekstÛw dotyczących więzi społecznych. Należy do nich praca Ferdinanda Tˆnniesa [1988], w ktÛrej rozrÛżnia on więzi ze względu na ich uczuciowy (Gemeinschaft) lub racjonalny charakter (Gesellschaft). Z kolei według Emila Durkheima istnienie solidarności społecznej, jak określa on więź społeczną, objawia się poprzez istnienie prawa. W zbiorowościach, gdzie więź jest silna, ludzie kontaktują się ze sobą często i łączy ich wiele rÛżnorodnych stosunkÛw, możemy mÛwić o istnieniu solidarności społecznej, ktÛra opiera się na tym, że pewne stany świadomości są wspÛlne wszystkim członkom danego społeczeństwa, a im więcej jest stosunkÛw Więź społeczna 313 między ludźmi, na ktÛre wpływ ma wspÛlna świadomość, tym więcej silniejszych więzi, ktÛre łączą jednostkę z grupą. Solidarność społeczną, wynikającą z tego rodzaju, stosunkÛw Durkheim dzieli na mechaniczną i organiczną. Pierwszy rodzaj więzi opiera się na podobieństwie jednostek pomiędzy sobą, na jednolitej świadomości jednostki i zbiorowości. Jest to charakterystyczne dla społeczeństw pierwotnych. Społeczeństwa tworzone w oparciu o tego typu więź czy solidarność opierają się na zespołach wierzeń i uczuć wszystkich członkÛw grupy. Ten rodzaj więzi według Durkheima jest bardziej podatny na zerwanie i łączy ludzi słabiej. W miarę rozwoju podziału pracy przekształca się ona w solidarność organiczną. Więź organiczna charakteryzuje natomiast społeczeństwa rozwinięte, gdzie występuje zaawansowany podział pracy. W zbiorowościach opartych na tym rodzaju więzi świadomości jednostkowe nie są już tak jednolite i spÛjne ze świadomością zbiorową jak w społeczeństwach pierwotnych. Jednostka należy do społeczeństwa, ponieważ należy do jego części. Indywidualne uczucia i przekonania są bardziej zrÛżnicowane niż w grupach charakteryzujących się solidarnością mechaniczną, a jednocześnie jednostki są bardziej od siebie uzależnione i uzupełniają się, tworząc zespÛł stosunkÛw. Ten rodzaj więzi jest mniej podatny na zerwanie, gdyż części zbiorowości połączone funkcjonalnie są od siebie bardziej zależne. Podział pracy integruje zatem zbiorowości wyższych typÛw. Stanisław Ossowski rozumie więź następująco: Ñaprobująca świadomość przynależności do grupy, tendencja do zachowania najważniejszych konformizmÛw grupowych, kult wspÛlnych wartości, świadomość wspÛlnych interesÛw, ale i gotowość do przekładania interesÛw grupy ponad interesy osobiste, jeżeli taki konflikt zajdzie, albo przynajmniej przekonanie, że się powinno interesy grupy przedkładać nad swojeî [1966a: 153ñ154]. W swojej koncepcji więzi społecznej Ossowski powołuje się na Floriana Znanieckiego [Ossowski, 1966a: 156], ktÛry określił więź społeczną jako intencjonalne wspÛłdziałanie, ktÛre odrÛżnia grupę społeczną od innych zbiorowości. Według Ossowskiego zbiÛr ludzi staje się grupą społeczną wyłącznie wÛwczas, gdy posiadają oni świadomość łączności społecznej i gdy objawia się ona w zachowaniu. Ważne miejsce w koncepcji więzi społecznej Ossowskiego [1966b] zajmuje genealogia i genetyka. OprÛcz więzÛw krwi, ktÛre według Ossowskiego [1966b] są podstawą wspÛlnego pochodzenia, zbiorowości mogą być tworzone w oparciu o czynnik historyczny i wspÛlną, przekazywaną kolejnym pokoleniom kulturę. W dawnych społeczeństwach bardzo istotnym elementem tworzącym więź była wspÛlnota krwi i dziedziczenie genetyczne. 314 Więź społeczna Jednostka może mieć wrodzoną (predestynowaną) łączność z grupą, opiera się ona na więzach społecznych niezależnych od jednostki. Jednym z rodzajÛw jest predestynacja genealogiczna, wynikająca ze wspÛlnego pochodzenia. Nie tylko określa ona uczestnictwo w grupach etnicznych, ale także w szerszych zbiorowościach społecznych. Innym punktem oparcia jest więź psychiczna i osobisty związek. W przypadku związkÛw opartych o wspÛlne przeżycia emocjonalne, ich siła opiera się o przeświadczenie, że łączność ta będzie miała miejsce zawsze. W paradygmacie strukturalnym (hasło → Paradygmat) przyjmuje się, że więź jest zorganizowanym systemem stosunkÛw, instytucji, środkÛw kontroli społecznej skupiającym jednostki, podgrupy i inne elementy składowe w całość zdolną do trwania i rozwoju [Szczepański, 1970: 239]. W odrÛżnieniu od takiej definicji w socjologii interpretatywnej zakłada się, że więź społeczna jest wytworem ludzkich interakcji, jest permanentnie tworzona i rekonstruowana. Istnienie więzi społecznej jest przyczyną występowania podstawowych motywÛw ludzkiego postępowania, natomiast duma i wstyd, a także komunikowanie więzi są podstawowymi motywami tych działań (hasło → Działanie społeczne). Filozofia zachodnia często określa człowieka bardzo indywidualistycznie i ogranicza motywy jego działania do jednostkowych czy egoistycznych w oderwaniu od więzÛw społecznych, pomijając ich znaczenie. Ma to także wpływ na badania społeczne, w ktÛrych takie techniki opierające się na działaniach indywidualnych, jak ankieta czy eksperyment, mają dawać odpowiedź dotyczącą motywÛw ludzkich działań [Scheff, 1994: 2, 4]. Jak jednak twierdzi Thomas Scheff [ibidem], głÛwnym motywem ludzkiego działania jest podtrzymywanie więzi. W ten sposÛb jednostkowe działania włączane są w strukturę i procesy społeczne. GłÛwną siłą, ktÛra utrzymuje społeczeństwo jako całość, jest właśnie społeczna więź, dająca jednostkom poczucie bezpieczeństwa. Innym aspektem istnienia więzi społecznej jest swoista rÛwnowaga pomiędzy potrzebami jednostkowymi a grupowymi. Dzięki tej więzi jesteśmy w stanie funkcjonować i wchodzić w trwałe interakcje (hasło → Interakcja) z osobami od nas odmiennymi [Bowen, 1978, za: Scheff, 1994: 4]. Ten aspekt więzi charakteryzuje się zarÛwno bliskością ñ możliwością przyjęcia, zaakceptowania punktu widzenia Innego, ale i dystansem pomiędzy jednostkami, czyli postrzeganiem Innego jako osobnej jednostki. Aby lepiej zilustrować rolę, jaką pełni w społecznej rzeczywistości więź, posłużę się modelem Etzioniego [1989, za: Scheff: 1994: 5]. Jest to łuk, ktÛrego jedną podstawę stanowi jednostka, drugą grupa, ale one same bez łączącego je sklepienia nic nie znaczą. Dopiero sklepienie w postaci więzi społecznej nadaje sens całości. Więź społeczna 315 Więź społeczna wymaga ciągłego dostosowywania się jednostek i grup do siebie, a także odnawiania więzi. W procesie interakcji więź może być budowana, chroniona, naprawiana i uszkadzana. Więź społeczna i chęć partnerÛw interakcji, aby ją podtrzymać, ma duże znaczenie w odpowiednim, czyli podobnym i społecznie określonym interpretowaniu pewnych wypowiedzi, znaczeń itd. Dlatego tak ważne jest, aby badacze społeczni nie koncentrowali się wyłącznie na tym, co jest mÛwione, ale także na tym, jak to jest mÛwione (hasła → Analiza konwersacyjna, Etnografia mÛwienia), jakich gestÛw używają strony interakcji [ibidem, 1994: 8ñ9]. Więzi społeczne możemy podzielić na: • pierwotne, czyli oparte na bezpośredniej relacji osobistej, emocjonalnej, szczegÛlnie charakterystyczne dla rodziny, relacji między przyjaciÛłmi (hasło → Grupa pierwotna); • wtÛrne, czyli oparte na społecznym podziale pracy, interesie jednostkowym. W tym przypadku często (o ile nie wytworzy się więź pierwotna), gdy kończą się wspÛlne działania, więź pomiędzy osobami zanika. Ważnym elementem podtrzymywania więzi są emocje społeczne, istotną rolę grają tu: wstyd, zakłopotanie, duma, upokorzenie, poczucie wyższości/niższości, winy itd. Duma jest znakiem nienaruszonej więzi, wstyd ñ więzi naruszonej. Te dwie emocje partnerzy interakcji przekazują sobie i rozpoznają poprzez znaki i gesty cielesne. Jednostki dają stałe informacje o tym, czym jest więź, jaki jest jej aktualny stan [ibidem: 15 i inne]. Interesujące podejście do więzi społecznej prezentuje w swej książce pt. Rytuał Interakcyjny Erving Goffman [2006]. Opisuje on m.in. metody jej podtrzymywania w sposÛb pozornie niezauważalny i błahy. W interakcji społecznej, zgodnie z koncepcją Goffmana, znaczenie mają przekazy na dwÛch poziomach: werbalnym, umożliwiające jednostkom poznanie nawzajem swych myśli oraz głÛwnie za pomocą symboli (hasło → Symbol) i gestÛw: podtrzymywanie statusu społecznego Ñtwarzyî. W takiej interakcji dochodzi do wzajemnego potwierdzania (reciprocal ratification) akceptacji dla jej partnerÛw. Dzięki wzajemnemu potwierdzaniu (przede wszystkim w gestach i w działaniu), akceptacji dla partnera interakcji więź społeczna nie jest zagrożona (hasło → Rytuał organizacyjny). Ten problem pojawia się, gdy jedna ze stron czuje się odrzucona lub wykluczona [ibidem: 6ñ7]. Więź społeczna jest tak podstawowym zjawiskiem zachodzącym w rzeczywistości społecznej, że jest ona chroniona przez wiele instytucji społecznych. Na przykład jedną z podstawowych funkcji rytuału jest wzmocnienie więzi społecznej. Dotyczy to w szczegÛlności rytuałÛw integracyjnych [Maisonneuve, 1995]. Konflikt (na poziomie interpersonalnym, grupowym, makrospołecznym) służy więzi, jeżeli pozwala jednostkom między sobą czy jednostkom i gru- 316 Więź społeczna pom na dostosowanie się do siebie. Ma to miejsce wÛwczas, gdy jednostki pomimo konfliktu identyfikują się jako podobne do siebie i gdy utrzymanie więzi jest istotne dla obu stron. Gdy jednak więź jest naderwana, jednostka często ponosi ryzyko jej całkowitego zerwania i może uznać wÛwczas drugą stronę za wroga, ktÛrego pragnie zniszczyć. W związkach międzyludzkich, za ktÛrymi kryje się konflikt i wzajemny szantaż, więź jest stale zagrożona, lecz w taki sposÛb, ktÛry uniemożliwia jej naprawę. Jeśli są to więzi pierwotne, np. nawiązywane w rodzinie, a więc w pewnym sensie prototypowe, jednostka może doświadczać trudności z nawiązywaniem nowych relacji i więzi. Doświadczenie odrzucenia, czyli zerwania więzi, z jednej strony może skutkować odrzuceniem, z drugiej strony zjawiskiem odcięcia (cut off), polegającym na tym, że osoby, ktÛre raz doświadczyły odrzucenia, są zamknięte w sobie i niechętne do zmniejszania dystansu w stosunku do innych osÛb. Powodem tego jest ochrona siebie przed ryzykiem ponownego zranienia [Scheff, 1994: 7, 13ñ14]. We wspÛłczesnym świecie wszelkie więzi społeczne konieczne jednostce dla utrzymania poczucia bezpieczeństwa są zagrożone. Aby uniknąć ciągłego poczucia zagrożenia, ktÛre z tego wynika, jednostki przekonują same siebie, że więzi te nie mają szczegÛlnego znaczenia. We wspÛłczesnym świecie istnieją dwie możliwości wytłumaczenia tych wątpliwości: indywidualizm i nazbyt proste ujęcie charakteru jednostki i grupy. Wyklucza się także pojęcie więzi społecznej, dlatego też coraz mniejsze znaczenie mają duma i wstyd. Pojawiają się jednak pseudowięzi społeczne (np. sekty i inne grupy ekskluzywne). Podczas gdy jedną z podstawowych cech więzi jest to, że rÛwnoważy ona potrzeby jednostkowe i grupowe, pseudowięzi dają tylko pozÛr wspÛlnoty i pozbawiają jednostkę jej indywidualnej oceny oraz swojego punktu widzenia i w pewnym sensie pochłaniają jednostkę [ibidem: 12, 14]. Jednym ze studiÛw zajmującym się budowaniem więzi społecznej w polskich warunkach jest książka Krzysztofa T. Koneckiego [1992] Nowi pracownicy a kultura organizacyjna. Studium folkloru fabrycznego, w ktÛrej opisuje on m.in. proces