MEŞHED-i HUDAVENDiGAR'IN 1906 YILI TAMiRATI

ME~HD-i HUDAVENDiGAR'IN 1906 YILI TAMiRATI Dr. Raif iVECAN• ABSTRACT MURAD HUDAVENDiGAR MARTYRDOM 1906 RESTORATION At the end of First Kosova War, one of the most important victories on Ottoman expansion through Europe, Murad Hudiivendigiir was martyrized by a Serbian soldier. Mausoleum built in his place of martyrization, Kosova Plain, was never left to its fate although interest decreased in some periods. Mausoleum now existing, was built in 1846 as including the first one and a tombkeeper was appointed for protection and maintenance. Especially after this day, interest for mausoleum increased day by day. Right next to the mausoleum, two flat selamlik was built for every day increasing visitors to stay. In 1960, because of the 30' 11 year of Abdulhamid II's ascending to throne, there has been a full-scale reparation and construction in the martyrdom. Necessary amount of money for this construction was paid from Abdulhamid ll's personal treasury. Construction done was elaborately recorded and photographed. This situation not only helped reaching important information on construction prices in Pristine, Kosova, in the beginning of 20' 11 century but also allowed seeing physical conditions of mausoleum and its surroundings. Key Words: Ottoman Sate, Kosova, Murad I, Hudavendigar, Abdulhamid II, Ottoman architecture, construction. / Gir~ Osmanhlarm beylikten devlete ge9i~ stirecinde I. Kosova Meydan Muharebesi onemli siyasl a~mlrdn biridir. Bu oneminin yam stra, Kosova denince ilk akla gelen olaylardan bir digeri de muharebe sonunda Sultan Murad Hi.idavendigar'm, Strph Milo~ Obili9 tarafmdan han9erlenerek ~ehit edilmesidir. sistemli fi.ituhat 9er9evesinde Osmanh Devleti Rumeli'de ger9kl~tid Yrd . Do\:. Dr., K1rklareli rai Ii vecan@hotmai I.com. Oniversitesi, Fen-Edebiyat Faktiltesi, Tarih Boltimti, RaifiVECAN 30 bolgeyi Ti.rkle~tm ve slam~tirk adma yogun 1mar faaliyetinde bulnm~, yapt1g1 eserlerle bolgeye kendi damgas1111 vurmay1 ba~nrt1. Bir aidiyetini ortaya koymada yer isimleri ve mimari bolgenin tarihi ge<;:mi~n, ti.irbeler, amt mezarlar da bnemli delillerdendir. eserlerin yanmda ~ehitlkr, As1rlar boyunca Osmanh Devleti'nin bir par<;:as1 olan bu Avrupa topraklanndaki TUrk-islam izleri Osmanli sonras1 si.ire<;:te bzellikle de Balkan Sav~ln sonrasmda bi.iyi.ik oranda tahrip edilm~ ve edilmeye devam etmektedir. Bir medeniyetin haf1zas1 olan bu izlerin bi.iyi.ik boli.imi.i maalesef tespit dahi edilm~, unutulup kaybolmu~tr. Fethedilen Balkan topraklarma Ti.irk-islam bilinemeyen, damgas1m vuran ve bir<;:ogunun tarihl kimligi dahi net bir ~ekild bir<;:ok me~hd-ti.rbl bulunmaktad1r. Bu ti.ir haklarmda rivayetlerin dola~t1g me~hd-ti.rbl arasmda bir Osmanli sultanma ait olmasmdan dolay1 en iyi korunanlardan birisi de Murad Hi.idavendigar'a ait olandir. Hi.idavendigar ile biri digerinden ayn di.~nlemz hale Kosova adeta etle t1rnak gibi olmu~, gelmi~tr. II. Murad Hiidavendigar Tiirbesi Tarih~es 16 Haziran 1389 tarihinde Kosova Ovas1'nda meydana gelen sav~ sonunda Murad Hi.idiivendigiir, S1rp Milo~ Obili<;: 1 tarafmdan haince han<;:erlenerek ~ehit edilm~tr. Hi.idavendigar'm ah~sm gbmi.ili.i oldugu yerde oglu Y1ldmm Bayezid tarafmdan, donemin Osmanli cografyasmm pek <;:ok yerinde gbri.ilen, dort paye i.izerine atlm1~ dart kemer tarafmdan ta~mn bir edilm~tr. Sultan'm tahnit edilen cesedi ise o kubbenin brtti.igi.i bir ti.irbe in~a donem devletin ba~kenti olan Bursa'ya gbti.iri.ilerek, <;ekirge semtindeki ti.irbesine gomi.l~tr Bir krsrm ar~t1mcl Kosova'daki Hi.idiivendigar ti.irbesinin Yrldrnm Bayezid zamanmda yaptrlm1~ olabilecegine ku~yla yakl~mrd. Bununla birlikte, Ti.irkiye Diyanet Vakf1'nm Hi.idavendigar Sehitligi'nde 2005 ytlmda ger<;:kl~tid bi.iyi.ik <;:apl 1 restorasyon esnasmda, ti.irbe i<;erisinde yaprlan bilimsel kazilar sonucunda Y1Idrnm Bayezid zamanmda yaprlan ilk ti.irbenin / Evliya <;elebi bu ~ahs1 Milo~ Koblaki olarak kaydcdiyor. Aynca Hlidavendigar'lll ah~Sl gomUIU oldugu yerde oglu Yildmm Bayczid'in bir tlirbe in~a cttigindcn de bahsetmcktcdir. Bk: Evliya <;elebi, Seyahatn{11ne, Hazirlayanlar: YUcel Dag!J, Seyit Ali Kahraman, ibrahim Sezgin, istanbul 2003, 5. Kitap, s. 294. ME~HD-i HUDAVENDiGAR'IN 1906 YIU TAMiRATI 31 2 temelleri ortaya \:lkanlmas1 bu ku~lan izale etmi~r. Kazdarda elde edilen ti.irbenin ilk hali ile ilgili bilgiler, tiirbe hakkmda onemli kay1tlar i\:eren hat1rat, seyahatname ve tarih kitaplarmdaki bilgiler ile birebir 01i.~mektdr istanbul'un fethinden bir si.ire sonra Sirp seferine \:lkan Fatih Sultan Mehmed, 3 Novo-Brodo (Niko Nevabri) kalesini fethettikten sonra istanbul'a doni.~ yolunda Hi.idiivendigiir Sehitligi'ni ziyaret etmesi 4 ~ehitlgn o tarihte mevcudiyetine bir delildir. Bununla birlikte Novo-Brodo'nun fethinde esir di~en ve daha sonra yeni\:eri olan Konstantin Mihaylo Konstantinovi\:, hat1ra defterinde, Yildmm Bayezid'in babasmm ~ehit oldugu yerde kare planh, i.isti.i kur~n kaph kubbe ile orti.ili.i bir ti.irbe in~a ettirdigini belirtmektedir Aynca, Feliks Petan\:i\:'in 1502, A. Benedik Kurupesi\:'in 1530 tarihli seyahatnamelerinde ve Frans1z seyyah Jean Palerne'nin 16. yi.izyila ait kaph, kare planh bir seyahatnamesinde ti.irbenin varhg1 ile kubbesi kur~n mimarfye sahip oldugundan bahsedilmektedir. 5 restorasyon giderlerinin tamarrn Sultan Murad Hiidilvcndigar Tiirbesi ve mi~tela Tiirkiye Diyanct i~Icr Ba~knlrg ve Tiirkiye Diyanet Vakft Genel Miidiirliigii tarafmdan kar~lnt. Projesi 2002 I 2003 yrllan arasrnda hazrrlanan restorasyon r,:al~msn , resmi i~lcmrn tamamlanmas1nrn ardrndan , Mart 2005 ' te ba~lnmr ve ay111 yrlrn Aralrk ayrnda tamrnl~. Tiirkiye Diyanct Vakfr tarafrndan yaprlan rcstorasyon hakkmda bilgi vcren hir kitap91k bastinlm1~r. Tiirhe ir,:erisinde yaprlan arkeolojik kaz1 r,:al~mn ile ilgili olarak, kitapr,:1grn 38 ve 39. sayfalannda ~u bilgilerc ycr verilmektedir: " .. .tahta kaplr mevcut zemine gore takribcn 50 cm. dcrinlikte vc I m. seviyesine kadar daha a~gr inen, kare planlr bir hinanrn duvarlan ortaya r,:1km~t. Bu kalmt1 biiyiik bir ihtimalle burada ilk defa 1389 yJlrnda in~a edilm~ tilrbeye aitlir vc ~imdk i binanrn ir,: kenarlanndan her cephesi takriben 70 cm. mcsafcde olmak iizcre daha klir,:iik ol9iilere sahiptir. Ilk tilrbcnin ir,: k1srrnndaki zcmine ula~rnk ir,:in 1.30 cm. derinlige inlm~ ve duvar kalrnt1s1 yiizcylerinin horasan han.:1 ilc s1valr oldugu gorilmU~t. Bu kalmtrya gore, giinUmUzde mevcut 19. y.y. 'a ait llirbe gibi kare planlrdll' ve kubbe ile ortiilli oldugu tahmin edilebilir. Bu kaz1 sonucunda, 1389 y1lrna ait ilk tUrbe ile mevcut tllrbe arasrnda ki dart asrrlrk bir donem aydrnlm~t." Geni~ bilgi ir,:in bk. Mehrnet z. ibrahimgil ve Neva! Konuk, Kosova Sultan M11rad I /1klavendigar 1i'irbesi Restorasyo1111, Ankara. (bundan sonra 2005 Restorasyo1111 ~eklind k1saltJlacakt1r.) Scmavi Eyice, "Kosova 'da "Me~hd-i Hudavendigiir" ve Gazi Mestan Turbesi", istanbul Vniversitesi Edebiyat Fakiiltesi Tarih Dergisi, XII, S. 16, Eyliil 1961 , s. 73. "Kos-ova'da Gazi HUnkilr ~chld oldugr yirc konup, anda atiilar idiip, ni 'metlcr bi~rld anufi ruhrr,:Un ve anda ~ehid olanlarr,:Un.", Mevl1lnii Mehmed Ne~1 (Haz. Prof Dr Necdet Oztiirk), Cih/Jnnfima [6. K1sun: Osmanlr Tarihi (687-89011288-1485)] (Gir~. Metin, Kronoloji , Dizin, T1pk1has1m), istanbul 2008. s. 320; "Kosova'd.a Gazi Hunkar ~ehid old1~ yerde atalar ey~di vc 111 'rnctlcr pi~rd amfi ruhir,:Un .", Ahmed A~1kpazide, Tevarih-i Al-i Osman 'da11 A:jtk Pa~'zcide Tt1rihi, Matba'a-i Arnire, istanbul 1332, s. 146. A. Urosevi<;. "Proslost Muratovog Turbeta na Kosovu", Glas11ik Mu zeja Kosova i Metohija , Kn.I , Pristina, 1961, s. 233 'den naklcn Neva! Konuk, I. Boliim "Kosova Sultan Murad RaifiYECAN 32 Ne zaman yerlqtirildikleri hakkmda kesin bir kayda ula~imk birlikte c;ok erken donemden itibaren ~ehitlgn civarma bir krsrm MUslUmanm yerl~tim olmast ihtimali gUc;IUdUr. TUrbenin bakrmma kar~lt bazr vergilerden muaf tulm~ olan bu MUslUman toplulugun varltgr, Sultan I. Selim doneminden itibaren bilinmektedir. 