Feda (satranç)

Feda, bir oyuncunun taktik veya stratejik avantaj sağlamak amacıyla taşlarından birini kasıtlı olarak rakibine vermesi anlamına gelir. Feda, genellikle bir oyuncunun rakibin hamlelerini zor duruma sokma veya pozisyon olarak üstünlük elde etme amacıyla kullanılır. Feda hamlesi, oyuncunun kendi daha değerli taşını, rakibin daha az değerli bir taşı karşılığında vermesiyle de yapılabilir.

Philidor savunması Hanham varyantında 6.Fxf7+ hamlesi Fil fedasıdır.

Satrançta şah haricinde her taş feda edilebilir. Genellikle oyuncular taş kaybından kaçınmayı tercih ederken, taş fedasının yarattığı beklenmedik hamleler rakibi şaşırtabilir ve stratejik bir avantaj sağlayabilir. Rakip, bu fedanın doğruluğunu hesaplamaya çalışırken ve hamleyi kabul edip etmeyeceğine karar verirken zaman kaybedebilir. Özellikle vezir fedası gibi çok değerli taşların feda edilmesi ya da birden fazla taşın feda edilmesi, oyunun sürpriz etkisini artırır. Bu tür yaratıcı ve etkili hamleler içeren oyunlar, satranç dünyasında güzel oyun kategorisinde değerlendirilir.

Feda tipleri

Gerçek ve sahte feda farkı

Satrançta Rudolf Spielmann, fedaları gerçek ve sahte fedalar olarak ikiye ayırmıştır.

Gerçek feda, fedayı yapan oyuncunun uzun bir süre daha az sayıda taşla oyuna devam ettiği durumu ifade eder. Bu durumda oyuncu, fedanın karşılığında dinamik, pozisyon açısından ya da maddi olmayan avantajlar elde etmeye çalışır. Ancak, bu fedalar genellikle taş eksikliği nedeniyle oyunu kaybetme riskini de beraberinde getirir. Riskli doğası nedeniyle bu tür fedalar spekülatif fedalar olarak da adlandırılır.

Sahte feda ise oyuncunun kısa süre içinde verdiği taşa eşdeğer veya daha değerli bir taş kazandığı ya da rakibini mat ettiği durumu ifade eder. Matla sonuçlanan sahte fedalar, sözde feda olarak da bilinir. Sahte fedada, oyuncu kısa vadede kaybettiği taşın karşılığını alırken, gerçek fedada bu kazanım hemen görülmeyebilir.

Gerçek fedaların amaçları

Şaha saldırmak

Oyuncu, rakip şah üzerinde saldırı başlatmak amacıyla bir piyon veya taş feda edebilir. Bunun nedenleri şunlar olabilir:

• Rakip şahın etrafında açık hatlar oluşturmak.
• Şah kanadında alan avantajı elde etmek.
• Rakip şahı koruyan piyonları ortadan kaldırmak.
• Rakip şahı merkezde tutmak.

Rakip oyuncu bu saldırıdan kurtulamazsa, genellikle oyunu kaybeder. Bu duruma örnek olarak Yunan hediyesi fedası gösterilebilir.

Gelişimi Hızlandırmak

Oyuncu, taşlarını daha hızlı geliştirmek amacıyla açılışta bir piyonu feda edebilir. Bu duruma iyi bir örnek, Gambit'tir. Rakip oyuncu, Gambit sonucu kazandığı materyal avantajını genellikle, fedayı yapan oyuncu şah kanadında bir üstünlük sağlamadan önce geri verir.

Stratejik / Durumsal Avantaj Kazanmak

Gerçek fedanın amacı, durumsal ya da stratejik bir avantaj elde etmektir. Bu fedalar, açık bir hattı veya çaprazı ele geçirmek, rakibin piyon yapısında zayıflık yaratmak ya da bir abluka veya pozisyon olarak üstünlük elde etmek amacıyla yapılabilir. Bu tür fedalar derin bir stratejik anlayış gerektirir ve genellikle gerçekleştirilmesi zor hamlelerdir.

Sahte fedanın amaçları

Mat etmek

Fedanın en önemli faydalarından biri rakibi mat etme fırsatı vermesidir. Satrançtaki en önemli amaç mat etmek olduğu için, başarılı bir mat atağında maddi kaybı göze almak hiç önemli değildir. Matla sonuçlanan fedalar ve sıklıkla şah çekmeler rakibi mecburi hamleler yapmaya zorlar.

Kayıptan korunmak

Diğer amaç oyunu kaybetmekten kurtulmaktır. Feda aşağıdaki nedenlerden dolayı da yapılabilir:

Oyunun pat veya sürekli şahla bitmesine mecbur bırakmak,

veya bütün taşların birbirini koruduğu, hiçbir taşın alınamadığı pozisyonu oluşturmak

veya oyunun berabere bitmesini sağlamak

veya daha fazla maddi kaybı önlemek.

Maddi kazanç elde etmek

Feda maddi kazanç elde etmeyle sonuçlanacak bir kombinezonu başlatabilir. Piyon terfisi ile sonuçlanan feda bu duruma örnek teşkil etmektedir.

Oyunu sadeleştirmek

Feda kısa vadede maddi kayıpla sonuçlansa bile fedayı yapan taraf zaten maddi açıdan öndeyse, taş değişimi ile pozisyonu basitleştirerek bu durumdan avantaj sağlamaktadır. Maddi açıdan önde olan oyuncu böylece rakibin etkili taşından kurtulmayı başarır.

