Zehirlenme

Zehirlenme, kimyasal bir maddenin canlı organizma üzerindeki patolojik etkisidir. Görece küçük miktarlarda kimyasal ya da biyokimyasal etki gösteren zehir, süresi ve ağırlığı değişebilen bir hastalık haline ya da ölüme yol açar.^[1]^[2]^[3] Adli tıp uzmanları, zehirlenme olgularını 3 orijine ayırarak inceler:^[4]

Kaza
İntihar
Cinayet

Haşhaş Bitkisi - Eroin zehirlenmesinin ham maddesi

Zehirli mantarlar - Karaciğer ve böbrek yetmezliğiyle ölüme neden olurlar

Zehirlenmelerin başlıca nedenleri ilaçlar, keyif verici maddeler, ev kaynaklı, doğal kaynaklı, besin kaynaklı, endüstriyel ve işyeri kaynaklı, tarımsal kaynaklı toksik maddeler ve kimyasal savaş ajanlarıdır.^[1]^[2]^[3]^[4]^[5] Zehirlenme nedeni olan maddelerin organizmaya girişi, gastrointestinal, solunum, deri, mukozalar, göz ve intravenöz yollardan olabilir. Genellikle karaciğerden metabolize olarak böbrekler ya da safra yolu ile atılırlar. İntihar orijinli zehirlenmelerde pestisidler ve antidepresanlar dikkati çeker. Ülkemizdeki zehirlenmelerin büyük bölümü kaza orijinli akut zehirlenme niteliğindedir; belirtiler kısa sürede ortaya çıkar ve tanıda güçlük çekilmez.^[4]

Kaza orijinli zehirlenmeler

Açıkta bırakılan ilaç tabletlerinin çocuklar tarafından yenilmesi/yutulması
Tarım ilacı (pestisid) torbalarına ya da şişelerine konulmuş gıda maddelerinin tüketilmesi
Tatlı olan sıvı kimyasalların içeceklere karışması (etilen glikol)
Metil alkol zehirlenmeleri
Toplu taşıma araçlarının koltuklarındaki kirlilik (koltuklar üzerine konmuş kimyasal madde içeren kutulardan/torbalardan sızmalar)
Duvar kağıtları ya da seramik eşyalardaki kimyasal maddelerin açığa çıkması
Aşırı dozda tarım ilacı kullanılması
Rafine (işlenmiş) yiyeceklerdeki katkı maddeleri
Fabrika ve ev atıklarıyla kirlenmiş içme suları
Aşırı doz ilaçların toksik etkilerine bağlı organ zararları
Aşırı doz uyutucu-uyarıcı madde etkisi (örnek: eroin)
Fitoterapi amacıyla kullanılan bitkilerden kaynaklanan zehirlenmeler
Bozuk gıda maddelerinin neden olduğu bireysel ya da toplu zehirlenmeler
Mantar zehirlenmeleri (amanita phalloides)
Zehirlenme riski bulunan işyerlerinde gereken önlemlerin alınmaması
Parazit hastalıklarının tedavisi için deriye tarım ilacı sürülmesi
Fosil yakıtı kökenli zehirlenmeler (karbonmonoksid)
Kuyu gazları zehirlenmeleri
Kapalı ortamlardaki zehirli gazlar (soba kaçakları, havagazı, doğal gaz, ekzost gazı, vb)

Zehirlenmelerde genel etki mekanizmaları

Toksik maddelerin kimyasal etkileri hücre düzeyinde başlar. Hücrelerin reseptör bağlarının bozulması, hücre zarı işlevlerinin aksaması, enerji mekanizmasının bozulması, kalsiyum homeostazisinin etkilenmesi, hücre ölümleri ve hücrelerin genetik sistemindeki bozulmalar başlıcalarıdır. Zehirlenme olgularında saptanan başlıca klinik belirtiler aşağıdaki faktörlerin etkisine göre şekillenir:^[1]^[5]

Maddeye özgü faktörler

Toksik maddenin...

