Tsenguluso ya maipfi ane a khou ngalangala kha Tsivenda

TSENGULUSO YA MAIPFI ANE A KHOU NGALANGALA KHA TSHIVENḒA NGA MUDAU MMBULAHENI LAWRENCE YO ṊETSHEDZWA HU U ṰOḒOU SWIKELELA ṰHOḒEA DZA DIGIRI YA MASTERS KHA NYAMBO DZA VHAREMA UNIVESITHI YA LIMPOPO MUDZUDZANYI: PROF. MAḒADZHE, R. N. 2012 MUANO Nṋe Mmbulaheni Lawrence Mudau ndi tama u ana uri mushumo uyu wa Tsenguluso ya maipfi ane a khou ngalangala kha Tshivenḓa (An analysis of words that are becoming archaic in Tshivenḓa) ndi wo senguluswaho nga nṋe nahone a u athu vhuya wa senguluswa nga muṅwe mutshudeni na kha dziṅwe dziunivesithi. ………………………….. ................................................. MUDAU M.L. DATUMU i VHUḒIKUMEDZI Hoyu mushumo ndi wa Azwinndini,ndi une ngawo wa ḓo fhaṱisa vhuṱama na pfano, ri tshi tenda uri nga thendo dzoṱhe phodzo ya Ṱhama ndi ine ya ḓo bvelela. ii DZINDIVHUWO Ndivhuwo dzoṱhe ndi tama u dzi livhisa kha Mudzimu wanga ene o nṋeaho mafulufulu na nungo dza u kona u shuma mushumo uyu vhusiku na masiari ndi sa neti. Vhadededzi vhanga vho nthusaho nga u avhela nḓivho ya maṱhakheni siani ḽa luambo lwa Tshivenḓa. Mudzudzanyi wa mushumo uyu Prof. Maḓadzhe,R.N, ndi livhuwa mushumo wavho woṱhe nga he vha nthusa ngaho vha sa mpheleli mbilu, ndi tama u amba uri khavho ndo guda zwi sa vhambedzwi. Prof. Milubi,N.A. ndi vha sielani, a thi vha sii ngauri khavho ndo guda zwinzhi, vho nṱavhela fhulufhelo ḽa u bvelela siani ḽa pfunzo. Ndi tama u livhuwa vhathu tevhelaho vhe vha shela mulenzhe zwihulu uri mushumo uyu u vhe zwine wa vha zwone: Vho Ṋemukula, N.A. ṱhohoyatshikolo tshashu tsha Phiriphiri, tsenguluso hei ndi yavho. Vho Muṱhige, N.D. mushumisani na nṋe, vhone tshiko tsha zwinzhi zwa vhutshilo. Vho Ṋengweṋani, E. vho nthusa zwihulu siani ḽa zwivhumbeo zwa maipfi a mushumo uyu. Ramakole nga a ni lavhelese tshifhaṱuwo tshawe tsho tsha. Muṱa wanga ndi u sielani, wone wo mphaho tshifhinga tsha u bveledza tsenguluso iyi nga u ntendela ndi tshi litsha vhunzhi ha mishumo yo livhanaho na nṋe. Ṱhama, Pfano, Thendo na Phodzo, hoyu mushumo ndi waṋu. Mme a vhananga Azwinndini ndi ri ndo livhuwa zwihulu. iii ABSTRACT The title of the research topic is Tsenguluso ya maipfi ane a khou ngalangala kha Tshivenḓa. A multilingual society as South Africa compels a variety of communities to interact with one another. This impacts on languages as well. Tshivenḓa has not escaped this phenomenon as it constantly adopts many words from its sister languages and English in order to cope with the demands of modernity. The study would like to examine this phenomenon as a way of trying to establish the advantages and disadvantages of phasing out what might be termed archaic words and adopting new terms. MANWELEDZO Ṱhoho ya ṱhoḓisiso ndi ine ya ri: Tsenguluso ya maipfi ane a khou ngalangala kha Tshivenḓa. Tsenguluso iyi ndi yo ḓisendekaho kha u sengulusa maipfi o ngalangalaho kha luambo lwa Tshivenḓa na u wanulula uri ndi tshi ni tshi itaho uri maipfi eneo a ngalangale nahone zwi na vhuḓi naa kha u tendela u ngalangala ha maipfi ayo kana zwi na vhuvhi ḓe u tendela u ngalangala ha maipfi ayo. iv ZWIRE NGOMU TSHITEṄWA SIAṰARI 1 NDIMA YA U THOMA 1 1.1 MARANGAPHANḒA 1 1.2 THAIDZO DZI KWAMAHO ṰHOḒISISO 1 1.3 NDIVHO YA NGUDO 5 1.4 ZWIPIKWA 5 1.5 NDEME YA NGUDO 6 1.6 NGONA DZA ṰHOḒISISO 6 1.7 SEMPUḼU 6 1.7.1 Tshiko tsha phuraimari 7 1.7.2 Tshiko tsha sekondari 7 1.8 NḒILA YA U KUVHANGANYA MAFHUNGO 8 1.9 TSENGULUSO YA MAWANWA 8 1.10 TSEDZULUSO YA MAṄWALWA 8 1.11 MVALATSWINGA 12 NDIMA YA VHUVHILI 13 2 TSENGULUSO YA MAṄWALWA 13 2.1 MVULATSWINGA 13 2.2 LUAMBO LU NGALANGALA LINI 13 2.3 ṰHOḒEA YA U SHANDUKA HA MAIPFI KHA LUAMBO 15 2.4 ZWI XELELAHO LUSHAKA 18 2.5 ZWIVHANGAHO U NGALANGALA HA MAIPFI 20 2.6 RI NGA THIVHELA HANI U NGALANGALA HA MAIPFI 24 2.7 THYORI DZI KWAMAHO U NGALANGALA HA MAIPFI 28 2.8 MVALATSWINGA 31 v NDIMA YA VHURARU 32 3 MADZINA O NGALANGALAHO KHA TSHIVENḒA 32 3.1 MVULATSWINGA 32 3.2 MADZINA A SIA ḼA KUMALELE 32 3.3 MADZINA A ZWIḼIWA 37 3.4 MADZINA A VHANA 44 3.5 MADZINA A ANGAREDZAHO VHATHU 47 3.6 MADZINA A RE KHA MIRERO 49 3.7 MVALATSWINGA 53 NDIMA YA VHUṊA 54 4 DZIṄWE FIGARA DZA MUAMBO DZO NGALANGALAHO 54 4.1 MVULATSWINGA 54 4.2 MAITI, MATALULI NA MADADZISI 54 4.3 THEBULU YA MAIPFI A RE KHA 4.2 61 4.4 TSENGULUSO YA MAITI NA MADZINA 62 4.5 THEBULU YA MAIPFI A RE 4.4 65 4.6 TSENGULUSO YA MAITI FHEDZI 66 4.7 MVALATSWINGA 77 NDIMA YA VHUṰANU 79 5.1 MARANGAPHANḒA 79 5.2 MAṄWELEDZO A DZINDIMA 79 5.2.1 Ndima ya u thoma 79 5.2.2 Ndima ya vhuvhili 79 5.2.3 Ndima ya vhuraru 80 5.2.4 Ndima ya vhuṋa 80 5.2.5 Ndima ya vhuṱanu 81 5.3 MAWANWA 81 5.4 THEMENDELO 83 BUGUTSHUMISWA 86 vi 1 NDIMA YA U THOMA 1.1 MARANGAPHANḒA Ndivho ya mushumo uyu ndi u sengulusa maipfi ane a khou ngalangala kha Tshivenḓa. Luambo a lu dzuli lwo ralo u bva na kale na kale, luambo zwi tshi fhambana nga mirafho na mirafho lu vhonala lu tshi vha lune lwa khou aluwa na u shanduka nga zwifhinga u ya nga u fhambana. Izwi ndi zwine arali zwa sa ralo luambo lu shanduka u vha tshirole. 1.2 THAIDZO DZI KWAMAHO ṰHOḒISISO Nyaluwo ya luambo ndi tshithu tshi sa thivhelei. Luambo lu aluwa na u shanduka maipfi misi nga misi zwi tshi vhangwa nga zwiitei na zwi bvelelaho yeneyo misi. Hezwi ndi zwi ḓadziswaho nga Shigemoto (1996: 1) musi a tshi ri: Most contemporary linguistic commentators accept that change in language and words, like change in society, is an unavoidable process — occasionally regrettable, but more often a means of refreshing and reinvigorating a language, providing alternatives that allow extremely subtle differences of expression. Musi luambo lu tshi khou aluwa na u shanduka nga u ralo maṅwe maipfi a lwonolwo luambo a vha a tshi khou xela, a a ngalangala a si tsha shumiswa kha lwonolwo luambo nga vhaṋe vha luambo zwi tshi vhangwa ngauri murafho wonoyo wa vhona maipfi eneo a sa tsha shumisea nga nṱhani ha uri hu nga vha ho no vha na maṅwe a shumiseaho khwiṋe u fhira ayo. Sa tsumbo, ha vho shumiswa mabulazwithihi ao kana ha vho sikwa maṅwe maswa a shumiseaho u ya nga tshifhinga tshenetsho. Tsumbo asidzi: Ipfi gondo ndi ipfi ḽo ngalangalaho ha vho shumiswa ḽibulazwithihi ḽaḽo nḓila kana bada. Ipfi tshidavhulamananga ano maḓuvha a ḽi tsha shumiswa, hu vho shumiswa ipfi goloi kana moḓoro ḽo tou pambwaho. 1 U sa tsha dzhielwa nṱha ha nyambo dza Vharema, hu tshi katelwa na Tshivenḓa luambo lwa hayani nga nṱhani ha uri nyambo dza Vharema dzi sa dzhiiwi sa dzone nyambo dza zwa ikonomi, zwo ṱuṱuwedza zwihulu uri vhunzhi ha maipfi kha luambo lwashu lwa hayani lwa Tshivenḓa a vhe ane a khou ngalangala vhunga vhathu vho vho ḓo thoma u sa tsha lu dzhiela nṱha. Musi ra amba uri maipfi o ngalangala ri vha ri tshi amba uri maipfi ayo ha tsha ambiwa, o ngalanga ha tsha pfala a tshi ambwa milomoni ya vhathu. Arali ra nga amba uri maipfi o ngalangala zwi vha zwi tshi amba uri maipfi ayo o fa, zwa fana na musi ri tshi amba uri vhaṋe vhao hayo maipfi na vhone a vha tsheho vho lovha kana vho ngalangala, vhunga maipfi a sa vhi hone musi hu si na vha a ambaho. Ndi hezwi zwine Crystal (2000:1) a ri: To say that a word is dead is like saying that a person is dead – for words have no existence without people. For a language is alive only as long as there is someone to speak it. Word or language dies when nobody speaks it any more. Vhunzhi ha vhathu musalauno nga maanḓa vha Vharema fhano Afrika Tshipembe musi ro sedza nḓivho yavho ya maipfi ya luambo lwavho lwa hayani ndi ine ya khou ṋaṋa u vha ya fhasi vhukuma. Hezwi ndi zwine zwa nga vha zwi vhangwaho nga mulandu wa uri vharema a vha tsha dziela nṱha na u ḓihudza nga nyambo dzavho. Musi vhe mahayani na hoṱhe-hoṱhe na musi vhe na vhabebi vhavho u pfa vhunzhi ha maipfi ane vha a bula musi vhe kha u davhidzana nga tshavho hu tshi vha ho anda maipfi a nyambo dzisili u fhira maipfi a nyambo dza luambo lwavho lwa hayani. Nga nṱhani ha izwo zwo bulwaho afho nṱha zwi a kanakanisa arali vhana vhashu vha tshi kona u humbula, u davhidzana na vhaṅwe nga nḓila kwayo vhunga vhana vha tshi kona u humbula, u davhidzana na u ḓipfesesa arali vhe na nḓivho yo fhelelelaho ya 2 maipfi a luambo lwavho lwa hayani. Izwo ndi zwi khwaṱhisedzwaho nga vha muhasho wa zwa pfunzo, musi vha tshi ṋea ṱhalutshedzo nga ha ndeme ya nḓivho ya maipfi na luambo lwa hayani. Vha muhasho wa pfunzo vha tshi ṱalutshedza nga ha ndeme ya nḓivho ya maipfi na luambo lwa hayani vha ṱalutshedza nga nḓila iyi i tevhelaho, Department of Education (2003: 9): Ndi kha nḓivho ya maipfi ya luambo lwa hayani hune mvelele dzo fhambanaho na vhushaka ha matshilisano zwa bveledzwa khagala na u fhaṱea. Nḓivho ya maipfi kha sia ḽa pfunzo i itisa uri vhagudiswa vha kone u humbula, u wana nḓivho, u bvisela khagala vhuvha havho, vhuḓipfi na mihumbulo, u davhidzana na vhaṅwe na u langa shango ḽavho. Booyse (2011:4) vha tshi sumbedza ndeme ya maipfi a luambo lwa hayani vhone vha ri, ‗Mother tongue words are carrier of culture and for this reason and other reasons education should be through the medium of mother tongue‘. Maipfi ndi one a vhumbaho mafhungo ngeno mafhungo a tshi vhumba luambo. Zwenezwo ha sa vha na maipfi a zwi konadzei uri hu vhe na luambo. Vhadededzi vha na tshililo tsha uri vhana ano maḓuvha a vha koni u ṅwala zwibveledzwa zwi fanaho na maanea, na maṅwe maṅwalwa vho shumisa luambo lwa nṱhesa lwa kuambele kune munanguludzo wa maipfi avho wa vha u sa vhambedzwiho nahone vhudodombedzi havho ha vha vhu ṱokonyaho nahone hu ha nṱhesa. Hezwi ndi zwine vha amba uri zwi vhangwa ngauri vhana a vha tshe na nḓivho ya maipfi a luambo lwavho lwa hayani. Zwoṱhe hezwo zwi itiswa nga tshayo ya maipfi, maipfi ane a ḓo vha sia vha tshi ṅwala zwi ṱokonyaho nahone zwo rombaho. 3 Leonard (1986:33) a tshi ṱalusa maipfi u ri, ‗Words are thought of as the smallest meaningful unit of speech that can stand by themselves‘. Nga nṱhani ha tshayo ya maipfi a luambo lwavho, vhathu na vhana zwikoloni vha vho amba na u ṅwala zwithu zwi sa ambi. Hezwi zwi vhanga uri na musi vha tshi avhelwa dzimaraga kha zwibveledzwa zwavho vha kundelwe u ḓiwana vha tshi khou avhelwa maraga dza vhuswikeleli ha nṱhesa, vha vho ḓiwana vha tshi avhelwa maraga dza vhuswikeleli ho linganelaho kana vhuswikeleli ha fhasi kha Tshivenḓa luambo lwavho lwa hayani. Ri tshi sedza rubiriki ya u ṱola mushumo wa matshudeni kha zwibveledzwa zwoṱhe zwa vhudavhidzani u wana vha tshi avhelwa maraga dza vhuswikeleli ho linganelaho kana ha fhasi. Ri tshi sedza vhuswikeleli uvhu ri wana uri ndi vhuswikeleli vhu angaredzaho zwi tevhelaho ro sedza nḓivho ya maipfi na luambo lune lwa vha luambo lwavho lwa Tshivenḓa, Department of Education (2010: 2-3), Vhudzivha ha luambo ho sekena. Luambo a lwo ngo vhibva, Munanguludzo na nḓivho ya maipfi zwi tshi kwama luambo ndi wa fhasi, kana ndi zwo tou linganelaho. Vhuḓifhinduleli ha u ngalangala ha maipfi kha Tshivenḓa luambo lwa hayani vhu tea u hwalwa nga riṋe vhunzhi hashu, vhabebi vhane vha vho pfa uri luambo lwavho lwa hayani a lu tshe na mushumo zwitshavhani, vhadededzi vhunga vhunzhi havho ho no ḓala vhaswa vhane nḓivho ya maipfi ya luambo lwavho lwa hayani ya vha i songo rombaho, vhaaluwa kana vhalala vhashu, vhone zwiga zwo salaho zwa lushaka vha kundelwaho u pfukiselaho nḓivho ya luambo lwavho kha murafho muswa nga nḓila kwayo. Dorian (1973:420) a tshi amba nga ha ndeme ya vhalala siani ḽa luambo na ndeme ya maipfi u ri, ‗Old people are the living monument to what the language of a community is, a living monument to what a community once was‘. 4 U ngalangala ha maipfi kha dzinyambo u ya nga u fhambana ro katela na Tshivenḓa ndi zwine zwa khou hulela zwi tshi ya, nga zwenezwo ndi vhona tsenguluso ya nga ha maipfi ane a khou ngalangala kha Tshivenḓa luambo lwa hayani i tshi vha i ya ndeme vhunga i tshi ḓo bvisela khagala maipfi ane a khou ngalangala kha luambo lwa Tshivenḓa. 1.3 NDIVHO YA NGUDO Ndivho ya ngudo iyi ndi u sengulusa maipfi ane a khou ngalangala kha kha Tshivenḓa. Idzi ndi dziṅwe dza mbudziso dzine ngudo iyi ya ḓo lila u fhindula.  Ndi a fhio maipfi ane a khou ngalangala kha Tshivenḓa?  Hu na ndeme u swika ngafhi ya u vhulunga ayo maipfi ane a khou ngalangala?  Maipfi ane a khou ngalangala kha Tshivenḓa ri nga a vhulunga hani?  Ndi ngani maipfi a tshi khou ngalangala? 1.4 ZWIPIKWA  U ṱoḓulusa maipfi o ngalangalaho kha Tshivenḓa luambo lwa hayani.  U sumbedzisa ndeme ya vhulunga maipfi ashu a Tshivenḓa.  U wanulusa nḓila dzine ra nga vhulunga ngadzo maipfi uri a si ngalangale.  U wanulusa zwivhangi zwi itaho uri maipfi a ngalangale kha luambo. 5 1.5 NDEME YA NGUDO Ngudo iyi i ḓo vha tshiko tsha maipfi a luambo lwa Tshivenḓa tshine tsha ḓo shumiswa nga mirafho i ḓaho. I ḓo sumbedza zwiitisi kana zwivhangi zwa u ngalangala ha maipfi. Ngudo iyi i ḓo sumbedzisa nḓila dzine ra nga vhulunga ngadzo maipfi ane a khou ngalangala. 1.6 NGONA DZA ṰHOḒISISO Ngona ya khwaḽithethivi i ḓo shumiswa kha u ita ṱhoḓisiso ya mushumo uyu vhunga i tshi ḓo thusa u ṱalutshedza na u pfesesa kha u ngalangala ha maipfi a Tshivenḓa. 1.7 SEMPUḼU NA TSHIGWADA TSHA VHATHU VHANE VHA ḒO KWAMIWA Ngona ya khwaḽithethivi ndi ngona ine ya shumisa sempuḽu ine muṱoḓisisi a tou nanga tshigwada tsha vhathu ene muṋe nga u ḓivha uri ndi kha vhe a nanga fhedzi hune a ḓo kona u wana zwine a khou ṱoḓisisa ngazwo. Ndi zwine De Vos (1998:198) a tshi i ṱalutshedza nga ha sempulu a ri, ―In qualitative research, we use purposeful sampling of information-rich participants‖. Nga nnḓa ha u shumisa sempuḽu sa zwe zwa dzinginyiwa nga De Vos afho nṱha ri pfa Tuckman (1979: 205) a tshi ri, ―There are no specific rules on how to obtain an adequate sample, although a sample of (10%) to (20%) of the population is often used‖. Nga nṱhani ha uri ndivho ya ṱhoḓisiso iyi ndi u ita tsenguluso ya mushumo uyu nga vhuḓalo, zwi ḓo vha khwiṋe u sa vha na tshigwada tshihulwane tsha vhathu vhane vha ḓo kwamiwa kha ṱhoḓisiso iyi. Zwi ḓo vha zwavhuḓi u shuma na tshigwada tshiṱuku tsha vhavhudziswa uri zwi ḓo leludza ndango yazwo. Nga u ralo hu ḓo vha na zwiko zwivhili 6 zwine zwine mafhungo a ḓo wanala nga khazwo, tshiko tsha puraimari na tshiko tsha sekondari. 1.7.1 Tshiko tsha phuraimari Kha u wana mafhungo u bva kha vhavhudziswa nga tsha vhukoma, mafhungo a ḓo wanala kha vhavhudziswa vha Vhavenḓa nga nḓila i ṱevhelaho:  Vhaaluwa vha fumi (10) vha vhukale ha u bva kha miṅwaha ya 60, vhakalaha vhaṱanu (5) na vhakegulu vhaṱanu (5) u bva vhuponi ha mahayani tshoṱhe na vhuponi ha dziḓoroboni.  Vhoradzipfunzo vha fumi (10), vhane khavho hu ḓo shumiswa vhadededzi vha zwikolo zwa phuraimari vhaṱanu (5) na vhadededzi vha zwikolo zwa sekondari vhaṱanu (5).  Vhaṅwali vha dzibugu vhaṱanu (5).  Maḽekitshara vha luambo lwa Tshivenḓa vhaṱanu (5). Vhavhudziswa avha vha ḓo nangiwa hu tshi fhulufhelwa uri muṱoḓisisi u ḓo wana zwine a khou ṱoḓisisa nga vhuḓalo u bva khavho. 1.7.2 Tshiko tsha sekondari Muhumbulo wa u shumisa tshiko itshi ndi u sedza uri vhaṅwe vhagudi vhone vha tshi kwama tsenguluso ya lushaka ulwu vhone vha ri mini. Afha hu ḓo sedzwa dzibugu dza laiburari, ṱhoḓisiso dza vhaṅwe dzo ganḓiswaho na dzi songo gaḓiswaho na mafhungo a bvaho kha inthanete. 7 1.8 NḒILA INE MAFHUNGO A ḒO KUVHANGANYWA NGAYO Kha u kuvhanganya mafhungo muṱoḓisisi u ḓo shumisa nḓila mbili, nḓila ya u tou ita nyambedzano na vhavhudziswa na nḓila ya u tou vhala dzibugu dza maṅwalwa a kale a Tshivenḓa u bva dziḽaiburari. 1.9 TSENGULUSO YA MAWANWA Tsenguluso ya mawaṅwa i ḓo ḓisendeka nga u tou ṱalutshedzwa vhunga ngona ya khwaḽithethivi i tshi shumisa ṱhalutshedzo nga maipfi musi hu tshi itwa tsenguluso ya mawaṅwa. 1.10 TSEDZULUSO YA MAṄWALWA Nḓila ine maipfi a dzinyambo nga u fhambana hadzo a khou ngalangala ngayo i a thithisa na u tshuwisa. Vhaḓivhi vha dzinyambo vha ri ―To lose your own words is like forgetting your mother, and as sad, in a way‖, because it is ―like losing part of one‘s soul‖ (Cook, 2005). U ngalangala ha maipfi a luambo u ya nga vhaḓivhi nga ha ngudo ya zwa dzinyambo vha sumbedza uri maipfi kha nyambo nga u fhambanana ndi ane a khou ngalalangala nga luvhilo luhulwane. Claude (2009: 12) a tshi amba nga ha u ngalangala ha maipfi u ri: Every 14 days a word or phrase in a language dies. It is estimated that by 2100, more than half of the more than 7,000 languages spoken on Earth--many of them not yet recorded--may disappear, taking with them a wealth of knowledge about history, culture and the natural environment. 8 Hu na nḓila nnzhi dzine vhaḓivhi vha dzinyambo vha sumbedzisa uri maipfi a nyambo na luambo zwa ngalangala ngadzo. Maipfi a a ngalangala musi hu si tshe na murafho u pfukiselaho maipfi a luambo kha murafho muswa lune ha sala hu si tshe na vhana kana murafho muswa u gudaho maipfi na luambo lwa murafho wonoyo. Maipfi a a dovha a ngalangala musi muraḓo muthihi o salaho e eṱhe wa luambo lukene a tshi lovha zwa sia maipfi a luambo lwonolwo a tshi tou sala a tshi wanala maṅwalwani a lwonolwo luambo arali ho vhuya ha vha na maṅwalwa a luambo lwonolwo o ṅwalwaho. Dressler (1988: 21) u ṋea phambano ya izwo zwo bulwaho afho nṱha u ri: Endangered language is one with few or no children learning words of their language and an extinct language is one in which the last native speaker of words or language has died. Ngeno Brenzinger (1998: 45) a tshi ḓadzisa izwo zwo bulwaho afho nṱha a tshi ri: Word lost and language attrition is a process that affects speech communities where the level of linguistic competence or linguistic proficiency that speakers possess of a given language variety is decreased, eventually resulting in no fluent speakers of the variety. This may affect any language idiom, including dialects and languages. It is the loss of proficiency in a language at the individual level. U dzulelana ndi zwiṅwe zwine zwa vhanga uri maipfi a luambo vhukati ha nyambo mbili dzi re tsini na tsini a milane hu shume a luṅwe luambo lune lwa nga vha lu lwone lu dzhielwaho nṱha kha dzenedzo nyambo mbili zwi tshi itwa nga zwa polotiki kana lu luambo lu shemesaho kha zwa makwevho. 