İskit Sanatı(makale)

‹skit Sanat› ANIL YILMAZ ‹stanbul Üniversitesi Türkiyat araflt›rmalar› Enstitüsü / Türkiye M Ö. 8. yüzy›la do¤ru, Karadeniz’in kuzeyinde- Andronovo kültürü ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda arkeolojik veki bozk›rlarda büyük bir kar›fl›kl›k yafland›. ri olarak oldukça zay›f kal›r. Bu da bize, bu kültür insaBu kar›fl›kl›¤a; ‹ç Asya bozk›rlar›nda yaflayan n›n›n fazlaca yerleflik olmad›¤›n› ve yar›-göçebeli¤e daha ve bilinmeyen bir sebepten ötürü, yaflam alanlar›n› de- yatk›n oldu¤u izlenimini verir.1 ‹skitlerin de tam bu dö¤ifltirmek zorunda kalan bir kavim, ‹skitler neden ol- nemin sonlar›nda büyük göçe bafllam›fl olmalar› kültür mufltu. Bugün dahi, bu göçün sebepleri hakk›ndaki yar- yap›lar›n›n bu s›ralarda flekillendi¤ini gösterir. g›lar›m›z tahminlerden öteye geçememektedir. ‹ç Asya steplerinde, ‹skitlere mal edilen en erken Bu kavmin kimli¤i hakk›nda, günümüz akademis- kültür verileri, dikili tafllard›r. Bu stèllerin karakteristik yenleri hala bir görüfl birli¤ine varm›fl de¤illerdir. Milli- özellikleri; minsk veya koç bafl› ile taçland›r›lm›fl olmayetleri, dilleri ve kültürleri hakk›nda çok de¤iflik, hatta lar›d›r. Sütun biçiminde yükselen tafllar; bazen insan spekülatif denebilecek görüfller hakimdir. Bu makalede; bafllar› ile, bazen de stilize edilmifl hayvan kaz›malar› ile bezenmifllerdir. Buradaki insan figürlerinin b›y›ks›z, si‹skit sanat›n›n biçimlenmesi ve geliflimi incelenecektir. Ancak ‹skit sanat›na uzun boylu girmeden önce, bu lahs›z olmas› bunlar›n kad›n bafl› oldu¤u izlenimini verinsanlar›n sanatlar›n›n biçimlenmesine neden olan ya- mektedir (Res. 1). Karasuk kültürü içinde de¤erlendirihemen önceye M.Ö. flam flekilleri, dünyaya bak›fl aç›lar› ve beklentilerine, ya- len bu stèller büyük ‹skit göçünden 2 ni kültürlerine k›saca de¤inmek, konuyu anlamam›z aç›- 900’lü y›llara denk gelir. Bunlar›n neyi ifade etti¤i, üzerlerindeki stilizasyonun ne oldu¤u tam olarak anlafl›ls›ndan daha yararl› olacakt›r. m›fl de¤ildir.3 Anaerkil bir aile yap›s›n›n uzant›s› olmas› Bugün, ‹skitlerin en eski yurtlar›n›n Güney Sibir- gereken stèllerin üzerinde, gök ve hayvan kültü ile iliflya’ya yak›n bozk›rlar oldu¤u düflünülmektedir. Çünkü, kili motifler bulunmaktad›r. büyükbafl hayvanlar› için gerekli olan taze ot ihtiyaçlar›Bu en erken dönemlerden günümüze bir de mezar n› ancak bu alanlar sa¤lamaktayd›. Yaylak-k›fllak aras›nda sürüp giden bu yaflant›lar›n›, ya çok uzun süren bir yap›lar› ulaflm›flt›r. Fakat bu mezarlardan ç›kan az say›k›tl›k, ya da yayla¤›nda veya k›flla¤›nda gözü olan bir di- daki ve karakteristik olmayan malzemeler, bizde kesin ¤er kavim bozabilirdi ki, ihtimalle ‹skitlerin bat›ya do¤- bir kan› oluflturmaktan uzakt›r. M.Ö. 8. yüzy›l›n bafllar›nda ‹skitler, Karadeniz’in ru olan büyük göçlerine böyle bir olay sebep olmufltu. Ancak, M.Ö. I. biny›l›n dönümünde gerçekleflen bu kuzeyindeki bozk›rlarda görülmeye bafllarlar. Bu, ‹ç Asolaylar esnas›nda, ‹skitlerin ya kaynakl›, -bilinen- ikinci siyasi bir birlikten uzak oldugöç dalgas›n› oluflturuyordu, ¤u gözlenmektedir. Dolay›ancak kesinlikle sonuncu des›yla, bat›ya göç eden bu bü¤ildi. M.Ö. 6. yüzy›la gelindiyük topluluk, birden çok ¤inde, Kuzey Karadeniz k›y›farkl› boy içeriyor olmal›yd›. lar› ile baflka bir kültür daha ilgilenmeye bafllam›flt›. DeM.Ö. 1200-700 y›llar› nizcilikle u¤raflan ve ticaret aras›nda Yenisey’in do¤usunyapmak isteyen ‹onlar bu bölda, Ob’un yukar› bölgeleringeyi, emtialar›n› rahatça pade “Karasuk” denilen yeni bir zarlayabilecek bir yer olarak kültür oluflumu gözlendi. Bir seçmifllerdi. Çünkü burada, önceki kültür olan “AndronoDo¤u Akdeniz’de veya Kuzey vo kültürü” ile ayn› yerleri Afrika’da oldu¤u gibi ticareti paylaflan Karasuk kültürün Kuzey-Karadeniz ve Azak Denizi çevresindeki b›rakm›fl oldu¤u tabaka, denetleyen egemen bir güç ‹skit Kurganlar› haritas› TÜRKLER 26 ‹LKÇA⁄ yoktu. Klasik ça¤›n oldukça er- rin gündelik iflken bir döneminde gerçekle- leri anlat›lm›flt›r flen bu yak›nlaflma- (Res. 3). Taman›n dünya tarihine men Grek iflçilibirçok olumlu tesi- ¤ine ba¤lanan ri olmufltur. Grek- bu vazo M.