Aristoteles Felsefesi Üzerine (Nikolaos Damaskenos)

ilâhiyât: akademik araştırmalar yıllığı Sayı / No: 4, Aralık / December 2021 Entelekya / Entelechy: 01-34 ________________________________________________________ Aristoteles Felsefesi Üzerine a NIKOLAOS DAMASKENOS Çeviren İLYAS ALTUNER b Öz: Büyük Hirodes'in tarihçisi ve danışmanı olarak da bilinen Nikolaos Damaskenos'un Aristoteles felsefesi üzerine yaptığı çalışmanın, daha sonraki yazarların eserlerinde korunan birkaç parça dışında, büyük ölçüde H. J. Drossaart Lulofs'un çalışmaları ile gösterilene kadar kaybolduğuna inanılıyordu. Şu anda Cambridge'de bulunan bir el yazmasında korunan metinlerden biri (Üniversite Kütüphanesi, Gg. 2.14) bu eserin Süryanice bir versiyonundan uzun alıntılardan oluşuyordu. Bu alıntılardan, Süryani versiyonunun, tamamlandığında, en az on üç mēmrā’dan (sözden) oluştuğu ve Aristoteles'in doğa bilimleriyle ilgili bilinen tüm eserlerinin yanı sıra Metafizik’i de az ya da çok kapsadığı çıkarılabilirse de her mēmrā’dan alınan alıntıların uzunluklarında büyük bir tutarsızlık vardır. Böylece Oluş ve Bozuluş Üzerine’yi kapsayan kısım sadece yedi satıra indirgenir, Aristoteles'in Meteoroloji’sinin ilk üç kitabına tekabül eden altıncı mēmrā'dan yapılan alıntılar, bu metnin Cambridge elyazmasında yer aldığı toplam 76 sayfadan 45 sayfasını oluşturuyor. Anahtar Kelimeler: Aristoteles, Nikolaos Damaskenos, Cambridge elyazması, felsefe, metafizik, fizik. a b Bu çalışma, ‘Entelekya Mantık-Metafizik Okulu’ adı altında yürütülen çalışmalardan bir kesittir. Çevirinin yapıldğı kaynak için bkz. Nicolaus Damascenus, On the Philosophy of Aristotle: Fragments of the First Five Books, Syriac trans. Huneyn ibn İshak, Eng. trans. & com. H. J. Drossaart Lulofs (Leiden: E.J. Brill, 1965), 60-91. Iğdır Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Felsefe ve Din Bilimleri Bölümü [email protected] ilâhiyât Sayı 4, Yıl 2021 1 Nikolaos Damaskenos ________________________________________________________ On the Philosophy of Aristotle c Abstract: The work on Aristotelian philosophy by Nicolaus Damascenus (Nicholas of Damascus), also known as a historian and adviser to Herod the Great, was believed to be lost except in a few fragments preserved in works of later authors until it was shown largely through the work of H. J. Drossaart Lulofs, that one of the texts preserved in a manuscript now in Cambridge (University Library, Gg. 2.14) consisted of long excerpts from a Syriac version of that work. Although it may be gathered from these excerpts that the Syriac version, when complete, consisted of at least thirteen mēmrē (words) and covered more or less all the known works of Aristotle relating to the natural sciences, as well as the Metaphysics, there is a great discrepancy in the lengths of the excerpts taken from each mēmrā (word). So that the part covering the De Generatione et Corruptione is reduced to a mere seven lines, while the excerpts from the sixth mēmrā corresponding to the first three books of Aristotle’s Meteorology make up 45 pages out of the total of 76 pages which this text occupies in the Cambridge manuscript. Keywords: Aristotle, Nicolaus of Damascus, MS Cambridge, philosophy, metaphysics, physics. c ilâhiyât Sayı 4, Yıl 2021 2 This translation is a section of studies which were performed under the title of ‘Entelekya School of Logico-Metaphysics’. ‫‪Aristoteles Felsefesi Üzerine‬‬ ‫‪© entelekya‬‬ ‫ܢܝܩܘܐܠܘܣ ܕܕܪܡܣܘܩ‬ ‫ܝܠ ܦܝܠܘܣܦܘܐܗ ܕܐܪܝܤܛܘܛܠܝܣ‬ ‫‪© entelekya‬‬ ‫ن يقوالوس الدمشقي‬ ‫في فلسفة أرسطوطاليس‬ ‫انتلخيا‬ ‫‪ilâhiyât‬‬ ‫‪Sayı 4, Yıl 2021‬‬ ‫‪3‬‬ Nikolaos Damaskenos Aristoteles Felsefesi Üzerine, 1-5 [Başlık] Aristoteles felsefesi hakkında sekiz kitap: (1) Fiziksel konuşma üzerine, (2) Oluş ve bozuluş üzerine, (3) Gökyüzü üzerine, (4) Meteoroloji üzerine ve alışkanlık hakkında çalışma, (5) Hayvanların hareketi üzerine, (6) Bitkiler üzerine, (7) Ruh üzerine, (8) Teoloji üzerine. [Önsöz] Ayrıca, ilahî yardımla, Hatip Nikolaos’un kısaca özetlediği Aristoteles’in Fiziksel konuşma hakkındaki kitaplarının [bazı] kısımlarının nüshasını çıkarıyoruz. Onun eseri, insanın doğasını belirgin kılmada