Miktarı
Etkinliği
Biyoaktivitesi
Enzimlere etkisi (uyarma ya da baskılama)

Hastaya özgü faktörler

Geçirdiği hastalıklar
Kullandığı ilaçlar
Böbrek fonksiyonları bulguları
Hastaneye gelme zamanı

Toksik sendrom (toksidrom)

Toksik sendrom (toksidrom), bir maddeyle karşı karşıya kalındıktan sonra, hastanın gözlenmesi sırasında görülen bulgu ve semptomların toplamıdır. Zehirlenme nedeni olan madde kesin olarak tanımlandığı zaman yararlıdır. Toksidromlardan örnekler:^[5]

Kolinerjik sendrom: İshal, aşırı idrar, gözbebeğinde küçülme, bradikardi, bulantı, gözlerde yaşarma, tükürük salgısı artışı
Sempatomimetik sendrom: Aşırı terleme ve dehidrayon, gözbebeğinde büyüme, taşikardi, hipertansiyon, hipertermi, kaslarda istemsiz kasılmalar
Narkotik Sendrom: Gözbebeğinde küçülme, solunumda yavaşlama, bradikardi, hipotansiyon, koma

Zehir kapsamına giren maddeler

Korozif Kimyasal Maddeler

Genel hücre zehirleridir, yerel etkilidirler. Girdikleri ya da değdikleri yerdeki hücreleri proteinlerini pıhtılaştırırlar. Deride ve mukozalarda erozyonlara ve ülserlere neden olurlar. Asit ve alkaliler, antiseptikler (fenol, krezol, lizol), inorganik oksidanlar (permanganat, klorat) bu tür etki gösterirler. Bazılarının sistemik etkisi de vardır.^[1]^[3] Örnekler:

Kana geçen oksalik asit, kan kalsiyumu ile suda erimeyen tuzlar yapar; hipokalsemi ve buna bağlı tetani görülür,
Kana geçen fenol, karaciğer ve böbreklerde nekrozlar yapar; üremi ve ikter olur (hepatorenal sendrom),
İnorganik oksidanlar hemoliz yaparlar.

Asitler: Asetik asit, formik asit, nitrik asit, pikrik asit, sülfat asidi, hidroklorik asit, fosforik asit, vb

Doku proteinleriyle birleşerek asit proteinatlar yaparlar
Hemoglobini hematine dönüştürürler
Deri, mukoza, konjunktiva ülserleri
Yutulursa yemek borusu ve mide kanaması
Konsantre buharı solunursa gırtlak (glottis) ve akciğer ödemi
Seyreltik asit buharının kronik solunmasında dişlerde erozyon, çene kemiklerinde nekroz, pnömoni

Alkaliler: Hidroksidler, çimento, etilaminler, dietilaminler, sodyum ve potasyum karbonat, sodyum fosfat, sodyum silikat, kalsiyum oksid, kalsiyum hidroksid

Vücut proteinleriyle proteinatlar, yağ dokusuyla sabun oluştururlar
Geniş nekrozlar
Yutulduklarında özofagus-mide lezyonları, mide delinmesi
Yutan kişilerde yemek borusu (özofagus) darlığı önemli sekel

Korozif gazlar: Azot oksidleri - NO, NO2, NO3, N2O5, N2O

Saf NO solunmasında alyuvarlar bozulur (hemoglobin methemoglobine dönüşür)
Kronik NO₂ (silo gazı) solunmasında akciğer yangısı (bronchiolitis fibrosa cystica)
Kükürt oksidleri (SO₂, SO₃) akut zehirlenmelerinde güçlü akciğer ödemi ve lobüler pnömoni; smog yoluyla KOAH ve göz lezyonları (keratit, konjunktivit)
Amonyak ve amonyum hidroksid gazları mukozalarda zedelenme, akciğer ödemi ve pnömoni

Fluor ve türevleri bileşikler:

Fluor, fluor tuzları ve hidrojen flüorür buharlarının solunmasında akut akciğer ödemi ve pnömoni
Azot trifluorür, hemoglobinin yapısını bozar.
Bromin pentafluorür, karaciğer ve böbrek zararlarına yol açar
Sodyum fluorür ve sodyum silikofluorür, solunum felci yapar
Hidrojen fluorür, kandaki kalsiyumu bağlar, hipokalsemi bulguları saptanır

Klor ve türevleri: Çamaşır suyu (hipoklorid) akciğer ödemi yapar.

