ÖZET
Soğuk Savaş döneminde Türkiye’nin Batı odaklı dış politikası SSCB’nin dağıldıktan sonra Orta... more ÖZET Soğuk Savaş döneminde Türkiye’nin Batı odaklı dış politikası SSCB’nin dağıldıktan sonra Orta Asya’ya da yönelmiştir. Dönemin milliyetçi söylemleri dış politikada etkisini göstermesinin yanı sıra Turgut Özal pragmatik olmaya da çalışmıştır. Türkiye’nin Orta Asya politikaları Özal’dan bu yana esas olarak cumhurbaşkanlığı düzeyinde yürütülmüştür. Türkiye ve Orta Asya ülkeleri arasında ekonomik, kültürel ve siyasi birtakım gelişmeler olmasına rağmen yeterli düzeye erişememiştir. Örneğin ithalatihracatta iki tarafın ticari ortaklıkları bugün hala üst seviyelere ulaşamamıştır. Ayrıca Türkiye bölgenin temel dinamiklerini hala tam olarak algılayamamıştır. Kültürel açıdan ise iki tarafın halkları hala birbirini tanımamaktadır. Makalenin amacı milliyetçi söylemler ışığında bölgesel ve küresel realiteyi görmeden Turan devleti kurma veya AB tarzında bir birlik oluşturma çabalarını eleştirmek ve bunun yerine NAFTA tarzında bir serbest ticaret bölgesi oluşturularak ticaretin geliştirilebileceğini önermektir.
Anahtar Kelimeler: Türkiye’nin Orta Asya Politikası, Kazakistan, Özbekistan, Kırgızistan, Türkmenistan
Bursadagi Uludog‘ universiteti tadqiqotchisi Erkan Avji O‘zbekistonning Turkiy Kengashga qo‘shili... more Bursadagi Uludog‘ universiteti tadqiqotchisi Erkan Avji O‘zbekistonning Turkiy Kengashga qo‘shilishini Prezident Mirziyoyev boshlagan tashqi dunyoga ochilish siyosatining samarasi deb hisoblaydi.
“O‘zbekistonning Turkiy Kengashga qo‘shilish qarori Turkiyadagi milliyatchi qatlam orasida yana bir bor eyforiyaga sabab bo‘ldi”, - deydi u.
“Turkiyada millayatchi fikrda bo‘lganlar xuddi Turkiy Kengash tashkil topishi bilan Turon davlati quriladi, ya’ni turkiy tilli davlatlar birlashadi degan xayolda xursand bo‘lishdi. Hatto yuz yildan keyin ham bunday bo‘lishi dargumon deb o‘ylayman. Chunki na konyunktura jihatidan, na mintaqalarning o‘ziga xosligi jihatidan buning iloji bor. Aytaylik, O‘zbekiston va Qozog‘iston orasida raqobat bor. Yoki butun Markaziy Osiyoda mahalliychilik omilini inkor etib bo‘lmaydi. Qolaversa, Markaziy Osiyo ham, Turkiya ham boshqa-boshqa lagerlarda joylashgan. Turkiy Kengash esa unga a’zo davlatlar orasida turli sohalardagi hamkorlik aloqalarini mustahkamlashga xizmat qiladi”, - deydi Erkan Avji.
Ayni paytda Turkiy Kengashga Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Turkiya, Ozarbayjon, O‘zbekiston va Turkiya a’zo. Turkmaniston va Vengriya kuzatuvchi davlat maqomida. Erkan Avji bu davlatlar orasida eng qudratlisi Turkiya ekanini aytar ekan, Anqara ana shu holatidan foydalangan holda “katta og‘alik” roliga kirishishga aslo urinmasligi kerakligini ta’kidlaydi.
“Zero, davlatlar orasidagi munosabatlar bunga asoslanmaydi. Har kimning suverenitetini hurmat qilish lozim. Aytaylik, O‘zbekiston kimningdir og‘aligini qabul qilishi mumkinmi? Albatta, yo‘q. To‘g‘ri, hammamiz qardoshmiz, lekin kimdir uka, kimdir aka emas, hammamiz teng qardoshmiz”, - deydi Erkan Avji.
Markaziy Osiyo davlatlari, xususan, O’zbekiston bo’yicha ilmiy izlanishlar olib borayotgan Bursa ... more Markaziy Osiyo davlatlari, xususan, O’zbekiston bo’yicha ilmiy izlanishlar olib borayotgan Bursa shahridagi Uludog’ universiteti tadqiqotchisi Erkan Avji O’zbekiston Markaziy Osiyoning markazi hisoblangani tufayli nafaqat Turkiya, balki jahonning boshqa davlatlari uchun ham alohida ahamiyat kasb etadi degan fikrda.
“Tarix davomida mintaqadagi eng muhim o’zgarishlar aynan O’zbekiston hududida ro’y bergan”, - deydi u.
“Mintaqa ham strategik, ham iqtisodiy, ham madaniy va tarixiy nuqtai nazardan, yana ko’plab jihatdan muhim ahamiyatga ega. Buni faqatgina O’zbekiston uchun aytmayapman, lekin O’zbekiston biz mintaqaga kira olishimiz uchun kalitdir. Chunki O’zbekistonga madaniyat va til jihatidan yaqinmiz. O’zbekiston qadimda Ipak yo’lida joylashgan edi, hozir esa Xitoyning loyihasi hisoblanuvchi Yangi ipak yo’lining Markaziy Osiyodagi markaziy nuqtalaridan biri hisoblanadi. Shunday ekan, O’zbekiston bilan hamkorlik qilishning iqtisodiy foydalari bor. Qolaversa, O’zbekiston Markaziy Osiyoda eng katta aholiga ega davlat, shuning uchun ham muhim bozor hisoblanadi. O’zbekiston - investitsiya kiritsa bo’ladigan joy, chunki ishlab chiqarishda tannarx nisbatan arzonga tushadi”.
Erkan Avji Turkiya va O’zbekiston xavfsizlik sohasida ham hamkorlik qilishi mumkinligini aytadi. Uning fikriga ko’ra, qadimdan islom dinining markazlaridan biri bo’lgan O’zbekistonga, ayniqsa, Farg’ona vodiysiga dinni niqob qilib olgan guruhlar suqilib kirishga urinadi.
“Bunday guruhlarning ta’sirida jangariga aylanganlar ham bor. O’zbekiston va Turkiyaning bunday guruhlarga qarshi hamkorlikdagi kurashi har ikki tomonga ham foyda keltiradi”, - deydi u.
Ammo u Turkiya Markaziy Osiyo, xususan, O’zbekiston bilan aloqalarda o’z imkoniyatlaridan to’liq foydalanmayotganini aytadi.
“Bir qator kamchiliklarimiz bor, hatto keragidan ortiq bor. Mirziyoyev hokimiyatga kelganidan beri 2,5 yil vaqt o’tdi. Bu vaqtda Xitoy bilan 23 milliard dollarlik kelishuv imzolandi, Rossiya bilan 16 milliard dollarlik, Koreya bilan 9 milliard dollarlik, hatto okean ortidagi AQSh bilan 4-5 millard dollarlik bitimlar imzolandi. Turkiya bilan tuzilgan kelishuvlarning qiymati esa 3-3,5 millard dollar atrofida, vaholanki, Turkiya o’z ustunliklaridan foydalangan holda mintaqada faol bo’lishi zarur. Hozirgi holatning sababi Turkiyaning o’z yuzini Markaziy Osiyodan Yaqin Sharqqa o’girishi bilan bog’liq, holbuki, 90-yillarda Turkiya Markaziy Osiyoga hozirgidan ko’ra ko’proq e’tibor qaratar edi”, - deydi tadqiqotchi.
Erkan Avji Turkiyaning O’zbekiston bilan aloqalarini yanada rivojlantirishi kerakligini, o’z navbatida O’zbekiston ham Turkiyada o’zini jamoatchilikka yaxshiroq tanitishi zarurligini ta’kidlaydi.
Sovyetler Birliği’nin dağılmasının
ardından bağımsızlıklarını kazanan
Orta Asya ülkeleri yeni ulu... more Sovyetler Birliği’nin dağılmasının ardından bağımsızlıklarını kazanan Orta Asya ülkeleri yeni uluslararası sistemde yerlerini almak için çaba göstermişlerdir. Bu yer alma mücadelesinde yalnız olmayan bölge ülkeleri için ilk büyük ortak yine Rusya’ydı. Ancak Rusya 1990’lı yıllar boyunca zayıftı ve bu ülkelere lokomotif olma rolünü oynayamıyordu. Dolayısıyla SSCB’den geriye kalan bu boşluğu doldurmak için ABD kolları sıvamıştır. Çeyrek asırlık dönem boyunca ABD, bölgeye çeşitli yatırımlarda bulunarak ve sivil toplum örgütleriyle nüfuz etmiştir. Özellikle 11 Eylül 2001 terör saldırılarından sonra bölgede askeri olarak da varlık gösteren ABD zamanla bölgenin önemli güçlerinden biri olmuştur. Ancak zamanla kendini toparlayan Rusya, bölgeye geri dönmüş ve ABD ile rekabet içine girmiştir. Bu arada yükselen güç Çin, hem büyüyen sanayisine enerji kaynakları bulmak hem planladığı İpek Yolu projesini hayata geçirmek hem de yakın çevresindeki rekabete kayıtsız kalmamak için bölge üzerinde politika üretmektedir. İki yüz yıl önce İngiltere ve Rusya’nın “Büyük Oyun” adı altında rekabet ettiği Orta Asya’da bugün ABD, Çin ve Rusya rekabet halindedir. Kasım 2016’da ABD’de Donald Trump’ın iktidara gelmesinden sonra bu rekabet daha da alevlenmiştir. Zira daha önceki Barack Obama yönetimi kendisine en büyük rakip olarak Rusya’yı görüp Çin ile birlikte hareket etmiş iken Trump, Rusya ile anlaşıp Çin’e karşı düşman olma yolunu seçmiştir. Günümüzde Orta Asya üzerindeki rekabet de bu kapsamda biçimlenmektedir. Bölge ülkeleri de bu rekabetten kendilerine pay alma çabası içerisinde oldukları için herhangi bir tarafa dayanmamaktadır. Bu yüzden her küresel güç ile masaya oturup ülkelerinin kalkınmasını sağlamak için büyük kıymette yatırım anlaşmaları imzalamaktadırlar. Özellikle Özbekistan’da iktidara gelen reformcu lider Şavkat Mirziyoyev ve Kazakistan Devlet Başkanı Nursultan Nazarbayev’in girişimleriyle bölgede yaratılmaya çalışılan bölgesel entegrasyon da mevzunun ayrı bir boyutudur.
Ankara-Bağdat iliĢkilerinde yaĢanan krizin birçok boyutunun olduğu dikkat çekmektedir. Türkiye il... more Ankara-Bağdat iliĢkilerinde yaĢanan krizin birçok boyutunun olduğu dikkat çekmektedir. Türkiye ile Maliki arasında hem Irak‟la sürdürülen iliĢkilerden, hem Türkiye-Suriye hem de Türkiye-Ġran iliĢkilerinde yaĢanan sorunlardan etkilendiğini belirtmek gerekir. Türkiye‟nin 2010 seçimlerinin ardından Maliki ile gerginlik yaĢamaya baĢlamasının ardından Sünni liderlerin Maliki tarafından tasfiye edilmesi giriĢimlerine karĢı çıkılmasıyla krizin geniĢlediği, Tarık El HaĢimi örneğinde de görülmüĢtü. Hatta söz konusu dönemde liderler birbirlerini mezhepçi politikalar izleyerek bölgeyi felakete sürüklemekle suçlamıĢtı. usuna dikkat çekmiĢti. KarĢılıklı suçlamalar 2012 baharında da sürmüĢ ve iliĢkiler siyasi ve diplomatik alanda daha da gerilmiĢti. BaĢbakan Maliki Türkiye‟nin doğrudan kendisini iktidardan düĢürmek için Iraklı gruplarla iĢbirliği yaptığını öngörmektedir. Bununla birlikte uzun dönemde Türkiye‟nin Iraklı Sünni gruplarla kurduğu iliĢkinin Bağdat‟taki ġii yönetim açısında bir tehdit unsuru olarak da görüldüğünü belirtmek gerekir. Türkiye‟nin Suriye ve Erbil‟e yönelik politikası da Maliki‟nin tepkisine yol açmaktadır. Dolayısıyla son günlerde krize doğru sürüklenen Türkiye-Irak iliĢkilerinin bir çok açıdan değerlendirilmesi gerekilir. Salt enerji üzerinden iki taraf arasındaki iliĢkilerin gerginleĢtiğini öne sürmek yeterli bir açıklama olmaz.
1970‟lere kadar dünyaya kendini kapatmıĢ olan Çin adeta bir uyku içerisindeydi. Napolyon‟un “Orad... more 1970‟lere kadar dünyaya kendini kapatmıĢ olan Çin adeta bir uyku içerisindeydi. Napolyon‟un “Orada uyuyan bir dev var. Bırakın uyusun; zira uyandığında dünyayı sarsacak.” Sözü bu durumu özetlemektedir aslında. Çünkü gerçekten de öncelikle hanedanlık döneminde daha sonra komünist rejimi ile uyku içerisinde olan Çin 70‟ler BM‟ye üyeliği ve atağa kalkan ekonomisi ile uyanmaya baĢlamıĢ ve günümüzde de dünyanın en büyük ekonomileri arasında yer almıĢtır. Hatta birçok uzmanın görüĢüne göre Çin gelecek 20-30 yılda ABD‟yi de geçerek dünyanın en büyük ekonomisi olacaktır. ĠĢte bu büyümekte olan Çin için hayati derecede önemli olan bir konu vardır: Enerji. Sanayisi büyüdükçe enerjiye ihtiyaç duyan Çin öz kaynakları yeterli olmadığı için dünyadaki enerji (özellikle petrol ve doğal gaz) alanlarına sahip ülkelerle ile yakın temasa girmektedir. Bu kapsamda Rusya ile özellikle daha çok iliĢkiye girmektedir. Ancak Çin, Rusya‟ya enerji konusundaki bağımlılığını azaltmak adın alternatif kaynak arayıĢı içine girmiĢtir. Bu çerçevede Orta Asya baĢta olmak üzere Hazar ve Orta Doğu‟ya nüfuz ederek o bölgelerdeki ülkelerle çeĢitli enerji anlaĢmaları imzalamaktadır. Ayrıca Çin enerjinin yanı sıra bu ülkelerle ticari ve kültürel açıdan da iliĢkiye girmektedir. Öyle ki tasarladığı “Büyük Ġpek Yolu” projesi bunun en çarpıcı örneğidir. Bu proje tarihte adı geçen “Ġpek Yolu”nun teknolojik imkânlarla donatılmıĢ ve daha geniĢ kapsamlı bir Ģekilde günümüze yansımıĢ bir tezahürüdür. Böylece Çin, Japonya‟dan Ġngiltere‟ye kadar uzanacak olan bu yolda enerji, iletiĢim hatları ve ticaret ağlarıyla doğu-batı arasında kopmaz bir bağ oluĢturmak istemektedir. Bu uğurda bu hat üzerindeki ülkelerle yakın iliĢkiye girmekte ve onlarla bu projenin hayata geçirilmesi için anlaĢmalar imzalamaktadır. Bunu yaparken de bu yolun güvenliğinin sağlanması konusuna özellikle hassasiyet göstermektedir. Zira güzergâh üzerinde yer alan birtakım ülkelerde savaĢ, küresel mücadele ve çatıĢmalar yer almaktadır. Bu alanların baĢında ise Kafkasya bölgesi birincil sırayı teĢkil etmektedir. Kafkasya bölgesi doğu-batı arasında adeta bir köprü gibi yer alan jeopolitik açıdan çok fazla öneme haiz olan bir bölgedir. Enerji nakil hatlarının önemli bir geçiĢ koridoru olan Kafkasya aynı zamanda çatıĢmaların, istikrarsızlıkların ve küresel mücadelelerin yaĢandığı bir kriz bölgesidir. Sovyetler Birliği hâkimiyetinde iken pek dikkate alınmayan bölge, Sovyetler Birliği dağıldıktan sonra dünyanın gündeminde önemli bir yere sahip olmuĢtur. Ancak aynı zamanda bölgede bağımsızlığını kazanan Azerbaycan ve Ermenistan arasında bir savaĢa da sahne olan bölgenin Kuzeyinde de bir Rus-Çeçen gibi savaĢ, Oset-ĠnguĢ, Dağıstan, Karaçay-Çerkez Cumhuriyeti, Adıgey vs. etnik çatıĢmalar vardır. Bunlardan özellikle Rus-Çeçen savaĢı bölgede bulunan enerji nakil hatlarına önemli ölçüde zarar vermektedir. Öyle ki Çeçen direniĢçiler zaman zaman boru hatlarına sabotajlar düzenlemektedir. Bu yüzen Rusya “Mavi Akım”, “Güney Akım” gibi boru hattı projelerini bölgenin daha da kuzeyinde, çatıĢmalardan uzak bir yerde inĢa etmiĢtir. Bölge aynı zamanda küresel güçlerin de karĢı karĢıya geldiği bir öneme de sahiptir. Öyle ki Rusya eski Sovyet hâkimiyetini tekrar bölgede yaratmak isterken Çin ise ABD‟nin çevreleme politikasından sıyrılıp alternatif geçiĢ güzergahları için Kafkasya‟ya yönelmektedir. Çünkü ABD‟nin Orta Doğu enerji kaynakları üzerindeki hâkimiyeti ve Orta Asya‟ya nüfuz etme çabaları Çin için bir darboğaz oluĢturmaktadır. ABD‟nin Afganistan‟daki varlığı, Özbekistan ve Pakistan‟daki üssü ve Japonya‟daki ordusu Çin‟i adeta bir kıskaca almıĢ gibi bir görüntü oluĢturmaktadır. Ancak Çin tüm bunlara rağmen geliĢimini sürdürmekte ve etki alanlarını geniĢletmektedir. Soğuk SavaĢ dönemi boyunca ABD‟ye karĢı var olan Çin-Rus yakınlaĢması günümüzde Çin‟e karĢı ABD ve Rusya‟yı yan yana getirebilmektedir. Çin, Kafkasya bölgesindeki ülkelerle yakın iliĢkiye girerken Rusya buna sessiz kalmamakta ve bölgeyi elinde tutabilmek için nüfuzunu artırma çabalarına giriĢmektedir. Ancak bölge ülkeleri her ne kadar Rusya ile yakın temas halinde olsalar da eski Sovyet hâkimiyetini tekrar istemedikleri için bir alternatif arayıĢı içine girmiĢlerdir. Örneğin Ermenistan NATO üyesi olmuĢtur. Azerbaycan ise Atlantikçi bloğa yakınlaĢmıĢ ve aynı zamanda a Çin ile iliĢkilerini özellikle son yıllarda derinleĢtirme yoluna gitmiĢtir. Gürcistan ise hala Rus etkisinde olmakla birlikte özellikle 2008‟deki Güney Osetya sorunu yüzünden savaĢtığı Rusya‟dan kopmak için Çin‟e ve ABD‟ye ülkesini ticari anlamda açmıĢtır. Tüm bunlar bize Ģunu gösteriyor ki Çin büyümesini devam ettirdiği sürece enerji ihtiyacı artacak. Enerji ihtiyacı artan Çin nüfuz alanlarını geniĢletecek vedünya çapında ülkelerin önemli bir ticari partneri olacaktır. Kafkasya‟daki ülkeler de bu kapsam da Çin‟in birer partneri olmaya devam edecek ve iliĢkilerini daha da derinleĢtirmek için çaba göstereceklerdir.
