The 2013-2014 test trenches at Halos

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΕΣ ΚΑΙ ΕΙ∆ΙΚΕΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΕΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΚΑΙ ΣΤΕΡΕΑΣ ΕΛΛΑ∆ΑΣ I ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ, ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΚΑΙ ΣΤΕΡΕΑΣ ΕΛΛΑ∆ΑΣ 5 (2015) Πρακτικά επιστηµονικής συνάντησης Βόλος 26 Φεβρουαρίου – 1 Μαρτίου 2015 Τόµος Ι: Θεσσαλία Γενική επιμέλεια έκδοσης: Αλέξανδρος Μαζαράκης Αινιάν Επιμέλεια κειμένων: Γιάννης Βαραλής, Δημήτρης Παλαιοθόδωρος, Γιάννης Τσιουρής ΟΡΓΑΝΩΤΙΚΗ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ (με αλφαβητική σειρά) Βαϊοπούλου Μαρία (Διευθύντρια ΕΦΑ Καρδίτσας, ΥΠΠΟΑ), Βαραλής Ιωάννης (Επίκουρος Καθηγητής Βυζαντινής Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας), Βασιλάκη Μαρία (Καθηγήτρια Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Τέχνης, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας), Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου Αργυρούλα (Διευθύντρια Επί Τιμή ΕΦΑ Μαγνησίας, ΥΠΠΟΑ), Καλαμαρά Παρασκευή (Διευθύντρια ΕΦΑ Ευβοίας, ΥΠΠΟΑ), Λεβέντη Ιφιγένεια (Επίκουρη Καθηγήτρια Κλασικής Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας), Λώλος Ιωάννης (Επίκουρος Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας), Μαζαράκης Αινιάν Αλέξανδρος (Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας), Μαντζανά Κρυσταλλία (Διευθύντρια ΕΦΑ Τρικάλων, ΥΠΠΟΑ), Μπάτζιου-Ευσταθίου Ανθή (Διευθύντρια ΕΦΑ Λάρισας, ΥΠΠΟΑ), Μουνδρέα-Αγραφιώτη Αντίκλεια (Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Προϊστορικής Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας), Νικολάου Ελισάβετ (Διευθύντρια ΕΦΑ Μαγνησίας, ΥΠΠΟΑ), Ντάρλας Ανδρέας (Διευθυντής Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας, ΥΠΠΟΑ), Παλαιοθόδωρος Δημήτρης (Επίκουρος Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας), Παπακωνσταντίνου Μαρία-Φωτεινή (Διευθύντρια ΕΦΑ Φθιώτιδος & Ευρυτανίας, ΥΠΠΟΑ), Σίμωσι Αγγελική (Διευθύντρια Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων, ΥΠΠΟΑ), Τουρναβίτου Ιφιγένεια (Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Προϊστορικής Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας), Χαραλαμπίδου Εύα (Υπεύθυνη Εργαστηρίου Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Θεσσαλίας), Χαραμή Αλεξάνδρα (Διευθύντρια ΕΦΑ Βοιωτίας, ΥΠΠΟΑ), Ψάλτη Αθανασία (Διευθύντρια ΕΦΑ Φωκίδος, ΥΠΠΟΑ) Εκτύπωση: ΙΔΕΑ & ΤΥΠΟΣ – Φίλιππος Σπ. Λένης © Υπουργείο Πολιτισμού & Αθλητισμού – Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων & Απαλλοτριώσεων και Εργαστήριο Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Ο τόμος τυπώθηκε με δαπάνες του Υπουργείου Πολιτισμού & Αθλητισμού – Ταμείου Αρχαιολογικών Πόρων & Απαλλοτριώσεων και του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. Οι περισσότερες ανακοινώσεις ανασκαφών ή αντικειμένων έχουν προκαταρκτικό χαρακτήρα και για οποιαδήποτε αναδημοσίευσή τους χρειάζεται η άδεια του συγγραφέα. ISBN SET: 978-618-82035-0-1 ISBN ΤΟΜΟΣ I: 978-618-82035-1-8 ISSN: 1790-7039 ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΚΑΙ ΣΤΕΡΕΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ 5 2015 Πρακτικά επιστημονικής συνάντησης Βόλος 26.2 έως 1.3.2015 Τόμος Ι: Θεσσαλία ΒΟΛΟΣ 2020 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΤΟΜΟΣ I. ΘΕΣΣΑΛΙΑ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΑ – ΚΛΑΣΙΚΑ Χαιρετισμός της Πολυξένης Αδάμ-Βελένη, Γενικής Διευθύντριας Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς, Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Πρόλογος του Α. Μαζαράκη Αινιάνος, Καθηγητή Κλασικής Αρχαιολογίας ΠΘ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15-16 Σαρρής, Απόστολος – Καλογηροπούλου, Εβίτα – Kalayci, Tuna – Simon, François – Donati, Jamieson C. – Cuenca-Garciá, Carmen – Cantoro, Gianluca – Μανατάκη, Μερόπη – Βουζαξάκης, Κωσταντίνος – Ροντήρη, Βάσω – Αραχωβίτη, Πολυξένη – Αλματζή, Καλλιόπη – Ευσταθίου, Δέσποινα – Σταμέλου, Ευαγγελία, Μια νέα οπτική στο τοπίο και στην οικιστική οργάνωση της νεολιθικής Θεσσαλίας μέσα από τη συνεισφορά των γεωφυσικών διασκοπήσεων . . . . . . . . . . . . 17-26 Lera, Petrika – Οικονομίδης, Σταύρος – Παπαγιάννης, Άρης – Τσώνος, Άκης, H Nεολιθική ειδωλοπλαστική στον αλβανικό και στον θεσσαλικό χώρο: αντιπαραβολές, συγκρίσεις, ταυτίσεις, διακρίσεις σε μια πολυδιάστατη παραγωγή και αναπαραγωγή της μορφής . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27-44 Ροντήρη, Βάσω – Βουζαξάκης, Κωνσταντίνος, Νεώτερες ανασκαφικές έρευνες στη Μαγούλα Ζερέλια. . 45-56 Σκαφιδά, Ευαγγελία – Καρναβά, Άρτεμις – Γεωργίου, Ιάκωβος – Αγνουσιώτης, Δημήτρης – Καρούζου, Ελένη – Καλογιάννη, Αιμιλία – Ασδεράκη, Ελένη – Βαξεβανόπουλος, Μάρκος – Γεωργίου, Ρέα – Τόπα, Χαρά – Διονυσίου, Μάνος – Τζουμουσλή, Ελισάβετ – Μαργαριτώφ Μάνια, Ο οικισμός της Ύστερης Εποχής Χαλκού στο «Κάστρο-Παλαιά» του Βόλου: Αποτελέσματα του ερευνητικού διεπιστημονικού προγραμμάτος και των πρόσφατων ερευνών, 2012-2014 . . . . 57-68 Μπαρτσώκα, Αγαθή, Θεσσαλικές λιθοτεχνίες της Μέσης Νεολιθικής. Η λιθοτεχνία της Μαγούλας Μπελίτσι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69-82 Παναγιωτοπούλου, Ελένη, Μελέτη της διατροφής στην Πρωτογεωμετρική Θεσσαλία με τη χρήση σταθερών ισοτόπων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83-92 Τουφεξής, Γεώργιος – Δαφούλα, Μαρία, Παλαιόσκαλα. Η ανάδειξη ενός προϊστορικού οικισμού. . . 93-98 Καραπάνου, Σοφία, Πρώτα αποτελέσματα από τις πρόσφατες ανασκαφές στις όχθες της αποξηρανθείσης λίμνης Κάρλας, Ανατολική Θεσσαλία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99-111 Βήτος, Γεώργιος – Εξάρχου, Ουρανία – Τσιάκα, Ασημίνα, Τέμπη. Πέρασμα από τη Θεσσαλία προς τη Μακεδονία και τη Νοτιά Ελλάδα. Η μαρτυρία μέσα από τα νομίσματα από τη θέση «Χάνι Της Κοκκώνας» στην Κοιλάδα Των τεμπών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113-126 Κραχτοπούλου, Αθανασία – Σοφιανού, Φωτεινή – Αλεξίου, Νεκταρία – Παπακώστα, Χριστίνα – Χαρούλη, Μαρία – Κωστοπούλου, Φωτεινή – Χριστοφορίδη, Ειρήνη, Από τη Νεότερη Νεολιθική στη Μέση Εποχή του Χαλκού στους Μαυραχάδες και στους Αγίους Θεοδώρους της Καρδίτσας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127-140 Αλεξίου, Νεκταρία, Νεολιθικά ειδώλια από τη δυτική Θεσσαλία: Τα ειδώλια της θέσης Συκεών. . . . . 141-154 Ρουσιώτη, Δήμητρα, Ερευνώντας τις δομές εξουσίας στη Μυκηναϊκή Θεσσαλία: η χρήση των θολωτών τάφων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155-163 Βαϊοπούλου, Μαρία, Η Ύστερη Εποχή Χαλκού στη δυτική Θεσσαλία: Νεώτερα Δεδομένα . . . . . . . . . 165-176 Κραχτοπούλου, Αθανασία – Orengo, Hector A. – Παλαιοχωρίτης, Κώστας – Σταμάτη, Αδριάνα, Αναδασμός της γης και πολιτισμικό τοπίο στον Κάμπο της Καρδίτσας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177-189 7 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Καραγιαννόπουλος, Χρήστος – Χριστοφορίδη, Ειρήνη, Οικιστικά κατάλοιπα της Ύστερης Γεωμετρικής - Πρώιμης Αρχαϊκής περιόδου στον οδικό άξονα του αυτοκινητοδρόμου Κεντρικής Ελλάδας - Ε-65 στην Ανάβρα Καρδίτσας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191-203 Μαλακασιώτη, Zωή – Βήτος, Γεώργιος – Πανάγου, Μαρία, Το νεκροταφείο της εποχής του Σιδήρου Στη θέση Αγριελιά Πλατάνου Αλμυρού. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205-218 Βουζαξάκης, Κωνσταντίνος, Πήλιον, ὦ φιλύρης νυμφήιον… Η αρχαιολογική έρευνα σε εναν τόπο ξεχασμένο στους μύθους του . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219-230 Αγνουσιώτης, Δημήτρης – Αλεξάνδρου, Σταματία – Βουζαξάκης, Κωνσταντίνος, Νεότερες έρευνες στην περιοχή της αρχαίας Κορόπης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231-241 Donati, Jamieson C. – Sarris, Apostolos – Cuenca-García, Carmen – Kalaycı, Tuna – Manataki, Meropi – Simon, François-Xavier – Doulgeri-Intzesilogou, Αrgyroula – Triantafylopoulou, Peggy, New insights into the urban plans of Demetrias and Pherai from integrated geophysicd and satellite remote sensing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243-256 Μανιδάκη, Βασιλεία, Το Eλληνιστικό προσκήνιο του θεάτρου της Δημητριάδας. . . . . . . . . . . . . . . . . . 