Ö. 4. ler, Karadeniz step- yüzy›la tarihlelerinden özellikle nir. Bu dönem, Minnusinsk bölgesinde tah›l, kurutulmufl bal›k ve ‹skit ve Greklebulunan steller. M. Ö. 900lü y›llar K›r›m bölgesinde gerçeklefltirilen bir kaz› özellikle köle sat›n al›yorlar- rin uzun zamand›. Bunlar karfl›l›¤›nda ‹skit ileri gelenlerinin be¤enileri d›r içiçe yaflad›klar› bir periyoda denk gelir. ‹skit gündelik yaflam›ndan do¤rultusunda flekillendirilmifl alt›n sat›yorlard›. ‹skit bir kaç sahnenin arka arkaya betimlendi¤i vazonun buraka¤anlar›n›n alt›na olan ilgileri pek çok antik yazara ko- da ifllenen sahnesinde, bir iskit arkadafl›n›n -ihtimalle- a¤nu olmufltur. r›yan diflini kontrol etmektedir. Karadeniz’in kolonizasyonu ile ilk önce Eski Ça¤ fleM.Ö. 5. yüzy›l sonu ile 4. yüzy›l bafllar›na tarihlenen hir devletlerinden Teos, Klozemenai ve Myteleneliler Solokha buluntular› aras›ndaki bir tara¤›n üzerinde de u¤raflt›lar.4 Bunlar› Miletoslular izledi ve Eski Ça¤ tari- Makedon bir süvari ile çarp›flan iki ‹skit savaflç›s› betimhinin -biraz da Herodotos sayesinde- en ünlü Karadeniz lenmifltir (Res. 4). Plakalardan oluflan gö¤üslükleri, pankoloni flehirlerinden biri olacak Olbia’ya ile Pantikapa- tolonlar›n›n üzerine aplike edilmifl metal parçalar, akinaion’u kurdular.5 (Harita 1) Ancak ‹onlar burada, tek bafl- kes denen k›sa ama manevra kabiliyeti çok yüksek k›l›çlar›na istediklerini yapacak durumda de¤illerdi. Bölgede lar› kurganlardan ç›kan buluntularla bire bir örtüflmekistikrar› sa¤layacak ve bir problem ç›kt›¤›nda muhatap tedir. Bu da bize Grek sanatç›lar›n ayr›nt›lara ne kadar al›nacak bir güç olmas› gerekiyordu. Do¤ru önem verdiklerini ve ‹skitler hakk›nda bir yarzamanda, do¤ru yerde bulunan ‹skitler de, g›ya var›rken, bu eserlere ne kadar güvenebileayaklar›na gelen bu flans› de¤erlendirebilecek ce¤imizi gösterir. kadar organize bir topluluktu. Öyle de yapt›Fakat bu buluntular, sadece estetik yönlar, maalesef ad›n› bilemedi¤imiz ka¤anlar› leri ile ele al›nmamal›d›r; bozk›r kültürünü sayesinde bölgede sadece askeri bir güç olyaflayan topluluklar›n Grek dünyas›nda nas›l maktan ziyade, bir siyasi otorite olarak da görüldüklerini belirtmeleri aç›s›ndan çok karfl›m›za ç›kt›lar. Nitekim, Greklerin orgaönemlidirler. Yar› at-yar› insan kentaurlar; nizasyonunda gerçeklefltirilen ticaretle, ‹skit Amazon denen savaflç› kad›n topluluklar, bir beyleri inan›lmaz karlar sa¤lad›lar. M.Ö. 5-4. dönemin hayal dünyas›n› belirtmekle birlikyüzy›la ait K›r›m Bo¤az› etraf›ndaki kurgante, Grek dininin özünü oluflturan mitolojik lardan ç›kan ve ticaret malzemesi oldu¤u ankavramlardan baz›lar›n› olufltururlar. Ayr›ca, Kul Oba bölgesindeki bir lafl›lan buluntular, hiçbir dönemde bu kadar kurgan kaz›s›ndan ç›kar›lm›fl, Herodotos’un hayalimizde canland›rd›¤› göGrek iflçili¤ine ba¤lanan bir çeflitli ve kaliteli olmam›flt›r. rüntülerden baflka, Grek sanatç›lar› bu insanvazo. M. Ö. 4. yüzy›l lar› birebir resmetmifller, hayatlar›ndan baz› ‹on kolonilerinin kurulmas› ile birlikte bölgede, hem yaflama dair hem de düflünce tarz›nda bü- foto¤raflar yakalama f›rsat› bulmufllard›r. Bu sahneler sayük de¤ifliklikler oldu. O güne kadar diyebiliriz ki, ken- yesinde, ‘kan kardefli’ olurlarken nas›l bir seramoni yapdi hamuruyla yo¤rulan bölgede çok uluslu bir ticaret t›klar›n› okumam›fl ama görmüfl, ‘yaylar›n› nas›l k›rd›kgündeme geldi. Don nehri a¤z›ndaki Tanais; Kerch Bo- lar›n›’ (Res. 5) ve gündelik iflleri esnas›nda hayvanlar› ile ¤az›’ndaki Pantikapaion; Bug nehri a¤z›ndaki Olbia, nas›l ilgilendiklerini seyretmifl olduk. M.