İçeriğe atla

Afife Jale

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Başlığın diğer anlamları için Afife Jale (anlam ayrımı) sayfasına bakınız.
Afife Jale
DoğumAfife
1902
Kadıköy, İstanbul, Osmanlı İmparatorluğu
Ölüm24 Temmuz 1941 (39 yaşında)
İstanbul, Türkiye
Defin yeriKazlıçeşme Mezarlığı
MilliyetTürk
MeslekOyuncu
Etkin yıllar1919-1941
Evlilik
Selahattin Pınar
(e. 1929; b. 1935)
Ebeveyn(ler)Hidayet Bey
Methiye Hanım

Afife Jale (1902, İstanbul - 24 Temmuz 1941, İstanbul), Türk oyuncu.

Müslüman-Türk kadınlarının tiyatro sahnesinde yer almasına öncülük ederek Türk tiyatrosunda sembol bir isim olmuştur.[1][2] İlk defa İstanbul'un Kadıköy ilçesindeki Apollon Tiyatrosu'nda sahnelenen Hüseyin Suat'ın Yamalar adlı oyununda Emel rolünü canlandırdı.[3] Böylece Türk tiyatrosunda sahneye çıkan ilk Müslüman kadın oyuncu oldu. Asıl ismi Afife olan sanatçı, bu oyunda "Jale" takma ismini kullanmış ve daha sonraları Afife Jale adıyla anılmaya başlanmıştır.[4]

Yaşamı

[değiştir | kaynağı değiştir]

İlk yılları ve gençliği

[değiştir | kaynağı değiştir]

1902 yılında İstanbul'un Kadıköy semtinde dünyaya geldi. Babası Hidayet Bey, annesi Methiye Hanım'dır. Behiye Hanım ve Salâh Bey adında iki üvey kardeşi vardır.[3] İstanbul Kız Sanayi Mektebi'nde eğitim gördü.[5]

Darülbedayi'nin açtığı tiyatro kursu sınavını kazandı ve 10 Kasım 1918'de kuruma kabul edildi.[3] Osmanlı Devleti'nde o yıllarda Müslüman kadınlar, seyirci olarak bile tiyatroya, ya yalnızca kadınlara açık oyunları izlemek üzere gidebiliyor ya da kadınlar için ayrılmış bölümlerde oturuyorlardı. Ancak Türk tiyatrosunun var olması için Türkçeyi iyi konuşan kadın oyuncu bulunması gereği II. Meşrutiyet döneminden beri tartışılmaktaydı.[6] I. Dünya Savaşı'nın hemen ardından Milli Mücadele'nin başladığı dönem, Darülbedayi tarafından Türk kadınların sahneye çıkışını mümkün kılacak bir zemin olarak değerlendirilmiş ve kuruma Müslüman kız öğrencilerin kabulüne karar verilmişti. Bu öğrenciler dersleri takip edecek ve yalnızca kadın seyircilere açık oyunlarda sahneye çıkacaklardı.[6]

Afife Hanım, kabul edilen beş Müslüman kadından biriydi. İçlerinden Refika Hanım suflör olarak Darülbedayi kadrosunda yer aldı; Afife Hanım ise Tahsin Nahit Bey'in Fransızcadan çevirdiği Rakibe piyesindeki Leyla rolünden sınava girerek mülazim artistlik (stajyer oyuncu) kadrosuna girdi. Afife Hanım, bir yıldan uzun süre provalara devam etti. Darülbedayi yönetim kurulu kendisinin halka açık gösterilerde sahneye çıkmasına izin vermeyince maaşını almayı reddederek 1919'da kurumu terk etti.[5][6]