Cumhuriyet‟in kuruluĢundan beri Türkiye‟nin dıĢ politikasına hâkim olan bölgede statükonun korunm... more Cumhuriyet‟in kuruluĢundan beri Türkiye‟nin dıĢ politikasına hâkim olan bölgede statükonun korunması politikası büyük ölçüde Irak için de geçerli olagelmiĢtir. Türkiye‟nin yer aldığı coğrafyanın ve komĢularının büyük bir bölümünün uzunca bir süre devam eden istikrarsızlık dönemleri yaĢaması, Türkiye‟nin böylesi bir politika takip etmesinin baĢlıca nedeni olmuĢtur. Çevresindeki istikrarsızlık ortamının kendisine nasıl etki edeceğini bilemeyen Türkiye için en mantıklı politika, devletlerarası iliĢkilerde teorik olarak hâkim olan fakat sıklıkla ihlal edilen en önemli prensiplerden iç iĢlerine karıĢmama prensibine sıkıca bağlanması ve yalnızca söylemde de¤il uygulamada da bu prensibin gereklerini yerine getirerek komĢu ülke toprakları üzerinde ihtirasları olmadığını göstermesidir. Böylesi bir yaklaĢımdan beklenen ise Türkiye‟nin toprak bütünlüğünün komĢu ülkelerdeki istikrarsızlıklardan etkilenmemesidir. Dolayısıyla, Saddam Hüseyin döneminde bile Türkiye Irak‟ta olan biten ile sadece kendi güvenliği özelinde ilgilenmiĢ, bu da ağırlıklı olarak Kuzey Irak kaynaklı PKK terörü olmuĢtur. Türkmen kimliğinin yok edilmesi giriĢimlerine karĢı bile Türkiye tarafından yeterince tepki gösterilmemiĢ ve öyle görünüyor ki bu konu o dönemde Irak‟ın bir iç sorunu olarak görülmüĢtür. Ġyi veya kötü, Saddam Hüseyin döneminde Irak‟ta hâkim olan statükonun korunması Türkiye‟nin savunduğu tez olmuĢtur. Bu nedenle, Irak‟ın demokratik olup olmadığı ya da Irak halkının taleplerinin ne oldu¤u Türkiye açısından önem taĢımamıĢtır. Bu çerçevede, ABD‟nin bölgedeki dengeleri değiĢtirmesi muhtemel giriĢimlerine Türkiye zaman zaman kerhen destek vermiĢ, zaman zaman ise doğrudan olmasa da karĢı çıkmıĢtır. ABD‟nin Irak‟a askeri müdahalede bulunacağının neredeyse kesin olduğu günlerde bile Türkiye‟nin savaĢı engelleme giriĢimlerinde bulunması, bu çerçevede, Irak‟ı çözüme ikna edebilmek için bölge ülkelerini birkaç kez bir araya getirmesi, Türkiye‟nin Irak‟taki dengelerin bozulmaması konusunda ne denli kaygılı ve duyarlı olduğunu göstermiĢtir.1 Bush yönetiminin iĢbaĢına geldiği 2001′in baĢında hareketlenen uluslararası iliĢkileri esas tetikleyen geliĢme 11 Eylül saldırıları olmuĢtur. Artık bu tarihten itibaren ABD‟nin dıĢ politikasında güvenlik unsuru daha öncelikli bir konuma sahip olurken Orta Doğu bölgesi yeniden politik gündemin odağına yerleĢmiĢtir. Afganistan‟da Taliban rejiminin El-Kaide ile iĢbirliği yaptığı için devrilmesinden hemen sonra Irak üzerindeki Amerikan baskıları yoğunlaĢtırılmıĢ ve en sonunda BM kararına dayanmaksızın tek baĢına harekete geçen ABD, Irak‟ı 2003 Martının sonlarına doğru iĢgale baĢlamıĢtır. ABD BaĢkanı G. Bush‟ın sık sık ABD adına Tanrı‟dan yardım istemesi gibi retorik yakarıĢlar, Arapların bu savaĢı, Bush‟un ‟17. Yüzyılın Ġslam-öncesi savaĢçı kavimlerinin ve daha sonraları da Hıristiyan haçlılarının hesaplı açgözlü saldırılarıyla‟ kaplı açıklamalarıyla birlikte dini bir savaĢ olarak algılamalarını pekiĢtiriyordu. SavaĢın Batılı ve Siyonist bir komplonun ürettiği bir haçlı seferi olduğu savları, karĢılığında bir cihadı haklı çıkardı, hatta seferberliğini talep etmiĢtir.2 Bu süreçte Türk-Amerikan iliĢkileri yeniden gündeme gelmiĢ, her zaman kriz zamanlarında hatırlanan Türkiye bir kere daha Beyaz Saray/Pentagon ekibinin ilgi odağı olmuĢtur. Ancak ABD‟nin yaklaĢan Irak‟ın iĢgali sürecinde Türkiye ile hangi çerçevede ve ne kadar bir iĢbirliği arzuladığının yeterince açık olmamasının Türk siyasetçilerinde yol açtığı tereddütler 1 Mart tezkeresinin Meclise takılmasına neden olmuĢtur. Bu geliĢmede kimin ne kadar rolü olduğu ayrı bir tartıĢma konusu olmakla beraber asıl önemli olan Türk-Amerikan iliĢkilerinin kısmen de olsa rayından çıkmıĢ olduğuydu. ĠĢte bu ortamda 2003 Temmuzunun baĢında 11 Türk subayının Süleymaniye‟de tutuklanması olayı Türkiye‟de soğuk duĢ etkisi yapmıĢtır. 45 yıllık NATO müttefiki iki ülkenin askerleri arasındaki güveni derinden sarsacak bu olayın ABD‟nin PKK/KADEK terör örgütünü kollamak istemesinden çıkması ise olayın asıl endiĢe verici tarafı olmuĢtur.3 Irak‟ın iĢgalinde ABD ile birlikte hareket etmeyen Türkiye, Irak‟ın siyasal ve ekonomik olarak yeniden inĢası sürecinin dıĢında kalmıĢtır ve bu durumda, PKK‟nın, Irak‟ın kuzeyindeki etkinliğinin artmasına sebep olmuĢ ve bu durum PKK‟ya hareket alanı geniĢliği sağlamıĢtır. Türkiye, ABD‟ye destek vermemesi sebebiyle adeta cezalandırılmaya çalıĢılmaktadır ve 2003‟ten sonra da Türkiye, Kuzey Irak‟taki etkisini büyük ölçüde yitirmiĢtir. PKK‟nın icra ettiği etnik terörizm, ABD‟nin Irak‟ı iĢgal etmesinin oluĢturduğu özel konjonktürde yeniden yükseliĢe geçmiĢtir. Bu konjonktürün PKK açısından önemi, örgütün komuta kontrol merkezinin, iĢgal öncesi dönemden farklı olarak kontrol dıĢı kalmasıdır. Bölgesel aktörlerin PKK‟yı bir dıĢ politika aracı olarak kullanması, PKK‟nın eyleme dönük fiziki kapasitesini güçlendirmiĢ ve eylemlerini daha operasyonel hale getirmiĢtir.4 Buna karĢılık olarak Türk askerleri 1992 yılından bu yana Irak sınırının içindedir. Özellikle Zaho, Haftanin, Dohuk, Amediye dörtgeni arasında yoğun bir Türk askeri gücü mevcut. Türk askeri zaman zaman birkaç km‟den 60 km‟lik derinliğe kadar operasyonlar yapıyor. Bunlar daha çok sıcak takip tarzı operasyonlar. Alınan istihbarata göre de operasyon yapıldığı oluyor. Eğer belli bölgelerde teröristlerin toplandığı haberi gelir ise o bölgelere dönük saldırılar düzenlenebiliyor. Sınırın her yerinde PeĢmergeler bulunmuyor. ġu ana kadar görünen manzara Türk askerinin PeĢmerge ile ya da Amerikan askerleri ile karsılaĢmamaya özel bir önem vermesi. Aynı Ģekilde PeĢmergeler ve Amerikalılar da büyük ölçüde Türkleri görmezden geliyorlar. PKK teröristlerine de Amerikalıların ve PeĢmergelerin „gözümüze gözükmeyin, yoksa aramızda çatıĢma çıkar‟ uyarısında bulunduğu belirtiliyor.5 ÇalıĢmamızın amacı Türkiye‟nin 2003 yılından sonra Irak‟taki gruplar ile nasıl bir iliĢki yöntemi benimsediğini ve Kuzey Irak‟taki PKK varlığına iliĢkin sorunlara yönelik yaklaĢımlarını açıklayıp bu politikaların yanlıĢlığını doğruluğunu test etmektir. Bu kapsamda çeĢitli öneriler verilerek iliĢkilerin ve sorunların geleceğine yönelik birtakım öngörüler sunulacaktır. Dolayısıyla diyebiliriz ki çalıĢmamız deskriptif yani tanımlayıcı olmaktan çok bir hipotez ortaya atma biçiminde olacaktır. ÇalıĢmanın ilk bölümünde Türkiye‟nin Kuzey Irak‟taki politikaları ile ilgili birtakım bilgiler verilecektir. Ġkinci bölümde, Ankara-Bağdat iliĢkilerinin nasıl bir seyirde olduğu ele alınacaktır. Üçüncü bölümde Arap Baharı sürecinde Türkiye-Irak iliĢkileri ifade edilecektir. Son bölümde ise ABD‟nin Irak‟tan çekilmesi sonrasındaki geliĢmeler ve Türkiye‟nin bu geliĢmelere yönelik yaklaĢımı açıklanacaktır.
Çin, toprak alanı olarak dünyanın en büyük
dördüncü ülkesi konumundadır. 1.4 milyar nüfusuyla
7.5... more Çin, toprak alanı olarak dünyanın en büyük dördüncü ülkesi konumundadır. 1.4 milyar nüfusuyla 7.5 milyarlık dünya nüfusunun yaklaşık yüzde yirmisini tek başına oluşturmaktadır. 30 yıla kadar dünyanın en büyük nükleer gücü olması beklenen Çin, jeopolitik konumu, geniş pazarı ve Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi’ndeki daimi üyeliğinden ötürü bu yüzyılın süper gücü olması muhtemeldir. Ancak bu süper güç adayı ülkenin kendi içinde birçok sorunu bulunmaktadır. Tayvan, Tibet, İç Moğolistan ve Hindistan ile sınır problemleri, işsizlik, askeri modernizasyon, çevre, gelir adaletsizliği, dışa bağımlı enerji ihtiyacı gibi birçok sorunu vardır. Bunlardan biri de Doğu Türkistan meselesidir. Bu sorunlar Çin’in süper güç olmasında önemli derecede engel teşkil etmektedir. Mao devrinden beri küresel güç olmaktan ziyade bölgesel güç olmak gerektiği söylemi vardır. Zira Çinli yöneticiler Çin’in askeri ve ekonomik olarak büyük güçler düzeyine erişemediğinin farkındadır. Doğu Türkistan konusunda Çin’in her hareketi Çin’deki diğer azınlıktaki halkları da etkileyecektir. Dolayısıyla Doğu Türkistan’ın kalkınması ve istikrarının sağlanması Çin’in de kalkınma ve istikrarını etkileyecektir. Buna rağmen Çin yönetimi Uygurlara karşı bir yumuşamaya gitmemekle birlikte daha fazla baskı yapmayı planlamaktadır. Bundan dolayı ABD’ye denk olacak kadar üst seviyelere gelmeden ve özellikle Doğu Türkistan ve diğer iç sorunlarını çözmeden bölgesel güç pozisyonundan küresel güç olma yoluna gidemeyecektir. Uluslararası sistemin gelecekte nasıl bir hal alacağı konusu yoğun olarak tartışılmaktadır. Kimileri hakimiyet mücadelesinin geçirdiği dönüşümleri savaşlar ile açıklarken kimileri de bunu bilim ve teknolojideki ilerleme ile bazı büyük olaylarla açıklar. Bu durumlar bize gösteriyor ki büyük güçler bu yüzyılda büyük bir rekabete hazırlanıyor. Bunun ilk somut göstergesi Trump yönetiminin başlattığı ticaret savaşlarıdır. Bu yüzden mevcut uluslararası sistem içerisinde Çin’in konumu önemli bir noktaya erişmiştir. Dolayısıyla Çin’in bu yüzyıl boyunca nasıl yönetileceği hususu önem taşımaktadır. Optimist bir gözle bakılacak olursa Çin’in zenginleşmesi ve ardından sınıflı toplum yapısına sahip olmasının sonucunda demokratikleşmesi beklenir. Ancak pesimist bir yaklaşımla denilebilir ki Çin, kendi içindeki tek parti sistemini tüm dünyaya dayatacaktır. İlk bakışta şunu söylemek lazım ki Çin, kısa ve orta vadede dışarıdan bir zorlama olmadan kolay kolay demokrasiye geçemez. Bu yüzden bunun yerine, Çin’le beraber çalışıp ve Çin’in sert bir dış politika izlemesi engellenmelidir. Böyle olursa, Uygur kimliği daha da sağlamlaşacak ve Uygurların özgürlük davası devam ederek uluslararası platformlara taşınabilir. Aksi halde Doğu Türkistan’daki istikrarsızlıklar devam edecektir. Hatta Orta Asya bağlamında bölge ve sınır güvenlik sorunları da çözülmeyecektir. Öte yandan Uygurlar, Çin’in Yeni İpek Yolu projesini desteklemeyip ve ona zarar verebilir. Bu yüzden Çin rejimi temkinli bir şekilde demokratikleştirme yoluna çekilmelidir. Bu sayede Çin, büyük güç olma yolunda rastlayacağı birçok iç ve dış sorunları çözülebilir. Dolayısıyla Çin daha güçlü ve daha etkili bir devlet olabilir. Çin’in demokratikleşmesinin Doğu Türkistan üzerinde birçok olumlu etkisi olabilir. Bir kere Sincan Uygur Özerk Bölge Yasası kapsamlı olarak uygulanabilir. Öte yandan Uygurlar kendi kimliğini koruma hakkına sahip olacaktır. Çinlilerin Uygurlara yönelik ötekileştirmesi, aşağılaması ve ayrımcılığı büyük ölçüde azalacaktır. Ayrıca Doğu Türkistan’da istikrar büyük ölçüde sağlanıp Kuzeybatı Bölgeleri Kalkındırma Stratejisi’nin gerçekleşmesiyle bölgenin önemi daha da artacaktır. Yine bakıldığında Orta Asya bağlamındaki bölge ve sınır güvenlik sorunlarının b üyük bir kısmı da çözülecektir. Dolayısıyla da Doğu Türkistan bölgesi, etnik, dinî ve kültürel özelliklerinden dolayı Orta Asya’ya stratejik derinlik katacaktır. Öte yandan Uygurlar, Çin’in Yeni İpek Yolu politikasına da katkılarda bulunarak Orta Asya ile bağların daha da güçlenmesini sağlayacaktır. Burada Uygurlara da görev düşmektedir. Doğu Türkistan İslami Hareketi gibi birtakım Uygur direniş örgütleri silahlı mücadeleden vazgeçmelidir. Zira bu örgütlerin eylemlerinde sivillere verdiği zarar Doğu Türkistan davasının meşruiyetine zarar vermektedir. Uluslararası platformlarda Doğu Türkistan davası anlatılırken Çin, bu örgütlerin eylemlerini örnek göstererek “terörizme karşı savaş” etiketi ile savunma yapıyor. Oysa şiddete varmayan mücadelede, silahlı mücadeleye göre çok daha fazla seçenek vardır. Zira silahsız ve barışçıl mücadele ile toplum, yönlendirilebilir ve iktidar sahipleri kamuoyu gücü ile pes ettirilebilir.