257-266 Τσιούκα, Φωτεινή – Παναγιωτοπούλου, Ελένη – Παπαθανασίου, Αναστασία, Ανθρωπολογικές αναλύσεις στο σκελετικό υλικό του νεκροταφείο ενταφιασμών της Εποχής του Σιδήρου στη θέση «Βουλοκαλύβα», αρχαία Άλος. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267-275 Μαλακασιώτη, Zωή – Βήτος, Γεώργιος – Πανάγου, Μαρία, Συστάδα τάφων της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου ανατολικά της Ελληνιστικής Άλου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277-290 Ευσταθίου, Δέσποινα, Καρατσάνταλι Αλμυρού: Η οχύρωση στη θέση «Καστράκι» ή «Κάστρο» . . . . 291-299 Agnousiotis, Dimitris – Dijkstra, Tamara – Efstathiou, Despina – Heymans, Elon – Mamaloudi, Ioanna – Reinders, Reinder – Rondiri, Vaso – Stamelou, Evangelia – Stissi, Vladimir, The 2013-2014 test trenches at Halos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301-310 Dijkstra, Tamara – Ευσταθίου, Δέσποινα – van der Linde Heymans, Dies – Μαμαλούδη, Ιωάννα – Reinders, – Σταμέλου, Ευαγγέλια, Η «Οικία του Αγνώστου» στην Ελληνιστική Άλο . . . . . . . . . 311-318 Reinders, Reinder – Asderaki-Tzoumerkioti, Eleni – Vaxevanopoulos, Markos, Copper production and coinage in Achaia Phthiotis non-destructive analysis using X-Ray fluorescence . . . . . . . . . . . 319-350 Παλαιοθόδωρος, Δημήτρης – Τριανταφυλλοπούλου, Πέγκυ, Ταφικά σύνολα του 5ου αιώνα π.Χ. από νεκροταφείο των αρχαίων Παγασών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351-361 Αλεξάνδρου, Σταματία – Κραβαρίτου, Σοφία, Επιτύμβιες στήλες από το νότιο νεκροταφείο των Φθιωτίδων Θηβών. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363-372 Βαξεβανόπουλος, Μάρκος – Μέλφος, Βασίλης – Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου, Αργυρούλα – Σκαφιδά, Ευαγγελία – Βαβάλιου, Μαριάνθη – Ιντζεσίλογλου, Χαράλαμπος, Καταγραφή της αρχαίας λατομικής δραστηριότητας στην Περιφερειακή Ενότητα Μαγνησίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 373-382 Κατακούτα, Στέλλα – Σταματοπούλου Μαρία, Η άγνωστη πόλη στη θέση «Γκρέμουρας» (Άργισσα): ανασύνθεση δεδομένων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 383-394 Μαζαράκης-Αινιάν, Αλέξανδρος - Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου, Αργυρούλα, Ανασκαφές στην Κεφάλα της Σκιάθου (2012-2014) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 395-410 Χρυσοπούλου, Ελένη – Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου, Αργυρούλα, Στρώμα καταστροφής κλασικής εποχής στον οικισμο της «Κεφάλας» Σκιάθου. Πρώτη παρουσίαση και ερμηνευτική προσέγγιση . . . . 411-420 Μαζαράκης-Αινιάν, Αλέξανδρος – Αλεξανδρίδου Αλεξάνδρα, Νέα δεδομένα για τις Σποράδες κατά τους Πρώιμους Ιστορικούς Χρόνους: ο οικισμός της Κεφάλας Σκιάθου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 421-430 Τζαβελοπούλου, Κατερίνα, Ιερά και λατρείες της αρχαίας Πεπαρήθου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 431-439 Σεμερτζίδου, Άννα – Τηλιοπούλου, Μαργαρίτα, Συντήρηση ευρημάτων από τμήμα νεκροταφείου της Αρχαίας Πέλιννας. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 441-447 8 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Θεογιάννη Λευκή – Πανάγου, Μαρία, Ένα αρχαϊκό ιερό και νεκροταφείο στη θέση «Ντόβρες ή Ράχες» στην Αγία Τριάδα, Π.Ε. Καρδίτσας. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 449-459 Καραγιαννόπουλος, Χρήστος, Ανασκαφή οικισμού Αρχαϊκών και Κλασικών χρόνων στη Φίλια, Π.Ε. Καρδίτσας. Πρώτη παρουσίαση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 461-472 Ελευθερίου, Έρη – Καραγιαννόπουλος, Χρήστος, Αγροτικό ιερό στην Ανάβρα Καρδίτσας. Πρώτη απόπειρα ερμηνείας της λατρείας μέσα από τα πήλινα ευρήματα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 473-484 Τηλιοπούλου, Μαργαρίτα – Σεμερτζίδου, Άννα, Συντήρηση ευρημάτων ρωμαϊκών τάφων αρχαιολογικού χώρου Γόμφων, θέση Επισκοπή, Μουζακίου Καρδίτσας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 485-491 Αθανασίου, Δημήτρης, Αποκάλυψη τάφων ρωμαϊκών χρόνων στον αρχαιολογικό χώρο των αρχαίων Γόμφων στη θέση Επισκοπή Μουζακίου Καρδίτσας. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 493-502 Χατζηαγγελάκης, Λεωνίδας, Σαρκοφάγος από τους Γόμφους με θέμα την «Αρπαγή Κόρης» . . . . . . . 503-516 Ζορμπά, Μαρία – Καραγιάννης, Χρήστος, Ταφικός Τύμβος Καραφύλλη, στη Δ.Ε. Μοσχολουρίου του Δ. Σοφάδων. Μια πρώτη παρουσίαση. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 517-526 Καραχρήστος, Βασίλειος Γ., Η αξιοποίηση του μαθηματικού γεωγραφικού υλικού του Κλαύδιου Πτολεμαίου στον χώρο της αρχαίας Θεσσαλίας. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 527-546 Γουλούλης, Σταύρος, Η διήγηση του «Λουκίου ή Όνου» και η Θεσσαλική εκδοχή της: Ένα ταξίδι στον μύθο της Παλαιάς Ελλάδος; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 547-554 ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ Σδρόλια, Σταυρούλα, Κάστρο Βελίκας. Παρατηρήσεις στην οχυρωματική του 6ου αιώνα . . . . . . . . . . 555-566 Κατακούτα, Στέλλα – Γιαλούρη, Άννα – Βήτος, Γεώργιος, Κάστρο Φαρσάλων: νέα αρχαιολογικά δεδομένα. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 567-578 Κοντογιαννοπούλου, Μαρία, Βυζαντινά γλυπτά από την περιοχή του ανατολικού Κισσάβου Λάρισας . . 579-588 Ανδρούδης, Πασχάλης, Τα εντοιχισμένα βυζαντινά γλυπτά στο ναό του Αγίου Νικολάου στην Πορταριά Πηλίου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 589-602 Κουγιουμτζόγλου, Σπύρος, Μεταλλικά ευρήματα βυζαντινών χρόνων από τα Τρίκαλα . . . . . . . . . . . . 603-612 Αναστασιάδου, Αρχοντούλα – Ντίνα, Ασπασία, Κάστρο Βόλου. Τα νέα στοιχεία της έρευνας και οι εργασίες αποκατάστασης (2011-2014). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 613-622 Γιαλούρη, Άννα, Ο ναός της Παναγίας στο Πύθιο Ελασσόνας. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 623-634 Τσιμπίδα, Eλένη, Οι ζωγράφοι του καθολικού της μονής Κοιμήσεως της Θεοτόκου στο Μεγαλόβρυσο και το έργο τους στην ανατολική Θεσσαλία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 635-647 Μεσσής, Βασίλης, Τέσσερα καθολικά των αρχών του 19ου αιώνα στη βόρεια ορεινή Θεσσαλία. Η τελευταία δημιουργική εφαρμογή του αθωνικού τύπου στις εκτός Αγίου Όρους περιοχές . . . . . . . 649-660 Καλογερούδης, Γεώργιος, Το εικονογραφικό πρόγραμμα του τοιχογραφικού διακόσμου του ναού της Κοίμησης της Θεοτόκου στην Ασπροκκλησιά Καλαμπάκας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 661-668 Γκέκας, Αιμιλιανός, Η ψηφιοποίηση των χειρογράφων κωδίκων της μονής Βαρλαάμ . . . . . . . . . . . . . . 669-673 Μπαλογιάννη, Ουρανία, Εικονογραφική και τεχνοτροπική ανάλυση του ξυλόγλυπτου τέμπλου και των δεσποτικών εικόνων της μονής Κοιμήσεως Θεοτόκου (Σταγιάδων), στις Σταγιάδες Καλαμπάκας. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 675-682 Μαντζανά, Κρυσταλλία, Εικόνα από τη μονή Πετριλίων Αγράφων με την υπογραφή: χ(εὶρ) Ἰωάσαφ Νικηφόρου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 683-690 Τσόδουλος, Κωνσταντίνος, Ο χειρόγραφος κώδικας Αρ. 76 της Ιεράς Μονής Δουσίκου. Πρωτη Προσεγγιση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 691-698 Ντάφη, Ευαγγελία, Ενδείξεις για εργαστήρια Μεταβυζαντινής κεραμικής στην πόλη των Τρικάλων . . 699-706 9 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΑΛΛΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ Νικολάου, Έλσα – Καραχρήστος, Βασίλειος Γ. – Συρούκης, Παναγιώτης, Το Έργο του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Θεσσαλικών Σπουδών 2006-2014 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 707-716 Σταμέλου, Ευαγγελία, Τα Εκπαιδευτικά Προγράμματα στον Αρχαιολογικό Χώρο Σέσκλου κατά την τριετία 2012-2014 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 717-722 Καλογιάννη, Αιμιλία, Ιστορίες παιδιών, μικρές φωτιές κι ένα ουράνιο τόξο στο Μουσείο: Εκπαιδευτικά Προγράμματα στο «Αθανασάκειο» Αρχαιολογικό Μουσείο Βόλου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 723-730 Ροντήρη, Βάσω – Ευσταθίου, Δέσποινα, Με σκούπα και Φαράσι στους αρχαιολογικούς χώρους του Αλμυρού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 731-738 Βραχυγραφίες, Συντομογραφίες περιοδικών και σειρών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 739-742 ΤΟΜΟΣ IΙ. ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΑ – ΚΛΑΣΙΚΑ Κοσμά, Μαρία, Το Πρωτοελλαδικό νεκροταφείο στη θέση Γκισούρι στα Νέα Στύρα Εύβοιας . . . . . . . 757-769 Κυριαζή, Όλγα – Κίτσου, Γαρυφαλλιά – Μπιλής, Θεμιστοκλής – Φάππας, Ιωάννης, Ορχομενός Μινύειος: Μεταμορφώσεις και εξέλιξη ενός αστικού κέντρου στις παρυφές της Κωπαΐδας . . . . . . . 771-782 Burke, Brendan – Burns, Bryan – Charami, Alexandra – Kyriazi, Olga, Excavations at ancient Eleon 2012-2014: memorializing the past . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 783-788 Χαραμή, Αλεξάνδρα – Χαμηλάκη, Κατερίνα – Φάππας, Ιωάννης, Από τη γη της Ταναγραϊκής: ένας αγροτικός οικισμός των Προϊστορικών και Πρωτοβυζαντινών χρόνων στη θέση Κλειδί . . . . . . . 789-801 Τσόκας, Γρηγόρης Ν. – Τσούρλος, Παναγιώτης Ι. – Αραβαντινός, Βασίλειος – Kim, Jung-Ho – Σταμπολίδης, Αλέξανδρος – Φίκος, Ηλίας, Γεωφυσική διασκόπηση στη Θήβα . . . . . . . . . . . . . . 803-814 Χαραμή, Αλεξάνδρα – Κουρούνη, Ευτυχία, Από τη νεκρόπολη της Τανάγρας: ο βιολογικός καθαρισμός, «μια πρώτη προσέγγιση» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 815-825 Παπακωνσταντίνου, Μαρία-Φωτεινή – Κουτσοκέρα, Νικολέττα – Krapf, Tobias, Νέα ανασκαφικά δεδομένα για την Μεσοελλαδική κατοίκηση στον Προϊστορικό οικισμό του Λιανοκλαδίου . . . . 827-840 Πεντεδέκα, Αρετή – Κυπαρίσση-Αποστολίκα, Νίνα – Χαμηλάκης, Γιάννης – Καζνέση, Αγγελική – Κατσαρού, Στέλλα, Κουτρουλού Μαγούλα: η πιλοτική πετρογραφική εξέταση της κεραμικής και των ειδωλίων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 841-849 Τσόκας, Γρηγόρης Ν. – Τσούρλος, Παναγιώτης Ι. – Βαργεμέζης, Γεώργιος – Σταμπολίδης, Αλέξανδρος – Φίκος, Ηλίας – Παπακωνσταντίνου, Μαρία-Φωτεινή – Κουτσοκέρα, Νικολέττα, Γεωφυσική διασκόπηση σε τύμβο στο Αυλάκι του Δήμου Στυλίδας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 851-862 Παπακωνσταντίνου, Μαρία-Φωτεινή – Krapf, Tobias, Μεσοελλαδικός οικισμός Αγίας Παρασκευής Λαμίας. Ανασκαφικές περίοδοι 2012-2013 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 863-876 Van de Moortel, Aleydis, Middle Helladic architectural practices and the formation of elite architecture at Mitrou, East Lokris, early in the Late Helladic period . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 877-890 Ψαρογιάννη, Κωνσταντίνα, Τύμβος παιδικών ταφών της μετάβασης από τη Μέση στην Ύστερη Eποχή του Χαλκού από τον Προσκυνά Φθιώτιδας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 891-900 Καράντζαλη, Έφη, Ταυτοποίηση και χαρακτηρισμός της Πρώιμης Μυκηναϊκής περιόδου στον οικισμό Φραντζή στην κοιλάδα του Σπερχειού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 901-920 Κουνούκλας, Πέτρος, Επί Κνημίδας προϊστορική τοπογραφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 921-930 Κατσάλη, Σοφία – Βουζαρά Γαρυφαλλιά, Νεκροταφείο ελληνιστικής εποχής στη θέση Παξιμαδάς, παραλίας Λουκισίων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 931-942 10 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Χαιρετάκης, Γιάννης, Μια άγνωστη καταστροφή της Χαλκίδας κατά τους Πρώιμους Ελληνιστικούς χρόνους. Τα στοιχεία από την ανασκαφή του οχυρωματικού περιβόλου της πόλης. . . . . . . . . . . . 943-952 Κουρκούτη, Πηνελόπη – Οικονόμου, Δήμητρα, Νεώτερες έρευνες στις Αρχαίες Θεσπιές: ανασκαφικές εργασίες στα πλαίσια του έργου «Κατασκευή Οδού Καναβάρι- Διασταύρωση ΘεσπιώνΔομβραίνα (Κορύνη)- Θίσβη- Πρόδρομος (με παράκαμψη Δομβραίνας)». Συμβολή στην τοπογραφία της πόλης. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 953-964 Kyriakidis, Nicolas – Petridis, Platon – Zugmeyer, Stéphanie, Current research on the fortifications attributed to Philomelos in Delphi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 965-972 Ραπτόπουλος, Σωτήρης, Κτηνοτροφική εγκατάσταση των Eλληνιστικών χρόνων στην περιοχή του Γαλαξειδίου. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 973-982 Τσόκα, Αθανασία – Μπουτσίδης, Χρήστος, Αρχαιολογικές έρευνες στα αρχαία Φάλαρα (2013-14) . . 983-990 Ραπτόπουλος, Σωτήρης, Ένδεκα επιγραφικά λήμματα από τη Φωκίδα στο νέο I.G., fasciculum 6, Phocis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 991-1000 Σταυρογιάννης, Λάμπρος, Το ιερό και η λατρεία της Εννοδίας στη Μελιταία. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1001-1016 Τσόκα, Αθανασία, Συγκρότημα λουτρού ρωμαϊκών χρόνων από τη Στυλίδα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1017-1026 Παπακωνσταντίνου, Μαρία-Φωτεινή – Τιλελή, Φιλίτσα – Κουτσοκέρα, Νικολέττα –Γιαννακοπούλου, Ιωάννα, Νέα αρχαιολογικά δεδομένα για την ευρύτερη περιοχή του αρχαίου Εχίνου . . . . . 1027-1039 Παπακωνσταντίνου, Μαρία-Φωτεινή – Τιλελή, Φιλίτσα, Βιοτεχνική εγκατάσταση παραγωγής οίνου της ύστερης αρχαιότητας στον Αχινό Φθιώτιδας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1041-1052 ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ Σκαρτσή, Στεφανία Σ., Αρχιτεκτονικά μέλη και γλυπτά από την παλαιοχριστιανική Χαιρώνεια . . . . . 1053-1064 Καλαμαρά Παρή, Νέα δεδομένα για την παλαιοχριστιανική Λιβαδειά, με αφορμή δυο ενδιαφέροντα ψηφιδωτά σύνολα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1065-1076 Κωσταρέλλη, Αλεξάνδρα, η επιγραφή του ναού του Αγίου Γεωργίου Ακραιφνίου Βοιωτίας (1311). Παρατηρήσεις μετά την ολοκλήρωση των εργασιών αποκατάστασης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1077-1088 Κατσελάκη, Ανδρομάχη, Ζητήματα εικονογραφίας και ερμηνείας στις τοιχογραφίες του Αγίου Ιωάννη Καλυβίτη στα Ψαχνά Ευβοίας: τα νέα δεδομένα της έρευνας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1089-1100 Πάλλης, Γιώργος, Νέα στοιχεία για τα οθωμανικά τεμένη της Λαμίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1101-1110 Πεπεράκη, Ολυμπία, «Περί ετέρων τόπων»: αξιολογώντας τη νεότερη αρχιτεκτονική του θερμαλισμού στο νομό Φθιώτιδας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1111-1122 Αντωνίου, Δήμητρα, Η οικοδομική ιστορία της Παναγίας Αρχοντικής στη Λαμία . . . . . . . . . . . . . . . . . 1123-1132 Παπακωνσταντίνου, Μαρία-Φωτεινή – Μανωλούδη, Ιωάννα – Τσόκα, Αθανασία, Παλαιοχριστιανικά, βυζαντινά και μεταβυζαντινά μνημεία Ευρυτανίας. Ενέργειες αποκατάστασης και ανάδειξης, 2012-2015 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1133-1140 Παπακωνσταντίνου, Μαρία-Φωτεινή – Ζούμπος, Βασίλειος – Μανωλούδη, Ιωάννα – Νικολάου, Ιωάννης – Αντωνίου, Δήμητρα, Μελέτη διαμορφώσεων και εξασφάλισης επισκεψιμότητας του Μεσαιωνικού Κάστρου της Υπάτης. Συνοπτική Παρουσίαση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1141-1146 Καλαμαρά, Παρή – Κατσελάκη, Ανδρομάχη – Κατσάλη, Ευρυδίκη – Τσιομπίκου, Ελένη – Καραμουζάς, Δημήτρης, Οι εργασίες αποκατάστασης των ναών της Άτταλης στην Εύβοια. . . . . . . . . 1147-1152 Κατσελάκη, Ανδρομάχη – Κατσάλη, Ευρυδίκη – Τσιομπίκου, Ελένη – Καραμουζάς, Δημήτρης, Συμβολή στη Μεσοβυζαντινή αρχιτεκτονική, τέχνη και τεχνολογία. Η περίπτωση των ναών της Αττάλης. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1153-1162 11 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΑΛΛΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ Μωραϊτου, Ιωάννα – Μιχαήλογλου, Σοφία, Συντήρησης Έργον. Εκθέματα του νέου μουσείου Θήβας . . 1163-1170 Παρτίδα, Έλενα, Αρχαιοπαιδεία: educational archaeology in the era of open-air museums . . . . . . . . . 