Zerdüştçülük

Zerdüştçülük, Zerdüştîlik ya da Mecûsîlik, günümüzden 3.500 yıl önce Zerdüşt tarafından İran'da kurulan, yaklaşık M.Ö. 6. yüzyıldan M.S. 7. yüzyıla kadar Pers, Med ve Sasani İmparatorluğu’nun dini olan, içerisinde düalist ve eskatolojik inanışın ilk örneklerini barındıran, dünyanın en eski tek tanrıcı vahiy dini. Bu dine inananlar Zerdüştçü, Mazdaist ve Zerdüştî olarak adlandırılıyor olup bedenen öldükten sonra dirilip Ahura Mazda'nın huzuruna çıkacaklarına ve orada sorgulanacaklarına inanırlar. Zamanla Zerdüştlüğün Zurvanizm gibi alt dalları ortaya çıkmıştır. Zurvanizm inancı, Zurvan olarak bilinen zaman ve kader tanrısını baş tanrı konumuna yükseltmiştir.

Zerdüştlüğün kutsal metni Avesta'dır ve ilk olarak Avestaca dilinde yazılmıştır. Ahûra Mazda'nın Avestaca kelime anlamının "bilge efendi" olduğu düşünülmektedir. 9. yüzyıl itibarıyla Zerdüşt bilginleri, dînî metinleri dönemin dili olan Pehlevice yazmaya başlamıştır.

Günümüzde dinin doğduğu ülke olan İran'da yalnızca yaklaşık 30.000 Zerdüştî bulunurken en fazla Zerdüştinin yaşadığı diaspora ülke Hindistan'dır. İran'ın İslâm ordularınca fethedilmesinden sonra ülkeyi terk ederek Hindistan'a yerleşen bu topluluğa coğrafî kökenlerine ithafen Parsî denir.

Ahura Mazda (sağda) I. Ardeşir'e (solda) kraliyet halkası veriyor, M.Ö. 3. yy

Etimoloji

Anlam olarak Zerdüşt kelimesi (Zoroaster), Zarathustra'nın Yunanca karşılığıdır. Adına eklenen uştra sözcüğünün bilinen anlamı deve ile ilgisi yoktur. Kimi akademisyenlerin önerdiği, kökü uş "pırıldamak" olandan zaratha (altın) ve uştra (ışık) türetilerek oluşan ad, dünyaya ışık getirenlerin en büyüklerinden birine verilmiş ad olarak "Altın ışığın adamı" anlamındadır. Halk dilinde ise Zerdüşt, yaşayan yıldız olarak nitelendirilir.

Türkçede kullanım

Türkçede yaygın ve Zerdüştlük biçiminde yerleşmiş olan terime Zerdüştçülük yahut Zerdüştilik şeklinde rastlamak mümkündür. Zerdüştlük kullanımında bu dine bağlı olan insanlar Zerdüşti yahut Zerdüştçü olarak adlandırılmak durumundadır, zira Zerdüşt dinin kurucusunun adıdır.

Ayırt edici özellikler

Zerdüştlük, Budizm gibi felsefi yönü de ön plana çıkan inançlar arasındadır. Zerdüştlüğün temelinde iyilik ve kötülüğün savaşı yatar. Zerdüşt, yeryüzündeki kavganın tanrının ruhu Spenta Mainyu ile şeytanın ruhu arasında olduğuna inanırdı ve her inananın iyilik için savaşması gerekirdi. Zerdüştlükteki şeytan inancı ile İbrahimi dinlerdeki melek anlayışı arasında benzerlikler vardır. Zerdüştlük inancında Tanrı kabul edilen Ahura Mazda “Aklın Efendisi” ile sembolize edilir, Ehriman ise kötülüğün güçlerini temsil eder ve iyilik-kötülük mücadelesi bu noktada başlar.