Metallerin ve Metal tuzlarının etkileri

Protoplazma zehirleri olan metaller ve metal tuzları genellikle kan dolaşımına karışarak sistemik etki gösterirler, organlarda birikebilirler.^[1]^[4]

Kadmiyum: Solunum yoluyla alındığında akut akciğer ödemi, akut kadmiyum pnömonisi gelişir. Ağızdan alındığında karaciğer ve böbrek zararları olur. Kronik kadmiyum zehirlenmeleri nefrotoksik etki yapar; ayrıca böbrek taşları (nefrolityaz), akciğerlerde fibrozis, prostat ve akciğer kanseri riski oluşur.

Krom: Akut zehirlenmelerde deri ve mukoza ülserleri, korozif yanıklar, akut tubuler nekroz, karaciğer epitel hücrelerinde dejenerasyon ve nekrozlar saptanır. Kronik zehirlenme olgularında böbrek tubulus hücrelerinde dejenerasyon, üst solunum yolları yangıları, burun mukozasında krom delikleri oluşur; sigara içenlerde akciğer karsinomu riskini arttırır.

Bakır: Akut zehirlenmelerde dermatit, midede erozyonlar ve ülser, karaciğerde dejenerasyonlar görülür. Kronik zehirlenme akciğerde fibrozis ve kanser, karaciğerde dejeneratif değişiklikler ve siroz gelişebilir.

Nikel: Akut zehirlenme olgularında kontakt dermatit, hemorajik gastrit ve ülser, akut akciğer ödemi ve pnömoni gelişebilir. Dermatit, burun polipleri, nazal septum perforasyonları, akciğerde fibrozis ve kanser kronik nikel zehirlenmelerine özgü bulgulardır.

Cıva: Hücrelerin sülfidril içeren enzim sistemlerini bozar. Akut cıva zehirlenmelerinde ağız mukozası yangıları (stomatit), akciğer patolojileri (nekrotizan bronşiyolit, akut akciğer ödemi, pnömoni, pnömotoraks) ve mide-bağırsak erozyonları/ülserleri ve kanamaları ile böbrek patolojileri (akut tubuler nekroz, hemorajik glomerülonefrit) görülür. Kronik cıva zehirlenmesinde beyinde birikme bulguları önemlidir (Minimata hastalığı; beyincik atrofisi ve demans bulguları). Ayrıca, nefrotik sendrom, ülserli stomatit, dişetlerinde gri-yeşil çizgilenme, dişlerde dökülmeler görülür.

Kurşun: Akut zehirlenmelerde klinik tablo hızlı gelişir; beyin ödemi, beyin ve serebellum (beyincik) nekrozları, böbrek yetmezliği ile ölüm olabilir. Kronik kurşun zehirlenmelerinde hipokrom anemi, ateroskleroz, böbrek patolojileri (proksimal tubulus dejenenerasyonları, nefroskleroz), hipertansiyon ve kalp hipertrofisi, dişetlerinde mavi-siyah çizgilenme, abdominal kramplar, abortuslar, çocuklarda uzun kemiklerin uçlarında kurşun çizgileri, çocuklarda kurşun ensefalopatisi ve serebellum atrofisi, erişkinlerde periferik sinirlerde motor nöropatilere bağlı elbileği ve ayakbileği düşmesi sık görülür.

Arsenik: Akut arsenik zehirlenmesinde, ağız yoluyla alındığında hemorajik gastroenterit, karaciğer ve böbrek dejenerasyonları (ikter ve anüri), periferik nöropatiler gelişir. Arsin gazı solunumuyla akut akciğer ödemi ve hemoliz ile kısa sürede ölüme neden olur. Kronik zehirlenmelerde gövde derisinde su damlası şeklinde melanin artışı, ellerde ve ayaklarda hiperkeratoz (arsenik keratozu), kıllarda dökülmeler, dermatit bulguları, periferik sinir patolojileri (periferik nöropati, optik nörit), karaciğerde zararları ve karaciğerde angiosarkom, kalp yetmezliği, kronik nefrit, santral sinir sistemi lezyonları gelişebilir.

Fosfor: Akut fosfor zehirlenmelerinde sindirim kanalında hemorajik erozyonlar, seröz zarlarda peteşiyal kanamalar, fokal myokard nekrozları, karaciğer ve böbrek nekrozları, akut akciğer ödemi görülür. Karaciğerde yağlanma, kemiklerde (özellikle altçenede) osteomyelit, deriye temasla (sarı fosfor) geç iyileşen yanıklar kronik zehirlenmeslerin başlıca bulgularıdır.