27 yaşındaki bağımsız Özbekistan’da madalyonun
iki yüzünü gördüğümüz bu yazıda İslam
Karimov döne... more 27 yaşındaki bağımsız Özbekistan’da madalyonun iki yüzünü gördüğümüz bu yazıda İslam Karimov döneminde 25 yılda yapılmayan reformların 15 ay gibi kısa bir sürede yapıldığını görmekteyiz. Dışa kapalı bir dikta rejiminden dünyaya ve halkına açılan yeni bir Özbekistan’ı kimi zaman ülkeyi ziyaret ederek kimi zaman eşimizden dostumuzdan dinleyerek ve çoğunlukla yerli yabancı medyayı takip ederek izlediğimiz bugünlerde Özbek halkının gözlerinde geleceğe dair umutlu bakışları görebilmekteyiz. Öyle ki muhalif ERK Partisi’nin lideri Muhammed Salih dahi Mirziyoyev’in göreve geldiği ilk aylarda yaptığı bir röportajında «Bence Şavkat Mirziyoyev son üç dört ay sırasında liberal adımlar atmaya başladı. Özellikle iktisadi alanda. Lakin bu adımların hem siyasi alanda hem de toplumsal demokratikleşme meselesinde atılmaları da gerek. Bu iktisadi alandan da mühim. Kerimov'a bu barede 25 yıl anlattık. O kendi bildiğini okudu. Mirziyoyev bu hataları yapmayacak diye umuyoruz. Bu hatalara karşı siyaset yürütmesi gerek. Liberalleşme sadece iktisadi alanda olmaz. Siyasette de toplumda da gereklidir. » demiştir. Bu sözler Özbek halkına cesaret vermektedir. Bu sebeple artık Özbek halkı sosyal medyada ve diğer birçok mecrada yavaş yavaş ifade özgürlüğünü kullanmaya başlamış ve devlet meseleleri hakkında fikir beyan etmeye başlamıştır. Muhaliflerin bile umutlandığı yeni Özbekistan’dan biz de umutluyuz. Hala birçok yapılması gereken reform var. Bu reformların ileriki zamanlarda gerçekleştirileceğini beklemekteyiz.
Kazakistan, çoğunlukla depolitize bir ülkedir. Böyle bir tecrübeye sahip değildi. Protestolar bir... more Kazakistan, çoğunlukla depolitize bir ülkedir. Böyle bir tecrübeye sahip değildi. Protestolar bir şeylerin sonucu, ama daha ziyade başka şeylerin tetikleyicisi olarak anlaşılacak ilerde. Şu an yorum yapabileceğimiz kısmı daha ziyade neden böyle bir öfke patlaması yaşandı konusu. Olaylar LPG gaz fiyatlarının artışıyla tetiklendi. Ama asıl önemli olan şey öncelikle protestolar niye ülkenin batısında başladığıdır. Öte yandan olaylar, nasıl ve niye bütün ülkeye bu kadar hızlı bir şekilde yayıldı?
Kazakistan, çoğunlukla depolitize bir ülkedir. Böyle bir tecrübeye sahip değildi. Protestolar bir... more Kazakistan, çoğunlukla depolitize bir ülkedir. Böyle bir tecrübeye sahip değildi. Protestolar bir şeylerin sonucu, ama daha ziyade başka şeylerin tetikleyicisi olarak anlaşılacak ilerde. Şu an yorum yapabileceğimiz kısmı daha ziyade neden böyle bir öfke patlaması yaşandı konusu. Olaylar LPG gaz fiyatlarının artışıyla tetiklendi. Ama asıl önemli olan şey öncelikle protestolar niye ülkenin batısında başladığıdır. Öte yandan olaylar, nasıl ve niye bütün ülkeye bu kadar hızlı bir şekilde yayıldı?
Ortadoğu ve Orta Asya coğrafyalarının kesisim noktasında konumlanmıs İran, “İslam Cumhuriyeti” ad... more Ortadoğu ve Orta Asya coğrafyalarının kesisim noktasında konumlanmıs İran, “İslam Cumhuriyeti” adı altında yasattığı kendine özgü siyasal sistemi, Ortadoğu’da Arap olmayan siyasi kimliği, Sii nüfusu, çoklu etnik yapısı ve nükleer kapasitesiyle bölge ve dünya dengelerini etkileyebilecek bir devlet olduğunu tarihi boyunca kanıtlamıstır.
1990 sonrası ortaya çıkan ve özellikle 11 Eylül sonrası dönemde artan etnik milliyetçilik hareketlerinde gözlemlenen artıstır. Özellikle Ortadoğu gibi kırılgan bir coğrafyada çok-uluslu yapısıyla bu gelismeler de Đran’ın temel endisesi haline gelmistir. Öte yandan Ortadoğu’da ortaya çıkan Siilerin yönetimde üst kademelerinde yer aldığı demokratik bir Irak’ta, Đran’ın kendi içinde problemli siyasi rejimini sorgulayan sistem karsıtı güçlere bir karsı hareket gücü verme potansiyelindedir. Ancak Siilerin güçlenmesi aynı zamanda Đran’ın bölgedeki rolünün de artması anlamına da gelebilecektir. Dolayısıyla 11 Eylül sonrası dönemde bir yandan Đran’ın bölgesel “sıkısmıslığı” artmıs, diğer yandan ise bölgede Sii kimliğiyle etkinliğini artırma fırsatı doğmustur. Türkiye ise sahip olduğu özelikleriyle ve bağımsızlık kültürüyle bölgede ve dünyada esine rastlanmayan bir devlet niteliğindedir. Bu genis coğrafyada hem Avrupalı hem Asyalı olma ayrıcalığının yanında en uzun süreli demokrasiye sahip ülke özelliğiyle de ön plana çıkmaktadır. Buna ilaveten, bölgenin sömürgecilik tarihi olmayan tek ülkesi ve milletiyle bütünlestirdiği ulusçuluk anlayısıyla tek olma özelliğine sahiptir. AB’nin de kendi kendini sorgulamaya basladığı günümüz dengelerinde Türkiye’nin bölgesiyle alakalı stratejilerini yeniden gözden geçirerek uzun vadeli bir strateji içerisine girmesi gerekmektedir. Bunun içinde alternatif güvenlik ve ekonomik olusumları içerisinde rol almayı hedefleyen, çok yönlü bir açılımı tercih etmesi son derece önemlidir.
ÖZET
Soğuk Savaş döneminde Türkiye’nin Batı odaklı dış politikası SSCB’nin dağıldıktan sonra Orta... more ÖZET Soğuk Savaş döneminde Türkiye’nin Batı odaklı dış politikası SSCB’nin dağıldıktan sonra Orta Asya’ya da yönelmiştir. Dönemin milliyetçi söylemleri dış politikada etkisini göstermesinin yanı sıra Turgut Özal pragmatik olmaya da çalışmıştır. Türkiye’nin Orta Asya politikaları Özal’dan bu yana esas olarak cumhurbaşkanlığı düzeyinde yürütülmüştür. Türkiye ve Orta Asya ülkeleri arasında ekonomik, kültürel ve siyasi birtakım gelişmeler olmasına rağmen yeterli düzeye erişememiştir. Örneğin ithalatihracatta iki tarafın ticari ortaklıkları bugün hala üst seviyelere ulaşamamıştır. Ayrıca Türkiye bölgenin temel dinamiklerini hala tam olarak algılayamamıştır. Kültürel açıdan ise iki tarafın halkları hala birbirini tanımamaktadır. Makalenin amacı milliyetçi söylemler ışığında bölgesel ve küresel realiteyi görmeden Turan devleti kurma veya AB tarzında bir birlik oluşturma çabalarını eleştirmek ve bunun yerine NAFTA tarzında bir serbest ticaret bölgesi oluşturularak ticaretin geliştirilebileceğini önermektir.
Anahtar Kelimeler: Türkiye’nin Orta Asya Politikası, Kazakistan, Özbekistan, Kırgızistan, Türkmenistan
Bursadagi Uludog‘ universiteti tadqiqotchisi Erkan Avji O‘zbekistonning Turkiy Kengashga qo‘shili... more Bursadagi Uludog‘ universiteti tadqiqotchisi Erkan Avji O‘zbekistonning Turkiy Kengashga qo‘shilishini Prezident Mirziyoyev boshlagan tashqi dunyoga ochilish siyosatining samarasi deb hisoblaydi.
“O‘zbekistonning Turkiy Kengashga qo‘shilish qarori Turkiyadagi milliyatchi qatlam orasida yana bir bor eyforiyaga sabab bo‘ldi”, - deydi u.
“Turkiyada millayatchi fikrda bo‘lganlar xuddi Turkiy Kengash tashkil topishi bilan Turon davlati quriladi, ya’ni turkiy tilli davlatlar birlashadi degan xayolda xursand bo‘lishdi. Hatto yuz yildan keyin ham bunday bo‘lishi dargumon deb o‘ylayman. Chunki na konyunktura jihatidan, na mintaqalarning o‘ziga xosligi jihatidan buning iloji bor. Aytaylik, O‘zbekiston va Qozog‘iston orasida raqobat bor. Yoki butun Markaziy Osiyoda mahalliychilik omilini inkor etib bo‘lmaydi. Qolaversa, Markaziy Osiyo ham, Turkiya ham boshqa-boshqa lagerlarda joylashgan. Turkiy Kengash esa unga a’zo davlatlar orasida turli sohalardagi hamkorlik aloqalarini mustahkamlashga xizmat qiladi”, - deydi Erkan Avji.
Ayni paytda Turkiy Kengashga Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Turkiya, Ozarbayjon, O‘zbekiston va Turkiya a’zo. Turkmaniston va Vengriya kuzatuvchi davlat maqomida. Erkan Avji bu davlatlar orasida eng qudratlisi Turkiya ekanini aytar ekan, Anqara ana shu holatidan foydalangan holda “katta og‘alik” roliga kirishishga aslo urinmasligi kerakligini ta’kidlaydi.
“Zero, davlatlar orasidagi munosabatlar bunga asoslanmaydi. Har kimning suverenitetini hurmat qilish lozim. Aytaylik, O‘zbekiston kimningdir og‘aligini qabul qilishi mumkinmi? Albatta, yo‘q. To‘g‘ri, hammamiz qardoshmiz, lekin kimdir uka, kimdir aka emas, hammamiz teng qardoshmiz”, - deydi Erkan Avji.
Markaziy Osiyo davlatlari, xususan, O’zbekiston bo’yicha ilmiy izlanishlar olib borayotgan Bursa ... more Markaziy Osiyo davlatlari, xususan, O’zbekiston bo’yicha ilmiy izlanishlar olib borayotgan Bursa shahridagi Uludog’ universiteti tadqiqotchisi Erkan Avji O’zbekiston Markaziy Osiyoning markazi hisoblangani tufayli nafaqat Turkiya, balki jahonning boshqa davlatlari uchun ham alohida ahamiyat kasb etadi degan fikrda.
“Tarix davomida mintaqadagi eng muhim o’zgarishlar aynan O’zbekiston hududida ro’y bergan”, - deydi u.
“Mintaqa ham strategik, ham iqtisodiy, ham madaniy va tarixiy nuqtai nazardan, yana ko’plab jihatdan muhim ahamiyatga ega. Buni faqatgina O’zbekiston uchun aytmayapman, lekin O’zbekiston biz mintaqaga kira olishimiz uchun kalitdir. Chunki O’zbekistonga madaniyat va til jihatidan yaqinmiz. O’zbekiston qadimda Ipak yo’lida joylashgan edi, hozir esa Xitoyning loyihasi hisoblanuvchi Yangi ipak yo’lining Markaziy Osiyodagi markaziy nuqtalaridan biri hisoblanadi. Shunday ekan, O’zbekiston bilan hamkorlik qilishning iqtisodiy foydalari bor. Qolaversa, O’zbekiston Markaziy Osiyoda eng katta aholiga ega davlat, shuning uchun ham muhim bozor hisoblanadi. O’zbekiston - investitsiya kiritsa bo’ladigan joy, chunki ishlab chiqarishda tannarx nisbatan arzonga tushadi”.
Erkan Avji Turkiya va O’zbekiston xavfsizlik sohasida ham hamkorlik qilishi mumkinligini aytadi. Uning fikriga ko’ra, qadimdan islom dinining markazlaridan biri bo’lgan O’zbekistonga, ayniqsa, Farg’ona vodiysiga dinni niqob qilib olgan guruhlar suqilib kirishga urinadi.
“Bunday guruhlarning ta’sirida jangariga aylanganlar ham bor. O’zbekiston va Turkiyaning bunday guruhlarga qarshi hamkorlikdagi kurashi har ikki tomonga ham foyda keltiradi”, - deydi u.
Ammo u Turkiya Markaziy Osiyo, xususan, O’zbekiston bilan aloqalarda o’z imkoniyatlaridan to’liq foydalanmayotganini aytadi.
“Bir qator kamchiliklarimiz bor, hatto keragidan ortiq bor. Mirziyoyev hokimiyatga kelganidan beri 2,5 yil vaqt o’tdi. Bu vaqtda Xitoy bilan 23 milliard dollarlik kelishuv imzolandi, Rossiya bilan 16 milliard dollarlik, Koreya bilan 9 milliard dollarlik, hatto okean ortidagi AQSh bilan 4-5 millard dollarlik bitimlar imzolandi. Turkiya bilan tuzilgan kelishuvlarning qiymati esa 3-3,5 millard dollar atrofida, vaholanki, Turkiya o’z ustunliklaridan foydalangan holda mintaqada faol bo’lishi zarur. Hozirgi holatning sababi Turkiyaning o’z yuzini Markaziy Osiyodan Yaqin Sharqqa o’girishi bilan bog’liq, holbuki, 90-yillarda Turkiya Markaziy Osiyoga hozirgidan ko’ra ko’proq e’tibor qaratar edi”, - deydi tadqiqotchi.
Erkan Avji Turkiyaning O’zbekiston bilan aloqalarini yanada rivojlantirishi kerakligini, o’z navbatida O’zbekiston ham Turkiyada o’zini jamoatchilikka yaxshiroq tanitishi zarurligini ta’kidlaydi.
Sovyetler Birliği’nin dağılmasının
ardından bağımsızlıklarını kazanan
Orta Asya ülkeleri yeni ulu... more Sovyetler Birliği’nin dağılmasının ardından bağımsızlıklarını kazanan Orta Asya ülkeleri yeni uluslararası sistemde yerlerini almak için çaba göstermişlerdir. Bu yer alma mücadelesinde yalnız olmayan bölge ülkeleri için ilk büyük ortak yine Rusya’ydı. Ancak Rusya 1990’lı yıllar boyunca zayıftı ve bu ülkelere lokomotif olma rolünü oynayamıyordu. Dolayısıyla SSCB’den geriye kalan bu boşluğu doldurmak için ABD kolları sıvamıştır. Çeyrek asırlık dönem boyunca ABD, bölgeye çeşitli yatırımlarda bulunarak ve sivil toplum örgütleriyle nüfuz etmiştir. Özellikle 11 Eylül 2001 terör saldırılarından sonra bölgede askeri olarak da varlık gösteren ABD zamanla bölgenin önemli güçlerinden biri olmuştur. Ancak zamanla kendini toparlayan Rusya, bölgeye geri dönmüş ve ABD ile rekabet içine girmiştir. Bu arada yükselen güç Çin, hem büyüyen sanayisine enerji kaynakları bulmak hem planladığı İpek Yolu projesini hayata geçirmek hem de yakın çevresindeki rekabete kayıtsız kalmamak için bölge üzerinde politika üretmektedir. İki yüz yıl önce İngiltere ve Rusya’nın “Büyük Oyun” adı altında rekabet ettiği Orta Asya’da bugün ABD, Çin ve Rusya rekabet halindedir. Kasım 2016’da ABD’de Donald Trump’ın iktidara gelmesinden sonra bu rekabet daha da alevlenmiştir. Zira daha önceki Barack Obama yönetimi kendisine en büyük rakip olarak Rusya’yı görüp Çin ile birlikte hareket etmiş iken Trump, Rusya ile anlaşıp Çin’e karşı düşman olma yolunu seçmiştir. Günümüzde Orta Asya üzerindeki rekabet de bu kapsamda biçimlenmektedir. Bölge ülkeleri de bu rekabetten kendilerine pay alma çabası içerisinde oldukları için herhangi bir tarafa dayanmamaktadır. Bu yüzden her küresel güç ile masaya oturup ülkelerinin kalkınmasını sağlamak için büyük kıymette yatırım anlaşmaları imzalamaktadırlar. Özellikle Özbekistan’da iktidara gelen reformcu lider Şavkat Mirziyoyev ve Kazakistan Devlet Başkanı Nursultan Nazarbayev’in girişimleriyle bölgede yaratılmaya çalışılan bölgesel entegrasyon da mevzunun ayrı bir boyutudur.
Ankara-Bağdat iliĢkilerinde yaĢanan krizin birçok boyutunun olduğu dikkat çekmektedir. Türkiye il... more Ankara-Bağdat iliĢkilerinde yaĢanan krizin birçok boyutunun olduğu dikkat çekmektedir. Türkiye ile Maliki arasında hem Irak‟la sürdürülen iliĢkilerden, hem Türkiye-Suriye hem de Türkiye-Ġran iliĢkilerinde yaĢanan sorunlardan etkilendiğini belirtmek gerekir. Türkiye‟nin 2010 seçimlerinin ardından Maliki ile gerginlik yaĢamaya baĢlamasının ardından Sünni liderlerin Maliki tarafından tasfiye edilmesi giriĢimlerine karĢı çıkılmasıyla krizin geniĢlediği, Tarık El HaĢimi örneğinde de görülmüĢtü. Hatta söz konusu dönemde liderler birbirlerini mezhepçi politikalar izleyerek bölgeyi felakete sürüklemekle suçlamıĢtı. usuna dikkat çekmiĢti. KarĢılıklı suçlamalar 2012 baharında da sürmüĢ ve iliĢkiler siyasi ve diplomatik alanda daha da gerilmiĢti. BaĢbakan Maliki Türkiye‟nin doğrudan kendisini iktidardan düĢürmek için Iraklı gruplarla iĢbirliği yaptığını öngörmektedir. Bununla birlikte uzun dönemde Türkiye‟nin Iraklı Sünni gruplarla kurduğu iliĢkinin Bağdat‟taki ġii yönetim açısında bir tehdit unsuru olarak da görüldüğünü belirtmek gerekir. Türkiye‟nin Suriye ve Erbil‟e yönelik politikası da Maliki‟nin tepkisine yol açmaktadır. Dolayısıyla son günlerde krize doğru sürüklenen Türkiye-Irak iliĢkilerinin bir çok açıdan değerlendirilmesi gerekilir. Salt enerji üzerinden iki taraf arasındaki iliĢkilerin gerginleĢtiğini öne sürmek yeterli bir açıklama olmaz.