9 Dressler (1988:23) u fana na zwo bulwaho nga Bentley (2010) a tshi khwaṱhisa muhumbulo uyu ene u ri: Word lost and language death occurs in unstable bilingual or multilingual speech communities as a result of words or language shift from a regressive minority language to a dominant majority language. U khwaṱhisa zwo bulwaho afho nṱha, vhaḓivhi vha dzinyambo ndi vhane vha bula uri nḓila ine ra bula maipfi musi ri tshi amba luambo i a ṱuṱuwedzwa na nga nḓila ine vhane ra dzula navho kana vhane ra vha vhaḽedzani navho vha bula ngayo maipfi. Izwi ndi zwine zwa nga ita uri maipfi o teaho a luambo a ngalangale zwi songo tea zwi tshi vhangwa ngauri ṱhuṱhuwedzo ya maṅwe maipfi i songo teaho ndi khulwane u swika ngafhi. Kulick (1994:4) u ri: Language also changes very subtly whenever speakers come into contact with each other. No two individuals speak identically: people from different geographical places clearly speak differently, but even within the same small community there are variations according to a speaker‘s age, gender, ethnicity and social and educational background. Through our interactions with these different speakers, we encounter new words, expressions and pronunciations and integrate them into our own speech. Even if your family has lived in the same area for generations, you can probably identify a number of differences between the language you use and the way your grandparents speak. Every successive generation makes its own small contribution to language change and when sufficient time has elapsed the impact of these changes becomes more obvious. Ngeno Diamond (1993:35) a tshi ri: 10 In most cases, language loss or word loss is a gradual and occurs through the long course of the integration of one society with another via political unification, mobility, intermarriage, or education. Maipfi a luambo lu sa shumiho kha masia manzhi a zwa vhutshilo, sa zwa polotiki na zwa makwevho a a ngalangala a vho milwa nga ayo a shumiseswaho kha masia manzhi a zwa vhutshilo. Ndi hezwi zwine Crystal (2004) a ri: Speakers of some languages, particularly regional or minority languages may decide to abandon words based on economic or utilitarian grounds, in favour of words regarded as having greater utility or prestige. Vhaṅwe vhaḓivhi vha dzinyambo vha fanaho na Lambert na Freed (1982: 12) kha bugu yavho ―The Loss of Language skills‖ vha sumbedzisa uri luambo na maipfi alwo a a ngalangala zwi tshi vhangwa nga mulandu wa u shumiswa ha maipfi a nyambo mbili musi muthu a tshi khou amba mafhungo awe. Nga iṅwe nḓila muthu a tshi amba mafhungo awe u shumisa maipfi o fhambanaho a nyambo mbili dzo fhambanaho. Ha koni u amba fhungo ḽa fhelela o shumisa maipfi a luambo luthihi. Hezwi ndi zwine vha zwi vhidza ―Language attrition‖ ine musi vha tshi i ṱalutshedza Lambert na Freed (1982:12) vha ri: It is the loss of words of first or second language or a portion of that language by individuals. It is more common to speakers who routinely use more than one language thus tending to use both languages in a single sentence. Hu na tshikolo tsha muhumbulo tshi ambaho zwauri u ngalangala ha maipfi na u shanduka hao zwi sokou ḓa nahone a zwi thivhelei hone zwi tshi vhangwa ngauri vhana 11 vha guda maipfi a nyambo dzavho u bva kha vhabebi vhavho nga nḓila yo khakheaho vha aluwa nao vha tshi a amba o ḓi khakhea zwa sia maipfi a vhukuma a tshi mbo fa a sa tsha ambwa, vha tshi isa phanḓa vha dovha vha amba uri maṅwe maipfi kha nyambo a vha a tshi konḓa u amba lune zwa vho kombetshedza u a ṱoḓela ane a nga a leluwa kha u a bula lune zwa sia ayo a konḓaho u bula a tshi mbo ngalangala. 1.11 MVALATSWINGA Tsedzuluso ya maṅwalwa yo bvisela zwinzhi khagala zwi kwamaho u ngalangala ha maipfi kha dzinyambo nga u fhambana hadzo. Tshivenḓa u fana na dziṅwe nyambo, ndi tshine na tshone tsha vha na maipfi ane a khou ngalangala zwi tshi vhangwa nga zwiṅwe zwa zwiitisi zwo bulwaho afho nṱha. Tsenguluso iyi ndi ine ya lila u sedzulusa uri ndi afhio maipfi o ngalangalaho kha Tshivenḓa nahone zwi tshi vhangwa nga mini. 12 NDIMA YA VHUVHILI 2 TSENGULUSO YA MAṄWALWA 2.1 MVULATSWINGA Ndima iyi i ḓo bvisela khagala uri vhaṅwe vhaṅwali vha maṅwalwa na vhaḓivhi vha dzinyambo vhone vha ri mini musi ho sedziwa maipfi ane a khou ngalangala kha Tshivenḓa na kha dziṅwe dzinyambo. Afha hu ḓo sedzeswa nga maanḓa zwiko zwa sekondari. Muhumbulo wa u shumisa tshiko itshi ndi u sedza uri vhaṅwe vhagudi vhone vha tshi kwama tsenguluso ya lushaka ulwu vhone vha ri mini. Afha hu ḓo sedzwa dzibugu dza ḽaiburari, ṱhoḓisiso dza vhaṅwe dzo ganḓiswaho na dzi songo ganḓiswaho na mafhungo a bvaho kha ithanete. 2.2 LUAMBO LU NGALANGALA LINI Maipfi na luambo lwo ngalangalaho ndi izwo zwine nga nṱhani ha nyimele dzi vhangaho u ngalangala hazwo nga u fhambana zwa ita uri maipfi na luambo lwonolwo zwi vhe zwi sa tsha ambwaho na u bulwa milomoni ya vhathu. Vhunzhi ha maipfi na nyambo zwi khou ngalangala zwa si tsha shumiswa kana zwa vho imelwa nga maipfi a nyambo dzisili dzi anzelaho u vha dzone dzi shumiswaho nga vhunzhi vhukati ha lushaka u fana na zwine Tshiisimane tsha shumisiswa zwone ngei kha mashango a muṱanganelano naTshipenishi ngei shangoni ḽa Mexico. U ya nga vhaḓivhi vha dzinyambo ndi vhane vha amba uri nyimele iyi ya sa shandukiswa nga u ṱavhanya nyambo nnzhi dza ḽifhasi na maipfi azwo zwi ḓo ngalangala tshoṱhe zwa si tsha ḓo dovha zwa wanala na u ḓivhiwa hafhu kha ṅwaha ḓana u ḓaho. 13 Vhaḓivhi vha nyambo vha bula uri u ngalangala ha maipfi na luambo tshiṅwe tshifhinga ri vha ri sa tou amba uri maipfi na luambo lwonolwo zwo fa tshoṱhe. Tshiṅwe tshifhinga ri vha ri tshi khou amba uri a zwi tsha tou ambwa sa zwe u bva kale zwa vha zwi tshi ambiswa zwone. Maipfi ayo kana luambo lwonolwo zwi nga vha zwo shandukaho u bva kha nyimele yazwo ya kale u fana na zwi bulwaho nga Wade (1999:62) a tshi ri: Languages and their words are even considered dead because they are no longer spoken in the form in which we find them in ancient writings. But they weren't abruptly replaced by other languages; instead, Ancient Greek slowly evolved into Modern Greek, and Latin slowly evolved into modern Italian, Spanish, French, Romanian, and other languages. In the same way, the Old English of Chaucer's day is no longer spoken, but it has evolved into Modern English. Vhasedzulusi vha nga ha dzinyambo vha ri nḓila ine maipfi na dzinyambo zwa u khou ngalangala ngayo i a thithisa na u tshuwisa. Vhaḓivhi vha dzinyambo vha ri, ―to lose your own words is like forgetting your mother, and as sad, in a way‖, because it is ―like losing part of one‘s soul‖ (Cook, 2005:103). U ngalangala ha maipfi a luambo u ya nga vhaḓivhi nga ha ngudo ya zwa dzinyambo vha sumbedza uri maipfi kha nyambo nga u fhambanana ndi ane a khou ngalalangala nga luvhilo luhulwane.Claude (2009:12) a tshi amba nga ha u ngalangala ha maipfi u ri: Every 14 days a word or phrase in a language dies. It is estimated that by 2100, more than half of the more than 6,000 languages spoken on Earth--many of them not yet recorded--may disappear, taking with them a wealth of knowledge about history, culture and the natural environment. Ngeno Cardenas (2003:69) a tshi ḓadzisa zwe Claude a amba nga ha tshivhalo tsha u ngalangala ha maipfi na nyambo u ri: 14 Languages have always died (the estimate cited is 6,000 dead since recorded history began, just as organisms, animate and inanimate, have come and gone over the millennia. U bva kha ṱhoḓisiso dzo itwaho nga ṅwaha wa 2006 nga vha UNESCO hu sumbedzisa uri kha ḽifhasi nga vhuphara hu na nyambo dzi linganaho 7000 dzine dza khou tshila, ndi dzine dza khou ambwa nga vhaṋe vhadzo lwo fhelelaho. Khadzo hedzo nyambo dza 7000, dza 60 u ya 70% wadzo ndi dzine dzi songo vhulungeaho kha u sa ngalangala. Krauss (2007:25) u sumbedza luambo sa lwo tsireledzeaho kha u sa ngalangala nga u lwa vha lu fushaho ṱhoḓea dzi bulwaho nga nḓila hei: Languages are "safe" if children will probably be speaking them in 100 years; "endangered" if children will probably not be speaking them in 100 years, and approximately 60-80% of languages fall into this category. Zwoṱhe zwo bulwaho afho nṱha zwi sia khaedu i sa takuwiho kha tshitshavha ya u vhona uri maipfi a si ngalangale vhunga zwi tshi ḓo dina mirafho ya lushaka i tevhelaho. 2.3 ṰHOḒEA YA U SHANDUKA HA MAIPFI KHA LUAMBO Nyambo dzoṱhe dzi ambwaho nga vhathu vhoṱhe dzi khou shanduka na u ngalangadza maipfi adzo. Hezwi ndi zwi vhangwaho ngauri nyambo a dzo ngo dzula fhethu huthihi, dzi khou dzulela u shanduka misi yoṱhe hu u itela u swikela na u takadza ṱhoḓea dza vhaṋe vhadzo. Izwi ndi zwi songo khakheaho, arali ho vha hu si na u shanduka, ndi musi maṋwe maipfi a vhuṱhogwa ane ra a lila kha vhutshilo ha musalauno hune thekhinolodzhi ya vha yo ḓiṋea maanḓa tshoṱhe ndi musi ri tshi ḓo vha ri si nao. Tsumbo, maipfi a fanaho na fekisi, thawara na modemu ṱhaṅwe ri tshi tou ṋea anea mararu. 15 Tshanduko idzi dza luambo ndi dzi vhonalaho dzi tshi nga a dzi vhonali vhunga dzi tshi itea nga u ongolowa. Tshanduko dzenedzi dzi tshi itea hu vha na u aluwa ha luambo, ha ḓi dovha ha vha hu tshi vha na u ngalangala ha maipfi luamboni nga vhuḓalo. As long as the needs of language users continue to change, so will the language. The change is so slow that from year to year we hardly notice it. But reading Shakespeare's writings from the sixteenth century can be difficult. If you go back a couple more centuries, Chaucer's Canterbury Tales are very tough sledding, and if you went back another 500 years to try to read Beowulf, it would be like reading a different language (Crystal, 2001:9). Vhaṋe vha dzinyambo a vho ngo sokou dzula fhethu huthihi, vha khou shanduka u ya nga zwifhinga na fhethu hune vha ḓi wana vhe hone. Vhathu vha tshi shanduka, na ṱhoḓea dzavho na dzone dzi a shanduka zwi tshi katela na luambo lwavho uri na lwone lu tea u shanduka. Thekhinolodzhi, zwibveledzwa zwine vha zwi bveledza na u ḓiselwa zwone zwi tshi bva huṅwe na huṅwe zwi tea u ṋewa madzina, maipfi a u zwi vhidza uri zwi anane na zwe zwa ḓela zwone tshitshavhani. Hezwi zwi ḓo amba uri huṅwe hu ḓo tea u sikwa maipfi o teaho u itela u fusha ṱhoḓea dza luambo lwonolwo na vhaṋe vhalwo. Hu tshi khou sikiwa maipfi, maṅwe a ḓo vhonala a tshi nga ha tsha dzhielwa nṱha, zwa vho sia a si tsha shumiswa, a vho vhonala a tshi nga ndi maipfi o ngalangalaho vhukati ha zwitshavha. Naho hu tshi ḓo vha na u ngalangala ha maipfi, ndi zwa vhuṱhogwa uri hu sikwe maṅwe hu u itela uri luambo lu aluwe. Kha u itela u fusha ṱhoḓea ya u shanduka na u aluwa ha luambo, luambo lu na nḓila dzo fhambanaho dzine lwa ita vhunga lwa sa ḓisikela maipfi lu tshi ḓo dzula lu tshi tshirole. Hu na nḓila nnzhi dzine luambo lwa dzi tevhela musi lu tshi lila u ḓisikela maipfi alwo, u tou swaswara dziṅwe dza nḓila idzo afha fhasi hu ḓo tevhela dziṅwe dzadzo ṱhukhuṱhukhu. 16 Luambo lu nga sika maipfi alwo lwone luṋe a sa bviho huṅwe fhethu, lwo sokou tou sika ipfi ḽo teaho u vhidza tshithu tshine tsha khou tea u ṋewa dzina kana ipfi ḽo teaho. By creating from scratch many of the new words added to the evergrowing lexicon of many languages are just created from scratch, and often have little or no etymological pedigree. A good example is the English word dog, etymologically unrelated to any other known word, which, in the late Middle Ages, suddenly and mysteriously displaced the Old English word hound (or hund) which had served for centuries. Some of the commonest words in the language arrived in a similarly inexplicable way (e.g. jaw, askance, tantrum, conundrum, bad, big, donkey, kick, slum, log, dodge, fuss, prod, hunch, freak) (Crystal, 2001:10). Kha mafhungo o sumbedziwaho afho nṱha ri pfa Crystal a tshi ombedzela uri luambo lwone luṋe lu a kona u sika maipfi maswa. Honeha nḓila yo ḓoweleaho ndi ya uri luambo lu nga lomba maipfi a tshi bva kha dziṅwe nyambo dzisili, lwa a dzhia uri a shumisee sa maipfi a luambo lwao. Nḓila iyi ya u sika maipfi i vha nḓila ine ya shumiseswa kha u fhaṱa nyambo nnzhi ri tshi katela na kha Tshiisimane na Tshivenḓa. Tshivenḓa tshi tshi lomba maipfi tshi lomba kha Tshiisimane na kha dziṅwe nyambo dzi wanalaho tsini natsho. Maṅwe maipfi ri nga a sika nga u shumisa madzina mbumbano. Nḓila iyi ya u ḓisikela maipfi i a wanala kha nyambo nnzhi nga vhuphara hu tshi katelwa na Tshivenḓa. Nḓila iyi ndi iṱalutshedzeaho khwiṋe nga nga nḓila heyi: Many languages, including English allow the formation of compound words by fusing together shorter words (e.g. airport, seashore, fireplace, footwear, wristwatch, landmark, flowerpot, etc) (Crystal, 2001:12). 17 Hu na dziṅwe nḓila dzi fanaho na u shumisa ipfikhau kana maipfikhau dzine dzi khou shumiswa ano maḓuvha u sika maipfi maswa kha nyambo u ya nga u fhambana ha sala hu na maipfi a ṱanganedzeaho nahone a ḓifhaho milomoni ya vhaambi sa maipfi e a vha e hone u bva kale. 2.4 ZWI XELELAHO LUSHAKA MUSI MAIPFI A LUAMBO ZWI TSHI NGALANGALA Luambo na maipfi alwo ndi zwiga zwiṱalusi zwi ṱalulaho lushaka. Zwinzhi zwi kwamaho khalitsha, vhurereli na maṱalifhele zwi tshi kwama matshilele a vhathu zwi tshenzhemea nga zwi bulwaho ho shumiswa luambo. Hezwi ndi zwi angaredzaho dzithabelo, dzithevhula, vhurendi, zwikhoḓo, nḓivho ya zwa malumelisele kha vhana, mikhwa na zwiṅwe sa zwo bulwaho afha fhasi, zwoṱhe ndi zwi tshetshemiswaho khwiṋe nga luambo. Hezwi ndi zwine musi luambo na maipfi alwo zwi tshi ngalangala arali zwa sa vhuyiswa hafhu kha luambo luswa lu imelaho lwa kale hu mbo vha u ngalangala tshoṱhe ha murafho wonoyo ri tshi kwama zwa khalitsha na mvelele yalwo. Nga zwenezwo ndi zwa ndeme uri hu sa tendelwe u ngalangala ha maipfi na luambo nga tshitshavha tshiṅwe na tshiṅwe. Ri tshi redza zwe Dalby (2003:143) a amba nga izwo zwo bulwaho afho nṱha u ri: But language is a powerful symbol of a group's identity. Much of the cultural, spiritual, and intellectual life of a people is experienced through language and spoken words. This ranges from prayers, myths, ceremonies, poetry, oratory, and technical vocabulary to everyday greetings, leave takings, conversational styles, humor, ways of speaking to children, and terms for habits, behaviors, and emotions. When words and its language are lost, all of this must be refashioned in the new language—with different words, sounds, and grammar— if it is to be kept at all. For these reasons, among others, it is often very important to the community itself that its language and words survive. 18 A tshi isa phanḓa Dalby (2003:145) u sumbedzisa uri ndi kha luambo fhedzi ho shumiswa maipfi alwo hune ḓivhazwakale ya lushaka luṅwe na luṅwe ya nga anetshelwa na u pfukiselwa kha mirafho i ḓaho. Arali luambo na maipfi alwo zwa nga ngalangala zwi ngalangala na nḓivho ya ḓivhazwakale ya lushaka lwonolwo nahone zwi ita uri vhagudi vha dzinyambo vha kundelwe u guda nga ha lushaka lukene na zwine lushaka lwonolwo lwa ḓivha. Thomason (2001:41), a tshi ḓadzisa izwo zwo bulwaho afho nṱha u ri: The loss of language and its words brings loss of identity and sense of community, loss of traditional spirituality, and even loss of the will to live, to lose your language and its words is to lose your spiritual life, your very means of survival in this hostile world. Kha ṱhoḓisiso yawe Krauss (2007:21) a tshi amba nga ha u ngalangala ha maipfi na dzinyambo u ri u ngalangala ha maipfi ndi zwine zwa livhisa kha uri luambo lu ḓiwane lu kha u khombo ya u ngalangala tshoṱhe lu sa tsha ambwa nga nḓila kwayo. Ndi hezwi zwine a tshi zwi amba a ri, A language that continues to lose its words is in danger of becoming an endangered language, a language that is at risk of falling out of use. Or when speakers of certain language fail to use it correctly, use it in an increasingly reduced number of communicative domains, and cease to pass it on from one generation to the next in a correct manner (Krauss, 2007:21). U ngalangadza maipfi na luambo lwashu zwi livhisa kha u ḓo balelwa u bvisela khagala khalitsha ya lushaka, vhurereli ha lushaka nga nḓila kwayo vhunga zwo no bulwa afho nṱha uri zwoṱhe zwi tshenzhemea khwiṋe nga luambo na maipfi alwo. 19 2.5 ZWI VHANGAHO U NGALANGALA HA MAIPFI NA DZINYAMBO Muṅwe wa vhaḓivhi vha dzinyambo, a vhidzwaho Dressler ene u ri hu na nḓila nnzhi dzine dzinyambo na maipfi a nyambo zwa ngalangala ngadzo. U ri maipfi a a ngalangala musi hu si tshe na murafho u pfukiselaho maipfi a luambo kha murafho muswa lune ha sala hu si tshe na vhana kana murafho muswa u gudaho maipfi na luambo lwa murafho wonoyo. A tshi amba Dressler (1988:22) u sumbedzisa uri maipfi a a dovha a ngalangala musi muraḓo muthihi o salaho e eṱhe wa luambo lukene a tshi lovha zwa sia maipfi a luambo lwonolwo a tshi tou sala a tshi wanala maṅwalwani a lwonolwo luambo arali ho vhuya ha vha na maṅwalwa a luambo lwonolwo o vhuyaho a ṅwalwa fhasi kana kha vhurendi na dzinyimbo dza vhenevho vhathu. Ndi hezwi zwine ri tshi redza zwe a amba a tshi ṋea phambano ya izwo zwo bulwaho afho nṱha a ri: Endangered language is one with few or no children learning words of their language and an extinct language is one in which the last native speaker of words or language has died (Dressler, 1988:21). Maipfi a luambo a a dovha a ngalangala nga mulandu wa nḓowelo mmbi vhukati ha miṱa ine khayo vha vha tshi dzhiela fhasi maipfi a luambo lwavho na luambo lwavho lwa ḓamuni lune vhaaluwa vha si tame u pfukisela luambo lwonolwo kha vhana vhavho fhedzi musi vha tshi davhidzana nga tshavho vhaaluwa vhenevho vha vha vha tshi davhidzana nga luambo lwavho lwa ḓamuni ngeno vha tshi davhidzana na vhana vhavho vha tshi shumisa maipfi na luambo lusili. Zwenezwo zwi ita uri maipfi a luambo lwavho a ngalangale miṱani yeneyo nga zwiṱuku u swika hu sa tsha ambwa luambo lwa ḓamuni. A tshi amba Crystal (1995:76) u ri: 20 This is not usually a sudden event, but a slow process of each generation learning less and less of the subtleties of the language, until it remains only in poetry and song. For example, a family's adults may speak in an older native language, but when they have children, they may not pass on this language, and therefore the words and language die in that family. Brenzinger (1998:45) a tshi ḓadzisa zwe Dressler a amba afho nṱha a tshi amba nga ha u ngalangala ha maipfi na nyambo u ri: Word lost and language attrition is a process that affects speech communities where the level of linguistic competence or linguistic proficiency that speakers possess of a given language variety is decreased, eventually resulting in no fluent speakers of the variety. This may affect any language idiom, including dialects and languages. It is the loss of proficiency in a language at the individual level. Lindsay (1998:47) ndi a sumbedzisaho uri murafho muswa, wone u teaho u hwala vhuḓifhinduleli ha u vhona uri maipfi na nyambo zwi sa ngalangale nga u zwi guda ndi wone u re fhasi ha mutsiko nga nṱhani ha nyanḓadza mafhungo i itaho uri vha vhone hu si na ndivho kha u guda na u dzhiela nṱha nyambo na maipfi zwa luambo lwavho. A tshi zwi sumbedzisa Lindsay u ri: The younger generation feels the pressure especially strongly; television and movies often send a message that discourages the maintenance of community values, inviting young viewers to join a more glamorous and more commercialized world that has no apparent connection to their native community and its elders and traditions (Lindsay, 1988:47). 