Boʻzsuv GES
| Boʻzsuv GES (GES-1) | |
|---|---|
| Mamlakat |
 Oʻzbekiston |
| Joylashuvi | Oʻzbekiston |
| Daryo | Chirchiq (Boʻzsuv |
| Kaskad | Chirchiq-Boʻzsuv suvenergetika trakti |
| Boshqaruvchisi | „Oʻzbekgidroenergo“ AJ |
| Maqomi | Amalda |
| Qurilishi boshlangan yil | 1923 |
| Agregatlar ishga tushgan yillar | 1926, 1934, 1936, 2023 |
| Asosiy tavsifi | |
| Yillik elektr energiyasi ishlab chiqarishi | 44,4 |
| Elektrostansiya turi | derivatsion |
| Qisman kuchlanish | 10,68 |
| Elektr quvvati, MVt | 6 |
| Uskunalar tavsifi | |
| Turbinalar soni va rusumi | Aylanma qanotli trubina |
| Generatorlar quvvati , megavatt | 2×3 |
| Asosiy inshoot | |
| Toʻgʻon turi | tuproqli |
| Shlyuz | mavjud emas |
| Taqsimlovchi qurilma | 35 kV |
| Xarita | |
41°20′46.1″N 69°18′26.2″E / 41.346139°N 69.307278°E
Boʻzsuv GES (GES-1) – Oʻzbekistonda qurilgan dastlabki gidroelektr stansiya. Toshkentning Boʻzsuv kanalida 1923-yilda qurilishi boshlanib, 1926-yil 1-mayda ishga tushirilgan. Quvvati 6 ming kVt. 1930-yillarda uning quvvati Oʻzbekistonda mavjud boʻlgan barcha GESlardan yuqori boʻlgan va Toshkent sanoat korxonalari, shahar transporti va aholini elektr energiyasi bilan taʼminlashda katta ahamiyatga ega boʻddi. Hozir Boʻzsuv GES toʻla avtomatlashtirilgan, yagona dispetcherlik punktidan boshqariladi.
Boʻzsuv GES Chirchiq daryosidan chiqadigan Boʻzsuv irrigatsiya kanalida joylashgan boʻlib, Chirchiq-Boʻzsuv suvenergetika trakti, Toshkent GESlar guruhi tarkibiga kiradi. Stansiyaga davlat nomidan „Oʻzbekgidroenergo“ AJ egalik qiladi[1][2].
Stansiya tuzilishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Boʻzsuv GES kanal koʻrinishidagi erkin oqimga ega derivatsiya gidroelektr stansiyasi. Elektr stansiyasining oʻrnatilgan quvvati 6 MVt, oʻrtacha yillik elektr energiyasi ishlab chiqarish 44,4 million kVt/soatni tashkil etadi. Stansiyaga quyidagilar kiradi[1][2][3]:
- Boʻzsuv kanalining eski tubini toʻsib turgan tuproq toʻgʻon. Toʻgʻon loysimon tuproq bilan toʻldirilgan, pastki qiyalikda tosh-shagʻal materialdan drenaj prizmasi, prizma asosiga drenaj trubkasi yotqizilgan;
- GESning qolgan inshootlarining oʻng tomonida joylashgan boʻsh turgan suv oqimi suv olishdan (1,5 × 2 m kesimdagi oltita teshik va ikkita sifon) va olti bosqichli suv chiqarish uskunasidan iborat;
- Besh oraliqli suv olish inshooti, har bir oraliqning kengligi 3,4 m, oraliqlar tekis eshiklar bilan toʻsib qoʻyilgan;
- Shuga ombori, uchta suv olgichning oʻng tomonida joylashgan. Toshkent issiqlik elektr stansiyasi ishga tushirilgandan soʻng kanalga doimiy ravishda iliq suv oqishi natijasida loy hodisalari kuzatilmagan va shu sababli loy ombori foydalanishdan chiqarilgan, uning darvozasi ishlamay qolgan;
- Diversiya kanali (avankamera), uzunligi 30,6 m. Temir-betondan qilingan. Kanalning oʻng devorida 20 m oraliqli klapanli suv oʻtkazgich mavjud boʻlib, u orqali kanal suv bilan toʻlib toshgan boʻlsa, u boʻsh turgan suv toʻkilmasiga tushiriladi;
- Suv olgichning kengligi 23 m, kengligi 5 m boʻlgan 4 oraliqli, tekis eshiklar va qoldiqlarni ushlab turadigan panjaralar bilan jihozlangan;
- Toʻrt qatorli poʻlat bosimli turbinali suv oʻtkazgichlari, har bir chiziqning uzunligi 20 m, diametri 2,4 m;
- Bosim havzasi, quyi oqimdagi tenglashtiruvchi idish va tushirish bosimi oʻtkazgichi boʻlgan yangi daryo suvi elektr stansiyasi binosi;
- Yangi GES binosi (foydalanishdan chiqarilgan);
- GES binolari va boʻsh turgan suv oqimi uchun umumiy boʻlgan chiqish kanali temir-beton tayanch devorlari orqali hosil boʻladi.
