Jürgen Habermas

Jürgen Habermas (d. 18 Haziran 1929, Düsseldorf), Alman felsefeci/felsefe profesörü, sosyolog ve siyaset bilimci. Müzakereci demokrasinin babası olarak bilinir.

Jürgen Habermas
Doğumu	18 Haziran 1929 Düsseldorf, Rheinprovinz, Almanya
Çağı	20. yüzyıl felsefesi
Bölgesi	Batı felsefesi
Okulu	Kıta felsefesi
İlgi alanları	Sosyal teori, epistemoloji, siyaset felsefesi, edimbilim
Önemli fikirleri	İletişimsel rasyonalite, söylem etiği, müzakereci demokrasi, evrensel edimbilim, iletişimsel eylem, kamusal alan
Etkilendikleri Weber · Durkheim · Mead · Marx · Dilthey · Parsons · Kant · Heidegger · Piaget · Horkheimer · Adorno · Marcuse · Arendt · Wittgenstein · Peirce · Austin · Scholem · Nietzsche
Etkiledikleri Benhabib · Forst · Fraser · Honneth · Mockus · Hoppe · Feenberg · Wingert · Wright

Eleştirel kuram ve Amerikan pragmatizmi geleneğine mensuptur. Kuramında temellendirdiği kamusal alan (public sphere) kavramı ve iletişimsel eylemin pragmatizmi ile tanınır. Çalışmaları bazen Yeni-Marksist olarak adlandırılır. Özellikle, sosyal kuramın temelleri ve epistomoloji; gelişmiş kapitalist endüstri toplumu ve demokrasi analizi; eleştirel sosyal evrimci içerikte yasaların hükmü; ve çağdaş –özellikle Alman– siyaset üzerine odaklanır.

Modern liberal kurumlar içinde gömülü akılcı-eleştirel iletişim ve insanların iletişim, tartışma ve akılcı çıkarlar peşine düşme yeteneklerinde aklın olabilirliğine, özgürleştirilmesine yönelik kuramsal bir sistem geliştirmiştir.

Kasım 2005 ve Haziran 2008 tarihlerinde ABD'den Foreign Policy ve İngiltere'den Prospect dergilerinin internet üzerinden okuyucu anketleri ile oluşturduğu Dünyanın ilk 100 entelektüeli listelerinde, 2005 yılında 7., 2008 yılında 22. sırada yer almıştır.

Hayatı ve Düşüncesi

1961 yılında Marburg'da doçent oldu. 1961-1964 yılları arasında Heidelberg Üniversitesi'nde felsefe dersleri verdi. 1964 yılında Frankfurt Üniversitesi'nde felsefe ve sosyoloji profesörü oldu. 1971-1981 yıllarında Starnberg'deki, bilim-teknik dünyasının yaşam koşullarını araştıran Max Planck Enstitüsü'nün müdürlüğünü yaptı. 1981'de Berkeley Üniversitesi'nde konuk profesör olarak bulundu. 1982 yılında Frankfurt Üniversitesi'ne profesör olarak geri döndü. 1994 yılında buradan emekli oldu ve Northwestern Üniversitesi'nde konuk profesör olarak seminerler verdi. Prospect dergisi tarafında 2015 yılının Nisan ayında açıklanan ve yaklaşık 3000 kişi ile yaptığı dünyanın önde gelen düşünürleri anketinde Habermas yedinci sırada yer almıştır.

Kuramı

Habermas geniş çerçeveli bir sosyal kuram ve felsefeyle uğraşmıştır:

• Immanuel Kant, Friedrich Schelling, Georg Hegel, Wilhelm Dilthey, Edmund Husserl ve Hans-Georg Gadamer’in Alman felsefi düşüncesi.
• Marksist gelenek – hem Karl Marx’ın düşüncesi hem de Frankfurt Okulunun eleştirel yeni-Marksist kuramı, Max Horkheimer, Theodor W. Adorno ve Herbert Marcuse gibi.
• Max Weber, Émile Durkheim ve George Herbert Mead’in sosyolojik kuramları.
• Ludwig Wittgenstein, J.L. Austin ve John Searle’in dilbilimsel felsefe ve konuşma etkinliği (speech act) kuramları.
• Charles Sanders, Peirce ve John Dewey’in Amerikan pragmatiklik geleneği ve Talcott Parsons ve Niklas Luhmann’ın sosyolojik sistemler kuramı..
• yeni-Kantçı düşünce.