wykształcania się więzi z zakładem pracy nowego robotnika fabrycznego. Bibliografia Durkheim E. (1999), O podziale pracy społecznej, tłum. K. Wakar, Warszawa: PWN. Goffman E. (2006), Rytuał interakcyjny, tłum. A. Szulżycka, Warszawa: PWN. Wizualna teoria ugruntowana 317 Konecki K.T. (1992), Nowi pracownicy a kultura organizacyjna. Studium folkloru fabrycznego, Folia Sociologica, 24, ŁÛdź: Wydawnictwo Uniwersytetu ŁÛdzkiego. Maisonneuve J. (1995), Rytuały dawne i wspÛłczesne, tłum. Marta Mroczek, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Ossowski S. (1966a), O nauce, Warszawa: PWN. ------ (1966b), Więź społeczna i dziedzictwo krwi, Warszawa: PWN. Scheff T.J. (1994), Microsociology: discourse, emotion and social structure, Chicago, London: The University of Chicago Press. Szczepański J. (1970), Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa: PWN. Tˆnnies F. (1988), WspÛlnota i stowarzyszenie. Rozprawa o komunizmie i socjalizmie jako empirycznych formach kultury, tłum. M. Łukasiewicz, Warszawa: PWN. Krzysztof T. Konecki Wizualna teoria ugruntowana (Visual grounded theory) Dane wizualne mogą być traktowane jako prawomocne i wartościowe materiały empiryczne (hasła → Metody wizualne, Antropologia wizualna/ socjologia wizualna), na podstawie ktÛrych można budować pewne teorie i teoretyczne propozycje, tak jak to sugerowali twÛrcy metodologii teorii ugruntowanej (hasło → Metodologia teorii ugruntowanej) odnośnie innego rodzaju danych [Glaser, Strauss, 1967; Glaser, 1978; zob. także: Konecki, 2005a]. Dane wizualne rozpatrywane mogą być w zestawieniu z innymi danymi jako pewien uzupełniający typ danych [Konecki, 2005] bądź też mogą być wykorzystane do analizy teoretycznej jako dane rÛwnorzędne i/lub podstawowe [Konecki, 2008]. Dane wizualne są często ważnym uzupełnieniem danych typu etnograficznego (hasło → Etnografia socjologiczna), ktÛre pochodzą z obserwacji (hasła → Obserwacja, Obserwacja uczestnicząca) i wywiadÛw wykonywanych (hasła → Wywiad narracyjny, Wywiad swobodny) w czasie pracy terenowej. Pozwalają one zobaczyć, Ñco ludzie faktycznie robiąî, niż tylko opierać się na danych uzyskanych z wywiadÛw, kiedy rozmÛwcy mÛwią nam, co robią, lub też na innych danych o charakterze tekstowym [Flick, 2007: 57ñ59, zob. także: Pink, 2006; Knoblauch, 2005]. Kodowanie danych wizualnych wydaje się nie być opracowane w metodologii teorii ugruntowanej. Miało miejsce kilka prÛb połączenia teorii ugruntowanej oraz analizy wizualnej [Suchar, 1997; Konecki, 2005; Schubert, 2006]. Suchar [1997] dokonuje werbalnego opisu fotografii za po- 318 Wizualna teoria ugruntowana mocą języka potocznego, a następnie po dokonaniu owego opisu (swoistej transkrypcji obrazÛw/fotografii) analizuje go. Konecki [2005] uzupełnia dane tekstowe dotyczące społecznego świata właścicieli zwierząt domowych danymi wizualnymi. Są to fotografie obrazujące konteksty (hasła → Kontekst, Kontekst przestrzenny) interakcji (hasło → Interakcja) ludzi i zwierząt pozwalające zobaczyć inną warstwę danych dotyczącą procesu antropomorfizacji zwierząt domowych w życiu codziennym. Z kolei Schubert [2006] stara się zanalizować kontekst pracy medycznej oraz cielesności używając nagrań wideo. Dokonuje on szczegÛłowej analizy ruchÛw zapisanych w nagraniach wideo aktorÛw. Pojawiają się ponadto pewne prÛby inspirowane teorią ugruntowaną, jak np. sytuacyjna analiza dyskursu (hasło → Analiza dyskursu) wizualnego [Clarke, 2005: 205ñ260]. Autorka prÛbuje analizować obrazy dyskursu medycznego. Wizualny język anatomii (obrazÛw anatomicznych człowieka) przedstawiony jest w ujęciu relacji władzy i płci oraz przemian historycznych w nauce i społeczeństwie. Jednak zasadnicza koncepcja analizy została zaczerpnięta spoza kontekstu analizowanych danych. Pomimo dobrze znanego stwierdzenia B. Glasera Ñwszystko jest danymiî (all is data), procedury analizowania danych wizualnych nie zostały przez Glasera wypracowane (hasło → Klasyczna teoria ugruntowana). Podobnie Anselm Strauss nie porusza problemu analizowania danych wizualnych pomimo faktu, iż mogłyby być one bardzo pomocne w jego analizach cielesności czy otoczenia szpitalnego (hasło → Deskryptywna teoria ugruntowana) [zob.: Schubert, 2006]. Dane wizualne są dobierane poprzez procedurę teoretycznego dobierania prÛbek (hasło → Teoretyczne pobieranie prÛbek) i następnie analizowane. Przystępując do ich analizy, na samym początku przygotowujemy transkrypcję danych. Tylko wÛwczas można je analizować. Dane powinny być przygotowane w ten sposÛb, by można było o nich myśleć za pomocą słÛw. Po wykrystalizowaniu się głÛwnych kategorii można już kodować obrazy bez transkrypcji, bezpośrednio za pomocą kodÛw, ktÛre już wcześniej odnosiły się do określonych kategorii o charakterze konceptualnym. Transkrypcja w początkowej fazie badań i analiz jest niezbędna, by mieć szczegÛłowy obraz sytuacji i wizualizacji miejsc oraz ludzi dokonanej przez fotografa/kamerzystę oraz badanych procesÛw psychospołecznych i/lub procesÛw wizualnych, takich jak np. autoprezentacje (hasło → Autoprezentacja) wizualne, prezentacje wizualne Ñbezpośrednich innychî, wizualna prezentacja kontekstÛw interakcji, perswazyjna argumentacja wizualna, wizualna obrona stanowisk, wizualna krytyka stanowisk, wizualizacja warunkÛw życia, wizualizacja perspektyw czasowych (hasło → Temporalność) itp. Wizualna teoria ugruntowana 319 Transkrypcja może być dokonana w formie prostej [Konecki, 2008], kiedy opisujemy obraz, koncentrując się na całej zawartości wymiaru przestrzennego fotografii/obrazu bądź Ñpoklatkowanegoî nagrania wideo. Badacz powinien zachowywać się jak etnograf obserwujący (hasło → Obserwacja) pewne sytuacje i starający się je opisać. Następnie powinien on zamienić swoje postrzeżenia na słowa. Opisany zostaje zarÛwno pierwszy, jak i drugi plan danego zdjęcia/obrazu wideo. Ponadto opisuje się zarÛwno ruchy, jak i gesty jednostek uwiecznionych na fotografiach/obrazach, pewne powiązania gestÛw i konsekwencje tych powiązań, wzajemne relacje ludzi i zwierząt. Fizyczne artefakty są dokładnie opisane w kontekście (hasło → Kontekst) ich unikalnych relacji z innymi sfotografowanymi/zobrazowanymi obiektami bądź aktorami. Należy pamiętać o zrekonstruowaniu sposobu widzenia fotografa. W jaki sposÛb osoba ta postrzega fotografowany obiekt? To pytanie związane jest z kontekstem opisania samego obrazu. Powinniśmy wiedzieć: kto, gdzie, kiedy oraz dlaczego znajduje się w fotografowanym miejscu. Ponadto warto zdać sobie sprawę z tego, kim jest fotograf/operator kamery i jak znalazł się w zajmowanej przez siebie pozycji. Potrzebujemy zwerbalizowanego wytłumaczenia sytuacji, często dokonywanego przez samych fotografowanych aktorÛw bądź przez fotografa. Dane te poddajemy także analizie (kodowaniu, analizie porÛwnawczej i opisywaniu w notach teoretycznych), są one bowiem częścią danej Ñwizualizowanej sytuacjiî, są danymi do analizy. Sekwencja fotografii/obrazÛw bądź poklatkowanego nagrania audio-wideo rÛwnież jest istotna w interpretacji znaczenia danego kontekstu badanego zjawiska. Sekwencje pozwalają na zastosowanie analizy ciągłego porÛwnywania obrazÛw, co jest niezbędne do generowania kategorii i ich konceptualnych własności. Opisane obrazy kodujemy zgodnie z procedurami metodologii teorii ugruntowanej (hasło → Metodologia teorii ugruntowanej). Poczynając od kodowania otwartego, poprzez kodowanie selektywne, kończąc na teoretycznym (hasła → Paradygmat kodowania, Zogniskowane kodowanie kategorii). Do kodowania teoretycznego mogą być wykorzystane pewne rodziny kodowania (hasło → Rodziny kodowania teoretycznego) wywodzące się zarÛwno z samej teorii ugruntowanej [Glaser, 1978: 72ñ82] oraz np. z tradycji interakcjonistycznych (hasło → Paradygmat interpretatywny). Składają się na to następujące terminy, ktÛre jednak nie wyczerpują możliwości wszystkich rodzin kodowania i możliwości kodowania obrazu. Terminy te wybraliśmy ze względu na duże potencjalne możliwości w nich tkwiące odnośnie analizy danych wizualnych. WybÛr rodzin kodowania wynika z doświadczeń badawczych autora hasła: 1) jaźń (kody opierają się tutaj na następujących terminach: tożsamość, prezentacja siebie, ciało, cielesność (hasło → Cielesność), transfor- 320 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) Wizualna teoria ugruntowana macja tożsamości (hasło → Transformacje tożsamości), pewność siębie, pozytywny obraz siebie, negatywny obraz siebie, zdecydowanie, samokontrola, trwałość, godność, stabilność, deprecjonowanie się, nieskromność, pompatyczny obraz siebie, autokształtowanie, poleganie na sobie, niezależność, rozgrzeszanie się, egoizm itp.); interakcje/działania (następujące terminy będą odnosiły się do tej rodziny: wymiana, wspÛlne działanie (hasła → Działanie połączone, Działanie społeczne), odnoszenie się, odwzajemnianie, przeciwstawianie się, wymuszanie, konwersja, dobre obyczaje, zakładanie się, zachowanie się, walka, pozostawanie w konflikcie, dyskryminowanie, wpływanie, powitanie, negocjowanie, zawieranie transakcji, nabywanie, sprzedawanie, kłÛcenie się, granie, gra wstępna, obrona, manewrowanie, interweniowanie, podejmowanie ryzyka, działanie, pracowanie, pracowanie razem, odgrywanie, odkrywanie itp.); procesy (pomocne tutaj mogą być następujące terminy: profesjonalna/ zawodowa biografia, kariera (hasło → Kariera), znaczący czas, przejścia, metamorfozy, punkty zwrotne, stany, fazy, fazowanie, wzrost, schyłek, dezintegracje, reintegracje, posuwanie się dalej, odsuwanie się itp.); relacje (kody: związki, dobre relacje, złe relacje, relacje miłosne, relacje publiczne, sypianie ze sobą, wyzwolenie seksualne, dobieranie się w pary, mieszanie się, dodatkowe relacje, zaufanie, zdrada, intymność, uczuciowość; lub bardziej strukturalne terminy, jak: rodzina, przyjaźń, sąsiedztwo, relacje braterskie/siostrzane, macierzyństwo, ojcostwo, rodowÛd, szczep, rasa, reprodukcja itp.); symbole (hasło → Symbol) (symbole mogą się wywodzić z następujących źrÛdeł kodÛw oraz ich znaczeń: tradycji społecznej, religii, dziedzictwa kulturowego); świat społeczny/subkultura (światy społeczne (hasło → Świat społeczny), subświaty, światy życia, areny (hasło → Arena), spory, działania, żargon, gwara, kanały komunikacji, komunikacja (hasło → Akt komunikacji), wartości, normy, rytuały (hasło → Rytuał organizacyjny), zrytualizowanie, legitymizacja, teoretyzowanie, subkultura, segmentacja światÛw, perspektywa, dyskurs, sposoby autoprezentacji itp.); emocje (kody emocji mogą być ujmowane za pomocą społecznie generowanych emocji, takich jak: poniżenie, upodlenie, umartwienie, wstyd, zakłopotanie, duma, lub za pomocą innych emocji, ktÛre stanowią część więzi, relacji międzyludzkich, takich jak: szczęście, bycie zakochanym, smucenie się, żal, strach, nienawiść, czczenie kogoś, zazdrość); rodzaj (genre; pewien skonwencjonalizowany typ zachowania opisywany za pomocą terminÛw: zapraszanie, pożegnania, żałoba/opłaki- Wizualna teoria ugruntowana 321 wanie kogoś, ceremonia zmiany statusu, np. śluby, dokumentowanie zdobycia szczytu gÛry, objawienie religijne itp.); 9) głÛwne