GESning yangi binosida har birining quvvati 3 MVt boʻlgan, 10,68 m loyiha balandligida ishlaydigan aylanma qanotli turbinali ikkita vertikal gidroagregat oʻrnatilgan. GESning eski binosidagi har birining quvvati 1MVt boʻlgan toʻrtta gorizontal gidroagregat oʻrnatilgan, ulardan hozirda foydalanilmaydi. Eski binoning gidroagregat qurilmalari 13,5 m dizayn balandligida, 12 m³/s loyihaviy oqim tezligida, ish gʻildiragi diametri 1,054 m boʻlgan ikki gʻildirakli radial-oʻqli turbinalar bilan jihozlangan. Ikkita gidravlik turbinalar Fritz Noymer (Myunxen), yana ikkitasi Leningrad metall zavodi tomonidan ishlab chiqarilgan. Eski binoning turbinalari Xarkov elektrotexnika zavodi tomonidan ishlab chiqarilgan, 6,6 kV kuchlanishda elektr energiyasi ishlab chiqaradigan generatorlarni harakatga keltirdi. Elektr quvvati elektr tarmogʻiga 35 kV kuchlanishli taqsimlash moslamasidan uzatiladi[1][3].
Tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Boʻzsuv GESni qurish toʻgʻrisidagi qaror 1923-yildagi GOELRO rejasiga muvofiq qabul qilingan. GES loyihasi „Toshgostram“ tresti tomonidan tayyorlangan va 1923-yil 23-mayda tasdiqlangan, uning asosiy vazifalaridan biri tramvay harakatini elektr energiyasi bilan taʼminlash edi. 1923-yil 26-iyulda SSSR Davlat plan qoʻmitasi stansiya loyihasini maʼqulladi va uni qurish uchun mablagʻ ajratdi. Stansiya qurilishi oʻsha yili boshlandi, dastlabki ikkita gidroagregat 1926-yil 1-mayda ishga tushirildi. 1934-yilda uchinchi va 1936-yilda toʻrtinchi gidroagregat ishga tushirildi va shu bilan stansiya qurilishi yakunlandi. 1935-yil qishda loyning faol shakllanishi tufayli stansiya yopildi, bu esa loy omborini qurish zaruriyatiga olib keldi. 1944-yil 1-fevraldan boshlab stansiya Toshkent GES kaskadi tarkibiga kirdi. 1981-yildan stansiya avtomatlashtirilgan va yagona dispetcherlik markazidan boshqarildi[1][2][3][4][5].
Mustaqillik yillarida stansiyani modernizatsiya qilish loyihasi amalga oshirildi, uning doirasida mavjud inshootlarning chap tomonida bosim havzasi (mavjud derivatsiya kanaliga ulangan), quyi befda tenglashtiruvchi rezervuar, chiqish bosimi oʻtkazgichi, shuningdek, gidroelektr stansiyaning chap tomonida yangi gidroelektr stantsiya binosi, chiqish kanali va 35 kV ochiq elektr uzatish moslamasi qurilishi koʻzda tutilgan. Foydalanishda qolgan inshootlarni taʼmirlash ham rejalashtirilgan. Eski GES binosida Oʻzbekistonda gidroenergetika muzeyini tashkil etish rejalashtirilgan. Modernizatsiyadan soʻng stansiyaning quvvati 4 dan 6 MVt ga, oʻrtacha yillik elektr energiyasi ishlab chiqarish esa 34 dan 44,4 million kVt/soatga oshdi.
2019-yil aprel oyida zavodni modernizatsiya qilish loyihasining texnik-iqtisodiy asoslari tasdiqlandi, loyiha Xitoyning Eksim banki krediti hamda „Oʻzbekgidroenergo“ aksiyadorlik jamiyatining oʻz mablagʻlari hisobidan amalga oshirildi. Loyihaning umumiy qiymati 12,4 million dollarga baholanmoqda, ish 2020-yilda boshlandi va 2023 yilda yakunlandi[6][7][3][8][9].
Adabiyotlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 „Бозсуйская ГЭС“. АО «Гидропроект». 2021-yil 15-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 21-may.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Энергетические ресурсы СССР. Гидроэнергетические ресурсы. М.: Наука, 1967 — 501, 506-bet.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 „Модернизация «Каскад Ташкентских ГЭС» (ГЭС-1)“. Ташкентский архитектурно-строительный институт. 2020-yil 11-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 21-may.
- ↑ „О строительстве электростанции на арыке Боз-Су“. Исторические материалы. 2019-yil 16-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 22-may.
- ↑ „Тошкент ГЭСлар каскади таркибидаги Бўзсув ГЭС“. АО «Узбекгидроэнерго». 2020-yil 3-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 26-may.
- ↑ „Постановление Президента Республики Узбекистан 09.01.2020 г. № ПП-4563 О мерах по реализации инвестиционной программы Республики Узбекистан на 2020-2022 годы“ (ru). Norma.uz. 2020-yil 16-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 22-may.
- ↑ „Постановление Кабинета Министров Республики Узбекистан Об утверждении технико-экономического обоснования инвестиционного проекта «Модернизация УП «Каскад Чирчикских ГЭС» (ГЭС-10), УП «Каскад Самаркандских ГЭС» (ГЭС-2Б), УП «Каскад Ташкентских ГЭС» (ГЭС-1)»“ (ru). Norma.uz. 2019-yil 18-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 22-may.
- ↑ „Ўзбекистон Республикасининг 2021—2023 йилларга мўлжалланган Инвестиция дастурини амалга ошириш чора-тадбирлари тўғрисида“. Lex.uz. 2021-yil 8-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 6-yanvar.
- ↑ „100 yoshga teng Bo‘zsuv GES-1 yangi quvvatlarda ishga tushirildi“. АО «Узбекгидроэнерго». Qaraldi: 2023-yil 5-sentyabr.
 | Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan. |