Sahne yaşamı

[değiştir | kaynağı değiştir]
Bodrum Belediyesi önündeki büstü

Afife Hanım, seyirci karşısına ilk defa Darülbedayi tarafından sahnelenen Hüseyin Suat'ın Yamalar adlı oyunundaki Emel rolü ile çıktı. Aynı rolü önceki sezon oynayan Eliza Binemeciyan'ın yurt dışında olması nedeniyle 1920'de bu rol Afife Hanım'a teklif edilmişti. Teklifi kabul eden Afife Hanım, Kadıköy'deki kışlık Apollon Tiyatrosu'nda “Jale" takma adı ile sahneye çıktı.[7] O günden sonra “Afife Jale” olarak anıldı. Sahneye çıktığı ilk gecenin tarihi olarak kaynaklarda farklı tarihler yer alır. Bu tarih kimi kaynaklara göre 1920 yılının 9 Eylül gecesi,[3][8] kimine göre 13 Nisan 1920, kimine göre 23 Nisan 1920'dir.

Afife Jale, ertesi hafta Reşat Rıdvan Bey'in adapte etmiş olduğu Tatlı Sır oyununda Neyir rolü ile Kadıköy Tiyatrosu'nda sahneye çıktı ve o gece polis tarafından tutuklanmak istendi, Kınar Hanım'ın yardımıyla kaçtı. Vasfi Roza Zobu'nun anılarında bildirdiğine göre, Kadıköy Polis Başkomiseri, bir Türk Müslüman kadının sahnede yer almasını İslam adabına aykırı kabul ederek Ceza Kanununda “Adab-ı İslamiyyeye mugayir hareket etmek” suç sayıldığı gerekçesi ile tutuklamak istemişti.[3]

Afife Jale, üçüncü hafta Ahmet Nuri'nin Odalık piyesinde sahneye çıktı. Üçüncü sahne oynanırken tiyatro polis tarafından basıldı ve Afife Jale, tutuklanmamak için yine kaçmak zorunda kaldı. Oyunlar sırasında çevresindekilerin yardımıyla kaçan Afife, bir gün Kadıköy iskelesinde yakalanarak karakola götürüldü. Bazı Darülbedayi oyuncularının polis müdürü Tahsin Bey'le konuşmasından sonra serbest bırakıldı. Kimi kaynaklara göre Posta ve Telgraf Nazırı Refik Halid, Türk kadınının tiyatro alanında kendini gösterebilmesini önemsediğinden, Beyoğlu'nda bulunan bir tiyatroda sahneye çıkma iznini aldı.[3] Bu olayın ardından sanatçı, "Aşk Uyumaz” adlı komedi oyununda sanatçı Fikret Şadi ile oynadı. Kadıköy emniyet amirinin değiştirilmesi üzerine Kadıköy'deki Apollon Tiyatrosu'nda bir süre daha sahneye çıkabildi.[6] Ancak sahne ve karakol arasında gidip gelmeleri sürdü.

Afife Jale'nin Darülbedayi'de oyunculuğu birkaç ay sürdü. Müslüman kadınların sahneye çıkarılmamasına dair 1921'de İçişleri Bakanlığı'nın kararı ile Belediye 27 Şubat 1921 tarihli ve 204 sayılı bildiriyi yayınlayarak Darülbedayi yönetim kuruluna göndermiş ve Afife Hanım, Darülbedayi tarafından kadrodan çıkarılmıştır.

Babası Hidayet Bey, tiyatro oyuncusu olmasına karşı idi ve Afife Hanım, bu yüzen evden ayrılmak zorunda kalmıştı.[4] Darülbedayi kadrosundan çıkarıldıktan sonra Burhaneddin Kumpanyası’nda sahneye çıktı. Burhaneddin Tiyatrosu'nda Seniye ve daha sonra Mebrure ve Leman adlı Türk kızlarını tiyatroya özendirerek sahneye çıkmalarını sağladı.[7] Burhaneddin Bey'in Türkiye'den ayrılmasından sonra İbnürrefik Ahmed Nuri Bey'in Yeni Tiyatro heyetine katıldı. Kurtuluş Savaşı'nın ardından Fikret Şadi'nin Milli Sahne'siyle çeşitli kentlerde temsiller verdi. İzmit'te Huriye ve Hikmet, Trabzon'da ise Ruhat adlı Türk kızlarının da sahneye çıkmasını sağladı.[7]