pojęcia socjologiczne (definicja sytuacji, społeczne powiązania, ład i nieład społeczny, klasa społeczna, pozycja społeczna, ruchliwość społeczna, ewolucja rodziny, dezorganizacja społeczności/grup społecznych, mobilność społeczna itp.); 10) Ñjednostka społecznaî (narÛd, klasa społeczna, kasta, społeczność, organizacja, firma, przytułek, wydział, miasto, wieś itp. lub status, rola (hasło → Rola społeczna), przyjmowanie/odgrywanie roli, stopień itp.). Powyższe terminy są bazą dziesięciu głÛwnych rodzin kodowania, ktÛre umożliwiają analizę teoretyczną danych [Konecki, 2008a]. Zaproponowane rodziny nie tworzą wyczerpującej listy rodzin kodowania. Kody odwołują się do sproblematyzowanego obszaru, ktÛry może wynikać z analizowania jakiegokolwiek zdjęcia czy obrazu. Każda rodzina kodowania powinna być tak wybrana, aby odpowiadać danemu obszarowi rzeczowemu. Oczywiście nie jest to wyczerpująca lista wszystkich rodzin kodowania. Dalsze badania i analizy danych empirycznych mogą je znacznie wzbogacić. Bibliografia Clarke A. (2005), Situational Analysis: Grounded Theory after the Postmodern Turn, Thousand Oaks, Ca: SAGE Publications. Flick U. (red.) (2007), Using Visual Data in Qualitative Research, LA, London, New Delhi, Singapore: SAGE Publications. Glaser B., Strauss A.L. (1967/2009), Odkrywanie teorii ugruntowanej. Strategie badania jakościowego, tłum. M. Gorzko, KrakÛw: Nomos (oryg. B. Glaser, A.L. Strauss (1967), Discovery of Grounded Theory: Strategies for Qualitative Research, Chicago: Aldine). Glaser B. (1978), Theoretical Sensitivity, San Francisco: The Sociology Press. Knoblauch H. (2005, September), Focused Ethnography [30 paragraphs], Forum Qualitative Sozialforschung/Forum: Qualitative Social Research [Online Journal], 6 (3), Art. 44. Pobrano z: http://www.qualitative-research.net/ fqs-texte/3-05/05-3-44-e.htm (data wejścia: 1.16.2007). Konecki K.T. (2005), Ludzie i ich zwierzęta. Interakcjonistyczno-symboliczna analiza społecznego świata właścicieli zwierząt domowych, Warszawa: Scholar. ------ (2005a), Wizualne wyobrażenia. GłÛwne strategie badawcze w socjologii wizualnej a metodologia teorii ugruntowanej, Przegląd Socjologii Jakościowej, t. I, nr 1. Pobrano z: http://www.qualitativesociologyreview.org/ PL/Volume1/PSJ_1_1_Konecki.pdf 322 Wrażliwość teoretyczna ------ (2008), Dotyk i wymiana gestÛw jako element wytwarzania więzi emocjonalnej. Zastosowania socjologii wizualnej i metodologii teorii ugruntowanej w badaniu interakcji zwierząt i ludzi, Przegląd Socjologii Jakościowej, t. IV, nr 1. Pobrano z: http://www.qualitativesociologyreview.org/ PL/archive_pl.php (data wejścia: 5.2008). ------ (2008a), Wizualna Teoria Ugruntowana. Rodziny kodowania wykorzystywane w analizie wizualnej, Przegląd Socjologii Jakościowej, t. IV, nr 3. Pink S. (2009), Etnografia wizualna, KrakÛw: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielońskiego (oryg. S. Pink (2006), Doing Visual Ethnography, LA, London, New Delhi, Singapore: Sage). Schubert C. (2006), Video Analysis of Practice and Practice of Video Analysis. Selecting field and focus in videography, [w:] H. Knoblauch, B. Schnettler, J. Raab, H.G. Soeffner (red.), Video Analysis: Methodology and Methods. Qualitative Audiovisual Data Analysis in Sociology, Frankfurt am Main: Peter Lang. Suchar Ch. (1997), Grounding Visual Research In Shooting Scripts, Qualitative Sociology, 20 (1), s. 33ñ55. Adam Mrozowicki Wrażliwość teoretyczna (Theoretical sensitivity) Kluczowe założenie metodologii teorii ugruntowanej (hasło → Metodologia teorii ugruntowanej) oznaczające zdolność badacza do konceptualizacji (hasło → Delimitacja przez konceptualizację), formułowania hipotez i Ñmyślenia o danych w kategoriach teoretycznychî [Strauss, 1987: 21]. Założenie to, obecne już w pierwszej wersji metodologii Barneya Glasera i Anselma Straussa [1967: 45ñ46], zostaje na stałe wprowadzone do języka socjologii jakościowej w książce Theoretical Sensitivity autorstwa Glasera [1978]. W nieco pÛźniejszej pozycji Glaser [1992: 27] określa mianem wrażliwości teoretycznej Ñwiedzę, rozumienie i umiejętności badacza, ktÛre wspierają generowanie przez niego kategorii i [ich] właściwości oraz zwiększają jego zdolność do łączenia ich w hipotezy, jak rÛwnież do dalszej integracji hipotez zgodnie z wyłonionymi kodami teoretycznymiî (hasło → Paradygmat kodowania). Omawiana tutaj koncepcja nawiązuje do dyskutowanych przez Herberta Blumera pojęć uczulających (hasło → Pojęcia w symbolicznym interakcjonizmie), dostarczających istotnych sugestii w podejściu do danych, lecz nieograniczających procesu badawczego do ścisłych ram zoperacjonalizowanych zmiennych. Wrażliwość teoretyczna, Wrażliwość teoretyczna 323 akcentując znaczenie kompetencji teoretycznych i przygotowania badacza w procesie konceptualizacji, stanowi istotne uzupełnienie proceduralnej strony metodologii teorii ugruntowanej. O ile podejście proceduralne kładzie nacisk na Ñwyłanianie sięî teorii w efekcie ścisłego trzymania się zalecanych krokÛw analitycznych, o tyle założenie o wrażliwości teoretycznej oznacza uznanie znaczenia wnoszonej przez badacza wiedzy teoretycznej. W tym sensie omawiana koncepcja stanowi odpowiedź na zarzut Ñnaiwnego induktywizmuî formułowany niekiedy pod adresem metodologii teorii ugruntowanej. Badacz, zdaniem Glasera i Straussa [1967: 3], nie podchodzi do rzeczywistości jako tabula rasa, dysponuje raczej określoną perspektywą poznawczą, ktÛra pomaga mu dostrzec odpowiednie dane i wyabstrahować z nich kategorie. Dalszy rozwÛj metodologii teorii ugruntowanej przyniÛsł przynajmniej dwa rÛżniące się od siebie rozumienia prezentowanej koncepcji [por. Kelle, 2005]. Glaser, wprowadzając procedurę kodowania teoretycznego, wrażliwością teoretyczną określa zdolność badacza do generowania pojęć z danych i wiązania ich ze sobą zgodnie z normatywnymi modelami teoretyzowania w nauce, w tym w szczegÛlności w socjologii [por. Glaser, 1992: 27]. Celem kodowania teoretycznego, bazującego na wrażliwości teoretycznej, jest modelowanie wygenerowanych z danych pojęć w postaci hipotez, ktÛre ostatecznie składają się na teorię. Glaser [1978, 2005] wyrÛżnia kilkanaście rodzin kodowania (hasło → Rodziny kodowania teoretycznego), zawierających zarÛwno pojęcia formalne (np. przyczyny, konteksty, wymiary, stopnie), jak i kategorie stricte socjologiczne pochodzące z szerokiego spektrum tradycji teoretycznych (np. normy społeczne, światy społeczne, kontrola społeczna, autopoiesis). O ile Glaser poddaje ostrej krytyce tendencję do podporządkowania wyłanianej teorii założeniom wypływającym ze ściśle określonych szkÛł teoretycznych, zaś możliwość porÛwnawczego wykorzystania istniejących pojęć (ÑkodÛwî) teoretycznych przesuwa na sam koniec procesu badawczego, o tyle podejście Straussa i jego kontynuatorÛw (m.in. Juliet Corbin, Kathy Charmaz, Adele Clarke) jest pod tym względem bardziej liberalne. Po pierwsze, tolerują oni wykorzystanie pojęć uwrażliwiających i przegląd literatury przedmiotu już w początkowej fazie analiz. Po drugie, podstawowym źrÛdłem wrażliwości teoretycznej zostaje uczyniona tradycja pragmatyzmu i symbolicznego interakcjonizmu (hasło → Paradygmat interpretatywny). W najbardziej znanym ujęciu Straussa i Corbin [1990] zaplecze interakcjonistyczne prowadzi do opracowania paradygmatu kodowania kładącego akcent na aspekty badanych zjawisk i procesÛw społecznych, takie jak: ich warunki, podejmowane przez aktorÛw działania i interakcje oraz ich konsekwencje. Niezależnie od omawianych powyżej 324 Wrażliwość teoretyczna rÛżnic istnieje zgoda, że wrażliwość teoretyczna stanowi niezbędne wyposażenie każdego badacza jakościowego. Nabywanie wrażliwości teoretycznej jest zarÛwno nieustannym procesem przyswajania nowych ÑkodÛw teoretycznychî [Glaser, 2005], jak i pogłębianiem Ñwrażliwości interakcyjnejî jako umiejętności postrzegania i rozumienia wieloaspektowości relacji społecznych [Strauss, 1987]. Tak pojmowana wrażliwość jest umiejętnością patrzenia na badane życie społeczne Ñz wielu punktÛw widzenia, dokonywania porÛwnań, podążania za wskazÛwkami i rozwijania ideiî [Charmaz, 2006: 135]. Jeśli kreatywność badacza zależy przede wszystkim od umiejętności ustanowienia Ñnowych połączeń między ideamiî [Glaser, 1992: 28], teoretyczna wrażliwość może być interpretowana jako zaplecze wnioskowania abdukcyjnego [por. Kelle, 2005]. W takim ujęciu wyjaśnienie nieoczekiwanych faktÛw oraz konstruowanie nowych hipotez teoretycznych następuje przez innowacyjną rearanżację posiadanej już wiedzy, zaś wrażliwość teoretyczna może stanowić intelektualną podstawę Ñinstynktu zgadywaniaî leżącego u podstaw mechanizmu abdukcji. Bibliografia Charmaz K. (2009) Teoria Ugruntowana. Praktyczny przewodnik po analizie jakościowej, tłum. B. Komorowska, Warszawa: PWN (oryg. Charmaz K. (2006), Constructing Grounded Theory. A Practical Guide Through Qualitative Analysis. London: Sage). Glaser B. (1978), Theoretical Sensitivity. Advances in the Methodology of Grounded Theory, Mill Valley: Sociology Press. ------ (1992), Emergence vs. Forcing. Basics of Grounded Theory Analysis, Mill Valley: Sociology Press. ------ (2005), The Grounded Theory Perspective III: Theoretical Coding, Mill Valley: Sociology Press. ------, Strauss A. (2009) Odkrywanie teorii ugruntowanej. Strategie badania jakościowego, tłum. M. Gorzko, KrakÛw: Nomos (oryg. B. Glaser, A. Strauss (1967), Discovery of Grounded Theory: Strategies for Qualitative Research, Chicago: Aldine). Kelle U. (2005), ÑEmergenceî vs. ÑForcingî of Empirical Data? A Crucial Problem of ÑGrounded Theoryî Reconsidered, Forum Qualitative Social Research, 6 (2). 