Taktiksel sahte fedalar fedanın yapıldığı mekanizmaya göre sınıflandırılabilir. Bazı fedalar birden fazla sınıfa dahil olabilir.

• Saptırma fedaları, amacı rakip taşı görevlendirildiği kareden uzaklaştırmaktır.
• Yıkıcı fedalar, taktik olarak önemli ama daha düşük değerde bir taşı saf dışı bırakmak amacıyla yapılmaktadır. Böylece feda yapan taraf aldığı taşın kontrol ettiği karelerin kontrolünü ele geçirmektedir.
• Mıknatıs feda yıkıcı fedaya benzemektedir, fakat burada amaç rakip taşı önemli kareden uzaklaştırmaktan çok, o taşı taktik açıdan zayıf bir kareye yönlendirmektir.
• Tasfiye fedası. Fedayı yapanın amacı feda edilen taşın bulunduğu kareyi boşaltmaktır. Böylece kendi taşları için bir açık hat yaratmış olmakta veya daha faydalı bir başka taşı söz konusu kareye yerleştirmektedir.
• Tempo fedası. Fedayı yapan taraf rakibinin taş kazanmasını engellemek için zaman kaybetmekten kaçınmayı amaçlamaktadır. Böylece buradan tasarruf edilen zaman rakip Şaha saldırı veya geçer piyonu destekleme gibi daha faydalı hamleler için kullanılabilmektedir.
• İntihar fedası (saldırısı) .Fedayı yapan taraf geride kalan taşlarından kurtulmak için bu fedayı yapmaktadır. Böylece bulunduğu kötü pozisyondan pat yoluyla kurtulmayı amaçlamaktadır.

Diğer feda tipleri

Zorunlu feda - zorunlu olmayan feda

Fedaları sınıflandırmanın bir diğer yolu zorunlu ve zorunlu olmayanlardır. Zorunlu olan feda, rakibe fedayı kabul etmekten başka seçenek bırakmayan fedadır. Zorunlu olmayan fedalar ise rakibe tercih etme hakkı vermektedir. Yaygın yapılan hata zarar görmeden güvenli bir şekilde fedayı kabul etmemektir.

Örnekler

24.exd4?? sonrası feda

Saptırma fedası

Aronian - Svidler, 2006 Diyagramda GM (Büyükusta) Aronian hatalı bir şekilde 24.exd4?? oynadı ve Siyah'ın kalesine e hattını açtı. Svidler 24. ... Ke1+! oynadı. Aronian terk etti zira Siyah'ın hamlesi Beyaz'ı 25.Kxe1 (veya 25.Vf1 Vxf1# ) oynamaya mecbur bırakıyordu. Bu hamleden sonra Beyaz savunmasız kalan vezirini kaybetti.

Bu tip feda İngilizcede "Hook and Ladder Trick" (Kancalı merdiven hilesi) olarak da isimlendirilebilir: Beyaz vezir tehlikeli bir yerde (benzetmede merdivenin tepesinde) iken kale onu desteklemek için arkasındadır.

İntihar fedası

Hamle sırası Siyahta

Evans - Reshevsky, 1963

Siyah 1. ... Vxg3? oynadı ve 2. Vg8+! hamlesi ile Beyaz beraberliği sağladı. 2.Vg8+ Şxg8 (Siyah başka bir hamle yaparsa mat olur) 3.Kxg7+! ile Beyaz 7. sırada sürekli şah çekmeyi amaçlamaktaydı. Siyah kaleyi alsaydı oyun pat olacaktı.

Evans'ın bu kurtuluşu "Yüzyılın Hilesi" olarak bilinmektedir. Beyaz kale bu durumda Desperado olarak isimlendirilmiştir.

Zorlayıcı olmayan feda

13...h6 14.h4 sonrasına ait pozisyon

Najdorf - Reshevsky, 1952

Bu durumda Reshevsky fedaya maruz kalmıştı. Beyaz h4 oynamıştı. Eğer Siyah, atı alsaydı h7 deki mat tehdidini önleyen f6 karesindeki atını kaybedecekti. Bu nedenle yemi reddedip, Beyaz atı almadan oyuna devam etti.

Durumsal feda

Spassky'nin hamlesi 14...d4

Spassky - Tal, 1971

Bu oyunda Siyah 14.... d4! 15. Axd4 Ad5 oynadı. Piyon fedası karşılığında, Siyah bir yarı-açık hat, bir diyagonal, d5 de bir ileri karakol (kuvvetli kare) ve Beyaza sorun yaratacak geri kamış bir d3 piyonu elde etti. Oyun neticede berabere bitti.

Mat amaçlı feda

Hamle sırası Beyazda

Bu örnek Beyaz tarafından yapılan fil fedasını göstermektedir. Beyaz 2 hamlede mata zorlamaktadır.

1.Fg6+ hxg6 2.Vxg6#

Vezir fedası ile boğmaca matı

Hamle sırası Siyahta

McConnell - Morphy, 1849

Bu pozisyonda, Siyah 22...Vg1+ hamlesi ile Beyazı 23.Kxg1 oynayarak kalesi ile Siyah veziri almaya zorlamaktadır. Şah, h3' deki at koruduğu için, veziri alamaz. Kale f hattını koruma görevinden uzaklaştırılarak şahı hareketsiz bırakacak bir konuma gitmeye zorlanmaktadır. Sonraki hamlede at boğmaca matını yapar.

23... Af2#