Antimuan: Akut zehirlenmelerde akut hemorajik nefrit (böbrek yetmezliği), karaciğer zararları, hemoliz; kronik zehirlenmelerde ise deride püstüller oluşur.

Alkoller

Etil alkol: Akut etil alkol zehirlenmesi ölüme yol açabilir; karaciğerde fokal nekrozlar (akut alkolizm hepatiti) ve sarılık (ikter), kalpte alkolik myokardit gelişir. Nöropsikiyatrik bulguların oluşturduğu davranış ve hareket bozukluklarına “parti sendromu” ya da “sarhoşluk” nitelemesi yapılır.^[1]^[2]^[4]

Kronik alkolizm başlı başına bir hastalıktır. En önemli etki karaciğerde saptanır (alkolik hepatit ve siroz). Zieve sendromunda tabloya hemolitik anemi bulguları da eşlik eder. Kronik alkoliklerin virüs hepatitine aşırı duyarlı olmaları ve proteinden eksik beslenmeleri karaciğer lezyonlarının güçlü olmasına yol açar. Sindirim kanalı ülserleri, pankreatit ve pankreas taşları, karaciğer sirozundan primer karaciğer karsinomu çıkması, alkolik kardiyomyopati ve alkolik myopati kronik alkoliklerde saptanan önemli hastalıklardır. Ağız, yemek borusu, mide ve pankreas karsinomu riski artar. Alkol alan gebelerde abortuslar, bebeklerinde zeka ve gelişme geriliği bulguları izlenir.

Beyin fonksiyonlarının giderek azalması, duygu ve düşünce dalgalanmaları, alkol paranoyası ve benzeri çok sayıda psikiyatrik bozukluk kronik alkolizmin kaçınılmaz sonuçlarıdır. Kronik alkoliklerde vitamin eksikliği nedeniyle oluşan önemli patolojiler saptanır:

B₁ vitamini (Tiamin) eksikliği: Wernicke ensefalopatisi + Korsakoff psikozu (Wernicke-Korsakoff sendromu)
Folik asit (B₉ vitamini) eksikliği: Kansızlık (megaloblastik anemi)
B₆ vitamini (Piridoksin) eksikliği: Kansızlık (sideroblastik anemi)
A vitamini eksikliği: Göz patolojileri

Metil alkol: Sanayi alkolüdür. Etil alkolden çok daha ucuz olduğu için kaçak alkollü içki üretiminde kullanılır. Sindirim yoluyla alınmasından sonra kana geçer ve formik aside indirgenir. Bu madde retina hücrelerini ve optik siniri bozarak tam körlük yapar. Ağır zehirlenmelerde nörotoksik etki, metabolik asidoz, akut hemorajik pankreatit ve böbrekteki dejenerasyonlar ölümle sonlanır. Solunum yoluyla girdiğinde akciğerde ödem ve kanamalar olur.

Etilen glikol: Otolarda antifriz olarak kullanılan maddedir. Şekerli tadı nedeniyle çocuk zehirlenmeleri sıkça görülür. Kanda oksalik aside indirgenir, kalsiyumu bağlayarak hipokalsemi ve tetani yapar. Akciğer, kalp, böbrekler ve beyinde kalsiyum oksalat kristaller oluşur. Ağır zehirlenmeler metabolik asidozla ölüme neden olur.

Hidrokarbonlar

Gazyağı, benzin, benzen, toluen, ksilen, mazot, kerosen, madensel yağlar, terbentin başlıcalarıdır. Kalpte myokard nekrozu, geç dönemde hipertrofik kardiyomyopati nedenidir. Deride yanıklar, kontakt dermatiti, ekzema, nekroz oluşur. Sindirim kanalında gastrite ve erozyonlara, karaciğerde hepatosellüler nekroza, böbreklerde akut tubuler nekroza neden olabilir.^[1]^[2]^[4]

Tarım İlaçları (Pestisidler)

İnsektisidler: İnsektisidler sinekler, böcekler, vb zararlı canlılara karşı üretilmiş, bazıları oldukça güçlü zehirlerdir. Organofosfat ve Karbamat sınıfı insektisidler asetilkolinesteraz inhibisyonu yaparak solunum ve dolaşım durmasına neden olurlar. Organoklorinlerin en önemli etkisi hipoksidir..^[1]^[2]^[4]