1970‟lere kadar dünyaya kendini kapatmıĢ olan Çin adeta bir uyku içerisindeydi. Napolyon‟un “Orad... more 1970‟lere kadar dünyaya kendini kapatmıĢ olan Çin adeta bir uyku içerisindeydi. Napolyon‟un “Orada uyuyan bir dev var. Bırakın uyusun; zira uyandığında dünyayı sarsacak.” Sözü bu durumu özetlemektedir aslında. Çünkü gerçekten de öncelikle hanedanlık döneminde daha sonra komünist rejimi ile uyku içerisinde olan Çin 70‟ler BM‟ye üyeliği ve atağa kalkan ekonomisi ile uyanmaya baĢlamıĢ ve günümüzde de dünyanın en büyük ekonomileri arasında yer almıĢtır. Hatta birçok uzmanın görüĢüne göre Çin gelecek 20-30 yılda ABD‟yi de geçerek dünyanın en büyük ekonomisi olacaktır. ĠĢte bu büyümekte olan Çin için hayati derecede önemli olan bir konu vardır: Enerji. Sanayisi büyüdükçe enerjiye ihtiyaç duyan Çin öz kaynakları yeterli olmadığı için dünyadaki enerji (özellikle petrol ve doğal gaz) alanlarına sahip ülkelerle ile yakın temasa girmektedir. Bu kapsamda Rusya ile özellikle daha çok iliĢkiye girmektedir. Ancak Çin, Rusya‟ya enerji konusundaki bağımlılığını azaltmak adın alternatif kaynak arayıĢı içine girmiĢtir. Bu çerçevede Orta Asya baĢta olmak üzere Hazar ve Orta Doğu‟ya nüfuz ederek o bölgelerdeki ülkelerle çeĢitli enerji anlaĢmaları imzalamaktadır. Ayrıca Çin enerjinin yanı sıra bu ülkelerle ticari ve kültürel açıdan da iliĢkiye girmektedir. Öyle ki tasarladığı “Büyük Ġpek Yolu” projesi bunun en çarpıcı örneğidir. Bu proje tarihte adı geçen “Ġpek Yolu”nun teknolojik imkânlarla donatılmıĢ ve daha geniĢ kapsamlı bir Ģekilde günümüze yansımıĢ bir tezahürüdür. Böylece Çin, Japonya‟dan Ġngiltere‟ye kadar uzanacak olan bu yolda enerji, iletiĢim hatları ve ticaret ağlarıyla doğu-batı arasında kopmaz bir bağ oluĢturmak istemektedir. Bu uğurda bu hat üzerindeki ülkelerle yakın iliĢkiye girmekte ve onlarla bu projenin hayata geçirilmesi için anlaĢmalar imzalamaktadır. Bunu yaparken de bu yolun güvenliğinin sağlanması konusuna özellikle hassasiyet göstermektedir. Zira güzergâh üzerinde yer alan birtakım ülkelerde savaĢ, küresel mücadele ve çatıĢmalar yer almaktadır. Bu alanların baĢında ise Kafkasya bölgesi birincil sırayı teĢkil etmektedir. Kafkasya bölgesi doğu-batı arasında adeta bir köprü gibi yer alan jeopolitik açıdan çok fazla öneme haiz olan bir bölgedir. Enerji nakil hatlarının önemli bir geçiĢ koridoru olan Kafkasya aynı zamanda çatıĢmaların, istikrarsızlıkların ve küresel mücadelelerin yaĢandığı bir kriz bölgesidir. Sovyetler Birliği hâkimiyetinde iken pek dikkate alınmayan bölge, Sovyetler Birliği dağıldıktan sonra dünyanın gündeminde önemli bir yere sahip olmuĢtur. Ancak aynı zamanda bölgede bağımsızlığını kazanan Azerbaycan ve Ermenistan arasında bir savaĢa da sahne olan bölgenin Kuzeyinde de bir Rus-Çeçen gibi savaĢ, Oset-ĠnguĢ, Dağıstan, Karaçay-Çerkez Cumhuriyeti, Adıgey vs. etnik çatıĢmalar vardır. Bunlardan özellikle Rus-Çeçen savaĢı bölgede bulunan enerji nakil hatlarına önemli ölçüde zarar vermektedir. Öyle ki Çeçen direniĢçiler zaman zaman boru hatlarına sabotajlar düzenlemektedir. Bu yüzen Rusya “Mavi Akım”, “Güney Akım” gibi boru hattı projelerini bölgenin daha da kuzeyinde, çatıĢmalardan uzak bir yerde inĢa etmiĢtir. Bölge aynı zamanda küresel güçlerin de karĢı karĢıya geldiği bir öneme de sahiptir. Öyle ki Rusya eski Sovyet hâkimiyetini tekrar bölgede yaratmak isterken Çin ise ABD‟nin çevreleme politikasından sıyrılıp alternatif geçiĢ güzergahları için Kafkasya‟ya yönelmektedir. Çünkü ABD‟nin Orta Doğu enerji kaynakları üzerindeki hâkimiyeti ve Orta Asya‟ya nüfuz etme çabaları Çin için bir darboğaz oluĢturmaktadır. ABD‟nin Afganistan‟daki varlığı, Özbekistan ve Pakistan‟daki üssü ve Japonya‟daki ordusu Çin‟i adeta bir kıskaca almıĢ gibi bir görüntü oluĢturmaktadır. Ancak Çin tüm bunlara rağmen geliĢimini sürdürmekte ve etki alanlarını geniĢletmektedir. Soğuk SavaĢ dönemi boyunca ABD‟ye karĢı var olan Çin-Rus yakınlaĢması günümüzde Çin‟e karĢı ABD ve Rusya‟yı yan yana getirebilmektedir. Çin, Kafkasya bölgesindeki ülkelerle yakın iliĢkiye girerken Rusya buna sessiz kalmamakta ve bölgeyi elinde tutabilmek için nüfuzunu artırma çabalarına giriĢmektedir. Ancak bölge ülkeleri her ne kadar Rusya ile yakın temas halinde olsalar da eski Sovyet hâkimiyetini tekrar istemedikleri için bir alternatif arayıĢı içine girmiĢlerdir. Örneğin Ermenistan NATO üyesi olmuĢtur. Azerbaycan ise Atlantikçi bloğa yakınlaĢmıĢ ve aynı zamanda a Çin ile iliĢkilerini özellikle son yıllarda derinleĢtirme yoluna gitmiĢtir. Gürcistan ise hala Rus etkisinde olmakla birlikte özellikle 2008‟deki Güney Osetya sorunu yüzünden savaĢtığı Rusya‟dan kopmak için Çin‟e ve ABD‟ye ülkesini ticari anlamda açmıĢtır. Tüm bunlar bize Ģunu gösteriyor ki Çin büyümesini devam ettirdiği sürece enerji ihtiyacı artacak. Enerji ihtiyacı artan Çin nüfuz alanlarını geniĢletecek vedünya çapında ülkelerin önemli bir ticari partneri olacaktır. Kafkasya‟daki ülkeler de bu kapsam da Çin‟in birer partneri olmaya devam edecek ve iliĢkilerini daha da derinleĢtirmek için çaba göstereceklerdir.
Cumhuriyet‟in kuruluĢundan beri Türkiye‟nin dıĢ politikasına hâkim olan bölgede statükonun korunm... more Cumhuriyet‟in kuruluĢundan beri Türkiye‟nin dıĢ politikasına hâkim olan bölgede statükonun korunması politikası büyük ölçüde Irak için de geçerli olagelmiĢtir. Türkiye‟nin yer aldığı coğrafyanın ve komĢularının büyük bir bölümünün uzunca bir süre devam eden istikrarsızlık dönemleri yaĢaması, Türkiye‟nin böylesi bir politika takip etmesinin baĢlıca nedeni olmuĢtur. Çevresindeki istikrarsızlık ortamının kendisine nasıl etki edeceğini bilemeyen Türkiye için en mantıklı politika, devletlerarası iliĢkilerde teorik olarak hâkim olan fakat sıklıkla ihlal edilen en önemli prensiplerden iç iĢlerine karıĢmama prensibine sıkıca bağlanması ve yalnızca söylemde de¤il uygulamada da bu prensibin gereklerini yerine getirerek komĢu ülke toprakları üzerinde ihtirasları olmadığını göstermesidir. Böylesi bir yaklaĢımdan beklenen ise Türkiye‟nin toprak bütünlüğünün komĢu ülkelerdeki istikrarsızlıklardan etkilenmemesidir. Dolayısıyla, Saddam Hüseyin döneminde bile Türkiye Irak‟ta olan biten ile sadece kendi güvenliği özelinde ilgilenmiĢ, bu da ağırlıklı olarak Kuzey Irak kaynaklı PKK terörü olmuĢtur. Türkmen kimliğinin yok edilmesi giriĢimlerine karĢı bile Türkiye tarafından yeterince tepki gösterilmemiĢ ve öyle görünüyor ki bu konu o dönemde Irak‟ın bir iç sorunu olarak görülmüĢtür. Ġyi veya kötü, Saddam Hüseyin döneminde Irak‟ta hâkim olan statükonun korunması Türkiye‟nin savunduğu tez olmuĢtur. Bu nedenle, Irak‟ın demokratik olup olmadığı ya da Irak halkının taleplerinin ne oldu¤u Türkiye açısından önem taĢımamıĢtır. Bu çerçevede, ABD‟nin bölgedeki dengeleri değiĢtirmesi muhtemel giriĢimlerine Türkiye zaman zaman kerhen destek vermiĢ, zaman zaman ise doğrudan olmasa da karĢı çıkmıĢtır. ABD‟nin Irak‟a askeri müdahalede bulunacağının neredeyse kesin olduğu günlerde bile Türkiye‟nin savaĢı engelleme giriĢimlerinde bulunması, bu çerçevede, Irak‟ı çözüme ikna edebilmek için bölge ülkelerini birkaç kez bir araya getirmesi, Türkiye‟nin Irak‟taki dengelerin bozulmaması konusunda ne denli kaygılı ve duyarlı olduğunu göstermiĢtir.1 Bush yönetiminin iĢbaĢına geldiği 2001′in baĢında hareketlenen uluslararası iliĢkileri esas tetikleyen geliĢme 11 Eylül saldırıları olmuĢtur. Artık bu tarihten itibaren ABD‟nin dıĢ politikasında güvenlik unsuru daha öncelikli bir konuma sahip olurken Orta Doğu bölgesi yeniden politik gündemin odağına yerleĢmiĢtir. Afganistan‟da Taliban rejiminin El-Kaide ile iĢbirliği yaptığı için devrilmesinden hemen sonra Irak üzerindeki Amerikan baskıları yoğunlaĢtırılmıĢ ve en sonunda BM kararına dayanmaksızın tek baĢına harekete geçen ABD, Irak‟ı 2003 Martının sonlarına doğru iĢgale baĢlamıĢtır. ABD BaĢkanı G. Bush‟ın sık sık ABD adına Tanrı‟dan yardım istemesi gibi retorik yakarıĢlar, Arapların bu savaĢı, Bush‟un ‟17. Yüzyılın Ġslam-öncesi savaĢçı kavimlerinin ve daha sonraları da Hıristiyan haçlılarının hesaplı açgözlü saldırılarıyla‟ kaplı açıklamalarıyla birlikte dini bir savaĢ olarak algılamalarını pekiĢtiriyordu. SavaĢın Batılı ve Siyonist bir komplonun ürettiği bir haçlı seferi olduğu savları, karĢılığında bir cihadı haklı çıkardı, hatta seferberliğini talep etmiĢtir.2 Bu süreçte Türk-Amerikan iliĢkileri yeniden gündeme gelmiĢ, her zaman kriz zamanlarında hatırlanan Türkiye bir kere daha Beyaz Saray/Pentagon ekibinin ilgi odağı olmuĢtur. Ancak ABD‟nin yaklaĢan Irak‟ın iĢgali sürecinde Türkiye ile hangi çerçevede ve ne kadar bir iĢbirliği arzuladığının yeterince açık olmamasının Türk siyasetçilerinde yol açtığı tereddütler 1 Mart tezkeresinin Meclise takılmasına neden olmuĢtur. Bu geliĢmede kimin ne kadar rolü olduğu ayrı bir tartıĢma konusu olmakla beraber asıl önemli olan Türk-Amerikan iliĢkilerinin kısmen de olsa rayından çıkmıĢ olduğuydu. ĠĢte bu ortamda 2003 Temmuzunun baĢında 11 Türk subayının Süleymaniye‟de tutuklanması olayı Türkiye‟de soğuk duĢ etkisi yapmıĢtır. 45 yıllık NATO müttefiki iki ülkenin askerleri arasındaki güveni derinden sarsacak bu olayın ABD‟nin PKK/KADEK terör örgütünü kollamak istemesinden çıkması ise olayın asıl endiĢe verici tarafı olmuĢtur.3 Irak‟ın iĢgalinde ABD ile birlikte hareket etmeyen Türkiye, Irak‟ın siyasal ve ekonomik olarak yeniden inĢası sürecinin dıĢında kalmıĢtır ve bu durumda, PKK‟nın, Irak‟ın kuzeyindeki etkinliğinin artmasına sebep olmuĢ ve bu durum PKK‟ya hareket alanı geniĢliği sağlamıĢtır. Türkiye, ABD‟ye destek vermemesi sebebiyle adeta cezalandırılmaya çalıĢılmaktadır ve 2003‟ten sonra da Türkiye, Kuzey Irak‟taki etkisini büyük ölçüde yitirmiĢtir. PKK‟nın icra ettiği etnik terörizm, ABD‟nin Irak‟ı iĢgal etmesinin oluĢturduğu özel konjonktürde yeniden yükseliĢe geçmiĢtir. Bu konjonktürün PKK açısından önemi, örgütün komuta kontrol merkezinin, iĢgal öncesi dönemden farklı olarak kontrol dıĢı kalmasıdır. Bölgesel aktörlerin PKK‟yı bir dıĢ politika aracı olarak kullanması, PKK‟nın eyleme dönük fiziki kapasitesini güçlendirmiĢ ve eylemlerini daha operasyonel hale getirmiĢtir.4 Buna karĢılık olarak Türk askerleri 1992 yılından bu yana Irak sınırının içindedir. Özellikle Zaho, Haftanin, Dohuk, Amediye dörtgeni arasında yoğun bir Türk askeri gücü mevcut. Türk askeri zaman zaman birkaç km‟den 60 km‟lik derinliğe kadar operasyonlar yapıyor. Bunlar daha çok sıcak takip tarzı operasyonlar. Alınan istihbarata göre de operasyon yapıldığı oluyor. Eğer belli bölgelerde teröristlerin toplandığı haberi gelir ise o bölgelere dönük saldırılar düzenlenebiliyor. Sınırın her yerinde PeĢmergeler bulunmuyor. ġu ana kadar görünen manzara Türk askerinin PeĢmerge ile ya da Amerikan askerleri ile karsılaĢmamaya özel bir önem vermesi. Aynı Ģekilde PeĢmergeler ve Amerikalılar da büyük ölçüde Türkleri görmezden geliyorlar. PKK teröristlerine de Amerikalıların ve PeĢmergelerin „gözümüze gözükmeyin, yoksa aramızda çatıĢma çıkar‟ uyarısında bulunduğu belirtiliyor.5 ÇalıĢmamızın amacı Türkiye‟nin 2003 yılından sonra Irak‟taki gruplar ile nasıl bir iliĢki yöntemi benimsediğini ve Kuzey Irak‟taki PKK varlığına iliĢkin sorunlara yönelik yaklaĢımlarını açıklayıp bu politikaların yanlıĢlığını doğruluğunu test etmektir. Bu kapsamda çeĢitli öneriler verilerek iliĢkilerin ve sorunların geleceğine yönelik birtakım öngörüler sunulacaktır. Dolayısıyla diyebiliriz ki çalıĢmamız deskriptif yani tanımlayıcı olmaktan çok bir hipotez ortaya atma biçiminde olacaktır. ÇalıĢmanın ilk bölümünde Türkiye‟nin Kuzey Irak‟taki politikaları ile ilgili birtakım bilgiler verilecektir. Ġkinci bölümde, Ankara-Bağdat iliĢkilerinin nasıl bir seyirde olduğu ele alınacaktır. Üçüncü bölümde Arap Baharı sürecinde Türkiye-Irak iliĢkileri ifade edilecektir. Son bölümde ise ABD‟nin Irak‟tan çekilmesi sonrasındaki geliĢmeler ve Türkiye‟nin bu geliĢmelere yönelik yaklaĢımı açıklanacaktır.