Jürgen Habermas, kendi en büyük başarısı olarak iletişimsel eylem ya da iletişimsel rasyonalizm kuramı ve kavramını görür. Bu akılcı gelenekten akılcılığı kişilerarası dilbilimsel iletişim yapıları içine yerleştirmesiyle ayrılır, kozmozun ya da bilme öznelinin yapılarına yerleştirmez. Bu sosyal kuram, kapsayıcı bir evrensel ahlaki çerçeve oluştururken, insan özgürleşmesi amaçlarına ilerler. Bu çerçeve evrensel pragmatiklik denilen –ki tüm konuşma eylemlerinin içsel bir telos'u (Yunanca amaç ya da hedef) vardır- karşılıklı anlayış hedefi ve insanoğlu böyle bir anlayış getirebilecek iletişimsel yeterliliğe sahiptir tartışmasına yaslanır. Habermas bu çerçeveyi, Ludwig Wittgenstein, J. L. Austin ve John Searle'nin konuşma-eylemi (speech-act) felsefesi, George Herbert Mead'in zihin ve kendi'nin interaktif oluşumu sosyolojik kuramı, Jean Piaget ve Lawrence Kohlberg'in ahlaki gelişim ve Heidelberg'in çalışma arkadaşı Karl-Otto Apel'ın ahlak tartımı (discourse ethics) kuramları üzerinden inşa etmiştir.

Habermas, Kant'ın, aydınlanma ve demokratik sosyalizmin geleneklerini ilerletir; vurguladığı dünyayı dönüştürme gizilgücüyle ve daha insanca, adil ve eşitlikçi topluma insanın akli gizilgücünün gerçekleştirilmesiyle, kısmen de ahlaki tartım yoluyla ulaşılmasıdır. Habermas aydınlanmanın bitmemiş bir süreç olduğunu teslim ederken, düzeltilmesi ve tamamlanması gerektiğini tartışır, atılmasını değil.

Sosyoloji için, Habermas'ın en büyük katkısı toplumun evrimi ve modernizasyonu hakkındaki kapsamlı kuramıdır. Bir yandan iletişimsel akılcılık ve rasyonalizasyon arasındaki ayrıma ve diğer yandan stratejik/araçsal akılcılığa ve rasyonalizme odaklanır. Bu, Talcott Parsons'un bir öğrencisi Niklas Luhmann'ın ayrım-bazlı sosyal sistemler kuramının, iletişimsel duruş açılı bir eleştirisini içerir.

Modernite ve sivil toplum savunusu pek çok başkaları için bir esin kaynağı olmuştur ve postyapısalcılık çeşitlemelerine karşı en önemli felsefi alternatif olarak adlandırılır. Ayrıca geç kapitalizm ile ilgili de etkili bir analiz sunmuştur.

Habermas'da toplumun akılcılaşması, insanlaşması ve demokratikleşmesi görüşü, salt insan türüne özgü iletişimsel yetkinliğinin doğasındaki akılcılık gizilgücünün kurumsallaştırılmasıdır. Habermas iletişim yetkinliğinin evrim sürecinde geliştiğine inanır. Fakat çağdaş toplumda çoğu zaman bastırılmış ya da zayıflatılmıştır; pazar, devlet ve örgütler gibi sosyal yaşam ana alanlarında, stratejik/araçsal akılsallık tarafından galebe çalınarak ve böylece yaşam dünyası yerine sistem mantığı geçirilerek.

Kamusal Alan (public sphere)

Jürgen Habermas, kamusal alan (public sphere) kavramı üstüne yoğun olarak yazmıştır. 18. yüzyılda Fransa'daki "café"lerde (coffee houses) geçen diyalogları kullanmıştır. Politik sorunların akılcı tartışıldığı yer kamusal alandı ki, burjuva kültürünün kahvehaneler, entelektüel ve edebiyat salonları ve yazılı basın gibi merkezler etrafında gelişmesiyle parlamenter demokrasi mümkün olabilmişti. Bu da Aydınlanmanın eşitlik, insan hakları ve adalet ideallerini ileri götürebilmişti. Halk alanında bir çeşit akılcı fikir alışverişi ve eleştirel tartışma normu kılavuzdu ve kişinin tartıştığı fikirlerin gücü kişinin kimliğinden daha önemliydi.