2006 (http://www.qualitativeresearch.net/index.php/fqs/ article.viewarticle/467, dostęp 25 lipca 2011). Strauss A. (1987), Qualitative Analysis for Social Scientists, Cambridge: Cambridge University Press. ------, Corbin J. (1990), Basics of Qualitative Research: Grounded Theory Procedures and Techniques, Newbury Park: Sage. WspÛlnotowe badanie w działaniu 325 Aleksander Chrostowski WspÛlnotowe badanie w działaniu (Community Action Research) Metoda Community Action Research (CAR) jest kolejną modyfikacją metody Action Research (hasło → Metoda badania w działaniu) [patrz: Participatory Action Research ñ PAR; Action Research ñ AR]. Podstawowym założeniem podejścia, a zarazem wyzwaniem, było budowanie wiedzy dla zmian transformacyjnych na dużą skalę [Goodman, Huseman, 1999]. Priorytetowe w realizacji tego celu było budowanie wspÛłpracy i postawy zakładającej głęboką wiarę w bycie członkiem wspÛlnoty [Bunker, Alban, 1997; Senge, Scharmer, 2001]. Tylko w takim przypadku możliwy był wzrost i konsolidowanie się wspÛlnot, wynikający ze wspÛlnych celÛw, dzielenia podobnych zasad i wspÛlnego rozumienia procesu tworzenia wiedzy. CAR odwołuje się do tradycji działania AR osadzonej wewnątrz dużej społeczności dokonującej zmiany i zorientowanej na wspÛlny projekt [Whyte, 1991]. Celem jest tutaj produkcja użytecznej wiedzy dla ludzi w ich codziennym życiu. Ideologia CAR zakłada, że cała wiedza to działanie, a całe działanie to wiedza. W odrÛżnieniu od tradycyjnego AR, nowe podejście wyrÛżnia [Senge, Scharmer, 2001: 246]: 1) nawiązywanie stosunkÛw i wspÛłpracy pomiędzy rozwiniętymi organizacjami oraz konsultantami, badaczami i innymi osobami zaangażowanymi w projektach; 2) wspieranie postępu w indywidualnych organizacjach poprzez międzyorganizacyjną więź, podtrzymywanie zmian, ktÛre inaczej by zostały zaniechane; 3) kreowanie informacji i obrazu odzwierciedlającego istotę zmian, umożliwiającą wszystkim zainteresowanym zrozumienie i kontrolę procesÛw, 4) założenie o konieczności, by organizacje ewoluowały zgodnie z ludzką naturą i otaczającym je światem; 5) położenie nacisku na stworzeniu atmosfery bezpieczeństwa, skłonienie ludzi do refleksji, zastanowienie się, na czym naprawdę im zależy, a nie na robieniu dobrego wrażenia. Na bazie doświadczeń zespołu twÛrcÛw podejścia (z założenia zrÛżnicowanego zarÛwno pod względem doświadczeń jak i wykształcenia) powstał model Community Action Research (CAR) określający przepływ zasobÛw w systemie kreacji wiedzy dla praktyki. Bazował on na trzech powiązanych i rÛwnorzędnych elementach [Senge, Scharmer, 2001: 241]: 1) poszukiwaniu wiedzy ñ odnajdywanie przez członkÛw grupy: wiedzy, doświadczeń i teorii w celu podzielenia się z innymi tym, czego się 326 WspÛlnotowe badanie w działaniu nauczyło, czy odnalazło; im bardziej był to zdyscyplinowany proces, tym większe prawdopodobieństwo przejścia do następnego etapu uczenia się; 2) zdolności budowania ñ poprzez podwyższenie zdolności i możliwości członkÛw grupy następował rozwoju teorii, tworzenie i rozwÛj narzędzi ukierunkowanych na cel; 3) praktykę ñ wspÛlna praca z praktykami i dla praktyki, w celu uzyskania rezultatÛw zadowalających tych, dla ktÛrych one powstają (praktyczne know-how). Pomimo prostoty modelu, cykl tworzenia wiedzy trwa relatywnie długo [Checkland, 1981]. Każdy z przedstawionych elementÛw jest ciężko Ñprzenieśćî na kolejny. Efektem tego jest syndrom lustrzanych odbić, oznacza to, że każdy z trzech elementÛw (poszukiwania naukowe, zdolność budowania i praktyka) tworzy przede wszystkim swoją własną domenę zainteresowań. Dodatkowo nakładają się na to rÛżne normy kulturowe i instytucjonalne, tworząc dodatkowe podziały w ogromnym procesie kreacji i transferu wiedzy. Poglądy naukowcÛw, profesjonalnych firm doradczych i menedżerÛw, przy rÛżnorodności tych światÛw/podmiotÛw, rÛżnią się w tak dużym stopniu, że czynią integrację skrajnie trudną. Edgar Schein [2001] twierdzi, że większość konsultantÛw jest nastawiona na rozwiązywanie problemÛw, a nie na tworzenie nowych zdolności i wiedzy na potrzeby klientÛw. Koncentracja na problemach, a nie na kwestionowaniu panujących praktyk i założeń, często owocuje tym, że konsultanci doskonalą się w szybkich rozwiązaniach, a głębsze problemy zostają niezidentyfikowane [Kubr, 1986]. Początki podejścia Community Action Research (CAR) związane są z ufundowaniem przez grupę amerykańskich firm Centrum dla Nauki Organizacyjnej w 1991 roku. Oceniono, że sukcesy związane były z trzema głÛwnymi źrÛdłami [Senge, Scharmer, 2001: 238]: 1) utalentowanym zespołem grupy ludzi zmuszonych do przemyśleń i nauczenia się badania w działaniu (AR); 2) budowaniem wiedzy dla organizacji, ktÛre zaowocowało zmianą rozumienia, czym ona jest dla samych członkÛw grupy; 3) rozwojem i zaawansowaniem teorii, poprzez praktyczne know-how, wynikające z doświadczeńî. Po 1995 Centrum dla Nauki Organizacyjnej wybrało nową nazwę adekwatną do charakteru pracy ñ WspÛlnota Zorganizowanego Uczenia Się (SoL), czyli po hiszpańsku słońce. Misja SoL [Senge, Scharmer, 2001: 242] jest następująca: ÑSoL, to światowa organizacja, powstała w celu tworzenia wiedzy dla zasadniczej zmiany założeń, (kim jesteśmy), zwłaszcza, aby budować organizacje, ktÛre są WspÛlnotowe badanie w działaniu 327 warte całkowitego ludzkiego poświęcenia, (dlaczego tu jesteśmy) przez odkrycie, scalenie i wdrożenie teorii i praktyki dla niezależnego rozwoju ludzi i ich instytucjiî. Kierowano się trzema zasadami: 1) stworzenie wspÛlnego oświadczenia, wspÛlnych celÛw oraz zasadniczych wytycznych; 2) wytworzenie infrastruktury, ktÛra by wspomagała budowanie społeczności; 3) przedsięwzięcie wspÛłpracy w dziedzinie projektÛw, ktÛra umożliwi skupienie się na zasadniczych tezach oraz stworzy konkretne otoczenie dla dalszego pogłębiania wspÛlnych celÛw. Proces tworzenia grup i myślenia w grupie był oparty o metaforę drzewa [Senge, Scharmer, 2001: 240]: ÑGałęzie symbolizowały narzędzia i metody, znaczenie, w ktÛrym teoria jest tłumaczona na praktykę. Owoce drzewa, to praktyczna wiedza, korzyści, ktÛre bezspornie widać są żyjącym systemem, w sposÛb ciągły się regenerują, tworzą nowe korzenie gałęzie i owoce. Tak samo ñ kreacja wynika ze wzajemnych zależności od siebie poszczegÛlnych elementÛwî. Metafora drzewa miała pokazywać wspÛłzależność świata praktyki i teorii [Friedman, 2001]. W praktyce CAR używa się metod przede wszystkim jakościowych, wspomagając je metodami ilościowymi, wybÛr zależy od rodzaju problemu oraz poziomu merytorycznego osÛb z danej organizacji czy społeczności [Greenwood, Levin, 1998]. Ze względu na praktyczne cele działalność badaczy/doradcÛw, CAR upodabnia się w wymiarze poszukiwania i tworzenia narzędzi diagnostycznych, do pracy zawodowych konsultantÛw. Dlatego też opis i metodologia podejścia zbieżna jest z zarządzaniem i doradztwem organizacyjnym. Bibliografia Bunker B.B., Alban B.T. (1997), Large Group Intervention: Engaging the Whole System for Rapid Change, San Francisco CA: Jossey-Bass. Checkland P. (1981), Systems Thinking, Systems Practice, Chichester: John Wiley & Sons Ltd. Dixon N. (1994), The Organizational Learning Cycle: How We Can Learn Collectively, London: McGraw-Hill. Friedman V. (2001), Action Science: Creating Communities of Inquiry in Communities of Practice, [w:] P. Reason, H. Bradbury (red.), Handbook of Action Research Participative Inquiry & Practice, SAGE Publications. Goodman J.P., Huseman R.C. (1999), Leading with Knowledge: The Nature of Competition in the 21st Century, SAGE Publications. 328 WspÛlnotowe badanie w działaniu Greenwood D.J., Levin M. (1998), Introduction to Action Research, London: SAGE Publications. Kubr M. (1986), Management consulting, Geneva: International Labour Office. Schein E. (2001), Clinical Inquiry/Research, [w:] P. Reason, H. Bradbury (red.), Handbook of Action Research Participative Inquiry & Practice, London: SAGE Publications, s. 228ñ237. Senge P.M. (1998), Piąta dyscyplina, Warszawa: Dom Wydawniczy ABC. Senge P., Scharmer O. (2001), Community Action Research: Learning as a Community of Practitioners, Consultants and Researcher, [w:] P. Reason, H. Bradbury (red.), Handbook of Action Research Participative Inquiry & Practice, London: SAGE Publications, s. 238ñ249. Whyte F.W. (red.) (1991), Participatory Action Research, New York: SAGE. Izabela Ślęzak WspÛłczynnik humanistyczny (Humanistic coefficient) WspÛłczynnik humanistyczny to zaproponowany przez Floriana Znanieckiego postulat metodologiczny określający nastawienie badawcze charakterystyczne dla nauk humanistycznych, zdecydowanie odrÛżniające je od obiektywistycznego podejścia postulowanego na gruncie nauk przyrodniczych. Konieczność stosowania na gruncie nauk humanistycznych odmiennego podejścia wiąże się ze specyficznym charakterem analizowanych zjawisk. W naukach przyrodniczych badane zjawiska są Ñniczyjeî ñ badacz przez sam fakt prowadzenia badań nie wpływa na ich naturę (np. układ warstw geologicznych nie zmieni się niezależnie od tego czy stanie się przedmiotem refleksji badacza, czy też nie). Badacz może więc dążyć do osiągnięcia maksymalnej obiektywności, gdyż interesuje go tylko to, czym są badane zjawiska w jego własnym doświadczeniu. W naukach humanistycznych taka postawa nie jest możliwa, badacz społeczny stara się poznać i zrozumieć zjawiska, ktÛre są już Ñczyjeśî, są przedmiotem doświadczenia, działań (hasło → Działanie społeczne) i definicji innych ludzi. Wszystkie dane, ktÛre są przedmiotem refleksji badacza, należą już do czyjegoś aktywnego doświadczenia i są takie, jakimi czyni je to doświadczenie. W badaniu zjawisk kulturowych konieczne jest więc wzięcie pod uwagę znaczeń, postaw i przekonań ludzi, ktÛrych te dane dotyczą. Aby było to możliwe, badacz powinien być świadomy tego, że jego poznanie nie jest wolne od społecznego zakorzenienia; nie jest więc możli- WspÛłczynnik humanistyczny 329 we, by przyjmował charakterystyczną dla nauk przyrodniczych postawę absolutnego obserwatora (hasło → Obserwacja); powinien raczej traktować siebie jako członka grup społecznych (hasła → Grupa pierwotna, Grupa odniesienia) i starać się poznać oraz zrozumieć perspektywę zarÛwno innych uczestnikÛw, jak i własną. Koncepcja wspÛłczynnika humanistycznego zwraca uwagę na to, że nie istnieje nauka o zjawiskach społecznych Ñsamych w sobieî, ktÛre socjolog może zaobserwować jako czysty podmiot poznający; socjologia jest nauką o zjawiskach społecznych czy społeczeństwie tylko w takim wymiarze i jedynie wtedy, gdy uwzględniony zostanie wspÛłczynnik humanistyczny. Bibliografia Thomas W.I., Znaniecki F. (1976), Chłop polski w Europie i Ameryce, Warszawa: LSW (oryg. W.I. Thomas, F. Znaniecki (1918ñ1920), The Polish Peasant in Europe and America, Boston: Richard G. Badger). Znaniecki F. (1934), The Method of Sociology, New York: Rinehart and Company, Inc. ------ (1952), Cultural Sciences. Their Origin Development, Urbana: University of Illinois Press. ------ (1971), Nauki o kulturze. Narodziny i rozwÛj, Warszawa: PWN ------ (1984), Społeczne role uczonych. Pisma wybrane, Warszawa: PWN. ------ (1988), Wstęp do socjologii, Warszawa: PWN. Hałas E. (1987), Społeczny kontekst znaczeń w teorii symbolicznego interakcjonizmu, Lublin: Wydawnictwo KUL. Jakub Niedbalski Wywiad narracyjny (Narrative interviews) Wywiad narracyjny jest techniką badawczą stosowaną w naukach społecznych, a rozpowszechnioną na gruncie socjologii jakościowej. Polega na stymulacji opowiadania o przeżyciach związanych z uczestnictwem osoby badanej w jakimś wydarzeniu lub ciągu wydarzeń. Początek takiemu podejściu dały badania Leonarda Schatzmana i Anselma Straussa [1955], a rozwinięcie koncepcji wywiadu narracyjnego jest dziełem Fritza Sch¸tzego [1983, 1990], ktÛry opracował tę technikę dla potrzeb badań 330 Wywiad narracyjny biograficznych (hasła → Metoda biograficzna, Biograficzno-narracyjna metoda interpretacyjna) [zob. Piotrowski, 1997]. Przedmiotem wywiadu narracyjnego są przede wszystkim historie życia, takie jak np. historie karier (hasło → Kariera) zawodowych, historie doświadczeń związanych z klęskami żywiołowymi, przeżyciami wojennymi itd. [Konecki, 2000: 180]. Należy pamiętać, że narracjami są jedynie te opowieści, ktÛre posiadają wyraźnie zaznaczony w historycznym czasie swÛj początek, po ktÛrym następuje opis rozwoju pewnych zdarzeń w jakiś sposÛb ze sobą powiązanych, a opowieść ma czasowo wyraźnie określony przez opowiadającego koniec [Piotrowski, 1997: 7; por. Sch¸tze, 1983]. Istotą wywiadu narracyjnego jest otrzymanie opowieści o życiu niebędącej sumą odpowiedzi na stawiane pytania, lecz spontaniczną reakcją (narracją), ktÛra nie jest zakłÛcona interwencją badacza (Kaźmierska, 1997: 35]. Celem wywiadu jest zdobycie danych, ktÛrych analiza umożliwi rekonstrukcję czasowego porządku oraz sekwencji zdarzeń składających się na poszczegÛlne etapy życia [Prawda, 1989: 88]. RozmÛwcę prosi się o opowiedzenie własnej historii życia albo przeżyć związanych z przebiegiem jakichś zdarzeń. Zasadniczym elementem takiego wywiadu jest opowieść autobiograficzna [por. Prawda, 1989]. Fazy wywiadu narracyjnego [Hermanns, 1987: 43ñ56; por. Prawda, 1989; Kaźmierska, 1997; Konecki, 2000]: 1) Faza rozpoczęcia wywiadu (Starting Phase) ñ służy do tworzenia atmosfery sprzyjającej opowiadaniu poprzez budowanie relacji opartych na wzajemnym zaufaniu. W fazie tej treść rozmowy nie jest bezpośrednio związana z tematem wywiadu i ma na celu przygotowanie narratora do podzielenia się historią swojego życia. 