Çin, toprak alanı olarak dünyanın en büyük
dördüncü ülkesi konumundadır. 1.4 milyar nüfusuyla
7.5... more Çin, toprak alanı olarak dünyanın en büyük dördüncü ülkesi konumundadır. 1.4 milyar nüfusuyla 7.5 milyarlık dünya nüfusunun yaklaşık yüzde yirmisini tek başına oluşturmaktadır. 30 yıla kadar dünyanın en büyük nükleer gücü olması beklenen Çin, jeopolitik konumu, geniş pazarı ve Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi’ndeki daimi üyeliğinden ötürü bu yüzyılın süper gücü olması muhtemeldir. Ancak bu süper güç adayı ülkenin kendi içinde birçok sorunu bulunmaktadır. Tayvan, Tibet, İç Moğolistan ve Hindistan ile sınır problemleri, işsizlik, askeri modernizasyon, çevre, gelir adaletsizliği, dışa bağımlı enerji ihtiyacı gibi birçok sorunu vardır. Bunlardan biri de Doğu Türkistan meselesidir. Bu sorunlar Çin’in süper güç olmasında önemli derecede engel teşkil etmektedir. Mao devrinden beri küresel güç olmaktan ziyade bölgesel güç olmak gerektiği söylemi vardır. Zira Çinli yöneticiler Çin’in askeri ve ekonomik olarak büyük güçler düzeyine erişemediğinin farkındadır. Doğu Türkistan konusunda Çin’in her hareketi Çin’deki diğer azınlıktaki halkları da etkileyecektir. Dolayısıyla Doğu Türkistan’ın kalkınması ve istikrarının sağlanması Çin’in de kalkınma ve istikrarını etkileyecektir. Buna rağmen Çin yönetimi Uygurlara karşı bir yumuşamaya gitmemekle birlikte daha fazla baskı yapmayı planlamaktadır. Bundan dolayı ABD’ye denk olacak kadar üst seviyelere gelmeden ve özellikle Doğu Türkistan ve diğer iç sorunlarını çözmeden bölgesel güç pozisyonundan küresel güç olma yoluna gidemeyecektir. Uluslararası sistemin gelecekte nasıl bir hal alacağı konusu yoğun olarak tartışılmaktadır. Kimileri hakimiyet mücadelesinin geçirdiği dönüşümleri savaşlar ile açıklarken kimileri de bunu bilim ve teknolojideki ilerleme ile bazı büyük olaylarla açıklar. Bu durumlar bize gösteriyor ki büyük güçler bu yüzyılda büyük bir rekabete hazırlanıyor. Bunun ilk somut göstergesi Trump yönetiminin başlattığı ticaret savaşlarıdır. Bu yüzden mevcut uluslararası sistem içerisinde Çin’in konumu önemli bir noktaya erişmiştir. Dolayısıyla Çin’in bu yüzyıl boyunca nasıl yönetileceği hususu önem taşımaktadır. Optimist bir gözle bakılacak olursa Çin’in zenginleşmesi ve ardından sınıflı toplum yapısına sahip olmasının sonucunda demokratikleşmesi beklenir. Ancak pesimist bir yaklaşımla denilebilir ki Çin, kendi içindeki tek parti sistemini tüm dünyaya dayatacaktır. İlk bakışta şunu söylemek lazım ki Çin, kısa ve orta vadede dışarıdan bir zorlama olmadan kolay kolay demokrasiye geçemez. Bu yüzden bunun yerine, Çin’le beraber çalışıp ve Çin’in sert bir dış politika izlemesi engellenmelidir. Böyle olursa, Uygur kimliği daha da sağlamlaşacak ve Uygurların özgürlük davası devam ederek uluslararası platformlara taşınabilir. Aksi halde Doğu Türkistan’daki istikrarsızlıklar devam edecektir. Hatta Orta Asya bağlamında bölge ve sınır güvenlik sorunları da çözülmeyecektir. Öte yandan Uygurlar, Çin’in Yeni İpek Yolu projesini desteklemeyip ve ona zarar verebilir. Bu yüzden Çin rejimi temkinli bir şekilde demokratikleştirme yoluna çekilmelidir. Bu sayede Çin, büyük güç olma yolunda rastlayacağı birçok iç ve dış sorunları çözülebilir. Dolayısıyla Çin daha güçlü ve daha etkili bir devlet olabilir. Çin’in demokratikleşmesinin Doğu Türkistan üzerinde birçok olumlu etkisi olabilir. Bir kere Sincan Uygur Özerk Bölge Yasası kapsamlı olarak uygulanabilir. Öte yandan Uygurlar kendi kimliğini koruma hakkına sahip olacaktır. Çinlilerin Uygurlara yönelik ötekileştirmesi, aşağılaması ve ayrımcılığı büyük ölçüde azalacaktır. Ayrıca Doğu Türkistan’da istikrar büyük ölçüde sağlanıp Kuzeybatı Bölgeleri Kalkındırma Stratejisi’nin gerçekleşmesiyle bölgenin önemi daha da artacaktır. Yine bakıldığında Orta Asya bağlamındaki bölge ve sınır güvenlik sorunlarının b üyük bir kısmı da çözülecektir. Dolayısıyla da Doğu Türkistan bölgesi, etnik, dinî ve kültürel özelliklerinden dolayı Orta Asya’ya stratejik derinlik katacaktır. Öte yandan Uygurlar, Çin’in Yeni İpek Yolu politikasına da katkılarda bulunarak Orta Asya ile bağların daha da güçlenmesini sağlayacaktır. Burada Uygurlara da görev düşmektedir. Doğu Türkistan İslami Hareketi gibi birtakım Uygur direniş örgütleri silahlı mücadeleden vazgeçmelidir. Zira bu örgütlerin eylemlerinde sivillere verdiği zarar Doğu Türkistan davasının meşruiyetine zarar vermektedir. Uluslararası platformlarda Doğu Türkistan davası anlatılırken Çin, bu örgütlerin eylemlerini örnek göstererek “terörizme karşı savaş” etiketi ile savunma yapıyor. Oysa şiddete varmayan mücadelede, silahlı mücadeleye göre çok daha fazla seçenek vardır. Zira silahsız ve barışçıl mücadele ile toplum, yönlendirilebilir ve iktidar sahipleri kamuoyu gücü ile pes ettirilebilir.
27 yaşındaki bağımsız Özbekistan’da madalyonun
iki yüzünü gördüğümüz bu yazıda İslam
Karimov döne... more 27 yaşındaki bağımsız Özbekistan’da madalyonun iki yüzünü gördüğümüz bu yazıda İslam Karimov döneminde 25 yılda yapılmayan reformların 15 ay gibi kısa bir sürede yapıldığını görmekteyiz. Dışa kapalı bir dikta rejiminden dünyaya ve halkına açılan yeni bir Özbekistan’ı kimi zaman ülkeyi ziyaret ederek kimi zaman eşimizden dostumuzdan dinleyerek ve çoğunlukla yerli yabancı medyayı takip ederek izlediğimiz bugünlerde Özbek halkının gözlerinde geleceğe dair umutlu bakışları görebilmekteyiz. Öyle ki muhalif ERK Partisi’nin lideri Muhammed Salih dahi Mirziyoyev’in göreve geldiği ilk aylarda yaptığı bir röportajında «Bence Şavkat Mirziyoyev son üç dört ay sırasında liberal adımlar atmaya başladı. Özellikle iktisadi alanda. Lakin bu adımların hem siyasi alanda hem de toplumsal demokratikleşme meselesinde atılmaları da gerek. Bu iktisadi alandan da mühim. Kerimov'a bu barede 25 yıl anlattık. O kendi bildiğini okudu. Mirziyoyev bu hataları yapmayacak diye umuyoruz. Bu hatalara karşı siyaset yürütmesi gerek. Liberalleşme sadece iktisadi alanda olmaz. Siyasette de toplumda da gereklidir. » demiştir. Bu sözler Özbek halkına cesaret vermektedir. Bu sebeple artık Özbek halkı sosyal medyada ve diğer birçok mecrada yavaş yavaş ifade özgürlüğünü kullanmaya başlamış ve devlet meseleleri hakkında fikir beyan etmeye başlamıştır. Muhaliflerin bile umutlandığı yeni Özbekistan’dan biz de umutluyuz. Hala birçok yapılması gereken reform var. Bu reformların ileriki zamanlarda gerçekleştirileceğini beklemekteyiz.
Kazakistan, çoğunlukla depolitize bir ülkedir. Böyle bir tecrübeye sahip değildi. Protestolar bir... more Kazakistan, çoğunlukla depolitize bir ülkedir. Böyle bir tecrübeye sahip değildi. Protestolar bir şeylerin sonucu, ama daha ziyade başka şeylerin tetikleyicisi olarak anlaşılacak ilerde. Şu an yorum yapabileceğimiz kısmı daha ziyade neden böyle bir öfke patlaması yaşandı konusu. Olaylar LPG gaz fiyatlarının artışıyla tetiklendi. Ama asıl önemli olan şey öncelikle protestolar niye ülkenin batısında başladığıdır. Öte yandan olaylar, nasıl ve niye bütün ülkeye bu kadar hızlı bir şekilde yayıldı?
Kazakistan, çoğunlukla depolitize bir ülkedir. Böyle bir tecrübeye sahip değildi. Protestolar bir... more Kazakistan, çoğunlukla depolitize bir ülkedir. Böyle bir tecrübeye sahip değildi. Protestolar bir şeylerin sonucu, ama daha ziyade başka şeylerin tetikleyicisi olarak anlaşılacak ilerde. Şu an yorum yapabileceğimiz kısmı daha ziyade neden böyle bir öfke patlaması yaşandı konusu. Olaylar LPG gaz fiyatlarının artışıyla tetiklendi. Ama asıl önemli olan şey öncelikle protestolar niye ülkenin batısında başladığıdır. Öte yandan olaylar, nasıl ve niye bütün ülkeye bu kadar hızlı bir şekilde yayıldı?
Ortadoğu ve Orta Asya coğrafyalarının kesisim noktasında konumlanmıs İran, “İslam Cumhuriyeti” ad... more Ortadoğu ve Orta Asya coğrafyalarının kesisim noktasında konumlanmıs İran, “İslam Cumhuriyeti” adı altında yasattığı kendine özgü siyasal sistemi, Ortadoğu’da Arap olmayan siyasi kimliği, Sii nüfusu, çoklu etnik yapısı ve nükleer kapasitesiyle bölge ve dünya dengelerini etkileyebilecek bir devlet olduğunu tarihi boyunca kanıtlamıstır.
1990 sonrası ortaya çıkan ve özellikle 11 Eylül sonrası dönemde artan etnik milliyetçilik hareketlerinde gözlemlenen artıstır. Özellikle Ortadoğu gibi kırılgan bir coğrafyada çok-uluslu yapısıyla bu gelismeler de Đran’ın temel endisesi haline gelmistir. Öte yandan Ortadoğu’da ortaya çıkan Siilerin yönetimde üst kademelerinde yer aldığı demokratik bir Irak’ta, Đran’ın kendi içinde problemli siyasi rejimini sorgulayan sistem karsıtı güçlere bir karsı hareket gücü verme potansiyelindedir. Ancak Siilerin güçlenmesi aynı zamanda Đran’ın bölgedeki rolünün de artması anlamına da gelebilecektir. Dolayısıyla 11 Eylül sonrası dönemde bir yandan Đran’ın bölgesel “sıkısmıslığı” artmıs, diğer yandan ise bölgede Sii kimliğiyle etkinliğini artırma fırsatı doğmustur. Türkiye ise sahip olduğu özelikleriyle ve bağımsızlık kültürüyle bölgede ve dünyada esine rastlanmayan bir devlet niteliğindedir. Bu genis coğrafyada hem Avrupalı hem Asyalı olma ayrıcalığının yanında en uzun süreli demokrasiye sahip ülke özelliğiyle de ön plana çıkmaktadır. Buna ilaveten, bölgenin sömürgecilik tarihi olmayan tek ülkesi ve milletiyle bütünlestirdiği ulusçuluk anlayısıyla tek olma özelliğine sahiptir. AB’nin de kendi kendini sorgulamaya basladığı günümüz dengelerinde Türkiye’nin bölgesiyle alakalı stratejilerini yeniden gözden geçirerek uzun vadeli bir strateji içerisine girmesi gerekmektedir. Bunun içinde alternatif güvenlik ve ekonomik olusumları içerisinde rol almayı hedefleyen, çok yönlü bir açılımı tercih etmesi son derece önemlidir.
Benim de 58. dk.da dahil olduğum bu tanışma toplantısında, Yakutistan'dan Tataristan'a, Özbekista... more Benim de 58. dk.da dahil olduğum bu tanışma toplantısında, Yakutistan'dan Tataristan'a, Özbekistan'dan Azerbaycan'a kadar pek çok Türk, Türkçe ortak dilinde duygularını dile getirdi.
İlk videoda tarihsel sürece değindikten sonra bu videoda günümüz Türkmenistan'ındaki süreci anlat... more İlk videoda tarihsel sürece değindikten sonra bu videoda günümüz Türkmenistan'ındaki süreci anlattım.
Turan Devleti hayal mi gerçek mi? Tarihsel, toplumsal, siyasal ve ekonomik açılardan Turan mesele... more Turan Devleti hayal mi gerçek mi? Tarihsel, toplumsal, siyasal ve ekonomik açılardan Turan meselesini masaya yatırıyoruz.
Orta Asya'da özel bir önemi olan Özbekler hakkında genel bir konuşma yaptık. Yeni videolarla deta... more Orta Asya'da özel bir önemi olan Özbekler hakkında genel bir konuşma yaptık. Yeni videolarla detaylara inip aşama aşama Özbek kimliği hakkına bilgiler verilecektir.
Sovyetler Birliği'nin dağılmasından günümüze gelen süreçte Türkiye-Özbekistan ilişkilerini ele al... more Sovyetler Birliği'nin dağılmasından günümüze gelen süreçte Türkiye-Özbekistan ilişkilerini ele aldım.
Kocaeli Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü Orta Asya'da Din ve Toplum dersi için yaptığım... more Kocaeli Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü Orta Asya'da Din ve Toplum dersi için yaptığım Zoom kaydı...
Türkmen kimliğinin inşa sürecini anlattığım bu videoda bazı genel bilgiler ile Türkmenistan tarih... more Türkmen kimliğinin inşa sürecini anlattığım bu videoda bazı genel bilgiler ile Türkmenistan tarihi ile ilgili bilgileri yorumlarım ile aktardım. 2. videoda konunun daha detayına gireceğim.
Uploads
Papers by Erkan Avcı
Soğuk Savaş döneminde Türkiye’nin Batı odaklı dış politikası SSCB’nin dağıldıktan sonra Orta Asya’ya da yönelmiştir. Dönemin milliyetçi söylemleri dış politikada etkisini göstermesinin yanı sıra Turgut Özal pragmatik olmaya da çalışmıştır. Türkiye’nin Orta Asya politikaları Özal’dan bu yana esas olarak cumhurbaşkanlığı düzeyinde yürütülmüştür. Türkiye ve Orta Asya ülkeleri arasında ekonomik, kültürel ve siyasi birtakım gelişmeler olmasına rağmen yeterli düzeye erişememiştir. Örneğin ithalatihracatta iki tarafın ticari ortaklıkları bugün hala üst seviyelere ulaşamamıştır. Ayrıca Türkiye bölgenin temel dinamiklerini hala tam olarak algılayamamıştır. Kültürel açıdan ise iki tarafın halkları hala birbirini tanımamaktadır. Makalenin amacı milliyetçi söylemler ışığında bölgesel ve küresel realiteyi görmeden Turan devleti kurma veya AB tarzında bir birlik oluşturma çabalarını eleştirmek ve bunun yerine NAFTA tarzında bir serbest ticaret bölgesi oluşturularak ticaretin geliştirilebileceğini önermektir.
Anahtar Kelimeler: Türkiye’nin Orta Asya Politikası, Kazakistan, Özbekistan,
Kırgızistan, Türkmenistan
“O‘zbekistonning Turkiy Kengashga qo‘shilish qarori Turkiyadagi milliyatchi qatlam orasida yana bir bor eyforiyaga sabab bo‘ldi”, - deydi u.
“Turkiyada millayatchi fikrda bo‘lganlar xuddi Turkiy Kengash tashkil topishi bilan Turon davlati quriladi, ya’ni turkiy tilli davlatlar birlashadi degan xayolda xursand bo‘lishdi. Hatto yuz yildan keyin ham bunday bo‘lishi dargumon deb o‘ylayman. Chunki na konyunktura jihatidan, na mintaqalarning o‘ziga xosligi jihatidan buning iloji bor. Aytaylik, O‘zbekiston va Qozog‘iston orasida raqobat bor. Yoki butun Markaziy Osiyoda mahalliychilik omilini inkor etib bo‘lmaydi. Qolaversa, Markaziy Osiyo ham, Turkiya ham boshqa-boshqa lagerlarda joylashgan. Turkiy Kengash esa unga a’zo davlatlar orasida turli sohalardagi hamkorlik aloqalarini mustahkamlashga xizmat qiladi”, - deydi Erkan Avji.
Ayni paytda Turkiy Kengashga Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Turkiya, Ozarbayjon, O‘zbekiston va Turkiya a’zo. Turkmaniston va Vengriya kuzatuvchi davlat maqomida. Erkan Avji bu davlatlar orasida eng qudratlisi Turkiya ekanini aytar ekan, Anqara ana shu holatidan foydalangan holda “katta og‘alik” roliga kirishishga aslo urinmasligi kerakligini ta’kidlaydi.
“Zero, davlatlar orasidagi munosabatlar bunga asoslanmaydi. Har kimning suverenitetini hurmat qilish lozim. Aytaylik, O‘zbekiston kimningdir og‘aligini qabul qilishi mumkinmi? Albatta, yo‘q. To‘g‘ri, hammamiz qardoshmiz, lekin kimdir uka, kimdir aka emas, hammamiz teng qardoshmiz”, - deydi Erkan Avji.
“Tarix davomida mintaqadagi eng muhim o’zgarishlar aynan O’zbekiston hududida ro’y bergan”, - deydi u.
“Mintaqa ham strategik, ham iqtisodiy, ham madaniy va tarixiy nuqtai nazardan, yana ko’plab jihatdan muhim ahamiyatga ega. Buni faqatgina O’zbekiston uchun aytmayapman, lekin O’zbekiston biz mintaqaga kira olishimiz uchun kalitdir. Chunki O’zbekistonga madaniyat va til jihatidan yaqinmiz. O’zbekiston qadimda Ipak yo’lida joylashgan edi, hozir esa Xitoyning loyihasi hisoblanuvchi Yangi ipak yo’lining Markaziy Osiyodagi markaziy nuqtalaridan biri hisoblanadi. Shunday ekan, O’zbekiston bilan hamkorlik qilishning iqtisodiy foydalari bor. Qolaversa, O’zbekiston Markaziy Osiyoda eng katta aholiga ega davlat, shuning uchun ham muhim bozor hisoblanadi. O’zbekiston - investitsiya kiritsa bo’ladigan joy, chunki ishlab chiqarishda tannarx nisbatan arzonga tushadi”.
Erkan Avji Turkiya va O’zbekiston xavfsizlik sohasida ham hamkorlik qilishi mumkinligini aytadi. Uning fikriga ko’ra, qadimdan islom dinining markazlaridan biri bo’lgan O’zbekistonga, ayniqsa, Farg’ona vodiysiga dinni niqob qilib olgan guruhlar suqilib kirishga urinadi.
