İçeriğe atla

Ötegezegen

Vikipedi, özgür ansiklopedi
W. M. Keck Gözlemevi tarafından yedi yıl boyunca görüntülenen HR 8799 sisteminin dört dış gezegeni. Hareket, yıllık gözlemlerden oluşturulmuştur.
Akrep takımyıldızındaki bir ötegezegen olan WASP-17b'nin olası boyutunun, kütlenin bir fonksiyonu olarak gezegen yarıçapının yaklaşık modelleri kullanılarak Jüpiter ile (solda) karşılaştırılması.[1][2]

Ötegezegen veya Güneş dışı gezegen, Güneş'in baskın kütleçekim etkisinin dışında başka bir yıldızın veya kahverengi cücenin kütleçekim etkisi içinde olan gezegensel bir gök cismidir. Bir ötegezegenin ilk muhtemel kanıtı 1917 yılında kaydedilmiş, fakat o zamanlar bu şekilde kabul edilmemişti. Tespitin ilk teyidi 1992 yılında gerçekleşmiştir. 1988'de tespit edilen farklı bir gezegen ise 2003 yılında doğrulandı. 20 Ağustos 2024 itibarıyla, 4.963 gezegen sisteminde varlığı doğrulanmış 7.255 ötegezegen bulunmaktadır ve bu gezegen sistemlerinden 1.015 kadarı birden fazla gezegene sahiptir.[3] James Webb Uzay Teleskobu'nun (JWST) daha fazla ötegezegen keşfetmesi ve bunların bileşimleri, çevresel koşulları ve yaşam potansiyelleri gibi özellikleri hakkında daha fazla fikir vermesi beklenmektedir.[4]

Ötegezegenleri tespit etmenin birçok yöntemi vardır. En fazla ötegezegenin tespit edildiği yöntemler Geçiş fotometrisi ve Doppler spektroskopisidir, fakat bu yöntemler yıldızın yakınındaki gezegenleri tespit etmeyi tercih eden açık bir gözlemsel önyargıya sahiptir. Bu nedenle, tespit edilen ötegezegenlerin %85'i kütleçekim kilidi bölgesi içindedir.[5] Bazı durumlarda, bir yıldızın etrafında birden fazla gezegen gözlemlenmiştir.[6] Güneş benzeri yıldızların yaklaşık 5'te 1'i[a] yaşanabilir bölgesinde[b] "Dünya boyutunda"[c] bir gezegene sahiptir.[7][8] Samanyolu'nda 200 milyar yıldız olduğu varsayıldığında,[d] 11 milyar potansiyel olarak yaşanabilir Dünya büyüklüğünde gezegen olduğu düşünülebilir ve çok sayıda kırmızı cücenin yörüngesinde dönen gezegenler de dahil edilirse bu sayı 40 milyara yükselebilir.[9]

Bilinen en düşük kütleli ötegezegen Draugr'dur (ayrıca PSR B1257+12 A veya PSR B1257+12 b olarak da bilinir) ve Ay'ın yaklaşık iki katı bir kütleye sahiptir. NASA Exoplanet Archive'de (NASA Ötegezegen Arşivi) listelenen en büyük kütleye sahip ötegezegen HR 2562 b'dir[10][11][12] ve Jüpiter'in kütlesinin yaklaşık 30 katıdır. Bununla birlikte, bazı gezegen tanımlarına göre (döteryumun nükleer füzyonuna dayalı[13]) bir gezegen olmak için çok büyüktür ve bir kahverengi cüce olabilir. Ötegezegenlerin bilinen yörünge süreleri bir saatten daha az (yıldızlarına en yakın olanlar için) bir süre ile birkaç bin yıl aralığında değişir. Bazı ötegezegenler yıldızlarından o kadar uzaktır ki, yıldızlarına kütleçekimsel olarak bağlı olup olmadıklarını söylemek zordur.

Şimdiye kadar tespit edilen hemen hemen tüm gezegenler Samanyolu içerisinde yer almaktadır. Bununla birlikte, diğer gökadalarda bulunan ötegezegenlerin, yani ekstragalaktik gezegenlerin var olabileceğine dair kanıtlar da vardır.[14][15] Dünya'ya en yakın ötegezegenler, Güneş'e en yakın yıldız olan Proxima Centauri yörüngesinde dönen ve 4,2 ışık yılı (1,3 parsek) uzaklıkta bulunan gezegenlerdir.[16]

Ötegezegenlerin keşfi, dünya dışı yaşam arayışına olan ilgiyi artırmıştır. Özellikle bir yıldızın yaşanabilir bölgesinde (bazen "goldilocks bölgesi" olarak da adlandırılır) yörüngede dolanan gezegenlere özel bir ilgi vardır ve burada bildiğimiz yaşam için bir ön koşul olan sıvı suyun yüzeyde var olması mümkündür. Bununla birlikte gezegensel yaşanabilirlik üzerine yapılan çalışmalar, bir gezegenin yaşamı barındırmaya uygunluğunu belirlemek için çok çeşitli diğer faktörleri de dikkate alır.[17]

Yıldız etrafında dönmeyen gezegenlere yetim gezegenler denir. Bu tür gök cisimleri, özellikle gaz devleriyse, ayrı bir gezegen kategorisi olarak kabul edilir ve genellikle kahverengi altcüceler olarak sınıflandırılır.[18] Samanyolu'ndaki yetim gezegenlerin sayısı milyarlarca ya da daha fazla olabilir.[19][20]

Dünya benzeri ötegezegenler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Dünya Güneş etrafında dönerken, diğer gezegenler kendi yıldızı etrafında dönerler bu gezegenlere de öte gezegenler denir.[21]