Habermas’a göre bu etkenlerin değişkenleri nihayetinde Aydınlanmanın burjuva halk alanının çürümesiyle sonuçlandı. En önemlisi, yapısal güçler, özellikle de ticari kitle medyası, öyle bir durumla sonlandı ki medya daha çok bir emtia (mal, tüketilecek bir şey) oldu, halk tartışma alışveriş alanı aracı yerine.

Habermas bu alanı hem onu destekleyen gerçek bir içselyapısal hem de eleştirel politik tartımın yeşermesine yardım eden normlar ve pratikler olarak tanımlar. Kamusal alana bir kavram olarak bakmak ile tarihsel bir oluşum olarak bakmak arasında ayrım yapar. Görüşüne göre, kamusal alan fikri şu tasarımı da içerir, özel varloluşlar bir halk varoluşu olarak beraber gidecek ve akılcı mutaalalarla, devleti etkileyecek karar alımlarıyla uğraşacaktır. Tarihi bir yapılanma olarak halk alanı, aile yaşamından, iş dünyasından ve devletten ayrı bir “uzam” içerir.

Baş eseri Theory of Communicative Action -İletişimsel Eylem Kuramı- (1984) kitabında ekonomik ve yönetimsel akılcılaşma güçlerinin yaptığı tek yanlı modernleşme sürecini eleştirmiştir. Habermas günlük yaşamımızda resmi sistemlerin artan müdahalelerini, refah devleti, tekelci büyük şirket kapitalizmi ve kitle tüketim kültürü gelişmeleri paralelinde işlemiştir. Bu zorlayıcı eğilimler halk yaşamının gitgide daha geniş sahalarını akılcılaştırmaktadır, bunları etkililik ve denetimin genelleştirici mantığına indirgemektedir. Rutin politik partiler ve çıkar grupları katılımcı demokrasinin yerini alırlar, toplum gitgide artarak yurttaşların girdilerinden uzak düzlemlerde yönetilmektedir. Sonuç olarak, halk (kamusal) ile özel, birey ile toplum, sistem ile yaşamdünyası arasındaki sınırlar bozuklaşmaktadır. Demokratik halk (kamu:public) yaşamı, yurttaşlara halkca önemli sorunları tartışabilmelerine kurumların izin verdiği yerlerde gönenebilir. “İdeal konuşma durumu”nun ("ideal speech situation") ideal bir tipini tanımlar; aktörler eşit tartışım yetenekleriyle donatılmıştır, birbirlerinin temel toplumsal eşitliğini tanırlar ve konuşma ideoloji ya da yanlış kabullerle çarpıtılmaz.

Habermas kamusal alanın yeniden canlandırılması konusunda iyimserdir. Ulus devleti etnik ve kültürel benzerlikler temelinde aşmakta olan politik toplumun, eşit haklar ve yükümlülüklü yurttaşların yasal koruma donatılı olması halinde, yeni dönemdeki geleceği için ümitlidir. Demokrasinin bu değişkenlikli kuramı (discursive theory of democracy) öyle bir toplum gerektirir ki birlikte politik istem belirleyebilsin ve bunu yasama sistemi düzeyinde uygulayabilsin. Bu politik sistem eylemci bir kamusal alan gerektirir, burada ortak çıkar sorunları ve siyasi konular tartışılabilir ve kamuoyunun gücü karar verme sürecini etkileyebilir.

Bazı önemli akademisyenler Habermas'ın kamusal alan görüşüyle ilgili çeşitli eleştiriler yapmışlardır. John Thompson, University of Cambridge sosyoloji profesörü, Habermas'ın kamusal alan görüşünün, kitlesel-medya iletişimlerindeki katlanarak büyümeden dolayı modasının geçtiğini savunur. San Diego University of California'dan Michael Schudson, daha genelde tartışır, kamusal alan saf akılcı bağımsız tartışmanın hiçbir zaman var olmadığı bir yerdir.

Avrupa kamusal alanında laiklik ve dinin yerine dair görüşlerini dile getirdiği, 2004'te yayımlanan Geçiş Zamanı adlı kitabında yer alan "Tanrı ve Dünya üzerine" başlıklı makalesinde geçen şu ifadesiyle takipçilerini şaşırtmıştır Habermas: "Batı uygarlığının dayandığı özgürlük, vicdan, insan hakları ve demokrasi kavramlarının temelinde Hıristiyanlık ve yalnızca Hıristiyanlık yatar." Ayrıca Habermas'a göre "Bugün hâlâ bu temelden faydalanıyoruz - başka bir seçeneğimiz yoktur; geri kalan her şey postmodern zırvalamalardan ibarettir."

