Сәмәд Вургун
Сәмәд Вургун (әзери. Səməd Vurğun; чын исеме — Сәмәд Йосыф улы Вәкилов, әзери. Səməd Yusif oğlu Vəkilov); 1906 елның 21 марты —1956 елның 27 мае) — Азәрбайҗан совет шагыйре, драматург һәм җәмәгать эшлеклесе. Азәрбайҗан ССР гимны сүзләренең авторларының берсе (Сөләйман Рөстәм һәм Хөсәен Ариф белән бергә).
| Сәмәд Вургун | |
|---|---|
 | |
| Туган телдә исем | әзери. Səməd Vurğun |
| Туган | 21 март 1906 Юхары Салаһлы, Казахский уезд[d], Елизаветполь губернасы, Кавказ наместниклыгы[d], Россия империясе |
| Үлгән | 27 май 1956[1] (50 яшь) Бакы, Азәрбайҗан Совет Социалистик Республикасы, СССР |
| Үлем сәбәбе | үпкә яман шеше һәм яман шеш |
| Күмү урыны | Шәрәфле каберләр аллеясе[d] |
| Ватандашлыгы | Россия империясе Азәрбайҗан Демократик Җөмһүрияте  СССР |
| Әлма-матер | Казахская учительская семинария[d] һәм Мәскәү дәүләт университеты |
| Һөнәре | шагыйрь, университет профессоры, драматург, сәясәтче |
| Сәяси фирка | Советлар Берлеге коммунистик фиркасе |
| Җефет | Xavər Vəkilova[d] |
| Балалар | Aybəniz Vəkilova[d], Юсиф Самедоглу[d] һәм Вагиф Самедоглу[d] |
 | |
Азәрбайҗан ССРның беренче Халык шагыйре (1956), Азәрбайҗан ССР Фәннәр академиясе академигы (1945). Ике Сталин премиясе лауреаты (1941, 1942). 1940 елдан СБКФ әгъзасы.
Тормыш юлы
үзгәртүСәмәд Вәкилов 1906 елның 8 (21) мартында Казах өязенең Юхара Салахлы авылында (хәзер Азәрбайҗан Республикасының Казах районы) туа. Сәмәдкә 6 яшь булганда, әнисе вафат була, ул әтисе һәм әнисе ягыннан әбисе — Әйшә ханым тәрбиясендә кала[2]. Земство мәктәбен тәмамлагач, 1918 елда гаилә Казахка күчә, Сәмәд бердәнбер абыйсы Мәхтихан Вәкилов белән (1902—1975) Казах укытучылар семинариясенә керә. 1922 елда әтисе, ә бер ел соңрак әбисе вафат була, шуннан соң шагыйрь һәм аның абыйсын тәрбияләү аларның туганнан туган апасы Хангыза Вәкиловага күчә.
Сәмәд Вургунның беренче әсәре — «Яшьләргә мөрәҗәгать» шигыре 1925 елда Тифлисның «Ени Фикир» («Яңа фикер») газетасында басмага чыга[2].
Казах, Гәнҗә һәм Кубада авыл мәктәпләрендә әдәбият укыта. Ике ел Мәскәү университетында укый (1929—1930), аннары укуын Азәрбайҗан педагогика институтында дәвам итә.
1945 елда ул Азәрбайҗан ССР Фәннәр академиясенең хакыйкый әгъзасы итеп сайлана. 2-4 чакырылыш ССРБ Югары Советы депутаты (1946—1956).
Совет чорында Сәмәд Вургун Азәрбайҗан ССРның Коммунистлар партиясенең Үзәк комитетының беренче секретаре Мирҗәгъфәр Бәкиров белән дустанә мөнәсәбәттә була[3].
Сәмәд Вургун 1956 елның 27 маенда вафат була. Бакыда Шәрәфле каберләр аллеясында җирләнгән.