NASA'nın Dünya benzeri gezegen avcısı olarak nitelendirdiği TESS teleskobu ile ilk olarak 2022'de LTT 1445 Ac adında gezegen keşfedildi. Bu gezegen Dünya'ya 22 ışık yılı(ışığın bir yılda aldığı mesafe)uzaklığında ama en önemlisi bu gezegen Dünya ile aynı boyutta ve kütleleri aynı kayalık bir gezegen. LTT 1445 Ac Dünya ile aynı yerçekimine sahip ama yüzey sıcaklığı 260 °C sahip ve yaşama elverişli değil.[22]

1990'lardan bu yana NASA 5539 Dünya benzeri doğrulanmış gezegen keşfetti. Bazıları uygun atmosfer, basınç, yüzey sıcaklığı ve suyun oluşa bileceği koşullar ve imkanlara sahip olduğu ortaya çıktı.[23]

Yakın tarihte Uluslararası Uzay Ajansı bir araştırma yaptı ve yeni bir dünya benzeri gezegen buldular. Dünya'ya uzaklığı 340 ışık yılı olan bu gezegenin adı K2-229b. K2-229b oldukça yoğun bir çekirdeğe sahip hal böyle olunca da akıllara en çok merkür geliyor. Merkür'ün iç çekirdeği gezegenin çapının %70'i anlamına gelir yoğunluk oldukça fazla olur. Dünya'nın yoğunluğu 5,51,Merkür'ün yoğunluğu 5,43'tür.Kütle çekimi gezegenin yoğunluğunu etkiler. Detaylı bilgiler K2-229b gezegeni'nin iç yapısı ve yıldızına yakınlığı sebebi ile merkür'e benzediğini ortaya koyar.[24]

Bir ressamın bakış açısıyla güneş dışı gezegen.
NASA tarafından resmi yayımlanan ilk Güneş Sistemi dışı gezegen: Fomalhaut b.

Güneş dışı gezegenler 19. yüzyılın ortasında bilimsel araştırma konusu haline geldi. Astronomlar genellikle bu gezegenlerin var olduklarını farzediyorlardı ancak ne kadar yaygın olduklarını ya da Güneş Sistemi'ndeki gezegenlerle ne derecede benzerlik gösterdiklerini bilmiyorlardı. Doğrulanmış ilk keşif 1990'larda yapıldı ve 2000'den beri her yıl 15'ten fazla yeni keşif yapıldı. Keşif sıklığı 2007'de keşfedilen 67 gezegenle artış gösterdi. Tahminlere göre güneş benzeri yıldızların en az %10'u gezegenlere sahip ve gerçek oran çok daha yüksek olabilir.[25]

Güneş dışı gezegenlerin keşfi dünya dışı yaşamla ilgili soruları şiddetlendirdi.[26] Şu an için kırmızı cüce Gliese 581'in üçüncü gezegeni ve yörüngesi çevrelediği yıldızın yaşanabilir bir bölgesine yakın bulunan Gliese 581 d (Dünya'dan yaklaşık olarak 20 ışık yılı uzaklıkta) henüz keşfedilen muhtemel karasal gezegenlerin en iyi örneği olarak görünüyor. Bu katı koşullardan gidilirse gezegenin konumu yaşanabilir bölgenin dışında görünüyor, ancak sera etkisi gezegenin yüzey sıcaklığını yükselterek suyun varlığını destekleyebilir.

Keşif tarihi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Doğrulanmış keşifler

[değiştir | kaynağı değiştir]

İlk yayımlanan ve sonrasında da doğrulanan keşif Kanadalı astronomlar Bruce Campbell, G. A. H. Walker ve S. Yang tarafından 1988'de yapıldı.[27] Astronomların radyal hız gözlemleri Gama Cephei yıldızının yörüngesindeki bir gezegenin varlığını işaret ediyordu.

Keşif yöntemleri

[değiştir | kaynağı değiştir]

Gezegenler yörüngesinde dolandıkları yıldızlara oranla oldukça zayıf ışık kaynaklarıdır. Görünür dalga boylarında gezegenler yıldızların parlaklığının milyonda birinden daha az parlaklığa sahiptir. Bu derece zayıf bir ışık kaynağını tespit etmenin esas zorluğuna ek olarak yıldız onu temizleyen bir parlaklığa sebep olur.

Bu sebeplerden dolayı şimdiki teleskoplar sadece istisnai durumlarda doğrudan görüntüleme yapabilirler. Özellikle gezegen büyükse (Jüpiter'den epeyce büyükse), yörüngesinde bulunan yıldıza oldukça mesafeliyse ve kızılötesi ışın yayınlayabilecek kadar sıcaksa mümkün olabilir.

Bilinen güneş sistemi dışındaki gezegenlerin çok büyük bir kısmı dolaylı yöntemler yoluyla keşfedildi:

Grafikte bir Güneş dışı gezegen kendinden büyükçe bir yıldız etrafında dolanırken iki cismin ortak kütle merkezine bağlı şekilde yıldız üzerinde oluşturduğu yer ve hız değişimleri görülüyor.
  • Gökölçüm (Astrometri): Gökölçüm gökyüzündeki yıldızların konumlarının kesin bir şekilde ölçülmesi ve yıldızın zaman içinde değişen konumlarıyla oluşan yolların gözlemlenmesini kapsar. Eğer yıldızın yörüngesinde bir gezegen varsa, gezegenin kütle çekimsel etkisi yıldızın kendi kütle merkezi etrafında küçük dairesel veya eliptik bir yörüngede hareket etmesine sebep olacaktır (sağdaki animasyona bakınız).
  • Radyal hız ve Doppler yöntemi: Yıldızın Dünya'ya yaklaşırken veya uzaklaşırken sahip olduğu radyal hızdaki (yıldızın Dünya'ya göre olan radyal hızı) değişkenlikler yıldızın Doppler etkisi sebebiyle meydana gelen spektral çizgilerindeki yer değişiminden çıkarılabilir.[28] Bu açık ara kullanılan en verimli yöntemdir.
  • Atarca zamanlaması:
  • Geçiş yöntemi: Eğer bir gezegen yörüngesinde bulunan yıldızın tekerinin önünden geçerse yıldızın gözlenen parlaklığında küçük bir miktar düşüş olur. Bu miktar gezegenin ve yıldızın boyutlarına bağlıdır.
  • Kütleçekimsel mikromercekleme: Mikromercekleme yıldızın gravitasyonel alanının arkadaki yıldızın ışığını bükerek (mercek gibi) odaklamasıyla meydana gelir. Öndeki yıldızın yörüngesinde bulunan muhtemel bir gezegen mercekleme olayındaki ışık eğrisinde algılanabilecek anormalliklere sebep olabilir.
  • Çöküntü çemberleri:
  • Örten ikili: Bir örten çift yıldız sisteminde gezegen ileri geri giderken minimumlardaki değişikliklerin bulunmasıyla algılanabilir. Çift yıldız sistemlerindeki gezegenlerin bulunmasında en güvenilir yöntem budur.
  • Yörünge evresi: Ay ve Venüs gibi güneş dışı gezegenlerin de evreleri vardır. Yörünge evreleri yörüngenin eğim açısına bağlıdır. Yörünge evreleri üzerinde çalışılmasıyla bilim insanları gezegenlerin atmosferlerindeki parçacık boyutlarını hesaplayabilirler.
  • Polarimetri: Yıldız ışığı atmosferik moleküllerle etkileştiğinde polarize olurlar. Bu durum polarimetre ile bulunabilir. Şimdiye kadar bir gezegen üzerinde bu yöntem ile çalışma yapıldı.

Birkaç istisnai durum sayılmazsa, bilinen bütün güneş dışı gezegen adayları yer konuşlu teleskopların kullanılmasıyla bulundu. Bununla birlikte yöntemlerin çoğu, teleskopların hareketli atmosferin yukarısına yerleştirilmesiyle daha iyi sonuç verebilirler. COROT (Aralık 2006'da fırlatıldı) güneş dışı gezegen araştırmasına tahsis edilen tek aktif uzay projesidir. Hubble Uzay Teleskobu da birkaç gezegen buldu veya doğruladı. Bunun dışında Kepler, New Worlds Mission, Darwin, Space Interferometry Mission, Terrestrial Planet Finder ve PEGASE gibi birçok planlanan ve önerilen uzay projeleri de mevcuttur.

Adlandırma

[değiştir | kaynağı değiştir]

Güneş dışı gezegenleri adlandırmanın en yaygın yolu, küçük farklar dışında çift yıldızlarınki ile benzerdir (yıldızlar için bir büyük harf kullanılırken gezegenler için küçük harf kullanılır). Yıldızın isminin sonuna sistemde bulunan birinci gezegen için "b" harfi kullanılır (51 Pegasi b). Sistemde bulunan bir sonraki gezegen alfabenin bir sonraki harfi ile işaretlenir. Örneğin 51 Pegasi çevresinde bulunan diğer gezegen "51 Pegasi c" sonraki de "51 Pegasi d" adlarıyla listelenebilir. Eğer iki gezegen aynı zaman zarfında keşfedilmişse yıldıza en yakın olanı sıradaki harfi alır. Örneğin Gliese 876 sisteminde en son keşfedilen gezegen yıldıza Gliese 876 b ve Gliese 876 c'den daha yakın olmasına rağmen Gliese 876 d adıyla anılır. 55 Cancri f gezegeni şu anda adında "f" bulunan ilk ve tek gezegendir (55 Cancri sisteminde bulunan beşinci gezegen). Şimdilik "f"nin ötesinde kullanılan başka bir harf yoktur.

55 Cancri, Güneş hariç çevresinde en çok gezegen keşfedilen yıldızdır, bilinenlerin dışında gezegenleri de olabilir. Resimde görülen 55 Cancri f günümüzde "f" harfini alan tek gezegendir.

Sadece iki gezegen sisteminde "olağan dışı" bir şekilde isimlendirilmiş gezegenler bulunur. 1995'te 51 Pegasi b'nin keşfinden önce iki atarca gezegen (PSR B1257+12 B ve PSR B1257+12 C) ölü yıldızlarının pulsar zamanlamasıyla bulundular. O zamanlarda gezegen isimlendirmenin resmi bir yolu olmadığından gezegenler (günümüzdekine benzer bir şekilde) B ve C olarak anıldılar. Ancak adlandırmada, muhtemelen çift yıldızlar için uygulanan yolla, büyük harfler kullanılmıştı. Üçüncü bir gezegen keşfedildiğinde PSR B1257+12 A olarak isimlendirildi (kullanılan mantık basitçe bu gezegenin diğer ikisine oranla yıldıza daha yakın olmasından kaynaklıdır).[29] Bazı adlandırmalarda (genellikle bilimkurguda) gezegenin yıldıza göre konumları göz önüne alınarak Roma rakamları kullanılır, ancak yukarıdaki sebepten bu pratik bir yöntem değildir.

Pulsar PSR B1257+12'nin günümüzde üç gezegeni keşfedilmiştir. Ancak bunlar modern isimlendirme yöntemi kararlaştırılmadan önce keşfedildiğinden yıldıza uzaklıkları sırasında büyük harflerle isimlendirilmiştir.