Tarihçilerle Tartışması

Habermas bir bilim insanı olduğu kadar kamusal aydın (public intellectual) olarak da ünlüdür. 1980'lerde popüler basında yazdığı yazılarda; Nazi yönetimini ve Yahudi Soykırımını genel Alman tarihinden ayrı tutmaya çalışan ve Nazizmi, Bolşevizme karşı verilmiş bir tepki olarak açıklayan Ernst Nolte, Michael Stürmer, Andreas Hillgruber gibi tarihçileri hedef almıştır.

Nato’nun Yugoslavya’ya müdahalesini savunan Habermas, Amerika'nın Irak işgaline ise karşı olduğunu açıklamıştır.

Habermas ve Derrida

Habermas ve Jacques Derrida 1980'lerden başlayarak derin anlaşmazlıklara düştüler ve sonuçta birbirleriyle konuşmaz oldular. Habermas'ın “Kökenlerin Geçicileştirilmiş Felsefesi Ötesi: Derrida”yı (Modernitenin Felsefi Tartımı içinde) yayınlamasından sonra, Derrida, Habermas’ı örnek göstererek şöyle dedi: “Beni felsefeyi edebiyata, mantığa ya da söz sanatına indirgediğimi söyleyenler… açıkça ve dikkatle beni okumaktan kaçınmışlardır.” (Felsefi Bir Dil Var mı? s. 218, Points… içinde). Diğer üst düzey postmodern düşünce üyeleri, özelde Jean-François Lyotard, Habermas ile çok daha kapsamlı bir polemiğe girmiş, Philippe Lacoue-Labarthe ise bu polemikleri üretkenlik karşıtı diye nitelemiştir. Nihayetinde, bu rekabetçi fikir alışverişleri kıtasal felsefe içi ayrımlara denk düşmüş, ağırlıkla anlamlı bir modernlik postmodernlik tartışmasına odaklanmıştır – bu terimler 1980'lerde kozmolojik değilse totemci (totemic) yükseltilmiştir bazen; bunda da Lyotard ve Habermas'ın eserleri ve onların Amerikan üniversitelerince pek şevkle, bazen tedbirsiz kabulü çok rol oynamıştır. “Postyapısalcılık” gibi bu şematik terminolojinin Birleşik Devletlerde yoğun trafiği olduğu fakat Fransa'da pek bilinmediği ifadesini Habermas'ın Fransız çağdaşları anlayışında buldu, beraberinde “kültür savaşları” bagajını da getirmesiyle o zamanlar Amerikan akademik çevrelerde fırtına gibi esti. Kısacası: Habermas ve Derrida (genel yapısöküm değilse de) arasındaki ayrılıklar çok derin olmasına rağmen, ille de uzlaşamazlık gerek şart değildi; onları bu ayrılıkların yanlış değerlendirmelerine polemiksel tepkiler ateşliyordu, bu da anlamı olan tartışmaları keskinlikle bastırıyordu.

9/11 sonrasında Derrida ve Habermas sınırlı bir politik dayanışma kurdular ve daha önceki anlaşmazlıkları geride bırakıp “dostça ve açık-fikirli alışveriş” başlattılar, Habermas'ın deyişiyle. Giovanna Borradori'nin Terör Çağında Felsefe: Jürgen Habermas ve Jacques Derrida ile Diyaloglar'ında, 9/11 ile ilgili bireysel görüşlerini açıkladıktan sonra, Derrida bir önsöz yazarak Habermas deklarasyonuna (Şubat 15 ya da Eski Avrupa, Yeni Avrupa, Kor Avrupası (Verso, 2005) içinde) şartsız imza attığını belirtti. Habermas bir basın görüşmesinde bu deklarasyon için daha öte metin önerdi. Bundan çok farklı şekilde, Geoffrey Bennington, Derrida'nın yakın bir arkadaşı, uzlaşmaya yönelik daha öte bir jest olarak karşılıklı anlaşılabilirlik için bir yapısöküm (deconstruction) dökümü önerdi. Derrida her ikisinin yeni görüş alışverişleri başladığı o zaman zaten son derece hastaydı ve ikisi bunu geliştiremediler öyle ki önceki anlaşmazlıklara esaslı olarak tekrar dönemediler ya da Derrida ölmeden iyice tartışma fırsatı bulamadılar. Bununla birlikte, bu en son işbirliği bazı bilimcileri söz konusu durumları, yakın ya da eski olsun, birbirleriyle karşılıklı yeniden gözden geçirme cesareti verdi.