Ö. 4. yüzy›la Asya, Balkanlar, Mezopotamya ve Anadolu aras›ndaki ti- tarihlenen Kul Oba Kurgan›’ndan ç›kar›lm›fl bir plakada iki ‹skit, k›m›z dolu bir kaba ak›tt›klar› kanlar›n› caretin kavflak noktas›n› oluflturdu. Bu dönemde, Grek sanatç›lar›na mal edilen pek çok içerlerken betimlenmifllerdir (Res. 6). Kan kardeflli¤i buluntu vard›r. Bunlar öylesine yayg›nd›r ki, Podolia ve bozk›r uygarl›klar› için çok önemlidir. Çünkü zorluklarbugünkü Kiev civar›nda dahi Grek amforalar›na rastlan- la geçen hayatlar›nda her an ölümle tan›flabilirlerdi. Bu m›flt›r (Res. 2).6 Grek sanatç›lar›n bölgedeki genel istek yüzden, geride kalacak ailelerine yard›m edecek, onlarla do¤rultusunda yapm›fl olduklar› hayvan üsluplu malze- ilgilenecek birilerinin oldu¤u düflüncesi insanlar› rahatmeler, oldukça göz al›c›d›r. fiunu belirtmekte büyük ya- lat›yordu. Ayr›ca devaml› savafl tehtidi ve bu esnada arrar varki; ‹onlar›n bölgedeki varl›¤›, sanat›n estetik aç›- kalar›n› kollayacak birilerinin olmas› ‘boy ruhunu’ pedan kulvar atlamas›na sebep olmufltur. Greklerle temasa kifltiriyordu. Ancak “bozk›r sanat›” denildi¤inde kafalar›m›zda geçene kadar, sadece hayvan ve hayvan davran›fllar› betimlenirken, art›k sosyal yaflamdan sahneler de ifllenecek yüzy›llarca kullan›lan ve baz› yönleri ile bu güne kadar sarkan bir “hayvan üslubu” belirir. konular aras›na girmifltir. Peki hayvan üslubunun flekillenmesine ne gibi geliflKral› ‹skitler’den bir soyluya ait oldu¤u tahmin edilen, Kul Oba Kurgan›’ndan ç›kar›lan alt›n vazoda ‹skitle- meler neden olmufltur? Bölge insan›n›n yaflam biçimine TÜRKLER 27 ‹LKÇA⁄ bakacak olursak, gerektiren ifllerin ço¤almas› ile birlikte, hayatlar›n›n do¤a toplumda erkek özellikleri ön plana ç›kflartlar›na do¤ru- maya bafllad›. Do¤ay› tam olarak dönüfltüdan ba¤›ml› oldu- remediklerinden, ifade tarzlar›nda hala ¤una flahit oluyo- vahfli hayvanlar egemendi. Silah kabzalaruz. Yar› göçebe r›n›, eyerlerini, hatta vücutlar›n› süsleyen yaflam biçimini dövmelerde da¤ keçisi, geyik gibi otbenimsemifl top- çul; leopar, kaplan, kartal gibi etçil; Kul Oba bölgesinden luluklar›n, gerek grifon gibi hayali yarat›klar betimlen- bulunmufl alt›n plaka. Solokha kurgan›nda bulunmufl Grek ustalarca M. Ö. 4. yüzy›l haz›rlanan bir tarak. M. Ö. 5-4. yüzy›l iktisadi, gerek mifltir. Tabi bu hayvanlar›n seçilmelesosyal iliflkileri rinde onlardan bir koruma, bir yard›m10 umut edilmiyor yerleflik topluluklardan oldukça farkl›d›r. Bozk›r ekono- da de¤ildi. Ancak hepsinin vahfli hayvanlardan seçilmifl misine dönüflüm M.Ö. III. binden II. bine geçiflte, daha olmas›, bir rastlant›dan ziyade, toplumun sosyal yap›s›n› Afanasevskaya kültüründe tamamlanm›fl olarak karfl›m›- göstermesi aç›s›ndan çok önemlidir. za ç›kar. Yani ‹skitlerin bir kültür olarak ortaya ç›kmaBöylece eserlerinde ifllemifl olduklar› hayvan davralar›ndan çok önce. n›fllar› da, bu kültür insanlar›n›n gittikçe ön plana ç›kan Bu geçiflle birlikte, yerleflik yaflam›n en belirleyici ‘erkek’ taraf›n› sembolize etmeye bafllam›flt›.11 Kaplan, ö¤eleri olan keramik üretimi ve ev mimarisinde büyük pars ve kartal gibi avc› hayvanlar›n davran›fllar›, s›¤›r ve de¤ifliklikler gözlemlenmeye bafllar. Kal›c› kütük evler koyun yetifltiren bir toplumun bilinç alt›n› yans›t›yor olyerlerini, çarçabuk toplan›p-kald›r›labilen direksiz ça- mal›. Çünkü bu toplumlar, hayvan sürülerini kendilerid›rlara b›rakt›lar. Portatif yaflant›ya geçiflle birlikte, a¤›r ne ait araziler içinde dolaflt›r›rlarken, vahfli hayvanlar›n ve k›r›lgan bir madde olan keramikten yap›lan birbirleri ile olan iliflkilerine tan›k oluyorlard›. testi gibi araçlar›n yerini, ahflaptan, ço¤unlukla Bu iliflkiler; ya sahip olduklar› bölgeyi türdefl da deriden yap›lan matara biçimli kaplar ald›. rakip hayvanlara karfl› korumak, ya soyunu deMetalurjide de bir tak›m geliflmeler yafland›. vam ettirebilmek u¤runa difliler için yap›lan Her ne kadar tafl ve kemik objelerin kullan›dövüfller ya da hayatta kalma mücadelesi içinm› devam ediyorlarsa da, bak›r gibi yumuflak de etoburlar›n otoburlarla yapt›¤› kanl› dansmetalleri eritip, flekil vermeyi ö¤renmifllerdi.7 lard›. Bir leopar›n, geyik ya da da¤ keçisi ile; Sonuç olarak, bölge sakinleri iki farkl› yap›ya bir kartal›n kurtla, bir kurt toplulu¤unun bir büründüler: ‹lki, yukar›da belirtti¤imiz gibi baflka kurt toplulu¤u ile