21 Bentley (2010:57) u ri u dzulelana ndi zwiṅwe zwine zwa vhanga uri maipfi a luambo vhukati ha nyambo mbili dzi re tsini na tsini a milane hu shume a luṅwe luambo lune lwa nga vha lu lwone lu dzhielwaho nṱha kha dzenedzo nyambo mbili zwi tshi itwa nga zwa polotiki kana lu luambo lu shumesaho kha zwa makwevho. Ndi hezwi zwine a tshi amba nga maipfi awe ra pfa a tshi ri: Word lost and language death occurs in unstable bilingual or multilingual speech communities as a result of words or language shift from a regressive minority language to a dominant majority language (Bentley, 2010:57). U khwaṱhisa zwo bulwaho afho nṱha, Kulick (1994:4) ndi ane a bula uri nḓila ine ra bula maipfi musi ri tshi amba luambo i a ṱuṱuwedzwa na nga nḓila ine vhane ra dzula navho kana vhane ra vha vhaḽedzani navho vha bula ngayo maipfi. Izwi ndi zwine zwa nga ita uri maipfi o teaho a luambo a ngalangale zwi songo tea zwi tshi vhangwa ngauri ṱhuṱhuwedzo ya maṅwe maipfi i songo teaho ndi khulwane u swika ngafhi. Afha fhasi ri tshi redza maipfi awe ri pfa Kulick (1994:4) a tshi ri: Language also changes very subtly whenever speakers come into contact with each other. No two individuals speak identically. People from different geographical places clearly speak differently, but even within the same small community there are variations according to a speaker‘s age, gender, ethnicity and social and educational background. Through our interactions with these different speakers, we encounter new words, expressions and pronunciations and integrate them into our own speech. Even if your family has lived in the same area for generations, you can probably identify a number of differences between the language you use and the way your grandparents speak. Every successive generation makes its own small contribution to language change and when sufficient time has elapsed the impact of these changes becomes more obvious. 22 Diamond (1993:35) a tshi ḓadzisa zwo bulwaho afho nṱha u ḓadzisa nga u rali: In most cases, language loss or word loss is a gradual and occurs through the long course of the integration of one society with another via political unification, mobility, intermarriage, or education. Muṅwe wa vhaḓivhi vha dzinyambo a vhidzwaho nga ḽa Woodbury ndi ane a amba uri maipfi a luambo na nyambo zwi a ngalangala nga u luambo lwonolwo na maipfi a luambo lwonolwo zwa ḓiwana zwi fhasi ha mutsiko wa u ḓiwana zwi tshi kombetshedzea u ṱanganywa na luambo luhulwane khalwo. Ndi afho hune wa wana vhathu vha luambo luṱuku vha tshi kombetshedzea u guda luambo lune lwa vha lusili nga nṱha ha lwa vhone vhaṋe. Kanzhi ndi hune na wana luambo lwonolwo lu tshi mbo ṱutshela u guda luambo lwa vhone vhaṋe na zwine khalitsha yavho ya vhonala na u ḓidzumbulula ngazwo. U fana na zwo iteaho ngei Denmark na Turkey sa zwine Woodbury (2006:57) a zwi ambisa zwone afha fhasi. Far more often, however, words and languages get lost when a community finds itself under pressure to integrate with a larger or more powerful group. Sometimes the people learn the outsiders' language and words in addition to their own; this has happened in Greenland, a territory of Denmark, where Kalaallisut is learned alongside Danish. But often the community is pressured to give up its language and even its ethnic and cultural identity. For an example, the ethnic Kurds in Turkey were forbidden by law to print or formally teach their languages. It has also been the case for younger speakers of Native American languages, who, as recently as the 1960s, were punished for speaking their native languages at boarding schools. Maipfi a luambo lu sa shumiho kha masia manzhi a zwa vhutshilo, sa zwa polotiki na zwa makwevho a a ngalangala a vho milwa nga ayo a shumiseswaho kha masia manzhi a zwa vhutshilo. Ndi hezwi zwine Crystal (2004:31) a ri: 23 Speakers of some languages, particularly regional or minority languages may decide to abandon words based on economic or utilitarian grounds, in favour of words regarded as having greater utility or prestige. U bva kha bugu yavho ―The Loss of Language skills‖, Lambert & Freed (1982:12) vha sumbedzisa uri luambo na maipfi alwo zwi a ngalangala zwi tshi vhangwa nga mulandu wa u shumiswa ha maipfi a nyambo mbili musi muthu a tshi khou amba mafhungo awe. Nga iṅwe nḓila muthu a tshi amba mafhungo awe u shumisa maipfi o fhambanaho a nyambo mbili dzo fhambanaho. Ha koni u amba fhungo ḽa fhelela o shumisa maipfi a luambo luthihi. Hezwi ndi zwine vha zwi vhidza ―Language attrition‖ ine musi vha tshi i ṱalutshedza Lambert na Freed (1982:12) vha ri: It is the loss of words of first or second language or a portion of that language by individuals. It is more common to speakers who routinely use more than one language thus tending to use both languages in a single sentence. 2.6 ZWINE ZWA NGA THIVHELA U NGALANGALA HA MAIPFI NYAMBONI Hu na mihumbulo minzhi yo fhambanaho u bva kha vhasedzulusi na vhaḓivhi vha dzinyambo nga ha zwine zwa nga itwa kha u thivhela u ngalangala ha maipfi na luambo. Crystal (1995:143) u sumbedzisa uri fhungo ḽa u vhulunga maipfi na luambo uri zwi sa ngalangale ḽi ṱoḓa mutingati vhukati ha vhathu na zwiimiswa u ya nga u fhambana hazwo. U ri a tshi amba a sumbedzisa uri heḽi fhungo ḽi ṱoḓa vhaḓivhi vha dzinyambo, vhaḓivhivhi vha ―anthropology‖ na vhane vha vha na dzangalelo uri vha bvisele khagala nyambo u mona na ḽifhasi dzine vha vhona dzi kha khombo ya u xelelwa ha maipfi na u vha khakhathini ya u ḓo ngalangala. Vha dzi gude lwo fhelelaho, vha bveledzise ṱhalusamaipfi dza idzo nyambo, bugu dza ḓivhaluambo dza nyambo idzo, muṅwalo na maṅwalele a nyambo idzo nahone hu gudiswe vhaṋe vha nyambo 24 idzo vhudededzi na vhaḓivhi vha nyambo uri vha ḓo kona u gudisa vhaṅwe nga ha maipfi na nyambo idzo. A tshi isa phanḓa Crystal (1995:143) u sumbedzisa hafhu uri hu tea u humbelwa muvhuso na zwiimiswa zwawo uri zwi tikedze, u tsireledza na u ṱhonifha nyambo dzenedzo dzine dza vhonala dzi kha khombo ya u xelelwa nga maipfi na u ḓo ngalangala. Ri tshi redza zwe a amba Cystal (1995:143) u ri: Linguists, anthropologists and other interested individuals need, as a minimum, to identify which languages are endangered around the world, to learn enough about each of them to produce a dictionary, a grammar, and a written form of the language, to train native speakers of these languages as teachers and linguists, and to secure government support for protecting and respecting these languages and their speakers. U ya nga Crystal (1995:149) tshitshavha tshi lilaho u vhulunga na u tsireledza maipfi a luambo lwatsho na luambo tshi na maga manzhi ane tsha nga a dzhia u fana na zwe zwa itwa kha luambo lwa Tshihevheru na Tshiairishi, dzone nyambo dze dza wana nga maanḓa thikhedzo u bva kha zwa polotiki na kha zwiimiswa zwo fhambanaho zwa muvhuso na zwi si zwa muvhuso musi nyambo idzi dzi tshi khou dzhenelelwa nga ṱhuṱhuwedzo u bva kha luambo lwa Tshiisimane. Vhaḓivhi vha nyambo vha dovha vha sumbedzisa uri luambo na maipfi alwo zwi a vhulungwa uri zwa sa ngalangale nga u thoma zwikolo zwa ndelazwixele hune vhana vha gudiswa nga luambo lwavho lwa ḓamuni nahone nga vhalala vha luambo lwonolwo 25 u fana na zwo itea ngei kha ḽa New Zealand. Kha ḽa New Zealand, tshitshavha tsha Maori ndi tshe tsha thoma zwikolo zwa ndelazwixele he zwikolo zwenezwo khazwo ha tholwa vhalala vha tshitshavha tsha Maori he vhana vha vha tshi khou funzwa luambo lwa Maori fhedzi, mbekanyamaitele ye vhone vhaṋe vha i vhidza ―Tshiṱaha tsha luambo‖ (Language nests). Mbekanyamaitele iyi, henefha New Zealand, Hawaii na Alaska ndi he ya elela u vhuya u swika kha zwikolo zwa phuraimari huṅwe na kha zwikolo zwa sekondari muhumbulo muhulwane wo vha u wa u vhulunga luambo na maipfi alwo. Wade (1999:76) a tshi zwi amba u ri: In New Zealand, Maori communities established nursery schools staffed by elders and conducted entirely in Maori, called ―kohanga reo”, 'language nests'. There, and in Alaska, Hawaii, and elsewhere, this model is being extended to primary and in some cases secondary school. A tshi isa phanḓa Wade (1999:77) u sumbedzisa uri kha ḽa California vha na mbekanyamaitele yavho ya luambo ine kha vhupo vhune vhalala vha hone vha vha vho sala vhe vhaṱuku, vhana vha hone vha tea gudiswa maipfi na luambo lwavho u bva kha vhalala vhenevho vho salaho zwi na mbadelo ṱhukhuṱhukhu i ṋewaho vhenevho vhalala, vhone zwiko zwa maipfi o teaho na luambo lwa vhupo honoho. Hu dovha ha vha na maguvhangano manzhi, dzikhonifarentsi nnzhi na maṅwalwa manzhi a ṱuṱuwedzaho nyaluwo, u tikedza vhathu, zwikolo na zwitshavha kha ndingedzo dzoṱhe dzine dza itwa kha u alusa na u thivhela u ngalangala ha maipfi na luambo. Nga nṱha ha izwo, vhaḓivhi vha dzinyambo vha sumbedzisa uri vhasedzulusi vha nga thusedza kha u vhulunga luambo na maipfi na nga u tou shumisa dzividiothaeiphi, dzikhasete na u tou zwi ṅwala maṅwalwani lwa tshiofisi na lu si lwa tshiofisi na nga u ita mupindulelo ho teaho, hu dovhe hu itwe tsenguluso dzo dziaho dza nḓivho ya maipfi na milayo ya luambo lwonolwo nahone hu ṅwalwe na ṱhalusaipfi dza luambo. 26 Researchers make videotapes, audiotapes, and written records of language use in both formal and informal settings, along with translations. In addition, they analyze the vocabulary and rules of the language and write dictionaries and grammars (Wade, 1999:78). U ya nga David Crystal, a tshi sumbedzisa nga ha zwine zwa nga itwa kha u thivhela u ngalangala ha maipfi na nyambo u sumbedzisa uri zwi nga vha zwo lengaho kha u ita ndingedzo dza u thivhela u sa ngalangala ha maipfi na luambo kha tshitshavha tshine vhaṋe vha luambo vha nga vha vhe vhaṱuku kana vho aluwesa kana tshitshavha tshenetsho tshi si na dzanangalelo ḽa u vhuedzedza nyimele ya luambo lwatsho ngonani. Honeha zwi a konadzea u ita mvusuludzo ya luambo na maipfi alwo lwa vha na vhutshilo vhuswa. U ya nga Crystal (1999:3) hu na maga ane arali a tevhelwa, luambo na maipfi alwo zwi nga vha zwo tsireledzeaho na u vhulungea. U ri ḽiga ḽa u thoma ndi ḽa uri tshitshavha tshone tshiṋe tshi tea u tenda kha u ḓidzhenisa kha uri luambo na maipfi alwo zwi khou tea u vhulungwa na u tsireledzwa. Arali zwa sa ralo ndingedzo dzoṱhe dzine dza nga itwa kha u tsireledza maipfi na luambo ulwo zwi ḓo vha u ḓinetisa. A tshi amba nga iḽi ḽiga Crystal u sumbedza uri zwitshavha zwinzhi ndi zwi sa tami maipfi na nyambo zwadzo zwi tshi vha zwo vhulungeaho na u tsireledzea, a vha ḓidini ngazwo hezwo. Zwine vhone vhaṋe vha takalela zwone ndi u ḓivhona hu u fhaḓwa nga u dzhenelelwa nga nyambo na maipfi asili, nyambo na maipfi ane vhone vha a dzhia e o dzikaho, nyambo dzi vha ṋeaho mishumo na matshilele a vhonalaho e a maimo a nṱha. Hezwi ndi zwine Crystal a ri kuhumbulele ukwu ndi kune kwa tea u ṱhonifhiwa honeha ndi kune a ku tei u sokou litshiwa kwo ralo ku sa itelwi khaedu ya u ku shandukisa mihumbuloni ya vhathu. Hezwi ndi zwine ene muṋe Crystal (2001:7) kha nyambedzano yawe na Jack Scholes a zwi vhea nga u rali, ―we must remove this linquistic apathy within such communities‖. 27 A tshi isa phanḓa u ri hu tea u vha na u sumbedza ṱhonifho dza nyambo dzi vhonalaho sa dzone ṱhukhu. A tshi isa phanḓa u eletshedza uri hu vhe na ndambedzo i itwaho i kha sia ḽa masheleni uri hu ḓo kona u thomiwa mabuḓo, hu ḓo kona u wana na zwishumiswa na u ḓo pfumbudzwa ha vhadededzi vhane vha ḓo thusa kha u gudisa zwitshavha kha u vhulunga na u tsireledza maipfi na nyambo nga u fhambana hadzo. A tshi isa phanḓa Cystal (1999:3) u ri: In huge number of cases, there need to linguists, to get on with the basic task of putting words and language down on paper. That‘s the bottom line, isn‘t, getting the language and its words documented, recorded, analyzed, written down. Kha u ita izwo zwoṱhe zwo bulwaho afho nṱha Crystal u sumbedzisa uri zwoṱhe zwi na ndivho. Ndivho ya u thoma ndi ya zwa pfunzo, uri vhathu vha kone u vhala na u guda nga ha luambo lwavho vhunga lu tshi ḓo vha lu tshi vho wanala maṅwalwani. Ndivho ya vhuvhili u sumbedzisa uri, sa zwine ra ita ri tshi lila u vhulunga na u tsireledza zwoṱhe zwifuwo na zwimela kha u fa, u fa na u ngalangala ha maipfi zwi fhungudza vhuhulwane ha shango ḽashu, vhuhulwane siani ḽa zwa u ṱalifha na ḓivhazwakale ya lushaka na u nḓivho ya khalitsha ya lushaka lwonolwo. Crystal (1999:4) a tshi sumbedzisa vhuhulwane ha luambo kha u vhulunga khalitsha u ḓadzisa nga uri, ―every language and its words is a temple in which the soul of those who speaks it is enshrined‖. 2.7 THYIORI DZIKWAMAHO U NGALANGALA HA LUAMBO NA MAIPFI ALWO Vhaḓivhi vha nyambo vha fanaho na David Crystal vha bula uri luambo na maipfi alwo zwi a ngalangala zwi tshi itwa nga nṱhani ha uri vhaṋe vha luambo vhone vhaṋe vha tou funa lu tshi ngalangala, vha sa zwi iti tshithu nge vha vhona lu tshi nga a si lwa ndeme, 28 vha tendelela hu tshi dzhenelela maipfi a nyambo dzisili, dzine kha vhone vha vhona dzi nyambo dzo vuḓaho, nyambo dzine musi vha tshi dzi amba na u bula maipfi adzo vha pfa dzi tshi vha vhea nṱha, nyambo dzine vhone vhaṋe vha pfa dzi nyambo dza mishumo. Kha avha ndi vhane arali zwa sa tou bva kha vhone vhaṋe uri vha tama u shandukisa nyimele ya maipfi na luambo lwavho, ndingedzo dzoṱhe dzine dza nga itwa kha u vhuedzedza nyimele iyi hu ḓo vha u ḓinetisa. U ri a tshi zwi bula Crystal (2001:7) a ri: First of all, there has to be a willingness on the part of the people themselves to save their language. It is only possible to remove the linquistic apathy in a community if they stand up on their own and say ―We must save our our language.‖ I call this the ―bottom up factor.‖ Musi hafhu ro sedza ḽiṅwe ḽiga ḽine ra nga thivhela hafhu u ngalangala ha maipfi na luambo, Crystal (2001:7) u dovha a sumbedza hafhu zwine arali ri tshi khou tou pindulela ra nga ri ndi ndingedzo ya u bva nṱha ri tshi ya fhasi. Kha ḽiga iḽi hu sumbedzwa uri arali zwa sa thoma u bva kha muvhuso, u bva hanengei nṱha khawo wo shumisa ndayotewa ine ya ombedzela tsireledzo ya luambo na maipfi, nga u shumisa mivhusoyapo na u shumisa zwiimiswa zwi ngaho zwikolo, a hu na maipfi a luambo na nyambo dzine dza nga lalama arali zwa sa thoma nṱha muvhusoni. Kuṅwe kuhumbulele ndi ku sumbedzisaho uri u vhulunga na u tsireledza maipfi na luambo ndi zwi ḓuraho vhukoni. Hu tea u vha na vhaḓivhi vha konaho u tsireledza na u vhulunga luambo na maipfi alwo. Vha sengulusa luambo, ḓivhaluambo yalwo ya ṅwalwa fhasi, ṱhulusaipfi dza luambo dza ṅwalwa, zwiṱori zwa luambo lwonolwo zwa ṅwalwa fhasi na u rekhodiwa fhasi uri zwi ḓo kona u funziwa. Hezwi zwa amba uri hu ḓo tea u vha na vhadededzi vha u funza, hu ḓo vha na u gudiswa ha vhadededzi uri vha 29 tea u funza hani nahone hu vhe na zwishumiswa zwine zwa ḓo shumiswa kha u funza na u guda. Sandra J. S, (1999: 7) ene a tshi bvisela khagala kuhumbulele kwawe nga ha nḓivho ya maipfi na luambo lwa ḓamuni nga thyiori yawe ―Communicative Language Teaching” u sumbedzisa uri nyambo dzisili dzi gudisea khwiṋe kha ṅwana arali e na nḓivho yo fhelelaho ya maipfi a lumbo lwawe lwa ḓamuni. A tshi isa phanḓa u ri: Language is seen as a social tool that speakers use to make meaning; speakers communicate about something to someone for some purpose,either orally or in writing. Izwo zwo bulwaho afho nṱha ndi zwi khwaṱhisaho vhuṱhogwa ha nḓivho ya maipfi na luambo lwa ḓamuni kha vhathu vhoṱhe hu tshi katelwa na vhana. A tshi isa phanḓa Sandra J. S, (1999: 7) u sumbedza uri ndi nga maipfi na luambo lwa hayani hune nḓivho na vhukoni ha ṅwana ha kona ḓivhonadza kha tshiṅwe na tshiṅwe tshine a ita. S a n d r a J. S, (1999: 8) u dovha a sumbedza uri luambo na maipfi alwo ndi zwone zwi fhaṱaho mvelele ya lushaka luṅwe na luṅwe, zwenezwo lushaka lu sa ḓivhiho luambo na maipfi alwo lu xedza mvelele. A tshi fhedzisisa u ombedzela uri ndi zwa ndeme uri vhana vha ṱuṱuwedzwe u ḓidzhenisa kha vhunzhi ha zwithu zwi lilaho u shumiswa ha luambo kha zwikhala zwinzhi zwa u guda. Ri tshi redza zwe a amba ri pfa Sandra J. S, (1999: 7) a tshi ri: ―It is essential that learners be engaged in doing things with language—that is, that they use language for a variety of purposes in all phases of learning‖. 