İsin Hanedanı
İsin İsin Hanedanı | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| MÖ 1970-MÖ 1730 | |||||||
 Mezopotamya'nın MÖ 2000 ile MÖ 1000 yılları arasındaki durumu. | |||||||
| Başkent | İsin | ||||||
| Yaygın dil(ler) | Sümerce | ||||||
| Hükûmet | Monarşi | ||||||
| Kral | |||||||
| |||||||
| Tarihçe | |||||||
| |||||||
| |||||||
| Günümüzdeki durumu |  Irak | ||||||
İsin Hanedanı (Arapça إيسن), yaklaşık olarak, MÖ 1970 ile MÖ 1730'lu yıllar arasında, bugünkü Irak'ın Kadisiye ilinde bulunan İsin harabelerinin bulunduğu yerinde kurulan krallık.[1] Üçüncü Ur Hanedanı son kralı İbbi-Sin'in İsin valisi İşbi-Erra tarafından kurulmuş, Amurrular, Elamlılar ve rakipleri olan Larsa Krallığı ile mücadele etmişlerdir. Kendi dönemlerinde Üçüncü Ur Hanedanı'ndan sonra kısa süreli Mezopotamya birliğini sağlamış, Lipit-Eshtar döneminde Larsa Krallığı hakimiyetine girmişlerdir.[2] İsin Krallığı, Sümer kralları listesine göre MÖ 1730'lu yıllara kadar varlığını sürdürmüştür.
Tarihi
[değiştir | kaynağı değiştir]İsin Hanedanı'nın kurucusu Üçüncü Ur Hanedanı son kralı İbbi-Sin'in İsin valisi İşbi-Erra'dır. Amurru göçleri sonunda gerileyen Üçüncü Ur Hanedanının merkezi yönetimi zayıflamış, bunun neticesinde İbbi-Sin'in iktidarının 10. yılında İşbi-Erra belgelerde kendi adını kullanmaya başlayarak bağımsız davranmaya başlamıştır.
Amurru İstilaları ve Üçüncü Ur Hanedanının Yıkılışı
[değiştir | kaynağı değiştir]Amurrular Sümerce'de Martu, Akkadca'da ise Amurru olarak geçmektedir. İki anlamda kendi dillerinde "batı" veya "batıdan gelen" anlamlarına gelmektedir. Amurrular batıdan gelen göçebe bir halk olduğu, oluşturdukları yoğun göç ile başkent Ur şehri başta olmak üzere Sümer şehirlerinde ciddi bir nüfus artışına neden oldukları dönemin belgelerinden bilinmektedir.[2] Oluşan nüfus yoğunluğu nedeni ile üretim ve kaynaklar nüfusa yetmeyerek ekonomik bozulmalara yol açmaya başlamıştır. Açlık ve kıtlıkların baş göstermesiyle Ur Hanedanlığına bağlı valilerin isyanlarına yol açmıştır.[3][4][5]
Üçüncü Ur Hanedanının son Kralı İbbi-Sin, İsin şehrinin ayrılmasından sonra 15 yıl daha varlığını küçülerek devam ettirmiştir. Gücünü yitiren Üçüncü Ur Hanedanlığına, son olarak Elamlılar saldırmış, Ur şehri yağmalayıp yakmışlardır. İbbi-Sin bu saldırıda ölmüştür.[6]
İşbi-Erra Dönemi
[değiştir | kaynağı değiştir]Sümer kral yıllıklarında İşbi-Erra'nın ilk yılları, Orta Mezopotamya'da hem Amurrular, hem de Sümerli rakipleri ile mücadele ederek geçmiştir. Daha sonraları başken İsin'in surlarını tamir ettirmiş ve bölgede güçlü bir hale gelmiştir. Elamlılar ve Hurriler ile mücadele etmiş, bu mücadelelerde kazandığı başarılarla Sümerlerin kahramanı unvanını almıştır.[7] Buna rağmen Elamlılara hiçbir zaman mutlak üstünlük kurulamamıştır. Sümer kral yıllıklarına göre 35 yıl hüküm süren İşbi-Erra, döneminin sonlarına doğru başkenti İsin'i, eski başkent Ur seviyesine getirmeyi başarmış ve egemen askeri bir güç haline getirmiştir. Amurru göçlerinin önünü kesmiş, Elamlıları Sümer topraklarından çıkarmıştır. Elamlılar, Ur'u yağmaladıktan sonra burada küçük bir birlik ayırıp bölgeden ayrılmışlardır. Ur'un yağmalanmasının beşinci yılında İşbi-Erra, Ur'u geri almıştır.[7]
Sümer kralları listesine göre İşbi-Erra MÖ. 1939'da ölmüş, yerine oğlu Şu-İlişu (MÖ 1939 - 1929) geçmiştir. Şu-İlişu, Elamlılarla yapılan savaşlar sırasında Ur tanrısı Nannar'ın Elamlılar tarafından alınan heykelini geri almıştır. Eşnunna kazılarında bu krala ait mührü ve kralın adıyla tarihlenmiş belgeler bulunmuştur.