Geleneksel olarak Zerdüştiler yeryüzünün insan kalıntılarıyla bozulmaması gerektiğine inanırlar. Bu yüzden ölülerin cesetlerini defnetmek yerine üstü açık kulelerin çatılarında akbabalara ve doğal etkenlere karşı korumasız bir şekilde bırakırlar.

Bu inancın tanrısı Ahura Mazda'dır. Zerdüşt Espantaman, bu dinin peygamberidir.

Doğal elementleri kutsal sayarlar ve bu elementler (su, toprak, hava, ateş) kirletilmekten korunur. Bununla ilişkili olarak ateşe, aydınlığa veya Güneş'e bakılarak ibadet edilir. Bu inanç Zerdüşt Espenteman tarafından getirilmiştir.

Tarihsel gelişim ve etkileşimler

Zerdüştlüğün peygamberin yaşadığı dönemde yaygın olmadığı bilinmektedir. Batı İran'da Zerdüştlüğün vaizleri, üyeleri sadece Medyalıların değil Persler arasında da bilinen magi rahip aşiretiyle karşılaştılar. Araştırmacılar, bu yeni fikirlerin magilerden gelen itirazlarla karşılaştığına inanıyorlar. Zerdüştlük, bu tarihten sonra da İslamiyet'in İran'da yayılmasına kadar genişlemeye devam etmiştir. Zerdüştiler MS 600 civarında Müslümanların Pers topraklarını ele geçirmesinden sonra İslamiyete geçmiş ve geriye az sayıda Zerdüşti kalmıştır.

Zerdüşt dininin yaratıcısı olan üç peygamberden bahsedilir; I. Zerdüşt yaklaşık olarak MÖ 3000 yıllarında yaşayan Mahabat, II. Zerdüşt yaklaşık olarak MÖ 2040 yıllarında yaşayan Haşeng (bunun İbrahim olduğu da söylenir), III. Zerdüşt ise MÖ 660 yaşayan Zerdüşt'ün kendisidir.

III. Zerdüşt bilge, ileri bir düşünce adamı ve filozof olarak tanımlanır. Zerdüştlük esas olarak III. Zerdüşt tarafından sistemleştirilerek yaygınlaştırılmıştır. Zerdüşt'ün kurduğu dinin adına Mazdaizm denilir. Zerdüşt Mazdaizm'le tek tanrıcılığa yönelirken, çok tanrılığı aşar ve tanrıyı egemenlerden alarak, insanlığın özlemleriyle birleştiren bir güce dönüştürür. Zerdüşt tanrının kötülükleri affetmeyeceğine inanır ve kötülüklere karşı savaşımını bir tanrı emri olarak öne sürer.

Zerdüşt'ün filozof yönünü doğa, toplum ve insan gerçeğine ilişkin perspektiflerinde görmek mümkündür. Antik çağ Yunan filozoflarında, Zerdüşt inanışının geliştirdiği kavramların etkilerine rastlanır; MÖ 538 dönemlerinde yaşayan Theopampos, iyi- kötü mücadelesini tabiatın kendi içindeki kanunu olarak algılar.

Heraklitos doğadaki her şeyin sürekli değişim içinde olduğunu öne sürer ve hareket kuramında Zerdüşt'ün karşıtlar mücadelesi fikrinden etkilenir. Bundan yola çıkarak, Zerdüşt'ün gök, ışık, Güneş ve diğer göksel varlıkların çözümlemesini yorumlayarak fiziksel evrenin öz devinimlerini formüle eder. Zerdüşt'ün felsefi inancı dünyanın beş temel elementten oluştuğunu belirtir. Bunlar toprak, su, ateş, hava ve bitkidir. Zerdüşt inancının yaşandığı Mezopotamya bölgesinin hayat tarzı, coğrafi konumu ve yaşam koşulları bu tespitlerin kaynağını oluşturur.

Faravahar ya da Ferohar, Zerdüştlüğün bilinen sembolüdür. Fravaşi adlı koruyucu meleği temsil eder.

