Tifinar

Li scrijha tifinar (u tifinarh) (ⵜⵉⴼⵉⵏⴰⵖⵜ, tifinaght u tifinaɣt, e-n amazir), c' est èn alfabet a pårt po scrire les lingaedjes amazirs (berberes).

tite e-n alfabet tifinar (ⴰⴳⵔⴰⵡ, Agraw) d' ene gazete amazir do Marok

Sacwants mwaissès dnêyes

Ci scrijhaedje la a stî eployî pås Touwaregs dispoy pus d' 2.500 ans. Il est co pratiké asteure e Tchad ey e Nidjer, la k' ene pitite gazete culturele est eplaideye mitan e francès, mitan e tifinar.

Divant l' 3inme sieke il esteut pus lådje sipårdou, ey eployî pa tos les Berberes so tote l' Afrike bijhrece, disk' ås Iyes Canareyes.

Å Marok, il esta ricnoxhou come alfabet po raprinde l' amazir dins les scoles e 2002.

L' alfabet tifinagh fourit-st ecôdé dins unicôde å mitan d' l' anêye 2004, dins l' espåce d' ecôdaedje U+2D30—U+2D7F.

Istwere des letes do tifinar

sicrijhaedje libike

Les prumirès modêyes do scrijhaedje, k' on lome sicrijhaedje libike, ont aparexhou å 6inme sieke divant Djezus-Cri. Toplin des sincieus pinsèt ki les tifinars ont, come tos les ôtes alfabets di ces payis la, leu sourdant dins l' alfabet fenicyin; mins i n' sont nén tertos d' acoird. End a ki pinsèt ki les tifinars pôrént aveur copyî l' alfabet des fenicyins eyet co èn ôte sicrijhaedje diferin. Ou co des cis ki pinsèt ki ça pôreut esse ene edvincion pår berbere et k' i n' årént prin des Fenicyins fok l' ôre alfabetike. Po les cis ki pinsèt ki ça åreut stî rcopyî des Fenicyins, l' etimolodjeye di tifinagh (k' est on pluriyal), ça sereut les (letes) fenicyinnes.

I gn a deus sôres di scrijhaedje libike, li ponantrece eyet l' coûtchantrece.

Li cogne coûtchantrece a stî eployeye åd dilong del Mîtrinne Mer a pårti del Cabileye disk' å Marok eyet les Iyes Canareyes, dismetant kel cogne ponantrece a stî eployeye dins l' Constantinwès, dins les Oresses, ey el Tunizeye.

I gn a kel cogne ponantrece k' a stî dichifrêye pol moumint, plamor k' i gn a bråmint di tecses bilinwes punike-libike. On cnoxhe li valixhance di 22 senes so 24.

D' après Février (1964-65), li cogne coûtchantrece sereut co pus viye, dismetant kel cogne ponantrece s' åreut raprotchî do scrijhaedje punike.

Çou k' on sait do scrijhaedje libike:

• c' est èn abdjade, ki note fok les cossounes
• les dobès cossounes (djeminåcion) n' est nén notêye
• li cogne coûtchantrece a 13 letes di pus
• les tecses sont å pus sovint des dicåçtaedjes ou des epitafes, foirt courts.
• li sinse do scrijhaedje n' est nén todi l' minme. Mins c' est å pus sovint scrît d' astampé, do dzo viè l' copete, avou on mot etir u nén so tchaeke roye.
• kékes letes permetèt di saveur ki c' est l' kimince d' ene roye; on lome ces letes des letes directresses, ou des senes directeus.

tifinars do Sara

Les tifinar do Sara, eto lomés libico-berbere ou co vî touwareg sont l' etape shuvante do scrijhaedje. I gn a sacwants senes di pus, etur zels on trait d' astampé po noter ene voyale /a/ al fén des mots.

Ci scrijhaedje la a stî eployî po scrire li vî touwareg, mins on n' etind nén enute ces tecses la. Les dierins bokets d' tecses sicrîts inla l' ont stî dviè les anêyes 1600-1700.

On n' kinoxhe nén bén l' manire ki l' passaedje do libike åzès tifinars do Sara s' a fwait. Motoit bén ki les deus ont egzisté l' onk a costé d' l' ôte. On n' sait nén nerén si l' aparintaedje si doet fé avou l' libike ponantrece oudonbén l' coûtchantrece.

