Kadı Muhammed
Kadı Muhammed (Kürtçe: Qazî Mihemed / قازی محەممەد, Farsça: قاضی محمد), İran Kürdü lider, devlet adamı ve Mahabad Cumhuriyeti'nin kurucusudur. İran Kürdistan Demokrat Partisi'nin başkanı olarak siyaset yapmıştır.
| Kadı Muhammed Qazî Mihemed قازی محەممەد | |
|---|---|
| |
| Mahabad Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı | |
| Görev süresi 22 Ocak 1946 - 15 Aralık 1946 | |
| Yerine geldiği | Makam oluşturuldu |
| Yerine gelen | Makam kaldırıldı |
| Kişisel bilgiler | |
| Doğum | 1 Mayıs 1893 Mahabad, İran |
| Ölüm | 31 Mart 1947 (53 yaşında)[1] Mahabad, İran |
| Evlilik(ler) | Mina Kadı |
| Çocuk(lar) | Efat, Ali Qazi, Pavin Qazi |
| Mesleği | Avukat, Kadı |
| Dini | İslam |
Hayatı
değiştirKadı Muhammed, Mahabad'ın Kürt ailelerinden Kadı ailesinden Kadı Ali'nin oğlu olarak doğmuştur. Çocukluğunda Kutabhane denilen din okulunda okumuş, babasından ve evde bulunan kitaplarından temel eğitimini almıştır.[2] Babası, 1920'lerde İran hükûmetine karşı isyanı sırasında Simko ile işbirliği yapmıştı ve kardeşi Sadr Qazi, İran parlamentosunun bir üyesiydi.[3] Mahabad Vakıflar Dairesi Müdürlüğünü yaptıktan sonra babasının yerine kadılığına atanmıştır. Babasının ölümünden sonra 1930'larda Mahabad'da hakimliğe aday gösterildi.[4] Kadı Muhammed daha sonra Nisan 1945'te Sovyetler tarafından desteklenen İran'da önde gelen bir Kürt örgütü olan Komala Zhian I Kurd'un bir üyesi oldu.[4] Kısa süre sonra bu örgütün lideri oldu.
Mahabad Cumhuriyeti
değiştir
Kadı Muhammed 22 Ocak 1946 tarihinde Çarçıra meydanında, ortamda Kürdistan Cumhuriyeti'ni (Mahabad Cumhuriyeti) ilan etti. Bu olaydan tam 20 gün sonra, 11 Şubat 1946 tarihinde Kürdistan Milli Meclisi (KMM) toplantısı yapıldı. Aynı gün Kürdistan Millet Meclisi (KMM) Kürtçe'yi devletin resmi dili olarak kabul etti, aynı zamanda "Ey Reqîb" Kürdistan marşı ve Kürt ulusal bayrağı devletin bayrağı kabul edildi, bayrağın şekli: üstte kırmızı, ortada beyaz, altta yeşil, onların üstünde de yirmibir köşeli, sarı bir güneş vardı.
Aynı zamanda daha şeffaf bir parti ihtiyacının taraftarları tarafından hissedilmesinden sonra kurulan İran Kürdistan Demokratik Partisi'nin de kurucusuydu (Komeleyê Jiyanêwê Kurdistan, bundan önce gizli bir örgüt olarak vardı). Irak Kürdistanı'ndaki milliyetçi Kürt hareketinin liderlerinden biri olan ve aynı zamanda günümüzdeki Kürdistan Yönetimi'nin kurucusu olan Mustafa Barzani, Mahabad Cumhuriyeti'nin savaş bakanıydı. Kuzeni Muhammed Hüseyin Seyfi Kadı, kabinesinde bakandı.