Eğer bir gezegen çift yıldız olmayan bir sistemin etrafında dönüyorsa yıldızın harfi gezegenin adına eklenir. Eğer gezegen sistemdeki ilk yıldızın yörüngesinde dönüyorsa ve ikincil yıldızlar gezegenden sonra keşfedilmiş veya birincil yıldıza ve gezegene göreli olarak uzaksa isim genellikle ihmal edilir. Örneğin Tau Boötis b bir çift yıldız sisteminin yörüngesindedir, ancak ikincil yıldız hem daha sonra keşfedildiği için hem de gezegene ve birincil yıldıza uzak olduğu için "Tau Boötis Ab" terimi neredeyse hiç kullanılmaz. Ancak (16 Cygni Bb ve 83 Leonis Bb gibi durumlarda) eğer gezegen sistemdeki ikincil yıldızın yörüngesindeyse yıldızın adı her zaman kullanılır. Bazı gezegenler Güneş Sistemi'ndeki gezegenlere benzer ancak resmi olmayan adlar almışlardır. Bu gezegenlerin en ünlülerinden bazıları; Osiris (HD 209458 b), Bellerophon (51 Pegasi b) ve Methuselah (PSR B1620-26 b) şeklinde isimlendirilmiştir.

Tanım

[değiştir | kaynağı değiştir]

Uluslararası Astronomi Birliği'nin gezegen tanımına göre bir gezegen bir yıldızın yörüngesinde dönmelidir.[30] Bununla birlikte UAB'nin şu andaki gezegen tanımı sadece bizim güneş sistemimizi hesaba katar ve bütün güneş dışı gezegenler şimdilik bu tanımdan ayrı tutulur.[31] Güneş dışı gezegenin tanımı takip eden kriterlerle 2001'de belirlendi ve son olarak 2003'te modifiye edildi:


Ayrıca boşlukta dolanan (herhangi bir yıldızın yörüngesinde bulunmayan) ve "başıboş gezegen"[32] ya da "yıldızlararası gezegen" olarak anılan gezegenimsi kütleye sahip cisimler de rapor edildi. Ancak bu cisimler "gezegen" tanımına uymadıkları için bu maddenin konusu değillerdir.

Genel özellikleri

[değiştir | kaynağı değiştir]

Yıldız karakteristikleri

[değiştir | kaynağı değiştir]

En bilinen Güneş dışı gezegenler kabaca Güneş'e benzeyen F, G veya K spektral sınıfındaki anakol yıldızlarının yörüngesindedirler. Bu da basitçe gezegen araştırma programlarının bu tür yıldızlar üzerinde yoğunlaşmasının sebeplerinden biridir. Ancak bu hesaba katıldığında bile istatistiksel analizler düşük kütleli yıldızların (M spektral sınıfından kırmızı cüce) gezegene sahip olma ihtimalinin de düşük olduğunu veya sahip olanların da gezegenleri daha düşük kütleye sahip olacağı için tespit edilmesinin zor olacağını gösterir.[33] Spitzer Uzay Teleskobu tarafından yapılan son gözlemler, "O" spektral sınıfındaki yıldızların Güneş'ten çok daha sıcak olduğunu ve photo-evaporation etkisine yol açan bu özelliğin de gezegen oluşumunu engellediğini gösteriyor.[34]

Yıldızlar başlıca hidrojen ve helyum gibi hafif elementlerden oluşurlar. Ayrıca küçük kesirlerde, demir gibi ağır elementler içerirler. Bu kesir miktarına yıldızın metalliği denir. Metalliği yüksek olan yıldızların gezegene sahip olma ihtimali daha yüksektir ve bunlar daha düşük metalliğe sahip yıldızlara göre daha fazla kütleye sahip olma eğilimindedir.[25]

Titiz spektral gözlemlerde F2 sınıfı yıldızlarından sonra dönme hızının aniden düştüğü bulundu. Güneş'in G sınıfından bir yıldız olduğu dikkate alınmalıdır (F2'den sonra). Güneş Sistemi'nin açısal momentumunun yüzde doksan sekizi gezegenlerin yörüngesel hareketlerinden kaynaklanır. Yalıtılmış bir sistemde açısal momentum ve tabii Güneş'e ait yüzde ikilik oran korunmalıdır.

Ölçülmüş özellikler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Bilinen güneş dışı gezegen adaylarının çoğu doğrudan olmayan yöntemlerle keşfedildi. Dolayısı ile onlara ait sadece belli başlı fiziksel ve yörüngesel parametreler belirlenebildi. Radyal hız metodu ile yörünge eğikliği dışında, yörünge süresi, yarı büyük eksen, dışmerkezlik, açısal uzaklık, periapsis boylamı, enberi zamanı da dahil bütün yörünge elemanları bulundu. Bilinmeyen yörünge eğikliğinin sebebi kütleni bilinmemesi ile ilgilidir, bu yüzden genellikle sadece minimum kütle değeri verilir.

Dikkat çeken Güneş dışı gezegenler

[değiştir | kaynağı değiştir]

İlk keşifler

[değiştir | kaynağı değiştir]

İlk gezegen adayı 6 Ekim 1995 yılında, Dünya'dan 50 ışık yılı uzaklıktaki 51 Pegasi yıldızının çevresinde belirlendi. Araştırmacılar, gezegenin yaklaşık Jüpiter büyüklüğünde, ama yıldız çevresindeki yörüngesinin, Dünya'nın Merkür'ün Güneş'e olan uzaklığından sekiz kat daha yakın olduğunu belirlediler. O günden bu yana keşfedilen yeni gezegenlerin sayısı da hızla arttı. Teleskopların ayna çaplarının giderek artması ve milyonlarca yıldızın aynı anda gözlenmesini sağlayan bilgisayar programları sayesinde son yıllarda gezegen keşiflerinde bir patlama yaşanmıştır.

