Stambul

Stambul
İstanbul
Valdkund	Turkanma
Eläjiden lugu (2023)	15,655,924 ristitud
Pind	5,343,22 km²
Pämez'	Ekrem Imamoglu; (sulaku 2019—,; Ekrem İmamoğlu)
Telefonkod	+90−212 (evropine pala),; +90−216 (azijalaine pala)
Aigvö	UTC+3

Stambul (turk.: İstanbul [isˈtambuɫ], ende Vizantii i Konstantinopol' mugažo) om Turkanman kaikiš suremb lidn da agj, sen kaikiš znamasižemb port, kul'turan da ižandusen keskuz. Valdkundan kaikutte videnz' ristit eläb neciš lidnas. Evropan kaikiš suremb lidn ku lugeda molembid paloid.

Istorii

Kaikiš amuižembad eländpunktad lidnan territorijal oliba neolital völ, vl 6700 EME. Nügüdläižen eländpunktan aluz om pandud vl 667 EME kuti Vizantii. Dokumentiruidud lidnan istorii zavodiše vl 659 e.m.e., konz amuižgrekalaižed tuliba azijalaižhe palaha.

Rimalaine Konstantin I Sur'-imperator sirdi imperijan pälidnad sihe vl 330 meiden erad, udesnimitihe Vizantii-lidnad ezmäi Uz' Rim, no pigai nimitaškanzihe Konstantinopolikš (turk.: Konstantiniyye) imperatoran oiktastuseks. Lidn oli Vizantijan i Osmanan imperijoiden pälidnaks. Lidn vajehti oficiališt nimitust vaiše vl 1930, hot' läz nügüdläine Istinpolin-nimi oli olmas araban keles 15. voz'sadaspäi. Edeline nimituz kaičese grekan keles.

Stambul šingotase valdkundan ižandusen äisarakoižeks keskuseks. Vl 2022 sen nominaline kogosüdäiprodukt oli US$276 mlrd ekvivalentas (no US$537 mlrd vl 2018 ostmižmahtusen paritetan mödhe), vai US$17,349 ühtele hengele, torguind otab koumandest niiš luguiš. Enamba mi 20 mln matknikoid tuliba lidnha verhiš maišpäi vl 2023. Vl 2018 lidn andoi valdkundan KSP:n 31 %, tegimišton produkcijan 30 %, valdkundmaksoiden 47 %. Sil-žo vodel eksportan 73,9 % i importan 92,7 % tehtihe mertme.

Geografijan andmused

Lidnan sijaduz valdkundas (2011)

Stambul om transkontinentaline, se sijadase Bosfor-sal'men molembil randoil, üks' pala om Evropas, toine — Azijas, 0..537 m korktusil, 30 m ü.m.t. keskmäižel korktusel. Sal'men randad ühtenzoittas sildoil da raudtetonnelil. Voib olda manrehkaidusid 7,0..7,5 magnitudhasai, sured oliba vl 1766 (7,1) i vl 1894 (7,0).

Kaik koume klimatzonad om lidnan territorijal erazvuiččen korktusen tagut. Suvipalan klimat om subtropine, toižen palan klimat om ven, Keskmeren i valdmeren klimatan röunal. Suvipalan keza om päivoikaz, tal'vaig om pil'vekaz, siš voden keskmäine lämuz om +15,0 C°, heinkun-elokun +24,7..+25,0 C°, kezakun i sügüz'kun +21,1 i +22,0 C°, tal'vkun-keväz'kun +6,2..+8,3 C°. Ekstremumad oma −12,6 C° (viluku) i +39,5 C° (sügüz'ku). Kezaaigan minimum om +8,4 C° (kezaku), tal'vaigan maksimum om +23,1 C° (tal'vku). Ei voib panda halad semendkus-redukus (semendkun minimum om +1,4 C°). Paneb sadegid 648 mm vodes, enamba redukus-uhokus (69..87 mm kus), vähemba semendkus-elokus (20..31 mm kus). Paneb lunt 17 sm kahesas päiväs keskmäras tal'vel. Kun keskmäine relätivine nepsuz vajehtase 68..73 % röunoiš sulakus-sügüz'kus i 77..79 % redukus-uhokus. Pohjoižpalan klimat om vähäižen vilumb i nepsamb. Meriveden kun keskmäine lämuz vajehtase +7,7 (uhoku)..+24,9 C° (eloku) röunoiš, se ülitab +20 C° kezakus-sügüz'kus.