6 16. yUzyII boyunca bu MUs!Umanlar tarafmdan muhafazast ve bak1m1 yap1lan me~hdlik 17. yUzyrlm ortalanna dogru ihmal edilm~tr. Korumastz, etraft ac;tk olarak in~a edilm~ olan bu mUtevaz1 tUrbeye gereken ilginin gosterilmedigini Evliya ~elbi'n tUrbenin durumu ile ilgili verdigi bilgilerden anlryoruz. Melek Ahmed Pa~ ile birlikte 1660 yrlrnda tUrbeyi ziyaret eden Evliya ~elbi, tUrbenin bakrmstz oldugundan duydugu UzUntUyU dile getirmektedir. Melek Ahmed Pa~'mn gir~myle tUrbede gerekli bak1mlar yap1lm~. etrafma duvar c;evrilerek koruma altma almr~ ve tUrbedar 7 tayin edilm~tr. TUrbenin ilk planmr ve ~eklin, yaprlan bu bUyUk c;aplr onanma kadar korudugunu ~elbi'n kayrtlanna dayanarak soyleyebiliriz. Zaman ic;erisinde ihtiyac; duyuldukc;a tUrbede bak1mlar ve gerekli tamiratlar yap1lm~ olabilecegi muhakkakttr. Gec;en zamanla bir hayli ytpranan tUrbe 1846 y1lmda serasker Hur~id Pa~'nm emriyle temelden yeniden in~a 8 edilm~tr. Bu in~a bUyUk ihtimalle 1846 y1lr Agustos aymda tamlnr~ olmahdrr. Zira Agustos aymdan itibaren tUrbeye Buharalr Hact Hac1 Ali , ayltk 9 ma~ ile tUrbedar olarak atnm~r. Eski tUrbeyi ic;erisine alacak 300 kur~ ~ekild yaptlan ~u anki mevcut tUrbe, zikredilen bu in~am bir UrUnUdUr. TUrbedar atnm~ olmasmdan hareketle tUrbedar evinin de 1846 y1lmda in~a edilm~ olmast c;ok gUc;IU bir ihtimaldir. HUdavendigar TUrbesi'nin Tarih~e 6 / 7 8 Restorasyonu, Ankara, s. 15. s i" , Kosova Su/ran Murad /liidavendigi'ir Tiirbesi Kanuni Sultan Siileyman donemine ait hicri 932 (miladi 1525-1526) tarihli tahrir defterinde tUrbenin bak1mmdan sorumlu 15 hane kaydeilm~tr. Bunlar yapt1klan zirai faaliyetin o~rUn vermekle birlikte, avanz, resm-i ~ift ve resm-i boyunduruk vergilcrinden muaftJrlar. Bu hizmetlerine kar~Jl1, zikredilen vergilerden muaf olduklarma <lair ellerinde Sultan I. Selim'e ait htikUm oldugu ifade edilm~tr . Ba~bknh Osmanh Ar~iv (bundan sonra, BOA ~eklind k1salt1lacakt1r), Tapu Tahrir Defterleri (bundan sonra, TT ~eklind k1saltilacaktir), nr. 133. s. 539. Yine Pri~tne'y ait hicrl 951 (1544-1545) tarihli bir diger tahrir defterindeki kay1tta, Hudavendigar TUrbesi'nin bak1mmdan sorumlu olan hane say1smm 15'tcn 3l'c yUkseldigini gormekteyiz. BOA, TT, nr. 234, s. 646. Evliya <::elebi, Seyahat1wme, 5. Kitap, s. 294. Raif Yirm~a. Kosova 'da Osmanlt Mimari Eser/eri /, Ankara 1999, s. 11. BOA, A.AMD (BEO Sadaret Amedi Kalemi), 5/98. MESHED-i HODAVENDiGAR'IN 1906 YIUTAMiRATI 33 Mesela 1866 y1lmda Zamanla tUrbede ufak 9aplt tamiratlar yapilm1~tf. yapilan tamiratta ayrn zamanda avlusundaki pmar yerine bir 9e~m de 10 yaptml1~r. J883 y1h EylUI aymda tUrbenin tamiri hakkmda karar ahnm1~tr. Yaptlan bu geni~ 9apl1 tamiratta tUrbe kap1s1 Uzerindeki kubbe yeniden in~a edilm~tr. Aynca tUrbe ve misafirhanenin yer do~em tahtalan degi~trlm, tUrbe ve misafirhane bah9e duvarlarmm Uzeri kiremit ile ortUlm~. Yine tUrbe, misafirhane ve tUrbedann evi tamamen elden ge9irlm~, bunlann dt~ma s1va ve badana edilm~, pencereler tamir edilerek, camlar degi~trlm. Kubbesi ayet ve hadisler ile sUslenen tUrbe, yeni ~amdnlr ve perdeler getirtilerek tefri~ edilm~tr. Toplam 15870 kur~ 35 paraya mal olan bu tamiratm tefi~ raporunun 27 Agustos 1885 tarihinde haz1rlnm~ olmas1, tamiratm 1885 y1lt Agustos ayt i9erisinde tamamland1gm1 gostermektedir. 11 Bu tamirat raporunda tUrbe ve tUrbedar evi dt~ma bir de misafirhane kaydma rastlanmaktad1r. Misafirhanenin ne zaman in~a edildigi tespit edilm~tr. Bununla birlikte me~hdlikt Sultan Abdulaziz zamanmda, 1866 y1lmda, onemli bir in~a faaliyetinin oldugunu doneme ait in~a kitabesinden 12 anlamaktay1z. Zamanla ihtiyaca cevap veremeyen bir iki odah tek kath basit bir yap1 oldugunu tahmin ettigimiz bu misafirhane, bu in~a donemine ait olabilir. Muhtemelen bu kU9Uk misafirhane, iki kath konagm in~ast esnasmda y1klm~ olmahdtr. Zira 1885 y1!111da yaptlan tamirattan on bir ytl kadar sonra me~hdlikt yine onemli bir in~a faaliyeti ger9k1~tilm. Sultan IL AbdUlhamid'in emri Uzerine, tUrbeyi ziyaret edenlere dinlenme ve bannma yeri 13 saglamak amac1yla, iki kath bir konak 1896 ytlmda in~a edilm~tr. Boyle bir konagm in~asm ihtiya9 duyulmas1, ozellikle ~ehir dt~man gelen ziyaret9i say1s111 ve tUrbeye olan ilginin artm~ oldugunun karnt1d1r. 1896 y11tndaki konagm in~ast esnasmda tUrbede kayda deger bir tamirat ger9kl~tim. 1885 y1l111da yaptlan tamirattan sonra tUrbedeki bUyUk 9aph tamirat faaliyeti 1906 y1l111da ger9kl~tim. Mart 1906 tarihinde ke~if defteri haztrlanan ve ilgili makamlara sunulan tamirat projesine nisan aymda ba~lnm1tr. Bu tamirat kapsammda me~hdlign harem dairesi de yeniden in~a edilm~tr. Bah9e diizenlemesine kadar her ayrmt1ya dikkat edilm~ 10 Nimctullah Hafiz, "Sultan Murad Ttirbesini Korumak i~n Verilen Bir Berat", (:evren, S. 3, Tcmmuz 1974, s. 39 11 BOA, EV (Evkaf Nezareti) 35817 1z N imetullah Hafiz - Mticahil Asim, Pri~tne Kitiibeleri, (:evren , S. 15, Pri~tne Eyltil 1977, s. 82. 13 Asir gazctesi, yil II, S. 112. Selanik, 18 Eyllil 1312 I 30 Eyltil 1896. / 1 / 34 RaifiVECAN ve proje aym yilm agustos aymda tamamlanm1$tir. 14 Tlirbede yap1lan tamirat fotograflandmlarak istanbul'a gonderilmi$tir. Mqhedlikte 1906 yilmdan 1911 yilma kadar ciddi bir tamirat yapilmam1$tir. Hlidavendigar tLlrbesi, 16 Haziran 1911 tarihinde Sultan V. Mehmed Re$ad'm ziyaretinden once tamir edilmi$ 15 , avlusuna kesme ta$ d6$enmi$ ve yeni bir ~e$m yapt1rilm1$t1T. Sultan Re$ad'm tUrbeyi ziyaret ettigi cuma glinli, yliz bin ki$i oldugu tahmin edilen bliylik bir kalabahk e$1iginde cuma namaz1 kilmm1$tir. Cuma namazmm kilmd1g1 tlirbenin dogu 16 tarafmdaki 5-6 donlimllik arazi satm almarak namazgah yapilm1$tlr. 17 (Sultan Re~ad'm HUdavendigar ~chitlg'n ziyaretindc bUylik bir kalabaltk e~Iignd cuma namazma ait bir fotograf. !)ehbal, II, S. 42 (15 EylUI 1327), s. 355.) 14 ktlman Selanik'te ~1kan ASir gazetesi Hudavendigar Me ~ hedlig'nck in~a faaliyetini 14 May1 s 1906 tanhli say1smda haber yapm1~, ~ehitlk tamirat i9in gerckli 28 065 kur~n 11. AbdUlhamid'in hediyesi oldugu duyrlm ~ tur. As1r, ytl XI, S. 1076. Selanik, I May1s 1322 I 14 May1s 1906. Yine aym gazetenin 17 EylUI 1906 tarihli say1smda, Me~hdlik't Lamiratm bitirildigini, II. AbdUlhamid'in tahta ge9i~ ytldonUmUmU mUnascbctiyle de resmi a~1tm yazm1~tr. A.Hr, ytl XII, S. 1112, Selanik, 4 EylUI 1322 I 17 EylUI 1906. 15 ger~kltidn BOA, DH.EUM.THR (Dahiliye Nezareli Emniyet-i Umumiye MUdUriycti Tahriral Kalemi) , 1325 Ca.7 16 BOA, HR.HM!$.i!$0. (Hariciye Nezareti hukuk MU~avirlg ist ~a re Odas1), 145 I 55. 17 BOA, MV (Meclis-i YUkela Mazbatalan), 202 I 93. ME~HD-i HODAVENDiGAR'IN 1906 YIU TAMiRATI 35 Balkanlardan Osmanh Devleti 'ni uzakl~tirm politikasmm yogunla~t1 bu siire9te Osmanh Devleti yoneticilerinin de Balkan halkmm Osmanh'ya olan baghhg1111 gii9lendirmeye yonelik faaliyetler i9erisine girm~ olacag1 ku~szdr. Sultan V. Mehmed Re~ad'm Rumeli seyahati de bu faaliyetler i9erisinde gosterilebilir. Bu baglamda Balkanlardaki Tiirk varhgmm en onemli i~aretlnd biri olan Murad Hiidavendigiir Me~hdlig onemli bir semboldi.ir. Pri~tne Sancag1 Meclis idaresi Kosova valiligine, her yil haziran aynmm ilk cuma giini.inden ba~lmk ko~ulya i.i9 giin boyunca Murad Htidavendigar Me~hdlig yanmda panayll' diizenlenmesini teklif etmi~r. Valilik panayir dolays1yla getirilecek hayvanlarm ti.irbenin etraf1111 kirletecegi ve bunun ttirbeye gosterilen htirmete ve sayg1ya aykm oldugunu, aynca tUrbenin etrafmdaki arazinin zirai alan olmasmdan bahisle, panayir yapilmas1 durumunda mahsuJatm 9ignenerek arazi sahip lerinin zarara ugrayacag1 gibi gerek9elerle panaymn di.izenlenmesine olumsuz cevap vermi~t. Ancak valilik, I. Kosova Zaferi'nin yddontimi.i olan I 6 Haziran giini.inde Kosova ~ehitlrn anma adma, isteyen herkesin katilabilecegi, ~ehitlg ziyaret edebilecegi bir resml toren yapilmasmm uygun olacag1111 ve bu konuda bir irade 91kartilmas1m Dahiliye Nezareti 'ne teklif etmi~r. Dahiliye Nezareti kanahyla gelen bu teklif Meclis-i Mahsus'ta gori~lm. ve uygun gori.lm~t Bunun i.izerine her sene 16 Haziran tarihinde me~hdlikt I. Kosova Zaferi'ni anma merasiminin yapilmas1 konusunda 18 18 May1s 1912 tarihinde irade yamln1~tr. Yaymlanan bu irade tizerine aym yd me~hdlikt merasim dtizenlm~. fakat Ekim 1912 tarihinde ba~lyn Balkan Sav~1, her yd yapdmas1 karl~tmn bu merasimlerin di.izenlenmesini en gel lemi~tr. 1912 y1h ekim yaymda ba~Jyn Balkan Sav~1'nd Murad Hiidavendigar Sll'plann eline ge9mi~tr. Osmanh htikiimeti me~hdlign korunmas1 bulnm~tr. Bu 9er9evede konusunda gerekli siyasl ve hukukl gir~mled Hiidavendigar ba~t olmak i.izere onemli Osmanh tarihl ~ahsiyetlrn tiirbelerinin korunmas1 konusunda Alman, italyan, Frans1z devletlerindeki 19 benzer konumdaki amt mezarlann hukukl stattisti emsal gosterilm~. Bu gir~mle sonunda Osmanh Devleti ile Sirbistan . arasmda 14 Mart 1914 tarihinde imzalanan istanbul Antla~ms1' Hi.idavendigar Sehitligi ile ilgili Me~hdlig 18 19 BOA, i.MMS (irade Meclis-i Mahsus), 15211330-C-I 116. BOA, HR.HMS.iSO, 145155. / / RaifiVECAN 36 olarak bir madde konulmu$tur. Antla$manm 10. maddesine gore: "Sultan Murad Htidavendigar Hazretleri'nin Kosova'daki ti.irbesi bilciimle mU$temiliit1yla beraber ibka ve muhafaza edilecek ve mesarifi canib-i Osmaniye'den tesviye olunmak tizere ba$ mufti tarafmdan ta 'yin olunacak ademler ti.irbenin hizmet ve muhafazasmda bulunacakt1r. Mebhusunanh ti.irbe ile mU$etimiiatm mebnl bulundugu arsa ne menafi-i umumiye sebebi ile ne de esbab-1 saireden dolay1 istimJak olunamayacaktir." 