Zerdüştçülükte inanç sistemi

Zerdüştilikte, dünyanın dört evreden oluştuğuna inanılır. Birinci dönemde iyilik ve kötülük ortaya çıkar. İkinci evrede dünya karanlığa, felakete ve kötülüklere gömülür. Üçüncü evrede iyilik ve kötülük mücadelesinde iyilik kazanır, Zerdüşt halklara doğruyu, adaleti göstererek karanlığı ve aydınlığı birbirinden ayrıştırır. Dördüncü evrede ise her tür kötülük ve karanlık kaybolacak, dünyaya barış ve kardeşlik hâkim olacaktır. Zerdüşt burada dünyayı aşamalara ayırırken, ilk dönem insanın yaradılış dönemini konu alır. İkinci dönemde, tufanla insanoğlunun uğradığı felaket vurgulanır. Üçüncü dönemde, Zerdüştlük ve sonrasında gelişen uygarlığa vurgu yapılır. Dördüncü aşama da ise insanoğlunun geleceğe dair taşıdığı umuda, özgürlük düşlerine çağrışım yaparak, geleceği tasavvur eder.

Ateşin kutsal sayılması

Ayrıca bakınız: Fravaşi

Zerdüştlük felsefesinde su, hava, toprak, ateş kutsal sayılır ve ateşe, aydınlığa veya Güneş'e bakılarak ibadet edilir. Işığın ve aydınlıkların, Tanrı Ahura Mazda’nın fiziksel temsili olduğuna inanılır. Bununla ilişkili olarak ateş, iyi ve kötüyü birbirinden ayıran Tanrısal bir güce sahiptir. Bu inanca göre, ateş bütün varlıklarda bulunur ve canlı ve cansızlarda farklı biçimlerde var olur. İnsanda, hayvanda, bitkilerde, gökte ve yerde bu ateşi değişik zaman ve durumlarda görmek mümkündür. En kutsal olan ateş ise, Tanrı Ahura Mazda ile insan arasındaki ateştir.

Kutsal metinler

Kutsal kitaplar

Zerdüşt, Gatalar denen dörtlükler yazmıştır. Bu dörtlükler Avesta denen kutsal kitapta toplanmıştır. Bu yazılar Zerdüşt'ün neye inandığını anlatan tek belgedir.

Zerdüşt Dini 3 ilahi

AHUNA-VAIRYA (Yasna 27.13)

Ölümlü efendiler gerçekleştirirken iradelerini Dünya üzerinde,

Böyle onların Aşa Hocalarının bilgeliğiyle;

Vohu Menah'ın armağanları gelir ödül olarak

Yaşamın efendisi sevgiyle yapılmış eylemlere;

Tabii ki Ahura'nın Kşatriya'sı aşağıya gelir

Hizmet edenlere gayretle alçak gönüllü kardeşlerine.

AŞEM VOHU (Yasna 27.14)

İyi olanların en iyisidir doğruluk,

Işıltılı amacıdır dünya üzerindeki yaşamın;

Bu Işık'a ulaşır biri doğrulukla yaşarken

Yalnızca en yüce doğruluk adına.

YENGHE HATAM (Yasna 27.15)

Taparız bu erkeklere ve kadınlara,

Her ibadetleri

Aşa, yaşamın sonsuz yasası ile dolu olan;

Onlar Mazda Ahura'nın gözünde

En iyi ve en ölümlülerdir;

Bunlar en gerçek liderleridir insanoğlunun.

Avesta ya da Zend Avesta

Ana madde: Avesta

Zerdüştlüğün kutsal metinlerinin derlendiği Avesta genellikle iki bölüme ayrılır. Birinci bölüm Vendidad, Visperad ve Yasna'yı içerir. Vendidad, çeşitli dînî yasalar ve efsanevi hikâyelerden oluşur. Visperad, kurban edilirken okunan duaları içerir. Yasna ise benzer dualar ve Avesta'da kullanılan genel dilden farklı bir lehçeyle yazılı beş gata içerir. Avesta'nın ikinci bölümüne Khorda Avesta (Küçük Avesta) adı verilir ve tüm inananlar tarafından farklı elementlerin varolduğu belirli günlerde okunabilen kısa dualar içerir. Bu duaların beşine Gah, 30'una Sirozah, üçüne Afrigan ve altısına da Nyayish denir.