Tobmuz

Lidnan rajonad (2020)

Lidn jagase 39 nimitadud rajonaks, edel 2009. vot niiden lugu oli 32.

Lidnan tobmuden pämez' om mer (turk.: İstanbul Büyükşehir Belediye Başkanı). Valitas händast videks vodeks, toštmižstrokun voimuz om olmas. Edeližed lidnan pämehed oma Mevlüt Uisal (Mevlüt Uysal, sügüz'ku 2017 — keväz'ku 2019), Kadir Topbaš (Kadir Topbaş, keväz'ku 2004 — sügüz'ku 2017, koli vl 2021).

Eläjad

Stambul oli mail'man kaikiš surembiš lidnoišpäi 4.-12. voz'sadoil meiden erad, sen ristitišt saihe pol'millionhasai aigoidme. Vll 1500−1750 se oli Evropan kaikiš surembaks lidnaks, sid' London sabusti ristitišton lugun mödhe. Vl 1900 Stambulan oficialine eläjiden lugu oli 942 900 ristitud, sid' se poleni vähäižen, i ületi millionad 1950-nziden voziden augus (983 tuhad eläjid vl 1950, 1 459 500 eläjad vl 1960).

Vl 2000 kaik 8 831 800 eläjad oli lidnas, vl 2007 — 11 174 200 eläjad. Vl 2019 lidnan-agjan ristitišt oli 15 519 267 eläjad. Kaikiš suremb Stambulan ristitišt om nügüd'. Eläjiden läz kaht koumandest om evropižes palas i koumandez Azijas.

Rahvahad (2019): turkad — 78 %, kurdad — 17 %, zazad — 1 %, arabalaižed — 1 %, toižed rahvahad — 3 %.

Vl 2019 enamba mi 3,1 mln openikoid oli 7437 školas, niiden pol' om privatine. Turkanman universitetoiden koumandez baziruiše lidnas. Kaik om 61 kolledžad i universitetad 1,8 mln üläopenikoidenke (vn 2019 andmused), niišpäi 14 oma valdkundaližed, 44 privatižed, koume ratas fondoiden rahoišpäi. Sen ližaks Turkanman severz'-se sodaakademijoid om avaitud (il'mvägiden, merivägiden). Znamasine üläopendusen aluzkund om Stambulan universitet^[1] (turk.: İstanbul Üniversitesi, alusenpanend 1453 kut medrese, om universitetan statusanke vspäi 1933, 64 tuh. üläopenikoid vl 2020).

Transport

Avtobusad, tramvai, vezitransport, metropoliten (kebn metro vspäi 1989, manalaine pala vspäi 2000, kuz' jonod, 89 stancijad, 115 km raudted) i funikulör (vspäi 1875), ezilidnjonused i taksid oma kundaližeks transportaks lidnas da sen ümbrištos. Om meriavtobusoid stancijoidenke passažiroiden täht. Ende kaks' päraudtestancijad radoi, molembad oma sauptud rekonstrukcijale vspäi 2013: Haidarpašan Azijas i Sirkedži evropižes palas. Lidnan päine avtobusstancii om kaikiš järedamb Evropas, 15 tuhad avtobusoid 600 tuhanke passažiroid lähttas ajaden sišpäi joga päiväl.

Kaik koume järedad jügumeriportad ratas lidnas: Haidarpaš (Haydarpaşa), Ambarli (Ambarlı), Zeitinburnu (Zeytinburnu). Niiden ližaks om kivivoin terminaloid i penembid portoid.

Rahvahidenkeskeine civiline Stambul-lendimport^[2] (IST / LTFM, 52,5 mln passažiroid vl 2019) radab vn 2018 redukuspäi, se sijadase 35 km lodeheze lidnan keskusespäi. Tehtas reisid Evrazijadme i Pohjoižafrikan järedoihe lidnoihe, mugažo Turkanmadme, om reisid AÜV:oihe i Afrikadme.