yapm›fl oldu¤u mücayar›-göçebe yaflant›y› benimseyenler; di¤erledeleler ya da ayn› türlerin birbirleri ile olan ri ise, yerleflik yaflam›n gereklerini yerine geiliflkileri, ihtimalle onlar› izleyen ve bu haretirmeye çal›flan, bu yüzden önce köy ve daha Kul Oba bölgesinden ketleri anlamland›rmaya çal›flan bozk›r insan›sonra flehir yaflant›s›n› temellendirenler.8 ç›kar›lm›fl vazonun n›n üzerinde büyük bir hayranl›k uyand›r›yorM. Ö. 4. Makalemize konu olan dönemlerde, bölge- di¤er taraf›. du.12 Acaba, bilinçaltlar›nda bu hareketlerin yüzy›l nin iklim ve bitki örtüsü bugünkü fleklini albenzerlerinin kendileri taraf›ndan yap›ld›¤›n›n m›flt›r. Kabaca 35º-55º enlemler aras›nda kalan ve Kuzey fark›nda m›yd›lar da, kiflisel eflyalar›nda bir betimlemeÇin ile Güney Sibirya’dan bafllayarak Orta Avrupa’ya ka- ye giderlerken aflina olduklar› bu olaylar› ifllediler? dar uzanan bu bölgede, genifl kapsaml› bir tar›m yapmak Hayvan üslubunun olgunlaflmas›nda bir önemli katneredeyse imkans›zd›r. Topraklar›n büyük bölümü y›l›n k› da, dini inan›fllardan gelmifltir. fiamanlar, törenlere sekiz ay› karlar alt›ndad›r. Bu yüzden de, tohumlar›n ye- daha çok hayvan kostümleri ile ç›k›yorlard›. Tanr›lara flerece¤i yeterli derecedeki toprak ›s›s›na ulafl›lamamak- ulaflmak için, trans haline geçtiklerinde, yard›m›na ihtitad›r. Hele hele belirli baz› yerler d›fl›nda, sebze-meyve yaç duyduklar› hayvan gibi hareket ediyor, onun yapt›¤› tar›m› yapmak, hayal anlam›na gelir. Böyle olunca bölge gibi sesler ç›kar›yorlard›. Bu da töreni izleyen insanlar sakinleri hayvanlar›na taze ot bulabilmek amac›yla, yaz üzerinde hayvan›n ruhunun gerçekten flaman›n bedenine aylar› boyunca ya¤an ya¤murlar yüzünden, devaml› yeflil girdi¤i düflüncesine yol aç›yordu. Örne¤in; bir flaman›n otlaklar bar›nd›ran yüksek düzlüklere; k›fl aylar›nda ise, eline ald›¤› kartal tüylerini ç›rpmas›,13 gökyüzüne do¤havan›n sertli¤inden ve karlardan kaçmak için daha al- ru yol almas›n› sembolize ediyordu. Davulunun üzerinçak bölgelere iniyorlard›. ‹flte bu gidifl-gelifller esnas›n- de z›plamas› bir at veya benzeri bir hayvan üzerinde yolda, kendilerinden ve evcillefltirdikleri hayvanlardan bafl- culuk yapt›¤› anlam›na geliyordu. T›ls›m gibi esrarengiz ka gördükleri tek canl›, kendileri ile ayn› do¤al s›n›rlar› kavramlar, toplumun genelinde korkuya yol açarken, bir kullanan vahfli hayvanlard›. o kadar da hayranl›k uyand›r›yor, bu da figüratif sanat› Tüm yaflant›lar›n› kuflatan bu de¤iflimle birlikte, besleyen önemli bir kaynak oluyordu. Bu düflünceleri dinsel inan›fllar›nda da bir tak›m de¤ifliklikler meydana aksettiren semboller de, hayvan üslubunun kökeninde geldi. Anaerkil aile yap›s›, yerini ataerkil bir anlay›fla b›- yatan etkenlerden birini oluflturmufltur. rakmaya bafllamas› ile birlikte Bakire-koruyucu tanr›ça9 Peki bu üslup, ne zaman karakteristik bir hal ald›? düflüncesinde bir farkl›laflma gözlenmeye baflland›. ‘Güç’ ‹lk Ça¤ dünyas›na bakt›¤›m›zda; hayvan motiflerinin, TÜRKLER 28 ‹LKÇA⁄ Hititlerden, Perslere; avc› hayvan birbirine sald›rm›fl duM›s›rl›lardan, Frigrumda betimlenmifltir lere kadar yayg›n ola(Res. 8). Arslan oldu¤u rak kullan›ld›¤›n› kabul edilen hayvan görüyoruz. Ancak oldukça ilginçtir. ‘hayvan üslubunu’, Çünkü, belirgin bir ‘hayvan tasvirinden’ otçul özelli¤i olan Kuban bölgesinde bulunay›rmam›z gerekir. Göboynuzlarla beI. Petro koleksiyonunda yer alan, Sibirya buluntumufl alt›n plaka. çebelerin kulland›¤› hayvan timlenmifltir. Üslar›ndan hayvan mücadele sahneli bir örnek M. Ö. 7. yüzy›l motifleri, M›s›r ve Mezopotamya’dakiler telik boynuzlar›n gibi dura¤an de¤illerdir; aksine, sanatç› sanki bir hare- ucu, kartal bafllar› ile süslenmifltir. Bu da yetmemifl gibi, ketin an›n› yakalam›fl gibi figürleri dondurmufltur. Bu kuyruk stilize edilmifl bir kartal gagas› ile sonland›r›lyüzden de örnekler gözümüzde canlanacakm›fl hissi m›flt›r. Bo¤ufltu¤u hayvan ise; çizgileri ile oldukça natuuyand›r›rlar. Bu üslup, Demir Ça¤›’na gelindi¤inde ‹ç ralist tarzda ifllenmifl bir kapland›r. Burada önemli olan; Asya’daki yerli boylar aras›nda filizlenmiflti, karfl›l›kl› hayali yarat›¤›n kaplan› boynundan yakalam›fl bir flekililiflkiler sonucunda geliflti ve tüm bozk›r co¤rafyas›na de ifllenmifl olmas›d›r. Bu da, karma yarat›¤a dövüflte bir yay›ld›. üstünlük sa¤lar. Böylece diyebiliriz ki, hayallerde yarat›Bütün bu örnekler içinde en bilineni, geyik motifle- lan avc›lar, do¤al avc›lardan daha kuvvetli düflünülmüflridir. ‹skitlerin yapm›fl olduklar› geyikler genellikle yere lerdir. M.