Diğer dikkat çeken keşifler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Tarih aralıklarına göre diğer dikkati çeken Güneş dışı gezegen keşifleri:

1996 - 2006 arası

[değiştir | kaynağı değiştir]
Yıllara göre Güneş dışı gezegen keşifleri ve keşif metotları.
1996, 47 Ursae Majoris b
Jüpiter-benzeri olan bu gezegen, 17 Ocak 1996 tarihinde keşfedilmiştir. Gezegenin Dünya'ya olan uzaklığı yaklaşık olarak 46 ışık yılı ve kütlesi ise 760 Dünya kütlesidir. Yıldızına olan uzaklığı 320 milyon km. olan gezegen, yaşam kuşağında yer alan soğuk bir dünya olabilir. SETI çerçevesinde radyo sinyalleri için taranmaktadır.
1998, Gliese 876 b
Bir gezegene sahip olan Güneş'e en yakın yıldız Gliese 876 çevresinde dönen gezegen, 22 Haziran 1998 yılında keşfedilmiştir. Bir Kırmızı cüce olan Gliese 876, Güneş'ten 2800 derece daha soğuk, 100 kat daha soluk ve kütlesi Güneş kütlesinin 1/3'üdür. Gezegen yaşam kuşağında bulunmaktadır.
1998, HD 210277 b
9 Eylül 1998 yılında keşfedilmiştir. Yıldızına olan uzaklığı 173 milyon km. ve yüzey sıcaklığı -23 derecedir. Dünya'ya 69 ışık yılı uzaklıkta ve kütleri 391 Dünya kütlesi olan gezegenin bir yılı 436,6 gündür. Gezegenin yörüngesi, uzaklık ve periyot açısından Dünya'nınkini andırmakta; ancak büyük ölçüde eliptikdir.
1999, HD 134987 b
Yıldızına uzaklığı 120 milyon km. olan gezegenin yüzey sıcaklığı 42 derecedir. Gezegenin Dünya'ya uzaklığı yaklaşık olarak 82 ışık yılı, kütlesi 334 Dünya kütlesidir ve gezegen, yaşam kuşağında yer almaktadır.
1999, HD 209458 b
12 Aralık 1999 yılında keşfedilen ve yıldızı önenden geçerken görülen ilk gezegendir. Dünya'ya olan uzaklığı 153 ışık yılı ve kütlesi 200 Dünya kütlesi olan gezegenin yüzey sıcaklığı ise 1037 derecedir.
2001, HD 209458 b
Gök bilimciler, Hubble Uzay Teleskobu'nu kullanarak HD 209458 b'nin atmosfere sahip olduğunun tespit edildiğini duyurdular. Atmosferde beklenenden daha düşük yoğunlukta sodyum bulundu.[35] 2008 yılında bulut katmanının aklık derecesi ölçüldü ve yapı, stratosferik olarak modellendi.
2001, Iota Draconis b
Dev yıldız Iota Draconis'de keşfedilen ilk gezegendir.
Bir sanatçının gözünden atarca gezegen PSR B1620-26 b (keşif 2003)
2003, PSR B1620-26 b
10 temmuz'da, Hubble Uzay Teleskobu'ndan alınan verileri değerlendiren Steinn Sigurdsson liderliğindeki bir ekip, çok yaşlı bir Güneş dışı gezegenin varlığını doğruladılar. Jüpiter'in iki katı büyüklüğünde olan gezegenin yaşı 13 milyar yıl olarak hesap edilmektedir.[36]
2004, Mu Arae c
Ağustos ayında, Mu Arae yörüngesindeki 14 Dünya kütlesi büyüklüğe sahip bir gezegen, Avrupa Güney Gözlemevi tarafından keşfedildi. Kompozisyonuna bağla olarak ilk yayınlarda "sıcak Neptün" veya "süper Dünya" olarak belirtilmiştir.[37]
2M1207 (mavimsi) ve 2M1207b (kızılımsı) kızılötesi fotoğrafı.
2004, 2M1207 b
Bir kahverengi cüce etrafında döndüğü tespit edilen ilk gezegendir. Ayrıca doğrudan fotoğrafı çekilen ilk gezegendir (kızılötesi). 2006'da, 2M1207 etrafında toz diski varlığı tespit edilmiştir.[38]
2005, Gliese 876 d
Haziran ayında, Kırmızı cüce yıldız Gliese 876 etrafında üçüncü gezegenin tespit edildiği duyuruldu.[39]
2005, HD 149026 b
Temmuz ayında, çok büyük bir çekirdeğe sahip olduğu anlaşılan bir gezegen duyuruldu. HD 149026 b gezegeni, HD 149026 yıldızının yörüngesinde ve çekirdeği yaklaşık olarak 70 Dünya kütlesidir.[40]
Bir sanatçının gözüyle OGLE-2005-BLG-390Lb gezegeni.
2006, OGLE-2005-BLG-390Lb
25 Ocak'ta, OGLE-2005-BLG-390Lb'nin keşfi duyuruldu. Bu büyük olasılıkla bugüne kadar bulunan en uzak ve en soğuk gezegendir.[41][42]
2006, HD 69830
Üç adet Neptün kütlesinde gezegeni olan bir gezegen sistemi. b, c ve d gezegenleri; 10, 12 ve 18 Dünya kütlesine sahiptir.[43]