yararlıdır: bilgelik konusunda kendinden önce ve kendinden sonra felsefe çalışmış olan kimseleri ne kadar da geçmiştir. KİTAP I ARISTOTELES’İN FİZİKSEL KONUŞMA ÖĞRETİSİNİ DERLE- 328r DİĞİ FİZİKSEL KONUŞMA ÜZERİNE ESERİ HAKKINDA NIKOLAOS’UN İLK KİTABINDAN Felsefe iki kısma ayrılır: ilkeler hakkında araştırma ve ilkelerden 1 sonra gelen şeyler hakkında araştırma. Öyleyse, ilkin doğası gereği ilkelere ilişkin ayrışmayı düzenlemeliyiz. İlke (yani başlangıç) kaç şekilde tanımlanır? Bir ilke, bir şeyde ilk 2 gelen şeydir, çünkü o, her şeyde aynı olmamasına karşın her ilkede ortak olandır. Çünkü biri, bir şeyin olduğu gerçeğinin, yani öz ve maddenin, doğa ve tohumun ilkesidir (yani başlangıcı); diğeri bir etkinliğin, yani bir yolculuğun, bir eylemin ilkesidir (yani başlangıcı); diğer ise soylu bir etkinliğin, sözgelimi deneyimin (ve uygulamanın) ilkesidir. İçte bulunan bir ilke vardır ki, o başlangıçtır, örneğin bir geminin omurgası, bir evin temelleri ve bir hayvanın kalbi. Dışta bulunan bir ilke vardır ki, o üretendir, örneğin esnaf dışarıda kendi işini, baba dışarıda çocuğu ve kötüye kullanım dışarıda savaşı üretir. İstençle hareket eden bir ilke vardır, sözgelimi zorbalığın, krallığın ve tiranlığın ilkesi. Her şeyin ilk kısmı olan bir ilke vardır, bir kitabın başlangıcının onun ilk dizesi olması gibi. ilâhiyât Sayı 4, Yıl 2021 4 Aristoteles Felsefesi Üzerine Bir ilke var ki, ilk öğrenilen şey olması nedeniyle ilke adı verilir. Bu, doğası gereği ilk değildir, ancak bu nedenle öğrenme kolaylığı gelir. Öyleyse algı ve düşünce, algıya açık olan şeyler yoluyla kanıtlamaya gereksinim duyan şeyler ve kanıtın kendisinden geldiği önermeler, ilkelerdir, yani geometrik ilkelerdir. Bir ilke, uğruna bir şeyin meydana geldiği, son ve iyi olan şeydir, sözgelimi şifa sanatının sağlığı ve rehberin sanatının esenliği. Her şeyin tözünün ilkesinin bütün ilkelerden daha üstün ve tam anlamıyla ilk olduğu açık değildir. Doğası gereği açık olan şeylerle bize açık olan şeyler aynı değildir: 3 ilkeler ve öğeler gibi basit şeyler doğası gereği açıkken, bununla birlikte, bileşik olan ve algılanabilir şeyler bizim için açıktırlar. Bilgisiz kimse için adlar, o adları oluşturan şeylerden (yani doğası gereği daha açık olmalarına karşın heceler ve harflerden) daha açıktır ve çocuk için de baba, insandan daha açık ve daha bilinebilirdir: bu nedenle, gördükleri her insana baba derler. Algı bizde doğuştandır; ondan sonra hafızayı, daha sonra üçüncü 4 sırada deneyimi (yani uygulamayı), dördüncü sırada sanatı ve en sonunda da bilgiyi ediniriz. İlkelerin soruşturması üç kısımdır: birinci kısım hareket halindeki şeylerin ilkeleri hakkında, ikincisi hareketsiz şeylerin, üçüncüsü de onlar arasında bulunan ve kendi kendilerine hareket etmeyen, an- 328v 5 cak rastlantısal olarak hareket eden şeylerin ilkeleridir ve onlar sonsuza dek bedenlerde hareket ederler. Onlardan birincisi bedenler, ikincisi maddesiz olanlar ve üçüncüsü de onların her ikisinden de pay alanlardır. Hareketli olanın kuramına fizik denir, çünkü hareketin ilkesi (yani kökeni) doğadır. Ortadakilerin kuramı matematiktir; üçüncüsü ise teolojidir: onda Tanrının bilgisi içerilir. Bu, şeref bakımından tüm diğer şeyleri aşar. ilâhiyât Sayı 4, Yıl 2021 5 Nikolaos Damaskenos Felsefe, onun araştırma alanları içinde en başta bu şeyle uğraşırken, 6 öğrenciler için düzen, bunun tersidir: o ilkin daha tümel (yani bileşik) şeylerle başlar ve bütün ilkelerin en üstünüyle bitirir (yani teolojiyle, çünkü bu, bu tür gizemle, yani onun bilimiyle uğraşıdır). Kuramın sonu bilgeliktir ve onun zirvesi, onun sonuçları yetkinliktir (yani tamamlanmışlık ve mutluluktur). [Metin hakkında açıklama: Aristoteles öncelikle doğal şeyler, yani hareket, doğal ve anlaşılır, maddî ve maddesiz şeyler hakkında ve ardından da teoloji hakkında ders vermeye başladı. O, bu kitapta, en son incelenmesi gereken şeyin ilk şey olduğunu söyler.] [f. 328v için ek açıklama: Felsefe kuramı, hareket eden ve cisimler olan şeylerin ilkelerini içeren ve fizik kuramı da denilen fiziksel kurama, – hareketsiz ve maddesiz denilen ve teoloji adı verilen teolojik kurama, – ve bunlar arasında orta