20 denilmi$tir. I. DUnya Sava$1'nda Sirbistan'm Osmanh Devleti'ne harp ilan etmesiyle birlikte Istanbul Antla$mas1 yUrUrlUkten kaldmhr. Sirbistan I. DUnya Sava$1'nda, Bulgar ve Avusturya-Macaristan Devletlerinin i$galine ugrar. Osmanh Devleti, Bulgar i$gali altmda bulunan Pri$tine ve dolay1s1yla Murad HUdavendigar Me$hedligi'ni korumaya yonelik ~ahmlr ba~lr. Bu ~ahmlr arasmda, Osmanh Devleti tarafmdan satm alm1~ olan ve Sultan V. Mehmed Re$ad'm 1911 yilmda ~ehitlg ziyareti esnasmda cuma namaz1 kild1g1 5-6 donUmlUk araziyi de i~ersn alacak ~ekild Mimar Kemaleddin Bey'e me~hdlign ke$fini yapt1rarak, etrafma bir duvar in~a edilmesi karan da vard1r. Osmanh yonetimi me$hedligin Bulgar toprag1 say1lmamas1, bak1m1 ve korumas1 Osmanh Devleti'ne ait olacak ~ekild ozerk bulunmak istem~r. Avrupa'daki amt bir yap1da olmas1 konusunda gir~mled mezarlarm hukukl yonden ozerk stati.ilerinin bulundugu ve bu orneklerin ozerk bir stati.ide olmas1 konusunda yap1lacak Htidavendigar Me~hdlig'n mticadelede hukuki yonden temsil olarak kullamlabilecegi belirilmi$tir. 21 Sav~m devam ettigi bir donemde Bulgar ve Avusturya-Macaristan yonetimlerine, me~hdlign ozerk bir stati.ide olmas1 yoniinde giri$imlerde edilm~tr. Osmanh bulunulmasmm uygun olup olmayacag1 konusu i s ti~are Avrupah bUyUk devletlerin ileri gelenlerinin bu Devleti'nin Londra el~is, gir~mn ~u an yersiz olacag1 yontinde kanaatiyle aym fikirde oldugunu 2 2 belirtm~ ve boylece bu giri$im ertlnmi~. Bu konu, sava$111 ilerleyen y11lannda Osmanh Devleti'nin i~ersn dti$ti.igti daha biiytik tehlikelerin yanmda onemini kaybetmi$ bir daha giindeme gelmi~tr. 20 21 22 Diistur (Tertib-i Sani), Ankara: Ba 1326- 1338, C. VII, s. 62. ~ vekalt Ne ~ riyat ve Miidevvenat Dairesi Mudurlugu, BOA, HR.HMS.iso, 145 I 55. BOA, HR.SYS. (Hariciye Nezareti Siyasi K1 s1m), 2424 I 60. ME$HED-i HODAYENDiGAR'IN 1906 YIU TAMiRATI 37 I. ve II. Di.inya Sav~lnd bi.itUn e~yaln yagmalanan 23 me~hdlik, II. Di.inya Sav~t ' nda sonra Yugoslavya Devleti tarafmdan himaye altma ahnm1~, 1960-61 ve 1967 yillannda ufak ~aph onanmlardan ge~mitr. Ti.irkiye tarafmdan tamamen unutulan, hi~br yerde gi.indeme gelmeyen me~hdlig olan ilgi, 1990 ytlmda Ti.irkiye Cumhuriyeti Ki.ilti.ir Bakanhgt tarafmdan onanlmas1yla yeniden ba~lm1tr. Yugoslavya Devleti'nin 1992 ytlmda dag1lmas1yla ba~lyn Strbistan-Karadag Devlet Birligi ve bu birligin de par~lnms1y bag1ms1z olan Strbistan sm1rlan i~ersnd kalan me~hdlik , ~u 2008 tarihinde bag1ms1zltg1111 ilan eden Kosova Devleti smtrlan i~ernd. si.re~t once 2006 y1hnda an 17 Subat / (Kosova Ovast vc $chitligin Uzaktan GorUnti~ 23 . BOA, TFR IA , 33/3268) A. Urosevi\:' in ad1 ge\:en makalesinden naklen Ncval Konuk, " .. .Tarih\:e" s. 19. RaifiYECAN 38 III. Hiidavendigar Rumeli Mtife~lg, ilamyla ilga olunm~tr. ka:psayan mtife~lgn alt1 vilayete ~1kartilm. arasmdaki yaz1~mlr koduyla, Rumeli bul unmaktad1r. MUfeti~lg Me~hdlig 1906 Y1h Tamirati Kas1m 1902 de tesis edilm~ olup, II. Me~rutiy'n Once Kosova, Manastir ve Selanik vilayetlerini yetki sahas1 Yanya, Edirne ve i~kodra'nm da ilavesiyle Rumeli MUfeti~lg ile Ba~kitbe ve Sadaret ait belgeler, Ba~bknh Osmanh Ar~iv'nde TFR. 1 A. Sadaret ve Ba~kitbe Evrak1 fonu i~ersnd 1906 Yzlz Tamirati ba~hg1 altmda yaztlan Hudavendigar Me~'/1dlig tamirata ait bilgilerin tamam1, me~hdlign 1906 y1hndaki tamiratma ait yaz1~mlr, fotograflann, plan ve ~izmler ile kqif ve rayic; defterlerinin de ic;erisinde bulundugu BOA, TFR. I.A. fonunda 33 numarah dosyada bulunan 3268'inci gomlek ic;erisindeki belgelerden yararla111larak verilm~t. Tamirata ait belgelerin aynt gomlek ic;erisinde bulunmasmdan ottiri.i, beige numaras1 aynt kahp, sadece lef numaras1 degi~ck olan dipnotlann okuyucunun dikkatini dag1tacag1 gerekc;esiyle verilmesine IUzum gortilme~. Bununla birlikte ilgili gomlekteki vesikalar haricindeki bilgiler ise dipnotlar ~eklind verilm~t. Zikredilen gomlek ic;erisinde toplam 26 vesika, 2 adet plan ve ~izm , gerc;ekte 4 adet olmasma ragmen ic;ic;e katlnm1~ olarak 12 varak toplam 24 sayfahk bir defter. Defterin 11 sayfas1 bo~tur. Aynca ikisi birbirinin aym olmak ~art1yl sekiz adet fotograf da bulunmaktad1r. TUrbeye ait bilinmeyen bu fotograflann tespit edilbm~ olmas1 ve ilk kez bu c;ah~m ile sahaya ilgi duyanlann nazar-1 dikkatlerine sunulmas1 aynca sevindiricidir. A. Tamirat i~n Yapllan <;ah~mlr Sultan II. Abdtilhamid'in tahta ge~in 30'uncu senesi y1ldonUmU olmas1 mtinasebetiyle 1906 y1hna ve dolay1s1yla ilgili ytlda yaptlacak faaliyetlere onem verilm~t. Bu onemin bir yans1mas1 olarak c;e~itl in~a ve tamir faaliyeti yaptlm1~r. Bu in~a faaliyeti c;erc;evesinde Murad Htidavendigar'm Kosova'daki ~ehitlgnd de geni~ c;aph bir tamirat yap1lm~tr. / HUdavendigar TUrbesi'nin tamiri hakkmdaki c;ah~mlr Subat 1906 tarihinde ba~lm1tr. istanbul'dan Rumeli Vilayeti MUfeti~lg'n gonderilen 19 Subat 1906 tarihli yaz1smda I. Murad HUdi.ivendigi.ir'm Kosova'daki MESHED-i HODAYENDiGAR'IN 1906 YIU TAMiRATI 39 oldugu belirtm~, aynca ttirbenin durumunu gosteren ttirbesinin tamire muhta~ bir fotografm da mi.fet~lg gonderildigi ifade edilm~tr. Devlet merkezinden gelen bu bilgilendirme ve uyan tizerine mi.fet~lk gerekli ~alimr ba~lm1tr. Rumeli Mi.fet~lg, Kosova Valiligi'nden ti.irbenin durumu hakkmda bilgi istem~r. Yapilan yaz1~mlr ile gelen bilgilerde ttirbenin tamire ihtiyac1 oldugu anl~Im1tr. Bunun neticesinde mtife~lk, ttirbenin tamiri i~n ke~if yaptmlmasma karar vermi~t. Mtife~lgn istegi tizerine, Kosova Valiligi tarafmdan I. Murad Htidavendigar Ttirbesi'nin ke~fi yaptmhp 3. Sube Mtihendisligi'nce ke~if defterleri tanzim edilm~tr. Ttirbede yapilacak in~a ve tamirat faaliyeti i~n yapilan bu ke~if sonucu kqif ve rayi~ defterleri hazirlanarak Kosova Vilayet Nafia Mtidtirti'ne arz edilm~tr. Kosova Valiligi tarafmdan ke~if defterinin haz1rlamp ilgili kuruma verildigi bilgisinin kendilerine ula~ms1 i.izerine mtife~lk, Kosova Valiligi'nden, hazirlanan 29 Mait tarihli ke~if defterini istem~r. Bunun tizerine defter ertesi gtin yani 31 Mart'ta mi.fet~lg gonderilmek i.izere postaya verilm~t. Haz1rlanan ke~if defterine gore ttirbenin tamir edilecegini ve harem dairesinin yani ttirbedar evinin ise yeniden in~a edilecegini anlayan mtife~lk, bunun tizerine Kosova vilayetine, bu iki in~a i~n ayn ayn iki ke~if defterinin acilen hazirlanmasmm Bu istek tizerine haz1rlanan ve Kosova Vilayeti uygun olacagm1 bildrm~t. Nafia Mtidtirti tarafmdan onaylanan, ttirbenin tamirine ve harem dairesinin yeniden in~asm ait iki adet ke~if defteri 2 Nisan 1906 tarihinde Rumeli Vilayeti Mtife~lg'n yolanm1~tr. Rumeli Mi.fet~lg, Kosova Valiligi'nden ttirbenin durumu ile ilgili olarak ald1g1 bilgi ve ke~if defterlerini 10 Nisan'da Sadarete yolam1~tr. Ke~if defterlerini ilgili kurumlara inceleten sadaret, 15 Nisan tarihinde Rumeli Mtife~lg'n yazd1g1 irade ile me~hdlikt ger~kltic in~a ve tamirat i~n gerekli 28065 kur~l masrafm Hazine-i Hassa-i Sahane24 'den kar~Ilncg1 belirtilerek, ke~if defterlerinde izah edildigi tizere ttirbenin tamirine ba~lnms1 emrti~. Kosova valiliginden gelen 2 Nisan tarihli tahrirata Rumeli Mtife~lg, in~atm ba~ltims1 emreden irade tizerine, 17 Nisan da cevap vermi~t. Kosova Valiligi'ne yazilan tahriratta ttirbenin tamirine ke~if defterlerinde belirtilen hususlara dikkat edilerek ba~lnms1 emrdil~t. Aynca 24 Osmanl1 padi~hlnm ~ahs'i gelir vc giderlerini idare eden te~kil. Ayrmt1h bilgi i~n bakm1z: Arzu (Tozduman)Tcrzi, ''Haz'ine-i Hassa", DiA, XVII, s. 137-141. / RaifiVECAN 40 mtife~lk, tUrbede yapilacak tamirat i9in gerekli olan 7410 kur~n bir k1sm1 olarak 35 Osmanh liras1 degerindeki banka 9ekinin yolland1gm1, Osmanh lirasmm ka9 kur~tan hesap edileceginin bildirilmesini ve geri kalan meblagm da yine Osmanh liras1 olarak gonderilecegini de ifade etmi~r. Kosova Valiligi, Rumeli Mifet~lg'n gonderdigi 22 Nisan tarihli