C' est P. de Foucauld k' a trové les valixhances des senes do scrijhaedje des tifinars do Sara.

tifinars touwaregs

Grosse pire a l' intrêye del veye touwareg di Kidal, å Mali, sol hintche li scrijhaedje e tifinars (kdl)

C' est li scrijhaedje eployî co asteure påzès Touwaregs. I gn a des diferinces dins les valixhances des letes, ki corespondèt åzès diferinces fonetikes inte les diferins diyalekes, eyet kékès variantes di cogne, mins nouv côps so dijh, c' est l' minme sistinme eployî totavå, eyet les cis ki savèt lére etindèt åjheymint les tecses sicrîts dins èn ôte pårler touwareg.

noû-tifinars

Scrijha do son ch

Al fén des anêyes 1960 l' Academeye Berbere va diswalper on scrijhaedje pol lingaedje berbere, a pårti des tifinars touwaregs tot radjoutant sacwantès letes. I fourît spårdous emey les vicantisses del tuzance berbere, å Marok eyet l' Aldjereye, et co emey les abagués e l' Urope (copurade a Paris).

I gn a yeu sacwantès modêyes ene miete diferinnes, po sayî d' amidrer ou d' coridjî des sacwès; emey zeles, li propôzaedje da S. Chaker, ki va esse li soûmint do prumî normålijhaedje oficir des noû-tifinars, fwait pa l' Institut Royå del Culteure Amazir do Marok (IRCAM).

Tos les scrijhaedjes noû-tifinars si scrijhèt di hintche a droete, tot notant totes les voyales.

normålijhaedje unicôde

A pårti del modêye 4.10 d' Unicôde, les tifinars sont-st ecôdés dans l' fortchete di U+2D30 a U+2D7F.

Blok tifinar dins unicôde

Côde	+0	+1	+2	+3	+4	+5	+6	+7	+8	+9	+A	+B	+C	+D	+E	+F
U+2D30
U+2D40
U+2D50
U+2D60
U+2D70

comparåjhon des tifinars

tåvlea voltî afitchî mon les rafiyants d' amazir

Li tåvlea shuvant mostere l' adire inte les tifinars normålijhîs pa l' IRCAM, les cis d' l' Academeye Berbere, eyet les cis eployîs pås Touwaregs. Come on l' pout vey, les diferinces inte les letes touwaregues eyet les noû-tifinars c' est po les letes touwaregues ki sont des etroclas d' troes, cwate ou cénk ponts; l' adire inte l' alfabet IRCAM eyet l' alfabet AB est foirt tene.

On pout eto vey ki c' est nén clair dins l' sicrijhaedje touwareg kimint scrire les sons g/gh/x.

val.	IRCAM	AB	Touwareg
a	ⴰ	ⴰ	ⴰ
b	ⴱ	ⵀ	ⵀ
c	ⵛ	ⵛ	ⵛ
d	ⴷ	ⴷ	ⴹ/ⴸ
ḍ	ⴹ	ⴹ	ⴹ
e	ⴻ	ⴻ
f	ⴼ	ⴼ	ⴼ
g	ⴳ	ⴳ	ⴳ/ⴴ/ⴶ
gy		ⴶ	ⴶ/ⵊ/ⵘ
gh	ⵖ	ⵖ	ⵗ/ⵘ
h	ⵀ	ⵁ	ⵂ
i	ⵉ	ⵉ
j	ⵊ		ⵌ/ⵋ/ⵣ
k	ⴽ	ⴽ	ⴾ
l	ⵍ	ⵍ	ⵍ
m	ⵎ	ⵎ	ⵎ
n	ⵏ	ⵏ	ⵏ
ny			ⵐ
q	ⵇ	ⵇ	ⵈ/ⵗ/ⵆ
r	ⵔ	ⵔ	ⵔ
s	ⵙ	ⵙ	ⵙ
t	ⵜ	ⵜ	ⵜ
ṭ	ⵟ	ⵟ	ⵟ
u	ⵓ	ⵓ
w	ⵡ	ⵡ	ⵓ
x	ⵅ	ⵅ	ⵆ/ⵈ/ⵗ
y	ⵢ	ⵢ	ⵢ/ⵉ
z	ⵣ	ⵣ	ⵣ
ẓ	ⵥ	ⵥ	ⵣ/ⵌ/ⵤ

Eployaedje å Marok

Loukîz a : «Kimon amazir marokin»

live e-n amazir, avou les deus scrijhaedjes, tifinar et latén

I gn a-st avou des grandès bates po saveur ké scrijhaedje eployî; d' on costé les wårdiveus ki vlént eployî l' alfabet arabe, come on a todi fwait dispoy la ddja sacwants siekes, eyet les modierniveus ki volént eployî èn alfabet latén ene miete candjî, paski, sapinse zels, on n' pôreut viker l' modiernité k' avou cist alfabet la. Å Marok, l' IRCAM a tchoezi ene troejhinme voye, li cene peurmint amazire des (noû-)tifinars. L' alfabet tifinar eployî å Marok a stî normålijhî, eyet les tifinars (ossu bén les cis d' l' IRCAM, ki les letes touwaregues eyet les ôtes noû-tifinars) ecôdés dins unicôde å mitan d' l' anêye 2004, dins l' espåce d' ecôdaedje U+2D30—U+2D7F. Çoula drova grand å lådje les ouxhs del modiernité po ci vî scrijhaedje la.