30 2.8 MVALATSWINGA Kha ndima iyi ho bviselwa khagala zwine vhaṅwe vhaṅwali, vhasedzulusi na vhaḓivhi vha dzinyambo vha amba zwone musi ho sedzwa kungalangalele kwa maipfi na nyambo. Ndeme ya uri luambo lu shanduke, na zwine nyambo nga u fhambana dza alusa luambo ngadzo dzo bviselwa khagala.Ho bviselwa zwivhangi zwa u ngalangala ha maipfi na maga ane a nga tevhelwa musi hu tshi lilwa u thivhela nyimele dzi itaho uri luambo lu ngalangale na u xedza maipfi. Ho sumbedziswa vhuṱhogwa ha zwitshavha zwone zwiṋe uri mafhungo a u vhulunga maipfi avho na luambo lwavho zwi bva kha vhone vhaṋe, arali zwa sa thoma kha zwitshavha zwone zwiṋe ndingedzo dzoṱhe dzine dza nga bva kha masia oṱhe nga u fhambana hu ḓo vha u ḓinetisa. Muvhuso na wone u tea u ḓidzhenisa lwo fhelelaho kha u vhona uri maipfi na nyambo dzi shumiswaho a dzi khou dzhielwa fhasi u thusedze na nga masheleni, na nga u pfumbudza vhadededzi vha u ḓo gudisa zwitshavha kha u tsireledza luambo na maipfi alwo. 31 NDIMA YA VHURARU 3 MADZINA O NGALANGALAHO KHA TSHIVENḒA 3.1 MVULATSWINGA Kha ndima iyi hu ḓo bviselwa khagala madzina ane a vhonala a tshi khou ngalangala kha luambo lwashu lwa Tshivenḓa. Madzina ane a vhonala a sa tsha shumiswa kana u shumiseswa nga vhuḓalo hu na uri o vha o tea u vha a tshi kha ḓi shumiswa.Hu ḓo bviselwa khagala uri ndi ngani maipfi ayo a tshi vhonala a sa tsha shumiseswa, nahone arali hu na ane a khou shumiswa vhudzuloni hao zwi ḓo bviselwa khagala. Madzina ayo a tshi bviselwa khagala a ḓo bviselwa khagala nga u tou a khethekanya nga zwigwada. Hu ḓo vha na madzina a zwishumiswa zwinzhi nga u angaredza,hu tshi ḓo angaredzwa zwiḽiwa, mitshelo, zwifuko na zwiṅwe. Hu ḓo dovha ha vha na madzina a angaredzaho na maitele a zwithu. 3.2 MADZINA O NGALANGALAHO KHA SIA ḼA KUMALELE KWA TSHIVENḒA U ya nga Milubi (1984:128) kumalele kwa Tshivenḓa, u fana na kha dziṅwe tshaka ku na luambo lwa hone, luambo lu shumiswaho lu songo ḓoweleaho, luambo lu shumiswaho henefho kha nyimele ya lumaloni. Luambo ulwu lu katela masheleni a bviswaho musi hu kha mishumo yeneyo zwiambaro na zwiḽiwa zwi ḽiwaho misi yeneyo ya mbingano. Kha mbekanyamushumo ya tshiṱitshi tsha Phalaphala, muṅwe wa dziphurofesa vho no yaho u awela vho sumbedzisa zwinzhi nga ha maipfi ane a khou ngalangala kha Tshivenḓa. Vho kwamavho na maipfi kha sia ḽa zwa mbingano.Vha tshi amba vho 32 sumbedzisa uri vhana vha musalauno maipfi a fanaho na aya a tevhelaho ndi ane a vha nga a ḓivhi vhunga a sa tsha shumiswa ano maḓuvha. Hu na tshelede ine ya bviswa musi muthu a tshi thoma u mala musidzana, mapfangannyi (Milubi,1984:128).Vhathu vhanzhi ano maḓuvha a vha i ḓivhi uri ndi mapfangannyi. Ipfi iḽi ḽo ngalangala ngauri ano maḓuvha tshelede vhomakhulu vha tou ta gemo ḽuthihi ḽihuluhulu zwa vha zwo fhedzana. Masheleni manzhi u ya nga misho ya mamalele a hu tshe na. Luambiso, hei ndi tshelede ine ya bviswa musi vha muṱa vha tshi ḓivhiga uri vho tama u mala kha muṱa mukene. Musi vha muṱa vho tama khomba muṱani mukene, vha a rumela ṋenḓila wa u tshimbidza mafhungo eneo a u ambisa khomba. Vha tshi ya muṱani wa khomba yeneyo vha ṱuwa na tshelede ya luambiso. Masheleni aya ha tsha bviswa musi hu tshi itwa zwa u ambisana vhunga ano maḓuvha muṱhannga na khomba yawe vha tshi vha vhone vhaṋe vhane vha ḓitshimbidzela mafhungo avho. Dzina iḽi ḽa luambiso a ḽi tsha shumiswa, nga nṱhani ha zwenezwo ipfi iḽi ḽi khou ṱhoṱhela milomoni ya vhathu. Musi mukwasha a tshi ṱoḓa u dzhena muḓini wa vhomakhulu ha sokou dzhena a tshi zanyuka lini, hu na masheleni ane a tea u thoma u a bvisa a konaha u tendelwa uri a kande miṱa ya vhomakhulu wawe, hei ndi ine nga tshikale ya vha i tshi vhidzwa khandamuṱa (Milubi,1984:128). Ano maḓuvha a hu tsha bvisiwa tshelede ya dzina iḽi vhunga ano maḓuvha mukwasha na khomba yawe vha tshi sokou dzhena vha tshi zanyuka vhomakhulu vha sokou vhona nga goloi muṱani huṅwe na u ḓivhadzwa vha songo ḓivhadzwa kana ho sokou pfi ndi khou vhuya na mueni nga uyo wa khomba ya hone. 33 Mukwasha u ḓo ri o no tendelwa u kanda miṱa ya vhomakhulu, a ḓo ḓi dovha a bikelwa zwiḽiwa hafhu a ḽa, kanzhi vhakwasha vha tshi ḽa zwiḽiwa ha vhomakhulu a vha ḽi vha fhedza lini, vha a sia. Zwiḽiwa zwo salaho musi vhakwasha kana ene muṋe mukwasha o zwi sia zwi na dzina. Heḽi dzina a ḽi tsha ambiwa ano maḓuvha, ḽo ngalangala. Dzina iḽi ndi makokosha, a ḽi tsha shumiswa ngauri ano maḓuvha mukwasha ha tsha dala ha vhomakhulu a eḓela kana lwa u dzula hone, ano maḓuvha vhakwasha vhunga vhe vhathu vha zwikhuwani, vha vhuya na vhafumakadzi vha vhuyela dzihodelani vha eḓela hone. Zwenezwo makokosha ha tsha wanala, ndi ngazwo na dzina iḽi ḽi tshi khou ngalangala. Hu na khumbelatshiashi, ano maḓuvha tshelede iyi vhomakhulu a vha tsha i wana, na u i ḓivha a vha i ḓivhi vhunga kha murafho une ra vha khawo tshelede iyi a i tsha bviswa vhunga khomba dzi tshi dzulela u dalela vhaṱhannga vhadzo zwifhinga zwoṱhe nga hune vha funa ngaho. Dzikhomba a dzi tsha tou humbelwa nga vha vhuhadzi sa zwiḽa kale he dza vha dzi tshi tou humbelwa uri dzi ḓe dzi dale vhuhadzi, vha ḓo ri vho humbelwa, vhomakhulu vha ḓo konaha u nyaga tshelede ya khumbelatshiashi, tshelede ine ya badelwa musi khomba i tshi humbelwa nga vha vhuhadzi (Makuya & Mudau,1989:84). Mukwasha arali e na zwa ṋalani dzawe, arali a tshi tama u takadza vhomakhulu wawe vhunga vho mu bebelwa musadzi, u a mbo ḓi ṋekedza vhomakhulu ḓingamela. Hei ndi kholomo ine mukwasha a i sumba vhomakhulu uri vha ḓiḽele. Ipfi iḽi vhathu a vha ḽi ḓivhi vhunga maitele aya a sa tsha itiwa. Vhakwasha vha ano maḓuvha a vha na zwifuwo sa vhaḽa vha kale. Musi mukwasha o ima zwavhuḓi a sa tambuli, a na zwa ṋalani dzawe. O fuwa zwifuwo zwavhuḓi, arali a tshi zwi funa u takadza mme a musadzi wawe vhunga vho mu bebela musadzi, a nga vha ṋea nzadze, hu u livhuwa hafhu u bebelwa musadzi. Makuya na 34 Mudau (1989:86) vha tshi ṱalutshedza nzadze vha ri ndi kholomo i no ṋewa mme a mufumakadzi nga mukwasha, i si ya u ṱhavha lini, ya u fuwa. Ano maḓuvha maitele aya ha tsha wanala. Vhomme vha vho tou rengelwa zwifhiwa zwi fanaho na mimoḓoro na zwiṅwe. Ndi ngazwo iḽi ipfi ḽo ngalangala milomoni ya vhathu. Mukwasha ha sokou sumbedzwa khomba yawe nga mahala lini, hezwi ndi iḽa misi muṱhannga a tsha ḓi ambiselwa khomba, musi vha tshi khou sela na u pfunda mukwasha o vha a tshi ri u lila u vhona khomba yawe a tea u thoma u bvisa masheleni a u mu vhona na uri a kumedzwe ene tshoṱhe. Tshelede iyi i na dzina ḽo teaho, ḽine ngauri ano maḓuvha mukwasha na khomba yawe vha dzulela u vhonana hoṱhe hoṱhe dzina ḽa tshelede iyi ḽi khou ngalangala, ndi tshelede ino vhidzwa musumbuluwo (Makuya & Mudau,1989:84). Musi mukwasha a tshi vhinga khomba yawe, misho yoṱhe ya lumalo yo no khunyelela, ha sokou mu dzhia lini, u bvisela vhomakhulu nngu kana mbudzi vha ralo u ḓikanda ngayo, hei nngu kana mbudzi i na dzina ḽo teaho ḽa u i vhidza, ndi tsinḓelamavu. Dzina iḽi a ḽi tsheho, ḽo ngalangala vhunga ano maḓuvha ho no sala zwa minyanya ha ṱoḓwa na vhathu vha u bika ha bikiwa ha ḽiwa nga vhathu vhoṱhe vha shango. Vhomakhulu tsinḓelamavu a vha tsha dzi wana. Vhaṅwe vhanna kale vho vha tshi dzhia vhafumakadzi vha dzula navho vha songo vha dzea, vha ḓi dzula muḓi wa fhatwa wa tshena. Mufumakadzi uyo ane a dzula na munna wawe a songo mu dzea u na dzina ḽine a vhidzwa ngaḽo. Vho vha vha tshi mu vhidza mutolwa. Ano maḓuvha dzina iḽi a ḽi tsha vhidzwa muthu vhunga ḽi tshi pfala ḽi sa ṱanganedzei. Ḽi khou ngalangala tshoṱhe. Arali zwa vhuhadzi zwa sa tshimbile, vhunga vhuhadzi vha tshi ndi ṋama ya thole ya fhufhuma ri a fhunzhela, khomba iyo vha vhuhadzi vha tshi pfa uri hai, uyu a si musadzi 35 wa tshithu, vha a muhumisela ha vhabebi vhawe. A vha tsha mu ṱoḓa ṱhamusi zwo bva nga nṱhani ha zwiito zwawe zwi sa ṱanganedzei sa vhudzhulumba kana a tshi nga vha a tshi khou buba a songo ṱohola, musi a tshi humiselwa hayani hawe u humiselwa na tshelede ya beletshedzo. Tshelede iyi ano maḓuvha a i tshe ho ngauri vhone vhaṋe vhasidzana vha tshi pfa zwi tshi vhavha vha sokou doba thundu dzavho vha ḓidzhenela dzigoloini dzavho vha ḓihumela ha vhabebi vhavho. Vhomakhulu a vha tsha wana tshelede ya beletshedzo. U malwa ha khaladzi zwo vha zwi tshi thusa khaladzi wa mutukana. Khaladzi o vha a tshi malwa kale nga kholomo, kholomo dzenedzo dza thusavho khaladzi awe uri a malevho wawe musadzi. Kholomo hedzo dzo vha dzi na dzina ḽadzo. Huṅwe zwo vha zwi tshi ḓi nga arali o malwa nga masheleni, masheleni eneo kana kholomo dzenedzo dzo vha dzi tshi vhidzwa nga dzina ḽo teaho, dzo vha dzi tshi vhidzwa dzekiso. Dzekiso ndi kholomo kana masheleni ane e khaladzi wa musidzana o maliswa ngao masheleni ayo kana kholomo idzo dza malela khaladzi awe mufumakadzi. Ano maḓuvha a hu tshe na zwa dzekiso vhunga vhaṱhannga vhone vhaṋe vha tshi vho tou ḓishumela. Dzina iḽi ḽo ngalangala na murafho wo fhiraho we wa vha u tshi ita zwa madzekiso. Madzina oṱhe o bulwaho afho nṱha a nga angaredzwa nga ṱhebulu i tevhelaho afha fhasi: Thebulu 3.2 Maipfi 1 Mapfangannyi Kiḽasi ya dzina 6 (Ma-) Ṱhalutshedzo Tshelede 2 Luambiso 11 (Lu-) Tshelede 3 Khandamiṱa 9 (N-) Tshelede 36 Kuvhumbelwe Thangi+ḽiiti +phiriphozishini+ ḽivhudzisi. Ma-+ pfa + nga + nnyi. Thangi+mudzi + muengedzo+ pfalandoṱhe ṱhaphuwi. Lu-+-amb- + -is- + -o. Thangi+ḽiiti + dzina. N-+kanda+ miṱa. 4 Makokosha 6 (Ma-) Zwiḽiwa 5 Khumbelatshiashi 9 (N-) Tshelede 6 Ḓingamela 5 (Ḽi-) Kholomo 7 Nzadze 9 (N-) Kholomo 8 Musumbuluwo 3 (Mu-) Tshelede 9 Tsinḓelamavu 9 ( N-) Nngu/ Mbudzi 10 Mutolwa 1 (Mu-) Musadzi 11 Beletshedzwo 5 (Ḽi-) Tshelede 12 Dzekiso 5 (Ḽi-) Tshelede Thangi+ḽiiti + pfalandoṱhe ṱhaphuwi. Ma-+kokot + -a. Thangi+ḽiiti + dzina. N-+humbela + tshiashi. Thangi+mudzi + pfalandoṱhe ṱhaphuwi. Ḽi-+ingamel- +-a. Thangi+mudzi + pfalandoṱheṱhaphuwi. N-+-dzadz-+-e. Thangi+mudzi + pfalandoṱhe ṱhaphuwi. Mu-+-sumbuluw- + -o. Thangi+ḽiiti + dzina. N-+ sinḓa + mavu. Thangi+mudzi + muengedzo+ pfalandoṱhe ṱhaphuwi. Mu-+-tol- + -w- + -a. Thangi+mudzi + pfalandoṱhe ṱhaphuwi Ḽi-+-fheletshedz- + -o. Thangi+mudzi + muengedzo + pfalandoṱhe ṱhaphuwi. Ḽi-+-dze- + -is- + -o. 3.3 MADZINA O NGALANGALAHO KHA SIA ḼA ZWIḼIWA KHA TSHIVENḒA Kha bugu yawe Makuya na Mudau (1989:81) vha sumbedzisa u ri: Kha Tshivenḓa u bva na kale na kale Vhavenḓa ndi vhathu vhe vha vha vhe na zwiḽiwa zwavho zwa sialala. Zwiḽiwa izwo zwo ngalangala na murafho wa vhalala, a vho ngo sia vho gudisa murafho une wa khou sala uri zwiḽiwa izwo zwi vhe zwo vhulungeaho. Zwiḽiwa izwo zwo vha 37 zwi na madzina azwo u ya nga u fhambana. Nga nṱhani ha u dzhenelela tshoṱhe ha zwiḽiwa zwa vhukovhela kha murafho uno, madzina a zwiḽiwa zwashu o ngalangala. Madzina ayo hu katela a tevhelaho afha kha mafhungo aya: Musi vhana vhe mabephani a fanaho na zwikona, zwifasini na huṅwe ho fhambanaho, vhabebi vhavho vha vha isela zwiḽiwa zwa u ḽa vha tshi itela u fhodza nḓala. Hezwi zwiḽiwa zwi na dzina ḽazwo, zwi vhidzwa milosho. Ano maḓuvha a hu tshe na milosho ngauri arali ha vhuya ha vha na mabepha hu dzula ho ḓala vhathu vha u rengisa. Vhana vha fariswa masheleni a si na vhukono. Hezwi zwi itisa uri dzina ḽa milosho ḽi ngalangale, vhathu a vha tsha ḽi ḓivha, vhudzuloni haḽo hu vho shuma mbuvha. Kale musi shango ḽi tshe ḽo lala, vhuthu vhu tshe ho fhaṱela kha vhathu, hu tshe na u shumisana u fana na zwa u ramba madavha. Vhathu vhe davhani ḽa mukene, ḽi nga vha davha ḽa u ṱahula, ḽa u umbula nḓuhu kana ḽa u remulula maakhatho. Vhashumi avho vha davha vho vha tshi iselwa zwiḽiwa vhe henengei davhani uri vha ḽe vha netuluwe. Zwiḽiwa izwo zwo vha zwi tshi vhidzwa mifaelo (Makuya na Mudau,1989:85). Zwa zwino a hu tshe na zwiḽiwa izwi vhunga vhathu vha sa tsha ita zwa madavha. Vhathu vha vho tou humbela vhathu vhane vha ḓo vha badela masheleni a si na vhukono. Ndi ngazwo ipfi iḽi ḽa mifaelo ḽi sa tsha shumiswa, ḽo ngalangala. Musi mufumakadzi a tshi bika vhuswa a tshi bikela munna wawe, musi a tshi ṱoḓa u avhela kha ndilo ya munna wawe u thoma a avhela vhuṅwe thungo a kona u avhela ndiloni ya munna wawe. Vhuswa hovhuḽa ho vha hu na dzina ḽaho. Dzina ḽaho vhu vhidzwa mulingo. Vhaṅwe kha maṅwe mashango a no nga Tshaulu, Halambani na Gunda vha vhu vhidza muṱangaufa. Zwa zwino vhafumakadzi vha vho sokou avha na u bvisela thungo mulingo u songo bviswa. Ano maḓuvha vhuswa uvhu a vhu tsheho vhunga vhathu vha tshi vho ḽela dziṱafulani vhoṱhe nahone muṅwe na muṅwe a tshi vho tou ḓiavhela u shavha u sa tambisa zwiḽiwa nga u avhela muthu zwiḽiwa zwinzhi zwine a 38 ḓo ḽa a sa fhedze. Tshiṅwe hafhu ndi tsha uri ano maḓuvha vhafumakadzi a vha tsha vhone vha bikelaho vhanna vhavho hu bika vhathusi vho tou hiriwaho vha no badelwa masheleni a si na vhukono. Munamba ndi vhuswa vhu no bikwa nga mafhi, a nga vha mafhi a kholomo. Ndi vhuswa he ha vha vhu tshi ḓifha vhukuma, ho vha hu si na ane a sa vhu fune. Ndi ngazwo na murero, mmbwa munamba i a u funa i ro shaya mubikeli wo vhuya wa vha hone. U funwa nga muṅwe na muṅwe vhuswa uvhu ndi zwe zwa vha zwi tshi sumba u ḓifha haho. Vhuswa uvhu a vhu tsha bikwa vhunga ano maḓuvha mafhi a tshi vho tou rengiswa mavhengeleni nga masheleni a si na vhukono, na uri vhathu a vha tsha fuwa, zwa mbo ita uri ipfi iḽi ḽi ngalangale, a ḽi tsha ambwa nga nṱhani ha uri a vhu tsha bikiwa. Ano maḓuvha vhathu a vha tsha lima nga maanḓa. Naho vho sala vhane vha tsha ḓi lima fhaḽa na fhaḽa kha miṅwevho mivhundu, mavhele ane vha a kaṋa vha a dzhenisa maḓuluni. Vhaṅwe ano maḓuvha vha isa dzisaga dza mavhele avho zwigayoni vha dzhia migayo ngadzo. Ano maḓuvha a hu tshe na u vheya mavhele zwisikuni. Tshiitisi hu uri mavhele a zwisikuni a bva e matswumatswu nga nṱhani ha muunda. Kale vhathu vho vha tshi vhulunga mavhele avho zwisikuni. Vho vha vha tshi bika vhuswa ha madoni nga mavhele aya. Madoni ndi vhuswa vhune ha bikiwa nga vhukhopfu vhu ha mavhele a tshi bva tshisikuni (Milubi,1984:123). U sa tsha bikwa ha madoni ano maḓuvha zwo mbo ita uri ipfi iḽi ḽi mbo ngalangala. Nzingi a i tsha siiwa khalini ya u bika. Hezwi ndi zwine zwa itwa nga nṱhani ha uri zwi nga nga u vhonala hu u tambisa mugayo arali muthu a tshi nga bika vhuswa vhuṅwe ha sala khalini madzuloni a uri a ri u bika a avhele vhathu vhuswa uho vhu fhele. Nzingi ndi vhuswa he nga tshikale ha ri musi mufumakadzi o bika a tshi avha a sia vhuṅwe khalini (Milubi,1984:123). Ano maḓuvha a hu tshe na izwo. Vhaṅwe vhe zwo vha zwi tshi itwa ngauri ha sa vhe na zwa u vhea vhuswa ho salaho. Ano maḓuvha naho ha 39 sala hu na zwinzhi zwa u vhu vhea. A hu tshe na ane a kha ḓi shumisa ipfi iḽi ḽa nzingi. Ḽo ngalangala tshoṱhe milomoni ya vhathu. Kha Tshivenḓa ri na vhuswa he kale vha vha tshi bika nga vhukhopfu ha mbuyu kana maramba. Ndi vhuswa he ra vha ri tshi tou ḽa dzithumbu dza tou rwee! Ano maḓuvha vhuswa uvho a vhu tsha bikiwa, na vhukhopfu ha mbuyu a hu tshe na ane a kha ḓi vhu ita, zwi ḓi nga na dzone mbuyu murafho uyu muswa a vha dzi ḓivhi nga nnḓa ha henengei Vhoṋiani. Ri sa tsha amba maramba, zwa zwino a ri tsha wana huna vhane vha kha ḓi ḽa maramba, vhaṅwe na u a ḓivha a vha a ḓivhi. Vhuswa uvhu ho vha vhu tshi vhidzwa nga dzina ḽa phwambwali. Musi tshilimo tsho swika, hu hone ṱhanga dzi tshi hwalwa na hatsi ṅwana a tshi khou mamela lurumbu nga nṱhani ha tshilimo, mbeu dza u gobela dzo lugiselwa hu tshe na tshifhinga. Mavhele ane a thoma u zwalwa musi mvula dza u thoma tshilimo dzo na a na dzina ḽa hone. Na kale na kale vho vha tshi zwi ḓivha uri vha khou ya u zwalwa ṅombekande. Mavhele aya o vha a tshi vhidzwa ṅombekande ngauri o vha a tshi kandekanyiwa nga kholomo vhunga dzo vha dzi sa liswi vhuria (Makuya & Mudau 1989:85). Dzina iḽi ḽa ṅombekande a ḽi tsheho ḽo ngalangala ngauri na zwifuwo ano maḓuvha zwo tou sala fhaḽa na fhaḽa, vhathu vha vho tou ita mabulasi hune zwifuwo zwavho zwa fula zwo valelwa. Na vha no lima masimu avho ano maḓuvha vho a dzharaṱela lune zwifuwo a zwi tsha dzhena. Zwifhinga zwa u kaṋa mavhele musi zwo swika, maṅwe a a vhewa maḓuluni maṅwe a tshi vhewa zwisikuni. Hu na maṅwe a mavhele ane madzuloni a u a vhea zwisikuni na maḓuluni kana u a kuvhula, Vhavenḓa vho vha tshi a dzhia e dzikhula vha a bika o oma o tou tee! Enea mavhele o vha a tshi vhidzwa mpauluso (Makuya & Mudau,1989:84). Vhathu vha zwino a vha tsha a ḓivha ngauri na u limiwa a hu tsha limiwa, naho ha limiwa a vha humbuli u ita mpauluso vha nga namba vha tou hadzinga tshikoli kana ha itwa mathuthu. Mpauluso, ipfi iḽi a ḽi tsheho ḽo ngalangala. 