1171-1179 Βραχυγραφίες, Συντομογραφίες περιοδικών και σειρών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1181-1184 12 ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ Καθώς η έκδοση των Πρακτικών του 5ου Αρχαιολογικού Έργου Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας (ΑΕΘΣΕ) είναι πλέον γεγονός, χαιρετίζουμε ως Γενική Διεύθυνση Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς με ιδιαίτερη χαρά, ικανοποίηση και πολλούς επαίνους αυτή την εξαίρετη επιστημονική συμβολή. Πρόκειται για μια συλλογική προσπάθεια πολλών επιστημόνων διάφορων ενδιαφερόντων και ειδικοτήτων, που συμβάλλουν με το ανασκαφικό και ερευνητικό τους έργο στη προώθηση της γνώσης για τις δύο κεντρικές περιοχές του κορμού της Ελλάδας, οι οποίες έπαιξαν σημαίνοντα ρόλο στη διαμόρφωση του ελληνικού πολιτισμού διαμορφώνοντας το γίγνεσθαι και τα ιδιώνυμα χαρακτηριστικά πολλών επιμέρους τόπων. Ο πλούτος των ανακοινώσεων του ανά χείρας τόμου καλύπτει ένα ευρύτατο χρονολογικό φάσμα από τη μακρά προϊστορία μέχρι και τους οθωμανικούς χρόνους και για όλα τα μνημεία κινητά και ακίνητα και τους αρχαιολογικούς χώρους, όπως καθορίζονται και προστατεύονται από την ελληνική αρχαιολογική νομοθεσία. Από την πληθώρα των συμμετεχόντων στην οργανωτική και επιστημονική επιτροπή, προκύπτει εύλογα ότι πρόκειται για μια ευτυχή, αγαστή και πολυετή συνεργασία του Υπουργείου Πολιτισμού δια των κατά τόπους αρμόδιων Εφορειών Αρχαιοτήτων και του Πανεπιστημίου της Θεσσαλίας δια του Τμήματος Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, ιδιαιτέρως εποικοδομητική και γόνιμη. Εξαιρετικά θετική είναι η διαπίστωση ότι το περιεχόμενο του παρόντος πονήματος δεν περιλαμβάνει μόνο τις νέες ανασκαφικές έρευνες, αλλά παρουσιάζει και πολλές συνθετικές θεματικές μελέτες παλαιότερου αρχαιολογικού υλικού, παραδίδοντας στην επιστημονική κοινότητα σημαντικές ερευνητικές συμβολές οι οποίες, πέρα από τον εμπλουτισμό της γνώσης μας, δημιουργούν στέραιο υπόβαθρο για περαιτέρω εμβάθυνση και διευρεύνηση του αρχαιολογικού και μνημειακού πολιτιστικού αποθέματος των δύο αυτών περιοχών. Ο πλούσιος αμητός των μελετών αποτελεί την πιο απτή απόδειξη πραγμάτωσης του βασικού στόχου κάθε αρχαιογνωστικής έρευνας, που δεν είναι άλλος από τη δημοσίευση των επιστημονικών αποτελεσμάτων της. Η συνεπής ανά τριετία διεξαγωγή της αρχαιολογικής συνάντησης κατά τα τελευταία δεκαεπτά έτη (από το 2003) και η εργώδης προσπάθεια εκτύπωσης των προφορικών ανακοινώσεών της σε καιρούς οικονομικά δυσοίωνους, αποτελεί μια διαπίστωση, η οποία μόνο θερμούς επαίνους και εύσημα θα μπορούσε να αποδώσει στους εκδότες επιμελητές της, εκλεκτά μέλη της ακαδημαϊκής κοινότητας του Εργαστηρίου Αρχαιολογίας του Τμήματος Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου της Θεσσαλίας. Συγχαρητήρια οφείλονται, επίσης, και στο Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και ειδικότερα στη Διεύθυνση και το προσωπικό των Δημοσιευμάτων του, για την οικονομική στήριξη της εκδοσης των Πρακτικών. Προσπάθειες σαν την παρούσα, με την ενδελεχή δημοσίευση των αρχαιολογικών ερευνών μέσα από διεπιστημονικές και διεθνείς συνεργασίες, δημιουργούν ασφαλείς συνθήκες για να βρίσκεται η ελληνική αρχαιογνωσία στο επίκεντρο του παγκόσμιου ενδιαφέροντος. Σε όλους όσοι συνέβαλλαν στην πραγματοποίηση του έργου αυτού απευθύνουμε, για τους προαναφερθέντες λόγους, τα πιο θερμά μας συγχαρητήρια και την από καρδιάς ευχή να συνεχίσουν και στα επόμενα χρόνια με την ίδια ζέση και αποτελεσματικότητα. Πολυξένη Αδάμ-Βελένη Γενική Διευθύντρια Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού 13 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Το 5ο Αρχαιολογικό Έργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας (ΑΕΘΣΕ) πραγματοποιήθηκε από την Πέμπτη 26 Φεβρουαρίου έως και την Κυριακή 1η Μαρτίου 2015. Διοργανώθηκε, όπως πάντα από κοινού αφενός από το Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, και αφετέρου από τις Εφορείες Αρχαιοτήτων, καθώς και τις Ειδικές Περιφερειακές Υπηρεσίες του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού (ΥΠΠΟΠΑΙΘ τότε). Παρουσιάστηκαν 115 προφορικές ανακοινώσεις και 43 ανακοινώσεις τοίχου, ενώ συνολικά συμμετείχαν 232 επιστήμονες από την Ελλάδα και το Εξωτερικό. Τα Πρακτικά περιλαμβάνουν 101 από τις ανακοινώσεις αυτές (63 για τη Θεσσαλία και 38 για τη Στερεά Ελλάδα). Το πρώτο ΑΕΘΣΕ διοργανώθηκε το 2003 και έκτοτε διοργανώνεται ανελλιπώς ανά τριετία. Στόχος του είναι να παρουσιάζονται οι αρχαιολογικές έρευνες στο πεδίο και εν γένει το αρχαιολογικό έργο της προηγούμενης τριετίας στις Περιφέρειες Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας (με εξαίρεση την Αττική) από το ΥΠΠΟΑ, τα πανεπιστήμια, τις Ξένες Αρχαιολογικές Σχολές καθώς και τα επιστημονικά ιδρύματα της Ελλάδας και του Εξωτερικού. Ωστόσο, φιλοξενεί παράλληλα μελέτες συνθετικές που δεν βασίζονται απαραιτήτως στο ερευνητικό έργο της παρελθούσας τριετίας, αρκεί να είναι πρωτότυπες, να συμβάλλουν στην πρόοδο της αρχαιολογικής έρευνας και να εντάσσονται βέβαια στο προαναφερθέν γεωγραφικό πλαίσιο. Από την αρχή θέσαμε ως βασικό στόχο την έγκαιρη έκδοση των Πρακτικών της κάθε διοργάνωσης. Τούτη τη φορά, ωστόσο, οι εξαιρετικά δύσκολες οικονομικές συγκυρίες οδήγησαν σε περαιτέρω καθυστέρηση στην τήρηση του επιθυμητού χρονοδιαγράμματος της τριετίας. Το 5ο ΑΕΘΣΕ κυκλοφορεί, λοιπόν, με αρκετή καθυστέρηση, ακριβώς πέντε χρόνια μετά τη διοργάνωσή του. Ευχαριστούμε θερμά το Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων που πρόθυμα και πάλι δέχτηκε να χρηματοδοτήσει την παρούσα έκδοση. Ιδιαίτερες ευχαριστίες απευθύνουμε στην κυρία Ελένη Κώτσου, Προϊσταμένη της Διεύθυνσης Εκδόσεων του ΤΑΠΑ, για τη συνεχή στήριξή της ώστε να ευοδωθεί η όλη προσπάθεια. Προκειμένου να αναπληρωθεί η προαναφερθείσα καθυστέρηση του εκδοτικού μας προγράμματος, έχει προχωρήσει σημαντικά η επιμέλεια των κειμένων του 6ου ΑΕΘΣΕ, που διοργανώθηκε το 2018 (1-4 Μαρτίου) και ευελπιστούμε ότι κατά τη διοργάνωση του 7ου ΑΕΘΣΕ, το 2021, θα έχουν κυκλοφορήσει τα Πρακτικά και της τελευταίας αυτής επιστημονικής συνάντησης. Έτσι θα ομαλοποιηθεί η μικρή ανατροπή που δημιουργήθηκε στα χρόνια της κρίσης, κατά τα οποία η εξεύρεση των απαραίτητων πόρων για την εκτύπωση των τόμων αποτέλεσε τροχοπέδη στην τήρηση του επιθυμητού χρονοδιαγράμματος. Το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, και το Εργαστήριο Αρχαιολογίας του Τμήματος Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας ειδικότερα, επωμίστηκε το δύσκολο εγχείρημα της επιστημονικής επιμέλειας των πολυάριθμων κειμένων και της όλης εκδοτικής διαδικασίας. Τη συλλογή των κειμένων και την αρχική επικοινωνία με τους συγγραφείς ανέλαβαν οι Όλγα Κακλαμάνη, Εύα Χαραλαμπίδου και Ελένη Χατζηνικολάου του Εργαστηρίου Αρχαιολογίας. Οι Αναπλ. Καθηγητές Γιάννης Βαραλής και Δημήτρης Παλαιοθόδωρος πραγματοποίησαν την πρώτη επιστημονική επιμέλεια των κειμένων. Ο Δρ Γιάννης Τσιουρής, μέλος ΕΔΙΠ και υπεύθυνος του Εργαστηρίου Αρχαιολογίας από το 2019 και εξής, ανέλαβε υπεύθυνα και αποτελεσματικά όλα τα πρακτικά ζητήματα προκειμένου να ολοκληρωθεί η πολύπλοκη διαδικασία διόρθωσης των δοκιμίων. Η τυπογραφική επεξεργασία του τόμου πραγματοποιήθηκε από τον Φίλιππο Λένη. Τους ευχαριστούμε όλους θερμά, καθώς και τους συγγραφείς για την υπομονή και τη συνεργασία τους. Τον γενικό έλεγχο των κειμένων, καθώς και τον όλο συντονισμό και την εποπτεία της έκδοσης των Πρακτικών, ανέλαβε ο κάτωθι υπογράφων. Τα πρακτικά θέματα της επιστημονικής συνάντησης του 2015 στήριξαν πολυάριθμοι συνάδελφοι, φοιτητές και συνεργάτες και όλοι συνέβαλαν στην επιτυχή διεξαγωγή των εργασιών του τετραημέρου. Την τεχνικήοργανωτική στήριξη του συνεδρίου είχε κυρίως η Εύα Χαραλαμπίδου, υπεύθυνη τότε του Εργαστηρίου Αρχαιολογίας, με τη βοήθεια των Όλγας Κακλαμάνη, Όλγας Πράππα και Ελένης Χατζηνικολάου (τότε επίσης υπεύθυνες του Εργαστηρίου). Τις ημέρες του συνεδρίου πολύτιμη υπήρξε η βοήθεια των αποφοίτων του Τμήματος ΙΑΚΑ Γιώργου Χιώτη και Γιώτας Γάλλου. Ο Θέμης Ντάλλας (Μέλος ΕΔΙΠ Τμήματος ΙΑΚΑ) ανέλαβε τον ηλεκτρονικό κόμβο και τα γραφιστικά. Στην ομάδα υποστήριξης τις ημέρες του συνεδρίου συμμετείχαν και αρκετοί αρχαιολόγοι της Εφορείας Αρχαιοτήτων Μαγνησίας, ενώ σχεδόν όλο το προσωπικό της Εφορείας βοήθησε ποι- 15 ΠΡΟΛΟΓΟΣ κιλότροπα. Την όλη εποπτεία της διοργάνωσης του συνεδρίου, καθώς και το συντονισμό των ενεργειών για την εξασφάλιση της χρηματοδότησης για την εκτύπωση των πρακτικών του, είχαν ο Καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Αλέξανδρος Μαζαράκης Αινιάν και η Επί Τιμή Διευθύντρια της Εφορείας Αρχαιοτήτων Μαγνησίας Αργυρούλα Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου. Τέλος, σημαντική υπήρξε η συμβολή όλων των μελών της Οργανωτικής και της Επιστημονικής