2) Faza stymulowania do narracji (Phase of Stimulating a Narrative) ñ polega na objaśnieniu rozmÛwcy formy wypowiedzi, jakiej się od niego oczekuje przy zachowaniu maksymalnej neutralności w zakresie jej merytorycznej treści. Zadaniem przeprowadzającego wywiad jest podkreślenie zainteresowania osobistymi doświadczeniami narratora. 3) Faza prezentacji opowieści przez narratora (Phase of Main-Story) ñ stanowi podstawową część wywiadu, na ktÛrą składa się spontaniczna, niezakłÛcona interwencją badacza opowieść o doświadczeniach narratora. Zadaniem osoby przeprowadzającej wywiad jest podtrzymywanie interakcji (hasło → Interakcja) poprzez pozawerbalne znaki służące wskazaniu, że opowieść jest ważna i interesująca. 4) Faza zadawania pytań (Additional Inquiry) ñ następuje po całkowitym zakończeniu narracji. Osoba przeprowadzająca wywiad zadaje dodatkowe pytania, ktÛre wyłoniły się w poprzedniej fazie oraz tzw. pytania teoretyczne, służące uzyskaniu opinii, komentarzy narratora. Wywiad narracyjny 331 5) Faza zakończenia wywiadu (Ending Phase) ñ w fazie tej dochodzi do normalizowania konwersacji, polegającej na powrocie do rozmowy o charakterze potocznym. Wywiad narracyjny zostaje utrwalony na określonym nośniku (cyfrowym lub analogowym) za pomocą odpowiedniego urządzenia, głÛwnie dyktafonu. Następnie dokonuje się jego transkrypcji, polegającej na dokładnej i w całości przepisanej treści wypowiedzi narratora z oznaczeniem jej parajęzykowych własności (m.in. przerwy, milczenie, śmiech, westchnienia) za pomocą określonych symboli (hasło → Symbol) (np. umowne podkreślenia, pogrubienia, znaki interpunkcyjne). Taka forma zapisu jest istotna z punktu widzenia poprawności interpretacji wypowiedzi [Piotrowski, 1997: 7; Konecki, 2000: 181]. Opracowanie i analiza tekstu wywiadu dokonywane są na podstawie określonej koncepcji teoretycznej przy użyciu wypracowanych w jej ramach pojęć [zob. Sch¸tze, 1983; Hermanns, 1987; Prawda, 1989; Kaźmierska, 1997; Konecki, 2000]. Bibliografia Konecki K. (2000), Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana, Warszawa: PWN. Kaźmierska K. (1997), Wywiad narracyjny ñ technika i pojęcia analityczne, [w:] M. Czyżewski, A. Piotrkowski, A. Rokuszewska-Pawełek (red.), Biografia a tożsamość narodowa, ŁÛdź: Uniwersytet ŁÛdzki, Katedra Socjologii Kultury. Prawda M. (1989), Biograficzne odtwarzanie rzeczywistości (O koncepcji badań biograficznych Fritza Sch¸tzego), Studia Socjologiczne, 4, s. 81ñ98. Hermanns H. (1987), Narrative interviews ñ a New tool for sociological field research, Folia Sociologica, 13, s. 43ñ56. Piotrowski A. (1997), Wstęp, [w:] M. Czyżewski, A. Piotrkowski, A. Rokuszewska-Pawełek (red.), Biografia a tożsamość narodowa, ŁÛdź: Uniwersytet ŁÛdzki Katedra Socjologii Kultury. Schatzman L., Strauss A. (1955), Social Class and Modes of Communication, American Journal of Sociology, t. 60, nr 4. Sch¸tze F. (1990), Presja i wina: doświadczenia młodego żołnierza niemieckiego w czasie drugiej wojny światowej i ich implikacje biograficzne, [w:] J. Włodarek, M. ZiÛłkowski (red.), Metoda biograficzna w socjologii, WarszawañPoznań: PWN. ------- (1983), Biographieforschung und narratives Interview, Neue Praxis, 3, s. 283ñ293. 332 Wywiad skoncentrowany na problemie Joanna Bielecka-Prus Wywiad skoncentrowany na problemie (Problem ñ centered interview) Wywiad skoncentrowany na problemie, to zespÛł technik badawczych, w ktÛrym stosowane są zarÛwno jakościowe, jak i ilościowe metody zbierania i analizy danych. Badaniom tym przyświecają dwa cele: z jednej strony pragnienie zebrania obiektywnych danych dotyczących zachowań ludzkich, a drugiej strony potrzeba uwzględnienia subiektywnych sposobÛw postrzegania rzeczywistości przez badane jednostki. Andreas Witzel, niemiecki badacz uznawany za twÛrcę tej techniki badawczej, czerpał inspirację teoretyczną z teorii ugruntowanej (hasło → Metodologia teorii ugruntowanej) oraz socjologicznego naturalizmu. Badacz w trakcie procesu badawczego wykorzystuje posiadaną przez siebie wiedzę, jednocześnie nie krępując swobody badanego. Wywiad składa się z następujących elementÛw: • standaryzowany kwestionariusz wypełniany przez respondenta (zazwyczaj pytania dotyczą charakterystyki społeczno-demograficznej badanego i mają formę przypominającą metryczkę w ankiecie). Ma on ułatwić badaczowi przygotowanie się do wywiadu; • lista pytań przewodnich, ktÛre zadaje badacz w trakcie wywiadu. Mają one pobudzić rozmÛwcę do rozmowy, wzmocnić jego zaangażowanie. Dla badacza stanowią ogÛlną ramę orientującą, dzięki ktÛrej możliwe jest porÛwnywanie wypowiedzi respondentÛw w kolejnych etapach analizy; • nagrania wywiadu i protokÛł obserwacji (hasło → Obserwacja); • komentarze badacza dokonywane tuż po przeprowadzonym wywiadzie, dotyczą atmosfery wywiadu, spostrzeżeń badacza, wstępnych pomysłÛw dotyczących interpretacji itp. Proces badawczy obejmuje zastępujące etapy: 1. Badania za pomocą kwestionariusza ankiety na celowo/losowo wybranej prÛbie. 2. Na podstawie danych z kwestionariusza dobierane są osoby, z ktÛrymi przeprowadzany będzie wywiad. Można także zrobić wywiady ze wszystkimi osobami wypełniającymi kwestionariusz. 3. Wywiad składa się z części wstępnej, podczas ktÛrej badacz wzbudza zaufanie respondenta. Następnie zdaje pytanie o charakterze bardzo ogÛlnym, ale związanym z tematem badań, ktÛre ma zachęcać respondenta do samodzielnej narracji. W dalszym ciągu rozmowy badacz za pomocą umiejętnie zadawanych pytań skłania rozmÛwcę do szczegÛłowej ana- Wywiad skoncentrowany na problemie 333 lizy badanego problemu, ktÛry powinien być rozważany z rÛżnych aspektÛw. Jeśli badacz zauważy niezgodności czy niejasności w wypowiedzi respondenta, powinien je z badanym omÛwić. Wywiad jest nagrywany, a także odnotowane są zachowania niewerbalne respondenta oraz szczegÛły dotyczące miejsca rozmowy (hasła → Wywiad narracyjny, Wywiad swobodny). Niezwykle istotna w tej technice wywiadu jest kooperacja badacza i respondenta oraz odpowiednia atmosfera, ktÛra ma przypominać w jak największym stopniu rozmowę naturalną, podczas ktÛrej badany jako ekspert opowiada o wydarzeniach ze swojego życia, dylematach czy przeżyciach. Wywiad nie powinien, w żadnym wypadku, składać się z izolowanych odpowiedzi na pytania badacza, ponieważ taki sposÛb prowadzenia wywiadu nie daje możliwości dogłębnego i wielostronnego oglądu badanego problemu. Opracowana przed wywiadem lista pytań przewodnich jest przewodnikiem, z ktÛrego badacz korzysta podczas układania pytań szczegÛłowych w trakcie rozmowy. Nie stanowi ona sztywnego wzoru, ale przeciwnie − przebieg wywiadu zależy od motywacji, kompetencji językowej respondenta oraz umiejętności badacza, ktÛry w trakcie rozmowy drąży interesujący go temat. Badacz zadaje pytania w dowolnej kolejności, dopiero w trakcie analizy wywiad zostanie uporządkowany tematycznie. Pytania te pełnią następujące funkcje: wydobywają z pamięci badanego zdarzenia z przeszłości, motywują go do poszukiwania powiązań między wydarzeniami, pobudzają refleksję oraz wydobywają niespÛjności w interpretacji. Celem analizy zebranego materiału badawczego jest odsłonięcie struktury znaczeń stosowanych przez respondentÛw, opierając się na założeniach sformułowanych przez hermeneutykę (hasło → Hermeneutyka obiektywna). Proces odkrywania jest wielokrotnym przechodzeniem od zebranych danych, do ustalonych wzorÛw znaczeń, ktÛre mają obejmować swym zakresem coraz większe partie tekstu. Badacz wykorzystuje swoją wiedzę, zarÛwno uzyskaną w trakcie wywiadu (dlatego istotne jest, aby badacz sam przeprowadzał badania, a nie zlecał tego osobom trzecim), jak rÛwnież swoją Ñwiedzę podręcznąî, ktÛra pozwala mu sformułować pojęcia uwrażliwiające (hasło → Pojęcia w symbolicznym interakcjonizmie). Ustalone jednostki kodowania (hasła → Paradygmat kodowania i zogniskowane kodowanie kategorii, Rodziny kodowania teoretycznego), w tym także utworzone in-vivo i zmienne (np. płeć, wykształcenie), zapisane są, wraz z odpowiadającym im fragmentem wywiadu w banku danych, w ramach przeznaczonych do tego celu programÛw komputerowych, np. ATLAS TI (hasło → Atlas TI), WINMAX, ETHNOGRAPH, NUD.IST itd. Następnie przygotowywana jest szczegÛłowa analiza przypadkÛw (hasło → 334 Wywiad skoncentrowany na problemie Studium przypadku), układająca zdarzenia w porządku chronologicznym. Kolejnym krokiem jest połączenie we względnie spÛjną siatkę kodową, tematyczną i biograficzną, część analiz poprzez analizę wypowiedzi pojedynczych respondentÛw, ale także porÛwnywanie wypowiedzi jednostek należących do określonej kategorii społecznej. Poszukuje się podobieństw i rÛżnic w ich wypowiedziach. Nie jest to czynność jednokrotna, ale powiązany proces indukcji ñ dedukcji, w trakcie ktÛrego definiuje się i modyfikuje zdefiniowane już kategorie, aż do momentu, w ktÛrym przeanalizowany zostanie cały materiał badawczy. Istotne jest, aby ustalone definicje kategorii były jasne, wyczerpujące i opisowe. Są one następnie porządkowane, tworząc siatkę powiązań oraz typologie (hasła → Socjolingwistyka, Etnografia mÛwienia). Podlegają one weryfikacji w trakcie dyskusji zespołu badawczego z punktu widzenia rÛżnych ewaluatorÛw. Ustalone kategorie stanowią bazę dla sformułowania hipotez i interpretacji, ktÛre są testem zarÛwno wyobraźni socjologicznej, jak i wrażliwości teoretycznej badacza. Bibliografia Glaser B., Strauss A.L. (2009), Odkrywanie teorii ugruntowanej. Strategie badania jakościowego, tłum. M. Gorzko, KrakÛw: Nomos (oryg. B. Glaser, A.L. Strauss (1967), Discovery of Grounded Theory: Strategies for Qualitative Research, Chicago: Aldine). Miles M.B., Huberman M.A. (1994), Qualitative Data Analysis ñ an Expanded Sourcebook, London: Sage. Kuehn T., Witzel A. (2004), Using a Text Databank in the Evaluation of Problem-Centered Interviews, Qualitative Social Research, 1 (3). Pobrano z: http://www.qua-litative-research.net/fqs-texte/3-00/3-00kuehnwitzel-e.htm, data wejścia: 2.04.2008. Schaeper H., K¸hn T., Witzel A. (2001), The Transition from Vocational Training to Employment in Germany: Does Region Matter?, [w:] V.M. Marshall, W.R. Heine (red.), Restructuring Work and the Life Course, Toronto: University of Toronto Press, s. 61ñ63. Witzel A. (1982), Verfahren der qualitativen Sozialforschung. ‹berblick und Alternativen, FrankfurtñNew York: Campus. ------ (1985), Das problemzentrierte interview, [w:] G. J¸ttemann (red.), Qualitative Forschung in der Psychologie: Grundfragen, Verfahrensweisen, Anwendungsfelder, Weinheim: Beltz, s. 227ñ255. ------ (2000), The problem-centered interview, Forum: Qualitative Social Research, 1 (1). Pobrano z: http://www.qualitative-research.net/fqs-texte/100/1-00-witzel-e.htm (data wejścia: 2.04.2008). Wywiad swobodny 335 Jakub Niedbalski Wywiad swobodny (Free interview) Wywiad swobodny [zob. Lutyński, 1968: 24ñ28; Przybyłowska, 1978: 62ñ67; Lutyńska, 1998; Konecki, 2000: 169ñ174], zwany także pogłębionym wywiadem etnograficznym stanowi jedną z jakościowych technik (hasło → Metody jakościowe w badaniach rynkowych) uzyskiwania danych opartą na bezpośrednim akcie komunikacji (hasło → Akt komunikacji) o zrÛżnicowanym stopniu standaryzacji. Może przybierać postać mniej lub bardziej ukierunkowanego dialogu, przy czym udział osoby przeprowadzającej wywiad sprowadza się przede wszystkim do roli słuchacza, a respondenta do mÛwcy [por. Babbie, 2008: 327]. Earl Babbie [2008] przyrÛwnuje wywiad swobodny do rozmowy, w ktÛrej osoba prowadząca nadaje ogÛlny kierunek i kładzie szczegÛlny nacisk na pewne tematy poruszane przez respondenta. Podobnie czynią Renate Mayntz, Kurt Holm i Peter Huber [1985: 132], wskazując na swobodę konwersacyjną wywiadu, w ktÛrym głÛwnym rozmÛwcą jest respondent, a rola osoby przeprowadzającej wywiad ogranicza się do wtrącania od czasu do czasu pytania lub prośby o bliższe sprecyzowanie wywodu [por. Konecki, 2000]. Przed przystąpieniem do wywiadu badacz przygotowuje listę poszukiwanych informacji, ważnych dla niego ze względu na badany problem. Jednak w trakcie wywiadu musi być otwarty na nowe wyłaniające się okoliczności oraz informacje. Przeprowadzający wywiad ma swobodę w aranżowaniu sekwencji pytań, a także w sposobie ich formułowania w zależności od sytuacji wywiadu, interesując się nie tylko tym co, ale i jak mÛwi badany, a więc obserwując (hasło → Obserwacja) jego zachowanie [Szacka, 2003: 46]. Język wywiadu swobodnego nie jest sformalizowany ani ujednolicony dla wszystkich respondentÛw [Konecki, 2000: 169]. Wywiad swobodny cechuje się elastycznością i pewnym zakresem niezależności, jaki pozostaje badaczowi podczas pracy w terenie, nie jest jednak spontaniczną wymianą poglądÛw na dowolne tematy; to badacz ustala temat rozmowy, dopytuje, pyta o konteksty (hasło → Kontekst), a więc w dużej mierze kontroluje sytuację rozmowy [por. Lutyński, 1968: 24ñ28; Przybyłowska, 1978: 62ñ67; Kvale 2004: 25 i dalsze]. Właściwe przeprowadzenie wywiadu swobodnego wymaga od badacza przygotowania i przemyślenia wielu kluczowych kwestii oraz podjęcia odpowiednich decyzji, a także posiadania umiejętności dostosowywania projektu wywiadu, formy i kolejności pytań do dynamiki rozmowy [por. Kvale, 2004: 25 i dalsze]. Projekt powinien więc być elastyczny (flexible), aby mÛgł 336 Wywiad swobodny dostosowywać swÛj kształt do zmian zachodzących pod wpływem już przeprowadzonych rozmÛw. Z kolei modyfikowanie, podejmowanie nowych zagadnień czy pogłębianie przeprowadzanej analizy bez rezygnowania z dotychczasowej linii badania jest możliwe dzięki ewolucyjnemu i ciągłemu (continious) charakterowi projektu. Pozwala on badaczowi na ustalenie zestawu informacji, ktÛre chciałby uzyskać, pozostawiając jednocześnie swobodę w formułowaniu konkretnych pytań, dostosowywaniu ich treści do konkretnego rozmÛwcy, sytuacji wywiadu oraz fazy prowadzenia badań [Hammersley, Atkinson, 2000: 157]. Podobnie cechą badań prowadzonych za pomocą wywiadÛw swobodnych jest ich powtarzalność (iterative); dzięki niej możliwe jest ponawianie etapu zbierania, analizowania i porÛwnywania danych zebranych w rÛżnych grupach, co pozwala na uzyskanie bardziej rzetelnego oraz pełniejszego obrazu badanego zjawiska [Kvale, 2004: 25]. Wywiad swobodny, umożliwiając rozmÛwcom zaprezentowanie sposobu, w jaki postrzegają i definiują świat, pozwala badaczowi na podjęcie ich punktu widzenia, a w rezultacie na poznanie i zrozumienie podzielanej przez nich perspektywy [Rubin, Rubin, 1997: 214; Konecki, 2000: 172; Kvale, 2004: 13]. Kluczową kwestią dla powodzenia wywiadu jest więc ustanowienie dobrego kontaktu z rozmÛwcą [Fatyga, 1999: 155] poprzez dostosowanie języka (hasło → Język) do wymogÛw interakcji (hasło → Interakcja) i unikanie sformalizowanego czy przesadnie ujednoliconego sposobu zadawania pytań, co nie zachęca do formułowania rozbudowanych narracji, może także narzucać badanemu perspektywę badacza [Rubin, Rubin, 1997: 214; Konecki, 2000: 169 i dalsze]. Wywiad swobodny jako technika gromadzenia danych nie stanowi jednolitej konstrukcji metodologicznej. Zgodnie z przyjętą w polskiej literaturze typologią wyrÛżnia się trzy rodzaje wywiadÛw swobodnych, przyjmując za kryterium podziału stopień standaryzacji [Lutyński, 1968: 24ñ28; Przybyłowska, 1978: 62ñ67; Konecki, 2000: 169 i dalsze]. Pierwszym z nich jest wywiad swobodny mało ukierunkowany, należący do technik niestandaryzowanych, opartych na pytaniach otwartych. Osoba przeprowadzająca wywiad dostosowuje się do rozmÛwcy, kładąc największy nacisk na tematy i zagadnienia, o ktÛrych rozmÛwca wie najwięcej. Zapis uzyskanych informacji jest rejestrujący. Drugi rodzaj to wywiad swobodny ukierunkowany, w ktÛrym badacz wyposażony jest w ogÛlną i orientacyjną listę potrzebnych informacji, zwaną dyspozycjami. Pytania osoby przeprowadzającej wywiad dotyczą przeważnie zagadnień szczegÛłowych, ale są sformułowane w formie pytań otwartych. Zapis informacji jest tu rejestrujący bądź relacjonujący. Trzeci typ wywiadu, swobodny ze standa- Wywiad swobodny 337 ryzowaną listą poszukiwanych informacji, prowadzony jest na podstawie tzw. kwestionariusza badań, będącego listą pytań stawianych przez badacza. Pytania badacza mają charakter zamknięty i skończony, zaś pytania do respondenta nie posiadają ściśle określonej formy. Zapis wywiadu jest rejestrujący lub kategoryzujący [zob. Przybyłowska, 1978; Daniłowicz, 1996]. Bibliografia Babbie E. (2008), Podstawy badań społecznych, tłum. W. Betkiewicz, M. Bucholc, P. Gadomski, J. Haman, A. Jasiewicz-Betkiewicz, A. Kloskowska-Dudzińska, M. Kowalski, M. Mozga-GÛrecka Warszawa: PWN (oryg. E. Babbie (1999), The Basics of Social Research, First Edition, Belmont, California: Wadsworth Publishing Company). Daniłowicz P. (1996), Podręcznik ankietera. Zasady przeprowadzania wywiadÛw, Warszawa: GfK Polonia. Fatyga B. (1999), Dzicy z naszej ulicy. Antropologia kultury młodzieżowej, Warszawa: Uniwersytet Warszawski. Hammersley M., Atkinson P. (2000), Metody badań terenowych, tłum. S. Dymczyk, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań (oryg. M. Hammersley, P. Atkinson (1995), Ethnography: Practices and Principles, Second Edition, New York: Routledge). Konecki K. (2000), Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana, Warszawa: PWN. Kvale S. (2004), InterViews. Wprowadzenie do jakościowego wywiadu badawczego, Białystok: Trans Humana. Lutyńska K. (1998), Wywiad socjologiczny, [w:] Encyklopedia Socjologii, Warszawa: Oficyna Naukowa. Lutyński J. (1968), Ankieta i jej rodzaje na tle podziału technik otrzymywania materiałÛw, [w:] Z. Gostkowski, J. Lutyński (red.), Analizy i prÛby technik badawczych w socjologii, t. 2, Wrocław: Ossolineum. Mayntz R., Holm K., Hubner P. (1985), Wprowadzenie do metod socjologii empirycznej, Warszawa: PWN. Przybyłowska I. (1978), Wywiad swobodny ze standaryzowaną listą poszukiwanych informacji i możliwości jego zastosowania w badaniach socjologicznych, Przegląd Socjologiczny, 30. Rubin H.J., Rubin I.S. (1997), Jak zmierzać do celu, nie wiążąc sobie rąk. Projektowanie wywiadÛw jakościowych, [w:] L. Korporowicz (red.), Ewaluacja w edukacji, Warszawa: Oficyna Naukowa. Szacka B. (2003), Wprowadzenie do socjologii, Warszawa: Oficyna Naukowa. 338 Znaczący inny Z Izabela Ślęzak Znaczący inny (Significant other/relevant other) Znaczący inny ñ termin wywodzący się z psychiatrii, po raz pierwszy użyty przez Harryíego S. Sullivana w 1953 roku w wydanej pośmiertnie książce The Interpersonal Theory of Psychiatry dla oznaczenia relacji zależności czy wspÛłzależności między dwiema osobami pozostającymi ze sobą w związku emocjonalnym. Koncepcja innego ma jednak w socjologii znacznie dłuższą tradycję, a zainteresowanie tą tematyką można odnaleźć w pracach Charlesa Cooleya, Georga H. Meada, Johna Deweya, Williama Thomasa, Roberta Parka, Ellswortha Farisa (hasła → Etnografia, Paradygmat interpretatywny), ktÛrzy zwracali uwagę na to, że człowiek uczy się definicji siebie, a także definicji innych obiektÛw społecznych w toku interakcji (hasło → Interakcja) z rÛżnymi klasami społecznych innych, wśrÛd ktÛrych można wyrÛżnić jednostki pełniące szczegÛlnie ważną rolę, znaczących innych (significant others). Teoretycy tej koncepcji zwracali uwagę przede wszystkim na doniosłą rolę znaczących innych w procesie socjalizacji pierwotnej (hasło → Socjalizacja). Sullivana interesowały przede wszystkim stosunki nadrzędności ñ podporządkowania, jakie można zaobserwować między rodzicami a dziećmi; także Alfred Lindesmith zwracał uwagę na relację władzy między rodzicami i dziećmi oraz podkreślał jej ogromne znaczenie dla socjalizacji dziecka. W procesie socjalizacji pierwotnej znaczący inni bezpośrednio wpływają na kształtowane przez dziecko sposoby działania, a także proces konstruowania tożsamości (hasło → Tożsamość), samooceny i definicji sytuacji [Konecki, 1992: 68]. Jest to możliwe dzięki istnieniu bezpośredniego kontaktu interakcyjnego i silnej więzi emocjonalnej oraz dzięki temu, że perspektywa, jaką przekazują rodzice jest zwykle jedyną, jaką dziecko poznaje w początkowym okresie swego życia [Berger, Luckman, 1983: 205ñ206]. W interakcjach ze znaczącymi innymi jednostka poznaje także role społeczne. Znaczący inni są więc pośrednikami między jednostką a grupami społecznymi (hasła → Grupa odniesienia, Grupa pierwotna), gdyż włączają jednostkę w określoną sieć społecznej komunikacji, a także pośredniczą w sprawowaniu kontroli społecznej. W trakcie socjalizacji pierwotnej jednostka nie ma możliwości wyboru znaczących innych, musi zaakceptować tych, ktÛrzy towarzyszą jej z racji urodzenia w takiej, a nie innej rodzinie. Znaczący inny 339 Everett Hughes nazywa taki typ znaczących innych ready-made others [1962: 123], zaś Peter Berger i Thomas Luckman zwracają uwagę, że identyfikacja jednostki z nimi jest quasi-automatyczna [1983: 210]. Jednak wpływ znaczącego innego nie ogranicza się tylko do okresu socjalizacji pierwotnej i nie kończy się wraz z wykształceniem się perspektywy uogÛlnionego innego (hasło → UogÛlniony inny), ale jest widoczny w trakcie socjalizacji wtÛrnej w ciągu całego życia jednostki [ZiÛłkowski, 1981: 73], kiedy to znaczący inni wybierani są świadomie, czasami spośrÛd osÛb spoza bezpośredniego kręgu interakcyjnego [Konecki, 1992: 68]. Ze względu na to, że w dorosłym życiu związki między jednostką a znaczącym innym zwykle nie charakteryzują się silnym ładunkiem emocjonalnym, jednostka może wielokrotnie zmieniać znaczące dla siebie osoby, zmiany te wynikają zwykle z przebiegu biografii (hasła → Praca nad biografią, Struktury procesowe biografii) jednostki i podejmowanej pracy nad tożsamością (hasło → Tożsamość). Jest to szczegÛlnie widoczne w sferze pracy i uczestnictwa w organizacjach formalnych. Należy jednak zaznaczyć, że także w dorosłym życiu może dojść do nawiązania niezwykle silnych relacji ze znaczącymi innymi, w wyniku ktÛrych zostanie przebudowana dotychczasowa definicja świata społecznego (hasło → Świat społeczny) i samego siebie, a więc nastąpi transformacja tożsamości jednostki (np. konwersja) (hasło → Transformacje tożsamości). Rozwinięciem koncepcji znaczącego innego jest zaproponowane przez Manforda Kuhna pojęcie orientational other (innego orientującego), ktÛre oznacza taką osobę lub grupę osÛb, do ktÛrych jednostka jest najsilniej przywiązana emocjonalnie i psychicznie, ktÛre dostarczyły jej podstawowych pojęć i kategorii ujmowania świata, a w szczegÛlności kategorii ujmowania samej siebie i innych (głÛwnie poprzez role) oraz w komunikacji z ktÛrymi autokoncepcja jednostki jest podtrzymywana lub zmieniana [ZiÛłkowski, 1981: 74; por. Denzin, 1972: 186, Kuhn, 1972: 182; Konecki, 1992: 69]. Uzasadnieniem wprowadzenia tego nowego pojęcia jest argument, iż znaczenie terminu Ñznaczący innyî w socjologii jest rÛwnoważne z pojęciem Ñinnyî (the other) G.H. Meada, ktÛre według Kuhna odnosi się do wpływu, jaki inni wywierają na jednostkę w konkretnych sytuacjach. W odrÛżnieniu od niego wpływ, jaki wywiera Ñinny orientującyî, ma charakter transsytuacyjny i modyfikuje ogÛlną perspektywę poznawczą jednostki, ktÛra odznacza się pewną stabilnością [Denzin, 1972: 195; por. Kuhn, 1972: 182; ZiÛłkowski, 1981: 74]. Co więcej, kształtowanie tej perspektywy ma charakter procesualny, tak więc można powiedzieć, że jednostka ma historię swoich relacji z innym orientującym [Kuhn, 1972: 183; Denzin, 1972: 195]. 340 Znaczący inny Jednocześnie zgodnie z sugestią zawartą w artykule Normana K. Denzina można wyrÛżnić drugi typ znaczących innych, ktÛrych wpływ odnosi się głÛwnie do aktualnie odgrywanej i sytuacyjnie uwarunkowanej roli aktora społecznego [Denzin, 1972: 195; ZiÛłkowski, 1981: 74; Konecki, 1992: 69]. Denzin nazywa go znaczącym innym dla roli (role-specific significant other), zaznaczając tym samym, że jest on silnie związany z konkretną rolą społeczną, odgrywaną w konkretnej sytuacji [por. Denzin, 1972: 196; Konecki, 1992: 70]. Denzin podjął się prÛby sprawdzenia w badaniach empirycznych zasadności dokonanego rozrÛżnienia na dwa rodzaje znaczących innych. W tym celu zoperacjonalizował swoją koncepcję w formie dwÛch zadań zadawanych studentom: 1. Proszę podać listę tych osÛb lub grup, ktÛrych ocena ciebie jako studenta obchodzi cię najbardziej. 2. Proszę podać listę tych osÛb lub grup, ktÛrych ocena ciebie jako osoby obchodzi cię najbardziej [Denzin, 1972: 187; ZiÛłkowski, 1981: 74]. W wyniku przeprowadzonych badań Denzin postawił hipotezę, iż znaczący inny dla roli może stopniowo pod wpływem zmian biograficznych (w tym przypadku zmian w karierze studenckiej) przejmować rolę innego orientującego. Należy także wziąć pod uwagę sytuację odwrotną, kiedy to inny orientujący może stać się znaczącym innym dla danej roli [Denzin, 1972: 196ñ197]. Jak wynika z przytoczonych wyżej koncepcji pojęcie znaczącego innego bywa używane dla określenia zarÛwno pojedynczych osÛb, jak i grup, ktÛre wpływają na proces konstruowania tożsamości jednostki. Nierzadko jest także utożsamiane z pojęciem grupy odniesienia. Jednak Tamotsu Shibutani [1962: 141; Konecki, 1992: 67] zwraca uwagę, iż znaczący inni są reprezentantami grup odniesienia; pomagają Ñprzełożyćî dostarczane przez nie ogÛlne perspektywy poznawcze na sposoby zachowania i definicje sytuacji w konkretnych interakcjach. Bibliografia Berger P., Luckmann T. (1983), Społeczne tworzenie rzeczywistości, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy. Denzin N.K. (1976), The Significant Others of a College Population, [w:] J.G. Manis, B.N. Meltzer (red.), Symbolic Interaction a Reader In Social Psychology, 2nd edition, Boston: Allyn & Bacon, Inc. Hughes E.C. (1962), What other?, [w:] A.M. Rose (red.), Human Behavior and Social Processes. An Interactionist Approach, Boston: Houghton Mifflin Company. Znaczący inny 341 Konecki K. (1992), Nowi pracownicy a kultura organizacyjna. Studium folkloru fabrycznego, Folia Sociologica, 24. Kuhn M.H. (1972), The Reference Group Reconsidered, [w:] J.G. Manis, B.N. Meltzer (red.), Symbolic Interaction a Reader In Social Psychology, 2nd edition, Boston: Allyn & Bacon, Inc. Mead G.H. (1975), Umysł, osobowość, społeczeństwo, tłum. Z. Wolińska, Warszawa: PWN. Newcomb T.M. (1958), Attitude Development as a Function of Reference Groups: the Bennington Study, [w:] E. Maccoby, T. Newcomb, E. Hartley (red.), Readings in Social Psychology, 3rd edition, New York: Holt, Reinhart and Winston, Inc. Shibutani T. (1962), Reference Group and Social Control, [w:] A.M. Rose (red.), Human Behavior and Social Processes. An Interactionist Approach, Boston: Houghton Mifflin Company. ------, (1976), Reference group as Perspective, [w:] J.G. Manis, B.N. Meltzer (red.), Symbolic Interaction a Reader In Social Psychology, 2nd edition, Boston: Allyn & Bacon, Inc. Turner R.H. (1962), Role-taking: Process Versus Conformity, [w:] A.M. Rose (red.), Human Behavior and Social Processes. An Interactionist Approach, Boston: Houghton Mifflin Company. ZiÛłkowski M. (1981), Znaczenie, interakcja, rozumienie, Warszawa: PWN. Piotr Chomczyński Zogniskowany wywiad grupowy (Focus group interview) Zogniskowany wywiad grupowy, zwany także fokusem od angielskiej nazwy fokus group interview, jest jedną z jakościowych technik badawczych wykorzystywanych przez nauki społeczne∗. Jest to technika o raczej niskim stopniu standaryzacji, choć zależy ona w dużej mierze od konstrukcji scenariusza i innych zabiegÛw mających na celu ujednolicenie sytuacji badawczej i pozyskiwanych danych empirycznych. PoczątkÛw fokusa można doszukiwać się w latach 20. XX wieku, kiedy to pojawiły się pionierskie prace Bogardusa i Thurstoneía oraz w latach 30. i 40. za ∗ W tym miejscu warto zaznaczyć, że w praktyce udało się stosowanie starego amerykańskiego terminu Ñzogniskowany wywiad grupowyî, ktÛry akcentuje aktywność moderatora dbającego o kształt dyskusji. Do użytku przenika także nazwa Ñgrupy dyskusyjneî (group discussion), ktÛra z kolei uwypukla interakcyjny wymiar sesji, oparty na wymianie poglądÛw [Zob. Kwiatkowski, 2001: 4]. Za tę uwagę dziękuję Panu dr. hab. Piotrowi Kwiatkowskiemu. 342 Zogniskowany wywiad grupowy sprawą badań Mertona i Lazarsfelda [zob. Daniłowicz, Lisek-Michalska, 2007: 12]. Obecnie zogniskowany wywiad grupowy wykorzystywany jest głÛwnie w ramach badań akademickich i marketingowych (hasło → Metody jakościowe w badaniach rynkowych i marketingowych). W pierwszym przypadku przykładem mogą być badania nad korupcją [patrz: Kubiak, 2007], pracą społeczną [Linhorst, 2002], przemocą [Pˆsˆ, Honkatukia, Nyqvist, 2008] itd. W przypadku badań marketingowych, technika ta wykorzystywana jest najczęściej w celu określenia preferencji konsumenckich, przy okazji wprowadzania nowych produktÛw na rynek [Babbie, 2008: 345ñ346; Maison, 2007: 6ñ7; Puchta, Potter, Wolff, 2004]. U podstaw założeń, związanych z wykorzystaniem zogniskowanego wywiadu grupowego, leży chęć prześledzenia zachowań i wypowiedzi uczestnikÛw powodowanych ich wzajemnymi interakcjami (hasło → Interakcja), typowymi dla życia społecznego. Lisek-Michalska i Daniłowicz [2007: 16] podają, że badanie fokusowe charakteryzuje się tym, że: – grupa jest dobrana w sposÛb celowy i ma charakter nieformalny, – grupa liczy 6ñ12 osÛb; Babbie [2008: 345ñ346; zob. także: Kwiatkowski, 2001: 4] podaje także informację o badaniach opartych na bardziej licznych grupach, – grupa jest prowadzona przez tzw. moderatora, ktÛrego zadaniem jest ukierunkowanie wypowiedzi badanych na określony, z gÛry założony w scenariuszu temat, – badanie fokusowe dostarcza danych przede wszystkim jakościowych, – dane o charakterze ilościowym pozyskane w toku badań fokusowych nie mogą być uogÛlniane na populację [zob. Malinowski, 2007: 127ñ157; zob. Kwiatkowski, 2001: 3], – w ramach badań fokusowych rejestracja audio i wideo pozwala na analizę wszelkich zachowań uczestnikÛw, ktÛre wiążą się z tematem badań, – dane uzyskane w ten sposÛb są rezultatem skoncentrowanego wysiłku wszystkich uczestnikÛw. W ramach badań fokusowych wykorzystuje się trzy rodzaje technik dodatkowych służących pozyskiwaniu informacji [por. Lisek-Michalska, Daniłowicz, ibidem: 21ñ23]: – techniki projekcyjne (hasło → Test projekcyjny) ñ wymagają od badanych abstrakcyjnego myślenia. Stosowane są w celu wywołania skojarzeń na podstawie zastosowania określonego bodźca (rysunek, zdjęcie, niedokończone zdanie itd.), – techniki pogłębione ñ wymagają dużego zaangażowania moderatora, ktÛry poprzez swoje działania (np. mapa konceptualna, skalowanie postaw, drabina informacyjna) uzyskuje dodatkowe informacje na dany temat, Zogniskowany wywiad grupowy 343 – techniki kontrolne ñ techniki te służą moderatorowi do dyscyplinowania członkÛw grupy. W ramach zogniskowanego wywiadu grupowego można mÛwić o wzajemnym wpływie członkÛw grupy. NiektÛre z nich są pożądane, inne zaś nie. Można wymienić następujące rodzaje efektÛw [por. Konecki, 2000: 185; Malinowski, 2007: 75ñ76; Maison, 2007: 7]: – efekt synergii ñ efekt działania grupy jest wartością Ñdodanąî, ktÛrej nie można zredukować do sumy wkładu jej członkÛw, – efekt kuli śnieżnej ñ wypowiedź jednego członka grupy pociąga za sobą wypowiedzi kolejnych osÛb, – efekt stymulacji ñ członkowie grupy swoim zachowaniem pobudzają się wzajemnie, – efekt zwiększonego poczucia bezpieczeństwa ñ poszczegÛlni członkowie grupy mają większe poczucie bezpieczeństwa niż w przypadku indywidualnych wystąpień, – efekt spontaniczności ñ dyskusja grupowa z reguły prowadzi do łatwiejszego ujawniania indywidualnych postaw. Technika zogniskowanego wywiadu grupowego, jak każda inna technika badawcza, posiada swoje wady i zalety [por. Konecki, 2000: 186; Babbie, 2008: 346; por. Kwiatkowski, 2001]. WśrÛd tych pierwszych można wymienić: – kontrola sprawowana przez badacza w grupie jest niższa niż w przypadku wywiadÛw indywidualnych, – analiza danych jest trudna i czasochłonna, – wyniki nie mogą być uogÛlniane na szerszą populację, – zindywidualizowane opinie mogą być utracone na korzyść opinii grupowych, – możliwość wystąpienia w grupie osÛb, ktÛre dominują nad pozostałymi jej członkami, – moderator musi być dobrze przeszkolony i posiadać specjalne umiejętności, – zebranie grupy może sprawić trudności∗, – dyskusja musi być prowadzona w specjalnie przeznaczonym do tego miejscu (tzw. fokusownia). WśrÛd zalet badań fokusowych można umieścić: – zorientowanie na społeczny wymiar pozyskiwanych informacji, – elastyczność związaną z możliwością wpływu badacza na przebieg badania, ∗ Maison wskazuje na łatwość zebrania grupy fokusowej [2007: 7]. RÛżnice mogą być uzależnione od określonego rodzaju grupy, ktÛra może być mniej bądź bardziej dostępna. 