2007 - 2009 arası

[değiştir | kaynağı değiştir]
2007, HD 209458 b ve HD 189733 b
21 Şubat 2007 yılında NASA ve Nature HD 209458 b ve HD 189733 b tayfları doğrudan gözlenen ilk iki Güneş dışı gezegen oldukları haberi yayınlandı.[44][45]
2007, Gliese 581 c
24 Nisan 2007'de Space.com, sıvı halde su bulunan ve yaşam olması muhtemel bir gezegenin varlığını duyurdu.[46]


Notlar

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ 1/5 istatistiğinin amacı doğrultusunda "Güneş benzeri" yıldız, G-tipi yıldız anlamına gelir. Güneş benzeri yıldızlar için yeterli veri mevcut olmadığından bu istatistik K-tipi yıldızlar hakkındaki verilere dayanan tahmini bir değerlendirmedir.
  2. ^ 5'te 1 istatistiğinin amacı doğrultusunda "yaşanabilir bölge", Dünya'nın yıldız akısının 0,25 ila 4 katı (Güneş için 0,5-2 AU'ya karşılık gelir) olan bölge anlamına gelir.
  3. ^ 5'te 1 istatistiğinin amacı doğrultusunda Dünya boyutu, 1-2 Dünya yarıçapı anlamına gelmektedir.
  4. ^ Yıldızların yaklaşık 1/4'ü GK Güneş benzeri yıldızlardır. Galaksimizdeki yıldızların sayısı tam olarak bilinmemektedir fakat toplamda 200 milyar yıldız olduğu varsayılırsa, Samanyolu'nda yaklaşık 50 milyar Güneş benzeri (GK) yıldız bulunur ve bunların yaklaşık 5'te 1'i (%22) ya da 11 milyarı yaşanabilir bölgede Dünya büyüklüğünde gezegenlere sahip olacaktır. Kırmızı cüceler de dahil edildiğinde bu sayı 40 milyara çıkabilir.