Polis baskısı ve tutuklanma korkusu yaşamaya devam etti. 4 Şubat 1924'te Bursa'da sahneye çıkmasına "bazı esbaba binaen” sözüyle, sebebi belirtilmeden izin verilmedi.[3] 1 Haziran 1924'te Bursa'da Milli Sinemada sahneye çıkarak, “Sekizinci” piyesinde oynadı. Yaşadığı sıkıntılar nedeniyle şiddetli baş ağrıları çeken Afife Hanım, doktorunun morfinle tedavi yoluna gitmesi üzerine morfin bağımlısı oldu.[4]

1928 yılında gittiği bir Hafız Burhan konserinde ona tamburuyla eşlik eden Selahattin Pınar ile tanıştı ve 1929 yılında evlendi. Selahattin Pınar'ın Nereden Sevdim O Zalim Kadını, Anladım Sevmeyeceksin Beni Sen Nazlı Çiçek gibi birçok şarkıyı onun için bestelediği düşünülür. Evlilikleri süresince Afife Hanım sahneden uzak yaşadı.

Afife Hanım'ın sahneden uzaklaştığı dönemde Türkiye Cumhuriyeti'nde sahne yasağı kalktı ve kadınlar tiyatro sanatını serbestçe icra etmeye başladılar. Selahattin Pınar, eşinin sahneye dönmesini desteklese de Afife Hanım morfin bağımlılığı nedeniyle sahneye dönmedi ve eşinden ayrılmak istedi. Çift, 1935 yılında boşandı.

Afife Jale, Kastamonu valisinin eşi olan ablası Behiye Hanım'ın yanında bir süre yaşadıktan sonra evden kaçarak İstanbul'da çok kötü şartlar altında yalnız yaşadı.[3]

Ölümü

[değiştir | kaynağı değiştir]

Uyuşturucu bağımlılığından kurtulamayan Afife Jale, 26 Temmuz - 17 Kasım 1934 tarihleri arasında Afife Selahaddin adıyla, 1939 - 5 Kasım 1940 tarihleri arasında da Afife Utku adıyla Bakırköy Ruh ve Sinir Hastalıkları Hastanesinde yattı.[9] Son olarak 1941 tarihinde hastaneye yatan sanatçı, hastanenin morfinmanlar koğuşunda 24 Temmuz 1941'de öldü. Mezarı Kazlıçeşme Kabristanı'ndadır.[10][11]

Hakkındaki eserler

[değiştir | kaynağı değiştir]
  • Eyüphan Erkul, Mavi Melek, 2024.[12]
  • Taşkın Su, Afife Jale'nin Anıları, 2022.
  • Nihan Güner, Afife Jale, 2021 (Okul Öncesi).
  • Osman Balcıgil, Nefesi Tutku Olan Kadın Afife Jale, 2018.

Anısını yaşatan projeler

[değiştir | kaynağı değiştir]

1997 yılından beri sanatçının anısında Yapı Kredi tarafından Afife Tiyatro Ödülleri düzenlenmektedir. Hayatı Şahin Kaygun'un yönettiği 1987 yapımı Afife Jale[13] ve Ceyda Aslı Kılıçkıran'ın yönettiği 2008 yapımı Kilit filmine[14] konu olmuştur. Selahattin Pınar ile ilişkisi Can Dündar tarafından çekilen 2003 yapımı Yüzyılın Aşkları: Afife ve Selahattin adlı belgesele konu oldu.

Bestesi Turgay Erdener'e, koreografisi Beyhan Murphy'e ait Afife Jale Bale Süiti (1998) ve Selva Erdener'in Afife adlı müzik albümü sanatçının anısını yaşatan eserlerdendir.