cevapta, Mecidiye'nin 20, hesap edildigini belirtm~. Bu durumda 35 Osmanh lirasmm ise 108 kur~tan Jiramn 3780 km:u~a tekabiil ettigini geriye 3630 kur~n kald1gm1, aynca harem dairesi i9in gerekli olan 20655 kur~n da 108 kur~n l Osmanh liras1 iizerinden hesap edilerek gonderilmesi gerektigi Rumeli Mtife~lg'n bildrm~t. Valiligin gonderdigi bu tahriratta aynca mifet~lkn in~at1 kontrol etmesi i9in bir zabit talep edilm~tr. Valilik, in~a faaliyetini yiiriitmek iizere mahallinde bir komisyonun kurulmas1 i9in Pri~tne Mutasarnfhg1 'na gerekli tebligat1 yapm1~tr. Kosova Valiligi'nden gelen Osmanh lirasmm rayi9 bedeli ile ilgili bilgilendirme ve a91klamalan iizerine Rumeli Mtife~lg, valilige 23 Nisan tarihli bir tahrirat gondermi~t. Valilige gonderilen tahriratta mecidiye 20 kur~ hesab1yla geri kalan 24285 kur~a ait 224 lira 86 kur~ degerindeki 9ekin Osmanh Bankasi ~ubesind tahsil edilmek iizere yolland1g1 bildrm~t. Tamirat i9in gerekli meblagm yolanm1~ olmas1 dolay1s1yla, tamiratm biiyiik bir titizlik i9erisinde siiratle gen;kl~tirms uyansmda bulnm~tr. Kosova valiligi on giin sonra 24285 kur~ tutarmdaki bu paray1 Osmanh Bankas1'ndan tahsil etmi~ ve Pir~tne Mutasarnf11g1'na yolam1~tr. Yap1lan bu yaz1~mlrdn da anl~icg1 Murad Htidavendigar'm harap olan ~ehitlgn i9in 19 ~ubat 1906 tarihinde ilk ad1m atilm1~r ke~if defterleri haz1rlanarak istanbul'a yolanm1~, ttirbenin tamirine ba~lnm1tr. B. in~at iizere Kosova'daki Sultan tamiratma yonelik gerekli ke~if . <;ok stiratli bir 9ah~m sonucu gerekli incelemeler yapilarak Ba~lnms1 j Gerekli izinlerin 91kmas1 ve hazirhklann tamamlanmas1yla birlikte 1906 y1h nisan sonunda ba~lyn tiirbenin tamirat1 biiyiik bir titizlik ve h1zda devam etmi~r. Mtihendis kontroliinde devam eden in~a faaliyetinde 10 Haziran tamln1~, ah~p k1s1mlara ait tarihine gelindiginde, kargir yerlerin in~at1 9ah~mlr ba~lnm1tr. MESHED-i HODA VENDiGAR'IN 1906 YIU TAMiRATI 41 <;al1~mr araliks1z devam edilm~, haziran sonuna dogru ise harem dairesi <rat1smm in~atm yam s1ra boya i~lern de ba~lnm1tr. 3. Sube Miihendisligi'nin Nafia Mi.idi.iriyeti'ne verdigi bilgiye dayanarak Kosova Yaliligi, ti.irbedeki in~a faaliyetinin k1sa zamanda sona erecegini Rumeli Mi.fet~lg'n rapor etmi~r. Mi.fet~lk bunun i.izerine, ti.irbe ile harem dairesinin in~a ve tamiratmm bitmesi ile birlikte derhal fotogratlandmlarak, bu fotograflann kendilerine gonderilmesini istem~r. Ti.irbenin in~as1 bi.iyi.ik ihtimalle temmuz ay1 ba~lrmd bitm~ olmahdir. Tefri~at i~lern de tamamlanmas1yla birlikte Sultan II. Abdi.ilhamid'in tahta ge<ri~n 30'uncu senesi ylldoni.imi.i mi.inasebetiyle 31 Agustos 1906 tarihinde tiirbenin resml a<rl1~ toreni yap1lm~tr. A<ril1~ toreninde ba~t bolge kumandam olmak i.izere askerl erkan, devlet adamlan, memurlar, ulema, belde e~rafi, talebeler ve ruhanl liderler hazir bulnm~tr. Toren esnasmda ti.irbede Kuran-1 Kerim ve mevlit okunm~. padi~h ve Osmanh ailesine dualar edilm~tr. Aynca Kosova Ovas1'nda Osmanh Devleti'nin bi.iyi.ikli.igi.ini.i gosteren mi.ikemmel bir resmige<rit de icra edilm~tr. Ger<kl~tidg bu kusursuz a<r1h~ merasiminden dolay1 Rumeli Mi.fet~lg, Kosova Valiligi'ne te~ki.rln iletm~r. Rumeli Mifet~lg ti.irbenin a<r1h~ merasiminin padi~hm tahta ge<ri~ yildoni.imi.inde ger<kl~tidn, istanbul'da ilgili makamlara bildrm~t. Aynca bu bilgilendirme telgrafma Kosova VaJiligi'nden gelen ve a<r1h~ merasiminin yapild1g1111 haber veren telgrafm bir sureti de eklnmi~tr. Rumeli Mi.fet~lg ti.irbenin tamirinin bitmesiyle birlikte fotogratlannm da <rekilerek gonderilmesini istem~. Fakat, Kosova Valiligi, Pri~tne Mutasarntl1g1'ndan gelen ti.irbenin 7 adet fotografm1, fotograf kag1dmm olamamasmdan dolay1 <rogalt1p mi.fet~lg yolam1~tir. Fotograf kag1dm111 teminiyle birlikte bu fotogratlar ik~er adet olmak i.izere <rogalt1nu~ ve JO Eyli.il 1906 tarihinde Rumeli Mi.fet~lg'n yolanbim~tr. / Raif iVECAN 42 (Me~hd-i C. in~atm HU<lavendigiir. BOA, TFR IA. 33/3268) Maliyeti 1906 yrlmda yaprlan tamirata ait Murad Htidavendigar Me~hdlig'n ke~if defterindeki bilgiler yalmzca yaprlan in~a faaliyetinin mahiyeti hakkmda degil aym zamanda, ttirbenin bulundugu Pri~tne ~ehrindk emek ve in~a malzemeleri ticretleri hakkmda da onemli bilgiler vermektedir. r;ah~n ta~91 ustas1 12, dtilger ustas1 10 ve Defterdeki verilere gore in~at Jag1mc1 ustas1 ise 9 kur~ yevmiye alm1~tr. Ta~91 kalfas1 ve baltac1 yevmiyeleri ise lO'ar kur~t. Erbab ve tesviyeci yevmiyesi 6, amele yevmiyesi ise 5 kur~t. 0 donemin nakliye vas1talanndan biri olan oktiz arabas1 yevmiyesi ise 15 kur~t (Bk. Table I). I ME~lD - i HODAVENDiGAR'IN 1906 YIU TAMiRATI 43 Tablo I Emek Ucretleri Meslek Ta Ta ~ ~ Yevmiye I Ustas1 12 Kalfas1 10 Di.ilger Ustas1 10 Lag1mc1 Ustas1 9 Baltac1 10 Tesviyeci 6 Ame le 5 Okiiz Arabas1 (nakliyc) 15 Kur~ 1. Kullamlacak Malzemeler ve Fiyatlan Yapilacak olan tamirat ve in~a fr;in gerekli malzemelerin maliyet hesaplanmasmda Avrupa ol<;:U birimi olan metre kula1m~tir. Ay111 ~ekild in~a siirecinin tamammda kulla111lan ol<;:U birimi metredir. in~ad kulla111lacak kereste, ta~ . kum, kire<;:, har<;: ve ta~ duvar maliyetinin tespitinde mikap 25 , bagdadl duvannki metrekare, <;:inkonunkj ise metre ol<;:U birimi Uzerinden fiyatlnd1m~hr (Bk. Tablo II ve III). a. Yontma Ta~ l mikap yontma ta ~ m hazirla111p, bu ta~ ile yapilan in~a dahil, maliyeti Bu ta~ln <;:1kartilacag1 ocagm a<;:tlmas1 i<;:in 1/6 oranmda toplam 196 kur~t. masraf tespit edilm~tr. Bu ta~ln ancak amele yevmiyesi olarak 0.83 kur~ i~n ehli olanlar tarafmdan <;:1kartild1g1 ve bir hayli zahmetli oldugu anl~imktd1r. Bundan dolay1d1r ki bu I mikap ta~m <;:1kartilmasmda l usta ve 5 kalfa yevmiyesi laz1m gelmi~tr. Bu ta~ ustas1 ve kalfalan111n yevmiye olarak kaydeilm~tr. Ta~ ustas1 ve kalfalar masraflan toplam 62 kur~ tarafmdan sokUlen ta~ln nakliye vasitasma yUklenmesi ve indirilmesi i<;:in ise ~-4 25 Mikilp: Kiip. Metre kUp (Metre mikap): Ay1rtlan birer metre olan bir ki.iplin hacmine e~it hacim olr;usu birimi; sembolU 111 3. Otiiken, Ill , s. 3177. / RaifiVECAN 44 1/3 amele yevmiyesi olarak 1.66 kur~ masraf gosterilm~. Bu yonma ta~lr ttirbeye ortalama 10 kilometre mesafeden sokilm.~ olup, 30 kur~ nakliye in~a mahalline getirilen bu ta~ln yonmak ve tesviye etmek ticreti gosterilm~. ic;in ise 1 usta ve 4 kalfa (belgede yanli~k 3 kalfa olarak kaydeilm~tr) yevmiyesi olarak 52 kur~ masraf kaydeilm~tr. Haz1rlanan bu yonma ta~ln yaptlan in~ad yerine konulmast ic;in 1 usta ve 1 amele yevmiyesi olmak i.izere toplam 17 kur~ masraf tespit edilm~tr. Bu ta~lrm in~as1 s1rasmda kullamlacak olan harem mikap fiyat1 48 kur~ olup ihtiyac; duyulan 0.05 mikftp hare; ic;in 2 kur~l masraf eklnmi~tr. Bu yerl~tin yonma ta~ln c;imento ile derzi yap1lm~tJr. Bunun ic;in derz masraf1 olarak 4 kur~ kaydeilm~tr. Yonma ta~m haz1rlanmasmda ve in~asmd kullamlacak aletler ic;in 8.50 kur~l bir masraf ilave edilm~tr. Bu ilave ile birlikte yonma ta~m maliyeti 178.39 kur~a ytikselm~r. Tespit edilen bu maliyete % 10 oranmdaki l 7.50 kur~l mtiteahhitlik ticretinin eklenmesiyle yonma ta~m maliyeti 195.89 kur~a yi.kselm~tr Bu rakamm yuvarlatilmas1yla da haztrlamp in~ad kullamlmas1 dahil, yonma ta~m mikap maliyeti 196 kur~ olarak kaydeilm~tr. b. Ocak Ta~1 maliyeti toplam 40 kur~t. Bu ta~ln soki.ilecegi ocagm ac;tlmas1 ic;in yevmiyesi 5 kur~ tizerinden 1/10 amele yevmiyesi olarak masraf gosterilm~. Bu ta~lr barut ile patlattlarak c;1kartlm~. 