Bir süre sonra basın yayın örgütlenmesi yapıldı ve 10 Ocak 1946′da yayın hayatına başlamış olan Kurdistan dergisinin yayına devamına ve Kurdistan adlı resmî bir gazetenin çıkarılmasına karar verildi. Kürdistan Milli Meclisi, aldığı kararlar ile eğitim alanında iyileştirme kararı aldı ve genel ve zorunlu ilk öğretimi tesis eden yasalar çıkardı. Fakir ailelerin çocuklarına para yardımı, giyecek ve ders kitapları verildi. Kültürel çalışmaların önemini vurgulayan meclis, ilk olarak iki Kürt şairin, Hejar ile Hêmen’in şiir kitaplarını devlet matbaasında bastırdı. Kürtçe eğitime başlandı. Hawar ve Hilale adıyla iki yeni dergi yayınlandı. 10 Mart’ta ise Sovyetlerin göndermiş olduğu bir verici istasyonu ile Mehabad Radyosu yayın yapmaya başladı.
Nisan 1946'da Sovyetlerin desteğiyle Muhammed, Azerbaycan Cumhuriyeti'nden Cafer Pişevari ile bir barış anlaşması imzaladı ve bu anlaşmada her cumhuriyette Azerbaycanlı ve Kürt azınlık haklarının korunacağına dair teminat alışverişinde bulundular.[3] Sovyetler 9 Mayıs'ta İran topraklarından çekildikten sonra, 17 Aralık'ta İran ordusu Mahabad'ı işgal ederek Mahabad Cumhuriyeti'ni yıktı. 31 Mart 1947'de Cumhurbaşkanı Kadı Muhammed ve Savunma Bakanı Muhammed Hüseyin Seyfi Kadı, cumhuriyetin kurulduğu yer olan Çarçıra Meydanı'nda asılarak idam edildiler.
Ayrıca bakınız
değiştirKaynakça
değiştir- ^ McDowall, David (2004). A Modern History of the Kurds (3. bas.). I.B.Tauris. s. 245. ISBN 9781850434160. 12 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Mart 2020.
- ^ Jwaideh, Wadie (2006). The Kurdish national movement : its origins and development. 1st ed. Syracuse, N.Y.: Syracuse University Press. ISBN 0-8156-3093-X. OCLC 63117024.
- ^ a b Entessar, Nader (1992). Kurdish ethnonationalism. Boulder: Lynn Rienner Publishers. ISBN 1-55587-250-6. OCLC 25246709. 31 Temmuz 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mart 2022.
- ^ a b Jwaideh, Wadie; Guest, John S. (2022). "The Yezidis: A Study in Survival". The American Historical Review. 95 (4): 1260. doi:10.2307/2163644. ISSN 0002-8762.
- ^ On March 31, 1947, after a mock trial, the President of the Republic executed Qazi Muhammad and dozens of other Kurdish leaders and militants in “Neighborhood Cha Chira” Square in Mahabad, by hanging to death"The 74 anniversary of the execution of the Kurdish leader, Qadi Muhammad, and his ascension as a martyr-ARK NEWS". arknews (İngilizce). 28 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi.
Konuyla ilgili yayınlar
değiştir- William Aegleton, 1946 Mehabad Kürt Cumhuriyeti, Koral yayınları, Ekim 1990.
- Sovyetler Birliği Bilimler Akademisi Doğu Bilimleri Enstitüsü ile Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Bilimler Akademisi Doğu Bilimleri Enstitüsü Kürt Komisyonu (Çev.: M. Aras), Yeni ve Yakın Çağda Kürt Siyaset Tarihi, Pêrî yayınları, İstanbul, Temmuz 1998, ISBN 975-8245-06-6.
- Zeynel Abidin Kızılyaprak, Hasan Kaya, Şerif Beyaz, Zana Farqini, İstanbul Kürt Enstitüsü, 1900'den 2000'e Kürtler - Kronolojik Albüm, Özgür Bakış Milenyum Armağanı, İstanbul, Ocak 2000, s. 35-36.
- Mehmet Kemal Işık (Torî), 'Kadı Muhammed', Ünlü Kürt Bilgin ve Birinci Kuşak Aydınlar, Sorun Yayınları, İstanbul, Kasım 2000, ISBN 975-431-111-0, s. 111-118.