Ö. 7-6. yüzy›llara tarihlenen Kuban çökmüfl vaziyette betimlenirler ve sadece ‹ç bölgesinde ki, Ulski Aul’da bulunmufl bir Asya türlerinde görülen baz› karakteristik parça, ihtimalle törenlerde kullan›lmak üzeözellikler tafl›rlar. Kuban bölgesinden ç›kar›lm›fl, bir kalkan ya da elbise süsü olarak re bir direk tepesine tak›l›yordu (Res. 9). kullan›lan bir örnek, di¤er örnekler için de Bronz döküm tekni¤i ile yap›lm›fl bu eserbir prototip oluflturacak özellikler tafl›r (Res. de, kartal gagalar›n›n kuvvetle stilize edil7). Hayvan›n ön ve arka ayaklar› birlefltirilemifl flekli karfl›m›za ç›kar. Oluk bölümünün rek bedenin alt›nda toplanm›flt›r. Bedenin bitimindeki da¤ keçisinin ayaklar›n›n durutamam› profil olarak ifllendi¤inden, bacaklar mu ise, yine geleneksel formlar›n tekrarlanbirer taneymifl izlenimi verirler. Boyun, d›¤›n› bize hat›rlat›r. Ancak bafl› ileri do¤ru abart›l› bir flekilde ifllenmifl boynuzlar›n uzat›lmam›fl, içine yerlefltirilmek istenen a¤›rl›¤›n› dengelemek ister gibi, belirgin bir bölümün darl›¤›ndan dolay› arkaya döndüKuban bölgesindeki Ulski flekilde ileri do¤ru uzat›lm›flt›r. Burada dikrülmüfltür. Oldukça ünik ve tamamen ‹skit ç›kar›lm›fl bronz direk kat çeken en önemli özellik; erkek geyi¤in Aul’dan sanatç›lar›na ba¤lanan bu eserin iki taraf›ntepeli¤i. M. Ö. 7-6. yüzy›llar en önemli organ› olan boynuzlar›n, olmas› dan sarkan çanlar, ortama mistik bir hava gerekenden daha büyük, abart›l› bir flekilde verilmesidir. katarken, çalan davul, dire¤i tafl›yan kiflinin -ihtimalle Stilizasyona gidilmemifl, sadece boynuzun boyutlar› bü- flaman›n- elbiseleri, töreni bütünleyen di¤er unsurlar yütülmüfltür. Geyi¤in bu denli çok sevilmesinin bir ne- oluyordu. deni de, mitolojilerinde önemli bir yer tutmas›d›r. EfsaÇad›r ana dire¤inin üstüne tak›ld›¤›n› düflündü¤ünelere göre, ‹skitler büyük göçleri s›ras›nda, Maoetis ci- müz bir baflka parça ise; Demir Ça¤›’n›n bafllar›na, kabavar›nda sisler içinde kaybolmuflken bir geyik önderli¤in- ca M.Ö. 9-8. yüzy›llara tarihlenir. Burada oldukça natude yollar›n› bulabilmifllerdir. Dolay›s›yla bu hayvan›n ralist tarzda bir da¤ keçisi betimlenmifltir (Res. 10). Alapotropeik (koruyucu) özellikler tafl›d›¤›na da taylar’dan bulunarak Petro Koleksiyonu’na dahil inan›lmaktad›r.14 edilen bu eser, totemist bir anlay›flla, bir töz (idol) ‹skitlerin grift semboller dünyas› öylesine olarak kullan›lm›flt›r. Böylece çad›r›n kötü güçlerflafl›rt›c›d›r ki; hayvanlar, do¤al özellikleri ile den korundu¤una inan›l›yordu. Erken dönemlerbetimlendi¤i gibi, sadece güçlü özelliklerinin deki bu tip tözler, hep hayvan formlar› üzerine geliflbir araya getirildi¤i hayal dünyas›n›n yarat›kmifltir. lar› olarak da betimlenmifllerdir. Kuvvetli stiliStilizasyon mant›¤› ile yap›lm›fl bir baflka örnek, zasyona u¤ram›fl figürler, bazen tek, bazen yan Olbia Nekropolü’nde bulunmufltur (Res. 11). M.Ö. 6. yana, bazen de içiçe verilirler. Öyle ki; birçok yüzy›la tarihlenen bu eser dökme bronzdur ve kemer kültürde al›fl›k oldu¤umuz arslan ya da kartal parças› oldu¤u düflünülmektedir. Haç’a benzer bir grifonlar›n yan›nda, geyik boynuzlar› tafl›yan bir arslana, boynuzlar›n ucu kartal gagas›yla flekli olan parça, üç taraftan stilize edilmifl kartal biten geyiklere, kartal pençeli arslanlara s›k bafllar› ile çevrelenmifltir. Ortada kalan madalyona; s›k rastlar›z. vücudu k›vr›lm›fl flekilde, yuvarlak kula¤› ile Minusinsk bölgesinda bulunmufl kedigilleri an›msatan bir hayvan yerlefltirilRus