Иҗат
үзгәртүСәмәд Вургунның беренче әсәре — «Яшьләргә мөрәҗәгать» шигыре 1925 елда Тифлисның «Яңа фикер» газетасында дөнья күрә. Ул семинария тәмамлану уңаеннан язылган була. Шагыйрьнең беренче китабы — «Шагыйрь анты» китабы 1930 елда чыга[4].
Шагыйрьнең иҗатында Бөек Ватан сугышы аерым әһәмияткә ия. Сугыш елларында шагыйрь 60тан артык шигырь, берничә поэма, шул исәптән «Бакы дастаны» поэмасын иҗат итә. Бу елларда Сәмәд Вургунның шигъри даны киңәя. «Украина партизаннарына» шигыре язылган листовкалар самолёттан партизаннарга ярдәм итү өчен украина урманнарына ташлана. 1943 елда Америкада Вургунның «Әнинең юл теләкләре» шигыре сугышка каршы әсәрләр конкурсында югары бәя ала. Бөтендөнья шигъриятенең хәрби темага аерып чыгарылган 20 иң яхшы шигырь арасында Нью-Йоркта басылып чыккан һәм хәрби хезмәткәрләр арасында таратылган[5]. Шул ук елны Бакыда аның инициативасы белән хәрби чаралар үткәрү һәм фронтовиклар белән очрашу өчен Мөхәммәт Фөзүли исемендәге Интеллигенция йорты ачыла.
Поэмалар
үзгәртү- «Комсомол поэмасы» (1928—1956, 1 нче өлеш — 1933),
- «Вакыйга» (1932),
- «Мурадхан» (1933),
- «Хумар» (1933),
- «Локбатан» (1933),
- «Авыл иртәсе» (1933),
- «Үлем эскәмиясе» (1934),
- «Ачы истәлекләр» (1935),
- «Егерме алты» (1935),
- «Асылма» (1935),
- «Һәлак булган мәхәббәт» (1935),
- «Фетнә» (1936),
- «Сүз Басти колхозчысы турында» (1937),
- «Бакинский дастаны» яки «Дастан Бакы» (1944) һ. б.
Пьесалар
үзгәртү- «Вагыйф» (1937). Сәмәд Вургун әсәрендә Мулла Панах Вагыйфның фаҗигале язмышын сурәтли.
- «Ханлар» (1939) революционер Ханлар Сәфәрәлиев тормышына багышланган.
- «Фәрхәд һәм Ширин» (1941) — Низаминың «Хөсрәү вә Ширин» поэмасы мотивлары буенча шигырь драмасы.
- «Кеше» (1945 ).
Тәрҗемәләр
үзгәртү- 1936 елда Сәмәд Вургун Александр Пушкинның «Евгений Онегин» романын азәрбайҗан теленә тәрҗемә итә һәм бу тәрҗемә өчен Пушкин комитеты тарафыннан А. С. Пушкинның Медале белән бүләкләнә.
- 1936 елда Сәмәд Вургун Шота Руставелинең «Юлбарыс тиресендә витязь» поэмасының бер өлешен күчерә һәм Грузин ССРның Мактау грамотасы белән бүләкләнә.
- 1939 елда Сәмәд Вургун Низами Гәнҗәвинең «Ләйлә вә Мәҗнүн» поэмасын тәрҗемә ит
- Ул Тарас Шевченко, Максим Горький, Илья Чавчавадзе һәм Җамбылның кайбер әсәрләрен тәрҗемә итә.
Бүләкләр
үзгәртү- Азәрбайҗан ССРның халык шагыйре (1956)
- Азәрбайҗан ССРның мактаулы сәнгать эшлеклесе (1943 елның 17 июне)
- Икенче дәрәҗә Сталин премиясе (1941) — «Вагыйф» спектакле өчен (1937)
- Икенче дәрәҗә Сталин премиясе (1942) — «Фәрхәд һәм Ширин» спектакле өчен (1942)
- Ике Ленин ордены (1936 елның 27 гыйнвары, 1956 елның 24 марты)
- Кызыл Байрак Хезмәт ордены
- «Хөрмәт Билгесе» ордены (1939 елның 31 гыйнвары)
- «1941—1945 еллардагы Бөек Ватан сугышында фидакарь хезмәт өчен» медале.