Rodentisidler: Fare zehirleri olarak bilinir; kemirgenlere karşı kullanılır. İçeriklerine göre farklı etkileri vardır:

Talyum içerenler: Mitokondrial sistemi bozar
Sodyum monofluoroasetat içerenler: Kalp ve beyin işlevlerini etkiler
Striknin içerenler: Motor sinirlerin iletisini bozar
Çinko fosfid içerenler: Mide kanaması, kardiyovasküler ve solunum sistemi etkilenmesi, hepatorenal sendrom nedenidir
Arsenik içerenler: Mide kanaması ve kardiyovasküler kollaps yapar
Elementer fosfor içerenler: Kardiyovasküler kollapsa ve hepatorenal sendroma yol açar

Herbisidler (Parakuat): İstenmeyen (yabanıl) bitkileri yok ederek tarımda verimi artırmak amacıyla kullanılır. Zehirlenmelerinde orofarinkste erozyon ve ülserler, farinkste fibrinli membranlar; yemek borusu delinmesi (özofagus perforasyonu); böbreklerde akut tubuler nekroz; akciğerlerde akut akciğer ödemi ve kanama, fibrozis; pankreas yangısı (pankreatit); karaciğerde ve adrenallerde nekroz; beyinde ödem görülür.

Zehir etkisi: Sistemlere ve Organlara Etkiler

Santral sinir sistemini etkileyenler^[1]^[3]^[4]

Maddeler: Alkol, İlaçlar (barbitüratlar, antikonvülzanlar, antidepresanlar, antipsikotikler, salisilat, antikolinerjikler, MAO inhibitörleri, striknin), Opium alkaloidleri (eroin, morfin, kodein), Klorlu hidrokarbonlar, Mantarlar (halüsojen türler)
Etkiler: Ani gelişen bilinç bozuklukları, Konvülsüyonlar, Beyin ödemi, Refleks değişiklikleri, Solunum depresyonu, Pupil değişiklikleri, Solunum arresti

Solunum sistemini etkileyenler^[1]^[3]^[4]

Maddeler: Toksik gazlar, Siyanür, İlaçlar (salisilat, sedatifler), Alkol, Opium alkaloidleri (eroin, morfin, kodein), Kimyasal madde aspirasyonu
Etkiler: Hipoksi ve/veya hiperkapni, Akciğer grafisinde infiltrasyon, Akut solunum sıkıntısı sendromu (ARDS), Respiratuvar asidoz, Solunum durması (arresti)

Kalp-Damar sistemini etkileyenler^[1]^[3]^[4]

Maddeler: Alkol, Amfetaminler, İlaçlar (antikolinerjikler, salisilat, sempatomimetikler, teofilin, trisiklikler, beta reseptör antagonistleri, dijital, kolinesteraz inhibitörleri, sedatifler, antiaritmikler, antihipertansifler)
Etkiler: EKG bozuklukları, aritmiler, bradikardi, taşikardi, hipotansiyon, hipertansiyon, A-V bloklar, kardiyak arrest

Karaciğeri etkileyenler^[1]^[3]^[4]

Maddeler: Alkol, İlaçlar (asetaminofen, izoniyazid, rifampisin, tetrasiklin, NSAİD, kolşisin, halotan, eritromisin, karbamazepin, klorpromazin), Karbon tetraklorür, Zehirli mantarlar (amanita phalloides)
Etkiler: Bilinç değişikliği, Ani başlayan sarılık, Karaciğer enzimlerinde ani ve ilerleyici bozukluk, Hipoglisemi, Karaciğer yetmezliği

Böbrekleri etkileyenler^[1]^[3]^[4]

Maddeler: İlaçlar (analjezikler, aminoglikozidler, klorat, siklosporin), Zehirli mantarlar (amanita phalloides), Etilen glikol, Ağır metaller, Klorlu hidrokarbonlar, Arsin, Naftalen
Etkiler: Böbrek yetmezliği (oligüri ya da anüri, üremi), Metabolik asidoz, Hematüri, Hiperkalemi

Zehirlenme olgularında tedavi

Hastayla karşılaşan doktor hastaya ilk müdahale olarak neler yapacağını bilmelidir.^[5] Önce hasta sonra zehir tedavi edilmelidir. Tedavi olay yerinde başlamalı, acil serviste sürmeli ve gerekirse yoğun bakımda devam etmelidir. Tedaviyi belirleyecek olan doktor neleri bilmelidir?^[5]

Tıbbi öyküyü
Yaşamsal organların desteğinin önemini
Destek tedavilerini
Antidotları
Sık görülen zehirlenmelerin farmakolojisini
Toksik maddenin eliminasyon yöntemlerini
Hasta ve yakınlarına yeterli emosyonel destek vermeyi, bilmelidir.