Çar› I. Petro Koleksiyonu’na dabronz direk tepeli¤i. Geç Bronz-Erken Demir Ça¤ mifltir. Altta kalan dikdörtgen biçimli k›s›m hil, Sibirya buluntular›ndan birinde; iki TÜRKLER 29 ‹LKÇA⁄ Seven Brotise, arka arkaya simetrik flekilde yerlefltirilmifl koç bafllar› ile süslenmifl- hers Kurgan›’ndan ç›kar›lan baflka bir tir. Kral› ‹skitleri bir tarafa b›ra- parçada, tamamen k›rsak, ‹skit ekonomisi ve sanat› nere- hayal ürünü bir deyse tamam›yla, kendilerini besleyen yarat›k betimlenbüyük ve küçük bafl hayvanlar›na ba- mifltir (Res. 15). ¤›ml›yd›. Bu yüzden de yaflamlar›n› tü- Bu kadar çok hayÇavufltepe'de (Van) bulunmufl, kemikten müyle geçirdikleri çad›rlar›; giysileri van›n özellikleriyap›lm›fl bir kay›fl da¤›t›c›s›. M. Ö. 7. yüzy›l nin bir arada verilve at binit tak›mlar›nda yer alan eyerleri keçeden yap›l›yordu. Deri mesi ‹skitler için bile biraz fazlad›r. Yarat›¤›n ard›, kaz de, kullan›lan malzemeler aras›nda ya da ku¤u bafl› ile bitirilmifltir. Kanatlar, tahmin edileönemli bir yer iflgal eder. Ancak ma- ce¤i gibi stilize kartal gagas› fleklinde ifllenmifltir, çünkü Minusinsk bölgesinda bulunmufl bronz direk alesef bu parçalar, do¤a flartlar›na kartal gagas› biçim olarak kufl kanad›na benzemektedir. tepeli¤i. Geç Bronzkarfl› dayan›ks›z oldu¤undan zaman- Hayvan›n ön bacaklar› ise, bir arslandan al›nm›flt›r. KaErken Demir Ça¤ la çürümüfller ve günümüze ulaflama- fa k›sm›na gelince; bir Çin ejderhas› ile ya da bir kurt m›fllard›r. Sadece bu malzemelerin üzerindeki kemik ve bafl› ile ifade edilmifltir. Sanatç›, yarat›¤a sakal eklemeyi de unutmam›flt›r. metal parçalar bize bir fikir verecek durumdad›r. Bu figür, bugüne kadar rastlan›lan en kar›fl›k hayvan M.Ö. 7. yüzy›lda, ‹skit ücretli askerleri, ordular›nda biçimidir. Hayvan ihtimalle, birçok uygarl›¤› tan›yan bir çal›flt›klar› imparatorluklar›n güçten düflmelerinden faydalanarak Anadolu’nun tamam›n›, Mezopotamya ve hat- sanatç› taraf›ndan yarat›lm›fl olmal›d›r. Kartal gagas› tata M›s›r’› da içine alan bir istila program›na girifltiler. ‹fl- mamen ‹skit stilizasyonunda kal›r. Sakal, bilindi¤i üzere Mezopotamya mitolojisindeki bilgelik sembolüdür; te bu esnada, baz› Urartu kaleleri üzerine sefer düzenama burada daha çok M›s›r etkili olarak ifllenmifl. leyen ve bu esnada ölen ‹skit atlar›ndan kald›¤› anlaBafl›n ejderha oldu¤unu düflünürsek, o zaman Çin fl›lan gem parçalar›, bugün Anadolu’nun çeflitli müetkilerini düflünmemiz gerekir ki, dönem olarak bizelerinde sergilenmektedir. Çavufltepe kaz›lar›nda ele raz erken karfl›laflt›¤›m›z bir etki olur. E¤er geçirilen ve bugün Van Müzesi’nde sergibafl›, bir kurt olarak kabul edersek, o zalenen bir kay›fl da¤›t›c›s› kemikten yaman da yine ‹ç Asya etkilerini göz p›lm›flt›r (Res. 12). Alt parças› k›r›lm›fl önünde bulundurmam›z gereklidir. Bir olan örne¤in, üst k›sma gelen bölüme yiarslana ait olan bacaklar, Mezopotamya ne stilize edilmifl bir kartal gagas› ifllenetkilidir ve yine gücün sembolüdür. mifltir. Çar I. Petro Koleksiyonu’nda yer alan ve M.Ö. 5. M.Ö. 5. yüzy›la tarihlenen bir at bafl› süslemesi, yüzy›la tarihlendirilen hayvan mücadele sahneli bir Dinyeper bölgesindeki Solokha Kurgan›’ndan ç›kaörnek ise, tamamen ‹ç Asya özellikleri tafl›r (Res. 16). r›lm›flt›r (Res. 13). Ortadaki uzun parça al›nl›k olaSibirya kökenli oldu¤u söylenen bu parçada, kalça ve rak kullan›l›r ve kabartma tekni¤inde yap›lm›fl birön kol adeleleri üzerindeki nokta ve virgül motifleri, birine simetrik olarak yerlefltirilmifl bal›k motifi hayvanlardaki hareketlili¤i sembolize etmekteile bezenmifltir. Yanak k›sm›na gelen parçalar ise 15 yaprak formundad›r. Alt›n yumuflak bir malzeme Olbia kurgan›ndan dir. ‘Hayvan mücadele’ sahneleri içinde ifllenen örneklerde, otçullara bazen do¤al, bazen de dobronz oldu¤undan levha ve folyo halinde kullanmak bir ç›kar›lm›fl plaka. M. Ö. 6. ¤aüstü yarat›klar sald›rmaktad›r. Burada, bir at süre sonra örneklerde deformasyona sebep oluyoryüzy›l ile ona sald›ran arslan-grifon aras›ndaki mücadedu. Bu yüzden bu tip süslemeler, muhakkak ya le ifllenmifltir. Her iki hayvan›n da bellerinden ahflap ya da kemik gibi sert bir malzeme üzerine sar›l›gerisi 180º k›vr›lm›flt›r. At, sald›r›n›n fliddetiyle yere çökyordu. Bu yaklafl›m son zamanlara kadar ‹ç Asya sanat›nmüfl, sanatç› at›n ölümünü sembolize etmek için arka da yayg›n olarak kullan›lm›flt›r. ayaklar›n› havaya kald›rm›flt›r. Sald›rgan ise hiddetle, doM.