Apriyesse avou li scrijha tifinar e Marok

Les prumirès scoles moennreces (ene trintinne) ont cmincî a l' acsegnî e 2003-2004.

E l' anêye di scoles 2004-2005, bråmint des scoles di l' Estat l' acsegnnut, et gn a des lives po fé. Les djins n' ont waire trové a rdire. I pinsèt ki li scrijha di l' amazir a todi stî insi, a môde d' on "scrijhaedje chinwès". Les tchinnes di tévé do payis ont sovint mostré des rpoirtaedjes la k' les scolîs et scolresses sicrijhnut eyet prononcî des mots e-n amazir.

Dispu 2010, bråmint des scoles do Marok ont ene plake d' intrêye e tifinar, ostant ezès payis arabe-cåzants ki dins les contrêyes djåzant l' amazir. Toplin des institucions nåcionåles, des emissions d' tévé, evnd. ont-st on sortite e tifinar.

Portant on n' trouve waire di volté emey les djins k' ont stî a scole, di stok amazir ou nén, amazir-cåzants ou nén, d' aprinde l' alfabet tifinar.

Sicoles avou ene plake e tifinar

• 
  grosse sicole primaire, payis arabe-cåzant (Douccala)
• 
  sicole sigondaire, payis amazir-cåzant (Ayite Bouguemmesse)
• 
  pitite sicole primaire, payis amazir-cåzant (après Oulmesse)
• 
  grosse sicole primaire, payis amazir-cåzant (ås sourdants di l' Aiwe do bontins)
• 
  sicole sigondaire, payis amazir-cåzant (province di Xhenifra)
• 
  grosse sicole primaire, payis arabe-cåzant (dilé l' Vete montinne)

Scrijhas tifinars avå les voyes

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

Eployaedje ôte pårt

Les tifinars touwaregs sont eployîs co e Tchad ey e Nidjer, la k' ene pitite gazete culturele est eplaideye mitan e francès, mitan e tifinar. Mins, al diferince di çou k' si fwait asteure å Marok, i n' a nén di scolaedje, eyet pô d' djins el savèt scrire (sovint d' pus d' femes ki d' ômes, ki ces cis scrijhèt pus voltî e-n arabe)

Mågré kel ravicaedje des (neyo-)tifinar åye sitî fwait pa des berberes d' Aldjereye, i scrijhèt å pus sovint avou l' alfabet latén, wårdant les tifinars po les tites, les afitches; dj' ô bén pus come simbole ki come scrijhaedje di tos les djoûs; mins ça pôreut motoit candjî avou l' egzimpe marokin.

I gn ourit eto ene waibe-gazete tunizyinne ki parexha ttafwaitmint e tifinars (håynés avou des imådjes, c' esteut kékès anêyes divant k' les tifinar soeyexhe dins unicôde).

Ralfabetijhaedje des scrijhas tifinars

eviè l' latén

Ralfabetijhaedje IRCAM

L' IRCAM eploye les rîles shuvantes:

• Li voyale «ⵓ» (o, ou) est riscrîte «u»: ⴰⵖⵔⵓⵎ (pwin) => «aɣrum»
• Li cossoune «ⵛ» (ch) est riscrîte «c»: «ⵜⴰⵛⵍⵃⵉⵜ» (lingaedje echleu) => «taclḥit»
• Li dmeye cossoune «ⵡ» (w) est riscrîte «w»: ⵡⴰⵅⵅⴰ (wakhkha, dacoird) => «waxxa»
• Li cossoune «ⵅ» (axh-låte) est riscrîte «x» (come e l' AFE): ⵅⵉⵣⵣⵓ (raecene, carote) => «xizzu»
• Li djermalance est rindowe pa on rdoblaedje del lete: ⵓⵛⵛⵏ (tchacal) => «uccn»; ⵅⵉⵣⵣⵓ (raecene, carote) => «xizzu»; ⵡⴰⵅⵅⴰ (wakhkha, dacoird) => «waxxa».