344 Zogniskowany wywiad grupowy – wysoką trafność fasadową, – dostępność wstępnych wynikÛw w relatywnie krÛtkim czasie, – technika ta daje duże możliwości poznawcze, zwłaszcza w odniesieniu do nieznanego problemu, – rezultaty badań fokusowych znajdują zastosowanie praktyczne w wielu dziedzinach życia [zob. Bauer, 2004; Garrison i wsp., 1999]. Technika zogniskowanego wywiadu grupowego obecnie nie jest stosowana zbyt często w jakościowych badaniach akademickich, w Polsce. Konsekwencją tego faktu jest relatywnie niewielka liczba metodologicznych źrÛdeł literaturowych na temat tej techniki badawczej. Bibliografia Babbie E. (2008), Podstawy badań społecznych, tłum. W. Betkiewicz, M. Bucholc, P. Gadomski, J. Haman, A. Jasiewicz-Betkiewicz, A. Kloskowska-Dudzińska, M. Kowalski, M. Mozga-GÛrecka Warszawa: PWN (oryg. E. Babbie (1999), The Basics of Social Research, First Edition, Belmont, California: Wadsworth Publishing Company). Bauer K.W., Yang W.Y., Austin B.S. (2004), How Can We Stay Healthy when youíre Throwing All of this in Front of Us? Findings from Focus Groups and Interviews in Middle Schools on Environmental Influences on Nutrition and Physical Activity, Health Education & Behavior, Vol. 31 (1), s. 34ñ46. Frankfort-Nachmias Ch., Nachmias D. (2001), Metody badawcze w naukach społecznych, tłum. E. Hornowska, Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka (oryg. Ch. Frankfort-Nachmias, D. Nachmias (1982), Research Methods in the Social Sciences, London: Hodder Arnold). Garrison B.M.E., Pierce S.H., Monroe P.A., Sasser D.D., Shaffer A.C., Blalock L.B. (1999), Focus Group Discussions: Three Examples from Family and Consumer Science Research, Family and Consumer Sciences Research Journal, 27, s. 428ñ450. Hammersley M., Atkinson P. (2000), Metody badań terenowych, tłum. S. Dymczyk, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań (oryg. Hammersley M., Atkinson P. (1995), Ethnography: Practices and Principles, Second Edition, New York: Routledge). Konecki K.T. (2000), Studia z metodologii badań jakościowych: teoria ugruntowana, Warszawa: PWN. Kwiatkowski P. (2001), Fokus nie na każdy temat, Marketing w praktyce, 1, s. 4ñ7. Kubiak A. (2007), Zastosowanie zogniskowanego wywiadu grupowego do badań nad korupcją, [w:] J. Lisek-Michalska, P. Daniłowicz (red.), Zogniskowany wywiad grupowy. Studia nad metodą, ŁÛdź: Wydawnictwo Uniwersytetu ŁÛdzkiego. Zogniskowany wywiad grupowy 345 Linhorst D.M. (2002), A Review of the Use and Potential of Focus Groups in Social Work Research, Qualitative Social Work, 1 (2), s. 208ñ228. Lisek-Michalska J., Daniłowicz P. (2007), Fokus ñ zogniskowany wywiad grupowy. Zarys metody, [w:] J. Lisek-Michalska, P. Daniłowicz (red.), Zogniskowany wywiad grupowy. Studia nad metodą, ŁÛdź: Wydawnictwo Uniwersytetu ŁÛdzkiego. Maison D. (2007), Jakościowe metody badań marketingowych, [w:] D. Maison, A. Noga-Bogomilski (red.), Badania marketingowe. Od teorii do praktyki, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Malinowski H. (2007), Komunikacja w zogniskowanym wywiadzie grupowym, [w:] J. Lisek-Michalska, P. Daniłowicz (red.), Zogniskowany wywiad grupowy. Studia nad metodą, ŁÛdź: Wydawnictwo Uniwersytetu ŁÛdzkiego. Pˆsˆ T., Honkatukia P., Nyqvist L. (2008), Focus groups and the study of violence, Qualitative Research 2008, 8, s. 73ñ89. Puchta C., Potter J., Wolff S. (2004), Repeat receipts: a device for generating visible data in market research focus groups, Qualitative Research, Vol. 4 (3), s. 285ñ309. A Indeks A Akt komunikacji 13, 14, 15, 17, 25, 26, 64, 65, 70, 80, 94, 106, 121, 131, 143, 155, 163, 225, 255, 274, 320, 335 Analiza dyskursu 16, 17, 20, 154, 205, 257, 295, 318 Analiza konwersacyjna5, 19, 21, 23, 104, 117, 121, 257, 315 Antropologia wizualna/socjologia wizualna 23, 186 Arena 29, 31, 80, 192, 205, 277, 296, 320 Atlas TI 32, 33, 34, 215, 333 Autoetnografia 34, 144, 171, 173, 182 Autoprezentacja 39, 318 B Biograficzno-narracyjna metoda interpretacyjna 36, 43, 92, 170, 178, 182, 239, 330 C Cielesność 45, 47, 48, 66, 319 D Delimitacja przez konceptualizację 33, 50, 51, 54, 108, 129, 139, 190, 322 Deskryptywna teoria ugruntowana 53, 54, 128, 138, 152, 164, 190, 216, 318 Destrukcja tożsamości zawodowej 56, 299 Dewiacja 59, 97, 126, 149, 208, 220, 279, 288, 289, 290 Działanie połączone 62, 65, 114, 229, 241, 276, 281, 295, 320 Działanie społeczne 14, 17, 29, 41, 47, 60, 63, 66, 70, 90, 94, 103, 114, 119, 126, 146, 149, 151, 164, 167, 181, 201, 208, 213, 216, 225, 228, 246, 251, 276, 280, 291, 295, 300, 302, 305, 311, 314, 320, 328 E Etic i emic 67, 70, 202 Etnografia mÛwienia 34, 69, 70, 73, 104, 121, 131, 142, 205, 257, 315, 334 Etnografia organizacji 34, 73, 82, 156, 177, 205, 225, 269 Etnografia socjologiczna 26, 34, 69, 73, 77, 82, 108, 115, 138, 156, 167, 171, 189, 198, 201, 213, 232, 255, 257, 277, 296, 300, 317 Etnograficzne badanie rynku 82 Etykieta 70, 86, 87, 88 F Fasada Fenomenografia Folklor organizacyjny 89, 90, 232 91 94, 95 G Grupa odniesienia 47, 96, 98, 295, 329, 338 347 Indeks Indukcja analityczna 107, 177 Instytucje totalne 110 Interakcja 14, 17, 21, 31, 40, 46, 52, 56, 60, 63, 64, 80, 88, 90, 97, 100, 104, 114, 115, 116, 126, 131, 141, 146, 148, 160, 164, 171, 193, 202, 213, 215, 225, 228, 229, 232, 236, 241, 244, 246, 250, 255, 257, 259, 262, 275, 280, 288, 298, 302, 308, 311, 314, 318, 330, 336, 338, 342 Konstruktywistyczna teoria ugruntowana 129, 137, 152, 165, 182, 191, 217 Konstruktywizm versus konstrukcjonizm 20, 103, 137, 141, 152,255, 292 Kontekst 47, 65, 70, 73, 79, 81, 84, 104, 117, 122, 131, 134, 139, 143, 145, 146, 148, 156, 160, 164, 172, 187, 201, 204, 212, 216, 225, 229, 231, 235, 241, 254, 273, 279, 281, 289, 294, 309, 318, 319, 335 Kontekst przestrzenny 47, 65, 70, 73, 81, 84, 104, 117, 131, 139, 146, 148, 164, 204, 225, 231, 318 Kryteria oceny teorii ugruntowanej 54, 150, 222 Krytyczna analiza dyskursu 18, 154, 157 Kultura organizacji 158, 249, 269 J L Ja podmiotowe i przedmiotowe w ujęciu Meada 118, 241, 252, 311 Język 15, 16, 20, 21, 22, 69, 72, 73, 85, 104, 111, 120, 123, 125, 131, 134, 142, 154, 157, 160, 175, 179, 193, 248, 253, 254, 274, 275, 300, 312, 335, 336 Legitymizacja Grupa pierwotna 47, 60, 88, 99, 100, 115, 132, 194, 200, 220, 224, 240, 252, 311, 315, 329, 338 H Habitus 48, 102, 256 Hermeneutyka obiektywna 17, 103, 188, 205, 333 I K Kariera 125, 259, 280, 289, 320, 330 Klasyczna teoria ugruntowana 53, 127, 138, 151, 165, 190, 216, 238, 318 Kod ograniczony i kod rozwinięty 88, 121, 131, 160, 253, 256 Kolaż 134, 135 162, 163, 296 M Matryca warunkÛw 53, 58, 128, 149, 164 Metoda badania w działaniu 166, 168, 185, 325 Metoda biograficzna 35, 36, 92, 170, 172, 173, 176, 177, 228, 239, 264, 268, 302, 304, 330, 331 Metoda dokumentÛw osobistych 84, 171, 173, 186, 210 Metodologia teorii ugruntowanej ñ strategia analiz i badań jakościowych 29, 176 Metody doświadczenia osobistego 181 348 Metody jakościowe w badaniach rynkowych i marketingowych 83, 134, 342 Metody wizualne 135, 184, 185, 191, 317 N Noty teoretyczne 54, 75, 129, 139, 189 O Obiekt graniczny 29, 80, 163, 192, 296 Objaśnienia 22, 122, 163, 193, 194, 279 Obserwacja 21, 35, 74, 77, 79, 80, 83, 92, 105, 107, 139, 158, 161, 168, 172, 178, 182, 184, 186, 195, 196, 197, 198, 200, 201, 202, 205, 207, 210, 212, 249, 257, 259, 268, 286, 309, 317, 319, 329, 332, 335 Obserwacja uczestnicząca 35, 74, 80, 83, 92, 161, 178, 182, 195, 197, 198, 200, 205, 210, 249, 257, 286, 309, 317 Opis gęsty 54, 201, 205 P Paradygmat 13, 19, 33, 37, 46, 51, 54, 55, 58, 60, 62, 63, 64, 69, 73, 78, 90, 91, 97, 114, 116, 117, 120, 125, 128, 129, 138, 142, 146, 152, 160, 171, 180, 187, 190, 195, 203, 206, 208, 209, 210, 211, 213, 215, 216, 225, 232, 234, 238, 247, 257, 277, 280, 284, 288, 291, 300, 309, 312, 314, 319, 322, 323, 333, 338 Paradygmat interpretatywny 13, 19, 46, 55, 60, 62, 64, 69, 73, 78, 90, 91, 97, 116, 117, 120, 125, 129, 138, 142, 146, 152, 160, Indeks 171, 195, 203, 208, 209, 211, 213, 225, 232, 234, 247, 257, 277, 280, 288, 291, 300, 309, 312, 319, 323, 338 Paradygmat kodowania i zogniskowane kodowanie kategorii 33, 51, 54, 128, 139, 152, 180, 187, 238, 284, 333 Podstawowy proces społeczny 51, 128, 192, 218, 239 Pojęcia w symbolicznym interakcjonizmie 29, 62, 116, 212, 221, 257, 299, 333 Praca 57, 110, 112, 121, 132, 177, 223, 225, 226, 227, 228, 229, 230, 249, 260, 262, 302, 305, 339 Praca nad biografią 226, 227, 339 Praca nad dopasowywaniem linii działań 229, 230 Proksemika 148, 231 Przekładalność perspektyw 234, 235 R Rodziny kodowania teoretycznego 128, 216, 236, 319, 323, 333 Rola społeczna 14, 17, 40, 57, 61, 80, 84, 90, 112, 116, 120, 125, 132, 147, 164, 171, 213, 240, 248, 252, 256, 281, 288, 289, 292, 311, 321 Rytuał organizacyjny 85, 94, 160, 177, 225, 246, 273, 315, 320 S Socjalizacja 46, 70, 86, 95, 100, 102, 104, 115, 120, 131, 142, 143, 159, 241, 250, 251, 252, 253, 254, 260, 278, 288, 310, 338 Socjolingwistyka 19, 72, 134, 254, 255, 334 Sprzężenie zwrotne karier 126, 259 Standaryzacja interakcji 262 349 Indeks Struktury procesowe biografii 92, 264, 302, 339 Studium przypadku 75, 161, 268, 334 Symbol 14, 20, 24, 26, 60, 63, 66, 88, 90, 115, 120, 142, 148, 177, 202, 261, 273, 274, 279, 300, 315, 320, 331 Ś Świat społeczny 29, 53, 66, 80, 98, 110, 126, 162, 163, 181, 192, 205, 236, 276, 295, 320, 339 Trajektoria 37, 126, 177, 220, 227, 229, 265, 266, 267, 270, 289, 302, 303, 304, 305 Transformacje tożsamości 30, 111, 226, 229, 299, 302, 305, 320, 339 Triangulacja 33, 74, 84, 161, 174, 210, 213, 268, 283, 286, 298, 308, 309, 310 U UogÛlniony inny 97, 241, 252, 253, 310, 311, 339 T W Techniki neutralizacji 163, 194, 278 Temporalność 66, 125, 220, 280, 298, 299, 302, 318 Teoretyczne nasycenie 54, 108, 129, 139, 179, 218, 283, 284, 287 Teoretyczne pobieranie prÛbek 51, 54, 108, 129, 139, 151, 165, 172, 283, 285, 286, 318 Teoria etykietowania 61, 113, 213, 242, 274, 288 Teoria konstruktu osobistego 291, 294 Teoria światÛw społecznych 29, 80, 98, 110, 126, 192, 205, 295, 296 Test projekcyjny8, 134, 184, 297, 342 Tożsamość 15, 19, 30, 36, 40, 48, 56, 58, 111, 113, 115, 117, 126, 149, 199, 214, 223, 225, 229, 244, 249, 250, 252, 265, 290, 291, 298, 299, 301, 302, 305, 308, 338, 339 Więź społeczna 88, 132, 312, 315, 317 Wizualna teoria ugruntowana 24, 186, 317 Wrażliwość teoretyczna 322 WspÛlnotowe badanie w działaniu 169, 325 WspÛłczynnik humanistyczny 68, 91, 174, 181, 251, 328 Wywiad narracyjny 36, 43, 74, 92, 135, 144, 161, 171, 178, 182, 228, 264, 267, 286, 299, 304, 317, 329, 331, 333 Wywiad skoncentrowany na problemie 332 Wywiad swobodny 35, 74, 80, 84, 92, 135, 161, 171, 178, 210, 249, 286, 317, 333, 335, 336, 337 Z Znaczący inny 97, 242, 252, 264, 299, 311, 338 Zogniskowany wywiad grupowy 136, 184, 341, 344, 345