“Bunday guruhlarning ta’sirida jangariga aylanganlar ham bor. O’zbekiston va Turkiyaning bunday guruhlarga qarshi hamkorlikdagi kurashi har ikki tomonga ham foyda keltiradi”, - deydi u.
Ammo u Turkiya Markaziy Osiyo, xususan, O’zbekiston bilan aloqalarda o’z imkoniyatlaridan to’liq foydalanmayotganini aytadi.
“Bir qator kamchiliklarimiz bor, hatto keragidan ortiq bor. Mirziyoyev hokimiyatga kelganidan beri 2,5 yil vaqt o’tdi. Bu vaqtda Xitoy bilan 23 milliard dollarlik kelishuv imzolandi, Rossiya bilan 16 milliard dollarlik, Koreya bilan 9 milliard dollarlik, hatto okean ortidagi AQSh bilan 4-5 millard dollarlik bitimlar imzolandi. Turkiya bilan tuzilgan kelishuvlarning qiymati esa 3-3,5 millard dollar atrofida, vaholanki, Turkiya o’z ustunliklaridan foydalangan holda mintaqada faol bo’lishi zarur. Hozirgi holatning sababi Turkiyaning o’z yuzini Markaziy Osiyodan Yaqin Sharqqa o’girishi bilan bog’liq, holbuki, 90-yillarda Turkiya Markaziy Osiyoga hozirgidan ko’ra ko’proq e’tibor qaratar edi”, - deydi tadqiqotchi.
Erkan Avji Turkiyaning O’zbekiston bilan aloqalarini yanada rivojlantirishi kerakligini, o’z navbatida O’zbekiston ham Turkiyada o’zini jamoatchilikka yaxshiroq tanitishi zarurligini ta’kidlaydi.
“Bu turizm uchun ham foydali bo’ladi”, - deydi u.
ardından bağımsızlıklarını kazanan
Orta Asya ülkeleri yeni uluslararası
sistemde yerlerini almak için çaba
göstermişlerdir. Bu yer alma mücadelesinde
yalnız olmayan bölge ülkeleri
için ilk büyük ortak yine Rusya’ydı.
Ancak Rusya 1990’lı yıllar boyunca
zayıftı ve bu ülkelere lokomotif olma
rolünü oynayamıyordu. Dolayısıyla SSCB’den
geriye kalan bu boşluğu doldurmak için ABD
kolları sıvamıştır. Çeyrek asırlık dönem boyunca
ABD, bölgeye çeşitli yatırımlarda bulunarak
ve sivil toplum örgütleriyle nüfuz etmiştir.
Özellikle 11 Eylül 2001 terör saldırılarından
sonra bölgede askeri olarak da varlık gösteren
ABD zamanla bölgenin önemli güçlerinden biri
olmuştur. Ancak zamanla kendini toparlayan
Rusya, bölgeye geri dönmüş ve ABD ile rekabet
içine girmiştir. Bu arada yükselen güç Çin,
hem büyüyen sanayisine enerji kaynakları bulmak
hem planladığı İpek Yolu projesini hayata
geçirmek hem de yakın çevresindeki rekabete
kayıtsız kalmamak için bölge üzerinde politika
üretmektedir. İki yüz yıl önce İngiltere ve
Rusya’nın “Büyük Oyun” adı altında rekabet
ettiği Orta Asya’da bugün ABD, Çin ve Rusya
rekabet halindedir. Kasım 2016’da ABD’de
Donald Trump’ın iktidara gelmesinden sonra bu
rekabet daha da alevlenmiştir. Zira daha önceki
Barack Obama yönetimi kendisine en büyük
rakip olarak Rusya’yı görüp Çin ile birlikte hareket
etmiş iken Trump, Rusya ile anlaşıp Çin’e
karşı düşman olma yolunu seçmiştir. Günümüzde
Orta Asya üzerindeki rekabet de bu kapsamda
biçimlenmektedir. Bölge ülkeleri de bu rekabetten
kendilerine pay alma çabası içerisinde oldukları
için herhangi bir tarafa dayanmamaktadır.
Bu yüzden her küresel güç ile masaya oturup
ülkelerinin kalkınmasını sağlamak için büyük
kıymette yatırım anlaşmaları imzalamaktadırlar.
Özellikle Özbekistan’da iktidara gelen reformcu
lider Şavkat Mirziyoyev ve Kazakistan Devlet
Başkanı Nursultan Nazarbayev’in girişimleriyle
bölgede yaratılmaya çalışılan bölgesel entegrasyon
da mevzunun ayrı bir boyutudur.
Kafkasya bölgesi doğu-batı arasında adeta bir köprü gibi yer alan jeopolitik açıdan çok fazla öneme haiz olan bir bölgedir. Enerji nakil hatlarının önemli bir geçiĢ koridoru olan Kafkasya aynı zamanda çatıĢmaların, istikrarsızlıkların ve küresel mücadelelerin yaĢandığı bir kriz bölgesidir. Sovyetler Birliği hâkimiyetinde iken pek dikkate alınmayan bölge, Sovyetler Birliği dağıldıktan sonra dünyanın gündeminde önemli bir yere sahip olmuĢtur. Ancak aynı zamanda bölgede bağımsızlığını kazanan Azerbaycan ve Ermenistan arasında bir savaĢa da sahne olan bölgenin Kuzeyinde de bir Rus-Çeçen gibi savaĢ, Oset-ĠnguĢ, Dağıstan, Karaçay-Çerkez Cumhuriyeti, Adıgey vs. etnik çatıĢmalar vardır. Bunlardan özellikle Rus-Çeçen savaĢı bölgede bulunan enerji nakil hatlarına önemli ölçüde zarar vermektedir. Öyle ki Çeçen direniĢçiler zaman zaman boru hatlarına sabotajlar düzenlemektedir. Bu yüzen Rusya “Mavi Akım”, “Güney Akım” gibi boru hattı projelerini bölgenin daha da kuzeyinde, çatıĢmalardan uzak bir yerde inĢa etmiĢtir.
Bölge aynı zamanda küresel güçlerin de karĢı karĢıya geldiği bir öneme de sahiptir. Öyle ki Rusya eski Sovyet hâkimiyetini tekrar bölgede yaratmak isterken Çin ise ABD‟nin çevreleme politikasından sıyrılıp alternatif geçiĢ güzergahları için Kafkasya‟ya yönelmektedir. Çünkü ABD‟nin Orta Doğu enerji kaynakları üzerindeki hâkimiyeti ve Orta Asya‟ya nüfuz etme çabaları Çin için bir darboğaz oluĢturmaktadır. ABD‟nin Afganistan‟daki varlığı, Özbekistan ve Pakistan‟daki üssü ve Japonya‟daki ordusu Çin‟i adeta bir kıskaca almıĢ gibi bir görüntü oluĢturmaktadır. Ancak Çin tüm bunlara rağmen geliĢimini sürdürmekte ve etki alanlarını geniĢletmektedir. Soğuk SavaĢ dönemi boyunca ABD‟ye karĢı var olan Çin-Rus yakınlaĢması günümüzde Çin‟e karĢı ABD ve Rusya‟yı yan yana getirebilmektedir. Çin, Kafkasya bölgesindeki ülkelerle yakın iliĢkiye girerken Rusya buna sessiz kalmamakta ve bölgeyi elinde tutabilmek için nüfuzunu artırma çabalarına giriĢmektedir. Ancak bölge ülkeleri her ne kadar Rusya ile yakın temas halinde olsalar da eski Sovyet hâkimiyetini tekrar istemedikleri için bir alternatif arayıĢı içine girmiĢlerdir. Örneğin Ermenistan NATO üyesi olmuĢtur. Azerbaycan ise Atlantikçi bloğa yakınlaĢmıĢ ve aynı zamanda a Çin ile iliĢkilerini özellikle son yıllarda derinleĢtirme yoluna gitmiĢtir. Gürcistan ise hala Rus etkisinde olmakla birlikte özellikle 2008‟deki Güney Osetya sorunu yüzünden savaĢtığı Rusya‟dan kopmak için Çin‟e ve ABD‟ye ülkesini ticari anlamda açmıĢtır.
Tüm bunlar bize Ģunu gösteriyor ki Çin büyümesini devam ettirdiği sürece enerji ihtiyacı artacak. Enerji ihtiyacı artan Çin nüfuz alanlarını geniĢletecek vedünya çapında ülkelerin önemli bir ticari partneri olacaktır. Kafkasya‟daki ülkeler de bu kapsam da Çin‟in birer partneri olmaya devam edecek ve iliĢkilerini daha da derinleĢtirmek için çaba göstereceklerdir.
ABD BaĢkanı G. Bush‟ın sık sık ABD adına Tanrı‟dan yardım istemesi gibi retorik yakarıĢlar, Arapların bu savaĢı, Bush‟un ‟17. Yüzyılın Ġslam-öncesi savaĢçı kavimlerinin ve daha sonraları da Hıristiyan haçlılarının hesaplı açgözlü saldırılarıyla‟ kaplı açıklamalarıyla birlikte dini bir savaĢ olarak algılamalarını pekiĢtiriyordu. SavaĢın Batılı ve Siyonist bir komplonun ürettiği bir haçlı seferi olduğu savları, karĢılığında bir cihadı haklı çıkardı, hatta seferberliğini talep etmiĢtir.2
Bu süreçte Türk-Amerikan iliĢkileri yeniden gündeme gelmiĢ, her zaman kriz zamanlarında hatırlanan Türkiye bir kere daha Beyaz Saray/Pentagon ekibinin ilgi odağı olmuĢtur. Ancak ABD‟nin yaklaĢan Irak‟ın iĢgali sürecinde Türkiye ile hangi çerçevede ve ne kadar bir iĢbirliği arzuladığının yeterince açık olmamasının Türk siyasetçilerinde yol açtığı tereddütler 1 Mart tezkeresinin Meclise takılmasına neden olmuĢtur. Bu geliĢmede kimin ne kadar rolü olduğu ayrı bir tartıĢma konusu olmakla beraber asıl önemli olan Türk-Amerikan iliĢkilerinin kısmen de olsa rayından çıkmıĢ olduğuydu. ĠĢte bu ortamda 2003 Temmuzunun baĢında 11 Türk subayının Süleymaniye‟de tutuklanması olayı Türkiye‟de soğuk duĢ etkisi yapmıĢtır. 45 yıllık NATO müttefiki iki ülkenin askerleri arasındaki güveni derinden sarsacak bu olayın ABD‟nin PKK/KADEK terör örgütünü kollamak istemesinden çıkması ise olayın asıl endiĢe verici tarafı olmuĢtur.3 Irak‟ın iĢgalinde ABD ile birlikte hareket etmeyen Türkiye, Irak‟ın siyasal ve ekonomik olarak yeniden inĢası sürecinin dıĢında kalmıĢtır ve bu durumda, PKK‟nın, Irak‟ın kuzeyindeki etkinliğinin artmasına sebep olmuĢ ve bu durum PKK‟ya hareket alanı geniĢliği sağlamıĢtır. Türkiye, ABD‟ye destek vermemesi sebebiyle adeta cezalandırılmaya çalıĢılmaktadır ve 2003‟ten sonra da Türkiye, Kuzey Irak‟taki etkisini büyük ölçüde yitirmiĢtir.
PKK‟nın icra ettiği etnik terörizm, ABD‟nin Irak‟ı iĢgal etmesinin oluĢturduğu özel konjonktürde yeniden yükseliĢe geçmiĢtir. Bu konjonktürün PKK açısından önemi, örgütün komuta kontrol merkezinin, iĢgal öncesi dönemden farklı olarak kontrol dıĢı kalmasıdır. Bölgesel aktörlerin PKK‟yı bir dıĢ politika aracı olarak kullanması, PKK‟nın eyleme dönük fiziki kapasitesini güçlendirmiĢ ve eylemlerini daha operasyonel hale getirmiĢtir.4
Buna karĢılık olarak Türk askerleri 1992 yılından bu yana Irak sınırının içindedir. Özellikle Zaho, Haftanin, Dohuk, Amediye dörtgeni arasında yoğun bir Türk askeri gücü mevcut. Türk askeri zaman zaman birkaç km‟den 60 km‟lik derinliğe kadar operasyonlar yapıyor. Bunlar daha çok sıcak takip tarzı operasyonlar. Alınan istihbarata göre de operasyon yapıldığı oluyor. Eğer belli bölgelerde teröristlerin toplandığı haberi gelir ise o bölgelere dönük saldırılar düzenlenebiliyor. Sınırın her yerinde PeĢmergeler bulunmuyor. ġu ana kadar görünen manzara Türk askerinin PeĢmerge ile ya da Amerikan askerleri ile karsılaĢmamaya özel bir önem vermesi. Aynı Ģekilde PeĢmergeler ve Amerikalılar da büyük ölçüde Türkleri görmezden geliyorlar. PKK teröristlerine de Amerikalıların ve PeĢmergelerin „gözümüze gözükmeyin, yoksa aramızda çatıĢma çıkar‟ uyarısında bulunduğu belirtiliyor.5 ÇalıĢmamızın amacı Türkiye‟nin 2003 yılından sonra Irak‟taki gruplar ile nasıl bir iliĢki yöntemi benimsediğini ve Kuzey Irak‟taki PKK varlığına iliĢkin sorunlara yönelik yaklaĢımlarını açıklayıp bu politikaların yanlıĢlığını doğruluğunu test etmektir. Bu kapsamda çeĢitli öneriler verilerek iliĢkilerin ve sorunların geleceğine yönelik birtakım öngörüler sunulacaktır. Dolayısıyla diyebiliriz ki çalıĢmamız deskriptif yani tanımlayıcı olmaktan çok bir hipotez ortaya atma biçiminde olacaktır. ÇalıĢmanın ilk bölümünde Türkiye‟nin Kuzey Irak‟taki politikaları ile ilgili birtakım bilgiler verilecektir. Ġkinci bölümde, Ankara-Bağdat iliĢkilerinin nasıl bir seyirde olduğu ele alınacaktır. Üçüncü bölümde Arap Baharı sürecinde Türkiye-Irak iliĢkileri ifade edilecektir. Son bölümde ise ABD‟nin Irak‟tan çekilmesi sonrasındaki geliĢmeler ve Türkiye‟nin bu geliĢmelere yönelik yaklaĢımı açıklanacaktır.
dördüncü ülkesi konumundadır. 1.4 milyar nüfusuyla
7.5 milyarlık dünya nüfusunun yaklaşık
yüzde yirmisini tek başına oluşturmaktadır.
30 yıla kadar dünyanın en büyük nükleer gücü olması beklenen Çin, jeopolitik konumu, geniş
pazarı ve Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi’ndeki
daimi üyeliğinden ötürü bu yüzyılın süper
gücü olması muhtemeldir. Ancak bu süper
güç adayı ülkenin kendi içinde birçok sorunu
bulunmaktadır. Tayvan, Tibet, İç Moğolistan ve
Hindistan ile sınır problemleri, işsizlik, askeri
modernizasyon, çevre, gelir adaletsizliği, dışa
bağımlı enerji ihtiyacı gibi birçok sorunu vardır.
Bunlardan biri de Doğu Türkistan meselesidir.
Bu sorunlar Çin’in süper güç olmasında önemli
derecede engel teşkil etmektedir. Mao devrinden beri küresel güç olmaktan ziyade
bölgesel güç olmak gerektiği söylemi vardır.
Zira Çinli yöneticiler Çin’in askeri ve ekonomik
olarak büyük güçler düzeyine erişemediğinin
farkındadır. Doğu Türkistan konusunda Çin’in
her hareketi Çin’deki diğer azınlıktaki halkları
da etkileyecektir. Dolayısıyla Doğu Türkistan’ın
kalkınması ve istikrarının sağlanması Çin’in de
kalkınma ve istikrarını etkileyecektir. Buna rağmen
Çin yönetimi Uygurlara karşı bir yumuşamaya
gitmemekle birlikte daha fazla baskı yapmayı
planlamaktadır. Bundan dolayı ABD’ye
denk olacak kadar üst seviyelere gelmeden ve
özellikle Doğu Türkistan ve diğer iç sorunlarını
çözmeden bölgesel güç pozisyonundan küresel
güç olma yoluna gidemeyecektir. Uluslararası sistemin gelecekte nasıl bir hal alacağı
konusu yoğun olarak tartışılmaktadır. Kimileri
hakimiyet mücadelesinin geçirdiği dönüşümleri
savaşlar ile açıklarken kimileri de bunu
bilim ve teknolojideki ilerleme ile bazı büyük
olaylarla açıklar. Bu durumlar bize gösteriyor
ki büyük güçler bu yüzyılda büyük bir rekabete
hazırlanıyor. Bunun ilk somut göstergesi Trump
yönetiminin başlattığı ticaret savaşlarıdır. Bu yüzden mevcut uluslararası sistem içerisinde
Çin’in konumu önemli bir noktaya erişmiştir.
Dolayısıyla Çin’in bu yüzyıl boyunca nasıl yönetileceği
hususu önem taşımaktadır. Optimist
bir gözle bakılacak olursa Çin’in zenginleşmesi
ve ardından sınıflı toplum yapısına sahip olmasının
sonucunda demokratikleşmesi beklenir.
Ancak pesimist bir yaklaşımla denilebilir ki
Çin, kendi içindeki tek parti sistemini tüm dünyaya
dayatacaktır. İlk bakışta şunu söylemek
lazım ki Çin, kısa ve orta vadede dışarıdan bir
zorlama olmadan kolay kolay demokrasiye geçemez.
Bu yüzden bunun yerine, Çin’le beraber
çalışıp ve Çin’in sert bir dış politika izlemesi
engellenmelidir. Böyle olursa, Uygur kimliği
daha da sağlamlaşacak ve Uygurların özgürlük
davası devam ederek uluslararası platformlara
taşınabilir. Aksi halde Doğu Türkistan’daki istikrarsızlıklar
devam edecektir. Hatta Orta Asya
bağlamında bölge ve sınır güvenlik sorunları da
çözülmeyecektir. Öte yandan Uygurlar, Çin’in
Yeni İpek Yolu projesini desteklemeyip ve ona
zarar verebilir. Bu yüzden Çin rejimi temkinli
bir şekilde demokratikleştirme yoluna çekilmelidir.