40 Nga nnḓa ha mpauluso, kha Tshivenḓa hu dovha ha vha na maṅwe a mavhele a tshikoli ane a bikiwa zwenezwi vhathu vha kha khakhathi dzavho dza u kaṋa, aya a bikiwa a omiswa, aya one o fhambana na mpauluso vhunga aya a tshi vha e kha tshiimo tsha dzithoro hu si dzikhula. Aya ndi ane a vhidzwa ṱhusa. Ano maḓuvha ho sala makipukipu a tshikhuwa. Ipfi iḽi ḽa ṱhusa ḽo xela, ḽo ngalangala a ḽi tsha ambwa. Mavhele haya a u kaṋa a a fhambana u ya nga mivhalavhala yao naho o gobelwa nga nga mbeu nthihi. A tshi fhambana a fhambana nge maṅwe a ḓo ri a tshi oma a oma e matswuku ngeno maṅwe a tshi oma e na mivhala mitswu na mitshena. U fhambana honohu u ya nga mivhala zwi dovha zwa ita uri na madzina ao a fhambane. Ri na ane ra a vhidza gororo, aya ndi mavhele ane a tshi oma a oma e matswuku. Ndi one ane ra shumisesa kha u bika vhuswa vhuḽa ha mutuku vhutswuku. Mavhele ane e a tshi oma a oma e na mivhala mitswu na mitshena ndi ane ra vhidza thoṅwane (Makuya na Mudau,1989:81). Madzina aya ha tsheho, o ngalangala milomoni ya vhathu. O ngalangala ngauri na mabulasini vha tshi kaṋa a vha vhuyi vha zwi londa lune vha nga ṱwa vha tshi zwi dzhiela nṱha. Kha mafhuri ri vha na mpale, aya ndi mafhuri ane a tshi bva u kaṋiwa a dzhiiwa a fhandulwa a bviswa makunzwu ao a omiswa ḓuvhani. A ḓe nga murahu ha tshifhinga vha ḓo kona ha u ḓo a bika a ḽiwa. Nga nnḓa ha mpale, kha Tshivenḓa ri dovha hafhu ra vha na makokovhi, aya one ndi makanda a mafhuri o sendiwaho a omiswa. Zwa zwino a hu tshe na mpale na makokovhi. Ndi zwone zwine maipfi aya a khou ngalangala ngazwo. Arali mafhuri a vha hone vhathu vha humbula thophi na u ḽa vho ṱanganyisa na zwiṅwe zwiḽiwa. Musi nḓala yo wa shangoni hu si na zwiḽiwa Vhavenḓa zwo vha zwi tshi vha konḓela u tou ṱavhanya vho sika nga nḓala. Ho vha hu tshi vha na mitshelo minzhi ine vha i shumisa u ḓiitela zwiḽiwa. Mbula, sa tsumbo dzo vha dzi tshi dobelwa dza sinḓiwa dza ṱanganyiswa na maḓi maṱuku, dza mbo ita vhuswa havhuḓi vhune nga dzina ho vha vhu 41 tshi vhidzwa tshiṱakaḓa. Ano maḓuvha a hu tshe na vhuswa ha lushaka ulu vhunga na murafho wo salaho na mbula u sa dzi ḓivhi. Ipfi iḽi ḽa tshiṱakaḓa ḽo ngalangala tshoṱhe nga nṱhani ha u sa tsha itwa hatsho. Iḽa misi vhanna vha tsha ḓi shambila kule ha mashango, he vha vha tshi tou tshimbila nyendo ndapfu nga milenzhe vha tshi ya fhethu hu ngaho sa ngei Khimbini nga vhukule, vho vha tshi itelwa mbuvha ine vha ḓo tshimbila vha tshi ḽa u vhuya u swika hanengeo i songo fhela. Zwiṅwe zwa zwithu zwe vha vha vha tshi itelwa zwone sa mbuvha hu katela tshimbundwa. Hafha Vhavenḓa vho vha vha tshi dzhia vha sinḓa nḓuhu thungo, vha dzhia vha sinḓa na tshikoli thungo, zwa vha lupuse, vha dzhia vha zwi ṱanganyisa zwa shashiwa nga maḓi maṱuku zwa vhumbwa zwa farana zwo shelwa na maḓi. Tshiḽiwa itshi a si u ḓifha hatsho, vha tshi ḽa vha tou peḓula nga zwiṱuku, tshipiḓa tshiṱukuṱuku tshi furisa vhukuma, u bva hafho wa vhuya wa tou ḽa u ḓo dzulela u nwa maḓi u sa tsha pfa nḓala. Ndi ngazwo Vhavenḓa vho vha vha tshi kona u tshimbila lwendo lulapfu hu si na u pfa nḓala. Ano maḓuvha ipfi iḽi ḽo ngalangala na murafho wo fhiraho, ngauri mbuvha ya lushaka ulwu a i tsha itwa, vhathu vho no fhulufhela zwikwama. Arali ro sedza sia ḽa zwinwiwa, Vhavenḓa vho vha vha na tshinwiwa tshavho tshe tsha vha tshi songo ḓowelea, tshikoko. Hetshi ndi tshinwiwa tsho itwaho nga luvhele lwo sinḓiwa vhuse halwo ha rindiwa zwa sutshelwa sa mabundu kana halwa nga pfupfu dza hone zwa vhewa ṱhamusi ḓuvha ḽithihi kana mavhili zwa vhila (Milubi, 1984:125). Ndi tshinwiwa tshi ḓifhaho lwa u ṱapila sa tshine tsha vha na swigiri fhedzi tshi sa kambi muthu. Ano maḓuvha dzina ḽa tshikoko ḽo ngalangala vhunga na u itwa tshi sa tsha itwa. Madzina oṱhe o bulwaho afho nṱha a nga angaredzwa nga ṱhebulu i tevhelaho afha fhasi: 42 Thebulu 3.3 Maipfi 1 Milosho Kiḽasi ya dzina 4 (Mi-) Ṱhalutshedzo Zwiḽiwa 2 Mifaelo 4 (Mi-) Zwiḽiwa 3 Maṱangaufa 6 (Ma-) Vhuswa 4 Munamba 3 (Mu-) Vhuswa 5 Madoni 6 (Ma-) Mavhele 6 Nzingi 9 (N-) Vhuswa 7 Pwambwali 9 (N-) Vhuswa 8 Ṅombekande 9 (N-) Mavhele 9 Mpauluso 3 (Mu-) Mavhele 10 Ṱhusa 9 (N-) Mavhele 11Ṱhoṅwane 9 (N-) Mavhele 12 Mpale 3 (Mu-) Mavhele 13 Makokovhi 6 (Ma-) Mafhuri 14 Tshiṱakaḓa 7 (Tshi-) 15 Tshimbundwa 7 (Tshi-) Tshiḽiwa/Vhus wa Tshiḽiwa 43 Kuvhumbelwe Thangi+mudzi+ pfalandoṱhe ṱhaphuwi. Mi-+-losh- + -o. Thangi+mudzi+ pfalandoṱhe ṱhaphuwi. Mi-+-fael- + -o. Thangi+ḽiiti + ḽiiti. Ma-+-ṱanga + u fa. Thangi+mudzi+ pfalandoṱhe ṱhaphuwi. Mu-+-namb-+-a. Thangi+tsinde ḽa dzina. Ma-+-doni. Thangi+tsinde ḽa dzina. N-+-nzingi. Thangi+tsinde ḽa dzina. N-+-pwambwali. Thangi+dzina + ḽiiti. N-+-ṅombe + kanda. Thangi+mudzi + pfalandoṱhe ṱhaphuwi. Mu-+-paulus- + -o. Thangi+mudzi + pfalandoṱhe ṱhaphuwi. N-+-ṱus- + -a. Thangi+tsinde ḽa dzina. N-+-ṱhoṅwane. Thangi+tsinde ḽa dzina. Mu-+-pale. Thangi+mudzi + pfalandoṱhe ṱhaphuwi. Ma-+-kokovh- + -i. Thangi+tsinde ḽa dzina. Tshi-+-ṱakaḓa. Thangi+mudzi + muengedzo + pfalandoṱhe ṱhaphuwi. Tshi-+-mbund- + -w- + a. 16 Tshikoko 7 (Tshi-) Tshinwiwa Thangi+tsinde ḽa dzina. Tshi-+-koko. 3.4 MADZINA A ZWINE RA ṰALUSISA ZWONE VHANA KHA TSHIVENḒA Kha Tshivenḓa vhana a vha fani, hezwi zwi itwa nga zwiitwana zwavho, zwi nga vha matambele, mabebelwe avho, maalutshele avho na zwiṅwe. Hezwi zwi mbo ita uri maitele a ṅwana muṅwe na muṅwe a mbo ṋewa dzina ḽo teaho zwi tshi bva kha zwiitwana zwawe. Madzina aya ano maḓuvha ha tsha shumiswa. Zwi nga vha zwi tshi itwa nge maṅwe ao a vha a tshi khokhovhedza na u ṋea thithilidzo dzi songo tendelwaho u ya nga Ndayotewa ya shango. Madzina ayo hu katela a tevhelaho: Vhaṅwe vhana vha tshi bebiwa vha a ri musi vha tshi tea u mela maṋo vha wana ṅwana wa hone a tshi thoma u mela maṋo nga maṋo a nṱha. Hezwi nga mvelele ya Tshivenḓa u bva kale ndi zwi sa ṱanganedzei. Hu na lutendo lwa uri a vhuya a thoma nga a nṱha arali e wa mutukana u ḓo ri a tshi aluwa a vhulaha mufumakadzi wawe. Zwa ḓi fana na wa musidzana na ene arali maṋo ayo a sa kuliwa u ḓo vhulaha munna a tshi aluwa. Ṅwana onoyu nga dzina u vhidzwa u pfi ndi shenga (Milubi,1984:81) . Ano maḓuvha iḽi dzina ḽo ngalangala vhunga na vha zwi ḓivhaho vha tshi ḓo vho ri u zwi vhona vha sa tou bula nga dzina vha tshi ḓo sokou ri zwi a ila. Na u bulwa zwa sa buliwe nga dzina. Vhana kualutshele kwavho ku a fhambana, vhaṅwe vha a aluwa vho vuḓa, vho romba vhukuma wa wana vha tshi nga vho roredzwa mapfura nḓevheni, vha tshi pfa vhabebi vhavho vha aluwa vhe na mikwa. Vhaṅwe wa wana vha tshi aluwa vhe si na mikwa, vha aluwa vha tshi tou vha pheleha kana thumbudzi. Havha ndi vhana vha aluwaho vho bva nḓilani, vha si na mikwa, vhe maḓabaḓaba. Fhedzi madzina aya ha tsha shumiswa vhunga e na u nyefula nga ngomu. Vhathu vha vho sokou shumisa ipfi ḽi fanaho na ḓabaḓaba vha tshi shavha u shumisa ipfi pheleha kana thumbudzi, vhaṅwe huṅwe vha shumisa ipfi vongovhiḓa nga zwenezwo maipfi aya vhuraru hao o ngalangala. 44 Musi zwenezwi vhana vha tshi khou ḓi aluwa, muṅwe wavho ri wana hu na vhathu vha no ḓivha maalutshele a mme awe, musi zwo rali vhathu vha a kona u amba uri ṅwana o tou kokotolo nga zwiito zwa mme awe. Vha no ḓivha maipfi vha a bula vhe uyu u tou vha muhwadzamai, vha tshi amba uri u na zwiito zwi no fana na zwa mme awe (Milubi, 1984:127). Ipfi iḽi vhathu a vha tsha ḽi amba ndi maipfi e a vha a tshi shumiswa nga mirafho ya vhomakhulukuku washu. Maḓuvha ano ipfi iḽi ḽo ngalangala. Ḽine ḽi tshe ḽo sala ndi ipfi ḽa shomo fhedzi na ḽone ḽi khou ngalangala, afha hu tshi ambwa ṅwana a no fana na khotsi. Ano maḓuvha vhana vha khou bebwa nga vhunzhi, maipfi a kubelwe kwa vhana na one ngalangala. Ipfi ḽa pfulekano a ḽi tshe ho, ho sala ipfi ḽa malwelavanḓa naho vhaṅwe vha tshi shumisa ipfi ḽo tou pambiwaho ḽa matwintsi. Heḽi ḽa pfulekano vhathu a ḽi ḓivhi. Ḽo shumiseswa kale nga mirafho yo no ri siaho, pfulekano ndi vhana vho bebwaho nga u tevhekana (Milubi, 1984:127). Iḽi ipfi vhathu vha a ḽi kanganyisa na malwelavanḓa. Hu vho shumesa malwelavanḓa naho vhana avho vhe dzipfulekano. Vhaṅwe vhana vha aluwa u bva vhuṱukuni havho vha tshi sumbedza uri vha ḓo vha vhana vha u ḓo dzula vha tshi ṅwethuwa, vha sa kwateli muthu kana u fara nga mbilu. Hoyu u a vhonala a tshe muṱuku nga u e a tshe lutshetshe vha tshi tamba nae a tshi sokou ṅwethuwa. Vhakale vho mu rina dzina vhe ndi tsetshwa. Ṅwana uyu vha ḓo mu vhona nga u sokou ṅwethuwa vha tshi tamba nae a tshe lutshetshe. Zwa zwino ipfi iḽi ḽo ngalangala. Vhana vha zwino a vha zwi ḓivhi nahone na ipfi iḽi a vha ḽi ḓivhi. Tshiṅwe tshifhinga vha a wana ṅwana a tshi nga zwithu zwawe a zwo ngo tou ita zwavhuḓi, a tshi fara tshino a sokou pwasha, e ndo fara tshiḽa a pwasha. Vhavenḓa kale uyu ṅwana vho mu rina dzina ḽa mbuṱa. Mbuṱa ndi ṅwana ane a dzulela u pwasha zwithu hoṱhe hoṱhe hune a vha hone. Vhathu vho vha vha tshi mu ṱanganedza o ralo. Dzina iḽi ḽa ṅwana wa zwiito izwi ḽo ngalangala. Murafho uno a vha ḽi ḓivhi na ṅwana wa hone arali e hone u ḓo dzulela u rwiwa hu tshi pfi u tambisa thundu madzuloni a u mu 45 ṱanganedza sa mbuṱa. Madzina oṱhe o bulwaho afho nṱha a nga angaredzwa nga ṱhebulu i tevhelaho afha fhasi: Thebulu 3.4. Maipfi Kiḽasi ya Ṱhalutshedzo Kuvhumbelwe Ṅwana Thangi+mudzi + pfalandoṱhe dzina 1 Shenga 5 (Ḽi-) ṱhaphuwi. Ḽi-+-sheng- + -a. 2 Pheleha 9 (N-) Muthu Thangi+mudzi + pfalandoṱhe ṱhaphuwi. N-+-peleh + -a. 3 Thumbudzi 9 (N-) Muthu Thangi+tsinde ḽa dzina. N-+-tumbudzi. 4 Muhwadzamai 3 (Mu-) Ṅwana Thangi+ḽiiti + dzina. Mu-+-hwedza+ mme (mai). 5 Shomo 5 (Ḽi-) Ṅwana Thangi+mudzi + pfalandoṱhe ṱhaphuwi. Ḽi-+-shom- + -o. 6 Pfulekano 9 (N-) Vhana Thangi+mudzi + muengedzo+ pfalandoṱhe ṱhaphuwi. N-+-ful- + -ekan- + -o. 7 Tsetswa 9 (N-) Ṅwana Thangi+mudzi + muengedzo+ pfalandoṱhe ṱhaphuwi. N-+-se- + -w-/-iw- + -a. 8 Mbuṱa 9 (N-) Ṅwana Thangi+tsinde ḽa dzina. N-+-mbuṱa. 46 3.5 MADZINA O NGALANGALAHO A ANGAREDZAHO VHATHU Matshilele a vhathu, zwiito na zwiambo zwa vhathu, zwinzhi zwavho na kale zwo vha zwi tshi vha ṋeisa madzina o teaho matshilele avho na zwiitwana zwavho. Ndi ngazwo na kale ho vha na madzina ane ra kona u ṱalula muthu ngazwo. Maṅwe a madzina aya o vha tshi pfala a sa ṱanganedzei kha muṋe waḽo. Naho zwo ralo madzina aya o ḓi vha a riniwaho vhathu. Fhedzi madzina ayo ndi ane ano maḓuvha o ngalangala, ha tsha ambwa. Madzina ayo hu katela a tevhelaho afha fhasi. Hu na maipfi mavhili ane o ngalangala kha vhathu. Ri na ipfi ngwaniwapo.U ya nga Makuya na Mudau (1989:81) heḽi ipfi ḽi amba muthu wa kale o dzulaho kha shango ḽeneḽo tshifhinga tshilapfu, vhathu vha tshi pfulutshela kha heḽo shango vha tshi ḓi mu wana e henefho. Heḽi ipfi a ḽi tsha tshila vhunga ḽi si tshe na ane a tewa nga u riniwa ḽone ngauri vhathu ano maḓuvha vha vho tou tshetshelwa madzulo vha ya vha dzula hone nga vhunzhi hu si na ane na ḓo mu wana hone. Nga nnḓa ha ipfi ngwaniwapo, hu na ipfi ntangiwakugala. Heḽi ipfi ḽi pfala vhubvo haḽo vhu tshi vha vhu kha Tshishona. A ḽi pfali ḽi Tshivenḓa, ḽo pambiwa u bva kha Tshishona. Vhathu vhanzhi a vha ḽi ḓivhi zwine ḽa amba zwone. Ndi ḽiṅwe ḽa maipfi e musi ndi tshi khou ita ṱhoḓisiso nda wana uri vhanzhi vha a ḽi kanganyisa na ngwaniwapo. Ntangiwakugala ḽi pfala ḽi dzina mbumbano ḽo vhumbwaho nga ntangi zwine zwa amba muthomi na –kugala zwine zwa amba mudzuli. Ipfi iḽi ḽi amba muthu we vhathu vhanzhi vha ri vha tshi bebwa vha mu wana e hone (Makuya na Mudau,1989:85). Heḽi ipfi ndi ḽiṅwe ḽa maipfi o ngalangalaho zwi tshi engedzwa na ngauri ḽa pfala ḽi ipfi ḽa Tshishona ḽo pambiwaho ḽa ḓa kha Tshivenḓa. Lubumbunkavha ndi dzina ḽi re na u nyefula nga ngomu. A hu na ane a nga funa dzina iḽi ḽi tshi vhidzwa wa hawe. Heḽi dzina ndi ḽiṅwe ḽa madzina o ngalangalaho. 47 Lubumbunkavha ndi munna ane a lovha a si na musadzi. Ḽi khou ngalangala ngauri ha shumiseswa ḽibulazwithihi ḽaḽo ḽine ḽa vha khombe. Ipfi khombe ḽi pfala ḽi tshi ṱanganedzea milomoni ya vhathu u fhirisa ḽa lubumbunkavha. Hezwi ndi zwiṅwe zwine zwa khou ita uri dzina iḽi ḽi mbo ngalangala tshoṱhe. Vhavenḓa na kale ndi vhathu vha u tenda kha vhurereli havho vhone vhaṋe. Vho vha vha tshi tenda na u pfesesa arali zwithu zwi sa tshimbili hu tea u vhoniswa ṱhanguni kha maine. Zwino havha vhathu vho vha vha sa tshimbili vhe vhoṱhe arali vha tshi ya ṱhanguni, vha tshimbila na muḓinḓa wa musanda nahone a wa munna a shumaho u vha ranga phanḓa. Hoyu muthu o vha a na dzina ḽawe ḽine vha mu vhidza ngaḽo. Ndi nyalumati. Nyalumati ndi muḓinḓa wa musanda wa munna ane a tshimbila na u ranga vhathu phanḓa musi vha tshi ya dziṱhanguni (Makuya na Mudau,1989:85). Ano maḓuvha ha tsheho vhunga na vhathu ano maḓuvha vha tshi ya dziṅangani vho dzumbama, vha sa ṱoḓi u vhonwa nga vhathu. Hezwi zwi mbo ita uri dzina ḽa nyalumati ḽi mbo ngalangala. Vhafumakadzi vha tshi beba vha beba u fhambana, vhaṅwe ṅwali u a vha fhaṱutshedza vha beba vhana vhanzhi, vhaṅwe a vha ṋea vhana vhavhili vhaṅwe vha ṋewa ṅwana muthihi zwa mbo vha gumani ngae. Hoyu musadzi ane a beba ṅwana muthihi a sa tsha beba muṅwe u na dzina ḽawe. U vhidzwa nga dzina ḽa muhandakaṅwe (Makuya na Mudau,1989:82). Heḽi dzina murafho uno a u ḽi ḓivhi, ḽo ngalangala tshoṱhe. Vhathu vha u pfala vha tshi amba luambo lwa uri o tshivhiwa, hu na vhaloi, hu si na vhaloi i tshi tou mpho-vho ya ṅwali. Madzina oṱhe o bulwaho afho nṱha a nga angaredzwa nga ṱhebulu i tevhelaho afha fhasi: 48 Thebulu 3.5. Maipfi 1 Ngwaniwapo Kiḽasi ya dzina 1a (∅) Ṱhalutshedzo Muthu 2 Ntangiwakugala 1a (∅) Muthu 3 Lubumbunkavha 11 (Lu-) Muthu 4 Nyalumati Nya- Muthu 5 Muhandakaṅwe 1 (Mu-) Muthu Kuvhumbelwe Thangi+ḽiiti + ḽibulafhethu. ∅-+wana+ -po (wapo). Thangi+Ḽiiti + ḽiiti. ∅-+ranga+ -gala. Thangi+tsinde ḽa dzina + ḽiiti. Lu-+bumbu + kavha. Thangi+Tsinde ḽa dzina. Nya-+-lumati. Thangi+ḽiiti + ḽiḓadzisi. Mu-+kanda+ kaṅwe. 3.6 MAIPFI A MADZINA O NGALANGALAHO A RE KHA MIRERO YA TSHIVENḒA Kha bugu yawe Maumela (1996:47) vha ri: Tshivenḓa ndi luambo lwa kale, ndi zwine tsha vha na maipfi a sialala manzhi. Maipfi haya a anzela u wanala kha a re na nḓivho yao na kha maṅwe maṅwalwa a Tshivenḓa, e a ṅwalwa nga vhaṅwali vha no nga W.M.D. Phophi, S.M. Dzivhani, E.F. Mudau, Dr P.E. Schwellnus, Dr N. J. van Warmelo. Huṅwe hune maipfi haya a nga wanala hone ndi kha maambele na mirero ya Tshivenḓa na ḽiṱeretsha ya sialala. Afha fhasi hu ḓo tevhela maipfi a madzina a sialala o ngalangalaho a re mirero ya Tshivenḓa. Afha ndi ḓo sumbedza maipfi ayo e kha mirero yao oṱhe u itela uri zwi vhonele uri o shumiswa hani. Kha Tshivenḓa hu na murero u no ri, mulala a sa fi tsimu ya dongo u ḓo vhuya a i lima. Hu dovha ha vha na muṅwe une wa ri, no vhenga dongo na funa vowa, kana no vhenga 49 dongo na funa luranga. Arali ra nga lavhelesa mirero iyo miraru ri ḓo wana hu na ipfi dongo. Heḽi ipfi dongo ndi ḽiṅwe ḽa madzina o ngalangalaho kha Tshivenḓa, a si vhanzhi vhane na u ḽi ḓivha misi ino vha ḽi ṱalukanya uri ḽi amba mini. Dongo kha mirero iyo vhuraru hayo ḽi amba shubi, zwi ḓi nga na ipfi shubi na ḽone vhaṅwe a vha ḽi ḓivhi uri ndi mini. Shubi ndi fhethu he ha vha hu tshi dzula vhathu ho nonelaho nga u laṱelwa mashika nga u ha vha hu tshi dzula vhathu. Muṅwe murero u na dzina ḽo ngalangalaho u ri, ndi muvenḓa mubikwa na ive, ive ḽa vhibva muvenḓa a sala. Kha uyo murero hu na ipfi ive, dzina iḽi ndi ḽiṅwe ḽa maipfi o ngalangalaho. A ḽi tsha shumiswa. Hu vho shumiswa ḽibulazwithihi ḽaḽo ḽine ḽa vha tombo. Ive ndi tombo. Nga u shumiseswa ha ḽibulazwithihi ḽaḽo, ipfi ḽa ive ḽo ngalangala. Hafha kha murero une wa ri, khunḓa yo fasha muvei, ri vha na maipfi mavhili ane a vha madzina o ngalangalaho. Dzina khunḓa na muvei. Vhathu kale vho vha tshi amba uri o tou ḓibwela khunḓa. Khunḓa ndi dindi ḽo bwiwaho ḽa ṱomiwa thanda dzo vhaḓiwaho ḽa thivhedzwa nga mahatsi ḽe ḽa vha ḽo itelwa u ḓo fasha ngaḽo phukha dza ḓaka. Dzina iḽi ḽo ngalangala vhunga na u rewa ha phukha zwo no iledzwa. Arali vhathu vha tshi lila u ḽi shumisa, vha mbo nanga u shumisa ḽibulazwithihi ḽaḽo, mulindi. Dzina muvei zwi amba murei. Kha murero uyo ḽi amba ene muṋe murei wa phuka. Ano maḓuvha dzina muvei a ḽi tsha shumiswa, ḽo ngalangala, hu vho shuma ḽibulazwithi ḽaḽo ḽine ḽa vha murei. Honeha naho khunḓa sa ipfi ḽi songo tsha ḓowelea ano maḓuvha murero uyu u kha ḓi ambiwa misi yoṱhe. Ri sa athu u dovha ra isa phanḓa na u sengulusa madzina a lushaka ulwu, Kha bugu yavho ―Kha ri gude Luvenḓa,‖ Makuya na Mudau (1989:60) vho sumbedzisa uri: Maipfi a mvumbo ya Vhavenḓa ndi maipfi e vhomakhulukuku washu vha ri siela one. Kha maipfi aya u wana uri vhunzhi hao ndi maipfi a 50 Lukalanga sa musi vha vhone vhomakhulukuku washu. Anea maipfi a sumba uri lushaka lu bva ngafhi. Maipfi aya a a konḓa u ḓivha uri a amba mini nahone o vhumbwa hani. Vhunzhi ha maipfi aya ri a wana mireroni, maidiomani na dzithaini zwine zwa vha zwone zwe vhomakhulukuku washu vha ri siela zwone. Tsumbo dza maṅwe maipfi ane vhubvo ha hone ha vha Lukalanga ane a khou ngalangala kha Tshivenḓa asidzi dzi tevhelaho afha fhasi dzi kha mirero ya hone. Kha ri ṱole murero uyu une wa ri: Mutukana ha endi hu enda mukalaha. Kha murero uyu ri wana ipfi enda. Ipfi iḽi enda ḽi pfala vhubvo haḽo hu kha Lukalanga. Nga Tshikalanga ipfi iḽi ḽi amba u tshimbila na kha Tshivenḓa ḽi ḓi amba u tshimbila. Ano maḓuvha ipfi iḽi ḽo milwa nga ḽibulazwithihi ḽaḽo ḽine ḽa vha tshimbila. Enda ḽo ngalangala na murafho wo fhiraho. Ḽiṅwe ḽa maipfi ḽine ḽa pfala ḽi tshi bva kha Lukalanga ndi ḽi wanalaho kha murero une wa ri: Muima woga shaka ndi nnyi. Ipfi woga ndi ipfi ḽa Lukalanga, fhedzi murafho wo fhiraho wo vha u tshi ḽi shumisa kha Tshivenḓa u amba uri u woṱhe. Ano maḓuvha ipfi iḽi ḽo ngalangala, a ḽi tsha shumiswa. Arali ra nga dovha ra ṱola murero une wa ri: Mutshimbili u wana ṅombe, mavhele a wanwa nga nzula. Ipfi ṅombe ndi ḽiṅwe ḽa maipfi e vhomakhulukuku vha ri siela one, a ri koni u ḓivha vhubvo haḽo fhedzi ḽi vhonala vhubvo haḽo hu kha Lukalanga hune nga Lukalanga ḽa amba kholomo, na kha Tshivenḓa ipfi iḽi ḽi amba kholomo. Ipfi iḽi vhomakhulukuku washu vho ḽi shumisa na kha murero une wa ri: Mutupo u tevhela ṅombe. Zwi tshi amba uri ṅwana u dzhia mutupo wa vhe vha bvisa kholomo na masheleni a lumalo. Ipfi iḽi ḽo ngalangala ano maḓuvha, a ḽi tsha ambwa. Musi ndi tshi khunyeledza ndima iyi ndi tama u bvisela khagala uri zwi ḓi nga na madzina a kwamaho miṅwe ya mitshelo yashu ya sialala ya riṋe Vhavenḓa na yone yo 51 ngalangala. Vhana vha musalauno mitshelo yashu ya ḓaka a vha i ḓivhi, hei i katela madzina a mitshelo i fanaho na nṱhu, tshidzimbampoṱole, mbubulu, ṱhanzwa, ṱhawi, maembe, mahuhuma, thombe, ṱhaladzi na miṅwe. Hezwi ndi zwi itiswaho ngauri mitshelo iyi i wanala maḓakani hune vhathu musalauno vha si tsha anzela u hu dalela kana vhana a vha tsha tambela hone vhunga hu tshi vho tambelwa fhethu ha tambela hu no dzula ho itelwa zwenezwo zwa u tambela. Madzina oṱhe o bulwaho afho nṱha a nga angaredzwa nga ṱhebulu i tevhelaho afha fhasi: Thebulu 3.6 Maipfi 1 Dongo Kiḽasi ya dzina Ṱhalutshedzo Kuvhumbelwe 5 (Ḽi-) Shubi Thangi+tsinde ḽa dzina. Ḽi-+-dongo. 2 Ive 5 (Ḽi-) Tombo Thangi+tsinde ḽa dzina. Ḽi-+-ive. 3 Khunḓa 9 (N-) Mulindi Thangi+tsinde ḽa dzina. N-+-khunḓa. 4 Muvei 3 (Mu-) Muthu Thangi+mudzi + Pfalandoṱhe ṱhaphuwi. Mu-+-ve- + -i. 5 Ṅombe 9 (N-) Kholomo Thangi+tsinde ḽa dzina. N-+-ṅombe. 