Ö. 5. yüzy›l ayn› zamanda, ‹skit sanat›nda kuv- ¤ada yafland›¤› flekliyle av›n›n boynuna sald›rm›fl, kararvetli bir flekilde, komflu kültürlerin etkilerinin görülme- l›l›¤›n› ete geçirdi¤i pençeleri ve çenesiyle göstermekteye bafllad›¤› bir dönemdir. Seven Brothers Kurgan›’ndan dir. Avc›n›n vücudundaki k›vr›lma ise, kedigillerin vüç›kar›lm›fl at binit tak›m›nda yer alan bir kartal bafl›n›n cutlar›n›n esnekli¤ini sembolize etmektedir. Step sanatarka taraf›nda yer alan palmetler, bize aç›k Grek tesirle- ç›s› bu tip sahneleri ifllerken gözlemlerine güvenmekterini gösterir (Res. 14). Burada da tamamen k›vr›lm›fl ga- dir. Gerçekten de burada, av ile avc› aras›ndaki iliflki, ayga, abart›larak verilmifltir. Göz ile gaga aras›nda yer alan nen do¤ada yafland›¤› flekliyle taklit edilmifltir. bölüm, tüm step sanatç›lar›n›n dikkatle uygulad›¤› göz‹skitlerle ilgili en erken bilimsel notlar, bir Smolensk leme dayal› sanat anlay›fllar›n› çok iyi aksettirir. Bu par- rahibi olan Andrei Lyzlov taraf›ndan tutulmufltur. 1692 ça, modele hem oldukça dekoratif bir yan katm›fl, hem y›l›nda yaz›lan bu kitab›n ad› “History of the Scythide gagan›n büyümesini sa¤layan do¤al organ gerçekçi ans”t›r. Bölgede yap›lan kaz›lar da bu döneme rast gelir. bir flekilde, dikkatle ifllenmifltir. TÜRKLER 30 ‹LKÇA⁄ Ancak bunlar bilim- te, ‹skitler bozk›rdaki sellikten çok öte, talan hakimiyetlerini kayniteli¤inde yap›lan ka- betmeye bafllad›lar. z›lard›r. Rus Çar› IV. Bunun bafll›ca iki seIvan’›n idaresinden ka- bebi vard›. ‹lki; bir çan pek çok insan, nis- süredir Ege dünyas› peten güvenli buldu- ile ticaret yapam›yorDinyeper bölgesindeki Solokha kurgan›ndan ¤u ‹ç Asya’ya geliyor- lard›. Persler bu ak›fla ç›kar›lm›fl at al›nl›¤› ve yanakl›klar›. du. Ancak buralar›n büyük bir darbe vurM. Ö. 5. yüzy›l 17 Kuban bölgesindeki Seven Brothers ekonomisi, al›flt›klar› mufllard›. Dolay›s› kurgan›ndan ç›kar›lm›fl alt›n plaka. flehir ekonomisine çok yabanc›yd›, ailelerini ve kendileri- ile ‹skitlerin bölgeyi M. Ö. 5. yüzy›l ni geçindirebilmek için, yapabilecekleri hemen hiçbir fley denetleyici tutumlar›yoktu. Onlarda pek çoklar› gibi iflin kolay›na kaçarak, var n›n bir önemi kalmam›flt›. ‹on tüccarlar da, bafllar›ndaki olan tarihi zenginlikleri talan etmeye bafllad›lar. Kurgan- Persli idareciler yüzünden istedikleri gibi davranam›yorlarda hazinelerin yatt›¤› düflüncesi ile her yeni yerleflim- lard›. Bir süredir ya¤malama iflleriyle de u¤raflam›yorlarci, bu konuda flans›n› denemek istedi (Res. 17). 1715 y›- d›, çünkü karfl›lar›nda y›k›lmaya yüz tutan Urartu, Lidl›nda, Demitrov isimli bir asilzade I. Petro’nun o¤lunun ya gibi devletler de¤il, Pers, Makedon gibi güçlü, merdo¤um günü vesilesi ile kendini hat›rlatman›n bir yolu kezi krall›klar bulunuyordu. ‹kinci olarak; Büyük ‹skenolarak düflündü¤ü, Sibirya’daki kurgan soygunlar›ndan der’in Anadolu ve Grek yar›madas›ndaki Pers hakimiyetini k›rmas›n›n da art›k bir önemi kalmam›flelde edilmifl, kemer tokalar› ve plakalardan t›, çünkü; uzun zamand›r ‹skitlerden uzak oluflan çok de¤erli bir buluntu toplulu¤unu durmaya çal›flan Sarmatlar, bölgede söz sahibaflkente yollad›. 1716 y›l›nda da Sibirya Vabi olmaya bafllam›fllard›. Bölgedeki siyasi lisi Prens Gagarin, ayn› içerikteki 80 parçay›, oluflumun isim de¤ifltirmesi, zaten sallant›Çar’a hediye olarak gönderdi. daki ‹skit hakimiyetini bitirdi. 