0.50 kur~ Patlatma i~lemnd kullamlacak barutu yerl~timk amac1yla kayada delikler ac;mak ic;in 1/5 oram!lda lag1mc1 ve amele yevmiyesi gosterilm~ ve 3 kur~ ticret tespit edilm~tr. l mikap ta~1 patlatmak ic;in kilogram1 12 kur~ i.izerinden ve bunun ic;in 3 kur~ bedel 250 gram barut harcamas1 ongri.lmt~ kaydeilm~tr. Barutu ate~lmk ic;in metresi 7 kur~tan 20 cm fitil ic;in 1.40 kur~ masraf gosterilm~. Patl1m~ ocaktaki ta~ln sokmek ve parc;alamak ic;in lag1mc1ya 1/6 oranmda yevmiye bedeli olarak 1.50 kur~ masraf belirtm~. Bu ta~ln oki.iz arabasma yliklenmesi ve bo~alt1ms ic;in 2/15 gider tespit edilm~tr. Hazirlanacak ve amele yevmiyesi olarak 0.66 kur~ ti.irbeye getirilecek olan ta~m maliyet fiyatm1 art1ran ozellikle nakliye ticretidir. Zira me~hdlig ortalama 10 kilometre uzakhkta ac;Ilm1~ olan bu ta~ ocagmdan nakliyesi 30 kur~a mat olmu~tr. Bu durumda ktisuratt atilarak 1 mikap ta~m 40 kur~ olarak yuvarlt1m~ olan ta~m mikap fiyatmm %'iini.i nakliye iicreti / 1 mikap ocak ta~m olu~trm. ME~HD-i HODAVENDiGAR'IN 1906 YIU TAMiRATI 45 c.Kum 1 mikiip dere kumunun maliyeti toplam 8 kur~t. l metre elnmi~ kum hazirlamak i9in 1.33 mikiip kum hafriyat1 yapilm1~tr ve bunun i9in 5 kur~ tizerinden 2/15 oranmda amele yevmiyesi olarak 0.66 kuru$ masraf gosterilmi$tir. Bu kumu kalburdan ge9irmek i9in de yine hafriyata i9in yapilan harcama kadar yani 0.66 kuru$1uk amele yevmiyesi tespit edilmi$tir. Haz1rlanan kumun ytikleme ve bo$altma i~lemr i9in 1110 oramnda yani 0.50 kuru$ amele yevmiyesi gosterilm~. Bu kum ttirbeye 2 kilometre mesafeden getirlm~ ve nakliye ticreti olarak 6 kur~ tespit edilmi$tir. Toplam 7.82 kur~ maliyet hesaplanan kumun mikiip fiyat1 8 kur~ olarak yuvarlt1im~. Bu maliyetin %'tinli, ta$m fiyatmda oldugu gibi kumda da nakliyat ticreti olu$trm~. d. Kire~ 1 mikiip iidi yani sonmemi$ kirecin maliyeti toplam 117 kur~t. Satm alman kirecin mikiip fiyat1 95 kur~t. Ttirbeye 7 kilometre mesafeden satm alman kirecin nakliyesi i9in 21 kur~ nakliye ticreti, ytiklenmesi ve bo$altilmas1 i9in ise l kuru$ hamalhk ticreti tespit edilm~tr. e. Han; Kire9 ile kumdan hazirlanan l mikap harem maliyeti toplam 63.80 kur~ olarak tespit edilm~, bu tutar 64 kur~a yuvarltim1~. Har9, 2/3'ti kum, 113 kire9 oram esasma gore haz1rlanm1$tlf. Haz1rlanacak olan harca 0.40 mikap sonmei~ kire9 katilacakt1r. Bu kirecin tutan mikap fiyat1 117 kur~ tizerinden 46.80 kur~t. Barca 0.66 mikap kum kat1lacaktir. Bunun tutan ise mikap 26 fiyat1 I 6 kur~ hesab1yla 11 kuru$tur. Kireci sondtirmek i<;in 115 oranmda amele yevmiyesi olarak I kur~, har9 i~n barman te$kili ve harc1 suyla iki amele yevmiyesi olarak toplam 5 kan$tirmak i9in ise ayn ayn yanm~r kuru$ masraf gosterilmi$tir. 26 kur~ Dere kumunun maliyetinin hesapland1g1 bOIUmde gOrUlecegi Uzere I mikap kumun fiyat1 8 olarak Lespil edilm~tr. Buna ragmen, harem haztrlanmasmda kullamlan kumun fiyat1 16 kur~ olarak kaydeilm~ ve bu durum sonraki hesaplamalara da yansur~t1. I Raif iVECAN 46 f. Duvar 1 mikap duvann in~asm maliyeti toplam 72 kur~t. Han;h, adi ta~n Bu duvarm in~as1 ic;in mikab1 40 kur~ hesab1yla toplam 0.67,5 mikap ta~ licreti tespit edilm~tr. Duvarm in~asmd kullanilacak hare; miktan ise olarak 27 kur~ hesab1yla, kullanilacak harem 0.32,5 mikap olup, harem mikap fiyat1 64 kur~ 1 mikap duvan in~a etmek ic;in yanm~r yevmiye fiyatt 20.80 kur~t. hesab1yla bir ta~ ustas1 ve bir amele liereti olarak 10 kur~ masraf gosterilm~. Yine duvan in~a eden ustanm yanma kadar ta~ln getirmek ic;in bir amele daha kulantm~ olup buna odenen i.icret de yanm yevmiye i.izerinden olup 2.5 kur~t. Malzeme ve mi.iteahhitlik i.iereti haric; bir mikap duvann in~as1 59.30 kur~t. in~a ic;in gerekli alet ve malzeme gideri olarak, cluvann mikap i.iereti olarak tespit edilen 59.30 kur~n %10'u esas al1nm~ ve 5.93 kur~ masraf gosterilm~. Eide edilen 65.23 kur~l masraf i.izerinden % 10 oranmda in~atm yap1mm1, listlenen mliteahhit liereti olarak 6.52 kur~l masraf kaydeilm~tr. Tum bu masraflann ilavesiyle duvann mikap i.iereti 71.75 kur~a yliksem~, bu bedel 72 kur~a yuvarltm1~i. g. Bagdadi Du var maliyet fiyat1 toplam 19 kur~t. 1 metrekare bagdadl'27 duvann in~a Bagdadl duvann hesaplanmasmda metrekare olc;i.i biriminin kulla111lmas1, bu duvarm kalmltgmda belli bir standardm olu~tgn gostermektedir ki bu olc;i.intin 0.20 metre oldugu gi.ic;lti bir ihtimaldir. Bir metrekare bagdadlnin fiyat1 7.20 kur~t. Ostadiye, c;ivi ve yanm yevmiye usta masraf1 6 kur~t. Bu i~ ic;in gerekli olan kirec;, kum ve k1ytak (?) kan~1m harem mikap fiyat1 48 kur~t. ihtiyac; duyulan 0.04 (defterde yanlt~hk 0.02 ~eklind kaydeilm~tr.) mikap hare; ic;in l.92 kur~ masraf gosterilm~. Bir metrekare duvann in~as1 ic;in 1110 i.istadiye ve 1/20 usta yevmiyesi olmak i.izere toplam yevmiye masraf1 kaydeilm~tr. Bu i~ ic;in gerekli alet ve edevat 0.80 kur~l masraf1 olarak, 14.96 kur~ tutan maliyete, 1.49 kur~ masraf ilave edilm~tr. Mi.iteahhitlik i.iereti olarak, malzeme Ucreti eklnmi~ maliyetin % IO'luk oramnda yani 1.64 kur~ tutannda bir bedel ilave edilm~tr. Tlim bu ilavelerle ula~n maliyet 18 kur~ olarak yuvarltm1~. Fakat bu 18.09 kur~a 27 Birbirine paralel olarak <;akilm1~ mey<lana getirme teknigi; h~ap tahta r,:1talann Uzcri s1va ile kapalllarak <luvar veya tavan <;alma. Otiiken, I, s. 427. ME~HD-i HUDAVENDiGAR'IN 1906 YIU TAMiRATI 47 hatas1 yapilm1~tr. Malzeme ve mtiteahhitlik i.icretleri hesaplamada i~lem eklenmeden gosterilen masraf 15.92 olmasma ragmen, yanh~kl 14.96 kur~ olarak kayde<lim~tr. Malzeme i.icreti masraf1 %5 kaydedilmekle birlikte %10 tizerinden i.cretlndm~ i~lem 15.92 kur~a dtizeltilip, malzeme gideri %5'ten hesaplanmas1 halinde bir metrekare bagdadl duvann maliyeti 18.38, malzeme masraf111111 % lO'dan hesaplanmas1 halinde ise 19.26 kur~a tekabtil etmektedir. Duvarlann in~a masraflan bolUmUnde bagdadl duvarm metrekare tizerinden hesaplanmas1, duvann maliyet fiyatmm kaydm licreti 19 kur~ aksine, 18 kur~a degil 19 yuvarltdm1~ kur~a oldugunu dogrulamaktad1r. h. Derz Duvarlann derzlenmesinde ~imento kula1m~tir. Duvarm l metre karelik ytizeyini ~imento ile derzlemenin maliyeti toplam 3.62 kur~ olup yuvarltdm1~ haliyle 4 kur~t. l metre kare duvann derzi i~n gerekli olan ~imento miktan 0.005 mikapt1r. \:imentonun mikap fiyat1 589 kur~t. Metre karede kulla111lacak olan ~imento miktarmm fiyat1 2.94 kur~t. Bir duvarc1 ustas1 ve ameleye 1/25 oranmda yevmiye Ucreti olarak toplam 0'.68 kur~ masraf tespit edilm~tr. i. Kereste in~a faaliyetinde me~ kerestesi kula1m~tr. l mikap me~ kerestesinir:. maliyeti 323 kur~t. Bunun i~n ormanda ag~ln kesmek i~n do1t baltac1yr_ olmak Uzere toplam 40 kur~l masraf tespit edilm~tr. yevmiye 10 kur~ Kesildikten sonra kuruyan me~ kerestesinin 1/8 oranmda eksildigi beli1tilerek bu, fiyata 5 kur~l masraf olarak yans1tilm~r. Bu kerestenin nakliye vas1tas111a yi.iklenmesi ve indirilmesi masraf1 olarak 3.60 kur~ gosterilm~. Kereste, tlirbeye ortalama 45 kilometre mesafede haz1rlnm~ olup bunun in~at mahalline nakliyesi i~n 180 kur~ masraf tespit edilm~tr. Kerestenin in~a esnasmda mahalline koyulmas1 i~n 1.5 yevmiye dtilger ve yanm yevmiye amele Ucreti olmak iizere 18 kur~ masraf kaydeilm~tr. Kulla111lacak olan ~ivler i~n yapilacak masraf ise 20 kur~t. Toplam 266.60 kur~ tutan bu masrafa %10 oranmda alet ve malzeme masraf1 olarak 26.66 kur~ ilave edilm~tr. Eide edilen maliyete %10 oramnda yani 29.32 kur~ mtiteahhitlik i.icreti eklnmi~tr. ilavelerle birlikte bir mikap me~ kerestesinin toplam maliyeti 322.85, yuvarltim1~ haliyle 323 kur~ olarak kaydeilm~tr. RaifiVECAN 48 j. <;inko c;at1 yagmur sulannm isalesi i9in 9inko boru yaptml1~r. Yap1lacak bu borularda kullamlacak 9inko metre ile satilmaktadir ve metre fiyat1 4.25 kur~t. Eni hakkmda bir bilgi verilmeyen bu 9inko levhalarm boru ~eklin getirilmesi i9in metre ba~m 3 kur~ usta ticreti verilm~t. Bu oluk ve borulann kullamlacag1 yerlere sabitlenmesi i9in her bir metre i9in 0.50 kur~ demir masraft kaydeilm~tr. 7.75 kur~a mal olan 9inko borulara mi.iteahhitlik ticreti olarak 0.77 kur~l masrafm da ilavesiyle bir metre 9inko yagmur isale borusu 8.52 kur~a, bunun da yuvarlatilmas1yla 9 kur~a mal olacag1 kaydeilm~tr. Tablo II Maize me Kereste (me~) Yontma Ta~ Ocak Ta~1 Kum Kire9 (sonmei~, adi) Har9 Duvar (adi ta~n, har9h) Bagdadi Duvar Derz (9imentodan) <;inko (9at1 i9in oluk/boru) Maliyet llesaplamas1 Bi rim Mikap Mikap Mikap Mikap Mikap Mikap Mikap Metrekare Metrekare Metre Fiyat 323 196 40 8 117 64 72 19 4 9 Tablo III Satin Alman Malzemenin Ah~ Malzeme Bi rim Fiyat <;imento Mikap 589 Mikap Metre 95 4.25 Barut Kilogram 12 Fitil (barut i9in) Metre 7 Kire9 (sonmei~, <;inko (i~lenm I Fiyatlart adi) levha) (kur~) (kur~) MESHED-i HODAVENDiGAR'IN 1906 YILI TAMiRATI 2. in~a 49 Faaliyetleri a. Avlu Duvarmm Tamiri Bu in~a faaliyeti kapsammda avlu duvannm ytiksekligi artml1~. Yapilan bu ilave toplam 95 metre uzunlugunda olup duvarlar 20 cm yikseltm~r. Avlu duvarlar111111 eni 40 cm olup, yapilan bu ilave ic;in toplam 7.60 mikap duvar in~a edilm~tr. Bu ilave duvann mikap ticreti 72 kur~ olup harcnm1~t. toplam 547.20 kur~ n~ai edilen bu 20 cm ilave ile birlikte me~hdlign avlu duvar111111 yiiksekligi 2.50 metreye ula~m1 ve tamam1 derzlnmi~t. Toplam derzlenen tamamen derzlnmi~t. Ttirbenin alan 237.75 metrekaredir. Aynca ttirbenin d1~ her bir duvan 9.40 metre boyunda ve 6.15 metre ytiksekliktedir. Derzlenen toplam alan 231.24 metrekaredir. Aynca olc;tileri 2.50 metreye 1.30 metre olan 6 korni~ aras1da derzlnmi~ olup, derzlenen bu alan toplam 19.50 metre karedir. Tiirbe ve duvarlarda yapilan