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ Seager, S.; Kuchner, M.; Hier-Majumder, C. A.; Militzer, B. (2007). "Mass–radius relationships for solid exoplanets". The Astrophysical Journal. 669 (2). ss. 1279-1297. arXiv:0707.2895 $2. Bibcode:2007ApJ...669.1279S. doi:10.1086/521346. 13 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Kasım 2015. 
  2. ^ "Open Exoplanet Catalogue". GitHub. 14 Kasım 2015. 2 Mayıs 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Kasım 2015. 
  3. ^ Schneider, J. "Interactive Extra-solar Planets Catalog". The Extrasolar Planets Encyclopedia. Erişim tarihi: 20 Ağustos 2024. 
  4. ^ O'Callaghan, Jonthan (23 Ocak 2023). "JWST Heralds a New Dawn for Exoplanet Science – The James Webb Space Telescope is opening an exciting new chapter in the study of exoplanets and the search for life beyond Earth". Scientific American. 24 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ocak 2023. 
  5. ^ F. J. Ballesteros; A. Fernandez-Soto; V. J. Martinez (2019). "Title: Diving into Exoplanets: Are Water Seas the Most Common?". Astrobiology. 19 (5). ss. 642-654. doi:10.1089/ast.2017.1720. hdl:10261/213115. PMID 30789285. 
  6. ^ Cassan, A.; Kubas, D.; Beaulieu, J. -P.; Dominik, M.; Horne, K.; Greenhill, J.; Wambsganss, J.; Menzies, J.; Williams, A.; Jørgensen, U. G.; Udalski, A.; Bennett, D. P.; Albrow, M. D.; Batista, V.; Brillant, S.; Caldwell, J. A. R.; Cole, A.; Coutures, C.; Cook, K. H.; Dieters, S.; Prester, D. D.; Donatowicz, J.; Fouqué, P.; Hill, K.; Kains, N.; Kane, S.; Marquette, J. -B.; Martin, R.; Pollard, K. R.; Sahu, K. C. (11 Ocak 2012). "One or more bound planets per Milky Way star from microlensing observations". Nature. 481 (7380). ss. 167-169. arXiv:1202.0903 $2. Bibcode:2012Natur.481..167C. doi:10.1038/nature10684. PMID 22237108. 
  7. ^ Sanders, R. (4 Kasım 2013). "Astronomers answer key question: How common are habitable planets?". newscenter.berkeley.edu. 7 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Temmuz 2024. 
  8. ^ Petigura, E. A.; Howard, A. W.; Marcy, G. W. (2013). "Prevalence of Earth-size planets orbiting Sun-like stars". Proceedings of the National Academy of Sciences. 110 (48). ss. 19273-19278. arXiv:1311.6806 $2. Bibcode:2013PNAS..11019273P. doi:10.1073/pnas.1319909110. PMC 3845182 $2. PMID 24191033. 
  9. ^ Khan, Amina (4 Kasım 2013). "Milky Way may host billions of Earth-size planets". Los Angeles Times. 6 Kasım 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Kasım 2013. 
  10. ^ "HR 2562 b". Caltech. 1 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2018. 
  11. ^ Konopacky, Quinn M.; Rameau, Julien; Duchêne, Gaspard; Filippazzo, Joseph C.; Giorla Godfrey, Paige A.; Marois, Christian; Nielsen, Eric L. (20 Eylül 2016). "Discovery of a Substellar Companion to the Nearby Debris Disk Host HR 2562" (PDF). The Astrophysical Journal Letters. 829 (1). s. 10. arXiv:1608.06660 $2. Bibcode:2016ApJ...829L...4K. doi:10.3847/2041-8205/829/1/L4. hdl:10150/621980. 24 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 28 Temmuz 2024. 
  12. ^ Maire, A.; Rodet, L.; Lazzoni, C.; Boccaletti, A.; Brandner, W.; Galicher, R.; Cantalloube, F.; Mesa, D.; Klahr, H.; Beust, H.; Chauvin, G.; Desidera, S.; Janson, M.; Keppler, M.; Olofsson, J.; Augereau, J.; Daemgen, S.; Henning, T.; Thébault, P.; Bonnefoy, M.; Feldt, M.; Gratton, R.; Lagrange, A.; Langlois, M.; Meyer, M. R.; Vigan, A.; D’Orazi, V.; Hagelberg, J.; Le Coroller, H.; Ligi, R.; Rouan, D.; Samland, M.; Schmidt, T.; Udry, S.; Zurlo, A.; Abe, L.; Carle, M.; Delboulbé, A.; Feautrier, P.; Magnard, Y.; Maurel, D.; Moulin, T.; Pavlov, A.; Perret, D.; Petit, C.; Ramos, J. R.; Rigal, F.; Roux, A.; Weber, L. (2018). "VLT/SPHERE astrometric confirmation and orbital analysis of the brown dwarf companion HR 2562 B". Astronomy & Astrophysics. Cilt 615. ss. A177. arXiv:1804.04584 $2. Bibcode:2018A&A...615A.177M. doi:10.1051/0004-6361/201732476. 
  13. ^ Bodenheimer, Peter; D'Angelo, Gennaro; Lissauer, Jack J.; Fortney, Jonathan J.; Saumon, Didier (2013). "Deuterium Burning in Massive Giant Planets and Low-mass Brown Dwarfs Formed by Core-nucleated Accretion". The Astrophysical Journal. 770 (2). s. 120. arXiv:1305.0980 $2. Bibcode:2013ApJ...770..120B. doi:10.1088/0004-637X/770/2/120. 
  14. ^ Zachos, Elaine (5 Şubat 2018). "More Than a Trillion Planets Could Exist Beyond Our Galaxy – A new study gives the first evidence that exoplanets exist beyond the Milky Way". National Geographic Society. 28 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2018. 
  15. ^ Mandelbaum, Ryan F. (5 Şubat 2018). "Scientists Find Evidence of Thousands of Planets in Distant Galaxy". Gizmodo. 16 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2018. 
  16. ^ Anglada-Escudé, Guillem; Amado, Pedro J.; Barnes, John; ve diğerleri. (2016). "A terrestrial planet candidate in a temperate orbit around Proxima Centauri". Nature. 536 (7617). ss. 437-440. arXiv:1609.03449 $2. Bibcode:2016Natur.536..437A. doi:10.1038/nature19106. PMID 27558064. 3 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Temmuz 2024. 
  17. ^ Overbye, Dennis (6 Ocak 2015). "As Ranks of Goldilocks Planets Grow, Astronomers Consider What's Next". The New York Times. 1 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  18. ^ Beichman, C.; Gelino, Christopher R.; Kirkpatrick, J. Davy; Cushing, Michael C.; Dodson-Robinson, Sally; Marley, Mark S.; Morley, Caroline V.; Wright, E. L. (2014). "WISE Y Dwarfs As Probes of the Brown Dwarf-Exoplanet Connection". The Astrophysical Journal. 783 (2). s. 68. arXiv:1401.1194 $2. Bibcode:2014ApJ...783...68B. doi:10.1088/0004-637X/783/2/68. 
  19. ^ Drake, Nadia (13 Mart 2014). "A Guide to Lonely Planets in the Galaxy". National Geographic (İngilizce). 18 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ocak 2022. 
  20. ^ Strigari, L. E.; Barnabè, M.; Marshall, P. J.; Blandford, R. D. (2012). "Nomads of the Galaxy". Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. 423 (2). ss. 1856-1865. arXiv:1201.2687 $2. Bibcode:2012MNRAS.423.1856S. doi:10.1111/j.1365-2966.2012.21009.x.  Samanyolu'ndaki 0,08 ile 1 Güneş kütlesi arasındaki ana kol yıldızı başına, Mars'ın kütlesine yakın (>10-6) yaklaşık 700 gök cismi olduğu tahmin edilmektedir ve bunlardan milyarlarca vardır.