Ödüller

• 1974: Hegel Ödülü
• 1976: Sigmund Freud Ödülü
• 1980: Theodor W. Adorno Ödülü
• 1985: Geschwister-Scholl-Preis (Die neue Unübersichtlichkeit adlı çalışması için)
• 1986: Gottfried Wilhelm Leibniz Ödülü
• 1987: Sonning Ödülü (Avrupa kültürüne olağanüstü katkılarda bulunanlara iki yılda bir verilir)
• 1995: Karl Jaspers Ödülü
• 1999: Theodor Heuss Ödülü
• 2001: Alman Kitap Ticareti Barış Ödülü
• 2003: Asturias Prensi Vakfı Sosyal Bilimler
• 2004: Kyoto Sanat ve Felsefe Ödülü (50 milyon Yen)
• 2005: Holberg Uluslararası Anma Ödülü (520.000 Avro)
• 2006: Bruno Kreisky Ödülü
• 2008: Locarno Film Festivali'nde Avrupa Siyasi Kültür Ödülü (Hans Ringier Vakfı) (50.000 Avro)
• 2010: Ulysses Madalyası, University College Dublin
• 2011: Viktor-Frankl-Preis
• 2012: Georg-Ağustos-Zinn-Preis
• 2012: Heinrich Heine Ödülü
• 2012: Münih Kültür Ödülü
• 2013: Erasmus Ödülü Ödülü
• 2015: John Kluge Ödülü
• 2021: Şeyh Zayed Kitap Ödülü (BAE'nin siyasi sisteminin baskıcı bir demokrasi dışılık olduğu gerekçesiyle reddedildi.)
• 2022: İleri Diyalektik Araştırma Enstitüsü Madalyası
• 2022: Pour le Mérite
• 2024: Siyaset Bilimi Johan Skytte Ödülü

Başlıca eserleri

• Strukturwandel der Öffentlichkeit (1962, "Kamusal Alanın Yapısal Dönüşümü");
• Erkenntnis und Interesse (1968, "Bilgi ve İlgi");
• Technik und Wissenschaft als 'Ideologie' (1968, "İdeoloji" Olarak Teknik ve Bilim);
• Zur Logik der Sozialwissenschaften (1970, "Sosyal Bilimlerin Mantığı Üzerine");
• Theorie der Gesellschaft oder Sozialtechnologie. Was leistet die Systemforschung? (Niklas Luhmann'la birlikte, 1971, "Toplum Kuramı ya da Sosyal Teknoloji. Sistem Araştırması Neye Yarar?");
• Zur Rekonstruktion des histo- rischen Materialismus (1976, "Tarihsel Materyalizmin Yeniden İnşası Üzerine");
• Theorie des kommunikativen Handelns (1981, "İletişimsel Eylem Kuramı");
• Der philosophische Diskurs der Moderne (1985, "Modernin Felsefî Söylemi");
• Die nachholende Revolution (1990, "Arkadan Yetişen Devrim");
• Faktizität und Geltung (1992, "Olgular ve Normlar").

Ayrıca bakınız

• Frankfurt Okulu
• Marksizm
• Postmodernizm
• Postyapısalcılık
• Rasyonalizm
• Sosyoloji

Dış bağlantılar

• Habermas ve "Modernite" Kavramı
• Habermas ve İdeoloji Olarak Teknik ve Bilim
• Habermas ve Frankfurt Okuluyla Şekillenen Görüşler
• Ampola M. - Corchia L., Dialogo su Jürgen Habermas. Le trasformazioni della modernità 6 Kasım 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Pisa, Edizioni ETS 3 Haziran 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., 2010, 422 pp.
• Corchia L., La teoria della socializzazione di Jürgen Habermas. Un'applicazione ontogenetica delle scienze ricostruttive 28 Kasım 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Pisa, Edizioni ETS, 2009, ISBN 978-88-467-2258-4.
• Corchia L., La logica dei processi culturali. Jürgen Habermas tra filosofia e sociologia 25 Ekim 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Genova, Edizioni ECIG, 2009, ISBN 978-88-7544-175-3.
• Luca Corchia, Jürgen Habermas. A Bibliography: works and studies (1952-2010) 25 Ekim 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Pisa, Edizioni Il Campano – Arnus University Books, 2010, 344 pp.
• Habermas'ı Okumak 8 Aralık 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Alman filozof Habermas 80 yaşında
• Neden Okunmalı- Habermas