Zerdüştilerin yaşam tarzları ve prensipleri

Zerdüştlük inancına göre Tanrı kadın ve erkeği bir arada ve birbirine arkadaş olarak yaratmıştır. Bu inançta kadın ve erkek eşit olarak kabul edilmektedir. Zerdüşt inancının gelişip yayıldığı bölgelerde çok eşliliğin azaldığı ve tek eşliliğin arttığı görülmüştür. Zerdüştilikte, doğru yaşama, ahlâkî emirlere uyma esastır. Ahlâki emirler; iyi düşünce, iyi söz, iyi iş diye özetlenir. Fakirlere cömert davranma, yabancılara misafirperverlik, bütün lekelerden uzak kalma, toprağı sürme, sığırlara bakma, sıkıcı şeyleri imha da faziletli işlerden sayılır. Bazı cinsi konular ve ölü bedenine temas, kirlenmeye yol açar, özel ayinler gerektirir. Yine Zerdüşt inancı her alanda tarım ve hayvancılıkla uğraşılıp bol üretimin sağlanmasını tavsiye etmektedir. Temiz hayvanlardan sayılan köpek ve kedinin öldürülmesini büyük günah saymaktadır. Döllenmeyi ve çiftleşmeyi önleme kesin olarak yasaklanmıştır. Bu inançta şarabın ibadetle ilgili olarak dînî düşüncelerin geliştirilip derinleştirilmesi ve ruh gözünün açılması amacıyla içilmekte olduğu vurgulanır. Avesta'nın Gatha bölümünde belirtildiğine göre dînî inanç alanında şarkı ve şiirlerin önemli bir yeri olduğu görülür. Zerdüşt'ün Cennet'i şarkılı bir yer olarak değerlendirdiği dikkate alınırsa bunun önemi daha iyi kavranır.

Temel ibadetler

Zerdüştiler ateşe tapmazlar, ancak ateşi yüceltirler onu kıble kabul ederek ateş önünde dua ederler. Ancak Zerdüştlükte asıl kıble Güneş'tir. Zerdüştiler dünyada bulunan elementlerin saf olduğuna ve ateşin tanrının ışığı veya irfanı olduğuna inanırlar. Ateş Ateşgede denilen tapınaklarda yakılır ve ateşe üflemek öldürülmeyi gerektirecek kadar büyük bir günahtır. Dini törenlere ya da ayinlere çok fazla önem vermeden, "iyi sözler, iyi düşünceler ve iyi hareketler" ilkelerine odaklanırlar.

Zerdüştler günde 5 kere dua ederler. Ancak ibadet zorlayıcı değildir, miktar ve şekli tapınan kişi tarafından belirlenir.

Zerdüştlerin dinî törenlerinde ateşin önünde ayinler yapmalarının sebebi, ateşin karanlığı önlemesidir, zira Zerdüşt inancına göre, kötülük karanlıkla özdeşleşmiştir.

İran'ın Yazd kentinde bir Zerdüşti tapınağı

Diğer din ve inançlara etkileri

Sabiilik, Zedüştlük ve Yahudilik karışımı bir din olarak kabul edilmektedir. İslam dinine derin etkileri bulunan Hanifliğin de bir çeşit sabiilik olduğu ileri sürülmüştür.