  21. ^ "Arşiv". Tansu Taylan. 15 Ocak 2019. 28 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ocak 2019. 
  22. ^ "Arşiv". Pat Brennan. 15 Ocak 2022. 25 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ocak 2022. 
  23. ^ "Keşfedilen gezegen sayısı". Makale. Ethem Derman. 24 Mart 2022. 26 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2022. 
  24. ^ "Merkür benzeri öte gezegen". Makale. Mahir Emin Ocak. 28 Temmuz 2018. 24 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Temmuz 2018. 
  25. ^ a b Marcy, G.; Butler, R.; Fischer, D.; et.al. (2005). "Observed Properties of Exoplanets: Masses, Orbits and Metallicities". Progress of Theoretical Physics Supplement. Cilt 158. ss. 24 - 42. doi:10.1143/PTPS.158.24. 2 Ekim 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ekim 2020. 
  26. ^ "Terrestrial Planet Finder science goals: Detecting signs of life". JPL Terrestrial Planet Finder website. 17 Kasım 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Temmuz 2006. 
  27. ^ Campbell, B.; Walker, G. A. H.; Yang, S. (1988). "A search for substellar companions to solar-type stars". Astrophysical Journal, Part 1. Cilt 331. ss. 902 - 921. doi:10.1086/166608. 11 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2008. 
  28. ^ An especially simple and inexpensive method for measuring radial velocity is “externally dispersed interferometry.” See the following Web site: http://www.spectralfringe.org/EDI/ 3 Nisan 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. . See also: Erskine, Edelstein, Harbeck and Lloyd, “Externally dispersed interferometry for planetary studies,” in Techniques and Instrumentation for Detection of Exoplanets II, Daniel R. Coulter, ed., Proceedings of the SPIE *, vol. 5905, pages 249-260 (2005). (14 page extract 28 Ocak 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.). (* SPIE = Society of Photo-optical Instrumentation Engineers; renamed: International Society for Optical Engineering)
  29. ^ "Extrasolar Planets". 5 Haziran 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Temmuz 2008. 
  30. ^ "Working Group on Extrasolar Planets: Definition of a "Planet"". IAU position statement. 28 Şubat 2003. 9 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Eylül 2006. 
  31. ^ "Why Planets Will Never Be Defined". 2006. 19 Temmuz 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Şubat 2008. 
  32. ^ Bilim ve Teknik Dergisi 4 Aralık 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Başıboş gezegen
  33. ^ Bonfils, X.; Forveille, T.; Delfosse, X.; et.al. (2005). "The HARPS search for southern extra-solar planets VI: A Neptune-mass planet around the nearby M dwarf Gl 581". Astronomy & Astrophysics. Cilt 443. ss. L15 - L18. doi:10.1051/0004-6361:200500193. 
  34. ^ Linda Vu (3 Ekim 2006). "Planets Prefer Safe Neighborhoods". 7 Haziran 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Eylül 2007. 
  35. ^ Charbonneau; ve diğerleri. (2002). "Detection of an Extrasolar Planet Atmosphere". The Astrophysical Journal. 568 (1). ss. 377 - 384. doi:10.1086/338770. [ölü/kırık bağlantı]
  36. ^ Sigurdsson, S.; Richer, H.B.; Hansen, B.M.; Stairs I.H.; Thorsett, S.E. (2003). "A Young White Dwarf Companion to Pulsar B1620-26: Evidence for Early Planet Formation". Science. 301 (5630). ss. 193 - 196. doi:10.1126/science.1086326. PMID 12855802. 
  37. ^ "Fourteen Times the Earth - ESO HARPS Instrument Discovers Smallest Ever Extra-Solar Planet", ESO website, 25 Ekim 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 7 Mayıs 2006 
  38. ^ Mohanty, Subhanjoy (2006). R. Jayawardhana, N. Huelamo, E. Mamajek (Ed.). "The Planetary Mass Companion 2MASS1207-3932 B: Temperature, Mass and Evidence for an Edge-On Disk". American Astronomical Society. 19 Aralık 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Temmuz 2008. 
  39. ^ Rivera; ve diğerleri. (2005). "A 7.5 Me Planet Orbiting the Nearby Star GJ 876". The Astrophysical Journal. 634 (1). ss. 625 - 640. doi:10.1086/491669. [ölü/kırık bağlantı]
  40. ^ Sato, B.; Fischer, D.; Henry, G.; Laughlin, G.; Butler, R.; Marcy, G.; Vogt, S.; Bodenheimer, P.; Ida, S.; Toyota, E.; Wolf, A.; Valenti, J.; Boyd, L.; Johnson, J.; Wright, J.; Ammons, M.; Robinson, S.; Strader, J.; McCarthy, C.; Tah, K.; Minniti, D. (2005). "The N2K Consortium II: A Transiting Hot Saturn around HD 149026 with a Large Dense Core". The Astrophysical Journal. Cilt 633. ss. 465 - 473. doi:10.1086/449306. 
  41. ^ J.-P. Beaulieu; D.P. Bennett; P. Fouque; A. Williams; M. Dominik; U.G. Jorgensen; D. Kubas; A. Cassan; C. Coutures; J. Greenhill; K. Hill; J. Menzies; P.D. Sackett; M. Albrow; S. Brillant; J.A.R. Caldwell; J.J. Calitz; K.H. Cook; E. Corrales; M. Desort; S. Dieters; D. Dominis; J. Donatowicz; M. Hoffman; S. Kane; J.-B. Marquette; R. Martin; P. Meintjes; K. Pollard; K. Sahu; C. Vinter; J. Wambsganss; K. Woller; K. Horne; I. Steele; D. Bramich; M. Burgdorf; C. Snodgrass; M. Bode; A. Udalski; M. Szymanski; M. Kubiak; T. Wieckowski; G. Pietrzynski; I. Soszynski; O. Szewczyk; L. Wyrzykowski; B. Paczynski (2006). "Discovery of a Cool Planet of 5.5 Earth Masses Through Gravitational Microlensing". Nature. Cilt 439. ss. 437 - 440. doi:10.1038/nature04441. 9 Haziran 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Nisan 2009. 
  42. ^ "Kiwis help discover new planet". One News. 26 Ocak 2006. 6 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mayıs 2006. 
  43. ^ "Trio of Neptunes and their belt". 18 Mayıs 2006. 23 Ekim 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Haziran 2007. 
  44. ^ NASA's Spitzer First To Crack Open Light of Faraway Worlds 15 Temmuz 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Spitzer.caltech.edu 2007-02-21 Retrieved on 2008-07-17
  45. ^ A spectrum of an extrasolar planet 30 Haziran 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Nature.com 2007-02-01 Nature 445, 892-895 (22 Şubat 2007); doi:10.1038/nature05636 Retrieved on 2008-07-17
  46. ^ Ker Than (24 Nisan 2007). "Major Discovery: New Planet Could Harbor Water and Life". 24 Aralık 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Nisan 2007. 

Dış bağlantılar

[değiştir | kaynağı değiştir]
Araştırma projeleri
Kaynaklar
Haberler


"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Ötegezegen&oldid=34006628" sayfasından alınmıştır