seviye olan ve onların her ikisinden de pay alan matematiksel kurama ayrılır.] Bundan başka, eğer birisi ilkelerin bir ayrımını isterse, ister gönüllü 7 ister gönülsüz, onları ya kalıcı ve geçici ya da içkin ve dışsal diye ayıracaktır. Yine bu incelemeyi yaptığında, ilke ve nedenin öğelerden daha tümel olduğunu bilecektir. Var olan şeylere gelince, bir kısmı doğası gereği varolurken, diğer- 8 leri doğası gereği varolmaz. Doğası gereği varolan bütün şeyler hareketin ve hareketsiz olmanın kökenine sahiptirler (yani hareket etmek ve hareketsiz olmak, doğanın tanımıdır). Kalanlar, bununla birlikte, rastlantısal olması dışında, içeriden değil de dışarıdan [bir güçle] hareket ettirilirler. Çünkü birisi, zemine bir fidan dalı dikecek olsun, fidan çimlenirdi (ve filizlenirdi), fidan filizlendiği için değil, ağaç olduğu için. Doğa birçok yönden tanımlanır, çünkü doğanın madde olduğu söy- 9 lenir, yani, iki tür madde vardır: Tikellerden biri. Bu, düzenden (rythmós) yoksun (ki bu, muhtemelen şekildir) ve o başka bir şeye kıyasla formdan yoksundur, öyle ki o çoğalır ve tüm yapay madde ve her bir öğe, yani ateş, su ve diğerleri kendisinde içerilir. Üstün olan diğer madde ise bütünüyle belirsiz ve formdan yoksundur. ilâhiyât Sayı 4, Yıl 2021 6 Aristoteles Felsefesi Üzerine Çünkü bundan farklı olan diğer doğa form olarak adlandırılır ve ta- 369r nıma göre tözdür; bu, ilkinden daha uygundur, çünkü o, varlığa gelen şeylere çok üstündür (?). Formlarının tamamlanmasını sağlamadan önce, doğalarını henüz edinmediklerini söyleriz, böylelikle doğa, sanki tamamlanmak için forma doğru ilerler. Çünkü doğa üçüncü bir anlamda tanımlanır ve o, daha çok form hakkında söylense de, bu ikisinden yani form ve maddeden meydana gelir. Diğer doğa (sanki onu telaffuz ederken sözcüğü uzatacakmışsınız gibi) çimlenme ve değişim nedeniyle, oluş içinde olan doğadır. Diğer bir doğa, büyüyen, – ki bu, bir şekilde onda mevcut olduğunda – kendiliğinden hareket etme yetisine sahip olan bir şeyden meydana geldiği şeye denir. Diğer bir doğa ise, doğası gereği onda bulunan şeylerden her birinde mevcut olan birincil hareketin kaynağı olduğu şeydir, çünkü bu ya basit ya da bileşik şeyden meydana gelir. Bu ise tam anlamıyla doğadır. Doğa ve her bir töz, … olan şeydir. Neden, kaç şekilde tanımlanır? Birinci neden, bir şeyde, sözgelimi 10 bronz bir heykelde mevcut iken, bir şeyin kendisinden oluşa geldiği şeydir. Ve bu, maddî nedendir. İkinci neden formdur. Sanatlar konusunda bu, birinciden daha uygundur. Üçüncü neden, bir heykel yapmayı planlayan insan ve bir heykel yapan insan örneği gibi, hareketin başlangıcının kendisinden oluştuğu şeydir. Dördüncü neden ise, sağlık ve esenlik gibi, o şey uğruna – ki bu şey sıklıkla formdur – bir son olarak oluşa gelen şeydir. O nedenler dörttür: ondan kaynaklanan, onun sayesinde olan, onun yüzünden olan ve onun uğruna olan. Zorunluluk bir anlamda, örneğin bizim yiyeceksiz yaşayamayacağı- 11 mız gibi, onsuz böyle bir şeyin varolamayacağı şeydir. Örneğin ameliyat olmadığınız ya da ilaç içmediğinizde hastalıktan kurtulamayacağınız gibi, böyle bir şey olmaksızın iyiliği elde etmek ve kötülüğü ortadan kaldırmak imkânsızdır. ilâhiyât Sayı 4, Yıl 2021 7 Nikolaos Damaskenos Bundan başka, zorunluluk, amacın dışında gerçekleşen şeydir ve de, her zorunlu şeyin acıklı olduğunu düşünen insanın söylediğine göre, bu nedenle de hoş olmayandır. Ve bu ise (zorlu ve) zorlayıcıdır ve zorlama beni zorunluluk eylemine sevk eder. Yine zorunluluk, amaç ve nedene karşıt olduğu için acımasızdır. Dahası zorunluluk, başka türlü olamayan şeydir. Sonsuz üç anlamdadır: birinci anlamda sonsuz, tıpkı sesin görüle- 12 memesi gibi, hiçbir şeyin [bir uçtan diğerine] geçemeyeceği şeydir; bir diğer anlamda sonsuz bir çizgiye sahip olan şeydir; ya da [üçüncü anlamda] doğal olarak bir çizgiyi kabul edebilecekken, bir çizgisi ya da sınırı olmayan şeydir. 