Επιτροπής του συνεδρίου. Το συνέδριο στηρίχθηκε οικονομικά από την Επιτροπή Ερευνών του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. Οι τακτές ανά τριετία συναντήσεις θα συνεχιστούν και δεσμευόμαστε ότι θα συνεχίσουμε να καταβάλλουμε κάθε δυνατή προσπάθεια προκειμένου τα αποτελέσματα των αρχαιολογικών ερευνών στη Θεσσαλία και τη Στερεά Ελλάδα να δημοσιεύονται όσο το δυνατόν πιο έγκαιρα, συνεισφέροντας με τον τρόπο αυτό στην άμεση επιστημονική πληροφόρηση. Η σκέψη να σχεδιαστεί μια ψηφιακή διαδικτυακή πλατφόρμα και οι ανακοινώσεις να αναρτώνται δίχως καθυστέρηση στο διαδίκτυο, ίσως αποτελεί τη λύση για την αποφυγή καθυστερήσεων στη διάχυση της γνώσης, κάτι που θα πρέπει να αποφασίσει το 2021 η ολομέλεια του 7ου ΑΕΘΣΕ. Επιδίωξή μας θα είναι, επίσης, να αυξηθεί η συμμετοχή στο συνέδριο των Ξένων Σχολών που δραστηριοποιούνται στην Περιφέρεια της Στερεάς Ελλάδας. Αλέξανδρος Μαζαράκης Αινιάν Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας Πρόεδρος της Οργανωτικής και της Επιστημονικής Επιτροπής του 5ου ΑΕΘΣΕ Ιανουάριος 2020 16 THE 2013-2014 TEST-TRENCHES AT HALOS Agnousiotis D., Dijkstra T., Efstathiou D., Heymans E.D., Mamaloudi I., Reinders H.R., Rondiri V., Stamelou E., Stissi V.V. The territory of the ancient polis of Halos has been the focus of archaeological and epigraphical research since the beginning of the 19th century and was one of the first areas in Greece where, in 1906, Dutch field work was conducted. Since 1977 work has continued by the University of Groningen, in cooperation with the 13th Ephorate of Prehistoric and Classical Antiquities and, since 2011, with the participation of the University of Amsterdam. The most familiar and visible archaeological remains of Halos are the impressive ruins of the heavily fortified Hellenistic city, inhabited between ca. 300 and 265 BC. Most excavation efforts have focused on its houses, fortification walls and gates.1 Substantial efforts have also been dedicated to the excavation of the Early Iron Age graves in the Voulokaliva area, north of the city, and several smaller sites in the wider region.2 Magoula Plataniotiki (fig. 1), the probable predecessor of the Hellenistic city, has now been the focus of two excavation campaigns in 2013 and 2014, which are the topic of the current paper. Previous exploration of the magoula was limited. In 1906 Wilhelm Vollgraff visited a site near the beach southeast of Almyros - almost certainly Magoula Plataniotiki - where he noted the remains of a large building dated to the classical period and undertook a ‘small trial excavation’.3 He did not however pursue further research. The relatively flat Magoula Plataniotiki, having a size of circa 10 ha., is one of the largest sites in the wider Halos area. Since the location of the Hellenistic city does not show remains of an earlier predecessor, this tell site might be the most likely candidate for the original city of Halos, as first mentioned in the Catalogue of Ships (Il. 2.682). Other prominent historical sources referring to the city are Herodotus who describes a visit by Xerxes (7.197) and Demosthenes, who reports an Athenian legation to have arrived at the city from the sea, while it was under siege by the Macedonian general Parmenion in 346 BC (19.163; see also 19.334 and 11.1) – indicating that the city was close to the shore. After earlier visits by the Groningen team, the site was systematically surveyed in 1990 and was subsequently registered as a protected area by the Greek Ministry of Culture.4 In 2012 parts of the magoula were resurveyed to get a clearer picture of its size and chronology. This showed that the site is limited to the magoula itself and has no expansion or ‘halo’ in the surrounding area, which was very marshy till recently. By far most surface material is Classical-Hellenistic. A few points south of the top have small amounts of Bronze Age and Archaic finds, while there are also a thin spread of Roman and some concentrations of medieval material – none of this showing a clear pattern.5 In order to avoid any extension plans of the nearby factories, the 13th Ephorate of Prehistoric and Classical Antiquities (now under the name Ephorate of Antiquities in Magnesia) initiated a plan to excavate some 1.Previous reports on the Hellenistic city:Reinders 1988; Reinders -Prummel 2003;Reinders et al. 2014; see also Malakasioti -Reinders 2001-2004. A more complete overview of publications on the Halos area up to 2012 can be found on http://thessalikaerga.nl/publications/by-year/ (accessed January 2017). 2. Publications of excavated and surveyed Early Iron Age remains: Wace - Thompson 1911-1912; Malakasioti 1992; 1993; 1997; 2004; Dyer - Haagsma 1993; Reinders 2004; Stissi 2011. For the wider area and Zerelia see Stählin 1906; 1924; Wace - Droop - Thompson 1907-1908; Wace - Thompson 1912; Malakasioti 2004; Reinders 2004. 3.Vollgraff 1907-1908. 4.ΥΑ. ΥΠΠΟ/ΓΔΑΠΚ/ΑΡΧ/Α1/Φ43/8765/326/1-9-2006 - ΦΕΚ 12/ΤΑΑΠΘ/26-9-2006 5. See Stissi et al. in press, 96-98. 301 THE 2013-2014 TEST-TRENCHES AT HALOS trial trenches. The goal of this specific research is to form a better picture of the site’s habitation history, but hopefully also of a stratigraphical sequence that could help the ongoing study of the survey finds. In addition to this, we want to better understand the connection between this magoula and the Hellenistic city, but also its relation to the earlier cemetery in the Voulokaliva area. In the summers of 2013 and 2014 four test trenches were excavated by the 13th Ephorate and the Universities of Amsterdam and Groningen (fig. 2). In 2013 around 30.000 sherds and 2.000 non-ceramic finds were recovered, even more in 2014. Since the study of this material is at an early stage, all dating and interpretation is preliminary. The trenches yielded remains of several habitation phases, often directly below the surface and very disturbed. The finds suggest a densely inhabited and well-organised town with a dense sequence. Despite the fragmentary nature of the evidence, we can propose a main sequence of strata. Preliminary study of the finds suggests that the upper stratum belongs to the mid-3rd century BC and may be contemporary with the occupation of the Hellenistic city. This stratum is most extensively explored in trench 4 (fig. 3-4). Here, two sides of a single space were brought to light: two parallel walls roughly in eastwest orientation have been exposed over a length of 6,00 m. and 5,60 m. (the northern and southern wall respectively) with a possible threshold at the western end of the northern wall. Both walls are constructed of natural or only slightly worked stones with a filling of smaller stones and earth in between the larger blocks. The inside of the space is fully covered with a destruction layer consisting mostly of tile fragments with a floor constructed with stone slabs underneath. Close to the northern wall, a group of six fallen pots has been found in situ (fig. 4): a lamp, a large Black Gloss plate with the letters “AK” inscribed under the rim, a handless bowl, a jug and two cooking pots. Lying upside down, these vessels seem to have fallen from a shelf on the wall. The total picture suggests that the area was destroyed by an earthquake. While it remains unclear whether the main excavated space was part of a street or a courtyard, it may be concluded that generally the area served an utilitarian purpose, indicated by the stone-paved floor, finds like a ceramic basin and a structure, delineated by stone slabs, just outside the space, near the threshold. As was already suggested by the survey results, the finds clearly indicate that habitation at the magoula continued well into the Hellenistic period. Trenches 1 and 2 offer similar remains, although preservation here is more fragmentary. In the south of trench 1, south of a fragmentarily preserved stretch of wall measuring ca. 2 m, an area was revealed with around 15 nearly complete pots, a few apparently in situ, others smashed and spread over a sizeable