Ralfabetijhaedje do Wiccionaire walon

Loukîz a : Wiccionaire:Kimon_amazir_marokin

• Li voyale «ⵓ» est riscrîte «o» (pask' on a ptchî ene seule lete po ene lete, et ki «u», e walon, a on prononçaedje pår diferin): ⴰⵖⵔⵓⵎ (pwin) => «arhrom» / «aghrom»
• Li cossoune «ⵛ» (ch) est riscrîte «ch»: «ⵜⴰⵛⵍⵃⵉⵜ» (lingaedje echleu) => «tachelḥit»
• Li cossoune «ⵅ» (ach-låte) est riscrîte «kh»: ⵅⵉⵣⵣⵓ (raecene, carote) => «khizzo».
• Li dmeye cossoune «ⵡ» (w) est riscrîte «w»: ⵡⴰⵅⵅⴰ => «wakhkha», dacoird.
• Li djermalance est rindowe pa on rdoblaedje del lete, minme si c' est ene dobe lete po rinde on son (ch, kh, rh/gh): ⵓⵛⵛⵏ (tchacal) => «ochchen»; ⵡⴰⵅⵅⴰ => «wakhkha», dacoird.
• Gn a nou halcrosse E metou al fén do mot, minme les dierinnès letes pôrént rprezinter ene naziåle: ⴰⵙⵔⴷⵓⵏ (bådet) => «aserdon»
• Gn a on «E» ki rprezinte on chwa po marker on ledjir schåyaedje inte deus cossounes, adon k' des ôtes si plakèt a ene l' ôte: ⴰⵙⵔⴷⵓⵏ (bådet) => «aserdon»

Ralfabetijhaedje classike francès

Li ralfabetijhaedje classike francès, c' est ossu li ci k' est rprins å pus sovint so les Cmons d' Wikipedia.

• Li voyale «ⵓ» est riscrîte «ou»: ⴰⵖⵔⵓⵎ (pwin) => aghroum
• Li cossoune «ⵛ» (ch) est riscrîte «ch»: ⵓⵛⵛⵏ (tchacal) => «uccn»
• Li cossoune «ⵅ» (ach-låte) est riscrîte «kh»: ⵅⵉⵣⵣⵓ (raecene, carote) => «khizzo».
• Li dmeye cossoune «ⵡ» (w) est riscrîte «ou»: ⵉⵎⵙⵡⴰⵏ => «Imsouane»; ⵡⴰⵔⵣⴰⵣⴰⵜ (Warzazate) => «Ouarzazate»
• Gn a sovint on halcrosse E metou al fén do mot. C' est todi l' cas si les dierinnès letes pôrént rprezinter ene naziåle e francès: ⵉⵎⵙⵡⴰⵏ => «Imsouane»
• Gn a on «E» ki rprezinte on chwa po marker on ledjir schåyaedje inte deus cossounes, adon k' des ôtes si plakèt a ene l' ôte: ⴰⵙⵔⴷⵓⵏ (bådet) => «Aïn Asserdoune»

eviè l' arabe

Les cossounes do tifinar (IRCAM) egzistêynut eto e l' arabe, apus ki cwate did zeles:

• «ⵥ» (rinflé Z): il est rindou pa on «ز» (zey) avou troes ponts ژ.
• «ⵕ» (rinflé R): il est rindou pa on «ر» (ra) avou ene faflote padzo ڕ.
• «ⴳⵯ» (rinflé G): il dvént «گٗ» (G classike fafloté) po l' IRCAM et «ڭٗ» (G marokin fafloté) e Wiccionaire walon.

Li djermalance est rindowe pa on chedda: ⵊⵊⴷⵉⴷⴰ (jjdida) => «جّديدا»; «ⵓⵛⵛⴰⵏ» (ochchan, tchacal) => «وشّان»

E Wiccionaire walon, li resconte di deus cossoune sins chwa (sacwè nén veyåve e l' ortografeye tifinar IRCAM) est markêye pa on soucoun. «ⴰⵖⵔⵓⵎ» (pan) => «اغْروم»

Difoûtrinnès hårdêyes

• Sacwants mots amazirs, dedja studyîs dins l' Wiccionaire (leu mwaisse sicrijha est e tifinar)
• (fr) Documint do propôzaedje po l' radjoutaedje des tifinars dins unicôde (e francès; on-z î pout vey dins l' documint PDF li cogne des letes tifinar, si vos n' arivez nén a les vey so cisse pådje ci avou l' betchteu da vosse)
• Waibe di l' IRCAM