Bu sayede Çin, büyük güç olma yolunda
rastlayacağı birçok iç ve dış sorunları çözülebilir.
Dolayısıyla Çin daha güçlü ve daha etkili bir
devlet olabilir. Çin’in demokratikleşmesinin Doğu Türkistan
üzerinde birçok olumlu etkisi olabilir. Bir kere
Sincan Uygur Özerk Bölge Yasası kapsamlı olarak
uygulanabilir. Öte yandan Uygurlar kendi
kimliğini koruma hakkına sahip olacaktır. Çinlilerin
Uygurlara yönelik ötekileştirmesi, aşağılaması
ve ayrımcılığı büyük ölçüde azalacaktır.
Ayrıca Doğu Türkistan’da istikrar büyük ölçüde
sağlanıp Kuzeybatı Bölgeleri Kalkındırma Stratejisi’nin gerçekleşmesiyle bölgenin önemi
daha da artacaktır. Yine bakıldığında Orta
Asya bağlamındaki bölge ve sınır güvenlik
sorunlarının b üyük bir kısmı da çözülecektir.
Dolayısıyla da Doğu Türkistan bölgesi, etnik,
dinî ve kültürel özelliklerinden dolayı Orta
Asya’ya stratejik derinlik katacaktır. Öte yandan
Uygurlar, Çin’in Yeni İpek Yolu politikasına da
katkılarda bulunarak Orta Asya ile bağların daha
da güçlenmesini sağlayacaktır.
Burada Uygurlara da görev düşmektedir.
Doğu Türkistan İslami Hareketi gibi birtakım
Uygur direniş örgütleri silahlı mücadeleden
vazgeçmelidir. Zira bu örgütlerin eylemlerinde
sivillere verdiği zarar Doğu Türkistan davasının
meşruiyetine zarar vermektedir. Uluslararası
platformlarda Doğu Türkistan davası anlatılırken
Çin, bu örgütlerin eylemlerini örnek göstererek
“terörizme karşı savaş” etiketi ile savunma
yapıyor. Oysa şiddete varmayan mücadelede,
silahlı mücadeleye göre çok daha fazla seçenek
vardır. Zira silahsız ve barışçıl mücadele ile toplum,
yönlendirilebilir ve iktidar sahipleri kamuoyu
gücü ile pes ettirilebilir.
iki yüzünü gördüğümüz bu yazıda İslam
Karimov döneminde 25 yılda yapılmayan reformların
15 ay gibi kısa bir sürede yapıldığını
görmekteyiz. Dışa kapalı bir dikta rejiminden
dünyaya ve halkına açılan yeni bir Özbekistan’ı
kimi zaman ülkeyi ziyaret ederek kimi zaman
eşimizden dostumuzdan dinleyerek ve çoğunlukla
yerli yabancı medyayı takip ederek izlediğimiz
bugünlerde Özbek halkının gözlerinde
geleceğe dair umutlu bakışları görebilmekteyiz.
Öyle ki muhalif ERK Partisi’nin lideri Muhammed
Salih dahi Mirziyoyev’in göreve geldiği ilk
aylarda yaptığı bir röportajında «Bence Şavkat
Mirziyoyev son üç dört ay sırasında liberal
adımlar atmaya başladı. Özellikle iktisadi alanda.
Lakin bu adımların hem siyasi alanda hem
de toplumsal demokratikleşme meselesinde atılmaları
da gerek. Bu iktisadi alandan da mühim.
Kerimov'a bu barede 25 yıl anlattık. O kendi
bildiğini okudu. Mirziyoyev bu hataları yapmayacak
diye umuyoruz. Bu hatalara karşı siyaset
yürütmesi gerek. Liberalleşme sadece iktisadi
alanda olmaz. Siyasette de toplumda da gereklidir.
» demiştir. Bu sözler Özbek halkına cesaret
vermektedir. Bu sebeple artık Özbek halkı sosyal
medyada ve diğer birçok mecrada yavaş yavaş
ifade özgürlüğünü kullanmaya başlamış ve
devlet meseleleri hakkında fikir beyan etmeye
başlamıştır. Muhaliflerin bile umutlandığı yeni
Özbekistan’dan biz de umutluyuz. Hala birçok
yapılması gereken reform var. Bu reformların
ileriki zamanlarda gerçekleştirileceğini beklemekteyiz.
Makaleye ulaşmak için: https://www.academia.edu/43721930/Do%C4%9Fu_T%C3%BCrkistan_Sorunu
Drafts by Erkan Avcı
1990 sonrası ortaya çıkan ve özellikle 11 Eylül sonrası dönemde artan etnik milliyetçilik hareketlerinde gözlemlenen artıstır. Özellikle Ortadoğu gibi kırılgan bir coğrafyada çok-uluslu yapısıyla bu gelismeler de Đran’ın temel endisesi haline gelmistir. Öte yandan Ortadoğu’da ortaya çıkan Siilerin yönetimde üst kademelerinde yer aldığı demokratik bir Irak’ta, Đran’ın kendi içinde problemli siyasi rejimini sorgulayan sistem karsıtı güçlere bir karsı hareket gücü verme potansiyelindedir. Ancak Siilerin güçlenmesi aynı zamanda Đran’ın bölgedeki rolünün de artması anlamına da gelebilecektir. Dolayısıyla 11 Eylül sonrası dönemde bir yandan Đran’ın bölgesel “sıkısmıslığı” artmıs, diğer yandan ise bölgede Sii kimliğiyle etkinliğini artırma fırsatı doğmustur. Türkiye ise sahip olduğu özelikleriyle ve bağımsızlık kültürüyle bölgede ve dünyada
esine rastlanmayan bir devlet niteliğindedir. Bu genis coğrafyada hem Avrupalı hem Asyalı olma ayrıcalığının yanında en uzun süreli demokrasiye sahip ülke özelliğiyle de ön plana çıkmaktadır. Buna ilaveten, bölgenin sömürgecilik tarihi olmayan tek ülkesi ve milletiyle bütünlestirdiği ulusçuluk anlayısıyla tek olma özelliğine sahiptir. AB’nin de kendi kendini sorgulamaya basladığı günümüz dengelerinde Türkiye’nin bölgesiyle alakalı stratejilerini yeniden gözden geçirerek uzun vadeli bir strateji içerisine girmesi gerekmektedir. Bunun içinde alternatif güvenlik ve ekonomik olusumları içerisinde rol almayı hedefleyen, çok yönlü bir açılımı tercih etmesi son derece önemlidir.
Talks by Erkan Avcı
Soğuk Savaş döneminde Türkiye’nin Batı odaklı dış politikası SSCB’nin dağıldıktan sonra Orta Asya’ya da yönelmiştir. Dönemin milliyetçi söylemleri dış politikada etkisini göstermesinin yanı sıra Turgut Özal pragmatik olmaya da çalışmıştır. Türkiye’nin Orta Asya politikaları Özal’dan bu yana esas olarak cumhurbaşkanlığı düzeyinde yürütülmüştür. Türkiye ve Orta Asya ülkeleri arasında ekonomik, kültürel ve siyasi birtakım gelişmeler olmasına rağmen yeterli düzeye erişememiştir. Örneğin ithalatihracatta iki tarafın ticari ortaklıkları bugün hala üst seviyelere ulaşamamıştır. Ayrıca Türkiye bölgenin temel dinamiklerini hala tam olarak algılayamamıştır. Kültürel açıdan ise iki tarafın halkları hala birbirini tanımamaktadır. Makalenin amacı milliyetçi söylemler ışığında bölgesel ve küresel realiteyi görmeden Turan devleti kurma veya AB tarzında bir birlik oluşturma çabalarını eleştirmek ve bunun yerine NAFTA tarzında bir serbest ticaret bölgesi oluşturularak ticaretin geliştirilebileceğini önermektir.
Anahtar Kelimeler: Türkiye’nin Orta Asya Politikası, Kazakistan, Özbekistan,
Kırgızistan, Türkmenistan
“O‘zbekistonning Turkiy Kengashga qo‘shilish qarori Turkiyadagi milliyatchi qatlam orasida yana bir bor eyforiyaga sabab bo‘ldi”, - deydi u.
“Turkiyada millayatchi fikrda bo‘lganlar xuddi Turkiy Kengash tashkil topishi bilan Turon davlati quriladi, ya’ni turkiy tilli davlatlar birlashadi degan xayolda xursand bo‘lishdi. Hatto yuz yildan keyin ham bunday bo‘lishi dargumon deb o‘ylayman. Chunki na konyunktura jihatidan, na mintaqalarning o‘ziga xosligi jihatidan buning iloji bor. Aytaylik, O‘zbekiston va Qozog‘iston orasida raqobat bor. Yoki butun Markaziy Osiyoda mahalliychilik omilini inkor etib bo‘lmaydi. Qolaversa, Markaziy Osiyo ham, Turkiya ham boshqa-boshqa lagerlarda joylashgan. Turkiy Kengash esa unga a’zo davlatlar orasida turli sohalardagi hamkorlik aloqalarini mustahkamlashga xizmat qiladi”, - deydi Erkan Avji.
Ayni paytda Turkiy Kengashga Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Turkiya, Ozarbayjon, O‘zbekiston va Turkiya a’zo. Turkmaniston va Vengriya kuzatuvchi davlat maqomida. Erkan Avji bu davlatlar orasida eng qudratlisi Turkiya ekanini aytar ekan, Anqara ana shu holatidan foydalangan holda “katta og‘alik” roliga kirishishga aslo urinmasligi kerakligini ta’kidlaydi.
“Zero, davlatlar orasidagi munosabatlar bunga asoslanmaydi. Har kimning suverenitetini hurmat qilish lozim. Aytaylik, O‘zbekiston kimningdir og‘aligini qabul qilishi mumkinmi? Albatta, yo‘q. To‘g‘ri, hammamiz qardoshmiz, lekin kimdir uka, kimdir aka emas, hammamiz teng qardoshmiz”, - deydi Erkan Avji.
“Tarix davomida mintaqadagi eng muhim o’zgarishlar aynan O’zbekiston hududida ro’y bergan”, - deydi u.
“Mintaqa ham strategik, ham iqtisodiy, ham madaniy va tarixiy nuqtai nazardan, yana ko’plab jihatdan muhim ahamiyatga ega. Buni faqatgina O’zbekiston uchun aytmayapman, lekin O’zbekiston biz mintaqaga kira olishimiz uchun kalitdir. Chunki O’zbekistonga madaniyat va til jihatidan yaqinmiz. O’zbekiston qadimda Ipak yo’lida joylashgan edi, hozir esa Xitoyning loyihasi hisoblanuvchi Yangi ipak yo’lining Markaziy Osiyodagi markaziy nuqtalaridan biri hisoblanadi. Shunday ekan, O’zbekiston bilan hamkorlik qilishning iqtisodiy foydalari bor. Qolaversa, O’zbekiston Markaziy Osiyoda eng katta aholiga ega davlat, shuning uchun ham muhim bozor hisoblanadi. O’zbekiston - investitsiya kiritsa bo’ladigan joy, chunki ishlab chiqarishda tannarx nisbatan arzonga tushadi”.
Erkan Avji Turkiya va O’zbekiston xavfsizlik sohasida ham hamkorlik qilishi mumkinligini aytadi. Uning fikriga ko’ra, qadimdan islom dinining markazlaridan biri bo’lgan O’zbekistonga, ayniqsa, Farg’ona vodiysiga dinni niqob qilib olgan guruhlar suqilib kirishga urinadi.
“Bunday guruhlarning ta’sirida jangariga aylanganlar ham bor. O’zbekiston va Turkiyaning bunday guruhlarga qarshi hamkorlikdagi kurashi har ikki tomonga ham foyda keltiradi”, - deydi u.
Ammo u Turkiya Markaziy Osiyo, xususan, O’zbekiston bilan aloqalarda o’z imkoniyatlaridan to’liq foydalanmayotganini aytadi.
“Bir qator kamchiliklarimiz bor, hatto keragidan ortiq bor. Mirziyoyev hokimiyatga kelganidan beri 2,5 yil vaqt o’tdi. Bu vaqtda Xitoy bilan 23 milliard dollarlik kelishuv imzolandi, Rossiya bilan 16 milliard dollarlik, Koreya bilan 9 milliard dollarlik, hatto okean ortidagi AQSh bilan 4-5 millard dollarlik bitimlar imzolandi. Turkiya bilan tuzilgan kelishuvlarning qiymati esa 3-3,5 millard dollar atrofida, vaholanki, Turkiya o’z ustunliklaridan foydalangan holda mintaqada faol bo’lishi zarur. Hozirgi holatning sababi Turkiyaning o’z yuzini Markaziy Osiyodan Yaqin Sharqqa o’girishi bilan bog’liq, holbuki, 90-yillarda Turkiya Markaziy Osiyoga hozirgidan ko’ra ko’proq e’tibor qaratar edi”, - deydi tadqiqotchi.
Erkan Avji Turkiyaning O’zbekiston bilan aloqalarini yanada rivojlantirishi kerakligini, o’z navbatida O’zbekiston ham Turkiyada o’zini jamoatchilikka yaxshiroq tanitishi zarurligini ta’kidlaydi.
“Bu turizm uchun ham foydali bo’ladi”, - deydi u.
ardından bağımsızlıklarını kazanan
Orta Asya ülkeleri yeni uluslararası
sistemde yerlerini almak için çaba
göstermişlerdir. Bu yer alma mücadelesinde
yalnız olmayan bölge ülkeleri
için ilk büyük ortak yine Rusya’ydı.
Ancak Rusya 1990’lı yıllar boyunca
zayıftı ve bu ülkelere lokomotif olma
rolünü oynayamıyordu. Dolayısıyla SSCB’den
geriye kalan bu boşluğu doldurmak için ABD
kolları sıvamıştır. Çeyrek asırlık dönem boyunca
ABD, bölgeye çeşitli yatırımlarda bulunarak
ve sivil toplum örgütleriyle nüfuz etmiştir.
Özellikle 11 Eylül 2001 terör saldırılarından
sonra bölgede askeri olarak da varlık gösteren
ABD zamanla bölgenin önemli güçlerinden biri
olmuştur. Ancak zamanla kendini toparlayan
Rusya, bölgeye geri dönmüş ve ABD ile rekabet
içine girmiştir. Bu arada yükselen güç Çin,
hem büyüyen sanayisine enerji kaynakları bulmak
hem planladığı İpek Yolu projesini hayata
geçirmek hem de yakın çevresindeki rekabete
kayıtsız kalmamak için bölge üzerinde politika
üretmektedir. İki yüz yıl önce İngiltere ve
Rusya’nın “Büyük Oyun” adı altında rekabet
ettiği Orta Asya’da bugün ABD, Çin ve Rusya
rekabet halindedir. Kasım 2016’da ABD’de
Donald Trump’ın iktidara gelmesinden sonra bu
rekabet daha da alevlenmiştir. Zira daha önceki
Barack Obama yönetimi kendisine en büyük
rakip olarak Rusya’yı görüp Çin ile birlikte hareket
etmiş iken Trump, Rusya ile anlaşıp Çin’e
karşı düşman olma yolunu seçmiştir. Günümüzde
Orta Asya üzerindeki rekabet de bu kapsamda
biçimlenmektedir. Bölge ülkeleri de bu rekabetten
kendilerine pay alma çabası içerisinde oldukları
için herhangi bir tarafa dayanmamaktadır.
Bu yüzden her küresel güç ile masaya oturup
ülkelerinin kalkınmasını sağlamak için büyük
kıymette yatırım anlaşmaları imzalamaktadırlar.
Özellikle Özbekistan’da iktidara gelen reformcu
lider Şavkat Mirziyoyev ve Kazakistan Devlet
Başkanı Nursultan Nazarbayev’in girişimleriyle
bölgede yaratılmaya çalışılan bölgesel entegrasyon
da mevzunun ayrı bir boyutudur.
Kafkasya bölgesi doğu-batı arasında adeta bir köprü gibi yer alan jeopolitik açıdan çok fazla öneme haiz olan bir bölgedir. Enerji nakil hatlarının önemli bir geçiĢ koridoru olan Kafkasya aynı zamanda çatıĢmaların, istikrarsızlıkların ve küresel mücadelelerin yaĢandığı bir kriz bölgesidir. Sovyetler Birliği hâkimiyetinde iken pek dikkate alınmayan bölge, Sovyetler Birliği dağıldıktan sonra dünyanın gündeminde önemli bir yere sahip olmuĢtur. Ancak aynı zamanda bölgede bağımsızlığını kazanan Azerbaycan ve Ermenistan arasında bir savaĢa da sahne olan bölgenin Kuzeyinde de bir Rus-Çeçen gibi savaĢ, Oset-ĠnguĢ, Dağıstan, Karaçay-Çerkez Cumhuriyeti, Adıgey vs. etnik çatıĢmalar vardır. Bunlardan özellikle Rus-Çeçen savaĢı bölgede bulunan enerji nakil hatlarına önemli ölçüde zarar vermektedir. Öyle ki Çeçen direniĢçiler zaman zaman boru hatlarına sabotajlar düzenlemektedir. Bu yüzen Rusya “Mavi Akım”, “Güney Akım” gibi boru hattı projelerini bölgenin daha da kuzeyinde, çatıĢmalardan uzak bir yerde inĢa etmiĢtir.