Iddin-Dagan - Ishme-Dagan Dönemi
[değiştir | kaynağı değiştir]Şu-İlişu'dan sonra yerine oğlu Iddin-Dagan (MÖ 1929 - 1909) ve torunu Ishme-Dagan (MÖ 1909 - 1890) geçmişlerdir. Bu dönemde de İsin'in sınırlarını kuzeye doğru genişletmişlerdir. Iddin-Dagan zamanında Der alınmıştır. Ishme-Dagan zamanında ise Nippur'a hakim olunmuştur. Bu bilgiler, Nippurluların askerlik ve vergi yükümlülüğünden muaf tutan Ishme-Dagan fermanından öğrenilmektedir.[8] Bu dönemde Asurlular ile mücadeleler başlamış, döneme ait kitabelerde, Nippur ve Der şehirleri de ait olmak üzere Asurluların Ur'a kadar birçok şehri ele geçirdiklerini ve Akkad oğullarına hürriyetini verdiği yazmaktadır.[2]
Lipit-Eshtar Dönemi
[değiştir | kaynağı değiştir]Lipit-Eshtar (MÖ 1890 - 1879), Ishme-Dagan'ın oğludur. Onun döneminde kendisine karşı hoşnutsuzluklar oluşmuş, bu durumun önüne geçebilmek için ise kendi adıyla kanunlar çıkarmıştır.[9] Bu kanunların dili Sümerceydi ve yapı olarak Sümer tarzını yansıtıyordu. Kanunların prolegomenon kısmında Nippur, İsin, Ur kentlerinde oturan Sümer ve Akkad oğullarını, köleliğin boyunlarına yüklediği angaryalardan kurtardığını, onlara hürriyetlerini verdiğini söyler.[1] Lipit-Eshtar'ın saltanatının 11. senesinde rakip krallık olan Larsa Krallığı kralı Gungunum, İsin'e saldırmış, bu saldırı sonucunda Lipit-Eshtar hayatını kaybetmiş ve İsin Larsa Krallığı'na bağlı hale gelmiştir.[2]
Diğer Krallar ve Larsa Mücadeleleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Ur-Ninurta (MÖ 1879 - 1851), Gungunum tarafından İsin krallığına getirilmiştir. Gungunum'un MÖ 1875 yılında ölmesinden sonra Ur-Ninurta, bazı şehirleri tekrar İsin hakimiyetine alarak Larsa etkisinden kurtulmaya çalışmıştır. Larsalılar bu saldırıları durdurmuş, yapılan savaşlarda Ur-Ninurta büyük bir yenilgiye uğrayarak İsin'de Larsa hakimiyeti devam etmiştir.[7]
Ur-Ninurta'nın oğlu Bur-Sin (MÖ 1851 - 1830), Larsa kralı Abisare karşısında başarılı olmuş ancak Abisare'den sonra Larsa tahtına geçen Sumuel, İsin üzerinde tekrar hakimiyet kurarak bazı İsin şehirlerini ele geçirmiştir. Bur-sin'den sonra yerine oğlu Lipit-Enlil (MÖ 1830 - 1825) beş yıl hüküm sürdüğü Sümer kralları listesinden bilinmektedir ancak dönemine ait bir bilgi bulunmamaktadır. Lipit-Enlil'in oğlu Erra-Imitti (MÖ 1825 - 1817) zamanında Nippur tekrar ele geçirilmiştir. Enlil-Bani (MÖ 1818 - 1794), Erra-Imitti'nin yerine geçmiş, Erra-Imitti'nin ölümünden sonra oluşan karışıklıklarla uğraşmıştır. Enlil-Bani döneminde krallıkta sosyal ve ekonomik reformlar yapıldığı dönemim kayıtlarında bulunmaktadır.[2]
Yıkılış
[değiştir | kaynağı değiştir]Enlil-Bani döneminden sonra gelen krallar çoğunlukla kısa süreli tahtta kalmış, siyasi kargaşalarla boğuşmuş ve Larsalılarla mücadeleye devam etmişlerdir. Larsalılar ile olan mücadele hem İsin'i hem de Larsa'yı ekonomik yönden bozmuş ve güçsüzleşmiştir. Larsa kralı Silli-Adad (MÖ 1771 - 1770) dönemine kadar İsin - Larsa mücadeleleri devam etmiştir. Silli-Adad döneminde Elamlılar, Larsa'ya yardım etmiş, çıkan savaşta İsin Krallığı yıkılmıştır (MÖ 1770). Ancak İsin'den sonra Larsalıar üzerinde de hakimiyet kurmaya çalışan Elam kralı Kudur-Mabuk, Warad-Sin'i kral olarak atamıştır.[7] Warad-Sin'in 12 yıllık iktidarından sonra kardeşi Rim-Sin Larsa tahtına geçmiş ancak Babil Kralı Hammurabi ile yapılan savaşta yenilmiştir. Bu savaştan sonra Larsa Krallığı MÖ 1699'da tamamen Babil egemenliğine girmiştir.