369v YER ÜZERİNE. Doğrusu yerin hareketsiz olması gerekir. (Moses 13 bar Kepha’nın Kategoriler üzerine [yazdığı] şerhinde yeri boşluk olarak adlandırıp adlandırmadığına bakın. O, nitelikten bahsederken yeri boşluk olarak adlandırır ve bir sınır olmasından dolayı burada böyle yapar…) Bundan dolayı tüm nehir tercihen yerdedir, parçaları ise değildir, çünkü tüm nehri içeren yer hareketsizdir. Bu yüzden yer, içerdiği şeyin, hareketsiz ve ilk olanın sınırıdır. Bu nedenle dünyanın ortasının ve göğün ve bunun hareketinin en uç sınırının Tümünün, bütün insanlar için en dar ve en geniş anlamda yukarı ve aşağı olduğu kabul edilir, çünkü iki yerden her biri hareketsiz kalır. Ayrıca, sınırların kesişmesinden dolayı yer de şeyle kesişir. Bu yüzden, dışında onu içeren başka cisme sahip olan bir cisim yerdedir ve eğer sahip değilse, yerde değildir. Doğrusal hareket eden şeyler kendi yerlerini değiştirirlerken, dairesel hareket eden şeyler ise aynı yerde hareket ederler. Şimdi bir cisim, dışında hiçbir şeye sahip değilse, bir yerde de değildir. Göğün bir yerde olmadığı açıktır; bununla birlikte, hareket ettiği kadarıyla, parçaları da o kadar [bir] yere sahip olur. Yer, gök değildir, ancak hareket ettirilmediği halde hareketli cisimlerle temas halinde bulunan göğün en uç sınırıdır. ilâhiyât Sayı 4, Yıl 2021 8 Aristoteles Felsefesi Üzerine Yine o, genellikle sanıldığı gibi, Tümü içerir. O yüzden toprak suda, su havada, hava ateşte ve ateş ise göktedir. Oysa gök, başka hiçbir şeyde değildir. Çünkü yalnızca oluşan her şey yerde değil, aynı zamanda hareketli cisim de yerdedir. Ve her biri kendi uygun yerinde durur ve ona doğru taşınır. Boşluk, cisimden mahrum (ve yoksun) yerdir. Cisim ya ağır ya da 14 hafif tir (yani belli belirsizdir) ve sonuçta, kendisinde ağır ya da hafif hiçbir şeyin bulunmadığı şey, boşluktur. Ancak böyle bir nokta var ve bir noktanın boşluk olması gerektiği saçmadır. Aristoteles, Pythagoras ve diğerlerinin boşluğun varolduğunu söylediklerini bildirir. Onun adeti, önce eskilerin belli bir konudaki görüşlerini alıntılamaktır, ardından onların sözlerini çürütür, aynı anda kendi görüşlerini ortaya koyar, ama boşluğun varlık olduğunu söylemez. Çünkü bir küpü (belki o küp bir formdur) suya ya da havaya koy- 329r saydınız (ya da küpü suya atsaydınız), onların her birinden küpe eşit olan bir parça taşar ve akardı. Şimdi, bir küpü boşluğa koysaydınız, ne taşardı? Ve nereye taşar ve akardı? Ya da onun parçaları yerlerini nasıl değiştirirdi? Açıkçası, bu yüzden boşluk yoktur: ne gizli ne de genel olarak, ne potansiyel olarak ne de başka türlü vardır. Bununla birlikte, seyreklik ve yoğunluk, hafiflik ve ağırlık hareketin nedenleridir, ancak onlar yine de birer maddedir. Fiziksel konuşma üzerine sekiz kitap vardır. İlk dördünün konusu 15 İlkeler ve fizik üzerinedir; diğer dördü ise Hareket üzerine, hangi kategoriye ait olduklarına dairdir. Onlar bitirir, onlar başlar. Eğer zaman şimdi olmaksızın anlaşılamıyorsa – şimdi, aynı za- 16 manda bir başlangıç ve bir sondur: gelecek zamanın başlangıcı ve geçmiş zamanın sonu – onun sürekli olması zorunludur. ilâhiyât Sayı 4, Yıl 2021 9 Nikolaos Damaskenos 17 … çünkü bir şey başka bir şey tarafından dört şekilde hareket ettirilir: ya nefes alma gibi çekerek ya iterek – nefes verme itmedir ve itme ise tükürmedir – ya taşıyarak ya da bükerek. Yerdeki tüm hareketler bunlara karşılık gelir. Taşıma ve bükme, çekme ve itmeye karşılık gelir, çünkü taşınan şey rastlantısal olarak hareket ettirilir, ancak taşıyan şey ya çekerek ya iterek ya da bükerek hareket ettirir. Taşıma bu üçü için ortaktır; şu da var ki, bükme itme ve çekmeden oluşur, çünkü o, bir paçayı kendisinden uzaklaştırırken, başka bir parçayı kendisine doğru yaklaştırır. KİTAP II ARISTOTELES’İN METAFİZİK ESERİNİ DERLEYİP AÇIKLADIĞI NIKOLAOS’UN İKİNCİ KİTABINDAN 18 Felsefeye dair kuramsal logos üç kısma ayrılır: onlar arasında hareketli şeyleri de saydığı fiziksel olan, hareketsiz şeyler hakkında olduğunu söylediği teoloji hakkında olan, ve onların arasında orta seviye olduğunu bildirdiği matematik[sel] olan. Doğal ilkeler hakkında önceden bahsettik; burada ise teolojiyi tartışacağız. O ilksel bilim (?) hakkındaki logos hareketsiz şeyler ve tüm maddeden ayrı kabul edilen şeyler hakkındadır. 19 Çünkü yukarıda söylediğimiz üzere, toplamda dört neden vardır: madde, form, hareketin kökeninin geldiği şey ve bir şeyin nedeni olan şey (bilgelik, aslında bilgi değil, hiçbir şeydir …). 