bu derz i~lem toplam 488.49 metrekare tum~r. Derz i~lemn metrekare fiyat1 4 kur~ olup toplam 1953.96 kur~ harcnm1~t. b. Tiirbe ii;inin S1vanmas1 Tek kubbeyle orti.ilii olan tiirbenin ic;i, kubbe dahil olmak tizere iki kat s1vanm~tr. S1vanan alan toplam 273.60 metrekaredir. S1van111 metre karesi 6.25 kur~t. Ttirbe ic;inin s1vanmas1 ic;in toplam 1710 kur~ harcnm1~t. Siva i~lem s1ras111da iskele kurulmas1 ic;in aynca bir ticret odenmi~ olup, iskele masraf1 bu fiyata dahildir. c. Tiirbe Pencere <;eri;evelerinin ve Camlarmm Degi~trlms Turbe pencere c;erc;eveleri 1.20 metre boyunda ve 80 cm enindedir. Ttirbede toplam 8 adet pencere bulunmakta olup her pencereye c;ift c;erc;eve tak1lm~r. Bu durumda yaptmlan toplam c;erc;eve 16 adettir. Camlan ve cila bir adet c;erc;evenin maliyeti 200 kur~ masraflan da ic;erisinde olmak ko~ulya, olup, bu i~ ic;in toplam 3200 kur~ masraf yapilm1~tr (Bk. Tabla IV). RaifiVECAN 50 Tablo IV Tiirbede Yapilan Tamirat ve Tutan Avlu Duvannm Ylikseltilmesi Avlu Duvarmm Derzi Tlirbe D1 ~ 1 Derzi 6 Korni ~ Aras1 Derzi Turbe lr;inin S1vanmas1 (kubbe dahil) Pencere <;err;eveleri Toplam Harcama Uzunluk I Yliksek lik/ En I H;icim/ metre metre metre Alan 95 0.20 0.40 95 2.50 - 237.75 9.40 x 4 6.15 x 4 - Tutar I Bi rim Fiyat I 7.60 m' kr~ kur ~ 72 547.20 Ill ! 4 951 23 1.24 m2 4 924.96 2 2.50 x 6 1.30 x 6 - 19.50 m 4 78 - - - 273.60 m2 6.25 1710 - 1.20 0.80 16 adct 200 3200 7411.16 (Hi.idavendigilr Ti.irbesi. BOA, TFR IA. 33/3268) MESHED-i HODAVENDiGAR'IN 1906 YILI TAMiRATI 51 d. Harem Dairesi'nin Yeniden in~as1 1. Duvarlarm in~as1 Harem dairesinin iki duvan ay111 zamanda avlu duvan konumundad1r. Beden temeli ic;in yaptlan hafriyat 24 metre uzunlugunda 80 cm eninde ve 60 cm derinligindedir. Yaptlan hafriyat toplam 11.52 metreki.ipti.ir. Bolme temeli ic;in yapllan hafriyat ise 26 metre uzunlugunda olup beden temeli hafriyatmda oldugu gibi 80 cm eninde ve 60 cm derinligindedir. Bolme temeli hafriyat1 toplam 12.48 metreki.ipti.ir. Harem dairesi temeli ic;in yapilan toplam hafriyat 24 metreki.ip olup, metreki.ip fiyat1 3 kur~ hesab1yla bu i~ ic;in 72 kur~ harcama yap1lrn~t. Yapllan hafriyat c;ah~ms1 akabinde temel duvarlannm in~asm Bu c;alJ~m c;erc;evesinde in~a edilen beden duvan temeli 24 metre uzunlugunda, 80 cm eninde ve 60 cm yi.iksekligindedir. Bolme duvarlan ic;in in~a edilen temel ise 26 metre uzunlugunda, 80 cm eninde, 60 cm yiiksekligindedir. Yapllan bu faaliyette toplam 24 metreki.ip duvar in~a edilm~tr. Bu duvann metrekiip maliyet fiyatt 72 kur~ olup toplam 1728 kur~ masraf edilm~tr. gec;ilm~tr. Bina zeminini rutubetten korumak, daha sagltkJt bir mekan olu~trmak amac1yla temel i.izerine bastk bir bodrum kat temel de dahil olmak i.izere ta~ malzemeden in~a edilm~tr. in~a edilen bodrum katm yi.iksekligi 80 60 cm santimetredir. Temelde 80 cm olan duvarlann eni bu boli.imi.in in~asmd di.~rlmt Temel duvarlannm i.izerine devam eden bu in~ad duvar uzunluklan aynen korunm~ olup, olc;i.iler beden duvan ic;in 24, bolme duvan ic;in ise 26 metredir. Temel iizerine 80 cm yi.iksekliginde toplam 24 metreki.ip duvar in~a edilm~tr. Bu in~a ic;in, metrekiip fiyat1 72 kur~tan toplam 1728 kur~ harcama yap1lrn~t. Bas1k bodrum katm in~asmd sonra bina duvarlan!lm yaptmma Binanm beden duvarlan da dahil olmak i.izere bodrum kat i.izeri duvarlann in~asmd bagdadl teknigi kula1m~tr. Bagdadl duvarlarm in~asmd ise duvar kalmhgt 20 cm di~.rlmt Beden duvarlan 24 metre uzunlugunda, 3 metre yiiksekliginde olup toplam 72 metrekare duvar in~a edilm~tr. Beden duvarlan i.izerine 20 cm'lik en korunarak 50 cm yi.iksekliginde sac;ak duvan in~a edilm~tr. Sac;ak in~asmd toplam 12 metrekare duvar in~as1 gerc;kl~tim. Temelde 80 cm olan beden duvar eni, normal kat duvan in~asmd bagdadl tekniginin uygulanmas1yla 20 cm'ye di.~rlmt Beden duvarlanndaki kalmligm azalmasmm bir sonucu olarak temelde 26 m olan bolme duvarlannm uzunlugu artm1~, toplam 29 metreye ula~m1tr. Bolme duvarlann da eni 20 cm olup yi.iksekligi 3 metredir. Bu faaliyette toplam 87 metrekare bolme duvan in~a edilm~tr. Kap1 ve pencere bo~lukan ic;in in~a gec;ilm~tr. RaifiVECAN 52 edilmeyen k1s1mlar toplam 37 metrekare duvar etmektedir. Bu k1s1mlar c;:1kart1ld1ktan sonra bagdadl duvarlann in§asmda sac;:ak dahil toplam 134 metrekare duvar in§aSt gerc;:ekle§tirilmi§tir. Bu duvarlann metrekare maliyeti 19 kuru§ olup, toplam 2546 kuru§ harcama gosterilmi§tir. Temel hafriyat1 ic;:in yaptlan 72 kuru§ dahil olmak Uzere, harem dairesinin (Bk. Tablo V). duvarlarmm in§aSt ic;:in toplam 6074 kuru§ harcnm1~t Tablo V Harem Dairesi Kargir K1s1m in~as1 Uzunluk I metre Ytikseklik I metre En I metre Hacirn I Alan Fiyat I kr~ Tutar I kur~ Beden Temeli Hafiryatt 24 0.60 0.80 11 .52 rn 3 3 34.56 Bolme Temeli Hafriyatt 26 0.60 0.80 12.48 rn 3 3 37.44 Beden Temel Duvarlan 24 0.60 0.80 11 .52 m3 72 829.44 Bo Ime Duvarlan 26 0.60 0.80 12.48 m3 72 898.56 Bodrum Kat Beden Duvarlan 24 0.80 0.60 11.52 m3 72 829.44 Bodrum Kat Bo Ime Duvarlan 26 0.80 0.60 12.48 m3 72 898.56 Bagdadl Beden Duvarlan 24 3 0.20 72 m2 - BaMadl Bolme Duvarlan 29 3 0.20 87 m2 - Sa\:ak 24 0.50 0.20 12 m2 - Ara Toplarn Kapt ve Pencere Bo~lukan in~a Bi rim i\:in in~a Edilrneycn Edilen Bagdadl Duvar Toplam Duvar in~ast ve Hafriyat i\:in Yapilan Harcarna Toplam 171 rn 2 37 m2 - 134 rn 2 19 2546 6074 MESHED-i HODA VENDiGAR'IN 1906 YIU TAMiRATr 2. Ah~ap 53 K1s1mlarm in~as1 n~ai edilen harem dairesinin do~emsi ah~ptn yapilm1~tr. Bunun i<;in toplam 32 adet do~em kir~ kulam1~tir. Uzunluklan farkh olan bu kir~len eni 15 cm, yUksekligi ise 20 cm'dir. Do~emd kullamlan bu kir~len 20 adedi 5, geriye kalan 12 adedi ise 3 metre uzunlugundadir. Do~emd uzunluklan U<; farkh boyda tahtalar kulam1~tr. Bu tahtalann tamammm eni 25 cm olup, 2 cm (defterde yanh~kl 0.02 yerine 0.20 kalmhgmdad1r. Toplam 184 adet olan bu metre yani 20 cm olarak yazilm1~tr) tahtalann uzunluklan ise 16 adedi 2, 128 adedi 2.50 ve 40 adedi 3 metredir. gibi tavam da ah~ptndir. Ah~ap tavan i<;in Harem dairesinin do~emsi toplam 26 adet kir~ kulam1~tr. Bu kir~len enleri 15 cm, yUkseklikleri ise bu 20 cm'dir. En ve yi.ikseklikleri i<;in verilen ol<;i.iler sabit kalmak ko~ulya kir~len 16 adedi 5, 10 adedi ise 3 metre uzunlugundad1r. Tavanda da do~em oldugu gibi eni 25 cm fakat uzunluklan farkh tahtalar kulam1~tr. Tavan ortU kir~len oda i<;erisinden alttan tutturulan tahtalar, yUk ta~m gibi bir i~lev bulunmamasmdan otUrU, kalmhg1 do~emkilrn yan ol<;UsUne yani 1 cm'ye dU~rlmt. Tavan tahtalan, do~em oldugu gibi toplam 184 adettir. Yine bu tahtalann adedi ve uzunluk ol<;Uleri de do~em tahtalannmkiyle aym olup, kullamlan bu tahtalarm uzunluklan 16 adedi 2, 128 adedi 2.50 ve 40 adedi 3 metredir. OrtU ki ri~len i.izerine <;at1 i<;erisinden tutturulan ta van kaplamasmda toplam 176 adet tahta kulanim1~tr. Bunlann kalmhg1 1 cm, kullamlan diger tahtalar gibi eni 25 cm ve uzunluklan ise 3 metredir. 20-25 derecelik egime sahip, bir merkezden Harem dairesi yakl~1 <;at1 ile ortUlmesi planm1~ ve bunun i<;in 1.80 metre uzunlugunda 20 x 20 cm eninde bir adet ah~p baba kullamlmas1 gerektigi rayi<; defterine kaydeilm~tr. Fakat fotograflardan <;atmm iki merkezden yUkseltilerek in~a edildigi gorUlmektedir. <;atmm in~asmd 8 metre uzunlugunda 15 x 20 cm ol<;Ulerinde 3 adet boylama kulamh~t1r. yUkseltim~ <;at1, tavan ve do~em kullamlan ah~p toplam 13.02 mikaptlr. Bu ah~p malzemenin mikap fiyat1 323 kur~ olup (defterde yanh~kl 223 olarak kay1thd1r), tUm bu faaliyet i<;in toplam 4205.46 kur~ masraf kaydeilm~tr (Bk. Tablo VI). Raif iVECAN 54 (Harem Dairesi ve Kemcrli Avlu 3. Diger in~a Gir~ Kap1s1. BOA. TFR IA . 