Гаилә
үзгәртүУл Хавәр Мирзабәковага өйләнгән була. Өч баласы булган:
- Улы: Йосыф Сәмәд улы — Азәрбайҗан халык язучысы һәм Вагыйф Сәмәд улы — Азәрбайҗан халык шагыйре.
- Кызы: Айбәниз Вәкилова — Атказанган мәдәният хезмәткәре.
Хәтер
үзгәртү- 1961 — Бакыда шагыйрьгә һәйкәл куела (скульптор — Фуат Габдерахманов);
- 1975 — Бакыда Сәмәд Вургунның эшләгән квартирада шагыйрьнең Музей-йорты ачыла. Музей-йорт Азәрбайҗанда аерым шәхескә багышланган беренче мемориаль музей була. Йортта ул чорның танылган мәдәният эшлеклеләре җыела[6];
- 1976 — композитор Рауф Хаҗиев аңа багышланган кантата яза;
- 1976 — аның хөрмәтенә ССРБның почта маркасы чыгарыла;
- 2006 — шагыйрьнең 100 еллыгы уңаеннан Азәрбайҗанның почта маркасы чыгарыла.
- Почта маркалары
-
Азәрбайҗан мөһере, 2006 -
ССРБ маркасы, 1976
Сәмәд Вургун исеме белән аталган:
- Азәрбайҗан дәүләт рус драма театры
- Киевтагы китапханә[7]
- Болгариядә техникум[7]
- Дүшәнбедәге 257 номерлы мәктәп[7]
- Мәскәү, Акчабәди һәм Бакы урамнары, шулай ук Азәрбайҗанның Казах өлкәсендәге шәһәр тибындагы торак пункт (1930 елларга кадәр Грюнфельд, 1990 елга кадәр — Калининкенд)
- Казахтагы 2 нче номерлы урта мәктәп
- Мәскәүдә шул ук исемдәге урам
-
Кубада Сәмәд Вургун һәйкәле -
Банкә посёлогында Сәмәд Вургун бюсты
Искәрмәләр
үзгәртү- ↑ Халыкара музыка китапханәсе проекты — 2006.
- ↑ 2,0 2,1 Самед Вургун: Биография. әлеге чыганактан 2017-09-23 архивланды. 2021-07-20 тикшерелгән.
- ↑ Если сталинисты вновь героизируются, значит это кому-то нужно.... Contact.az. әлеге чыганактан 2018-01-23 архивланды. 2018-01-23 тикшерелгән.
- ↑ Архивированная копия. әлеге чыганактан 2008-09-25 архивланды. 2008-10-12 тикшерелгән.
- ↑ Выдающиеся Личности — Самед Вургун. әлеге чыганактан 2010-01-17 архивланды. 2008-10-24 тикшерелгән.
- ↑ В Баку состоялось открытие после капремонта Дома-музея Самеда Вургуна (ФОТО)
- ↑ 7,0 7,1 7,2 Самед Вургун (1906—1956)- выдающийся азербайджанский поэт
Сылтамалар
үзгәртү- Рәсми сайт
- Вургун, Самед // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969—1978.
- Влюблённый в народ 2018 елның 26 декабрь көнендә архивланган. // Газета «Советская Россия» N 53 (12827), четверг, 11 мая 2006 г.
- Философия жизни. Перевод Бориса Пастернака
- Самед Вургун. Кавказ. Перевод Константина Феоктистова (аудио)
Әдәбият
үзгәртү- Бабаев Г. Самед Вургун: Очерк творчества. — М.: Советский писатель, 1981.
- Ваһабзадə Б. Сəмəд Вурғун. — Бакы: Ҝəнҹлик, 1984.