20 Her insanda [doğuştan] yerleştirilmiş ve doğal bir gerçeklik arzusu vardır. Bunun bir göstergesi, başka hiçbir şey vermese de, uğruna sevilen algı ve hepsinden önemlisi, pek çok şeyi kendisiyle bildiğimiz bu görüştür. Aslında o, her hayvanda aynı köktendir, ancak bazı hayvanlar buna dair hiçbir anıya sahip değilken, her nasılsa bazıları ona sahiptir, böylece öğrenmeye hatırlayamayanlardan daha açıktırlar. İnsan, sanat ve akıl yürütme konusunda üstün olduğu için, o konuda da bütün diğerlerini geçmiştir. ilâhiyât Sayı 4, Yıl 2021 10 Aristoteles Felsefesi Üzerine Pek çok sanat, günlük yaşam için daima yararlı şey hakkında icat 329v edildiği için, onların hepsinin zorunluluk olduğu kabul edilir, ancak dünya hayatı için yararlı olan sanatlar zaten düzenlendiğinde (ve kurulduğunda), kuramsal bilgi de sonunda bulunmuş olur. İnsanların o şeyleri ilk olarak incelemeleri, boş zamanın (skholé) bir sonucunda oldu: (boş zaman, sanat anlamındadır) ve onun ilkin rahipler arasında Mısır’dan çıktığına inanılır, çünkü onlar sanatı orada incelediler. Şu halde bilgelik ve bilgi, kuramsal ilkelerdir. Tıpkı ışığın doğası gereği açık olup görüşlerinin zayıflığından do- 21 layı yarasalara açık olmaması gibi, gerçeklik de bize olmasa da doğası gereği açıktır… [İbn Rüşd, Tefsîr Mâ Ba’de’t-Tabîa] Bu ifade, açıkça görüldüğü üzere, önceki ifadeyle 843.8 bağlantılı değildir ve buna bağlı olarak çeviri şu işareti taşıyor: örnekteki boşluk… Ayrıca Peripatetik Nikolaos’un Küçük Şerh’inde bu bilimle ilgili kısımda şu pasajı buluruz: … ve öteki üretimler ya sanattan ya da kuvveden kaynaklanır. Mey- 22 dana gelen şeylerin bir kısmı kendiliğinden ve [bir kısmı] tesadüfen varlığa gelir, yine tıpkı doğal şeylerde olduğu gibi bir kısmı tohumdan meydana gelirken bir kısmı ise tohumsuz meydana gelir. Bunun, Aristoteles’in şu ifadesinin bir devamı olarak okunması gerekir: “Bir kısmı kendiliğinden ve bir kısmı da tesadüfen meydana gelir.” Bundan sonra Nikolaos’un kitabında, bu ifadenin devamında şu ifadeyi buluruz: Sanattan kaynaklanan şeyler, formu ve özü ruhta yani birincil tözde 844.6 bulunan şeylerdir. Ve bu formlar, bir şekilde aynı formdur, çünkü biz çoğu kez formu yoksunlukla ve yoksunluğu da formla tanırız (ve biliriz); çünkü sağlık ve hastalık örneğinde olduğu gibi, onların her ikisi de aynı anda varolamaz, ancak onlardan birinin bozuluşu diğerinin oluşa gelmesidir. Sağlıktan iki şekilde bahsedilir: ruhta bulunan form ile bedenin koşulu, – ve ikisi de aynıdır. İkinci anlamdaki sağlık, ilk anlamdakinden kaynaklanır ve bu durumda diğerinden sonra gelen ya da bu, gerçek sağlıktır. ilâhiyât Sayı 4, Yıl 2021 11 Nikolaos Damaskenos 850.1 Nikolaos’un kitabında bu ifadenin devamı olduğu görülen şu sözü buluruz: Evin, sağlığın ve tunç kürenin özünü oluşturan şey maddeyle birliktedir, çünkü maddeyle olmayan kısım da yine, tümel bir şey olmasından dolayı cins olan bir şeye sahiptir (?). Madde ve bir şeyin kendisinden yapıldığı şeye gelince, sürekli şey ondan yapıldığı için aynı adla çağrılmaz, söz gelimi bir daire ya tunçtan ya da taştan yapılırsa, o zaman ikisinden biriyle bir adla çağrılmaz. KİTAP III 329v ARISTOTELES FELSEFESİ ÜZERİNE [ADIYLA] METAFİZİK’İN GERİ KALANI HAKKINDA VE MATEMATİK ŞEYLER ÜZERİNE OLUŞTURDUĞU NIKOLAOS’UN ÜÇÜNCÜ KİTABINDAN 23 Töz, bir bakımdan toprak, ateş ve su örneğindeki basit cisimler gibi tanımlanırken, diğer bakımdan onlardan bileşmiş şeyler gibi tanımlanır: bitkiler, hayvanlar ve bunların kısımları: bunların hepsi tözdür, çünkü onlar bir dayanağın yüklemi değilken, diğer şeyler ise bir dayanak olan bir tözün olduğu kadar onların da yüklemidir. Töz, aynı zamanda …da … olarak, örneğin … ve bir hayvanda ruh olarak mevcutken, bir şeyin gerçek olmasının nedeni olan şeydir. Cisimlerin kısımlarına da töz denir, düzlem ve çizgi gibi – onlar ortadan kaldırıldığında bütün de ortadan kalkar –, çünkü onlar varolduğunda cisim de varolur, ancak onlar olmazsa cisim de olmaz. Yine töz, logosun tanım olduğu bir şeyin neliğidir. Bu ise formdur: bir yandan maddesiz olan, diğer yandan da maddeyle olan şey. Onlardan biri, örneğin hayvan ve insan tümelken, diğeri ise Sokrates gibi tikeldir. Töz, ayrıca her şeyin en son dayanağı ve tüm formların alıcısıdır. Bu ise, maddedir. Tözün şu ya da bu şekilde kısmen algılanamaz olan ve kısmen de olmayan bir şey olduğu açık değildir. 