Afife Jale'yi bir kez daha onurlandırmak adına 2016 yılında 20. Afife Tiyatro Ödülleri töreninde o güne kadar Muhsin Ertuğrul Özel Ödülü ve Yılın En Başarılı Kadın Oyuncusu ödüllerini almış yirmi oyuncunun Afife Jale olarak poz verdiği fotoğraflardan oluşan Afife Jale'ye Saygı adlı fotoğraf sergisi sergilenmiştir.[15]

İstanbul Şehir Tiyatroları'nın 100. yaşını kutladığı 2014-2015 tiyatro sezonunda kurumun özel projesi olarak Afife Jale'nin hayatı ve iç dünyasını Bedia Muvahhit'inki ile birlikte anlatan Hayal-i Temsil adlı oyun sahnelenmiş ve Yiğit Sertdemir'in yönetiminde sergilenen oyun, birçok ödüle değer görülmüştür.[16][17]

Dış bağlantılar

[değiştir | kaynağı değiştir]
Wikimedia Commons'ta Afife Jale ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ HIZLAN, Doğan (14 Aralık 1998). "Afife bir semboldü". Hürriyet. 24 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Temmuz 2021. 
  2. ^ Meriç, Sercan (30 Mart 2021). "Kadınlar için perdeyi açan iki efsane: Afife ve Bedia…". Sozcu.com.tr sitesi. 30 Mart 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Temmuz 2021. 
  3. ^ a b c d e f g h Şenkaya, Gülfem Adile. "Atatürk dönemi Türk tiyatrosu: Afife Jale ve kadın tiyatrocular". Bursa Uludağ Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü yüksek lisans tezi 2020. 25 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  4. ^ a b c "Afife Jale kimdir?". afife.org. 3 Nisan 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2012. 
  5. ^ a b Meral Akkent. "Afife Jale". İstanbul Kadın Müzesi. 31 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ağustos 2015. 
  6. ^ a b c d Dinçer, Fahriye (2017). "Modernleşme Sürecinde Tiyatroda Kadın Kimliğinin Sorgulanması:Afife Jale Örneği" (PDF). Kültür ve Siyasette Feminist Yaklaşımlar. 26 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 
  7. ^ a b c Duman, Olcay Özkaya (Eylül 2015). "Darülbedayi'den Tiyatro'ya Atipik Modernist Bir Kadın: Afife Jale ve Dönemi" (PDF). Tarih Okulu Dergisi. doi:10.14225/joh757. 5 Haziran 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Temmuz 2021. 
  8. ^ Ertuğrul, Muhsin (6 Aralık 1973). "Elli Yıl Önce: Türk Kadını Sahnede" (PDF). 13 Nisan 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 
  9. ^ Çıplak Drillat, Ceren (28 Nisan 2019). "Afife Jale'nin mezarının peşinde". Cumhuriyet.com.tr. 26 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Temmuz 2021. 
  10. ^ Ayşe Emel Mesci (27 Nisan 2015). "Beni de Alın Ne Olur". Cumhuriyet. 11 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Haziran 2015. 
  11. ^ "Afife Jale'nin mezarı 82 yıl sonra bulundu". gazeteduvar. 14 Ocak 2023. 14 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ocak 2023. 
  12. ^ "Afife Jale'nin yaşamı kitap oldu: 'Mavi Bir Melek'". Gazete Duvar. 20 Haziran 2024. 21 Haziran 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Haziran 2024. 
  13. ^ "Afife Jale (1987)". Sinematurk.com. 14 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ağustos 2015. 
  14. ^ Çiğdem Öztürk (9 Ekim 2007). "Müjde Ar Afife Jale'yi Arıyor". Radikal. 13 Nisan 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ağustos 2015. 
  15. ^ "Afife Tiyatro Ödülleri 20. Kez Sahiplerini Buldu!". sanatatak.com. Sanatatak.com sitesi, 26 Mayıs 2016. 5 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2017. 
  16. ^ "Eleştirmenlerin seçimi 'Hayal-i Temsil'". Milliyetsanat.com sitesi, 19 Nisan 2016. 22 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2021. 
  17. ^ Acar, Bedir. "Vasfi Rıza ödülü Yiğit Sertdemir'in". Star.com.tr, 4 Mayıs 2015. 20 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2021. 
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Afife_Jale&oldid=34182455" sayfasından alınmıştır