area on a single level, as would fit an earthquake destruction. The material forms an interesting combination of cooking pots, plain jugs of different sizes, small amphorae, a worn Black Gloss bowl and several unguentaria. Finds belonging to the same settlement stratum were also encountered on the southern edge of trench 2 (fig. 5-7) continuing into the profile, where large parts of storage and household vessels were found. Two walls were uncovered, one roughly at an east-west orientation, measuring ca. 2,95 m., and abutting it, in a northern direction, a perpendicular wall preserved at a length of ca. 2,30 m. In the south-eastern corner of the room bordered by these walls a terracotta miniature offering table with miniature offerings on top of it was found, in association with a bronze pin and a large bone, which may have been placed directly on the offering table. Although a leg seems to have been missing already in antiquity, the table was upright, indicating the fragmentarily preserved floor level of this area. In the north of the trench two walls were exposed, one in an east-west orientation (ca. 2,80 m.) and another one oriented north-south (ca. 2,50 m.) with a potential opening. A partly in situ plaster facing was preserved on both sides of the north-south wall, entering the northern profile. Connected to this wall was a rather empty floor indicated by flat-lying tiles. An association with the Hellenistic remains in the south of the trench might be possible, but due to the fragmentary nature of the features, the lack of any well-datable material on the floor and the sloping of the terrain, any such hypothesis remains uncertain for now. Under this floor in the north of the trench a clear destruction layer was revealed, consisting of very large tile fragments mixed with large fragments of amphorae, a lekane and other pottery. Some of the tile fragments were lying together in a way suggesting the fall of a roof (fig. 6). Also here, we can see an indication of a possible earthquake destruction. Initial study pointed out that, compared to the material from the stratum above, the tiles are of a different fabric and finish; also the pottery is clearly earlier than that the Hellenistic phase mentioned earlier. 302 AGNOUSIOTIS, DIJKSTRA, EFSTATHIOU, HEYMANS, MAMALOUDI, REINDERS, RONDIRI, STAMELOU, STISSI Directly below this destruction layer, there is another layer with many large tile fragments and pottery. Whether this is a fill or another destruction is not clear at this point: the finds are more fragmented and mixed up than in the layer above. It is clear however, that the tiles in this lower stratum of debris are very different in fabric, finish and shape details than those in the layer above. The pottery, however, appears similar, suggesting that there is no great time lapse between the two phases. An additional stratigraphical distinction might be offered by two associated walls oriented in a slightly different angle than the architectural remains of the upper stratum, preserved along the west and north profile (ca. 2 m., resp. 1,60 m.). The wall along the west profile appears to be imposed over the other, although their direct relation is unclear (fig. 7). In a sounding in the south-west of the trench, we excavated a sequence of two similar layers, with the upper one containing complete tiles and large parts of amphorae. Preliminary study of the material suggests that this destruction dates to around the second quarter of the 4th century B.C. Below the lower debris layer, fragmentary remains of a floor with a large burnt area were partially uncovered. Along with it two well-preserved skyphoi, dating to ca. 400 B.C., were found, and a large collection of loomweights, 17 of which were recovered so far. This stratum thus appears to have preceded the debris layers. It is likely that the sequence of relatively short-lived habitation strata continues further below. That brings us to trench 3 (fig. 8-9). The remains uncovered here appear to belong to a monumental rather than a domestic structure that probably dates to the classical period. The trench is dominated by a single monumental wall, or rather “façade”, consisting of pseudo-isodomic ashlar facing masonry with a cut stone back facing (fig. 9). This peculiar type of masonry is similar to that at the West Gate of Eretria.6 Our wall, preserved in two courses on top of a protruding foundation and exposed over a length of ca. 5 m., seems to have been a retaining wall for an artificial platform that was built around a loose stone heap with a fill between the wall and the heap. The platform supposedly served as the foundation of a building, as is also suggested by a stretch of wall, perpendicular to the retaining wall, resting on the stone heap and fill. Nothing of the superstructure was preserved, although more remains could be preserved towards the top of the magoula, west of the trench. Some material of the first half of the 5th century B.C. gives a terminus post quem for the building of the platform. Further study of the finds is needed for a more precise dating. Before concluding, we would like to draw attention to some elements: The quick succession of three or four phases, possibly ended by destructions, in a time span of approximately 150 years, is an intriguing phenomenon. Supposedly, the settlement underwent regular earthquake destructions which required rebuilding. The (roughly) consistent general orientation of the walls in different trenches and periods indeed suggests a high degree of continuity in habitation. Whether one of these layers can be interpreted as indication for the historically documented destruction of the city by the Macedonian general Parmenion in 346 B.C. will have to follow from a closer analysis of the ceramic assemblages. What we do know is that stratigraphy continues below the levels revealed up to now. It is interesting to note in this regard that some layers contain a very large proportion of residual material mainly belonging to the Early Iron Age and Early Archaic period. Whether substantial remains from these periods are preserved in lower strata can only be pointed out by future excavation. Another interesting phenomenon to be noted is that no later Hellenistic, Roman or Post-Roman remains were uncovered in any of the trenches, not withstanding material from the topsoil and survey finds of these periods. Crop marks in aerial photographs, taken with the help of a drone, offer an exceptional impression of the ancient settlement (fig. 10). They show a regular city plan, which fits the 3rd century B.C. architecture found in the trenches and suggests that any later Hellenistic or post-Hellenistic habitation remains have either been removed completely or were limited to the top of the magoula, which is so overgrown that no crop marks can be visible.7 6.See Krause 1972, 47-49, 61. 7.Finally, we would like to thank the communities of Amaliapolis and Almyros for hosting us and making everything possible. 303 THE 2013-2014 TEST-TRENCHES AT HALOS ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΟΙ ΔΟΚΙΜΑΣΤΙΚΕΣ ΤΟΜΕΣ ΣΤΗΝ ΑΛΟ ΚΑΤΑ ΤΑ ΕΤΗ 2013-2014 Αγνουσιώτης Δ., Dijkstra T., Ευσταθίου Δ., Heymans E.D., Μαμαλούδη Ι., Reinders H.R., Ροντήρη Β., Σταμέλου Ε., Stissi V.V. Στο άρθρο αυτό παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της έρευνας τεσσάρων δοκιμαστικών τομών που ανασκάφηκαν στη Μαγούλα Πλατανιώτικη, μία θέση κοντά στον σημερινό Αλμυρό, το 2013 και το 2014. Η συγκεκριμένη θέση, η οποία βρίσκεται δίπλα στην ακτογραμμή, τοποθετείται βορειοανατολικά της ισχυρά οχυρωμένης ελληνιστικής πόλης της Άλου και είναι πιθανόν να αποτελεί τον προκάτοχό της. Ωστόσο, σε τρεις από τις ανασκαφικές τομές (τομές 1, 2 και 4) το ανώτερο στρώμα φαίνεται να περιλαμβάνει οικίες που καταστράφηκαν κατά το δεύτερο τέταρτο του 3ου αιώνα π.