Yahudilerin Babil sürgününde Zerdüşt inançlarından etkilendikleri ve bâzı inançların Yahudi, Hristiyan ve İslâm kültürlerine Zerdüştlükten geçtiği düşünülmektedir;

Zerdüşt'ün annesi on beş yaşında bir bakire iken, bir ışık huzmesinin ziyaretine uğrayarak hâmile kalmıştır. Ayrıca ilk kez müritleri ile su üzerinde yürüyen, miraca çıkan, tanrı ile yüz yüze görüşen, ölmeden cennet ve cehennem' gören Zerdüştün kendisidir. Zerdüştlük inancına göre Cehennem üzerinde kurulu olan Sinvat (Çinvat) köprüsünden geçilerek Cennet'e ulaşılır. Ancak cehennemde üç gün kalınarak günahlardan temizlenilmesi gerekecektir. İbrahimî dinlerdeki "6 günde" yaratılış ve mehdi-mesih inançlarının ilk izlerine Zerdüştlükte rastlanabilir.

Kurtarıcı beklentisi birçok dini inançta temel karakterdir. Zerdüştlükte ise beklenen kurtarıcı birçok özellikleri ise İsa Mesih ile benzer özellikler taşır; " Ölülerin dirilişi ve ve son yargılama ile bitecek 4. devrede temiz bir bakireden Zerdüşt doğar ve O'nun tebliğinin tesiri 10 asır sürer. Daha sonra zamanla dünyanın umumi ahlaki durumu kötüleşecektir. Zerdüşt'ten sonra 2. bin yılda Zerdüşt neslinden bir peygamber gelecek ve bu durum 3. bin yılda da devam edecektir."

Popüler kültürde Zerdüştlük

• Voltaire, 18. yüzyıl ortalarında yazdığı bir eserde Zerdüşt bir kahramana yer vermiştir.
• Goethe, Doğu-Batı Divanı'nın bir bölümünü Zerdüştlüğe ayırmıştır.
• Thomas Moore, Lalla-Rookh'da Zerdüşlerin yazgısına ağıt yazmıştır.
• Wolfgang Amadeus Mozart'ın Sihirli Flüt'ünde Zerdüştlükten esinlendiği düşünülmektedir.
• Freddie Mercury, Zerdüşt geleneğe sahip olması ile gurur duymaktaydı.
• Friedrich Nietzsche, felsefi konuları ele aldığı kitabına Böyle Buyurdu Zerdüşt adını vermiştir.
• Richard Strauss, Nietzsche'nin eseri ile aynı adı verdiği bir beste hazırlamıştır.
• Mazda adlı otomobil üreticisinin adı Zerdüştlükte tapınılan Ahura Mazda'dan gelmektedir
• George R. R. Martin'in Buz ve Ateşin Şarkısı serisindeki yarı tanrı Azor Ahai, Zerdüşt temalardan esinlenilerek kurgulanmıştır.
• Yıldız Savaşları serisindeki aydınlık ve karanlığın kozmik çatışması temasının Zerdüştlükten esinlenildiği düşünülmektedir.

Konuyla ilgili yayınlar

• Ayyıldız, Esat. “Klasik Arap Şiirinde Zaman Olgusu ve Kökeni” 25 Nisan 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 22/1 (Mart 2022), 67-97. https://doi.org/10.33415/daad.1037608 25 Nisan 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Karanjia, Ramiyar. Baj-Dharna (Drōn Yāšt) and Its Place in Zoroastrian Rituals. Berlin: De Gruyter, 2014.

Ayrıca Bakınız

• Zurvân
• Zurvanizm

Kaynakça

• (İngilizce) Zend Avesta Formasyonu4 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• (İngilizce) Zerdust Ibadeti15 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

Dış bağlantılar

• (İngilizce) Zerdüştlük arşivleri7 Haziran 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• (İngilizce) www.dunyadinleri.com Dunyadinleri.Com Tüm dinlerin türkçe buluşma adresi30 Temmuz 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• (İngilizce) Zerdüştlük26 Ağustos 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• (İngilizce) Zerdüştlük kutsal metinleri22 Eylül 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• İran'da Zerdüştiler: Gittikçe küçülen bir cemaat...