24 İlk ve hareketsiz tözün onu hareket ettirdiğini söylediğimiz tüm bunların basit hareketinin yanında, başka hareketlerin, gezegenlerin hareketinin de olduğunu görüyoruz. Bu hareketlerin her birinin hareketsiz bir töz tarafından gerçekleştirilmesi gerekli olmalıdır. ilâhiyât Sayı 4, Yıl 2021 12 Aristoteles Felsefesi Üzerine Küreler toplamda kırk yedi tanedir. Dokuz küre vardır: sekiz hare- 330r ketli küre, yıldıza sahip olmayan hareketsiz bir küre tarafından ha- 25 reket ettirilir. Onlar, her kürenin (ya da dairenin), komşusunun küresine kadar dört daireye (ya da küreye) sahip olduğunu söylerler. Kürelerin toplamda kırk beş tane olması için, onlara iki tane daha küre eklediler. Güneşin iki ve ayın altı küresi vardır ve bu, her ay altı şekilde değişmesinden bellidir. [İbn Rüşd, Tefsîr Mâ Ba’de’t-Tabîa] Sanırız bu nedenle, şanı yüce İlk için en özel olan bilgi, ilk felsefenin kapsadığı bu bilimdir, ancak ilkelerden onun altında bulunanların özel bilgisi de ilk felsefenin altında 1652.14 26 bulunan tikel bilimlere benzer. Ve bu, Peripatetik Nikolaos’un Metafizik kitabında zaten açıkladığı bir şeydir ve sanırız bu nedenle insan, bu bilgiyi elde etmekle, en yüksek varoluşuna erişecektir ve bu da onun eylemlerinin en üstünüdür, çünkü o, varlıkların En Üstün olanıyla paylaştığı eylemdir. … bu şeylerin yedi sayısından yoksun olmaları saçmadır. Çünkü on- 27 lar, yedinin sesli harflerden ve yedi dizisinde de uyum olduğunu, Süreyya yıldız kümesinin yedi yıldızdan oluştuğunu ve dişlerin yedi yıl içinde döküldüğünü söylerler. Açıklama. O, sekizin uygun olacağını, bir kaçın uygun olacağını, ancak pek çoğun uygun olmayacağını: eğer Zeus adına bir yemin edilecekse, [bunun] yedi yolunun olduğunu, Nil’in yedi ağzının bulunduğunu söylüyor. Töz, ayrıca her şeyin en son dayanağı ve tüm formların alıcısıdır. Bu ise, maddedir. Tözün şu ya da bu şekilde kısmen algılanamaz olan ve kısmen de olmayan bir şey olduğu açık değildir. KİTAP IV GÖKYÜZÜ ÜZERİNE OLAN NIKOLAOS’UN DÖRDÜNCÜ KİTABINDAN Göğün uzunluğu kutuplara doğrudur. Üst kısım görünmez kutba 28 ve alt kısım da görünür kutba aittir (yani Kuzey; Güney, görünmezdir). … bu nedenle onların ikisi de görünmezdir … (yani onların hepsinin kenar kısımları). ilâhiyât Sayı 4, Yıl 2021 13 Nikolaos Damaskenos Uzaydaki hareketin, kendi kökenine sahip olduğu kısma bir şeyin sağ yanı diyoruz. Bu, gökteki yıldızların doğduğu kısımdır: sol yan ise ayardır. 399.2 [Simplicius, In De Caelo] Peripatetik Nikolaos, burada söylenen şeyi Aristoteles Felsefesi Üzerine adlı eserinde yorumlayarak, metni şu şekilde düzenlemiştir: 29 Öyleyse, neden evren bu şekilde değil? Çünkü bir daire içinde hareket eden şeyin merkezindeki bir şeyin sabit kalması zorunludur. Ancak beşinci cisim ne sabit kalabilir ne de merkezde bulunabilir. 30 Daireye öncel olan bir form yoktur, çünkü ona öncel olan hiçbir şey yoktur. 31 Gök, Doğudan Batıya doğru bir harekete sahiptir. 32 O yüksek göğün hareketi düzenlidir (yani o, ilk ve şaşmaz hareketi yüksek olarak adlandırır). O üst kürenin altında bulunan kürelerin hareketi ise düzensizdir, çünkü pek çok hareket tek bir hareket olarak birleştirilmiştir: çünkü hareket ettirilen daha yüksek kürelerden her biri, altındaki küreyi hareket ettirir. Düzenli, öyleyse, …nın hareketidir. 33 Yıldızlara gelince, onların hareketi de tutarlılıklarıyla aynı doğaya sahiptir. Yüksek bölgeyi ateşli yapan şeyler hususunda (onlar, onun hepsinin ateşli olduğunu söylerler), bize göre o şeyler, doğal olarak dairesel harekete sahip olan bir cisimden oluşur. 