Χ.: Εντοπίστηκαν ερείπια πολλών οικιστικών και ωφέλιμων χώρων. Τα ευρήματα δείχνουν ότι η καταστροφή του χώρου προκλήθηκε από σεισμό, κατά πάσα πιθανότητα τον ίδιο που κατέστρεψε και την ελληνιστική πόλη. Ως εκ τούτου, η κατοίκηση στις δύο θέσεις θα πρέπει να ήταν σύγχρονη. Στην τομή 2 βρέθηκε μια ακολουθία από δύο ή τρία κλασικά στρώματα κάτω από το ελληνιστικό στρώμα, ενώ το χαμηλότερο επίπεδο που ερευνήθηκε είναι ένα δάπεδο, το οποίο, σύμφωνα με τα συναφή ευρήματα, χρονολογούνται γύρω στο 400 π.Χ. Στην τομή 3 ανασκάφηκε ένας μνημειακός τοίχος. Η χρονολόγησή του (πιθανώς στην Κλασική περίοδο) και η χρήση του παραμένουν ασαφή, αλλά φαίνεται να έχει κατασκευαστεί για να δεχτεί μια επίχωση, η οποία λειτουργούσε ως ανάλημμα σε ένα ή περισσότερα κτίσματα. Επίσης, ενώ τα επιφανειακά ευρήματα συνιστούν χρήση του χώρου στη Ρωμαϊκή, τη Βυζαντινή και την Οθωμανική περίοδο, αυτό δεν συνάδει με τα αποτελέσματα της ανασκαφής. Τέλος, τα επιφανειακά ίχνη των διαφορών στην ανάπτυξη των συστάδων καλλιέργειας από τις αεροφωτογραφίες παρουσιάζουν ένα κανονικό σχέδιο πόλης που φαίνεται να ταιριάζει με το ελληνιστικό στρώμα. BIBLIOGRAPHY Dyer C. – Haagsma M.J., 1993. A Geometric Krater from New Halos, results of the 1992 Halos study season. Pharos 1, 165-174. Krause C., 1972. Das Westtor, Ergebnisse der Ausgrabungen 1964-1968, Eretria, Ausgrabungen und Forschungen 4, Bern Μαλακασιώτη Ζ., 1992. Πλάτανος Αλμυρού. Βουλοκαλύβα (αγρός Δ. Δεσποτόπουλου), ΑΔ 47, Β1, Χρονικά, 229-234. Μαλακασιώτη Ζ., 1993. Πλάτανος Αλμυρού. Βουλοκαλύβα (αγρός Δ. Δεσποτόπουλου), ΑΔ 48, Β1, Χρονικά, 238-241. Μαλακασιώτη Ζ., 1997. Ταφικοί τύμβοι στην περιοχή Βουλοκαλύβα-Πλατάνου Αλμυρού: η περίπτωση του αγρού Δ. Δεσποτόπουλου, in Αχαιοφθιωτικά Β΄. Πρακτικάτου Β΄ Συνεδρίου Αλμυριωτικών Σπουδών, 3-4 Ιουνίου 1995, Almyros, 189-196. Μαλακασιώτη Ζ., 2004. Nέα ευρήματα της ‘Yστερης Εποχής του Χαλκού και της Εποχής του Σιδήρου στην Άλο, in N.C. Stampolidis- A. Giannikouri (eds.), Το Αιγαίο στην Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου, Πρακτικά του Διεθνούς Συνεδρίου, Ρόδος 2002, Athens, 353-368. Μαλακασιώτη Ζ. – Reinders H.R., 2001-2004. Ελληνο-Ολλανδικές Έρευνες: Άλος. Νοτιανατολική πύλη. ΑΔ 56-59, Β2, Χρονικά, 489-490. Reinders H.R., 1988. New Halos, a Hellenistic Town in Thessalía, Greece, Utrecht. Reinders H.R. (ed.) 2004. Prehistoric sites at the Almirós and Soúrpi Plains (Thessaly, Greece), Assen (Publications of the Netherlands Institute at Athens 5). Reinders H.R. – Prummel W.(eds.) 2003. Housing in New Halos: a Hellenistic Town in Thessaly, Greece, Lisse, Abingdon, Exton (PA) and Tokyo. Reinders H.R. – Dickenson C. – Kondoyianni K. – Lee B. – Malakasioti Z. – Meiwaard A.R. – Nikolaou E. – 304 AGNOUSIOTIS, DIJKSTRA, EFSTATHIOU, HEYMANS, MAMALOUDI, REINDERS, RONDIRI, STAMELOU, STISSI Radloff L. – Rondiri V. – Rose T.C. – Tsiouka F., 2014. The City of New Halos and its Southeast Gate, Groningen (Groningen Archaeological Studies 27). Stählin F., 1906. Zur Landeskunde der Phthiotis, AM 31, 1-37. Stählin, F., 1924. Das hellenische Thessalien: landeskundliche und geschichtliche Beschreibung Thessaliens in der hellenischen und römischen Zeit, Stuttgart. Stissi V.V., 2011. Finding the Early Iron Age in field survey: two case studies from Boeotia and Magnesia, in Verdan S. – T. Theurillat – A. Kenzelmann Pfyffer (eds), Early Iron Age pottery: a quantitative approach: proceedings of the International Round Table organized by the Swiss School of Archaeology in Greece (Athens, November 28-30, 2008), (BAR IS 2254) Oxford, 149-162. Stissi V.V. – Heymans E.D. – Dijkstra T. – Reinders H.R. – Agnousiotis D. – Efstathiou D. – Kamphorst S. – Mamaloudi I. – Rondiri V. – van Rookhuijzen J. – Stamelou E., in press. Halos: Preliminary report of the 2013-2014 trial trenches at Magoula Plataniotiki, Pharos 21.2, 85-115. Vollgraff W., 1907/8. Notes on the Topography of Phthiotis. BSA 14, 224-225. Wace, A.J.B. - Droop J. P. - Thompson M.S., 1907-1908. Excavations at Zerelia. BSA 14, 197-225. Wace A.J.B. - Thompson M.S., 1911-1912. Excavations at Halos. BSA 18, 1-29. Wace A.J.B. - Thompson M.S., 1912. Prehistoric Thessaly, being some account of recent excavations and explorations in North-Eastern Greece from lake Kopais to the borders of Macedonia. Cambridge. 305 THE 2013-2014 TEST-TRENCHES AT HALOS Fig. 1. Map of Magoula Plataniotiki and its direct surroundings. (Reinder Reinders) 306 AGNOUSIOTIS, DIJKSTRA, EFSTATHIOU, HEYMANS, MAMALOUDI, REINDERS, RONDIRI, STAMELOU, STISSI Fig. 2. Map of Magoula Plataniotiki showing its main features and the 2013-2014 excavation trenches. (Jitte Waagen) Fig. 3. Ground plan of trench 4 of the Magoula Plataniotiki excavations after the 2014 season (drawing by Vassiliki Sioura and Sofia Papamargariti) 307 THE 2013-2014 TEST-TRENCHES AT HALOS Fig. 4. The group of complete fallen pots encountered in trench 4, as found. (Halos field team) Fig. 5. Overview (orthophoto with added details) of trench 2 of the Magoula Plataniotiki excavations after the 2014 season. (Ivan Kisjes and Jitte Waagen) Fig. 6. Remains of the collapsed roof covering a late Classical destruction layer in the northern part of trench 2 of the Magoula Plataniotiki excavations. (Halos field team) 308 AGNOUSIOTIS, DIJKSTRA, EFSTATHIOU, HEYMANS, MAMALOUDI, REINDERS, RONDIRI, STAMELOU, STISSI Fig. 7. The northern profile of trench 2 of the Magoula Plataniotiki excavations after the 2014 season, showing the late classical levels, including the collapsed roof (2111a) and walls associated with it (2114 and 2129). (Halos field team) Fig. 8. Overview (orthophoto with added details) of trench 3 of the Magoula Plataniotiki excavations after the 2014 season. (Ivan Kisjes and Jitte Waagen) 309 THE 2013-2014 TEST-TRENCHES AT HALOS Fig. 9. View of the front side of the monumental wall in trench 3 of the Magoula Plataniotiki excavations after the 2014 season. (Halos field team) Fig. 10. Photo mosaic of the northern part of Magoula Plataniotiki based on aerial photos taken by the project drone during the 2014 campaign, showing cropmarks indicating ancient structures (Ivan Kisjes, adapted by Jitte Waagen) 310 ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΕΡΙΟΔΟΙ AN AN Γ ΜΓ ΠΓ ΠΕ ΠΕΧ ΜΕ ΜΕΧ ΜΝ ΝΝ ΤΝ ΥΓ ΥΕ ΥΕΧ EH EIA G LBA LH LG MBA MH SM SPG Aρχαιότερη Νεολιθική Aρχαιότερη Νεολιθική Γεωμετρικός -ή, -ό Μέσος (ή-ο) Γεωμετρικός -ή, -ό Πρωτογεωμετρικός -ή, -ό Πρωτοελλαδική Πρώιμη Εποχή του Χαλκού Μεσοελλαδική Μέση Εποχή του Χαλκού Μέση Νεολιθική Νεότερη Νεολιθική Τελική Νεολιθική Ύστερος (-η, -ο) Γεωμετρικός (-ή, -ό) Υστεροελλαδική Ύστερη Εποχή του Χαλκού Early Helladic Early Iron Age Geometric Late Bronze Age Late Helladic Late Geometric Middle Bronze Age Middle Helladic Submycenaean Sub-protogeometric ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ διάμ. εκ. μ. μέγ. μήκ. πάχ. πλ. σωζ. τ.μ. ύψ. χιλ. χλμ. διάμετρος εκατοστά μέτρα μέγιστος, -η, -ο μήκος πάχος πλάτος σωζόμενος, -η, -ο τετραγωνικά μέτρα ύψος χιλιοστά χιλιόμετρα cm. km. m. sq m. centimeter kilometer metre square metre ΛΟΙΠΕΣ ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ (αδ.) διδ. διατριβή αι. αρ. αρ. ευρ. αρ. κατ. Βλ. δηλ. ΕΑΜ ΕΒΑ εικ. εκδ. επιμ. ΕΠΚΑ ΙΑΚΑ ιδιαίτ. κ.ά. κ.ε. λ. λ.χ. μτφρ. μ.Χ. κεφ. ό.π. παραπ. πάχ. περ. πίν. πρβλ. π.χ. π.Χ σελ. σημ. 1181 (αδημοσίευτη) διδακτορική διατριβή αιώνας αριθμός αριθμός ευρετηρίου αριθμός καταλόγου Βλέπε δηλαδή Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων εικόνα εκδότης επιμέλεια Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας ιδιαίτερα και άλλοι, και άλλα και εξής λήμμα λόγου χάριν μετάφραση μετά Χριστόν κεφάλαιο όπως παραπάνω παραπάνω πάχος περίπου πίνακας παράβαλε παραδείγματος χάριν προ Χριστού σελίδα σημείωση ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ σχ. ΤΑΠ τ. υποσ. YΠ.ΠΟ. Αbb. a.C. A.D. av. J.-C. B.C. c. ca. cf. col. ed(s). éd(s). esp. Σχέδιο Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων τόμος υποσημείωση Υπουργείο Πολιτισμού Abbildung after Christ anno Domini avant Jésus-Christ before Christ century circa confer column edited, editor(s), éditeur(s) especially et al. etc. fig. figs. ff. G.I.S. INSTAP inv. n. no.