Aybsizlik prezumpsiyasi sahifasining manbasini koʻrish

'''Aybsizlik prezumpiyasi''' ({{lang-la|praesumptio}} – [[taxmin]], [[gumon]] soʻzidan olingan) – [[shaxs]] [[huquq]]lari himoyasini taʼminlab beruvchi, asossiz [[ayb]]lash va [[jazo]]lashning oldini oluvchi jinoyat protsessining umumiy [[demokratiya|demokratik]] tamoyillaridan biri hisoblanadi. Baʼzan lotincha '''''Ei incumbit probatio qui dicit, non qui negat''''' (isbotni rad etuvchi emas, balki taʼkidlovchi berishi kerak) iborasi bilan ifodalanadi.

<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn boshi -->
'''Aybsizlik prezumpsiyasi''' – aybdorning jinoyati qonuniy tartibda isbot qilinmaguncha, uni aybsiz deb faraz qilish. Gumon qilinuvchi, aybla-nuvchi yoki sudlanuvchi uning jinoyat sodir etishda aybdorligi qonunda na-zarda tutilgan tartibda isbotlangunga va qonuniy kuchga kirgan sud hukmi bilan aniqlangunga qadar aybsiz hisoblanadi. Gumon qilinuvchi, ayblanuvchi yoki sudlanuvchi oʻzining aybsizligini isbotlab berishi shart emas yoki oʻzini aybdor deb koʻrsatish ham qonunda belgilangan tartibda aybi isbotlanmaguncha uni aybdor deb boʻlmaydi. Oʻzbekiston Respublikasi JPKling 23-moddasida koʻrsatilishicha, aybdorlikka oid barcha shubhalar, basharti ularni barta-raf etish imkoniyatlari tugagan boʻlsa, gumon qilinuvchi, ayblanuvchi yoki sud-lanuvchining foydasiga hal qilinishi lozim. Qonun qoʻllanilayotganda ke-lib chiqadigan shubhalar ham gumon qilinuvchining, ayblanuvchining, sudla-nuvchining foydasiga hal qilinishi kerak<ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn oxiri -->.


Aybsizlik prezumpiyasining asosida umumiy, keng eʼtirof etilgan axloq normasi yotadi, unga muvofiq har bir kishi aybdorligi isbotlanmaguncha aybsiz deb gumon qilinishi lozim.
<center>
{| class="wikitable"
 !{{Green|Aybsizlik prezumpsiyasi}}
 !{{Red|Aybdorlik prezumpsiyasi}}
 |-
 | style="background:#6f6;"|Inson aybi isbotlanmaguncha aybdor emas!
 | style="background:#f66;"|Inson aybdor, aksi isbotlanmaguncha.
 |}
</center>
Aybsizlik prezumpiyasi [[sudya]], [[tergovchi]] yoki [[prokuror]]ning shaxsiy fikrini bildirmaydi, xolis huquqiy xolatni anglatadi. Tergov organlari shaxsga ayb qoʻyish bilan uni [[ayblanuvchi]] deb hisoblaydilar, lekin xali uning aybdorligini isbotlash lozim. [[Qonun]]ga muvofiq, shaxsning aybdoligini belgilash ayblanuvchining qonuniy [[huquq]] va manfaatlari va ayblov [[dalil]]larining tekshirilishi samarali darajada kafolatlanadigan [[sud]] bosqichida ishni koʻrib chiqish orqali amalga oshirilishi kerak. Ayblanuvchi ayblov hukmining eʼlon qilinishi va uning qonuniy kuchga kiradigan vaqtgacha aybsiz hisoblanadi. Aybsizlik prezumpiyasi isbotlanishi mumkin boʻlmagan barcha gumonlar ayblanuvchining foydasiga xal boʻlishi kerak, yaʼni birovning jinoyat qilganlikda [[ayb]]dorligi isbotlanmasligi uning aybsizligi isbotlanganligiga tengdir.


Aybsizlik prezumpsiyasi jinoyat huquqining muhim prinsiplaridan biri hisoblanadi. Unga koʻra, gumon qilinuvchi, ayblanuvchi yoki sudlanuvchi uning jinoyat sodir etishda aybdorligi qonunda nazarda tutilgan tartibda isbotlangunga va qonuniy kuchga kirgan [[sud hukmi]] bilan aniqlangunga qadar aybsiz hisoblanadi. Mazkur prinsipning yana bir muhim xususiyati shundaki, gumon qilinuvchi, ayblanuvchi yoki sudlanuvchi oʻzining aybsizligini isbotlab berishi shart emas<ref>[http://www.tashabbus.uz/aybsizlik-prezumpsiyasi-tarix-va-talqin/ Behzod Mamadiev. Aybsizlik prezumpsiyasi: Tarix va talqin]{{Deadlink|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>.

