Gregoriaans & Flamenco
Geert Maessen
www.concertzender.nl/programma/bonum-est-641
Bonum est 133 - 31 juli 2014
Vandaag vragen we ons af: Wat hebben gregoriaans en flamenco met elkaar te maken? Als je
naar het gepolijste gregoriaans uit de vorige twee afleveringen van Bonum est luistert dan is
het antwoord duidelijk: Niets! Flamenco associeer je met rouwe klanken in rokerige kroegen.
Gregoriaans is meer dan duizend jaar in muziekschrift bewaard terwijl flamenco vooral NIET
wordt genoteerd. De geschreven geschiedenis van de flamenco gaat niet verder terug dan de
19e eeuw. Gregoriaans en flamenco: het zijn volkomen verschillende werelden.
Dat wordt minder vanzelfsprekend als we ons afvragen hoe het gregoriaans geklonken
heeft vóórdat het in de negende eeuw werd genoteerd. Een belangrijke voorloper van het
gregoriaans is het zogenoemde Mozarabisch repertoire dat van de zesde tot elfde eeuw op het
Iberisch schiereiland bestond. Dit repertoire werd afgeschaft in 1085, maar is bewaard in
Noord-Spaanse handschriften in een verre voorloper van ons muziekschrift. Helaas kunnen
we dat niet lezen. Wel weten we dat een belangrijk mozarabisch gezang wordt toegeschreven
aan Isidoor van Sevilla (begin zevende eeuw). Dat gezang leeft voort in ons gregoriaans.
De flamenco komt, net als Isidorus, uit Zuid Spanje. Ook daar bestond de
mozarabische traditie. Uit het Zuiden bestaan alleen geen schriftelijke getuigen. En daarin ligt
precies één van de verbanden: De doorsnee flamenco-zanger gaat er prat op uit een levende
traditie voort te komen. Hij heeft niets met het schrift, verfoeit de dode letters en is vaak
analfabeet. Laten we eerst luisteren naar een martinete uit Jerez, gezongen door de cantaor El
Agujeta.
1 El Agujeta - Martinete 16:50
Manuel Agujetas
Ideale Audience NS 91181/EDV 1057, 1999/2005
U hoorde een martinete gezongen door El Agujeta. De martinete wordt onbegeleid gezongen.
Hamer en aambeeld als percussie verwijzen naar de veronderstelde oorsprong van dit type
1
1
gezang bij de zigeunersmid. Zang terwijl er wordt gewerkt. De teksten gaan meestal over
vervolging, gevangenissen en smederijen.
De flamenco wordt doorgaans in drie typen onderverdeeld: de cante jondo, cante
intermedio en de cante chico; De martinete hoort bij de oudste en meest serieuse stijl, de
cante jondo. Deze stijl wordt gezien als de kern van de flamenco, en gaat meestal over angst,
de dood en religieuze zaken; vaak zonder gitaar. Nu volgen drie kortere martinetes van
verschillende zangers, cantaores genoemd. Het eerste is een duet.
2 El Nino De Almaden - Martinete 4:24
harmonia mundi LDX 274 830, z.j.
3 Camarón De La Isla - Martinete - Las Doce Acaban De Dar 2:22
harmonia mundi LDX 274 957,z.j.
4 Tía Anica la Piriñaca - Martinetes - Por Cumplir Con DIos 3:19
harmonia mundi LDX 274 1028, z.j.
U hoorde achtereenvolgens El Niño de Almaden, Camerón de la Isla, Tia Anica la Piriñaca,
met verschillende martinetes.
Er wordt wel gedacht dat de flamenco teruggaat op de 15e eeuw. Zigeuners kwamen
toen vanuit India naar Spanje. Anderen denken dat de flamenco duizenden jaren oud is. De
danseressen uit Cádiz waren geliefd in Rome. Uit de eerste eeuw dateert een fresco in
Pompeii dat erg aan flamencodans doet denken. Cádiz is de oudste continu bewoonde stad
van Europa. De liederen uit Cádiz zouden zelfs de Arabische cultuur hebben beïnvloed.
Uit de meest serieuze tak van de flamenco hoort u nu enkele siguiriyas, beginnend met
Cameron de la Isla die zingt voor de heiligen in de hemel.
5 Camarón De La Isla - Siguiriyas - A Los Santos Del Cielo 4:10
harmonia mundi LDX 274 957,z.j.
6 Rafael Romero - Siguiriyas - De Mi Vera Te Fuiste 3:12
harmonia mundi LDX 274 1027, 1996
7 El Agujeta - Siguiriyas - Una Inquisicion 4:00
harmonia mundi LDX 274 900, z.j.
U hoorde drie siguiriyas, gezongen door Camerón de la Isla, Rafael Romero en El Agujeta.
De oorsprong van de flamenco is duister. De Islam die vanaf 711 Spanje domineerde
heeft mogelijk ook invloed gehad. Rond 800 werd in Cordoba het eerste conservatorium ter
wereld gesticht door Ziryâb, een musicus uit Bagdad die de Perzische muziek naar Spanje
2
2
bracht. Ook de zang van de synagoge zou invloed hebben gehad. Flamenco zou dan kunnen
verwijzen naar Vlaanderen, waarheen de verdreven Joden waren uitgeweken.
Tot slot hoort u een aantal gezangen uit de lichtere stijl, de cante chico. In het
gregoriaans zou dat geassocieerd kunnen worden met hymnen en meer paraliturgische
gezangen.
8 Juanito Valderrama - Fandangos 2:49
9 Niño Utrera - Bulerías 3:01
10 Estrellita Castro - Bulerías 2:53
11 Niño De La Calzada - Fandangos 2:56
Diverse artiesten
Blue Moon BM 523, 1995
U hoorde twee fandangos en twee bulerías uit de lichtere flamenco stijl, de cante chico;
gezongen door Juanito Valderrama, Niño Utrera, Estrellita Castro en Niño De La Calzada. Dit
was aflevering 133 van Bonum est een programma over het gregoriaans samengesteld door
Geert Maessen.
12 El Chato De Las Ventas - Guajira 3:00
13 Niña De La Puebla - Campanilleros 2:51
Diverse artiesten
Blue Moon BM 523, 1995
3
3
Geert Maessen