(s.) p. pl. Suppl. Taf. Tav. vol. 1182 et alii et cetera figure figures following Geographical Information Systems Institute for Aegean Prehistory inventory, inventaire note number(s), numéro(s) page plate, planche Supplement Tafel(n) Tavola volume ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ ΚΑΙ ΣΕΙΡΩΝ AA: Archäologischer Anzeiger ΑΑΑ: Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ Αθηνών AAustr: Archaeologia Austriaca ΑΑΧ: Ανθρωπολογικά και Αρχαιολογικά Χρονικά ΑΒΜΕ: Αρχείον των Βυζαντινών Μνημείων της Ελλάδος ABV: Beazley J.D., 1956. Attic Black-Figure Vase Painters, Oxford. ACD: Acta Classica Universitatis Scientiarium Debreceniensis (Debrecen) ΑΔ: Αρχαιολογικόν Δελτίον ΑΕ: Αρχαιολογική Εφημερίς ΑΕΘΣΕ: Αρχαιολογικό έργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας ΑΕΜ: Αρχείο Ευβοϊκών Μελετών ΑΕΜΘ: Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη ΑΘΜ: Αρχείο Θεσσαλικών Μελετών Aegaeum: Aegaeum. Annales d’archéologie égéenne de l’Université de Liège AJA: American Journal of Archaeology AM: Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts, Athenische Abteilung Antiquity: Antiquity. Rivista di archeologia, architettura, urbanistica, delle origine al medioevo AntK: Antike Kunst AR: Archaeological Reports Αρχαία Θεσσαλία: Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου για την Αρχαία Θεσσαλία στη μνήμη του Δημήτρη Ρ. Θεοχάρη, Αθήνα, 1992. Αρχαιογνωσία: Αρχαιογνωσία. Επιστημονική Επετηρίδα της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθήνας ASAtene: Annuario della Scuola Archeologica di Atene e delle Missioni Italiane in Oriente AW: Antike Welt. Zeitschrift für Archäologie und Kulturgeschichte BABesch: Bulletin antieke beschaving BAR: British Archaeological Reports BAR-IS: British Archaeological Reports International Series BEFAR: Bibliothèque des Écoles françaises d’Athènes et de Rome BCH: Bulletin de Correspondance Hellénique BICS: Bulletin of the Institute of Classical Studies BJB: Bonner Jahrbücher des rheinischen Landesmuseum- sin Bonn und des Vereins von Altertumsfreunden im Rheinlande BSA: The Annual of the British School at Athens Byzantion: Byzantion. Revue Internationale des etudes Byzantines ByzF: Byzantinische Forschungen. Internationale Zeitschrift für Byzantinistik ΒΖ: Byzantinische Zeitschrift CahArch: Cahiers archéologiques CAJ: Cambridge Archaeological Journal Chiron: Chiron. Kommission für Alte Geschichte und Epigraphik des Deutschen Archäologischen Instituts ClAnt: Classical Antiquity CFHB: Corpus Fontium Historiae Byzantinae CMS: Corpus der Minoischen und Mykenischen Siegel CPh: Classical Philology CQ: Classical Quarterly CR: Classical Review CRAI: Comptes rendus des séances de l’Académie des inscriptions et belles lettres (Paris) CVA: Corpus vasorum antiquorum DOP: Dumbarton Oaks Papers ΔΧΑΕ: Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας EA: Epigraphica Anatolica ΕΕΒΜ: Επετηρίς της Εταιρείας Βοιωτικών Μελετών ΕΕΒΣ: Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών ΕΕΠΣΑΠΘ: Επιστημονική Επετηρίς της Πολυτεχνικής Σχολής, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης ΕΕΦΣΠΑ: Επιστημονική Επετηρίς Φιλοσοφικής. Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών Έργον: Το Έργον της Αρχαιολογικής Εταιρείας Έργο Εφορειών: 1η Επιστημονική Συνάντηση: Μάιος 1998: Βόλος. Το έργο των Εφορειών Αρχαιοτήτων και Νεωτέρων Μνημείων του ΥΠΠΟ στη Θεσσαλία και στην ευρύτερη περιοχή της (1990-1998), Βόλος 2000. FD: Fouilles de Delphes, Paris FGrHist: F. Jacoby, Fragmente der griechischen Historiker (Berlin 1923– ) Gnomon: Gnomon. Kritische Zeitschrift für die gesamte klassische Altertumswissenschaft Hesperia: Hesperia. Journal of the American School of Classical Studies at Athens 741 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ ΚΑΙ ΣΕΙΡΩΝ Historia: Historia. Zeitschrift für alte Geschichte HSCP: Harvard Studies in Classical Philology ΘΕ: Θεσσαλική Εστία Θεσσαλία: Θεσσαλία. Δεκαπέντε Χρόνια Αρχαιολογικής Έρευνας, 1975-1990. Αποτελέσματα και Προοπτικές, Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Λυών, 17-22 Απριλίου 1990, τ. Α-Β, Aθήνα, 1994. ΘεσΗμ: Θεσσαλικό Ημερολόγιο ΙG: Inscriptiones Graecae IK: Inschriften griechischer Städte aus Kleinasien JArchSc: Journal of Archaeological Science JbRGZM: Jahrbuch des römisch-germanischen Zentralmuseums, Mainz JdI: Jahrbuch des deutschen archäologischen Instituts JFA: Journal of Field Archaeology JGS: Journal of Glass Studies JHS: Journal of Hellenic Studies JMA: Journal of Mediterranean Archaeology JÖAI: Jahreshefte des Österreichischen Archäologischen Institutes in Wien JÖB: Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik JRGZM: Jahrbuch des Römisch-germanischen Zentralmuseums, Mainz JRS: Journal of Roman Studies JSA: Journal of Social Archaeology JSav: Journal des savants KBE-BKM: Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών ΑΠΘ. Βυζαντινά Κείμενα και Μελέτες Kernos: Kernos. Revue internationale et pluridisciplinaire de religion grecque antique LH IIIC Chronology and Synchronisms Ι: Deger-Jalkotzy S. – Zavadil M. (επιμ.), LH IIIC Chronology and Synchronisms, Proceeding of the International Workshop Held at the Austrian Academy of Sciences at Vienna, May 7th and 8th, 2001, Wien, 2003. LH IIIC Chronology and Synchronisms ΙΙ: Deger-Jalkotzy S. – Zavadil M. (επιμ.), LH IIIC Chronology and Synchronisms II, LH III C Middle, Proceeding of the International Workshop Held at the Austrian Academy of Sciences at Vienna, October 29th and 30th, 2004, Wien, 2007. LH IIIC Chronology and Synchronisms ΙΙΙ: Deger-Jalkotzy S. – Bächle A.E. (επιμ.), LH IIIC Chronology and Synchronisms III, LH III C Late and the transition to the Early Iron Age, Proceeding of the International Workshop Held at the Austrian Academy of Sciences at Vienna, February 23rd and 24th, 2007, Wien, 2009. LIMC: Lexicon Iconographicum Mythologiae Classicae MAA: Mediterranean Archaeology and Archaeometry MededRom: Mededeelingen van het Nederlands Historisch Instituut te Rome MeditArch: Mediterranean Archaeology. Australian and New Zealand Journal for the Archaeology of the Mediterranean World MÉFRA: Mélanges de l’École française de Rome, Antiquité MetMusJ: Metropolitan Museum Journal Μνημεία Μαγνησίας: Μνημεία της Μαγνησίας. Πρακτικά Συνεδρίου «Ανάδειξη του διαχρονικού μνημειακού πλούτου του Βόλου και της ευρύτερης περιοχής», Βόλος 11-13 Μαϊου 2001, Βόλος, 2002. NC: Numismatic Chronicle NotSAIA: Notizie della Scuola archeologica italiana di Atene OCP: Orientalia Christiana Periodica OJA: Oxford Journal of Archaeology OpAth: Opuscula atheniensia ΠΑΕ: Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας PACT: Journal of the European Study Group on Physical, Chemical and Mathematical Techniques applied to Archaeology PBF: Prähistorische Bronzefunde PCPS: Proceedings of the Cambridge Philological Society Pharos: Pharos. Journal of the Netherlands Institute at Athens PhW: Philologische Wochenschrift Phoenix: Phoenix. Journal of the Classical Association of Canada PZ: Prähistorische Zeitschrift ΠΜΚ 1: Φρούσσου, Ε. (επιμ.), Η Περιφέρεια του Μυκηναϊκού κόσμου, Πρακτικά Α΄ Διεπιστημονικού Συμποσίου, Λαμία 25-29 Σεπτεμβρίου 1994, Λαμία 1999. ΠΜΚ 2: Κυπαρίσση-Αποστολίκα, Ν., Παπακωνσταντίνου, Μ. (επιμ.), Η Περιφέρεια του Μυκηναϊκού κόσμου, Β΄ Διεθνές Διεπιστημονικό Συμπόσιο, 26-30 Σεπτεμβρίου, Λαμία 1999, Αθήνα 2003. RA: Revue Archéologique RE: Paulys Realencyclopädie REG: Revue des études grecques RM: Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts, Römische Abteilung RPhil: Revue de philologie, de littérature et d’histoire anciennes SEG: Supplementum epigraphicum graecum SIMA: Studies in Mediterranean Archaeology SMEA: Studi micenei ed egeo-anatolici SNG Cop: Sylloge Nummorum Graecorum. Denmark, The Royal Collection of Coins and Medals, Danish National Museum. Υπέρεια: Υπέρεια. Επιστημονική Εταιρεία Μελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα VAHD: Vjesnik za arheologiju i historiju dalmatinsku ZfE: Zeitschrift für Ethnologie ZPE: Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 742