33/3268) Faaliyetleri Harem dairesi i~n tezyin edilm~ biri bi.iyi.ik olmak i.izere toplam 7 adet Bu kaptlann bi.iyi.ik olant 300, digerleri ise 200 kur~t. kapt yaptnlm~ir. Kaptlar i~n toplam 1500 kur~ harcnm1 ~ t1r. Bina i~n 12 adet pencere ~ervsi yaptml~ olup, ~ervlin adet fiyat1 60 kur~t. Pencereler i~n harcanan toplam meblag ise 720 kur~t. <;at1 yagmur sulannt toplamak amac1yla harem dairesi i~n 47 metre ~inkoya ihtya~ duylm~tr. Aynca selamltk dairesi i~n de 23 metre ~inko kulam1~tr. Me~hdlikt yaptlan in~a ve tamirat faaliyeti ~ervsind toplam 70 metre ~inko kulam1~tr. Kullarnlan bu ~inko malzemenin metre fiyat1 9 kur~ olup, bu i~ i~n toplam 630 kur~ gider gosterilm~. Harem dairesinin ~at1s kapatmak i~n toplam 2700 kiremit sattn almt~r. Selamhk dairesindeki kiremitlerinin de onemli bir k1sm111111 yenilendigi anl~tmkd1r. Selamltk dairesinde kullamlmak i.izere 1300 adet, de aynca 1000 yi.ikseltilen avlu duvarlanntn i.izerini kapatmada kullanmak i~n ME$HED-i H0DAVENDiGAR'IN 1906 YIU TAMiRATI 55 kiremit alm1~tr. Me~hdlikt in~a faaliyetinde kullanilmak Uzere satm alman kiremit say1s1 toplam 5000 adettir. Kiremit ahm1 i<;in harcanan meblag ise 325 kur~t. Ttirbenin orni~k ve perdeleri de bu tamirat kapsammda yenilm~tr. Yaptlan tefri~ bir pencere i<;in gerekli perde tak11m korni~ ile birlikte 400 kur~a malou~tr. Toplam 8 pencerenin bulundugu ttirbe i<;in yapilan perde ve korni~ harcamas1 3200 kur~t. <;ekilen fotograftan ttirbenin i<; duvarlannm ile tezyin edildigi anl~tmkd1r. Fakat ke~if ve rayic defterinde kalem i~<;lg kalem i~<;lgne ait bir gider kaydolunm1~tr. Bu gider muhtemelen ttirbe i<;i tefri~am, perde ve korni~ Ucretlerine, dahil edilm~ olunmahdll". Tum bu in~a faaliyetlerinin yarn ma me~hdlign bahcre dtizenlemesi de yaptlm1~r. Selamltk binasmm yer ald1g1 d1~ avlu farkh bir Uslupla dtizenlm~r. Bir ytldrz ve onun etrafm1 ku~atn iki hilal ~ekild olu~tran <;i<;ek tarhlan bu bahcrenin dtizenlenmesinde en dikkat <;ekici kompozisyondur. Bah<;e di.izenlemesi, <;i<;ek, fidan vs. i<;in 4000 kur~ harcnm1~t. Bu meblag bahcre dtizenlemesine verilen onemi ortaya koydugu gibi bahcrenin di.izenlenmesindeki Uslup, sanat ve estetik zevkinin de gostergesidir (Bk. Tablo VII). RaifiYECAN 56 Tablo VI Harem Dairesi Ah~ap K1s1m in~as1 ve Kap1 - Pencerelerin Yenilenmesi Adet Uzunluk I metre Ytikseklik I metre 20 5.00 0.20 0.15 12 3.00 0.20 0.15 40 3.00 0.02 0.25 128 ·2.50 0.02 0.25 16 2.00 0.02 0.25 Ta van 16 5.00 0.20 0. 15 Kir~le 10 3.00 0.20 0. 15 40 3.00 0.01 0.25 128 2.50 0.01 0.25 16 2.00 0.01 0.25 176 3.00 0.01 0.25 I 1.80 0.20 0.20 3 8.00 0.20 0. 15 Do ~ em Kir~le Do~em Tahtalan Ta van Tahtalan Ta van Kap lama <;:at1 Ah~ap Maize me En I metre Topi am Bi rim Fiyat I kr~ Alan Tutar I kur~ 13.02 m2 323 4205.46 Ctimle Kap1 I - - - - 300 300 Kap1 6 - - - - 200 1200 Pencere <;:en;evesi 12 - - - - 60 720 <;:inko <;:at1 Olugu - 47.00 - - - 9 423 2700 - - - - 0.065 175.50 Gcnel Toplam 7023.96 Ki remit 57 MESHED-i HODAYENDiGAR' IN 1906 YIU TAMiRATI Tablo VII Mc~hedlik't Yapllan <;e~itl Harcamalar Adet Tutar I Bi rim Fiyat I kr~ Uzunluk I metre kur~ 8 4000 3200.00 Selamltk Binas1 Kiremitleri 1300 0.065 84.50 Avlu Duvan Kiremitleri IOOO 0.065 65 .00 Turbe Perde ve Korni~le Selamhk Binas1 <;inko <;a11 Olugu 9 23 207.00 4000.00 Bah<;e DUzenlenmesi Genel Toplam 7556.50 TabloVIII Mc~hdlik'te Yapllan Tamirat ve in~a Tiirbedcki Tamirat i<;in Yapilan Harcama Harem Dairesi'nin in ~a Mc ~ h e dlik ' te Yapilan Toplam Harcama IV. Me~hdlign <;e~itl Ocreti Harcamalar Masraf1 7411.16 13097.96 7410.00 20655 .00 7556.50 28065.62 28065 .00 2005 Y1h Restorasyonu Hakkmda Baz1 Tespitler 1906 yilmdan sonra me~hdlikt ilk tamirat 1911 y1lmda Sultan V. Mehmed Re~ad'm ziyareti dolay1s1yla gerc;kl~tim. I. Di.inya Sav~1'nd, Bulgar ve Avusturya-Macaristan devletlerinin i~galne ugrayan e~hdligm koruma maksad1yla etrafma, satm alman araziyi de i~ersn alacak ~ekild, bir gi.indeme geldiyse de ger~kltim. duvar in~as1 I. ve II. Di.inya Sav~lnd yagmalanan me~hdlik, 1911 y1hndan sonra ilk kez Yugoslavya Devleti tarafmdan 1960-61 ve 1967 y11larmda ufak ~aph onanmlardan ge~mitr. 1967 yilmdaki ufak ~aph tamirattan sonra 1990 y1hnda ilk kez Ti.irkiye Cumhuriyeti Ki.ilti.ir Bakanhg1 tarafmdan onalm1~tr. 1990 yilmdaki tamirattan sonra me~hdlig olan ilgi her ge~n gi.in artmaya devam etmi~r. Bunun da bir sonucu olarak me~hdlik 2005 y1lmda restore edilm~tr. Ti.irkiye Diyanet Vakf1 tarafmdan 2005 y1lmda ger~kltin in~a faaliyeti, 1906 tamiratmdan sonra Murad Hi.idavendigar Me~hdlig ' nde yapilan en bi.iyi.ik ~aph restorasyondur ve ti.irbenin ilk halini 58 Raif iVECAN ortaya 91kartan arkeolojik kazilar takdire ~aynd1r. Bununla birlikte hem restorasyonun baz1 eksiklerini hem de ttirbe ve mti~ela1 hakkmda yazilan mesnetsiz iddialan ve yanlt~ dtizeltmekte fayda vardir. bncelikli olarak harem dairesi de denilen ttirbedar evinin yeniden in~as1 ele alaltm. Ttirbe avlusu ii;erisinde olan ttirbedar evi, restorasyon esnasmda ta~1m ve ttirbe etraf1 ai;darak avlu geni~ltmr. y1kilarak avlu d1~a Y1ktlan bu evin planlan ve tarihi bir yap1 olup olmad1g1 hakkmda, 2005 yil1 restorasyon kitap91g111da her hangi bir bilgiye ula~imktd1r. Restorasyon kitap91g111da "Mimarlsi hakkmda pek fazla bilgi edinilemeyen bu binanm ufac1k bir emaresi dahi kalm1~tir. "28 denilmesine ragmen, bu bina hakkmda onu yeni ba~tn yapabilecek bilgiye, hatta ve hatta i;izimlerine ve fotograflanna dahi sahibiz. Kitap91kta, "Bilim Komisyonu, bilimsel verilere ula~mk ii;in gerek Ttirkiye'de gerekse Kosova'da gereken ar~iv ve literattir tarama 9al1~mn geri;kl~td." ~eklind iddia dogru olsayd1 yal111zca ttirbedar evi ile ilgili s1ralayacag11rnz yanlt~ 91kanmlar da yaptlm1~ olacakt1. Ekte degil a~g1d sundugumuz 1906 yt11 restorasyonuna ait planlarda evin I 906 yilmdaki in~a plam ve daha oncesine ait plam a91k9a gorUlmektedir. iki duvara 1906 ydmdaki planlarda tLlrbe avlusu gtineydogu ko~esind bit~k harap bir ambar binas1 bulunmaktad1r. Yine d1~ avlunun kuzey ko~esind ahir yer almaktad1r. Ahir ile Selamltk binast arasmda, bunlara bit~k konumda mutfak da bulunmaktadtr. Bu binalar bUyUk ihtimalle zamanla tahrip edilm~ ve 2005 y1l111a ula~m1tr. Bu yaptlar ile ilgili bilgi yetersizliginden veya gerek gorUlemi~ olmasmdan otUrU ambar, mutfak ve aim 2005 restorasyonunda yer alm1~tr. (Bk. Ekler, Me~hd-i HUdavendigar 2005 ytlt vaziyet plam.) Me~rutiyn v ilamndan bir sUre sonra 1909 y1ltnda me~hdlikt ufak 9aplt bir bak1m yap1lm~tr. Bu bak1m esnasmda tUrbe gir~ne "TUrk mimarisine 29 tamamen yabanct uslupta kabartmalar ile sUslti" mermer sovelerden olu~an kapt 9er9evesi in~a edilm~tr. in~a edilen bu kap1 9er9evesi tUrbenin esas ~itabesn kaptm1~r. 1906 yllma ait tamirat fotograflannda kitabenin dort sat1rdan olu~tg gorUlmekte fakat okunamamaktadtr. 2005'te yaptlan restorasyonda, 1909 yap1m1 kap1 9er9evesi yeniden in~a edilmek ko~ulya sokUli.ip, bu kitabenin, eger par9ala111p yerinden sokUli.ip atilmad1ysa, okunm~ olmas1 ti.irbe hakkmdaki bilgilerimize katk1 saglayacag1 ku~szdr. Fakat bu 28 29 M. Z. ibrahimgil ve N. Konuk, ...2005 Restorasyonu, s. 25 . Semavi Eyicc, "aym makale", s. 78. ME~HD-i HODA VENDiGAR'IN 1906 YILI TAMiRATI 59 mermer kap1 9erc;evesinin arkasmda boyle bir kitabenin olabilecegi bilgisine de ula~ImTitr. (HiJ<lilvendigiir TUrbcsi Gir~ Kap1s1 ve Tilrbedar. BOA, TFR /A, 33/3268) kap1 kemerinin ve bu Turbe avlusu ile selamhk avlusunu birle~tn kemerde yer alan Sultan Abdulaziz <;e~msi Kitabesi'nin ak1beti ile c;e~mni bulundugu yer hakkmda yazdanlar, bilgiden yoksun mesnetsiz iddialan oteye gec;memektedir. iddiaya gore c;e~m tUrbe avlusu gir~ yanma in~a etirlm~. Bu c;e~m ve kemer almhkh kitabe, muhtemelen 1896'da selamhk binas1 ve avl usu nun in~at1 sirasmda y1kdm~tr. <;unku 1911 yilmda ger9kl~tin onanm c;ah~mlnd kapmm bu k1sm1 ayakta olmamakla birlikte, yap1lan 60 RaifiVECAN onanm ~altms kapsammda bu degi~kl ele almmamaktadir denilmekte ve ~qmey ait kitabenin 2005 y11l restorasyonunda bah~ed par~lnm1 bir halde bulunarak ve birle~tk okunabilm~ oldugu ileri si.iri.ilmektedir. 30 kitabesi olmay1p Oncelikli olarak beli1tilen bu kitabe yal111zca bir ~em aym zamanda bir tamirat kitabesidir. Bundan ottiri.i olsa gerek kitabe avlu gir~ kap1s1 kemerine konulm~tr. Du kitabe sa111ld1g111111 aksine, par~lnd1g 191 l durmakta olup, par9alan birle~tk yilmdan beri tiirbe avlusunda bir ko~ed 31 bir k1sm1 okunm~ olarak fotograf1yla birlikte 1977 yilmda ya1lnm~t". Diger bir husus, Sultan Abdulaziz <;e~msi sa111ld1gmm aksine liirbe avlusu gir~ kap1s1 yanmdaki duvara bit~k bir konumda degildir. <;e~m Sultan Re~ad <;e~msi'n oldugu yerde veya hemen sagmda idi. 1911 y1lmda Re~ad <;e~msi'n yapilmas1 esnasmda bu ~em y1ktml~ir. Y1k1m sadece ~emyl s1mrlt kalm1~. ttirbe avlusu ile selaml1k avlusunu birbirine baglayan kap1 kemeri de y1ktml~f. Bu kemerin y1k1m1 esnasmda kemerde mevcut 1906 y1lt tamiratma ait evraklar arasmdaki olan kitabe de par~lnm1tf. yeri a~1k9 gosterilm~. Fotograflarda ise kemerin ve planda, ~emni kitabenin saglam bir ~ekild yerinde durdugu gori.ilmektedir. 