1718 y›l›na gelindi¤inde soygun ifli öyle M.S. 4. yüzy›l, ‹skitler için bir ‘son’ anray›ndan ç›km›fl bir halde ilerliyordu ki, I. lam›na geliyordu. Avrasya’n›n en büyük eritPetro, bütün yeralt› zenginliklerinin Rusme potas› olan K›r›m bölgesinde, kendileri ya’n›n mal› oldu¤unu ve izinsiz yap›lacak her gibi ayn› bölgeden gelen Hun, Avar, Peçetürlü kaz›n›n fliddetle cezaland›r›laca¤›, elinnek, Kuman gibi boylarla kar›flt›lar ve kayde bu tür malzeme bulunan herkesin, bunlanaflt›lar. Bugün ‹skitlerden elimizde kalanlar r› derhal Petersburg’a göndermelerini gerekKuban bölgesindeki Seven sadece; mezarlar, kemer tokalar›, ok uçlar› ve Brothers kurgan›ndan tiren bir kanun ç›karmak zorunda kalm›flt›. bir de hayallerimizdeki atl›-savaflç›lard›r. bronz gem süsü. Bu talandan kurtulan malzemeler bugün, St. ç›kar›lm›fl M. Ö. 5. yüzy›l ‹htimalle, ‹skitlerin yapt›¤› ana göç dalPetersburg’da bulunan Hermitage Müzesi’ngas›na kat›lmayan baz› ‹skit boylar›, ‹ç Asde I. Petro Koleksiyonu ad› alt›nda sergilenmektedir. Ancak bu malzemelerin eritilmeden günümü- ya’da kald›. Fakat bu boylar, akrabalar›n›n Karadeniz ze ulaflabilmesi ne kadar sevindirici ise, nereden ç›kar›l- bozk›rlar›nda gerçeklefltirdikleri organizasyonu düzenled›klar›n›n bilinmemesi kronolojik s›ralamada, hatta han- mekten çok uzaktayd›lar. En baflta, bölgenin jeopolitik gi kültüre ait olduklar› konusunda büyük problemlere yap›s› K›r›m-Kafkas kufla¤›nda oldu¤u kadar stratejik sebep olmaktad›r. Örne¤in 8, 10, 16 no’lu resimlerde bir öneme sahip de¤ildi. Çinlilerin de, burada bir siyasi gösterilen buluntular ‹skitlere mi, yoksa Proto-Hunlara oluflum olarak kabul ettikleri ilk devlet, Hun ‹mparatorm› ait oldu¤u konusunda baz› problemleri beraberinde lu¤u ad›n› tafl›yordu. Dolay›s›yla Greklerin ‹skitlerden bekledikleri ile, Çinlilerin bölgeden beklentilerini bire tafl›r. K›r›m bölgesindeki büyük kurganlar›n önemli bir bir uyuflmasa da-Hunlar sa¤l›yordu. Böylece bölgede kabölümü, Rus Çarl›¤› Dönemi’nde kaz›lm›flt›r. Bu dönem- lan ‹skit art›klar›, önce Hun, dalerde ‹skitlerin, Slav ve Ruslar’›n do¤rudan atalar› oldu¤u ha sonra Göktürk gibi çok genifl düflünülüyordu. Bu amaçla da ilk kurgan kaz›s› 1760 y›- co¤rafyalara hakim olacak Türk l›nda yap›lm›flt›r.16 Kuban nehri civar›n- devletleri aras›nda eridiler. Sizlerin de tahmin edece¤ida, Azak denizinin hemen kuzeybat›s›nda, K›r›m Yar›madas›’nda ve niz üzere, ‹skit kültürüne ba¤labir miktarda Kiev’in nan buluntular, bugün daha çok do¤usunda kalan böl- Karadeniz’in kuzeyinde kalan gelerde yo¤un ola- bozk›rlardan gelir. rak ‹skit kurganlar›Günümüze ulaflabilen bu örna rastlanmaktad›r. nekler bizlere, betimlenen olaylaK›r›m bölgesindeki bir M.Ö. 2. r›n hem motif hem de çeflitlilik kaz›da ortaya ç›kan buluntuyüzy›lla birlikolarak ne kadar çok ve flafl›rt›c› olI. Petro koleksiyonunda yer alan, Sibirya buluntular›n kaz› esnas›ndaki lar›ndan hayvan mücadele sahneli bir örnek (in-situ) durumlar› TÜRKLER 31 ‹LKÇA⁄ Kaynaklar Anderson, J.G., “Hunting Magic in the Animal Style”, Bulletin of the Museum of Far Eastern Antiquities, S. 4, Stockholm 1932. Artomonov, M. I., “Frozen Tombs of the Scythians”, Scientific American, May 1965, C. 212, No. 5. Borovka, Gregory, Scytian Art, New York 1928. Diyarbekirli, Nejat, Hun Sanat›, ‹stanbul 1972. Esin, Emel, Türk Kültür Tarihi-‹ç Asya’daki Erken Safhalar, Ank. 1997. Gryaznov, M. P., “Minusinskie kamenniye baby v svyazi s nekotor›ym› nov›ym› materialami”, Sovetskaja Arheologya, S. XII, Moskov 1950. From the Lands of the Scythians, Ancient Treasures From the Museums of the U. S. S. R. 3000 B. C. -100 B. C., ed. John Richardson, Jr. New York 1975. TÜRKLER Hancar, Franz, “The Eurasian Animal Style and the Altai Complex”, Artibus Asiae, S. 15, New York 1952. Ligeti, Lajos, Bilinmeyen ‹ç Asya, Ankara 1986. Mongait, Alexander L., Archaeology in the U. S. R. R., Great Britain 1961. Mozolevski, B. N. “On the Scythian Gerrhus”, Sovetskaja Arheologya, No. 2, 1986. Ögel, Bahaeddin, “Türklerde Kartal ve Kartal Armas›”, Türk Kültürü, S. 118, Ank. 1972. Ögel, Bahaeddin, Türk Kültür Tarihi, Ank. 1991. Phillips, E. D., The Royal Hordes, New York 1965. Tarhan, Taner, “‹skitlerin Dini ‹nanç ve Adetleri”, Tarih Dergisi, ‹stanbul 1969. 32 ‹LKÇA⁄