Aybsizlik prezumpsiyasi xalqaro huquq normalarida hamda milliy qonunchiligimizda oʻz aksini topgan. Xususan, [[Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi]]ning 11-moddasida uning har bir shaxsga berilgan daxlsiz huquq ekanligi qatʼiy belgilab qoʻyilgan: „Jinoyat sodir etganlikda ayblangan har bir inson himoya uchun barcha imkoniyatlar taʼminlangan holda, ochiq sud majlisi yoʻli bilan uning aybi qonuniy tartibda aniqlanmaguncha aybsiz deb hisoblanishga haqlidir“.
Shuningdek, Fuqarolik va siyosiy huquqlar toʻgʻrisidagi Xalqaro Paktda hamda Inson huquqlari va asosiy erkinliklarini himoya qilish toʻgʻrisidagi Yevropa Konvensiyasida ham mazkur prinsipning alohida qoida sifatida belgilangan.

== Tarix ==

=== Yevropada aybsizlik prezumpsiyasi tamoyili ===
Aybsizlik prezumpsiyasining ilk belgilari qadimgi [[yahudiy]] qonunlarida boʻlgan. Shuningdek, Qadimgi [[Rim]]huquqi bilan bogʻlangan boʻlib, XII-asr [[Italiya]] huquqida aybsizlik prezumpsiyasi rasman amal qilgan. Bu davrda aybsizlik prezumpsiyasining qoʻllanishi bugun talqin etiladigan darajada keng boʻlmagan. Yaʼni, hamma ham bu huquqdan foydalana olmagan. Prezumpsiyaning bu shakli tanlov prezumpsiyasi deb atalgan. Undan faqat sharafli, namunali hayot kechirgan hamda yaxshi xulq-atvori bilan tanilgan insonlar, asosan, [[jamiyat]]ning obroʻli vakillari foydalana olgan, xolos. Tanlov prezumpsiyasining mazkur cheklangan funksiyasi Kontinental Yevropa maktabida shakllangan. Bunga qarshi oʻlaroq, aybsizlik prezumpsiyasining barcha uchun teng boʻlishi kerakligi haqidagi nazariya [[Kanonikal huquq]]da vujudga kelgan. Mazkur maktab vakillari oʻz qarashlarini inson fitratan [[gunoh]]siz boʻladi, shuning uchun prezumpsiyani barchaga qoʻllash kerak, deya asoslashgan.
XV-asrga kelib, [[Italiya]]ning oʻzida aybsizlik prezumpsiyasining barcha uchun teng umumiy prinsip ekanligi eʼtirof etila boshlangan.

Shuningdek, Anglo-Amerikan huquq maktabida ham aybsizlik prezumpsiyasi parallel tarzda rivojlanib borgan.
Aybsizlik prezumpsiyasining bugungi kundagi qiyofasi [[Uygʻonish davri]]ga kelibgina aniq shaklga ega boʻldi. U qonuniy prinsip sifatida ilk marotaba [[1789]]-yilda qabul qilingan Inson huquqlari toʻgʻrisidagi [[Fransiya]] deklaratsiyasida oʻz ifodasini topdi. XVIII-asrning 2-yarmida aybsizlik prezumpsiyasi har bir insonga kafolatlangan asosiy konstitutsiyaviy huquq sifatida toʻla eʼtirof etildi. Uning zamonaviy qonun tizimlarida qatʼiy oʻrnatilishi XIX-asrda yuz berdi. Lekin barcha jabhalarda inson huquqlari toʻla eʼtirof topgan XX asrda ham aybsizlik prezumpsiyasini inkor qiluvchi tuzum va davlatlar mavjud edi. Masalan, 30-yillarda [[Italiya]] va [[Germaniya]]da hukm surgan [[fashistlar diktaturasi]] bu prinsipni rasman inkor etdi. [[Ikkinchi jahon urushi]] davrida mazkur davlatlarda millionlab odamlarning sudsiz, hukmsiz qatl etilgani tarixiy haqiqatdir.