2005 y1lt restorasyonu Bilim Komisyonu'nun "bilimsel verilere ula~mk i9in" yapt1g1 ar~iv ~altmnd, Ba~bknlt Osmanlt Ar~iv'nde rahathkla ula~Jbieck bu vesika, plan ve fotograflan tespit edmi~ 0Jmas1 ilgn~tr. Bu kemerli kapmm restorasyon esnasmda in~a edilerek, eksikleriyle birlikte zikredilen kitabesinin yerine konulmaytp, restorasyon kitap~gmd, " ... Sultan Abdulaziz <;e~msi Kitabesi, kap1 kemeri in~a edilene kadar, selamltk binasma Kosova'da ileride Ti.irkiye Cumhuriyeti konularak, koruma altma alm1~tr. tarafmdan yapilacak diger restorasyonlarda ti.irbe avlusu ile selamllk avlusunu birlqtiren kap1 kemeri in~a edildigi takdirde yerine tak1lmas1 bir 32 zorunluluktur." ~eklind tavsiyede bulunulmas1 da dogrusu tuhaf bir yakl~1mdr. I 30 31 32 Mehmel Z. ibrahimgil, Neva! Konuk, Kosova 'da Osma11/1 Mimarl Escr/eri, I, Ankara 2006. s. 458. Kitabcleri , <;evren, S. 15, Pri;;Linc Eyllil 1977. s. Nimetullah Hafiz - MUcahit Asim, Pri~Lne 82. M. Z. ibrahimgil ve N. Konuk, ...2005 Restorasyo1111, s. 45. MESHED-i HODAVENDiGAR'IN 1906 YIU TAMiRATI (Sultan Rc~a<l'm 61 HUdavcn<ligar Sehitligi'ni ziyaretinde Selamhk avlusu ve TUrbenin gorUn~. Sehbal, II, S. 42 (15 EylUI 1327), s. 356.) Yine 1906 y1'1 tamiratma ait fotograflarda Ttirbe i~ tefri~am ~ok gtizel oldugu gdrtilmektedir. Pencereler perdelerle tezyin edilm~ olup, sanduka tizerinde gtizel bir kristal avize yer almaktad1r. Duvarlar, fotograftan kesin olarak tespit edilm~ olsa da, btiylik ihtimalle kalem i~ ile bezelidir. 62 RaifiYECAN (Hlidiivendigiir Tlirbesi i\:i ve Sanduka. BOA , TFR IA. 33/3268) Selamlik avlusu, muntazam yollann birbirinden ayird1g1, iki hilalin bir ytldtz ~eklind tasarlanan s;is;ek tarhlan ile dtizenlm~ olup, bu i.islubun me~hdlik is;in ideal bir bahs;e di.izenlemesi oldugu kanaatindeyim. Sultan Re~ad'm ziyaretine ait fotografta diger k1s1mlan tahrip edilm~ halde bu s;is;ek tarhlanndan bir boli.imi.i goze s;arpmaktadtr. Sanild1gmm aksine bu s;is;ek tarhlan da 1911 ziyaretinin degil, 1906 ytlt bahs;e di.izenlemesinin bir liri.ini.idi.ir. ku~at1g I MESHED-i HODAVENDiGAR'IN 1906 YIU TAMiRATI (Htidaven<ligiir Ttirbcsi Sclamhk avlusu. ~ick 63 tarhlan ve iki avluyu birbirine baglayan, Uzerinde Ab<ltilaziz Kitabesi bulunan kemerli kapi. BOA, TFR IA, 33/3268) Agac;:lndm1~ ve c;:imlendr~ bir haldeki mevcut avlu, bir bahc;:e di.izenlemesinden c;:ok uzaktadir. Bu yeni bilgiler 1~gda tiirbe ic;:i tezyinat1 ve bahc;:enin 1906 yilmdaki gibi di.izenlenmesi, me~hdlik ic;:in c;:ok daha anlamlt olacag1 ku~szdr. V.-Sonu~ Osmanl1 Devleti'ne dolay1s1yla Ti.irk ve islam ki.ilti.irtine ait izlerin hemen hemen tamamen silindigi ve silinmeye devam ettigi Balkanlar'da, Murad Htidavendigar Me~hdlig gibi simge bir amtm korunmas1 btiytik onem arzetmektedir. Ki.ilti.irel simgelerin daha da onem kazand1g1 gi.intimtizde, bu tarz amt mezarlar eskiye oranla titizlikle korunmast gerekmektedir. Bir milletin haf1za merkezleri konumundaki tarihl mekanlar, aym zamanda milll kimlik bunalimmm da terapi merkezleridir. Dike smirlan dt~ma kalan bu gibi mekanlar aym zamanda bir milletin d1~ dtinyaya tarihini, ktiltiirtinti ve dolay1s1yla kendisini ifade etmede ayna ve koridor gorevi gormektedir. Bundan 64 RaifiVECAN dolay1dtr ki Murad Hiidavendigar Me~hdilg'n, yalmzca bir Osmanlt sultanm kabri olmasmdan 9ok daha fazla anlam ta~1dg farkedilmelidir. Osmanhlar bunun farkmda idiler. Tiirbeye olan ilginin artmasr ile Osmanlilarm Balkanlardaki hakimiyetinin sarstlmast arasmda bir il~k vardtr. Balkanlardaki kayrplar artt1k9a Osmanlt yonetimi bolgedeki simgeleri kullanmaya ve bunlara yiiklenen anlam1 gii9lendirme yoluna gitm~r. Hiidavendigar Me~hdlig bu simgelerin en onemlilerden biridir. Tiirbe yakmma 1896 ytlmda iki katlr konagm in~as1, 1906 ytlmda me~hdlign geni~ 9apta tamirden ge9mesi, Sultan Re~ad'm ziyareti, tiirbe etrafmda geni~ bir arazinin satm almmas1, 16 Haziran anma giinii olarak kabul edilmesi gibi faaliyetler tarihinin Kosova Sav~1'n buna omek olarak gosterilebilir. Bu durum Osmanh Devleti'nin kotii gid~at1 ile 9eli~k gibi goziikse de bOlgedeki hakimiyet zaafiyetini gizleme adma ilk ba~t aslmda 9ok akh yerinde bir politikadtr. yeni kurlm~ olan Kosova Devleti'nde hem Hiidavendigar Me~hdlig, de Balkanlarda Tiirkiye'nin etkinligini art1rmada kullanabilecegi onemli bir yeniden canlandtrmak ve tarihl mekandtr. Boylesine anlam yiiklii bir me~hdlig Kosova ile Tiirkiye arasmda etkin bir kiiltiirel koprii vazifesi gormesini saglamak i9in pek \:Ok adrm attlabilir. Bunlardan belki en onemlisi Sultan V. Mehmed Rqad'm cuma namazt k1ld1g1 ve hemen sonrasmda satm alman 5-6 doniimliik arazinin tespit edilerek, mqhedlik smrrlarma dahil edilmesi, boylece me~hdlign ~ehirlm ile etrafmm ku~atlms engellenmesi olacakt1r. Yaptlacak diger onemli bir ad1m ise me~hdlign tarihl dokusunun korunmas1d1r. Bu \:er\:evede 1906 yrh tamirat1 temel almmalrdtr. Zira me~hdlign tarihl son biiyiik tamiratr 1906 ytlmdakidir. Bu tamirat aym zamanda me~hdlign tarihl dokusunu koruyan ve ortaya koyan bir tamirattrr. Bu tamirattan sonra tiirbede yaptlan onanm ve bakrmlar, 1909 ve 1911 bak1mlan dahil, me~hdlign tarihl dokusunda degi~klr yol a\:ml~tr. Bunun i\:indir ki me~hdlikt yaptlacak restorasyon \:ah~mlrd 1906 yrlt tamirat1, fotograflarla da yaptlanlan gorebilme imkanma sahip olabilmemizden dolay1, esas kabul edilmesi yerinde olacakttr. 1906 y1lt tamiratma gore me~hdlik titiz bir \:alt~m ile gozden ge9irilmeli, eksiklikler giderilmelidir. Omegin tUrbe avlusunu selamltk avlusuna baglayan kapt kemeri in~a edilrneli ve asll kitabesi yerine konulmahdrr. Aynca tUrbe i\:i 1906 y1ltndaki gibi aslma edilmelidir. Sanduka ortiileri, avize, ~amdnlr yerlerine uygun olarak tefri~ konulmah, duvarlar kalem i~ ile tezyin edilerek perdeler taktlmaltdtr. Aynca MESHED-i HUDAVENDiGAR'IN 1906 YIU TAMiRATI 1909 yilmda in~a 65 edilen ve bir yama gibi duran ttirbe gir~ kap1smdaki merrner kap1 soveleri soktilerek, koruma altma almmahdtr. Boylece ttirbenin mimari tislubuna aykm olan bu durum ortadan kaldmlmalid1r. Buna ilaveten, yeniden in~a edilen ttirbedar evinin, hi<; olmazsa duvarlan d1~tan yontma ta~lr ile kaplanarak, tarihl dokuya olan aykmltg1 giderilmeye <;alt~1mdr. Aynca selamlik bah<;esi I 906 yilmdaki gibi ve/veya Ttirk bah<;e sanatma uygun bir ~ekild yeniden dtizenlenmelidir. Ktilttir aktanmmda gorselligin ba~t rol oynad1g1 unutulmamaltd1r. OZET ME$HED-i HUDAVENDiGAR'IN 1906 YTL/ TA.MiRATI M11rad Hiidti ve11digtir, Os111anf1 Devfeti'ni11 Avmpa yoniinde iferlemesinde onemfi zaferferde11 biri ofa11 I. Kosova Muharebesi so111111da, Sup as1ll1 bir asker tarajinda11 ~ · ehit edifm~ · tir . 0111111 $ehit edifdigi Kosova Ovas1 'nda biiyiik ihtimalfe 1389 y1f111da i11$a edifen tiirbe bazt do11e111ferde ihmale 11grasa da asla kendi kaderine terk edifm~ ·, 1m11t11fmw111§·tir. S11 wi mevcut ofan tiirbe, ilk tiirbeyi i<;erisine a/acak $ekilde 1846 y1ltnda in$a edifm~ · olup, aynt zamanda tUrbenin bak1m1 ve korunmas1 i<;in tiirbedar atanm.1$flr. Qze{{ikle bu tarihte11 itibaren tiirbeye ofan ilgi gittik<;e artm1$1lr. Tiirbeni11 heme11 ya11111a, say1s1 her ge<;en gii11 artan ziyaret<;ilerin kalmast i<;in iki katl1 sela111/1k bi11as1 i1~·a edilmi§'fir. 1906 y1ltna gelindigi11de ise II. Abdiilha111id'i11 tahta ge<;i$i11i11 30. se11esi miinasebetiyle ~·ehitlk biiyiik <;apl1 bir tamirat ve i1~ · a faaliyeti ger<;ekfe$1irilmi$fir. Bu i$ i<;in gerekli meblag ise II. Abdiilhamid'in $ahsl hazi11esinde11 kar$1lai1m1$f1r. Yaptlan i11$a faaliyeti ayrmt1l1 bir $ekilde ka y deilm~ · ve fotografland1rtfm1$flr. B11 d11rum 20. yiizytl ba$farmda Kosova Pri§·ti11e 'deki ill$Ct iicretleri hakktnda onemli bilgilere t1fa$mam1z1 saglad1g1 gibi, tiirbe11i11 ve <;evresi11in jiziki d11r1111111 gormemize de imkan tan1~ · 1 . r. Anahtar Kelimeler: Osmanl1 Devleti, Kosova, /. Murad, Hiidavendigar, II. Abdiilhamid, Osmanlt Mimarisi, ln~ · a. 66 RaifiVECAN EKLER K TUrbentn Kazi Sonr111 Plan1 (Mlmar Artnet Haskuka'dan 1$1enerek Ammar lbrahlmgll) Mehmet Z. ibrahimgil ve Neval Konuk, Kosova Sultan Murad Huddvendigdr TUrbesi Restorasyonu, Ankara, s. 38. I ME$HED-i HODAYENDiGAR'IN 1906 YIU TAMiRATI (1906 yilinda yeniden yaprlan Harem Dairesi ' nin cephcden gorUni.l~ 33/3268) ve plan1. BOA, TFR JA, 67 68 RaifiVECAN (HUdiivendigil.r TUrbesi'nin ve 1906 Y1hn<la Ycni<len Yapilan Harem Daircsi'nin kesiti. BOA. TFR IA, 33/3268) / (Me~hd-i ME$HED-i HODAVENDiGAR'IN 1906 YIU TAMiRATI HU<lil.vendigar' tn 1906 y1h pl am. BOA, TFR 1A, 33/3268) 69 ,,. RaifiVECAN 70 ... •., "' "" ~ ~. ·j l -:.- w· >. (Me~hd-i ~ - ... ---' Hiidavendigar 2005 y1h vaziyet plam. Mehmet Z. ibrahimgil ve Neva! Konuk, Kosova Sultan Murad Hiiddvendigiir Tiirbesi Restorasyonu, Ankara, s. 26-27.)