Keçi
Keçi ya da evcil keçi (Capra aegagrus hircus), boynuzlugiller (Bovidae) familyasının Caprinae alt familyasından Capra aegagrus hircus alt türünü oluşturan çift toynaklılara verilen ad. Evcil keçiler, Doğu Avrupa ve Orta Doğu'da yaşayan yaban keçisinden evcilleştirilmiş olup, insanlar tarafından ilk evcilleştirilen hayvanlardan biridir.[1]
| Keçi | |||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | |||||||||||||||||||||
| Korunma durumu | |||||||||||||||||||||
| Evcil hayvan | |||||||||||||||||||||
Biyolojik sınıflandırma  | |||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||
| Üçlü adlandırma | |||||||||||||||||||||
| Capra aegagrus hircus (Linnaeus, 1758) | |||||||||||||||||||||
| Sinonimler | |||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||
2011 senesinde BM Gıda ve Tarım Örgütü dünyada 924 milyondan fazla keçinin yaşadığını tahmin etmiştir.[2]
Etimoloji ve isimlendirme
değiştir
Keçi ismi Eski Türkçe keçi anlamına gelen eçkü sözcüğü ile eş kökenlidir. Güneybatı Oğuz dilleri dışında yer alan Türk dillerinde de keçi yerine eçkü ve benzer kelimelerin kullanımı yaygındır.[3] Keçilerin yavrusuna oğlak, erkeğine teke, bir yaşındaki erkek ve dişisine ise çepiş denmektedir. Oğlak, yavru anlamına gelen Eski Türkçe oġul sözcüğünden +Ak ekiyle türetilmiştir ve teke kelimesinin kökenleri de Eski Türkçeye dayanmaktadır.[4][5]
Yetiştirme ve kullanım
değiştir
Keçiler sarp yamaçlara rahat tırmanır, patika ve uçurumlar kenarında dolaşmaktan çekinmezler. Bundan dolayı zor geçitlere keçiyolu denir. Taze filiz ve yaprakları severler. Ağaçların büyüme zamanlarında yeni açılgınlarını yediklerinden baharda zararlı olabilirler. Son yıllarda yapılan araştırmalarda ormana zarar verdikleri tezini çürüten bilim insanları vardır.[kaynak belirtilmeli] Aksine ormanın yangına karşı korunmasına katkıda bulunduğuna dair tezler ortaya atılmıştır.[kaynak belirtilmeli] Yaşlı bir erkeğin önderliğinde sürü halinde gezerler. Ancak belirli mevsimlerde belirli alanlarda otlamaları engellenerek zararları engellenip, doğaya katkısından faydalanılabilir.
Keçilerin gebelik süreleri 23 hafta kadardır. Genellikle 1-2 yavru doğururlar. Yavruları kıllı ve gözleri açık doğar. Birkaç saat içinde annelerini takip etmeye başlarlar. Oğlaklar 6 ay içinde erginleşip üreyebilirler. Keçiler 15-18 yıl kadar yaşarlar, ancak yaşam ömürleri stres gibi çeşitli faktörler yüzünden kısalabilir.[6][7]
Evcil keçiler sütü, eti, derisi ve tiftiği için beslenir.[8] Keçilerden elde edilen kürke post adı verilir. Genelde keçilerin derileri eldiven, çanta ve ayakkabı yapımında, kılları ve yapağıları ise dokumacılıkta kullanılır. Keçi sütü, inek sütüne oranla az yağlı ancak besleyicidir yüksek oranda kalsiyum barındırır.
Keçi ırkları
değiştir300'e yakın farklı keçi ırkı bulunmaktadır.[9] Malta keçisi, boynuzsuz bir keçi cinsidir ve Saanen keçisi ile beraber dünyada en çok süt veren keçi cinslerindendir. Bu keçilerin yıllık laktasyonu 1000 kg civarındadır. Gerdanında memeye benzer iki uzantı mevcuttur. Beyaz ve uzun tüyleriyle dikkat çeken Keşmir ve Ankara keçisi, tiftiği çok beğenilen keçi cinslerindendir.
Türkiye'de kıl keçisi, tiftik keçisi, Kilis keçisi, Halep keçisi, Maltız keçisi ve Saanen keçisi olmak 6-7 çeşit keçi ırkı vardır.[10]
Evcilleştirilmesi ve evrimi
değiştirKeçilerin (Capra cinsi) en yakın akrabaları koyun (Ovis), türleridir. Dağ yaşamına adapte olanlar keçileri oluşturacak soya neden olurken dağ eteklerinde yaşayanlar koyunlara evrimleşmiştir.[11] Keçilerin bundan 10.000 yıl önce, Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nde, ilk kez insanlar tarafından yaban keçilerinden evcilleştirildiği kabul edilir.[12] Günümüz Keçilerinin ise İran'da ve Doğu Anadolu'da evcilleştirilmiş olanların soyundan geldiği düşünülmektedir.[13]
Ayrıca bakınız
değiştirKaynakça
değiştir- ^ "Breeds of Livestock; Goats: (Capra hircus)". Oklahoma State University Board of Regents. 25 Eylül 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Aralık 2019.
- ^ FAOSTAT, United Nations Food and Agriculture Organization, 25 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 6 Aralık 2019
- ^ "keçi". Nişanyan Sözlük. 6 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2021.
- ^ "teke". Nişanyan Sözlük. 17 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2021.
- ^ "oğlak". Nişanyan Sözlük. 6 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2021.
- ^ William S. Spector, (Ed.) (1956). Handbook of Biological Data. Saunders.
- ^ "Teeth, Life Expectancy & How to estimate a goat's age". fiascofarm.com. 16 Mart 2009. 10 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Mayıs 2009.
- ^ Coffey, Linda, Margo Hale, and Ann Wells; "Goats: Sustainable Production Overview. 4 Şubat 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ Hirst, K. Kris. "The History of the Domestication of Goats". 7 Temmuz 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. About.com. Accessed August 18, 2008.
- ^ University of Uludag (27 Haziran 2011). "Türkiye keçi irkları haytar.net [power point]". 31 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2021.
- ^ The Encyclopedia of mammals. David W. Macdonald. New York, NY: Facts on File. 1984. ISBN 0-87196-871-1. OCLC 10403800. 7 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2021.
- ^ Breeds of Livestock; Goats: (Capra hircus)". Oklahoma State University Board of Regents.
- ^ Naderi, Saeid; Rezaei, Hamid-Reza; Pompanon, François; Blum, Michael G. B.; Negrini, Riccardo; Naghash, Hamid-Reza; Balkız, Özge; Mashkour, Marjan; Gaggiotti, Oscar E.; Ajmone-Marsan, Paolo; Kence, Aykut (18 Kasım 2008). "The goat domestication process inferred from large-scale mitochondrial DNA analysis of wild and domestic individuals". Proceedings of the National Academy of Sciences. 105 (46): 17659-17664. doi:10.1073/pnas.0804782105. PMC 2584717 $2. PMID 19004765. 31 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2021.
Dış bağlantılar
değiştir
Wikimedia Commons'ta Keçi ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur.
Vikitür'de Keçi ile ilgili ayrıntılı taksonomik bilgiler bulunur.