330v Isı ve ışık, onların hareketiyle havada oluşturulan sürtünme nedeniyle onlar tarafından ortaya çıkarılır, çünkü hareket taşı, odunu ve demiri ıtır. Doğrusu, bu nedenle ateşe yaklaşan hava ısınır. Nasıl ki şiddetle fırlatıldığında kurşunun eridiğini görüyorsak, çevredeki hava da böylece o kadar çok etkilenir: güç vererek hareket ettirilen üstündeki kürenin hareketiyle sürtünüp tutuşturulduğunda, hareket nedeniyle ateş oluşur. Ve bundan dolayı sıcaklık yükselir. Bu nedenle yıldızlar ne ateşli ne de ateş içindedir. ilâhiyât Sayı 4, Yıl 2021 14 Aristoteles Felsefesi Üzerine Daireler hareket ettirilir ama yıldızlar hareketsizdir; sabit olarak eşit 34 şekilde hareket ettirilirler. Çünkü daha büyük bir ağırlık bir doğrultuda daha hızlı nasıl hareket ettiriliyorsa, her ikisi de bir merkezin çevresinde olduğunda, böylece büyük bir daire daha küçük olandan daha hızlı hareket ettirilir. Bir daireyle ilgili aynı şey: hareket eşitken, büyük bir daire daha hızlı hareket ettirilir. Göğün – tesadüfen de olsa – parçalanmaması, bütünüyle sürekli olmasından dolayıdır. Bundan başka, küre biçiminde olan yıldızlara gelince, küre biçiminde olanın iki hareketi vardır: yuvarlanma ve dönme. Eğer yıldızlar dönüyor olsaydı, tornacının tezgâhındaki küre gibi aynı yerde kalırlardı ve şimdi yaptıkları gibi konumlarını durmadan değiştiremezlerdi. Dönme halinde olan hiçbir şey bu türden bir değişime sahip değildir. Dahası, onlar aynı zamanda dönmüyor, çünkü o zaman kendi parçalarını da döndürürlerdi. Oysa hâlihazırda dönmüyorlar, ancak görünür yanla (belki bir görünüş ya da bir daireyle) aynı görülüyorlar (?) ve bu aydan dolayı açıktır, çünkü ondaki bir yüzün şeklinde bizim tarafımızdan her zaman görülür. Bu nedenle yıldızlar hiçbir şekilde kendi kendilerine hareket etmezler, çünkü Doğa, aşağı seviyedeki hayvanlara verdiği gibi onlara bir hareket organı vermemiştir. Küre biçiminde olan, gök ve yıldızlardır, çünkü küre, bir yerdeki bir ve aynı hareket için tüm diğer şekillerden daha elverişlidir. … ve yıldızlar gürültü de yapmazlar, çünkü onlar kendi kendilerine 35 hareket etmezler. Yıldızların küre biçiminde olması aydan bilinir, öyle ki büyürken ve 36 küçülürken, yarımay şeklinde ve çift dışbükey olduğunda parçalılık küre biçimindedir. Eğer yıldızlardan biri bu şekilde olursa, tüm diğerleri de benzer şekilde olacaktır. Çünkü yeryüzü küre biçimindedir ve bu da ay tutulmalarından bi- 37 linir; çünkü ay küre biçiminde olmasaydı, böyle parçalı görünmezlerdi. ilâhiyât Sayı 4, Yıl 2021 15 Nikolaos Damaskenos Şimdi tüm aylık şekillerde, ay (doğrusal, çift dışbükey ve içbükey olduğunda) tüm parçalı durumları alır, ancak o tutulma olduğunda, sınır çizgisi hep dışbükeydir. Bu nedenle, dünyanın gölgesinin onun önüne çıkmasından dolayı bir tutulma olursa, yer, küre biçiminde olur. 331r Başkaca, yıldızların parçalı hallerinden (yani evrelerinden) yerin yuvarlak ve küçük olduğu bilinir, çünkü biraz Kuzeye ya da Güneye doğru yol alırsak, yaygın olarak farklı yıldızlar bizim tarafımızdan görünecekleri için, ufuk dairesi (yani tanımlama) da değişir. Kıbrıs ve Mısır’a doğru görülen pek çok yıldız bizim tarafımızdan görünmez ve bu yerlerde [yani Avrupa’da] görülenlerin pek çoğu da Mısır’da görünmez. Ve bu sayede yerin küçük ve küre biçiminde olduğu bilinir, eğer öyle olmasaydı, bu kadar kısa bir sürede bu tür değişikleri gerçekleştiremezdi. KİTAP V ARISTOTELES’İN OLUŞ VE BOZULUŞ ÜZERİNE ESERİNDEKİ VE GÖKYÜZÜ ÜZERİNE ESERİNİN SON KİTABINDAKİ ÖĞRETİYİ İÇEREN NIKOLAOS’UN BEŞİNCİ KİTABINDAN 38 AÇIKLAMA. Bazı insanlar ateşi bir küre biçiminde, başka bazıları da bir piramit (yani dört üçgenden oluşan, dört köşeli) biçiminde kabul ettiler, (Tellmahrensis, piramidin, eğik şeklinden dolayı böyle adlandırıldığı söyler, çünkü Mısır’da gördüğü piramitler – yazarın dediğine göre – tabanda beş yüz arşın genişliğinde iken, tavanda bir arşına kadar daralmıştır.) ve onlar havayı bir sekizyüzlü (yani sekiz yüzeyli ya da tabanlı, bir bakıma sekiz formlu) olarak; suyu yirmiyüzlü (yani yirmi tabanlı ya da yüzeyli, bir bakıma yirmi formlu); toprağı da altı dörtgene sahip bir küpün formu (bir bakıma dört formlu) olarak kabul ettiler. 