52 3.7. MVALATSWINGA Kha ndima iyi ho bviselwa khagala maipfi o ngalangalaho kha Tshivenḓa ane a vha madzina. Khao ho katelwa madzina a kwamaho sia ḽa kumalele, madzina a kwamaho zwiḽiwa, zwine vhana vha ḓivhiwa ngazwo na maipfi a Tshivenḓa a shumiseaho kha luambo lwa misi na misi fhedzi one a kha mirero. Maipfi aya ndi manzhi vhukuma lune u a tenda uri hafha kha ndima iyi ha ngo tou fhelelela oṱhe, aya e ra a bvisela khagala ndi vhona o lugela tsenguluso ya ndima iyi. 53 NDIMA YA VHUṊA 4 DZIṄWE DZA FIGARA DZA MUAMBO DZO NGALANGALAHO KHA TSHIVENḒA 4.1 MVULATSWINGA Ndima iyi i ḓo bvisela khagala tsenguluso ya maipfi ane a khou ngalangala kha Tshivenḓa ro sedza dziṅwe dza thinwaipfi dza muambo sa maiti na maḓadzisi. Arali zwa nga konadzea tsenguluso iyi i ḓo dovha ya sumbedzisa maipfi o ngalangalaho kha sia ḽa zwiambaro, luambo lwa musanda, maambele na zwikhoḓo. Tsenguluso iyi i ḓo bvisela khagala uri ndi ngani maipfi ayo na idzo figara dza muambo zwo ngalangala, arali hu na maipfi ane a khou shumiswa vhudzuloni ha ayo maiti na maḓadzisi hu tshi katelwa na idzo figara dza muambo zwo ngalangalaho zwi ḓo bviselwa khagala. 4.2 MAITI, MAṰALULI NA MAḒADZISI SA DZIṄWE DZA THIṄWAIPFI DZO NGALANGALAHO KHA TSHIVENḒA Hu na maiiti na maḓadzisi manzhi e murafho wo fhiraho wa vha wo vha u tshi a shumisa ane zwa zwino ha tsha shumiswa. Hu na maiti na maḓadzisi ane zwa zwino ha tsha shumiswa zwi tshi bva ngauri nyimele dze maiti na maḓadzisi ayo a vha a tshi shumiswa khadzo a dzi tsheho. Maṅwe maiti ha tsha shumiswa ngauri ha vho shumesa mabulazwithihi a hone. Maṅwe ha tsha shumiswa zwi tshi bva ngauri a vho vhonala na u pfala a tshi konḓa u a bula. Maṅwe maiti ha tsha shumiswa ngauri a vha tshi amba zwi sa ṱanganedzei, zwi semanaho na u tatisa u bula kha nga mulomo wa muthu a tataho, mulomo wa muthu a pfaho zwi shonisaho. Milubi (1984:90) a tshi ṱalutshedza ḽiiti u ri ndi ipfi ḽine ḽa ri vhudza nga ha zwine zwa khou itea nahone maiti a na madungo o fhambanaho. 54 Ziervogel,Wentzel & Makuya (1981: 11) vha tshi ṋea ṱhalutshedzo ya ḽiiti vha ri: The Venḓa verb consists, inter alia, of a basic verb stem which in turn is built up of a root or radical and ending or terminative –a. The verb stem renders the basic meaning of the verb, though it is not by itself a complete verb. Verb stem is the most important part of the verb. Poulos (1990: 152) u ri: A verb in Venḓa consists of a number of morphemes that are in a sense ―put together‖- these may be, for example, a subject concord which refers to the subject of the verb, a tense marker or a formative which expresses a particular tense, an object concord which refers to some or other object; a verb root which expresses the basic meaning of the action or state and a suffix which comes at the end and gives us some indication of the tense of the verb. Afha fhasi hu ḓo tevhela maṅwe a maiti na maḓadzisi na ṱhalutshedzo dzao e kha mafhungo u itela uri ri ḓo kona u sumbedza uri a amba mini, hu tshi ḓo sumbedziswa zwiitisi zwa u sa tsha shumiswa hao. Ndo ri u pfa nga ha khombo ya moḓoro wa u hwala vhana he khayo ha vha hu tshi pfi ho lovha vhana vha sumbe ngei kha ḽa Tshiṱuni nda pfa ndo balutshelwa vhukuma. Haya oṱhe ndo a pfa ndi henengei tshikhuwani ndi tshi khou ralo u tshela nḓala. Kha pharagirafu iyo afho nṱha maipfi ayo o swifhadziwaho ndi maiti o ngalangalaho. Ha tsha shumiswa. Ipfi balutshelwa ndi ḽiiti ḽisikwa ḽi ambaho u tshuwa, u tshuwa lwa u 55 fhanduwa mbilu. Ipfi iḽi a ḽi tsha shumiswa, hu vho shumiswa ipfi tshuwa. Ḽiiti tshela ndi ḽiiti ḽine na ḽone ano maḓuvha a ḽi tsha shumiswa ngauri a hu tshe na nḓala fhano shangoni, nyimele ine ḽa tea u shumiswa khayo a i tsha wanala, zwa nḓala a zwi tsha wanala fhano shangoni. Ḽiiti iḽi ḽi amba u ṱoḓela vha muṱa wau zwiḽiwa musi hu na nḓala shangoni. Madzuloni a u shumisa ḽiiti tshela, vhathu vha vho shumisa ḽiiti ḽisikwa shumela. Kha ri ṱole maipfi mavhili a re kha phara kha fhungo iḽi: Nga nṱhani ha u sa thetshelesa hawe muthu a tshi amba, ndo wana vho tou imedzana nae maruli nda pfa a tshi vhuya e: ―Ndo tenda hezwi zwi ḓo mmbalela.‖ Maipfi ayo o swifhadziwaho ndi maipfi a tshikale ane ano maḓuvha o tou ngalangala tshoṱhe. Ipfi maruli ndi ipfi ḽine ḽa shuma sa ḽiḓadzisi ḽa maitele ḽi sumbedzisaho uri vho vha vho imedzana nae nga nḓiḽa-ḓe. Hezwi zwi sumbedza u imedzana na muthu lwa u tou mu ṱaṱisa khani u swikela muthu a tshi zwi vhona uri khani heyo ha nga ḓo swikelela zwine a khou zwi ṱoḓa. Ipfi tenda ndi ḽiiti ḽi pfalaho sa ipfi ḽa Tshikalanga. Ḽiiti iḽi ḽi amba u livhuwa. Muthu a tshi ri ndo tenda u vha a tshi khou amba uri ndo livhuwa. Heḽi ḽiiti a ḽi tsha pfala na zwiṱuku kha luambo lwashu lwa Tshivenḓa ano maḓuvha, ḽo ngalangala tshoṱhe. Maṅwe a maipfi o ngalangalaho asia kha phara iyi: Vho ri vha tshi tou ḓambuwoni khithi! Nda pfa malume vha tshi ri, ― Ya kanda kaṅwe i a rewa, haya mafhungo a hu na zwiṅwe o lumba ene.‖ Vha tshi amba izwo ndi musi nṋe ndi tshi khou resha dziṅwe dza khomba dze dza vha dzi tshi khou kelela maḓi zwikumbuni henefho tshisimani tshe maḓi a hone a vha a tshi khou nyelela nga u ongolowa. Ndi tshi lavhelesa zwavhuḓi nda wana uri mathina ndi vhaṱanuni, vhathada vho vhofha na mifunga hafha dzikhunduni dzavho vhaṅwe u vha vho nembeledza na 56 madzolo dzikhunduni. Uyu we a vha o fara tshikumbu tshiṱoma nda wana i khomba ya ṱhoho thema vhukuma. Maipfi ayo oṱhe ndi ane o ngalangala tshoṱhe misi ino. Ipfi ḓambuwoni ndi ḽiḓadzisi ḽa fhethu. Ḽiḓadzisi iḽi ḽi ḽi amba nḓila, hu si nḓila iṅwe na iṅwe lini. Ḓambuwoni ndi nḓila ine ya pfuka nga mulamboni na wetshela seli na luṅwe lwa mulambo ngayo. Heḽi ipfi ano maḓuvha a ḽi tsha ambwa nga nṱhani ha uri ano maḓuvha nḓila dza luashaka ulwu a dzi tsheho, dza vhuya dza vha hone u ḓo wana hu na buroho yo fhaṱwaho henefho. Maḓambuwo o vhulawa nga dziboroho. Poulos (1990: 396) u ri a tshi ṱalutshedza ḽiḓadzisi u ri: Adverbs in general provide more information about the actual performance or carrying out of an action or state. In other words they, they may indicate, inter alia, how, when, where and why an action or state is performed. Ipfi kaṅwe ndi ḽiḓadzisi ḽa mbalo. Heḽi ipfi ano maḓuvha a ḽi tsha shumiswa. Kanzhi ḽa shumiswa u ḓo wana ḽo shumiswa fhedzi kha murero une wa ri, “Ya kanda kaṅwe i a rewa.” Zwi tshi amba uri arali muthu a khakha luthihi ha dzhielwi vhukando lini. Nga ṱhalutshedzo ya murero uyo u mbo kona u pfa uri ipfi kaṅwe ḽi amba mini, ipfi iḽi kaṅwe ḽi amba luthihi. Heḽi ipfi ndi ḽiṅwe ḽa maipfi o ngalangalaho, a ḽi tsha shumiswa, hu vho shumiswa ḽibulazwithihi ḽaḽo luthihi. Ri dovha hafhu ra vha na ḽiiti lumba, Ipfi iḽi a ḽi tsha shumiswa ano maḓuvha. Nga nnḓa ha u shumisa ḽone vhathu vha pfa vha tshi tama u shumisesa ḽibulazwithihi ḽaḽo livha. Ḽiiti lumba ḽi amba u livha. Ri tshi ri: ―Zwo lumba ene.‖ Ri vha ri tshi amba uri zwo livha 57 ene. Ipfi iḽi ḽi pfala ḽi tshi khou ngalangala nga nṱhani ha uri ḽa pfala ḽi tshi nga ḽi a lemela u ḽi bula milomoni ya murafho une ra vha khawo, zwenezwo zwa mbo ita uri iḽi ipfi ḽi mbo ngalangala. Ri dovha ra vha na ḽiḓadzisi ḽa fhethu, zwikumbuni na ḽiiti nyelela. Ḽiḓadzisi iḽi zwikumbuni ndi ipfi ḽine na ḽone ḽo ngalangala, Ḽiḓadzisi iḽi ḽi bva kha dzina zwikumbu. Nga tshikale zwikumbu kanzhi hu ambwa tshithu tsha u fara kana u kela maḓi khatsho. Arali zwikumbu ḽi tshi amba tshithu tsha u kela maḓi, ipfi iḽi ano maḓuvha ḽo tea u ngalangala ngauri ano maḓuvha vhathu vha vho shumisa ipfi ḽa zwigubu. Zwigubu ndi ipfi ḽine ḽa vho shuma sa ḽibulazwithihi ḽa zwikumbu. Murafho wo fhiraho wo vha u tshi shumisa ipfi zwikumbu hu tshi ambwa zwithu zwa u fara maḓi kana zwiṅwevho, fhedzi hunzhi ḽo vha ḽi tshi ambelwa kha zwithu zwa u kela maḓi. Ḽiiti nyelela ndi ḽi shumaho kha maḓi a tshisimani fhedzi. U nyelela ndi zwiḽa zwine ra ri musi ri tshi khou kelela maḓi zwisimani a tshi ita a tshi fhela ri tshi tou a lindela a tshi bvelela hafhu (Magau,1994:24). Musi a tshi khou bvelela nga murahu ha musi o fhela nga u kelelwa ri ri a khou nyelela. Hei nyimele ano maḓuvha a i tsha wanala vhunga vhathu ano maḓuvha vha tshi tou vulela maḓi dzibommbini vha ka maḓi avho vha ḓiṱutshela, arali hu si na maḓi a vha a lindeli, a vha lindeli a tshi nyelela. Ipfi iḽi ḽo ngalangala nga nṱhani nyimele ine ano maḓuvha a i tsheho. Kha phara iyo ho bviselwa khagala uri vhaṱanuni vho vhofha mifunga dzikhunduni dzavho ngeno vhaṅwe vho nembeledza madzolo kha dzikhundu. Mifunga u bva na kale ndi vhulungu, hone vhu si vhulungu zwaho lini, vhulungu ha thengo khulu vhu sa sokou ambarwa nga muṅwe na muṅwe. Vhulungu uvhu ndi he ha vha vhu tshi itwa nga makanda a makumba a mphwe kana nga makwati a muhuyu. Ndi 58 vhulungu he ha vha vhu tshi ambarwa nga vhakololo na vhaṱanuni vha musanda. Phophi (2004: 192) a tshi ṱalutshedza mifunga u ri: These are beads of ostrich egg shells. String is usually worn round the waist. The mufunga in some instances is worn by royals‘ only usually young children, girls and chiefs wives. It is a sign of high status and wealth. When a girl from royal family is from vhusha initiation school, she is noticed by the presence of mifunga. A woman married to the chief, even if she is a commoner puts on the mufunga. Ano maḓuvha vhulungu uvhu a vhu tsheho na misanda yashu vhulungu uvhu u wana na u vhu ḓivha vha sa vhu ḓivhi. Vhomakhalukuku washu vha tshi lovha vho zwi sia fhedzi a hu na we a zwi vhulunga. Zwenezwo u shaea ha u vhonala vhaṱanuni vha musanda vho fuka malungu aya, vhunga ano maḓuvha vhaṱanuni vha tshi vho ambara miṅwadzi dziṱhohoni zwi mbo ita uri ipfi iḽi ḽa mifunga ḽi mbo ngalangala tshoṱhe vhunga ḽi sa tsha ambwa na zwiṱukuṱuku. Madzolo, heḽi ndi ḽiṅwe ḽa maipfi o tou ngalangalaho tshoṱhe milomoni ya Vhavenḓa. Madzolo ndi dzina ḽine ano maḓuvha a ḽi tsha ambwa. Hu vho shumiswa ipfi ḽine ḽa pfala ḽo tou pambiwa u bva kha dziṅwe nyambo ḽine ḽa vha tshipatshi. Madzolo honeha ḽi dovha ḽa vha na ḽibulazwithihi ḽaḽo ḽo teaho ḽi songo pambiwaho u bva kha dziṅwe nyambo ḽine ḽa vha tshihweto. Nga Tshivenḓa madzolo na kale na kale ndi tshihweto tsha u vhea mali. Ano maḓuvha a ḽi tsha shumiswa hu khou shumiseswa ḽibulazwithi ḽiswa ḽine ḽa vha tshipatshi. Tshihweto a ḽi shumiswi vhunga ḽi tshi iselwa nga maanḓa kha u shumiseswa nga vhakegulu. Tshihweto na kale ndi tsha vhakegulu. U shumiseswa ha tshipatshi zwi mbo ita uri ipfi madzolo ḽi mbo ngalangala tshoṱhe. Kha phara afho ho dovhiwa ha shumiswa maipfi tshiṱoma na ipfi thema: Maipfi aya o ngalangala tshoṱhe. Ipfi tshiṱoma ndi ḽiṱaluli ḽi bvaho kha tsinde ḽa ḽiṱaluli ḽine ḽa vha 59 ṱoma. Ḽone ḽo ngalangala ngauri ha vho shumiseswa ḽibulazwithihi ḽaḽo ḽine ḽa ḓi vha ḽiṱaluli tshiṱuku ḽo bvaho kha tsinde ḽa ḽiṱaluli -ṱuku. Tshiṱoma zwi amba tshithu tshiṱuku. U nga amba uri ḽiṱaluli iḽi ḽo ngalangala nga nṱhani ha uri nga ḽone ḽiṋe ḽi pfala ḽi tshi konḓa u bula mulomoni. Maumela na Madiba (1996:205) vha tshi ṱalutshedza ḽiṱaluli vha ri ḽiṱaluli ḽi ṱalula dzina mafhungoni. Nga ḽiṱaluli ri a kona u ḓivha zwinzhi nga ha dzina ḽine ḽa khou ḽa khou ṱalula ḽone. Milubi (1984:84) ene u a tshi ṱalusa ḽiṱaluli u ri ndi vhuṱaluli. Vhuṱaluli u ya ngae a ri ndi ipfi ḽine ḽa angaredza ṱhalulo. Ḽi ṱalula madzina kana masala. Ziervogel,Wentzel & Makuya (1981: 76) vha ri: ―The relative qualifies a noun like an English adjective. This is a word that describes a noun or pronoun.‖ Ipfi thema ndi dzina ḽa muvhala. Kanzhi hune ḽa shumiswa hone ndi kha murero uḽa une we, “Ṱhoho thema i laya ṱhoho tshena.” Ndi hanefha kha wonoyu murero une wa nga kona u pfa uri thema ndi muvhala mutswu. Hezwi zwi khwaṱhisedzea nga u wana ṱhalutshedzo ya murero uyu. Murero uyu u amba uri ṅwana muṱuku a nga ṋea ngeletshedzo na vhathu vhahulwane, vhalala vha na mavhudzi matshena nga mmvi kana nga u aluwa. Ṅwana ndi muṱuku ngauri u na mavhudzi matswu, vhurema zwi amba vhutswu. Zwenezwo zwi mbo kwaṱhisedza uri thema ndi ipfi ḽi bvaho kha vhurema, zwine zwa amba mutswu. Ṅwana a thi ri na mavhudzi awe a vha a tshe matswu. Ipfi iḽi ḽo ngalangala nga nṱhani ha u shumiseswa ha ḽibulazwithihi ḽaḽo ḽine ḽa vha nṱswu. 60 4.3 THEBULU YA MAIPFI O SENGULUSWAHO KHA AFHO NṰHA NGA U ANGAREDZA Thebulu 4.3. Maipfi Kiḽasi ya dzina Ṱhalutshedzo Kuvhumbelwe 1. Balutshelwa 15 (U-) Ḽiiti Thangi+mudzi + muengedzo+ pfalandoṱhe ṱhaphuwi. U-+ balutsh-+ elw- + -a. 2. Tshela 15 (U-) Ḽiiti Thangi+mudzi + pfalandoṱhe ṱhaphuwi. U-+ tshel- + - a. 3. Maruli 6 ( Ma-) Ḽiḓadzisi Thangi+tsinde ḽa ḽiḓadzisi. Ma-+-ruli. 4. Tenda 15 (U-) Ḽiiti Thangi+mudzi + pfalandoṱhe ṱhaphuwi. U-+tend- + -a. 5. Ḓambuwoni 5 ( Ḽi-) Ḽiḓadzisi Thangi+ dzina + ḽivhumbi ḽa fhethu Ḽi-+ḓambuwo- + -ni. 7. Lumba 15 (U-) Ḽiiti Thangi+ mudzi + pfalandoṱhe ṱhaphuwi. U-+lumb- + - a. Thangi+tsinde ḽa dzina + 8. Zwikumbuni 8 ( Zwi-) Dzina ḽivhumbi ḽa fhethu. Zwi-+-kumbu- + -ni. 9. Nyelela 15 (U-) Ḽiiti Thangi+mudzi + pfalandoṱhe ṱhaphuwi. U-+-elel-+ -a. 10. Mifunga 4 (Mi-) Dzina Thangi+tsinde ḽa dzina. Mi-+-funga. 61 11. Tshiṱoma 7 (Tshi-) Ḽiṱaluli Thangi+tsinde ḽa ḽiṱaluli. Tshi-+-ṱoma. 12. Thema 9 (N-) Ḽiṱaluli Thangi+tsinde ḽa ḽiṱaluli. N-+-thema. 4.4 TSENGULUSO YA MAITI NA MAṄWE MADZINA O NGALANGALAHO Ṋamusi ndi diso ḽawe, kholomo dzi fanela u fula ngei vivhini ḽa vhakoma VhoNyamande. Ndi khou pfa uri vhakoma Vho Nyamande zwiṋamana zwavho zwoṱhe vho sia tshikuvhini a zwo ngo ngo bva na vhomme azwo. Ndo ri tshi tshi khou fhira nga tsini na khoro musanda nda pfa musanda vha tshi hevhedza vha tshi ri, ―Na onoyu kha luvhedzwe‖ (Magau,1994:54). Vhakoma Vho Mukhotho vha ri vha fhaḽa vha ri, ―Ndi anea a Nyavhumbwa wa dagaila kanda vho u vhumbaho. Fhungo iḽi a vho ngo tsha ḽi fhedzisa nge vha vho dzhenwa hanwani nga muṅwe we nde ndi tshi tswa nga iṱo nda wana o dzula nṱha ha ḽihe ḽihulu. Ndi musi we ha vha hu tshi khou sengwa mulandu wa Budzwa uḽa wa musi hu tshi pfi o sema vhamusanda. Ndi tshi lavhelesa nda wana Budzwa o niwa tshoṱhe nahone a tshi vhonala o lombelwa tshoṱhe. Areḓi, a thi ri ṅwana mu ḽa malofha thumbuni hu onya hawe. Kha phara iyo maipfi oṱhe o swifhadziwaho nga fhasi ndi maipfi ane ano maḓuvha ha tsha shumiswa, o ngalangala. Afha fhasi ndi ḓo sumbedzisa zwine a amba na zwine zwa khou ita uri a ngalangale. Ipfi diso ndi dzina ḽine vhubvo haḽo ha sumbedzisa uri ndi kha tsinde ḽa ḽiiti –lisa. Kha phara iyi iḽi ipfi a ḽi ambi u lisa lini. Hafha ḽi khou amba uri ndi tshifhinga tshawe tsha u lisa kholomo, ṋamusi kholomo dzi khou liswa ngae, kana ndi ḓuvha lwawe lwa u lisa. Ndi ḽikateli ḽa maipfi aya, “hu khou ḓa inwi”. Ano maḓuvha vhathu a vha shumisi ipfi diso, 62 vha tou ṱalutshedza. Ipfi iḽi ḽo hangwea, nahone izwi ndi zwone zwine zwa khou ita uri ipfi iḽi ḽi mbo ngalangala. Tshiṅwe tshine tsha khou vhanga u ngalangala ha ipfi iḽi ndi ngauri madiso a u lisa nga u sielisana ha tsha itwa vhunga ano maḓuvha hu si tshe na u lisa zwifuwo. Madiso zwi amba uri maḓuvha maṅwe hu ḓo lisa muṅwe ngeno muṅwe a sa khou lisa a vho lisa ḽiṅwe ḓuvha, fhedzi izwi zwo vha zwi tshi itwa hu na u tendelana. U fula, heḽi ndi ḽiiti ḽi ambaho u ḽa ha zwifuwo. Ano maḓuvha ipfi iḽi a ḽi tsha shumiswa. Zwivhangi zwa u sa tsha shumiswa ha ḽiiti iḽi ndi ngauri ha vho shumiswa ḽibulazwithihi ḽaḽo ḽine ḽa vha u ḽa. U sa tsha shumiswa ha ipfi iḽi a si nge ḽa vha uri ḽi khou tou konḓa u ḽi bula lini. Hafha u nga sumbedzisa uri zwi khou vhangwa nga nṱhani ha uri vhathu vha vho sokou bula maipfi a luambo lwavho hu si tshe na u londa nahone hu si na munanguludzo wa maipfi wa nṱhesa. Vhathu a vha tsha londa u koḓela luambo lwavho nga maipfi o teaho musi vha tshi amba fhethu ho fanelaho na kha nyimele yo fanelaho. Ndi ngazwo vhathu vha tshi vho shumisa na ipfi ―u ḽa‖ vha tshi amba u fula ha kholomo. Tshikuvhini ndi ḽiḓadzisi ḽa fhethu, mbudziso i vha ya uri tshikuvhini ndi ngafhi, hu ambwa mini nga ipfi tshukuvhini (Ziervogel,Wentzel & Makuya,1981: 76). Tshikuvhini ndi ipfi ḽo vhumbwaho ḽi tshi bva kha dzina tshikuvhi. Tshikuvhi ndi danga ḽine kholomo musi dzi tshi iswa malisoni arali dzi na zwiṋamana zwine a zwi athu aluwa zwiṋamana zwa hone zwa sala zwo valelwa ngomu. Nga u pfufhifhadza, tshikuvhi ndi danga ḽa zwiṋamana. Ipfi iḽi ano maḓuvha a ḽi tsha shumiswa vhunga zwa u fuwa kholomo zwo no tou sala kha vhorabulasi fhedzi vhane na u fhaṱela zwiṋamana zwikuvhi zwazwo a vha zwi iti. Arali zwa nga sokou itea ra wana muthu e na kholomo na zwiṋamana zwawe u ḓo wana zwi sa fhaṱelwi zwikuvhi zwazwo, zwi tshi valelwa na vhomme madangani vhunga u fhaṱa madanga nga mavhili zwi songo leluluwa ano maḓuvha. Kha luvhedzwe, ipfi iḽi ndi ipfi ḽine muthu a tshi ḽi ṱalutshedza a nga amba uri ḽi shumiswa nga maanḓa kha u amba tshithu nga nḓila yo dzumbamaho, nga tshiḓinḓa kana tshihosi. Ipfi iḽi ndi ḽiiti ḽi ambaho u vhulaha nga . Kha phara iyo muambi o shumisa 63 ipfi a tshi lila u sumbedza uri muthu uyo a vhulawe, hezwi ndi u vhulaha nga u tou zwizwiedza lune zwa sa ḓo kona u tevhelelea uri muthu uyo a nga vha o vhulawa nga nnyi. Vha tshi ri kha luvhedzwe vha amba uri kha vhulawe. Ipfi iḽi ḽi nga dovha ḽa shumiswa na nga dziṅanga, vha tshi tou shavha u bula uri kha vhulawe. Kanzhi izwi zwi ambelwa kha muthu ane a nga vha a tshi khou itela musanda mitsiko na dzikhaedu dzine musanda vha vha sa anḓani nadzo. U shavha mitsiko iyo musanda vha a amba uri, ―uyo nga a luvhedzwe’’ vha tshi amba uri a vhulawe nga u tou zwizwiedzwa. Ipfi iḽi u fana na maṅwe maipfi a luambo lwa musanda ndi ḽiṅwe ḽo ngalangalaho. Dagaila ndi ḽiiti ḽine ḽa shumiswa kha murero une wa ri, “Nyavhumbwa wa dagaila wa kanda vho u vhumbaho.” Murero uyu u ambwa arali muthu muṱuku a tshi o aluswa zwavhuḓi nga vhahulwane, a vho ri a tshi aluwa a sa tsha pfa ngeletshedzo dza vho mu alusaho. Arali wa nga ṱola ṱhalutshedzo ya murero uyu u nga wana uri ḽiiti iḽi dagaila ḽi amba u tshila u sa tsha pfa zwine vhahulwane vha vha tshi u eletshedza ngazwo. Ḽiiti iḽi ḽo ngalangala, vhudzuloni haḽo vhathu vha vho shumisa maipfi manzhi u fana na ḽiḓiiti ḓiitisa. Dagaila ndi ipfi ḽine ḽo shumiseswa nga vhomakhulukuku washu. Vho ḽi sia fhedzi murafho uyu wa zwino a u ḽi shumisi. Arali ḽa shumiswa vha ḽi shumisa henefho mureroni hune na u u pfa a vhaṅwe vha sa u pfi. Ḽihe ndi ḽiṅwe ḽa madzina o ngalangalaho. Ḽihe na kale na kale ndi tombo (Makuya na Mudau,1989:89). Ano maḓuvha a ḽi tsha ambiwa. Hu khou shuma ḽibulazwithihi ḽaḽo ḽine ḽa vha tombo. Ri na shango ḽine ḽa pfi Mahematshena. Ndi shango ḽine dzina iḽi ḽo bva kha uri ha vha ho ḓalesa matombo matshena ndi ngazwo ho mbo irwa dzina ḽa Mahematshena. Ḽihe u fana na ive ndi maipfi oṱhe a ambaho tombo. Vhuvhili hao haya maipfi ha tsha shumiswa o ngalangala nga nṱhani ha u shumiswa ha ḽibulazwithihi ḽao ḽine ḽa vha tombo. Kha ndima iyo muṅwali u ri: Ndi tshi lavhelesa nda wana Budzwa o niwa: Niwa ndi ḽiiti ḽi sumbedzaho u shona tshoṱhe. U niwa nga ṱhoni ndi u dzhenwa nga ṱhoni. Hezwi zwi 64 amba u shona. Haano maḓuvha ipfi iḽi ḽo ngalangala. Vhathu vha tshi amba u niwa nga ṱhoni a vha shumisi ḽiiti u niwa. Hezwi zwi dovha zwa sumbedza u sa kona u nanguludza maipfi o teaho u shumiswa kha nyimele dzone dzone. Vhathu vha tshi amba u niwa nga ṱhoni vha shumisa maipfi a fanaho na uri ―ndo wana o shona vhukuma.” Ipfi iḽi ḽi khou ngalangala nga zwiṱuku nga zwiṱuku. U lombelwa, hezwi zwi amba u neta nga maanḓa nga murahu ha tshimbila lwendo lu lapfu nga milenzhe. Ipfi iḽi ndi ḽa Tshivenḓa vhukuma ḽa kale na kale ḽone ḽi shumiswaho nahone kha u ḓifhisa luambo lwashu. Ano maḓuvha a ḽi tsha shumiswa hu vho shumiswa maipfi zwao a fanaho na u neta. 4.5 THEBULU YA MAIPFI O SENGULUSWAHO KHA NṰHA NGA U ANGAREDZA Thebulu 4.5. Maipfi Kiḽasi ya dzina Ṱhalutshedzo Kuvhumbelwe 1. Diso 15 (U-) Dzina ḽiiti Thangi + mudzi + pfalandoṱhe ṱhaphuwi. U-+ lis-+ -a. 2. Fula 15 (U-) Dzina ḽiiti Thangi + mudzi + pfalandoṱhe ṱhaphuwi. U-+ful- + - a. 3. Tshikuvhini 7( Tshi-) Dzina Thangi + tsinde ḽa dzina + ḽivhumbi ḽa fhethu. Tshi-+-kuvhi-+-ni. 4. Luvhedzwe 15 (U-) Dzina ḽiiti Thangi + mudzi + muengedzo + pfalandoṱhe ṱhaphuwi. U-+ luvhedz-+ -w- +-a. 65 5. Dagaila 15 (U-) Dzina ḽiiti Thangi + mudzi + pfalandoṱhe ṱhaphuwi. U- + dagail- + - a. 6. Ḽihe 5 (Ḽi-) Dzina Thangi + tsinde ḽa dzina. Ḽi-+-he. 7. Niwa 15 (U-) Dzina ḽiiti Thangi + mudzi + muengedzo+ pfalandoṱhe ṱhaphuwi. U-+ n- +-iw - a. 8. Lombelwa 15 (U-) Dzina ḽiiti Thangi + mudzi + muengedzo+ pfalandoṱhe ṱhaphuwi. U-+ lombel-+-w-+a. 4.6 TSENGULUSO YA MAIPFI O NGALANGALAHO A RE MAITI FHEDZI Afha fhasi ndi ḓo isa phanḓa na tsenguluso ya maṅwe maiti fhedzi o ngalangalaho kha Tshivenḓa. U fana na zwe maṅwe maipfi a sengulusiswa zwone afho nṱha, na anea a ḓo senguluswa ri tshi tevhela zwenezwo. Vho- Nyatshavhungwa musi we vha vhuya mashonzhani vho wana mazwale a kati na u haela muṱa wa nnḓu yawe vhunga ho vha hu si kale o u ridela. Hezwi u khou zwi ita nge a ḓivha uri mathabama u na mushumo wa u yo u havha mukumbi saizwi hu hone u tshi khou fhonḓwa. Vha tshi tou khithi! Mazwale a ri khavho, ―O dzama naa mashonzha?