=== AQSHda Aybsizlik prezumpsiyasi tamoyili ===
Aybsizlik prezumpsiyasi tamoyili [[Amerika Qoʻshma Shtatlari]] qonunchiligiga [[1894]]-yili [[AQSH]] Oliy sudi tomonidan koʻrilgan '''The US vs. Coffins''' ishi orqali kirib keldi. Oʻshanda quyi instansiya sudining prisyajniylar hay’atiga ayb isbotlanmaguncha ayblanuvchilar begunoh boʻlishi kerakligi haqidagi koʻrsatmani bermagani aniqlangan edi. Mazkur ish yuzasidan chiqarilgan [[AQSH]] Oliy sudi qarorida aybsizlik prezumpsiyasi oʻz ifodasini topadi:
'''"Qonun jinoyat qilganlikda ayblangan shaxslarni ularning aybi aniq faktlar bilan isbotlanmagunga qadar aybsiz deb hisoblaydi".'''
[[AQSH]] Konstitutsiyasida aybsizlik prezumpsiyasi maxsus moddalar bilan eʼtirof topmagan boʻlsada, lekin 5, 6 hamda 14 -qoʻshimchalarda bu prinsipning amal qilishi belgilab qoʻyilgan.
Buyuk Britaniyada aybsizlik prezumpsiyasi Angliya fuqarolar urushidan soʻng qaror topdi. Bu davrda qamoqdagi asirlar uchun maxsus himoya vositalarini ishlab chiqish taqozosi aybsizlik prezumpsiyasining shakllanishiga turtki boʻldi. Lekin amalda bu muhofaza choralaridan, asosan, puldor qatlam foydalana olgan, xolos.
XVIII-XIX-asrlarda Angliyada oddiy fermerlar, ishchilar hamda kambagʻallardan iborat mahbuslar uchun aybsizlik prezumpsiyasining amal qilishi afsonaday gap edi. Mahalliy sudlarda jinoyatlar, asosan, majburlov yoʻli bilan ayblanuvchilar boʻyniga qoʻyilar, yarim soatga ham choʻzilmaydigan sud ishlarida mahbuslarni osongina darralash, surgun qilish va hatto, osishga ham hukm qilib yuborilaverar edi. XIX-asr mobaynida ishchilar sinfining siyosiy qarshiliklariga javoban Britaniya hukumati kuchli politsiya rejimini hamda qamoq tizimini joriy etadi. Lekin, harqalay, jiddiy tekshirish, guvohlarni chaqirtirish, politsiya tekshirishlarini shubha bilan oʻrganish kabi jarayonlarni oʻz ichiga oluvchi rasmiy sudlar faoliyati yoʻlga qoʻyildi.
Ammo XIX-asr oxirigacha va hatto XX-asrda ham sud ishlarida dalillarni soxtalashtirish, guvohlarni qoʻrqitish va ayblanuvchilar boʻyniga jinoyatlarni majburlab qoʻyish kabi holatlar kamaymagan.
Bularning barchasi, albatta, aybsizlik prezumpsiyasi talablariga tamomila zid edi.

=== Angliya maktabi ===
[[Avstraliya]]ga sud-huquq tizimi, jumladan, [[aybsizlik prezumpsiyasi]] tamoyili bevosita [[Angliya]]dan kirib kelgan. Shu boisdan aybsizlik prezumpsiyasining shakllanishi bu yerda ham [[Angliya]]dagi kabi kechgan. [[Avstraliya]] aholisining qashshoq qatlami dastlab aybsizlik prezumpsiyasi himoyasidan foydalana olmagan. Bu prinsipning amal qilishi, hatto, XX-asr soʻnggi choragida ham jiddiy toʻsiqlarga duch keldi. [[Yangi Janubiy Uels]] shtati sudining oʻtkazgan tadqiqotiga koʻra, 80-yillarning boshida jinoyat ishlarining 96 foizida [[ayblanuvchi]]lar boʻyniga [[jinoyat]]lar [[politsiya]]ning majburlashi bilan qoʻyilgan. Oʻtkazilgan tekshiruvlar yana [[Avstraliya]]ning boshqa shtatlarida ham 80, 90-yillarda tergovlarda soxta [[dalil]]lar, majburiy tan oldirishlar sodir etilganligini koʻrsatgan.

Hukumatlar turli holatlarda aybni isbotlash mas’uliyatini aybsizlik prezumpsiyasiga zid ravishda talqin etganlar. Lekin, baribir, asosiy taomil sifatida [[politsiya]]ga yuklangan aybni isbotlash mas’uliyati oʻzgarmagan. 1935-yil [[Angliya]]da koʻrilgan mashhur Woolmington ishida „oltin qoida“ sifatida qabul qilingan eʼtirofga koʻra, mahbusning aybini isbotlash [[ayblovchi]]lar zimmasidagi burch sifatida belgilab qoʻyilgan. [[Mahbus]]ni [[ayb]]lash uchun esa [[shubha]]ning mavjud boʻlishi talab qilingan.

=== Oʻzbekiston qonunchiligi ===
[[Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi]]ning 26-moddasiga koʻra, ''"Jinoyat sodir etganlikda ayblanayotgan har bir shaxsning ishi sudda qonuniy tartibda, oshkora koʻrib chiqilib, uning aybi aniqlanmaguncha u aybdor hisoblanmaydi. Sudda ayblanayotgan shaxsga oʻzini himoya qilish uchun barcha sharoitlar taʼminlab beriladi"''.