Bölge aynı zamanda küresel güçlerin de karĢı karĢıya geldiği bir öneme de sahiptir. Öyle ki Rusya eski Sovyet hâkimiyetini tekrar bölgede yaratmak isterken Çin ise ABD‟nin çevreleme politikasından sıyrılıp alternatif geçiĢ güzergahları için Kafkasya‟ya yönelmektedir. Çünkü ABD‟nin Orta Doğu enerji kaynakları üzerindeki hâkimiyeti ve Orta Asya‟ya nüfuz etme çabaları Çin için bir darboğaz oluĢturmaktadır. ABD‟nin Afganistan‟daki varlığı, Özbekistan ve Pakistan‟daki üssü ve Japonya‟daki ordusu Çin‟i adeta bir kıskaca almıĢ gibi bir görüntü oluĢturmaktadır. Ancak Çin tüm bunlara rağmen geliĢimini sürdürmekte ve etki alanlarını geniĢletmektedir. Soğuk SavaĢ dönemi boyunca ABD‟ye karĢı var olan Çin-Rus yakınlaĢması günümüzde Çin‟e karĢı ABD ve Rusya‟yı yan yana getirebilmektedir. Çin, Kafkasya bölgesindeki ülkelerle yakın iliĢkiye girerken Rusya buna sessiz kalmamakta ve bölgeyi elinde tutabilmek için nüfuzunu artırma çabalarına giriĢmektedir. Ancak bölge ülkeleri her ne kadar Rusya ile yakın temas halinde olsalar da eski Sovyet hâkimiyetini tekrar istemedikleri için bir alternatif arayıĢı içine girmiĢlerdir. Örneğin Ermenistan NATO üyesi olmuĢtur. Azerbaycan ise Atlantikçi bloğa yakınlaĢmıĢ ve aynı zamanda a Çin ile iliĢkilerini özellikle son yıllarda derinleĢtirme yoluna gitmiĢtir. Gürcistan ise hala Rus etkisinde olmakla birlikte özellikle 2008‟deki Güney Osetya sorunu yüzünden savaĢtığı Rusya‟dan kopmak için Çin‟e ve ABD‟ye ülkesini ticari anlamda açmıĢtır.
Tüm bunlar bize Ģunu gösteriyor ki Çin büyümesini devam ettirdiği sürece enerji ihtiyacı artacak. Enerji ihtiyacı artan Çin nüfuz alanlarını geniĢletecek vedünya çapında ülkelerin önemli bir ticari partneri olacaktır. Kafkasya‟daki ülkeler de bu kapsam da Çin‟in birer partneri olmaya devam edecek ve iliĢkilerini daha da derinleĢtirmek için çaba göstereceklerdir.
ABD BaĢkanı G. Bush‟ın sık sık ABD adına Tanrı‟dan yardım istemesi gibi retorik yakarıĢlar, Arapların bu savaĢı, Bush‟un ‟17. Yüzyılın Ġslam-öncesi savaĢçı kavimlerinin ve daha sonraları da Hıristiyan haçlılarının hesaplı açgözlü saldırılarıyla‟ kaplı açıklamalarıyla birlikte dini bir savaĢ olarak algılamalarını pekiĢtiriyordu. SavaĢın Batılı ve Siyonist bir komplonun ürettiği bir haçlı seferi olduğu savları, karĢılığında bir cihadı haklı çıkardı, hatta seferberliğini talep etmiĢtir.2
Bu süreçte Türk-Amerikan iliĢkileri yeniden gündeme gelmiĢ, her zaman kriz zamanlarında hatırlanan Türkiye bir kere daha Beyaz Saray/Pentagon ekibinin ilgi odağı olmuĢtur. Ancak ABD‟nin yaklaĢan Irak‟ın iĢgali sürecinde Türkiye ile hangi çerçevede ve ne kadar bir iĢbirliği arzuladığının yeterince açık olmamasının Türk siyasetçilerinde yol açtığı tereddütler 1 Mart tezkeresinin Meclise takılmasına neden olmuĢtur. Bu geliĢmede kimin ne kadar rolü olduğu ayrı bir tartıĢma konusu olmakla beraber asıl önemli olan Türk-Amerikan iliĢkilerinin kısmen de olsa rayından çıkmıĢ olduğuydu. ĠĢte bu ortamda 2003 Temmuzunun baĢında 11 Türk subayının Süleymaniye‟de tutuklanması olayı Türkiye‟de soğuk duĢ etkisi yapmıĢtır. 45 yıllık NATO müttefiki iki ülkenin askerleri arasındaki güveni derinden sarsacak bu olayın ABD‟nin PKK/KADEK terör örgütünü kollamak istemesinden çıkması ise olayın asıl endiĢe verici tarafı olmuĢtur.3 Irak‟ın iĢgalinde ABD ile birlikte hareket etmeyen Türkiye, Irak‟ın siyasal ve ekonomik olarak yeniden inĢası sürecinin dıĢında kalmıĢtır ve bu durumda, PKK‟nın, Irak‟ın kuzeyindeki etkinliğinin artmasına sebep olmuĢ ve bu durum PKK‟ya hareket alanı geniĢliği sağlamıĢtır. Türkiye, ABD‟ye destek vermemesi sebebiyle adeta cezalandırılmaya çalıĢılmaktadır ve 2003‟ten sonra da Türkiye, Kuzey Irak‟taki etkisini büyük ölçüde yitirmiĢtir.
PKK‟nın icra ettiği etnik terörizm, ABD‟nin Irak‟ı iĢgal etmesinin oluĢturduğu özel konjonktürde yeniden yükseliĢe geçmiĢtir. Bu konjonktürün PKK açısından önemi, örgütün komuta kontrol merkezinin, iĢgal öncesi dönemden farklı olarak kontrol dıĢı kalmasıdır. Bölgesel aktörlerin PKK‟yı bir dıĢ politika aracı olarak kullanması, PKK‟nın eyleme dönük fiziki kapasitesini güçlendirmiĢ ve eylemlerini daha operasyonel hale getirmiĢtir.4
Buna karĢılık olarak Türk askerleri 1992 yılından bu yana Irak sınırının içindedir. Özellikle Zaho, Haftanin, Dohuk, Amediye dörtgeni arasında yoğun bir Türk askeri gücü mevcut. Türk askeri zaman zaman birkaç km‟den 60 km‟lik derinliğe kadar operasyonlar yapıyor. Bunlar daha çok sıcak takip tarzı operasyonlar. Alınan istihbarata göre de operasyon yapıldığı oluyor. Eğer belli bölgelerde teröristlerin toplandığı haberi gelir ise o bölgelere dönük saldırılar düzenlenebiliyor. Sınırın her yerinde PeĢmergeler bulunmuyor. ġu ana kadar görünen manzara Türk askerinin PeĢmerge ile ya da Amerikan askerleri ile karsılaĢmamaya özel bir önem vermesi. Aynı Ģekilde PeĢmergeler ve Amerikalılar da büyük ölçüde Türkleri görmezden geliyorlar. PKK teröristlerine de Amerikalıların ve PeĢmergelerin „gözümüze gözükmeyin, yoksa aramızda çatıĢma çıkar‟ uyarısında bulunduğu belirtiliyor.5 ÇalıĢmamızın amacı Türkiye‟nin 2003 yılından sonra Irak‟taki gruplar ile nasıl bir iliĢki yöntemi benimsediğini ve Kuzey Irak‟taki PKK varlığına iliĢkin sorunlara yönelik yaklaĢımlarını açıklayıp bu politikaların yanlıĢlığını doğruluğunu test etmektir. Bu kapsamda çeĢitli öneriler verilerek iliĢkilerin ve sorunların geleceğine yönelik birtakım öngörüler sunulacaktır. Dolayısıyla diyebiliriz ki çalıĢmamız deskriptif yani tanımlayıcı olmaktan çok bir hipotez ortaya atma biçiminde olacaktır. ÇalıĢmanın ilk bölümünde Türkiye‟nin Kuzey Irak‟taki politikaları ile ilgili birtakım bilgiler verilecektir. Ġkinci bölümde, Ankara-Bağdat iliĢkilerinin nasıl bir seyirde olduğu ele alınacaktır. Üçüncü bölümde Arap Baharı sürecinde Türkiye-Irak iliĢkileri ifade edilecektir. Son bölümde ise ABD‟nin Irak‟tan çekilmesi sonrasındaki geliĢmeler ve Türkiye‟nin bu geliĢmelere yönelik yaklaĢımı açıklanacaktır.
dördüncü ülkesi konumundadır. 1.4 milyar nüfusuyla
7.5 milyarlık dünya nüfusunun yaklaşık
yüzde yirmisini tek başına oluşturmaktadır.
30 yıla kadar dünyanın en büyük nükleer gücü olması beklenen Çin, jeopolitik konumu, geniş
pazarı ve Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi’ndeki
daimi üyeliğinden ötürü bu yüzyılın süper
gücü olması muhtemeldir. Ancak bu süper
güç adayı ülkenin kendi içinde birçok sorunu
bulunmaktadır. Tayvan, Tibet, İç Moğolistan ve
Hindistan ile sınır problemleri, işsizlik, askeri
modernizasyon, çevre, gelir adaletsizliği, dışa
bağımlı enerji ihtiyacı gibi birçok sorunu vardır.
Bunlardan biri de Doğu Türkistan meselesidir.
Bu sorunlar Çin’in süper güç olmasında önemli
derecede engel teşkil etmektedir. Mao devrinden beri küresel güç olmaktan ziyade
bölgesel güç olmak gerektiği söylemi vardır.
Zira Çinli yöneticiler Çin’in askeri ve ekonomik
olarak büyük güçler düzeyine erişemediğinin
farkındadır. Doğu Türkistan konusunda Çin’in
her hareketi Çin’deki diğer azınlıktaki halkları
da etkileyecektir. Dolayısıyla Doğu Türkistan’ın
kalkınması ve istikrarının sağlanması Çin’in de
kalkınma ve istikrarını etkileyecektir. Buna rağmen
Çin yönetimi Uygurlara karşı bir yumuşamaya
gitmemekle birlikte daha fazla baskı yapmayı
planlamaktadır. Bundan dolayı ABD’ye
denk olacak kadar üst seviyelere gelmeden ve
özellikle Doğu Türkistan ve diğer iç sorunlarını
çözmeden bölgesel güç pozisyonundan küresel
güç olma yoluna gidemeyecektir. Uluslararası sistemin gelecekte nasıl bir hal alacağı
konusu yoğun olarak tartışılmaktadır. Kimileri
hakimiyet mücadelesinin geçirdiği dönüşümleri
savaşlar ile açıklarken kimileri de bunu
bilim ve teknolojideki ilerleme ile bazı büyük
olaylarla açıklar. Bu durumlar bize gösteriyor
ki büyük güçler bu yüzyılda büyük bir rekabete
hazırlanıyor. Bunun ilk somut göstergesi Trump
yönetiminin başlattığı ticaret savaşlarıdır. Bu yüzden mevcut uluslararası sistem içerisinde
Çin’in konumu önemli bir noktaya erişmiştir.
Dolayısıyla Çin’in bu yüzyıl boyunca nasıl yönetileceği
hususu önem taşımaktadır. Optimist
bir gözle bakılacak olursa Çin’in zenginleşmesi
ve ardından sınıflı toplum yapısına sahip olmasının
sonucunda demokratikleşmesi beklenir.
Ancak pesimist bir yaklaşımla denilebilir ki
Çin, kendi içindeki tek parti sistemini tüm dünyaya
dayatacaktır. İlk bakışta şunu söylemek
lazım ki Çin, kısa ve orta vadede dışarıdan bir
zorlama olmadan kolay kolay demokrasiye geçemez.
Bu yüzden bunun yerine, Çin’le beraber
çalışıp ve Çin’in sert bir dış politika izlemesi
engellenmelidir. Böyle olursa, Uygur kimliği
daha da sağlamlaşacak ve Uygurların özgürlük
davası devam ederek uluslararası platformlara
taşınabilir. Aksi halde Doğu Türkistan’daki istikrarsızlıklar
devam edecektir. Hatta Orta Asya
bağlamında bölge ve sınır güvenlik sorunları da
çözülmeyecektir. Öte yandan Uygurlar, Çin’in
Yeni İpek Yolu projesini desteklemeyip ve ona
zarar verebilir. Bu yüzden Çin rejimi temkinli
bir şekilde demokratikleştirme yoluna çekilmelidir.
Bu sayede Çin, büyük güç olma yolunda
rastlayacağı birçok iç ve dış sorunları çözülebilir.
Dolayısıyla Çin daha güçlü ve daha etkili bir
devlet olabilir. Çin’in demokratikleşmesinin Doğu Türkistan
üzerinde birçok olumlu etkisi olabilir. Bir kere
Sincan Uygur Özerk Bölge Yasası kapsamlı olarak
uygulanabilir. Öte yandan Uygurlar kendi
kimliğini koruma hakkına sahip olacaktır. Çinlilerin
Uygurlara yönelik ötekileştirmesi, aşağılaması
ve ayrımcılığı büyük ölçüde azalacaktır.
Ayrıca Doğu Türkistan’da istikrar büyük ölçüde
sağlanıp Kuzeybatı Bölgeleri Kalkındırma Stratejisi’nin gerçekleşmesiyle bölgenin önemi
daha da artacaktır. Yine bakıldığında Orta
Asya bağlamındaki bölge ve sınır güvenlik
sorunlarının b üyük bir kısmı da çözülecektir.
Dolayısıyla da Doğu Türkistan bölgesi, etnik,
dinî ve kültürel özelliklerinden dolayı Orta
Asya’ya stratejik derinlik katacaktır. Öte yandan
Uygurlar, Çin’in Yeni İpek Yolu politikasına da
katkılarda bulunarak Orta Asya ile bağların daha
da güçlenmesini sağlayacaktır.
Burada Uygurlara da görev düşmektedir.
Doğu Türkistan İslami Hareketi gibi birtakım
Uygur direniş örgütleri silahlı mücadeleden
vazgeçmelidir. Zira bu örgütlerin eylemlerinde
sivillere verdiği zarar Doğu Türkistan davasının
meşruiyetine zarar vermektedir. Uluslararası
platformlarda Doğu Türkistan davası anlatılırken
Çin, bu örgütlerin eylemlerini örnek göstererek
“terörizme karşı savaş” etiketi ile savunma
yapıyor. Oysa şiddete varmayan mücadelede,
silahlı mücadeleye göre çok daha fazla seçenek
vardır. Zira silahsız ve barışçıl mücadele ile toplum,
yönlendirilebilir ve iktidar sahipleri kamuoyu
gücü ile pes ettirilebilir.
iki yüzünü gördüğümüz bu yazıda İslam
Karimov döneminde 25 yılda yapılmayan reformların
15 ay gibi kısa bir sürede yapıldığını
görmekteyiz. Dışa kapalı bir dikta rejiminden
dünyaya ve halkına açılan yeni bir Özbekistan’ı
kimi zaman ülkeyi ziyaret ederek kimi zaman
eşimizden dostumuzdan dinleyerek ve çoğunlukla
yerli yabancı medyayı takip ederek izlediğimiz
bugünlerde Özbek halkının gözlerinde
geleceğe dair umutlu bakışları görebilmekteyiz.
Öyle ki muhalif ERK Partisi’nin lideri Muhammed
Salih dahi Mirziyoyev’in göreve geldiği ilk
aylarda yaptığı bir röportajında «Bence Şavkat
Mirziyoyev son üç dört ay sırasında liberal
adımlar atmaya başladı. Özellikle iktisadi alanda.
Lakin bu adımların hem siyasi alanda hem
de toplumsal demokratikleşme meselesinde atılmaları
da gerek. Bu iktisadi alandan da mühim.
Kerimov'a bu barede 25 yıl anlattık. O kendi
bildiğini okudu. Mirziyoyev bu hataları yapmayacak
diye umuyoruz. Bu hatalara karşı siyaset
yürütmesi gerek. Liberalleşme sadece iktisadi
alanda olmaz. Siyasette de toplumda da gereklidir.
» demiştir. Bu sözler Özbek halkına cesaret
vermektedir. Bu sebeple artık Özbek halkı sosyal
medyada ve diğer birçok mecrada yavaş yavaş
ifade özgürlüğünü kullanmaya başlamış ve
devlet meseleleri hakkında fikir beyan etmeye
başlamıştır. Muhaliflerin bile umutlandığı yeni
Özbekistan’dan biz de umutluyuz. Hala birçok
yapılması gereken reform var. Bu reformların
ileriki zamanlarda gerçekleştirileceğini beklemekteyiz.
Makaleye ulaşmak için: https://www.academia.edu/43721930/Do%C4%9Fu_T%C3%BCrkistan_Sorunu
1990 sonrası ortaya çıkan ve özellikle 11 Eylül sonrası dönemde artan etnik milliyetçilik hareketlerinde gözlemlenen artıstır. Özellikle Ortadoğu gibi kırılgan bir coğrafyada çok-uluslu yapısıyla bu gelismeler de Đran’ın temel endisesi haline gelmistir. Öte yandan Ortadoğu’da ortaya çıkan Siilerin yönetimde üst kademelerinde yer aldığı demokratik bir Irak’ta, Đran’ın kendi içinde problemli siyasi rejimini sorgulayan sistem karsıtı güçlere bir karsı hareket gücü verme potansiyelindedir. Ancak Siilerin güçlenmesi aynı zamanda Đran’ın bölgedeki rolünün de artması anlamına da gelebilecektir. Dolayısıyla 11 Eylül sonrası dönemde bir yandan Đran’ın bölgesel “sıkısmıslığı” artmıs, diğer yandan ise bölgede Sii kimliğiyle etkinliğini artırma fırsatı doğmustur. Türkiye ise sahip olduğu özelikleriyle ve bağımsızlık kültürüyle bölgede ve dünyada
esine rastlanmayan bir devlet niteliğindedir. Bu genis coğrafyada hem Avrupalı hem Asyalı olma ayrıcalığının yanında en uzun süreli demokrasiye sahip ülke özelliğiyle de ön plana çıkmaktadır. Buna ilaveten, bölgenin sömürgecilik tarihi olmayan tek ülkesi ve milletiyle bütünlestirdiği ulusçuluk anlayısıyla tek olma özelliğine sahiptir. AB’nin de kendi kendini sorgulamaya basladığı günümüz dengelerinde Türkiye’nin bölgesiyle alakalı stratejilerini yeniden gözden geçirerek uzun vadeli bir strateji içerisine girmesi gerekmektedir. Bunun içinde alternatif güvenlik ve ekonomik olusumları içerisinde rol almayı hedefleyen, çok yönlü bir açılımı tercih etmesi son derece önemlidir.