Tedavi şeklini belirleyecek olan doktor, güvenilir kaynaklardan tıbbi öyküyü almalı, hastanın hangi maddeyi, ne kadar, ne zaman, nasıl, neden aldığını araştırmalı, kaç kişinin zehirlendiğini ve ek başka bir madde alımını araştırmalıdır. Herhangi bir zehirlenme hastasıyla ilk karşılaşıldığında hastanın durumunun ön değerlendirilmesi için aşağıdaki sorulara yanıt aranmalıdır:^[5]

Hasta komada mı?
Solunum, kalp-damar ve böbrek fonksiyonları ne durumda?
Sıvı-elektrolit, asit-baz durumu nasıl?
Fizik ve laboratuvar inceleme sonuçları nasıl?
Kanda toksik madde var mı ve varsa düzeyleri yüksek mi?

Zehirlenme tedavisi; semptomatik ve destekleyici tedavi, zehiri uzaklaştırma ve spesifik tedavi yöntemlerinden oluşur.

Ayrıca bakınız

Kaynakça

^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m Klaassen CD (editor). Casarett & Doull’s Toxicology: The Basic Science of Poisons, 9th edition. McGraw-Hill, New York-Toronto-London-Milan, 2019
^ ^a ^b ^c ^d ^e Kumar V, Abbas AK, Aster JC. Robbins and Cotran Pathologic Basis of Disease. 9th edt., Elsevier Saunders, Philadelphia, 2015
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h T.C. Sağlık Bakanlığı. Birinci basamak zehirlenmeler tanı ve tedavi rehberleri, Refik Saydam Hıfzıssıhha Merkezi Baskanlığı, Yücel Ofset Matbaacılık, Ankara, 2007
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l Çöloğlu AS. Kimyasal Zararlara Bağlı Ölümler. Adli Tıp Ders Kitabı, s.183-229, Editörler: C.Çakalır, Z.Soysal, İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Yayınları, Rektörlük No.: 4165, Fakülte No.: 224, İ.Ü. Basımevi ve Film Merkezi, İstanbul, 1999
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Karabıyık L. Zehirlenmeler, Gazi Üniversitesi Tıp Fakültesi, PDF, 21.03.2020 [1]^{[ölü/kırık bağlantı]}

Hastalık ile ilgili bu madde taslak seviyesindedir. Madde içeriğini genişleterek Vikipedi'ye katkı sağlayabilirsiniz.

Toksikoloji ile ilgili bu madde taslak seviyesindedir. Madde içeriğini genişleterek Vikipedi'ye katkı sağlayabilirsiniz.

[:0-1] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m Klaassen CD (editor). Casarett & Doull’s Toxicology: The Basic Science of Poisons, 9th edition. McGraw-Hill, New York-Toronto-London-Milan, 2019

[:1-2] Kumar V, Abbas AK, Aster JC. Robbins and Cotran Pathologic Basis of Disease. 9th edt., Elsevier Saunders, Philadelphia, 2015

[:2-3] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h T.C. Sağlık Bakanlığı. Birinci basamak zehirlenmeler tanı ve tedavi rehberleri, Refik Saydam Hıfzıssıhha Merkezi Baskanlığı, Yücel Ofset Matbaacılık, Ankara, 2007

[:3-4] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l Çöloğlu AS. Kimyasal Zararlara Bağlı Ölümler. Adli Tıp Ders Kitabı, s.183-229, Editörler: C.Çakalır, Z.Soysal, İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Yayınları, Rektörlük No.: 4165, Fakülte No.: 224, İ.Ü. Basımevi ve Film Merkezi, İstanbul, 1999

[:4-5] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Karabıyık L. Zehirlenmeler, Gazi Üniversitesi Tıp Fakültesi, PDF, 21.03.2020 [1]^{[ölü/kırık bağlantı]}

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]