Shuningdek, [[mustaqillik]]dan soʻng yangi ishlab chiqilgan [[Oʻzbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksi]]da ilk marotaba [[jinoyat protsessi]]ning xalqaro huquqiy normalariga mos keladigan tamoyillari mustahkamlandi: aybsizlik prezumpsiyasi, [[sud protsessi]] tortishuvga asoslanganligi, [[himoya huquqi]]ni taʼminlash va boshqalar. Yangi [[Jinoyat-protsessual kodeksi]]da [[himoya huquqi]] nafaqat eʼlon qilindi, balki [[sud ishi]]ning dastlabki bosqichidan, yaʼni shaxs [[jinoyat]] sodir etishda gumon qilinib, qoʻlga olingan vaqtdan boshlab amalga oshirilishi taʼminlandi. Jinoiy sud ishini yuritishda [[prokuror]]ning roli ham oʻzgardi. Tortishuv tamoyiliga binoan [[prokuror]] protsessda teng huquqli tomonlardan biriga aylandi va sudni nazorat qilish vazifasidan ozod etildi. Endilikda, JPKga muvofiq, sudda jinoiy ishlar koʻrib chiqilayotganda [[prokuror]]ga davlat ayblovini qoʻllab-quvvatlaydigan idora vakolatlari topshirildi.

'''Aaybsizlik prezumpsiyasi''' bugungi kunda [[jinoyat huquqi]]ning muhim prinsipi sifatida umumeʼtirof etilgan xalqaro huquq normalarida hamda [[Oʻzbekiston]] milliy qonunchiligida qatʼiy belgilab qoʻyilgan. Asrlar osha shakllanish bosqichlarini oʻtagan bu tamoyil insonlarning nohaq jazolanishlarini oldini olishga, muhimi, jamiyatda adolat muvozanatini oʻrnatishga qaratilgan.

== Ayblilik prezumpsiyasi ==
Aybsizlik prezumpsiyasi toʻla shakllanish bosqichini oʻtab boʻlgan boʻlsada, biroq uni talqin etish borasidagi bahslar hali-hanuz mavjud. Ayrim [[huquqshunos]]lar fikricha, jamiyatda shunday jinoyatchilar ham boʻladiki, ularning aybini isbotlash amaliyotda juda qiyin, yaʼni bunday holatlarda [[aybsizlik prezumpsiyasi]]ni qoʻllash, garchi kuchli shubha mavjud boʻlgan taqdirda ham, foyda bermaydi. Ularning qarashicha, bunday vaziyatlarda [[ayblilik prezumpsiyasi]]ni qoʻllash kerak. Yaʼni jinoyat sodir etganlikda ayblanayotgan shaxs oʻzining aybsizligini isbotlab berishi kerak. Fuqarolik huquqlari boʻyicha ayrim faollar [[giyohvandlik]], [[jinsiy zoʻravonlik]], [[irqiy kamsitish]], [[terrorizm]] kabi jinoyatlarda shu tamoyilni qoʻllash kerak, deb hisoblashadi. Lekin jamoatchilik va huquqshunoslarning aksariyati [[ayblilik prezumpsiyasi]]ning har qanday shakliga qarshi. Chunki bu prinsip [[demokratiya]] tamoyillariga zid boʻlib, unda oʻzining aybsizligini isbotlab bera olmagan insonning nohaq jazolanishi xavfi boʻladi.

== Manbalar ==
<references/>

== Havolalar ==
* [http://works.bepress.com/francois_quintard_morenas/1/ The Presumption of Innocence in the French and Anglo-American Legal Traditions] {{Webarxiv|url=https://web.archive.org/web/20121124071511/http://works.bepress.com/francois_quintard_morenas/1/ |date=2012-11-24 }}
* [http://www.talkleft.com/story/2003/01/12/153/23800 The History of Presumed Innocence]
* [http://www.abanet.org/irr/hr/winter02/massimino.html The effects of presuming innocence] {{Webarxiv|url=https://web.archive.org/web/20060217154341/http://www.abanet.org/irr/hr/winter02/massimino.html |date=2006-02-17 }}
* [http://justicedenied.org ''Justice:Denied'' magazine reports on the miscarriages of justice that occur when the presumption of innocence is not respected.]
* [http://www.constitution.org/ussc/156-432.htm ''Coffin v. United States'', 156 U. S. 432; 15 S. Ct. 394]
{{Insonning tayanch huquqlari}}
[[Turkum:Huquqshunoslik]]

{{Law-stub}}

== Manbalar ==
{{manbalar}}

{{OʻzME}}