‖ A tshi vhudzisa o vha o fara luhwai lwa u swiswa khuhu ye ya vha i tshi khou kunzwisa khukhwana dzayo henefho he a vha a tshi haela hone. Vha tshi mu fhindula vha ri: ―Ndi ḓo ni fhindula ndi tshi vhuya u phapha mushonga hafho ḓakani.‖ Mazwale! Khe ṋaṅwaha mitshelo yo tou omowa, ndi sa athu hangwa, naa avha VhoBele vha khou londolwa lini? Hone vhathu vho vha vho lingedza u vha koṱa zwa tou 66 kunda. Ndi Vho-Nyatshavhungwa vha khou vhidzelela Vho-Ṅaledzani vhe vha humbela uri vha tshi bva u phapha mushonga vha vha sundise vhunga vha tshi ya Hamakuya. Kha phara iyo maipfi oṱhe o swifhadziwaho nga fhasi ndi maipfi ane ano maḓuvha ha tsha shumiswa, o ngalangala. Afha fhasi ndi ḓo sumbedzisa zwine a amba zwone na zwine zwa khou ita uri a ngalangale vhathu vha si tsha a shumisa. Kha phara iyo hu na ipfi haela, ipfi iḽi ndi ḽiiti, u haela ndi u nama mavu, hu nga vha kha luvhondo lwa nnḓu dza tshikale dzo fhaṱiwaho nga zwidina zwa mavu uri zwidina izwo zwi thivhedzee musi i tsha ḓi bva u fhaṱiwa, u haela zwi nga itwa na fhasi kha muṱa hu u itela u u nakisa u sa athu u ridela na u u hulungwa. Ipfi iḽi a ḽi tsha shumiswa, ḽo ngalangala ngauri mushumo uyo wa u haela a u tsha itiwa ano maḓuvha vhunga vhathu vha tshi vho fhaṱa nnḓu dzavho nga zwidina zwa dzisemende lune zwa vho ita uri na u haelwa dziṅwe dzi sa tsha haelwa dzi tou shumiwa nga vhafhaṱi nga semende dzo khwaṱhaho u fhira u haela nga mavu. Miṱa ano maḓuvha a i tsha haelwa na u ridelwa vhunga i tshi vho tou shuṅwa nga zwidina zwine vhathu vha vho tou renga nga masheleni a si na vhukono. U sa tsha fhaṱwa ha nnḓu dza mavu na miṱa ya tshikale zwi mbo ita uri ḽiiti iḽi ḽa u haela ḽi mbo ngalangala. U ngalangala haḽo zwo mbo ita uri hu vho shumiswa ḽiiti ḽo tou pambiwaho u bva kha Luisimane vhudzuloni haḽo ḽine ḽa vha u semendela. Ri dovha hafhu ra vha na ipfi, ridela. U ridela ndi ḽiiti. Ḽiiti iḽi ḽi ambelwa kha kha mavu ane a tsha ḓi bvaho u haelwa a tshe o ṋukala zwiṱuku. Mavu ayo hu nga dzhiiwa tombo ḽine ḽa vhidzwa ngwane kana boḓelo ḽavhuḓi ḽiṱuku ḽine ḽa kona u farea, vha ḓo ralo u thoma u kulutedza aḽa mavu o namiwa hu tshi khou haelwa fhasi. Hezwi zwi itelwa u a khwaṱhisa nahone zwi tshi vha zwo nakelela nga nṱhani ha u swalingedzea ha mishumo ya ngwane kana boḓelo iḽo, izwo zwi ḓo ri musi zwo no fhela, musi zwi tshi oma zwa vho oma zwo naka nahone zwo khwaṱha. Mushumo uyu wa u ridela a u tsha itwa ano maḓuvha, u sa tsha itwa hazwo zwo mbo ita uri ḽiiti iḽi ḽa u ridela ḽi mbo ngalangala, 67 vhudzuloni ha mushumo uyu wa u ridela ho no dzhena ipfi ḽa u semendela. Hezwi zwi itiswa ngauri mushumo uyu ano maḓuvha u vho itwa nga semende yo khwaṱhaho u fhira mavu. Ri tshi isa hafhu phanḓa na maipfi o ngalangalaho, ri mbo dovha hafhu ra wana ipfi, havha. U havha ndi ḽiiti. Ḽiiti iḽi ḽi ambelwa kha tshinwiwa tsha mukumbi vhune ha vha, halwa ho itwaho nga mafula. U havha zwi amba u bvisa thambo dza mafula kha maḓi, ane a vhidzwa govhole. Govhole ndi thambo dza mafula o fhonḓiwaho dzo ṱanganyiswa na maḓi. Musi vhathu vha tshi khou khethekanya thambo dza mafula na maḓi, uri hu sale maḓi a mafula fhedzi ri ri vha khou havha. U havha ndi nyito ya u fhandekanya thambo dza mafula na maḓi ao. Ano maḓuvha ipfi iḽi ḽo ngalangala ngauri mushumo wa u fhonḓa mukumbi a u tsha itwa nga vhathu, mushumo uyu u vho itwa nga mitshini mihulu hune ya zwi kona u khethekanya thambo, makanda na maḓi a mafula hu songo tsha vha na nyito ya u havha. Hezwi zwa u havha mukumbi zwo fhira na vhomakhulukuku washu misi yeneiḽa ya kale. Hezwi zwi mbo ita uri ḽiiti iḽi ḽa u havha ḽi mbo ngalangala. Zwoṱhe hezwi ano maḓuvha vhathu vha zwi angaredza nga u shumisa ḽiiti u ita mukumbi. Kha phara iyo ri dovha ra vha na ipfi dzama. U dzama ndi ḽiiti ḽine kha phara yashu ḽi khou ambelwa kha u fhela ha mashonzha. fhedzi a ḽi ambelwi kha u fhela ha mashonzha fhedzi, ḽi dovha hafhu ḽa shumiswa kha u lovha ha vhamusanda, kana khosi. Khosi ya lovha ri ri khosi yo dzama (Maumela & Madiba,1996:208). Musi mashonzha a sa tsha wanala ri zwi vhidza uri o dzama. Hezwi ndi musi mashonzha a sa tsha luma. U dzama sa ḽiiti ano maḓuvha a ḽi tsha shumiswa ngauri u ḓo wana vhathu vha tshi vho sokou shumisa ḽiiti fhela hu tshi ambwa u dzama ha mashonzha. Kale musi mashonzha a sa tsha wanala ho vha hu tshi pfi mashonzha o dzama. Musi a tshi thoma u wanala ro vha ri tshi ri mashonzha o luma. U luma ndi u thoma u wanala ha mashonzha. Vhuvhili ha maiti aya ndi o ngalangalaho tshoṱhe. U ngalangala ha maiti aya zwi khou vhangwa na ngauri ano maḓuvha mashonzha a vha sokou farwa na nga 68 vhana vhaṱukuṱuku vhane vha tshi amba vha sa londe na munanguludzo wa maipfi o teaho. U kunzwisa, heḽi ipfi, u fana na maṅwe maipfi o bulwaho afho nṱha na ḽone ndi ḽiiti ḽo ngalangalaho. U kunzwisa ndi ḽiiti ḽi ambelwaho kha u alusa khukhwana nga khuhu. Musi khuhu i tshi khou alusa khukhwana ri ri i khou kunzwisa khukhwana dzayo, ano maḓuvha ḽiiti iḽi a ḽi tsha shumiswa vhunga hu si tshe na u fuwa khuhu dzine dza ḓo thothonya makumba dza a alamela dza dovha dza a thothonya zwikukwana dza dovha dza alusa zwikukwana izwo sa zwiḽa kale. Khuhu dzi re hone ano maḓuvha ndi dziḽa tshena dzi fuwiwaho nga vhunzhi dzi tshi fuwelwa ṋama na makumba. Idzi ndi dzi sa koni na u alamela makumba adzo na u a thothonya vhunga mushumo uyu u tshi vha u itwaho nga mitshini. Hezwi zwi mbo ita uri ḽiiti iḽi ḽa u kunzwisa ḽi mbo ngalangala tshoṱhe. Hezwi zwi mbo ita uri u pfe vhathu vha tshi vho shumisa ḽiiti iḽi fhethu hu songo fanelaho. U a vho pfa vhathu vha tshi vho ḽi shumisa na kha u alusa vhana vha vhathu, wa pfa muthu a tshi ri u khou kunzwisa vhana a tshi amba u lela vhana vhawe. Hezwi ndi zwo khakheaho. Ri dovha hafhu ra vha na ipfi phapha, phapha ndi ḽiiti ḽine u ya nga phara iyo ḽi amba u rema mushonga. U phapha ndi u rema makwati maṋu a muri, a nga vha a a u ita mushonga sa makwati a muvhula, kana makwati zwao a si a mushonga hu u itela u vhulaha muri wonoyo une wa khou phaphiwa makwati. Musi vha tshi khou rema makwati eneo ri amba uri vha khou phapha. Hezwi zwa u phapha makwati nga maanḓa a mushonga ano maḓuvha a zwi tsha itwa vhunga vhathu ano maḓuvha vha si tsha vha na dzangalelo ḽa u shumisa mishonga yashu ya Tshirema vha tshi vho takalela zwa dzilafho ḽa Tshikhuwa. U sa tsha phapha mushonga honohu hu mbo ita uri ipfi iḽi ḽi ngalangale ḽi tshi tou sala fhedzi kha u ambelwa ṱhamusi kha u engedza tshithu nṱha ha tshiṅwe. 69 U omowa, u fana na maṅwe maipfi a re maiti afho nṱha na ḽeneḽi ndi ḽiṅwe ḽa maiti o ngalangalaho. U omowa ndi ḽiiti ḽi ambelwaho kha u aṋwa ha mitshelo. Musi muri wa mutshelo wo aṋwa mitshelo nga maanḓa lune wa wana u tshi nga u sa vunḓa na matavhi awo nga u lemelwa nga mitshelo ri amba uri wo omowa. Ipfi iḽi ndi ḽiṅwe ḽa maipfi o shumiseswaho nga vhomakhulukuku washu. Ano maḓuvha murafho wo salaho iḽi ipfi a u ḽi ṱalusi na zwiṱukuṱuku. Arali mutshelo wo omowa vha shumisa maipfi a fanaho na: u aṋwa nga maanḓa vha sa kone u zwi sumbedzisa nga u shumisa ipfi ḽo teaho ḽine ḽa vha u omowa, ḽone ḽine ḽa vha Tshivenḓa tsha maṱhakheni. Ri dovha ra vha na ipfi ḽine ḽa ri: U londolwa (Magau, 1994;54), u londolwa ndi ipfi ḽa Tshivenḓa ḽine ḽa ri ḽo shumiswa ḽa vha ḽi tshi bveledza nyito yo dzikaho i ambaho u vhulunga mufu. Muambi afho kha phara yashu a tshi ri: Hafhu vha khou londolwa lini? Muambi u vha a tshi khou vhudzisa uri vha vhulungwa lini. Ano maḓuvha ipfi iḽi a ḽi tsha shumiswa. Hu vho shumiswa ḽibulazwithihi ḽaḽo ḽine ḽa vha u vhulunga. Hoṱhe hoṱhe hu vho shuma u vhulunga na musi zwi tshi ambelwa na kha muthu wa tshihosini ane ra tea u shumisa ipfi ḽo teaho ḽine ḽa vha u swiṱa. Ipfi iḽi ḽa u londola ḽo ngalangala. U koṱa, heḽi ndi ḽiṅwe ḽa maipfi ane a vha a Tshivenḓa tsho rombaho vhukuma ane misi ino ha tsha shumiswa. U koṱa zwi amba u ilafha muthu, u onga muthu ane a khou vhaisala. Maḓuvha ano ipfi iḽi a ḽi tsha shumiswa vhunga hu si tshe na u onga muthu mahayani. Muthu ano maḓuvha a thoma u vhaisala u rumelwa maongeloni. Zwa u koṱa mulwadze zwo guma misi yeneila he maongelo a vha a sa athu ḓalesa. Tshithu tshi itisaho uri ipfi iḽi ḽi ngalangale ndi nge ha vho shumeseswa mabulazwithihi aḽo ane a vha u onga na u ilafha. Hu dovha ha vha na ipfi sundise/ sundisa. U sundisa ndi ḽiiti ḽi ambaho u fhelekedza. Heḽi ndi ḽiṅwe ḽa maipfi a shumiswaho nga vhathu vha konaho munanguludzo wa maipfi o teaho a Tshivenḓa nahone u munanguludzo wa nṱhesa. Ipfi iḽi a ḽi tsha shumiswa ano maḓuvha. Vhudzuloni haḽo hu khou shumiswa ḽibulazwithihi ḽaḽo ḽine ḽa vha fhelekedza, 70 huṅwe ha vhuya ha nga hu sa shumiswa na maipfi asili vhathu vho hangwa ipfi ḽo teaho ḽine ḽa vha u sundisa. Ri sa athu isa phanḓa na tsenguluso ya maipfi maṅwe o ngalangalaho, kha ri thome ri sedze uri ayo maipfi o sumbedziswaho afho nṱha a nga angaredzwa hani nga u shumisa thebuḽu ine ya ḓo tevhela nga afha fhasi. Thebulu 4.6. Maipfi Kiḽasi ya dzina Ṱhalutshedzo Kuvhumbelwe 1 Haela 15 (U-) Dzina ḽiiti Thangi + mudzi + pfalandoṱhe ṱhaphuwi. U-+hael-+ -a. 2 Ridela 15 (U-) Dzina ḽiiti Thangi + mudzi + pfalandoṱhe ṱhaphuwi. U-+ ridel- + - a. 3 Havha 15 (U-) Dzina ḽiiti Thangi + mudzi + pfalandoṱhe ṱhaphuwi. U-+havh-+- a. 4 Dzama 15 (U-) Dzina ḽiiti Thangi + mudzi + pfalandoṱhe ṱhaphuwi. U- + dzam-+- a. 5 Kunzwisa 15 (U-) Dzina ḽiiti Thangi + mudzi + muengedzo+ pfalandoṱhe ṱhaphuwi. U- + kunzw-+-is- +-a. 6 Phapha 15 (U-) Dzina ḽiiti Thangi + mudzi + pfalandoṱhe ṱhaphuwi. U-+ phaph-+-a. 71 7 Omowa 15 (U-) Dzina ḽiiti Thangi + mudzi + pfalandoṱhe ṱhaphuwi. U- + omow-+-a. 8 Londolwa 15 (U-) Dzina ḽiiti Thangi + mudzi + muengedzo+ pfalandoṱhe ṱhaphuwi. U-+ lond-+-olw-+-a. 9 Koṱa 15 (U-) Ḽiiti Thangi + mudzi + pfalandoṱhe ṱhaphuwi. U- + koṱ-+-a. 10 Sundise 15 (U-) Ḽiiti Thangi + mudzi + pfalandoṱhe ṱhaphuwi. U-+ sund-+-is- +-a. 11 Swiṱa 15 (U-) Ḽiiti Thangi + mudzi + pfalandoṱhe ṱhaphuwi. U- + swiṱ- +-a. Afha fhasi ndi ḓo isa phanḓa na tsenguluso ya maṅwe maipfi o ngalangalaho kha Tshivenḓa. U fana na zwe maṅwe maipfi ayo a sengulusiswa zwone afho nṱha, na anea a ḓo senguluswa ri tshi tevhela zwenezwo. Musi i tshi tou khebuwa, makhulu wawe vhe kha ḓe ndi mu rule ṱhoho ḓuvha ḽi sa athu fhisesa. Vha tshi isa phanḓa vha bula uri vha ḓo thoma nga u mu kupula hayo mavhudzi a re kha phanḓa. ―Hafhu ni songo nndengisa nṋe hafhu ndi fanela u ya u ha maine Ṋemukula u fhonḓiwa. Ndi ḓo sokou ṱuwa ndo sokou moṋa milenzhe‖. Ndi vhone makhulu vha khou isa phanḓa. Ntakadzeni! ―Ni songo hangwa u sala ni tshi swara muroho, ni dovhe u elelwa u vhudza Vho-Naledzani uri vha songo livhala u dzinga vhuḽa vhukunda hanga‖. Ndi vhone makhulu vha tshi isa phanḓa. ―Makhulu, nṋe ndi khou ṱoḓa u ela tshiulu ndi ṱoḓa u fara ṋemeṋeme madekwana‖ Ndi Ntaka a tshi vha fhindula. Ntaka o ralo o no fara lufhanga lwa u funga khuhu vhunga dzo vha dzi tshi 72 khou pala mutomba wa tsimu iḽa ye mahoḽa ya lala. A si kale a tsha ḓi bva u shela phonḓa henefho tsimuni. Kha phara iyo maipfi oṱhe o swifhadziwaho nga fhasi ndi maipfi ane ano maḓuvha ha tsha shumiswa, o ngalangala. Afha fhasi ndi ḓo sumbedzisa zwine a amba zwone na zwine zwa khou ita uri a ngalangale vhathu vha si tsha a shumisa. Kha phara iyo ri na ipfi khebuwa, ipfi iḽi ndi ḽiiti ḽi ambelwaho kha nyito ya musi mvula i sa tsha na hu na uri yo vha i tshi khou na nga maanḓa. Ha sokou ri nga murahu ya ḓa ya ima ya sa tsha na. Musi i sa tsha na ri amba uri yo khebuwa. Arali yo khebuwa a zwi ambi uri yo tsha lini, ya tou khebuwa zwi dovha zwa vhonala hu tshi vha na khonadzeo ya uri i nga dovha ya na hafhu. Maḓuvha ano ipfi iḽi a ḽi tsha shumiswa, madzuloni aḽo hu vho shumiswa uri: yo tsha na musi yo tou khebuwa. Ipfi rule, ndi ipfi ḽi bvaho kha tsinde ḽa ḽiiti –rula . U rula u bva kha phara iyi zwi amba u haela muthu nga luare musi ṱhoho yawe i tshi khou dina nga u dzula i tshi rema. Ṱhoho i dzulelaho u rema i a ruliwa. Muthu u ṱhavhelwa ṱhoho yoṱhe nga luare vha dzhia vha mu ḓodza mushonga ṱhoho yoṱhe hafho he a haelwa hone. Mushumo uyu musi u tshi itwa kha muthu ri u vhidza uri ndi u rula ṱhoho. Maḓuvha ano mishumo iyi a i tsha itiwa nga nṱhani ha malwadze a sa fholiho o ambarelaho shango. Vhathu vha vho ofha u rulwa dziṱhoho vha tshi shavha u kumba malwadze. U sa tsha itwa ha mushumo uyu, zwo mbo ita uri ipfi iḽi ḽa u rula ḽi mbo ngalangala tshoṱhe. U fhonḓiwa: Ipfi iḽi ndi ḽiiti ḽi ambaho u farwa farwa nga maine uri u sa sokou lwala lwala zwo itwa nga vhathu vha no silinga nga u tou lowa. U fhonḓiwa zwi amba uri muthu o dzivhelwa nga mishonga nga maine uri a songo loiwa nga vhaloi vhunga hu na lutendo luhulwane lwa uri muthu u a loiwa nga vhaloi. Maḓuvha ano zwa u fhonḓiwa a zwi tsha itwa vhunga maitele ashu a sialala ro a laṱela kule a vho milwa nga zwa vhurereli ha 73 Tshikhiresite hune vhathu vha vho tou rabela uri vha si dodongwe vhusiku nga vhaloi. Thabelo ano maḓuvha i vho shumiswa kha u ita mushumo wa u fhonḓa. Ipfi iḽi ḽo ngalangala ngauri vhathu a vha tsha fhonḓiwa ha maine. Ri dovha hafhu ra vha na ipfi u kupula kha phara yashu. U kupula zwi amba u vheula mavhudzi oṱhe kha ṱhoho. Ano maḓuvha ḽiiti iḽi a ḽi tsha shumiswa fhethu ho teaho. Vhathu vha shumisa ipfi u vheulwa vha tshi lila u amba uri vho mukupula mavhudzi oṱhe. Musi hu si na mavhudzi kha ṱhoho ya muthu ri amba uri o kupuliwa mavhudzi oṱhe. Hafho ndi musi ri tshi khou shumisa maipfi o teaho fhethu ho teaho nahone ho shumiswa munanguludzo wa nṱhesa wa maipfi. Ipfi iḽi ano maḓuvha ḽo ngalangala, a ḽi tsha shumiswa. Ipfi moṋa ndi ḽiṅwe ḽa maipfi o ngalangalaho kha Tshivenḓa. U moṋa ndi ḽiiti ḽine ḽa amba u ṱamba nga nṱha hu si u tou ṱamba nga vhuronwane. Kanzhi u moṋa vhathu vha amba u ṱamba nga nṱha nahone milenzhe na tshifhaṱuwo hu si nga maḓi manzhi lini. Hezwi zwa u ḓimoṋa kanzhi zwi anzela u itwa nga vhakegulu vhunga vho vha tshi kona u fhedza ḓuvha ḽoṱhe na u ṱamba vha songo ṱamba muvhili woṱhe. Arali ha sokou vha na nyimele ine vhakegulu avho vha vha vha tshi khou ṱoḓa u fara kwendo kwa shishi u wana na u pfa vha tshi ri, “A vha ime ndi thome u ḓimoṋa wee.” Zwa u ḓimoṋa ano maḓuvha a zwi tsha itwa, vhunga ano maḓuvha vhathu vho no faresa zwa vhudele u fhira misi iḽa, izwi zwi mbo sia ipfi iḽi ḽa u moṋa ḽi tshi mbo ngalangala. U swara ndi ḽiṅwe ḽa maipfi ane ano maḓuvha ḽo ngalangala. U swara ndi ḽiiti ḽi ambaho u swotola dzinnzi dzi wanalaho kha muroho wa phuri na mavhele a tshi khou bvisiwa maṱaṱa musi a tsha ḓi bva u kaṋiwa (Madiba,1996:208). Ano maḓuvha wa amba zwa u swara muroho u wana hu si na ane a kha ḓi zwi ḓivha uri zwi amba mini. Hezwi zwi khou vhangwa ngauri miroho i fanaho na phuri vhathu a vha tsha ṱavha ngauri vhathu vha vho funesa zwisevho zwa dziṋama u fhira miroho ya maṱari. Mavhele ano maḓuvha 74 a vho swarwa maṱaṱa ao nga mitshini vhunga hu tshi vho limesa vhorabulasi nga vhuḓalo, hezwi ndi zwone zwivhangi zwauri ḽiiti iḽi ḽa u swara ḽi mbo ngalangala. U dzinga vhukunda: Heḽi ndi ḽone ḽiiti ḽo teaho u shumiswa musi muthu a tshi khou ita vhukunda, hu nga vha vhukunda ha milenzheni kana zwanḓani, Arali vhu vhukunda ha hatsi, hone vhu tou hoṱiwa. U dzinga ri vha ri tshi amba u ita vhukunda nga vhurale na dziḓaraṱa dzo teaho. Ano maḓuvha vhathu vha tshi amba u dzinga vhukunda vha ri, vha khou ita vhukunda”. Hezwi zwi amba tshayo ya munanguludzo wa maipfi o teaho u shumiswa kha nyimele dzo teaho. Ḽiiti ḽa u dzinga ḽo ngalangala na vhomakhulukuku washu. Ano maḓuvha vhathu a vha tsha ḽi shumisa ḽo ngalangala tshoṱhe. Kha phara iyo ri dovha hafhu ra vha na ḽiiti u ela. U ela kha phara iyo zwi khou amba u bwa mulindi muhulu kha tshuulu wa tibedzwa nga maṱari u itela uri musi ṋemeṋeme dzi tshi bva dzi bvele nga ngomu vhathu vha kone u dzi bata ha zwavhuḓi. Vhaṅwe vha amba nga ḽiiti u tsivhela, kanzhi hezwi zwa u tsivhela hu tsivhelwa nthwa. U ela ṋemeṋeme ano maḓuvha vhathu a vha tsha zwi ita ngauri ho sala murafho une wa sa ḓivhe uri ṋemeṋeme dzi fariwa hani. A thi ri na vhana vha musalauno ṋemeṋeme a vha ḽi vha a dzi ofha. Arali zwa nga sokou itea ha vha na vhane vha lila u dzi fara vha tou bata nga nthihi nga nthihi madzuloni a u tou dzi elela uri vha dzi fare nga vhunzhi. Ri dovha hafhu ra vha na ipfi funga, u funga kha phara iyi ḽi amba musi hu tshi ṱhukhulwa zwikunwane na ṱhodzi dza milomo ya khuhu nga murahu ha musi khuhu iyo i tshi khou dina nga u pala hoṱhe hoṱhe ṱhaṅwe dzi tshi khou pala mbeu yo gobelwaho na mitomba i sa athu melaho. Musi khuhu dzi tshi tumulwa zwikunwane na u ṱhukhulwa milomo hu pfi dzi khou fungiwa. Maḓuvha ano khuhu a dzi tsha fungiwa, ngauri na u fuwa khuhu dzi palaho mbeu na u dzhovha mitomba a dzi tsha fuwiwa. Khuhu dzine ano maḓuvha dza fuwiwa ndi dzenedzi tshena dza ṋama dzine na u ḓipalela zwiḽiwa dza sa kone. Hezwi ndi zwine ipfi iḽi ḽa u funga ḽa khou ngalangala ngazwo, vhathu a vha tsha ḽi ḓivha. 