39 Bu nedenle demir ve kurşun, küçük bile olsalar, yuvarlakken yüzemezken, demir ve kurşun yassı iken yüzer, peki iğne gibi bir şey de yüzmez mi? Bu şekilde havada da yüzen pek çok cisim var, sözgelimi toz havada asılı kalır ve yere çöker. ilâhiyât Sayı 4, Yıl 2021 16 Aristoteles Felsefesi Üzerine Demokritos, sudan çıkan buharın ağır olan yassı cisimleri çözündürdüğünü, ancak dar olan şeylerin aşağıya düştüğünü söyler. Kimi ortamları ayrıştırmak kolayken, kimilerinin de daha az kolay ayrıştığını söylemek bizim açımızdan daha iyidir. Ayrıştıranlarla ayrışan aynıdır; kimi daha kolay ayrışırken kimi da az kolay ayrışır. Sudan havanın ve topraktan suyun ayrışması daha kolaydır ve her türde, küçük olan büyük olana göre daha kolay ayrışır. Gerçekten yassı cisimler, içinde yüzdükleri havayı çokça tuttuklarından, [havada] kalırlar ve yere çökmezler, çünkü hava böyle bir şey tarafından ayrıştırılmaz. Ancak farklı biçimli [cisimler] (yüzdükleri) havayı çok az tutar ve bu yüzden onu kolayca (ve çabucak) ayrıştırırlar. Bu şeyler suyla da olur, ancak daha çok havayla olur: o, bütün diğer 331v şeylerden daha zayıf, daha ayrıştırılabilirdir. Ve hafif sıklete sahip olan şeylerle ilgili olarak bu yeterli olabilir. OLUŞ VE BOZULUŞ ÜZERİNE KİTABINDAN Ateş, tıpkı buzun aşırı soğuk olması gibi, bir tür aşırı sıcaklık ve kay- 40 nama gibidir. Çünkü donma ve kaynama aşırılık, türleridir: biri soğukluk ve diğeri sıcaklık. … sürekli olarak ateşten hava, havadan su ve sudan toprak – ve topraktan yine ateş oluşursa, oluş ve bozuluş hiç durmayacaktır, çünkü değişim hiç bitmeyecek ve durmayacaktır. Bu nedenle oluş sıcaklık tarafından, bozuluş da soğukluk tarafından belirlenir. ilâhiyât Sayı 4, Yıl 2021 17 Nikolaos Damaskenos ilâhiyât Sayı 4, Yıl 2021 18 Aristoteles Felsefesi Üzerine ilâhiyât Sayı 4, Yıl 2021 19 Nikolaos Damaskenos ilâhiyât Sayı 4, Yıl 2021 20 Aristoteles Felsefesi Üzerine ilâhiyât Sayı 4, Yıl 2021 21 Nikolaos Damaskenos ilâhiyât Sayı 4, Yıl 2021 22 Aristoteles Felsefesi Üzerine ilâhiyât Sayı 4, Yıl 2021 23 Nikolaos Damaskenos ilâhiyât Sayı 4, Yıl 2021 24 Aristoteles Felsefesi Üzerine ilâhiyât Sayı 4, Yıl 2021 25 Nikolaos Damaskenos ilâhiyât Sayı 4, Yıl 2021 26 Aristoteles Felsefesi Üzerine ilâhiyât Sayı 4, Yıl 2021 27 Nikolaos Damaskenos ilâhiyât Sayı 4, Yıl 2021 28 Aristoteles Felsefesi Üzerine ilâhiyât Sayı 4, Yıl 2021 29 Nikolaos Damaskenos ilâhiyât Sayı 4, Yıl 2021 30 Aristoteles Felsefesi Üzerine ilâhiyât Sayı 4, Yıl 2021 31 Nikolaos Damaskenos ilâhiyât Sayı 4, Yıl 2021 32 Aristoteles Felsefesi Üzerine ilâhiyât Sayı 4, Yıl 2021 33 Nikolaos Damaskenos Açıklamalar 1. Nikolaos Damaskenos (Ar. Nîkûlâvus ed-Dimaşkî / Sür. Nîkûlâvus de Darmasûk) tarafından kaleme alınan ve Yunancası mevcut olmayan eser, İshâk ibn Huneyn tarafından Yunancadan Süryaniceye çevrilmiştir. Elinizdeki metin, Cambridge elyazmalarından (MS. Cambridge Gg. 2. 14) derlenmiş olup ilk beş kitabın çevirisinden ibarettir. Bkz. Nicolaus Damascenus, On the Philosophy of Aristotle, trans. & com. H. J. Drossaart Lulofs (Leiden: E.J. Brill, 1965). Huneyn b. İshâk’ın Nikolaos’un eserlerini Süryaniceye aktarışı konusunda bir yazı için, bkz. Hidemi Takahashi, “Syriac Version by Ḥunain (?) of Nicolaus Damascenus’ Compendium of Aristotelian Philosophy and Accompanying Scholia,” Journal of the Canadian Society for Syriac Studies 5 (2005), 18-34. 2. Eserin Arapçası da elimizde mevcut değildir, ancak eserin bazı pasajları İbn Rüşd’ün büyük Metafizik şerhinde bulunmaktadır. Hatta 22 ve 26 numaralı pasajlar Süryanice çeviride de bulunmamaktadır. Bkz. İbn Rüşd, Tefsîr Mâ ba’de’t-Tabîa, ed. Maurice Bouyges (Beyrut: Dâru’l-Maşrık, 1986), II, 843-4, 850 ve III, 1652-3. 3. Süryanice yazmada bulunmayan 29 numaralı pasaj da Simplikios’un De Caelo şerhinde geçmektedir. Bkz. Simplicius, On Aristotle On the Heavens 2.1-9, trans. Ian Mueller (London & New York: Bloomsburry, 2014), 47. 4. Eserin adının hem Yunanca hem Süryanice hem Arapça hem de Latincede Aristoteles Felsefesi Üzerine olduğu konusunda birbirine yakın adlandırmalar mevcuttur. Aşağıda bu adlandırmaların bir listesi vardır. ilâhiyât Sayı 4, Yıl 2021 34 Huneyn, MS. Cambridge İl Filûsufûah de Aristûtalîs Simplikios, In De Caelo Peri tes Aristotelous Philosophias Râzî, Continens De Philosophia Aristotelis İbn Nedîm, Kitâbu’l-Fihrist Fî Felsefet Aristûtâlîs İbn Nedîm, Kitâbu’l-Fihrist İhtisâr Felsefet Aristûtâlîs İbnu’l-Kıftî, Târîhu’l-Hukemâ İhtisâr Felsefet Aristûtâlîs Ebu’l-Ferec, Târîh Muhtasar Cumel Felsefet Aristûtâlîs