Hükümdarların zaman çizelgesi
[değiştir | kaynağı değiştir]| Hükümdar | Lakap | Hükümdarlık süresi | Yaklaşık tarihler (kısa) | Yorumlar | |
|---|---|---|---|---|---|
| İşbi-Erra | 
|
33 Yıl | fl. y. MÖ 1953—1920 | İşbi-Erra ve ardılları, Sümer Kral Listesi'nde görünür. Urlu Ibbi-Suen ile çağdaş. | |
| Şu-İlişu | "İşbi-Erra'nın oğlu" | 20 Yıl | fl. y. MÖ 1920—1900 | ||
| Iddin-Dagan |
|
"Şu-İlişu'nun oğlu" | 21 Yıl | fl. y. MÖ 1900—1879 | En çok kutsal evlilik törenine katılımı ve bu töreni anlatan cinsel içerikli ilahisiyle tanınır.[10] |
| Ishme-Dagan | 
|
"Iddin-Dagan'ın oğlu" | 20 Yıl | fl. y. MÖ 1879—1859 | |
| Lipit-Eshtar | 
|
"Işme-Dagan (veya Iddin-Dagan) oğlu" | 11 Yıl | fl. c. 1859—1848 BCE | Larsalı Gungunum ile çağdaş. |
| Ur-Ninurta | "Işkur'un oğlu, bolluk yılı, iyi saltanatı ve tatlı bir ömrü olsun" | 28 Yıl | fl. y. MÖ 1848—1820 | Larsalı Abisare ile çağdaş. | |
| Bur-Suen | 
|
"Ur-Ninurta'nın oğlu" | 21 Yıl | fl. y. MÖ 1820—1799 | |
| Lipit-Enlil | "Bur-Suen'in oğlu" | 5 Yıl | fl. y. MÖ 1799—1794 | ||
| Erra-imitti | 8 Yıl | fl. y. MÖ 1794—1786 | Bahçıvanı Enlil-Bani'yi vekil kral olarak atadı ve sonra aniden öldü. | ||
| Enlil-bani | 
|
24 Yıl | fl. c. 1786—1762 BCE | Babilli Sumu-la-El ile çağdaş. Erra-imitti'nin bahçıvanıydı ve vekil kral olarak atandı, günah keçisi olarak hizmet etti ve sonra kurban edildi, ancak Erra-imitti aniden öldüğünde tahtta kaldı. | |
| Zambiya | 
|
3 Yıl | fl. c. 1762—1759 BCE | Larsalı Sin-Iqisham ile çağdaş. | |
| Iter-pisha | 4 Yıl | fl. y. MÖ 1759—1755 | |||
| Ur-du-kuga | 4 Yıl | fl. y. MÖ 1755—1751 | |||
| Suen-magir |
|
11 Yıl | fl. y. MÖ 1751—1740 | Suen-magir, Sümer Kral Listesi'ndeki son hükümdar olarak görünür | |
| (Damiq-ilişu)* | 
|
("Suen-magir oğlu")* | (23 Yıl)* | fl. c. MÖ 1740—1717 |
- Bu lakaplar veya adlar SKLnin tüm versiyonlarında yer almamaktadır.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b Memiş, Ekrem (2015). Eskiçağda Mezopotamya. Bursa: Ekin Basım Yayın Dağıtım. ss. 89-123. ISBN 9786053270959.[ölü/kırık bağlantı]
- ^ a b c d e Kınal, Fürüzan (1983). Eski Mezopotamya Tarihi. Ankara: Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Basımevi. ss. 93-110. 5 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Nisan 2016.
- ^ Mieroop, Marc Van De (2006). Antik Yakındoğunun Tarihi. Ankara: Dost Kitabevi. s. 107. ISBN 9789752982055.[ölü/kırık bağlantı]
- ^ Haldar, Alfred (1971). Who were the Amorites?. Leiden: E. J. Brill. s. 60. 5 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Nisan 2016.
- ^ Memiş, Ekrem; Bülbül, Cemil (2012). Amurrular. Elazığ: Fırat Üniversitesi Ortadoğu Araştırmaları Merkezi Yayını. s. 45. ISBN 9789753940719.[ölü/kırık bağlantı]
- ^ Kramer, Samuel Noah (2002). Sümerler. İstanbul: Kabalcı Yayınevi. s. 101. ISBN 9786059872140.[ölü/kırık bağlantı]
- ^ a b c d Hamblin, William J. (2006). Warfare in the Ancient Near East to 1600 BC. Utah: Routledge. ss. 160-161. ISBN 9780415255882.[ölü/kırık bağlantı]
- ^ Oates, Joan (2004). Babil. Ankara: Arkadaş Yayıncılık. s. 56. ISBN 9789755093901.[ölü/kırık bağlantı]
- ^ Tosun, Mebruhe; Yalvaç, Kadiriye (1975). Sumer, Babil, Assur kanunları ve Ammi-Ṣaduqa fermanı. Ankara: TTK Yayınları. ss. 49-71. ISBN 9789751601940.[ölü/kırık bağlantı]
- ^ D. O. Edzard (1999). Erich Ebeling; Bruno Meissner (Ed.). Reallexikon der Assyriologie und Vorderasiatischen Archäologie: Ia - Kizzuwatna. 5. Walter De Gruyter Inc. ss. 30-31.