75 Ri dovha hafhu ra vha na tsinde ḽa ḽiiti –lala, kha phara iyi ḽiiti iḽi lala ḽi amba u pfukwa ha tsimu ṅwaha muthihi kana mivhili i songo limiwa, arali tsimu i tshi dzulelwa u limiwa nga miṅwaha fhedzi ya sa limiwe ṅwaha muthihi a ri ambi uri a yo ngo limiwa, ri amba uri yo lala. Ḽiiti iḽi ḽo ngalangala, a ḽi tsha ambiwa, vhathu vha vho sokou ri tsimu a yo ngo limiwa. Luambo lwashu lu khou xedza maipfi a vhuḓi nga nṱhani ha u sa tsha itwa ha mishumo ye kale ya vha i tshi itwa. Vhathu a vha tsha lima masimu u fana na kale, zwenezwo maipfi a fanaho na u lala ha masimu a khou ngalangala ngazwo. U shela ndi ḽiṅwe ḽa maipfi ḽine ḽa vha ḽiiti ḽo ngalangalaho kha Tshivenḓa. U shela kha phara iyo zwi amba u gobela mbeu ya phonḓa. Phonḓa a dzi tou zwaliwa u fana na mbeu ya mavhele na dziṅwe nga u fhambana. Phonḓa dzi tou sheliwa. Kuambele ukwu ano maḓuvha kwo ngalangala, vhathu vha vho sokou shumisa na maipfi a sa ananiho na fhethu na nyimele. Vhathu vha vho shumisa tsinde ḽa ḽiiti –gobela na kha u shela zwi ambelwaho kha phonḓa. Maipfi oṱhe o sumbedziswaho afho nṱha a nga angaredzwa oṱhe nga u shumisa thebuḽu ine ya ḓo tevhela nga afha fhasi. Thebulu 4.7. Maipfi Kiḽasi ya dzina Ṱhalutshedzo Kuvhumbelwe 1 Khebuwa 15 (U-) Dzina ḽiiti Thangi + mudzi + pfalandoṱhe ṱhaphuwi. U-+ khebuw- +-a. 2 Rula 15 (U-) Dzina ḽiiti Thangi + mudzi + pfalandoṱhe ṱhaphuwi. U- + rul- + - a. 76 3 Kupula 15 (U-) Dzina ḽiiti Thangi + mudzi + pfalandoṱhe ṱhaphuwi. U- + kupul-+- a. 4 Moṋa 15 (U-) Dzina ḽiiti Thangi + mudzi + pfalandoṱhe ṱhaphuwi. U- + moṋ-+- a. 5 Swara 15 (U-) Dzina ḽiiti Thangi + mudzi + pfalandoṱhe ṱhaphuwi. U- + swar-+- a. 6 Dzinga 15 (U-) Dzina ḽiiti Thangi + mudzi + pfalandoṱhe ṱhaphuwi. U- + dzing-+- a. 7 Lala 15 (U-) Dzina ḽiiti Thangi + mudzi + pfalandoṱhe ṱhaphuwi. U-+ lal-+- a. 8 Funga 15 (U-) Dzina ḽiiti Thangi + mudzi + pfalandoṱhe ṱhaphuwi. U- + fung-+- a. 9 Shela 15 (U-) Dzina ḽiiti Thangi + mudzi + pfalandoṱhe ṱhaphuwi. U- + shel-+- a. 4.7 MVALATSWINGA Ndima iyi yo bvisela khagala maipfi o ngalangalaho manzhi nahone a welaho fhasi ha thinwaipfi nnzhi dza muambo dzo fhambanaho dza Tshivenḓa. Ho bviselwa khagala maipfi o ngalangalaho manzhi a maiti, maḓadzisi u ya nga tshaka dzao nga u fhambana, ho dovha hafhu ha bviselwa khagala maipfi o ngalangalaho ane a vha maṱaluli. Kha ndima iyi ndi a tenda uri tsenguluso ya thinwaipfi idzo dzo bulwaho afho 77 nṱha kha marangaphanḓa a i ngo tou fhelela tshoṱhe, fhedzi ro sedza tsenguluso iyi nga iṱo ḽa maimo ayo, ndi a tenda uri maipfi aya o senguluswaho kha ndima iyi o lingana tsenguluso iyi. 78 NDIMA YA VHUṰANU 5. 1 MARANGAPHANḒA Ndima iyi i ḓo bvisela khagala manweledzo a dzindima dzoṱhe dzo senguluswaho kha tsenguluso ya ṱhoḓisiso iyi. Hu ḓo dovha ha bviselwa khagala mawanwa na themendelo dza ṱhoḓisiso iyi ya nga ha tsenguluso ya nga ha maipfi ane a khou ngalangala kha Tshivenḓa. 5.2 MANWELEDZO A DZINDIMA 5.2.1 Ndima ya u thoma Ndima ya u thoma yo bvisela khagala ṱhoho ya ṱhoḓisiso iyi ine ya ri: Tsenguluso ya nga ha maipfi ane a khou ngalangala kha Tshivenḓa. Ndima iyi yo bvisela khagala thaidzo dzi kwamaho ṱhoḓisiso, ndivho ya ngudo iyi, zwipikwa zwine zwa lilwa u swikelelwa, ndeme ya ngudo iyi. Ndi kha yenei ndima ya u thoma he ngona ine ya ḓo shumiswa kha ṱhoḓisiso ya mushumo uyu na zwiko zwa u ḓo wana mafhungo ane a ḓo shumiswa kha ṱhoḓisiso ya mushumo uyu zwa ṱanelwa khagala, ngona ya khwaḽithethivi na tshiko tsha phuraimari na tsha sekondari. 5.2.2 Ndima ya vhuvhili Ndima ya vhuvhili ndi ndima he khayo ha itwa tsedzuluso ya maṅwalwa hu tshi lilwa u vhona uri vhaṅwe vhagudi vhone zwi tshi kwama ṱhoḓisiso ya lushaka uḽu vhone vha ri mini. Ndi kha tsedzuluso ya maṅwalwa he ra wana uri ndi lini hune ra amba nga u ngalangala ha maipfi na luambo, ndi henefha he ra kona u bvukulula zwi xelelaho lushaka musi maipfi a luambo a tshi ngalangala. Ho bviselwa khagala zwivhangi zwa u 79 ngalangala ha maipfi kha luambo. Thyiori dzi kwamaho u ngalangala ha maipfi dzo sedzuluswa kha yenei ndima ya vhuvhili. Zwine zwa nga itwa u thivhela u ngalangala ha maipfi a luambo zwo bviselwa khagala nga kha tsedzuluso ya mawanwa. 5.2.3 Ndima ya vhuraru Ndima iyi yo vha yo ḓisendeka kha tsenguluso ya maipfi o ngalangalaho kha Tshivenḓa ro sedzesa madzina sa thinwaipfi ya muambo. Kha madzina o ngalangalaho ho senguluswa madzina o ngalangalaho kha Tshivenḓa zwi tshi kwama kumalele kwa Tshivenḓa. Madzina a kwamaho zwiḽiwa o ngalangalaho na one o bviselwa khagala ha dovha ha sumbedziswa zwivhangi zwa u ngalangala hao. Vhana kha Tshivenḓa vha a ṱaluswa na nga zwiito na matshilele avho lune zwa ita uri vha riniwe na madzina nga nṱhani hazwo, madzina eneo ndi o ngalangalaho, fhedzi ndima iyi yo a ṱanela khagala. Ndi kha ndima yenei he madzina o ngalangalaho zwi tshi kwama vhathu na maipfi a re kha mirero o ngalangalaho a ṱanelwa khagala. Kha ndima iyi madzina oṱhe o senguluswaho o dovha a sumbedziswa nga kha dzithebulu hu tshi sumbedziswa zwine a amba zwone, thangi dza madzina dzine a wela khadzo na kuvhumbelwe kwao. 5.2.4 Ndima ya vhuṋa Ndima iyi yo vha yo ḓisendeka nga maanḓa kha tsenguluso ya dzinwe figara dza muambo dzo ngalangalaho zwi tshi kwama nga maanḓa maiti, maṱaluli na maḓadzisi. Ndi kha yenei ndima he ha sumbedziswa vhunzhi ha maiti o ngalangalaho kha Tshivenḓa u fhira dziṅwe dzithinwaipfi dza muambo. Ho sumbedziswa uri ndi ngani maiti eneo, maḓadzisi na maṱaluli eneo a tshi khou ngalangala, hone maipfi eneo a khou a tshi ngalangala ha vha na maṅwe ane a ima vhudzuloni hao naa? Zwinzhi zwa zwivhangi zwa u ngalangala ha maipfi eneo ro wana uri hunzhi ndi nga nṱhani ha 80 nyimele dze dza vha dzi tshi itwa misi iḽa ya vhomakhulukuku washu dzine musalauno dzi sa tsha itwa. 5.2.5 Ndima ya vhuṱanu Ndima iyi yo angaredza manweledzo a dzindima, mawanwa a ṱhoḓisiso na themendelo dza hone. 5.3 MAWANWA Tsenguluso ya ṱhoḓisiso iyi yo wana uri maipfi kha Tshivenḓa a khou ngalangala nga luvhilo luhulu zwi tshi vhangwa nga zwi tevhelaho:  Maipfi a luambo a thusa kha u vhulunga mvelele na vhurereli ha lushaka, u tendela maipfi a luambo a tshi ngalangala zwi livhisa kha u xedza mvelele, ḓivhazwakale na vhurereli ha lushaka lwonolwo vhunga mvelele, vhurereli na matshilele a lushaka zwi tshi tshenzhemea zwavhuḓi nga maipfi a luambo lwonolwo.  U shanduka ha luambo musi lu tshi lila u swikelela na u takadza vhaṋe vhalwo musi zwi tshi vhangwa nga nyaluwo ya luambo nga nṱhani ha tshanduko ya zwa thekhinolodzhi zwi vhanga uri maipfi manzhi a luambo a ngalangale.  Maipfi a a ngalangala musi hu si tshe na murafho u pfukiselaho maipfi a luambo kha murafho muswa lune ha sala hu si tshe na vhana kana murafho muswa u gudaho maipfi na luambo lwa murafho wonoyo. 81  Nḓowelo mmbi vhukati ha miṱa ine khayo vha dzhiela fhasi maipfi a luambo lwavho lwa hayani hune vhaaluwa vha si tame u pfukisela luambo lwavho lwa ḓamuni kha vhana vhavho ngauri vha ri vha tshi davhidzana navho vha shumisa luambo lusili ngeno vhe nga tshavho vhaaluwa vhenevho vha vha vha tshi davhidzana nga luambo lwavho lwa ḓamuni. Zwenezwo zwi ita uri maipfi a luambo lwavho a ngalangale miṱani yeneyo nga zwiṱuku u swika hu sa tsha ambwa luambo lwa ḓamuni.  U dzulelana ndi zwiṅwe zwine zwa vhanga uri maipfi a luambo vhukati ha nyambo mbili dzi re tsini na tsini a milane hu shume a luṅwe luambo lune lwa nga vha lu lwone lu dzhielwaho nṱha kha dzenedzo nyambo mbili zwi tshi itwa nga zwa polotiki kana lu luambo lu shumesaho kha zwa makwevho.  Maipfi a luambo na nyambo zwi a ngalangala nga u luambo lwonolwo na maipfi a luambo lwonolwo zwa ḓiwana zwi fhasi ha mutsiko wa u ḓiwana zwi tshi kombetshedzea u ṱanganywa na luambo luhulwane khalwo nga ṋthani ha tshanduko dzi vhangwaho nga ndayotewa ya shango ḽeneḽo.  Maipfi a luambo lu sa shumiho kha masia manzhi a zwa vhutshilo, sa zwa polotiki na zwa makwevho a a ngalangala a vho milwa nga ayo a shumiseswaho kha masia manzhi a zwa vhutshilo.  Luambo na maipfi alwo zwi a ngalangala zwi tshi vhangwa nga mulandu wa u shumiswa ha maipfi a nyambo mbili musi muthu a tshi khou amba mafhungo awe. Nga iṅwe nḓila muthu a tshi amba mafhungo awe u shumisa maipfi o fhambanaho a nyambo mbili dzo fhambanaho. Ha koni u amba fhungo ḽa fhelela o shumisa maipfi a luambo luthihi.  U malelana vhukati ha dzitshaka, fhaḽa hune na wana mufumakadzi a muvenḓa o malwa nga munna wa mutshangana, zwi ita uri hu vhe na luṅwe luambo lu 82 xelelwaho nga maipfi nga maanḓa luambo lune lwa sa ḓiṱanganedze sa luṅwe lwa nyambo khulwane. Luambo ulwo lu vha lwone lune lwa tendelela u milwa nga ulwo luṅwe luambo na vho wana vhana vha muṱa wonoyo vha tshi guda luambo lwa sia ḽithihi.  U sa dzhiela nṱha nyambo dza ḓamuni nga vharangaphanḓa vha zwa polotiki, vharangaphanḓa vha zwivhidzo dzikerekeni hune na wana vharangaphanḓa musi vhe miṱanganoni vha tshi rera nga nyambo dzisili na vhafunzi zwivhidzoni zwavho vha tshi vho funza nga nyambo dzisili hu si na ane a sa pfe luambo lwa ḓamuni, hezwi zwi mbo ita uri thangana ṱhukhu thome u nyadza nyambo dza ḓamuni lune zwa vho ita uri vhana vha si tsha vhona ndeme ya nyambo dza ḓamuni, u bva afho maipfi a vho thoma u ngalangala ngauri ha vho dzhielwa nṱha maipfi a nyambo dzisili.  Luambo na maipfi alwo zwi a ngalangala zwi tshi itwa nga nṱhani ha uri vhaṋe vha luambo vhone vhaṋe vha tou funa lu tshi ngalangala, vha sa zwi iti tshithu nge vha vhona lu tshi nga a si lwa ndeme, vha tendelela hu tshi dzhenelela maipfi a nyambo dzisili, dzine kha vhone vha vhona dzi nyambo dzo vuḓaho, nyambo dzine musi vha tshi dzi amba na u bula maipfi adzo vha pfa dzi tshi vha vhea nṱha, nyambo dzine vhone vhaṋe vha pfa dzi nyambo dza mishumo. 5.4 THEMENDELO Mawanwa oṱhe o sumbedziswaho afho nṱha a ḓo tevhelwa nga themendelo dzi no ḓo tevhela nga afha fhasi.  Maipfi a luambo a thusa kha u vhulunga mvelele na vhurereli ha lushaka, zwenezwo lushaka lu tea u ima lurandala lwa sa tendele u ngalangala ha maipfi a luambo vhunga zwi tshi livhisa kha u xedza mvelele, ḓivhazwakale na vhurereli 83 ha lushaka lwonolwo, a thi ri mvelele, vhurereli na matshilele a lushaka zwi tshi tshenzhemea zwavhuḓi nga maipfi a luambo lwonolwo naa.  Musi nyaluwo ya luambo nga nṱhani ha zwi vhangwaho nga thekhinolodzhi yo ḓiṋea maanḓa, maipfi ashu a sialala ane a vhonala a tshi nga ha tshe na mushumo ngauri ha vha ho bvelela maṅwe maswa a no tshimbilelana na tshifhinga tsha musalauno a fanela u vhulungwa nga u tou ṅwalwa fhasi.  Vhalala vhenevho vho salaho vhe vhone zwiko na thikho dza luambo vha tea u shumiswa kha u gudisa vhana luambo lwone lwone nga u tou vha funza na ḓivhaipfi ya luambo lwa Tshivenḓa ṱhaṅwe zwikoloni hu na mbadelo ṱhukhuṱhukhu dzine vha itelwa uri hu kone u vha na u pfukiselwa ha luambo zwavhuḓi kha murafho muswa.  Muvhuso na vhoradzipfunzo vha tea u eletshedza lushaka nga ha ndeme ya luambo lwa hayani, vhathu vha eletshedzwe uri vha ambe na vhana vhavho mahayani nga nyambo dzavho dza hayani hu si nga nyambo dzisili, hezwi zwi ita uri vhana vha aluwe na nḓivho ya maipfi a luambo yo fhelelaho. Hezwi zwi nga engedzea nga u thola vhaaluwa vha luambo lwonolwo mahayani hu u itela uri vhana vha aluwe vha tshi kona luambo lwa hayani nga kha vhaaluwa vhenevho.  U dzulelana na u malelana ndi zwavhuḓi vhukuma, fhedzi themendelo i vha ya uri naho vhathu vha tshi khou malelana hu songo vha na ane a pfa uri luambo lwa luṅwe lushaka lu lwa fhasi vhana vha vho pfi kha vha gude luambo lukene hu litshiwe lukene, vhathu kha vha ḓiṱongise nga nyambo dzavho vhone vhaṋe vha pfe vha tshi ḓifhelwa nga nyambo na maipfi adzo.  Muvhuso u tea u ita bembela kha u sumbedzisa u lingana ha nyambo dzi re hone sa zwo sumbedziswaho nga ndayotewa nahone nyambo dzenedzo dzi shumiswe u lingana na u wana nyanḓadzo i linganaho hu u itela uri ha sa vhe na u 84 dzhenelela ha maipfi asili vhukati ha nyambo dza hayani maipfi o teaho a tshi vho ngalangadzwa ṱhaṅwe nga u a vho vhonala a tshi nga ha na mushumo.  Vharangaphanḓa vha zwa polotiki na vhafunzi vha zwivhidzo dzikereni vha tea u vha vhone dzitsumbo dza u sumbedzisa murafho muswa ndeme ya nyambo na u shumisa maipfi o teaho a luambo, hezwi zwi nga swikelelwa ngauri vha ri vha tshi amba mabephani na maguvhanganoni a lushaka na u funza zwivhidzoni zwavho vha shumisa maipfi o teaho a luambo lwavho lwa hayani.  Vhathu kha vha ime nga vhoṋe vhaṋe vha hane nga u tou amba zwi tshi pfala uri a hu na luambo luṱuku, a hu na luambo lwo bvuḓaho, vha sumbedzise muvhuso uri vhone a vha ṱoḓi u milelwa luambo lwavho na maipfi alwo nga nṱhani ha kuhumbulele kwo khakheaho kwa uri hu na luambo lwa zwa ikonomi, muvhuso kha u sumbedzise ndeme ya nyambo dzoṱhe nga u tou dzi bveledzisa lwo fanelaho ndi hone hu sa tsha ḓo dovha ha vha na kuhumbulele kwa uri maipfi a luambo lukene ndi one avhuḓi. 85 BUGUTSHUMISWA Bentley, H. 2010. (August, 13). Mind your Language. The Mail and Guardian. Johannesburg: Aucland Park. Booyse, A. J. 2011. A History of Schooling in South Africa. Pretoria: Van Schaik. Brenzinger, M (Ed.). 1998. Endangered Languages in Africa. Cologne: Rüdiger Köper Verlag. Claude, H. 2009. On the Death and Life of Languages. New York: Yale University. Cook, V. 2005. The Changing L1 in the L2 User’s Mind. Paper presented at the 2nd International Conference on First Language Attrition. Amsterdam, 18.8.2005. Crystal, D. 1995. Cambridge Encyclopedia of the English Language. Cambridge: Cambridge University Press. Crystal, D.1999. Language Death. Linqua Franca . Australia: Australian Broadcasting Corporation. Crystal, D. 2000. Language Death. Cambridge: Cambridge University Press. Crystal, D. 2001. Interview with Jack Scholes. Brazil: New Routes Edition. Crystal, D. 2004. Language Revolution. Cambridge: Polity Press. Cárdenas, J. 2003. California Linquistic Notes: Volume XXVIII No. 1. Fullerton: California State University. Dalby, A. 2003. Language in Danger: The loss of Linguistic Diversity and the Threat to Our Future. New York: Columbia University Press. De Vos, A. S. & Strydom, H.1998. Research at Grass Roots. Pretoria: Van Schaik. Department of Education. 2010. A Public School Policy Guide: Rights and Responsibilities of Parents. Pretoria: Government Printers. Department of Education. 2003. Implementation Plan: National Language Policy Framework. Pretoria: Government Printers. Dorian, N.C. 1973. Grammatical Change in a Dying Dialect. Language, 49, 413-438. Diamond, K. 1993. The rise and fall of Languages. Cambridge: Cambridge University Press. 86 Dressler, W. 1988. Reversing Language Shift. Clevedon: Multilingual Matters Ltd. Harrison, K. D. 2007. When Languages Die: The Extinction of the World's Languages and the Erosion of Human Knowledge. Oxford: Oxford University Press. Kulick, D. 1994. Language Shift and Cultural Change. Paper presented at La Trobe University, Australian Linguistic Institute on language maintenance and shift. Australia. Krauss, M. 2007. Endangered Languages. Language, 68 (1), 1-42. Oxford: Oxford University Press. Lambert, R.D. & Freed, B.F. (Eds). 1982. The Loss of Language Skills. Rowley: Newbury House. Leonard, B. 1986. Endangered Languages. Oxford: Berg. Lindsay, W. 1998. Endangered Languages: Language Loss and Community Response. Cambridge: Cambridge University Press. Magau, A.W. 1994. Bulayo ḽo ṱalifhaho. Polokwane: NUM. Makuya, T.N. & Mudau, M.R. 1989. Kha ri gude Luvenḓa. Murole wa 10. Pretoria: De Jager Haum. Maumela,T.N. & Madiba, M.R. 1996. Gondo ḽa Tshivenḓa. Murole wa 10. Pretoria: Via Africa. Milubi,N,A, 1984. Ngoma ya Vhatei. Sovenga: Morester Drukkerry. Mouton, J. 2001. How to succeed in your Master’s & Doctoral Studies. Pretoria: Van Schaik. Phophi,J. 2004. Venḓa Female Dress Uses and Significance.Unpublished Med dissertation. Pretoria: University of Pretoria. Poulos,G. 1990. A Liquistic Analysis of Venḓa. Pretoria: Via Africa. Sandra,J.S.1999.Communicative Language Teaching: Linguistic Theory and Classroom Practice. Oxford: Oxford University Press. Shigemoto, J. 1996. Language Change and Policy Planning. Amsterdam: John Benjamins. Thomason, S. G. 2001. Language contact: An introduction. Washington, D.C: Georgetown University Press. Tuckman, B. 1979. Conducting Educational Research. Hartcourt: Brace Johnvic Inc. 87 Wade, D. 1999. "Vanishing Cultures". National Geographic. 196 (2). 62-89. Cambridge: Cambridge University Press. Ziervogel, D. Wentzel,P.J. & Makuya, T.N. 1981. A Handbook of the Venḓa Language. Pretoria: UNISA. Woodbury, A. C. 2006. What is an endangered language? USA. Washington D.C. 88